Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમો અરિહંતાણે
નમો સિદ્ધાણં, નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં
એસો પંચ નમુકકારો સવ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વસિં પઢમં હવઈ મંગલ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનાગમ પ્રકાશન યોજના પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ
કૃત વ્યાખ્યા સહિત
DVD No. 1 (Full Edition)
:: યોજનાના આયોજક ::
શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી – પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
ACHAR
SHRI
G SUTRA
PART : 03
el 2412URIOL 22110-03
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराजविरचितयाऽऽआचारचिन्तामणि-व्याख्यया समलङ्कृतं
हिन्दीगुर्जरभाषाऽनुवादसहितम्
आचाराङसूत्रम्। ACHARANGA SUTRA
( तृतीयो भागः अध्य० ५--९)
[ प्रथमः श्रुतस्कन्धः ]
नियोजक : ® संस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानि
पण्डित-मुनिश्रीकन्हैयालालजी-महाराजः
प्रकाशकः
अ० भा० श्वे० स्था० जैनशास्त्रोद्धारसमितिप्रमुखः श्रेष्ठि-श्री-शान्तिलाल-मङ्गलदासभाई-महोदयः
मु० राजकोट
मूल्यम् रु. १०-०-०
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
મળવાનું ઠેકાણું: શ્રી. અ. ભા. . સ્થાનકવાસી જૈન શા ઓ દ્ધા ૨ સ મિ તિ ગ્રીન લેજ પાસે, રાજકેટ
પ્રથમ આવૃત્તિઃ પ્રત ૧૦૦૦
વીર સંવત : ૨૪૮૩ વિક્રમ સંવત : ૨૦૧૩ ઈસ્વી સન : ૧૫૭
: મુદ્રક : મણિલાલ છગનલાલ શાહ ધી નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ ઘીકાંટા રેડ ? : અમદાવાદ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
(૧)
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય છે.
(૨) પ્રાતઃઉષાકાળ, સન્ધ્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું.
(૩)
માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય.
(૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં.
(૧)
આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ.
(૧)
(૨)
(૩)
(૪)
(૫)
(૬)
(૭)
ઉલ્કાપાત—મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન થાય.)
(૯)
દિગ્દાહ—કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય.
ગર્જારવ—વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય.
નિર્ધાત—આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ન
થાય.
વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા.
યૂપક—શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને યૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે યૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમા ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો.
યક્ષાદીમ—કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૮) ઘુમિક કૃષ્ણ—કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
મહિકાશ્વેત—શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે. તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૧૦) રજઉદ્દાત—ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય. તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય (૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન
જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન
કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય. (૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ–જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૮) રાજવ્યગ્રત–નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય
ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન
કરવો. (૧૯) પતન–કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો
અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની
નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૦) ઔદારિક શરીર–ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી
ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ
શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૧થી ૨૮) ચાર મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા–આષાઢ પૂર્ણિમા,
(ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્રી પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ
આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સભ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી
અર્થાત સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય
ન કરવો. (૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ
બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वाध्याय के प्रमुख नियम
(१)
(३)
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है। प्रात: ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी (४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए। मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है। नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय-प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए(१) आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल (१) उल्कापात-बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय
नहीं करना चाहिए । (२) दिग्दाह—किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग
लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । गर्जारव-बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना
चाहिए। निर्घात–आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । विद्युत—बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
यूपक-शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
(८)
यक्षादीप्त—यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । धूमिका कृष्ण-कार्तिक से माघ मास तक धुंए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
(९) महिकाश्वेत-शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती
है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात–चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और
सूर्य ढंक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए।
(२)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय— (११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब-तक अग्नि से सर्वथा जल
न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं
करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है। (१४) मल-मूत्र—सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक
अस्वाध्याय होता है। श्मशान—इस भूमि के चारों तरफ १००-१०० हाथ तक अस्वाध्याय होता
(१६) चन्द्रग्रहण-जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से
१२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१७) सूर्यग्रहण-जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६
मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१८) राजव्युद्गत-नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो,
उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। पतन-कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज
में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२०) औदारिक शरीर-उपाश्रय के अन्दर अथवा १००-१०० हाथ तक भूमि
पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक
वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा-आषाढ़ी पूर्णिमा (भूत महोत्सव),
आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा (स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२९ से ३०) प्रातःकाल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें तब
तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी
स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार
दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रके पञ्चम अध्ययनकी विषयानुक्रमणिका
प्रथम उद्देश
विषय
१ चतुर्थ अध्ययन के साथ पञ्चम अध्ययनका सम्बन्धप्रतिपादन पञ्चम अध्ययनके छ उद्देशों में वर्णित विषयोंका सूचन
२
३ प्रथम सूत्र का अवतरण
प्रथम सूत्र और उसकी छाया
५
इस लोकमें कितनेक मनुष्य, प्रयोजन अथवा विना प्रयोजन केस-स्थावर जीवों की हिंसा करते हैं, वे दुर्गतिभागी होते हैं । वे अति तीव्र शब्दादिविषयों की अभिलाषा के कारण इन त्रस - स्थावर जीवों की हिंसा करते हैं और इसके फल स्वरूप उन्हें जन्म-मरण के दुःखों से छुटकारा नहीं मिलता, अत एव विषयों के सुखों से उन्हें तृप्ति भी नहीं होती । और जो अपूर्व करण से ग्रन्थि को भिन्न कर चुके हैं वे न hitra बीच में हैं और न बाहर ही; अथवा जिन्होंने चारित्र का लाभ कर लिया है वे न तो कर्म या संसार के मध्य में ह और न बाहर; अथवा - अर्थरूप से द्वादशाङ्ग उपदेशक तीर्थकर भगवान् न संसार के मध्य में है न उसके बाहर ही । ६ द्वितीय सूत्र का अवतरण, और छाया ७ सम्यक्त्व के प्रभाव से संसार की असारता समझनेवाले भव्य जीव अपने जीवन को वायुप्रकम्पित कुशाग्रस्थित जलबिन्दु के समान समझते हैं, उसी प्रकार वे बालजीवों के जीवनको
द्वितीय सूत्र
अश्चिल समझते हैं । वालजीव क्रूर कर्मों को करते रहते है, वे उनके दुष्परिणामको नहीं समझते हैं और जन्ममरण के चक्कर से कभी भी छुटकारा नहीं पाते ।
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
पृष्ठाङ्क
१
२-३
३
mo
४-१६
१७
१७-२६
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
[३४]
विषय
८ तृतीय सूत्र का अवतरण ।
९ तृतीय सूत्र और छाया ।
१० संशय के परिज्ञान से जीव संसार के प्रति संशयशील हो उसका परित्याग करता है, और संशय के अपरिज्ञान से जीव न तो संसार के प्रति संशयशील होता है और न उसका परित्यागही करता है |
११ चतुर्थ सूत्र का अवतरण, चतुर्थ सूत्र, छाया । १२ संसारके कटुविपाकको जाननेवाले चतुर पुरुष, किसी भी प्रकारके सागारिकका सेवन नहीं करते। जो मूढ पुरुष महोदय से सागारिक सेवन करते हैं, उनकी प्रथम बालता सागारिक सेवन करना है और दूसरी बालता पूछे जाने पर उसको छिपानेके लिये असत्य भाषण करना है । इस लिये प्राप्त शब्दादि विषयोंको परित्याग कर और अमाप्त विषयोंको मनसे भी चिन्तन नहीं करते हुए भव्य जीव, उन विषयों को इहलोक और परलोकमें कटुक फल देनेवाले जान कर दूसरे लोगोंको भी 'मैथुन अनासेवनीय है ' - ऐसा उपदेश दें।
१३ पञ्चम सूत्र और छाया ।
१४ कितनेक मनुष्य रूपमें और कितनेक स्पर्शमें गृद्ध हो कर नरकादि गतियों के भागी होते हैं । सावध व्यापार करनेवाले मनुष्य, इन सावद्यव्यापारतत्पर मनुष्यों में उत्पन्न होते हैं, अथवा षड्जीवनिकायों में उत्पन्न होते हैं । साधु होकर भी कितनेक विषयस्पृही हो जाते हैं, फिर पापकर्मों में रत रहने लगते हैं, वे अशरणको ही शरण मानते हैं, कोई २ उनमें एकलविहारी भी हो जाते हैं । ये अत्यन्त क्रोध आदि दुर्गुणोंसे युक्त होते हैं, सुसाधु बननेका ढोंग करते हैं, 'मेरे दोषोंको कोई
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
पृष्ठाङ्क
२६
२७
२७-३१
३२
३३-३५
३५
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
[३५] विषय
समझे नहीं' इसके लिये सर्वदा प्रयत्नशील होते हैं । ये अज्ञानप्रमाद दोषसे युक्त होनेसे धर्मके मर्मज्ञ नहीं होते। विषयकषायोंसे पीडित ये कर्म बांधनेमें दक्ष होते हैं , सावधव्यापारोंमें लगे रहते हैं, और ये रत्नत्रयके आराधन विना ही मोक्ष होता है' ऐसा उपदेश देते हैं। इनका कभी भी मोक्ष नहीं होता । ये तो संसारचक्रमें ही फिरते रहते हैं।
॥ इति प्रथम उद्देश ॥
३५-४९
५०
५०-५१
॥ अथ द्वितीय उद्देशः।। १ प्रथम उद्देशके साथ द्वितीय उद्देशका सम्बन्धकथन २ प्रथम सूत्र और छाया। ३ इस लोकमें कितनेक षड्जीवनिकायोंके रक्षक संयमी मुनि
होते हैं। वे मनुष्यजन्म-आर्यक्षेत्रादिको कर्मक्षपणका अवसर समझते हैं। वे कर्मक्षपणके क्षणका अन्वेषण करते रहते हैं। इस सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्ररूप मार्गका उपदेश तीर्थंकरोंने किया है। साधु कभी भी प्रमाद नहीं करें किसी भी जीवको आसाता नहीं पहुंचावे। इस संसारमें मनुष्योंकी रुचि भिन्नर होती है इस लिये सुखदुःख भी सबके लिये समान नहीं है। इसलिये मुनि हिंसा मृषावाद आदिसे रहित होकर, परीषहोपसगौसे स्पृष्ट होता हुआ भी उन शब्दस्पर्शादिविषय
जनित परीषहोंको जीतनेका प्रयत्न करे । ४ द्वितीय सूत्र और छाया। ५ परीषहोंको जीतनेवाला मुनि शमितापर्याय अथवा सम्य
पर्याय कहा जाता है । इस प्रकारका मुनि चारित्रमोहनीयादि अथवा हिंसादि पापकर्नामें आसक्त नहीं होता है। यदि उसको कभी शीघ्र प्राण लेनेवाले शूलादि रोग, जो कि आतङ्क
५१-५९
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९-६८
६९-७१
७१
[३६] विषय
कहे जाते हैं हो जाते हैं तो वह उनकी वेदनाको शान्तिपूर्वक सहता है, औरवह इस प्रकार विचारता है-यह स्वकर्मजनित वेदना पहेले या पीछे मुझे हो सहनी होगी। यह शरीर विनाशशील है, विध्वंसनशील है, अध्रुव है, अनित्य है, अशाश्वत है, चयापचयिक है, परिणमनशील है । अतः ऐसे शरीरको और सुकुलजन्म और बोधिलाभ आदिके अवसरको पा कर तप
संयम आदि द्वारा अपने जीवनको सफल बनाना चाहिये। ६ तृतीय मूत्र का अवतरण, तृतीय सूत्र और छाया। ७ शरीर की विनाशशीलता आदि देखनेवाला मुनि नरकादि
गति के भागी नहीं होता है। ८ चतुर्थसूत्रका अवतरण, चतुर्थ सूत्र और छाया।
इस लोकमें कितनेक मनुष्य परिग्रही होते हैं । थोडा या बहुत, अणु या स्थूल, सचित्त या अचित्त जो भी परिग्रह इनके पास होते हैं उन्हीं परिग्रहों में ये मग्न रहते हैं । यह शरीर ही किसी२ को महाभयदायक होता है। मुनि, असंयमी लोगों के धन को या व्यवहार को महाभय का कारण जानकर उससे दूर रहता है । द्रव्यपरिग्रह के संबन्धके त्यागी परिग्रहजनित
भय नहीं होता है। १० पश्चम मूत्र और छाया
निष्परिग्रह मुनि अपने कर्तव्य मार्ग में जागरूक होता है, प्रत्यक्षज्ञानियोंने ऐसे शिष्यों के लिये ही ज्ञान, दर्शन, चारित्र का उपदेश किया है। इसलिये हे भव्य ! मोक्ष की
ओर लक्ष्य रखकर संयममें विशेषतः पराक्रमशाली बनो। ऐसे संयमी ही ब्रह्मचारी होते हैं। यह सब मैंने तीर्थङ्कर भगवान् के मुख से सुना है, इसलिये यह सब मेरे हृदयमें स्थित है। ब्रह्मचर्यमें स्थित मनुष्य का हो बन्ध से प्रमोक्ष (छुटकारा) होता है । अथवा-ज्ञानावरणीयादि अष्टविध कर्मों का सम्बन्ध
७१-७५
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
[३७]
रूप बन्ध और उन कर्मों से पृथक होनारूप, प्रमोक्ष, ये दोनों अन्तःकरणमें ही हैं। आरम्भपरिग्रह या अप्रशस्त भाव से रहित साधु, सभी प्रकारों के परीषहों को यावज्जीवन सहे । असंयतों को तीर्थंकरोपदिष्ट मार्ग से बहिर्वर्ती समझो। तीर्थंकरोपदिष्ट मार्ग के अन्तर्वर्त्ती मुनि अप्रमत्त होकर विचरे । भगवत्प्ररूपित इस चारित्र का परिपालन, हे शिष्य ! तुम अच्छी तरह करो । उद्दश समाप्ति ।
॥ इति द्वितीय उद्देश ||
*
॥ अथ तृतीय उद्देश ॥
१ द्वितीय उद्देश के साथ तृतीय उद्देश का संबन्ध कथन । २ प्रथम सूत्रका अवतरण, प्रथम सूत्र और छाया ।
३ जो कोई इस लोक में अपरिग्रही होते हैं, वे संयमीजन, अल्प स्थूल आदि वस्तुओं में ममत्व के अभाव से ही अपरिग्रही होते हैं। मेधावी मुनि तीर्थंकर आदियों की वाणी सुनकर और उसीको धर्म समझकर, तदनुसार आचरण कर के अपरिग्रही हो जाता है इस मार्ग में मैंने कर्मपरम्परा दूर करने का जैसा सरल उपाय बतलाया है वैसा अन्यमार्ग में नहीं है । इसलिये इस मार्ग में स्थित मुनि अपनी शक्ति को न छिपावे |
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
४ द्वितीयसूत्र का अवतरण द्वितीयसूत्र और छाया । ५ तीन प्रकार के लोग होते हैं - कोई संयम ग्रहण करता है और मरणपर्यन्त पूर्णतत्परता के साथ उसे निभाता है; कोई संयम ग्रहण करता है और परिषहोपसर्ग से बाधित हो उसे छोड देता है; और कोई न संयम लेता हैन उसे छोड़ता है । जो
पृष्ठाङ्क
७६-८१
८२
८२
८३-८८
८८
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
[३८] विषय
पृष्ठाङ्क संयम लेकर गृहस्थों के आश्रित होकर रहने लगता है वह भी गृहस्थ-जैसा ही है ॥
८९-९२ ६ तृतीय सूत्र का अवतरण, तृतीय सूत्र और छाया। ७ तीर्थंकरोंने यह सब अपने केवलज्ञान से प्रत्यक्ष करके कहा है।
इस तीर्थङ्करोक्त प्रवचनमें व्यवस्थित मुनि, तीर्थकर के आज्ञानुसार चलनेवाला, पण्डित और स्वजन तथा विषय संबन्धी स्नेहरहित होता है। पूर्व और अपर रात्रिमें प्रतिक्रमण स्वाध्याय आदि सदनुष्ठानमें प्रयत्नशील होता है; शील के स्वरूप को जानकर उसका पालन करता है; शील के आचरण और अनाचरण के फलको सुनकर वह कामरहित और झंझारहित हो जाता है। भव्यों को इन ज्ञानावरणीयादिकर्मरूप आन्तरिक शत्रुओं से ही युद्ध करना चाहिये, बाह्य शत्रुओं से युद्ध करने से क्या लाभ ?
९३-१०० ८ चतुर्थ सूत्रका अवतरण, चतुर्थ सूत्र और छाया। ९ परीषह आदिके साथ युद्ध करने योग्य यह औदारिक
शरीर दुर्लभ है । इस संसारमें कुशल तीर्थङ्करादिकोंने ज्ञपरिज्ञा और प्रत्याख्यान परिज्ञाका विवेक कहा है । धर्मसे च्युत अज्ञानी जीव, गर्भादिमें निवासजनित दुःखका अनुभव करता है । यह विषय, आहेत प्रवचनमें ही कहा गया है। धर्मसे च्युत जीव रूप आदिमें और हिंसा आदिमें प्रवृत्ति करता है । जो मुनि होता है वह धर्मपथमें सतत प्रवृत्त, आस्रवरहित और रत्नत्रयके अभ्यासी होता है । वह असंयत लोगोंको जानता है। इस लिये वह ज्ञनावरणीयादि कर्मोंको और उनके कारणों को अच्छी तरह ज्ञपरिज्ञासे जान कर प्रत्याख्यानपरिज्ञासे परित्याग करता है, और वह हिंसासे सर्वथा विरत होता है, संयमी होता है, धृष्टता नहीं करता है, सभीके सुखदुःखके जाननेवाला होता है, स्थपरके कल्याणाभिलाषी होता है, मोक्षमार्गमें ही
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
[३] विषय
सतत प्रवृत्त रहता है, सावद्याचरणसे रहित होता है, बाह्यआभ्यन्तर अभिष्वङ्गके परित्यागी हो ताहै और जीवोंमें आसक्ति नहीं करता है। इस प्रकारका मुनि कोई भी सावधाचरण नहीं करता है।
१०१-११५ १० पञ्चम सूत्रका अवतरण, पञ्चमसूत्र और छाया।
११५ वसुमान मुनि पदार्थज्ञानयुक्त आत्मासे संपन्न होकर, अकरणीय पापकर्मों का अन्वेषी नहीं होता है। जो सम्यक्त्व है वही मौन है, जो मौन है वही सम्यक्त्व है-इस वस्तु को समझो। इस सम्यक्त्व का आचरण वह नहीं कर सकता है जो शिथिल होता है, पुत्रादिकों के प्रेममें फसा रहता है, शब्दादि विषयों में जिसकी अभिरुचि होती है, जो प्रमादी है और जो गृहस्थित है, जो इस सम्यक्त्व का आचरण करता है ऐसा मुनि, सर्व सावधव्यापारपरित्यागरूप मुनिभाव को सम्यक प्रकार से ग्रहण कर कार्मण और औदारिक आदि शरीरों को दूर करे । एसा मुनि वीर होता है, अन्तमांत आहारको सेवन करता है । ऐसा मुनि ही संसारसागर को तिरनेवाला, मुक्त और विरत कहा गया है। उद्देशसमाप्ति ।
११६-१२१ ॥ इति तृतीय उद्देश ॥
॥ अथ चतुर्थ उद्देशः॥ १ तृतीय उद्देश के साथ चतुर्थ उद्देश का संबन्धकथन ।
१२२ २ प्रथम सूत्र और छाया।
१२२ ३ शास्त्रानभिज्ञ और अल्पवयस्क मुनि को एकाकी ग्रामानुग्राम विहार नहीं करना चाहिये।
१२२-१२६ ४ द्वितीय सूत्र और छाया।
१२७
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
[४०]
पृष्ठाङ्क ५ कोई कोई एकाकि-विहारी मुनि, गृहस्थोंसे शिक्षावचनद्वारा
उपदिष्ट होनेपर भी कुपित हो जाता है। ऐसा अभिमानी मुनि महामोहसे युक्त होता है । इसको विविध प्रकारके परीषहोपसर्गजनित वेदनाओंका अनुभव करना पडता है, इसलिये विवेकी मुनिको ऐसा नहीं होना चाहिये। उसे तो भगवान के कथनानुसार गुरुकी आज्ञामें रहते हुए सावधानताके साथ विहार करना चाहिये।
१२६-१३२ ६ तृतीय सूत्र और छाया।
१३३ ७ आचार्यके आज्ञानुसार चलनेवाला मुनि गमनागमनादि
क्रियायें शास्त्रोक्त रीति के अनुसार करता हुआ गुरुकुलमें निवास करे । कभी कभी मुनिगुणोंसे युक्त मुनिके द्वारा भी द्विन्द्रियादि प्राणियोंकी विराधना हो जाती है, परन्तु उनके वह विराधनाजनित कर्म उसी भवमें क्षीण हो जाते हैं, क्यों कि अप्रमादपूर्वक उन कर्मों के क्षपणार्थ प्रायश्चित्त करता है।
१३३-१३८ ८ चतुर्थ सूत्रका अवतरण, चतुर्थ सूत्र और छाया। १३९-१४० ९ ऐसे मुनिकी दृष्टि और ज्ञान विशाल होता है । ये सर्वदा
ईर्यासमिति आदिसे युक्त होता है। वह स्त्री आदिके भोगोंकी निरर्थकतासे पूर्ण परिचित होता है । वह स्त्री विषयक वासना को विविध उपायोंसे दूर करता है। ऐसा मुनि स्त्रियोंसे उनके घर सम्बन्धी कुछ भी नहीं पूछता, स्त्रियोंसे मेल-जोल बढानेकी कभी भी चेष्टा नहीं करता । यह सर्वदा वाग्गुप्त, अध्यात्मसंवृत हो कर पापोंसे सदा दूर रहता है। हे शिष्यों ! इस प्रकारके मुनिधर्मका पालन करो। १४०-१४९
॥ इति चतुर्थ उद्देशः ॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
[४१]
॥ अथ पञ्चम उद्देश॥ विषय
पृष्ठाङ्क १ चतुर्थ उद्देशके साथ पञ्चम उद्देशका सम्बन्ध-कथन । १५० २ प्रथम सूत्रका अवतरण, प्रथम सूत्र और छाया ।
१५१ ३ आचार्य महाराज इदके समान निर्मल और अक्षोभ्य होकर निर्भय हो विचरते हैं।
१५१-१५९ द्वितीय सूत्रका अवतरण, द्वितीय सूत्र और छाया।
१६० संशयात्मा शिष्य कभी भी समाधि नहीं पाता। कोई२ गृहस्थ भी तीर्थकरादिके उपदेशानुसार प्रवृत्ति करनेमें तत्पर रहता है और कोई कोई अनगार भी। किसी ज्ञानी मुनिके द्वारा तीर्थकरादि-उपदेशानुसार प्रवृत्ति-निमित्तप्रेरित शिष्य कभी भी निर्विष्ण [दुःखित] न होवे ।
१६०-१६६ ६ तृतीय सूत्रका अवतरण, तृतीय सूत्र और छाया। १६६-१६७ ७ तीर्थकरोंने जो कुछ कहा है वह सभी सत्य और निश्शङ्क है।
१६७-१६९ ८ चतुर्थ सूत्रका अवतरण, चतुर्थ सूत्र और छाया । १६९-१७० ९ कोई२ श्रद्धालु विश्वासी मनुष्य, दीक्षा लेनेके बाद
जिनोक्त जीवादि तत्त्वोंमें सन्देह होने पर 'जिनोक्त सभी तत्व यथार्थ ही हैं, अन्यथा नहीं हो सकता' इस प्रकार उन तत्त्वोंको सम्यक् मानता है और वह बादमें भी उनको सर्वदा सम्यक ही मानता है। कोई२ सम्यक् माननेवाला बादमें असम्यक् मानने लगता है । कोई २ असम्यक् माननेवाला बादमें सम्यक् मानने लगता है। कोई २ सम्यक माननेवाला बादमें भी सर्वज्ञोक्त पदार्थों को सम्यक् और असर्वज्ञोक्त पदार्थों को असम्यक् ही मानता है। जिन भगवान से कथित होनेके कारण जो पदार्थ सम्यक् हो हैं उनको असम्यक् माननेवाला कोई २ बादमें भी मिथ्यादृष्टियों के
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
[४२] विषय
पृष्ठाङ्क तत्वोंको सम्यक मानता है और जिनोक्त तत्त्वोंको असम्यक मानता है । सन्देहरहित संयमियोंको चाहिये कि वह सन्देहशोल लोगोंको संयममें उद्योगशील होनेकी प्रेरणा करें। इस प्रेरणासे संयमके विरोधी ज्ञानावरणीय आदि कर्मों की परम्परा नष्ट हो जाती है। संयमाराधनमें सतत जागरूक मुनियों के आचरणका अनुकरण करो। बालभावमें कभी भी मत पडो।
१७०-१८२ १० पञ्चम सूत्रका अवतरण, पश्चम सूत्र और छाया । १८२-१८३ ११ तुम जिसे हन्तव्य मानते हो, वह कोई दूसरा नहीं है; अपि
तु वह, तुम स्वयं ही हो । इसी प्रकार तुम जिसको आज्ञापयितव्य मानते हो, जिसे परितापयितव्य मानते हो, जिसे परिग्रहीतव्य मानते हो और जिसे अपद्रावयितव्य मानते हो, वह कोई दूसरा नहीं; अपितु तुम्ही हो। इस प्रकारके परिज्ञानवाला ऋजु-सरल होता है । इसलिये किसी भी जीवका घात न करो और न करवाओ। जो घातक होता है उसे भी उसी प्रकार घातका अनुभव करना पडता है।
इसी लिये किसी को भी हन्तव्य नहीं समझे। १८३-१८८ १२ छठा सूत्रका अवतरण, छठा मूत्र और छाया। १८९-१९०
जो आत्मा है वही विज्ञाता है और जो विज्ञाता है वही आत्मा है। जिससे जाना जाता है वह आत्मा है । वह ज्ञानस्वरूप आत्मा भी उस आत्मशब्दसे ही कहा जता है, अर्थात् ज्ञान भी 'आत्म' शब्दसे व्यवहृत होता है। यह आत्मवादी सम्यक्पर्याय कहा जाता है। १९०-१९९
॥ इति पञ्चम उद्देश ॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
[४३]
॥ अथ षष्ठ उद्देश ॥ विषय १ पञ्चम उद्देशके साथ छठे उद्देशका सम्बन्धकथन, और प्रथम सूत्रका अवतरण ।
२००-२०१ २ प्रथम सूत्र और उसकी छाया ।
२०१ ३ कितनेक लोग तीर्थंकरसे अनुपदिष्ट धर्माभास मार्गमें
उद्योगशाली होते हैं और अपनेको तीर्थंकरोपदिष्ट धर्ममार्ग के संयमी समझते हैं निन्दित मार्गके अनुयायी कितनेक लोग तीर्थकरोंसे अनुपदिष्ट धर्ममार्गमें सर्वथा अनुद्योगी होते हैं । हे शिष्य ! तुम ऐसे मत बनो पूर्वोक्त दोनों प्रकारका न बनना यह तीर्थंकरोंका अभिमत है। शिष्यको सर्वदा आचार्यके संकेतानुसारी होना चाहिये ।
२०१-२०४ ४ द्वितीय सूत्रका अवतरण, द्वितीय सूत्र और छाया। २०५ ५ जो परीपहोपसर्ग अथवा घातिकर्म चतुष्टयको पराजित करके
स्वयं उन परीषहोपसर्गोंसे या परतीथिकोंसे पराजित न हो कर जिनोक्त तत्त्वकी जिज्ञासा करते हैं वह किसीका आलम्बन नहीं लेते है। रत्नत्रयकी आराधना करनेवाले उन महापुरुषोंका मन बहिर्वर्ती नहीं होता । वे पूर्वाचार्यका पारम्परिक उपदेशसे वीतरागके वचनोंका अभिज्ञ हो जाते है, वे परतैर्थिकोंका मतका खण्डन करते हैं । तीर्थंकरोक्त तत्त्वोंको कितनेक संयमी अपनी सहज बुद्धिसे समझ लेते हैं, आहेत आगमके अभ्याससे उन्हें समझते है, और
कितनेक आचार्य आदिके उपदेशद्वारा उन्हें समझते हैं। २०५-२१५ ६ तृतीय सूत्रका अवतरण, तृतीय सूत्र और छाया।
२१६ ७ मेधावी मुनि, वीतरागोपदेश और मिथ्यादृष्टियोंके मतको
तुलनात्मक समीक्षा करके, वीतरागोपदेयको उपादेय और मिथ्याष्टियोंके मतको हेय समझे, कभी भी बीतरागोपदेशका
श्री. साय॥२२॥ सूत्र : 3
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
[४]
पृष्ठाङ्क अतिक्रमण न करे । मोक्षाभिलाषी वीर मुनि संयमका स्वरूपको जान कर उसका आचरण करता हुआ विचरे । हे शिष्य ! तुम सर्वदा वीतरागोपदेश और आचार्योपदेशका
अवलम्बन करके संयमाचरणमें पराक्रम करो। २१६-२२० ८ चतुर्थ सूत्रका अवतरण, चतुर्थ सूत्र और छाया।
२२० ९ ऊर्चलोक अधोलोक और तिर्यग्लोक, इन सभी स्थानोंमें मिथ्यात्व, अविरति आदि स्रोत, अर्थात्-आस्रवद्वार हैं । ये
आस्रवद्वार नदीके स्रोत समान कहे गये हैं। इन्हीं आस्रवोंसे जीव कौंको बांधते हैं।
२२०-२२३ १० पञ्चम सूत्रका अवतरण, पञ्चम सूत्र और छाया।
२२४ ११ वीतरागोपदिष्ट आगमके परिज्ञाता मुनि, आवत्तको पर्यालो
चना करके आस्रवद्वारोंसे विरत होता । कर्मों के आस्रवोंको दूर करने के लिये प्रबजित ये महापुरुष मुनि अकर्मा होता है, और ज्ञान-दर्शनसे युक्त होता है। परमार्थ जाननेवाला ये मुनि, अच्छी तरह विचार कर किसी भी वस्तुकी अभिलाषा नहीं करता । मोक्षप्राप्तिके लिये उद्युक्त ये मुनि मनुष्यलोकमें रहता हुआ भी जीवोंकी आगति और गतिको जानकर जन्म मरणके मार्गका उल्लङ्घन कर जाता है, अर्थात् मुक्त हो जाता है।
२२४-२२८ छठे सूत्रका अवतरण, छठा मूत्र और छाया। २२८-२२९ १३ सिद्धावस्थाका वर्णन ।
२२९-२३८ १४ सप्तम सूत्रका अवतरण, सप्तम मूत्र और छाया।
२३९ १५ मुक्तात्मा जीवोंका वर्णन ।
२३९-२४१ ॥ इति षष्ठ उद्देश ॥ ॥ इति पञ्चम अध्ययन सम्पूर्ण ।। ५ ।।
१२ ७०
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठाङ्क
२४७
[५]
॥अथ षष्ठ अध्ययन॥ विषय १ पञ्चम अध्ययनके साथ षष्ठ अध्ययनका सम्बन्धकथन ।
धृत शब्दका अर्थ और भेद । इस अध्ययनके पाचों उद्देशोंमें प्रतिपाद्य विषयोंका क्रमिक वर्णन । प्रथम सूत्रका अवतरण, प्रथम सूत्र और छाया।
२४२-२४४ इन मनुष्योंमें जो मनुष्य सम्यग्ज्ञानवान् है, वे ही अन्य मनुष्यों के लिये सम्यग्ज्ञानका उपदेश देते हैं। वे सम्यग्ज्ञानी केवली और श्रुतकेवली होते हैं। वे एकेन्द्रियादि जीवोंको यथार्थरूपसे जानते हैं। वे ही इस अनुपम सम्यग्ज्ञानके उपदेशक होते हैं।
२४४-२४७ ३ द्वितीय सूत्रका अवतरण, द्वितीय सूत्र और छाया। ४ तीर्थंकर गणधर आदि, हिंसानिवृत्त, धर्माचरणके लिये
उद्यत और हेयोपादेयबुद्धियुक्त मनुष्योंके लिये मुक्तिमार्गका उपदेश देते हैं । इन उपदेश प्राप्त लोगों में कितनेक महावीर कर्मशत्रुओं के नाशार्थ पराक्रम करते हैं । इनसे भिन्न मोहविवश प्राणी कि जिनकी बुद्धि अन्यत्र लगी हुई है, वे विषादयुक्त रहते है।
२४७-२४९ ५ तृतीय सूत्र का अवतरण, तृतीय सूत्र और छाया।
२४९ ६ शैवाल आदिसे युक्त पुराने ह्रदमें रहनेवाला कच्छप, जैसा
उसीमें निविष्ट चित्त होनेसे उससे बाहर नहीं हो सकता, उसी प्रकार हेयोपादेय वुद्धिरहित मनुष्य, कभी भी इस
संसाररूपी महारुदसे बाहर नहीं निकल सकता। २४९-२५२ ७ चतुर्थ मूत्रका अवतरण, चतुर्थ सूत्र और छाया।
२५२ ८ जैसे वृक्ष शाखाछेदनादि दुःखों सहते हुए अपने ही स्थान
पर रहते हैं, वहांसे हट नहीं सकते, उसी प्रकार कितनेक
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
[४६]
विषय
पृष्ठाङ्क मनुष्य, स्त्री, पुत्रादिसे अपमानित, अनेक आधि व्याधियोंसे ग्रस्त, और राजपुरुषादिकोंसे हृतसर्वस्व होते हुए भी गृहत्याग नहीं कर सकते । वे दुःखी हो कर सकरुण विलाप करते हैं और निदान करते रहते हैं, इस कारण इन्हें मोक्ष नहीं मिलता।
२५२-२५४ पञ्चम सूत्रका अवतरण और पञ्चम सूत्र ।
२५५ १० हेयोपादेय विवेकरहित मनुष्य जन्म-मरणके चक्करमें पडे रहते हैं।
२५५ ११ षष्ठ सूत्रका अवतरण, षष्ठ मूत्र और छाया।
२५६ १२ हेयोपादेय विवेकरहित अनात्मज्ञ पुरुष स्वकृत कर्मों के फल
स्वरूप कुष्ठादि रोगोंसे और विविध परीषहोंसे आक्रान्त होते रहते हैं।
२५६-२५९ १३ सप्तम सूत्रका अवतरण, सप्तम सूत्र और छाया । २५९-२६० १४ जो पाणी तममें अर्थात् नरकादि अथवा मिथ्यात्वादिमें
पडे हुए हैं वे अन्धे हैं । ऐसे जीव कुष्ठादिसे आक्रान्त हो कर दुःख भागी होते हैं।
अष्टम सूत्रका अवतरण, अष्टम मूत्र और छाया। १६ वासक रसग आदि जो जीव हैं ये सभी दूसरे जीवोंको
कष्ट देते हैं। १७ नवम सूत्रका अवतरण, नवम सूत्र और छाया। १८ यह लोक महाभययुक्त हैं, और इसमें रहनेवाले सभी प्राणी
अत्यन्त दुःखी हैं। १९ दशम मूत्रका अवतरण, दशम सूत्र और छाया। २० कामासक्त मनुष्य, इस क्षणभंगुर निस्सार शरीरकी पुष्टि
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ४७ ]
विषय
निमित्त प्राणिहिंसा और तज्जनित कर्मबन्ध किया
करते हैं ।
२१ ग्यारहवें सूत्रका अवतरण, ग्यारहवां सूत्र और छाया । २२ आर्च और बहुदुः खयुक्त अज्ञानी मनुष्य, अनेक विध दुष्कर्म करके सोलह प्रकारके रोग आतङ्कके भागी होते हैं, और फिर वे उन रोगोंकी चिकित्सानिमित्त एकेन्द्रियादि जीवोंकी हिंसा करते हैं ।
२३ बारहवें सूत्रका अवतरण, बारहवां सूत्र और छाया । २४ कर्मोदयजनित रोगोंकी निवृत्तिमें चिकित्साये समर्थ नहीं हैं । अतः रोगनिवृत्यर्थ प्राणिवघसे निष्पन्न चिकित्सा, विवेकियों के लिये हेय हैं । इस प्रकारकी चिकित्साविधि, जन्ममरणादिरूप महाभयकी कारण है । इस लिये किसी भी प्राणीका उपमर्दन नहीं करना चाहिये ।
२५ तेरहवां सूत्र और छाया ।
२६ अष्टविध कर्मके विनाशक वृतवादको समझो; सुनो। इस संसार में आत्मत कर्मके परिणामस्वरूप जीव उच्चनीचादि कुल में जन्म लेते २ क्रमिक मुनित्वको प्राप्त करते हैं । २७ चौदहवें सूत्र और अवतरण ।
२८ दीक्षाके लिये उद्युक्त मनुष्य के लिये माता-पिता आदि विलाप करते है, और आक्रोश वचन बोलते हैं ।
२९ पन्द्रहवें सूत्रका अवतरण, पन्द्रहवां सूत्र और छाया ।
३० संयमाभिलाषी मनुष्य, दीक्षाके समय में रोते हुए अपने माता पिता आदिकी ओर बिल्कुल ध्यान नहीं देता । उसका इस प्रकारका व्यवहार उचित ही है, क्यों कि वह संसारकी वास्तविकतासे अभिज्ञ, नरक - जैसे गृहवासमें रह ही कैसे
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
पृष्ठाङ्क
२६३-२६४
२६४
२६४-२६५ २६६
२६६-२६७
२६८
२६८-२७१
२७१
२७२
२७३
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
[४८] विषय
पृष्ठाङ्क सकता ! हे शिष्य ! इस धूतवादोक्त ज्ञानका सर्वदा चिन्तन करो।
२७४-२७६
॥ इति प्रथम उद्देश ।।
॥अथ द्वितीय उद्देश॥ १ प्रथम उद्देशके साथ द्वितीय उद्देशका सम्बन्धकथन । प्रथम सूत्रका अवतरण, प्रथम सूत्र और छाया।
२७७-२७८ २ इस षड्जीवनीकायरूप लोकको आतुर जान कर, गृहस्थावास
को छोड कर, विरतियुक्त होकर ब्रह्मचर्यमें स्थित कितनेक मुनि अथवा एकादश प्रतिमाधारीश्रावक श्रुतचारित्रधर्मके वास्तविकतत्त्वको जानते हुए भी मोहोदयके कारण संयमके पालनमें असमर्थ हो संयमोपकरणका परित्याग कर देते हैं। इनमेंसे कितनेक देशविरत हो कर रहते हैं और कितनेक तो मिथ्यात्वी हो जाते हैं । शब्दादि विषयोंमें ममत्व करनेवाले इन संयम छोडनेवालों में से किततेक अन्तर्मुहूर्त में मर जाते हैं और कितनेक अहोरात्रमें कितनेक इससे अधिक कालमें । इस प्रकार ये भोगार्थी, दुःखसार शब्दादि विषयों में आसक्त हो इस मनुष्य जीवनको व्यर्थ में नष्ट कर डालते हैं।
२७८-२८१ ३ द्वितीय मूत्रका अवतरण, द्वितीय सूत्र और छाया। ४ कितनेकमनुष्य संयमी हो कर, संयम ग्रहणके कालसे
ले कर संयमानुष्ठान में सर्वदा तत्पर रहते है। ऐसे महा
मुनि ही कर्मधूननमें सम्यक् प्रकारसे प्रवृत्ति-शील होते है । २८२-२८३ ५ तृतीय सूत्रका अवतरण, तृतीय सूत्र और छाया।
२८२
२८४
श्री माया
सूत्र : 3
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८७
[४९] विषय
पृष्ठाङ्क ६ ममत्व भावनासे रहित, अत एव 'अहमेक एवास्मि'-ऐसी
भावनासे भावित अन्तःकरणवाला मनुष्य, सभी प्रकारके बन्धनोंको छोड कर प्रबजित हो जाता है और अचेल वह मुनि अवमोदरिकासे ही रहा करता है।
२८४ ७ चतुर्थ सूत्रका अवतरण, चतुर्थ सूत्र और छाया ।
२८५ ८ ऐसे अवमोदरिकायुक्त मुनि, धर्मानभिज्ञ मनुष्योंद्वारा
विविध प्रकारसे अपमानित होता हुआ भी उन अपमानोंको समतापूर्वक सहता हुआ विचारता है, और वह सभी परीषहोंको समतापूर्वक सहता है।
२८५-२८७ पञ्चम मूत्र और छाया। १० सम्यग्दृष्टि मुनि परीषहप्रयुक्त सभी दुश्चिन्ताओंका परित्याग कर परीषहोंको सहे।
२८७ षष्ठ सूत्र और छाया ।
२८७ १२ प्रव्रज्याको किसो दुष्परिस्थितिमें नहीं त्यागता, ऐसा मुनि । ही निर्ग्रन्थ है।
२८७-२८८ १३ सप्तम सूत्र और छाया।
२८८ १४ 'जिनागमके अनुसार ही जिनधर्मका पालन करना चाहिये।
यही तीर्थंकरोंका उत्तम उपदेश मनुष्योंके लिये है। १५ आठवां मूत्र और छाया।
२८९ कर्मधूननके उपाय इस संयममें संलग्न हो कर, अष्टविध कर्मको खपाते हुए विचरे । सभेद कर्मोंको जान कर मनुष्य,
उन कर्मों को, श्रमणधर्मका आराधन करके खपाता है। २८९ १७ नवम सूत्रका अवतरण, नवम सूत्र और छाया । २८९-२९० १८ इस जिनशासनमें रह कर जिन्होंने कर्मबन्धको शिथिल कर
दिया है ऐसे कितनेक मुनि एकाकिविहार प्रतिमाधारी होते हैं, उन्हें अनेक प्रकारके परीपह प्राप्त होते हैं, उन परीषहोंको वे धीर मुनि समतापूर्वक सहे।
२९०-२९३ ॥ इति द्वितीय उद्देश ॥
२८८
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
[५०] ॥ अथ तृतीय उद्देश ॥
पृष्ठाङ्क १ द्वितीय उद्देशके साथ तृतीय उद्देशका सम्बन्धकथन । प्रथम सूत्रका अवतरण, प्रथम सूत्र और छाया।
२९४ २ ममतारहित, ज्ञानाचारादिके प्रतिपालक मुनि, धर्मोपकरणके
अतिरिक्त कर्मबन्धके कारण वस्त्रादिकों को छोड कर विचरता है।
२९४-२९५ ३ द्वितीय सूत्रका अवतरण, द्वितीय सूत्र और छाया। ४ जो साधु, अचेल (अल्पवस्त्रधारी) और साधुमर्यादामें व्य
यस्थित होते हैं उन्हें जीर्णवस्त्रसम्बन्धी चिन्ता कभी भी नहीं होती।
२९६-२९८ ५ तृतीय सूत्रका अवतरण, तृतीय सूत्र और छाया। २९८-२९९ ६ कर्मबन्धोंके विनाशके निमित्त प्रयत्नशील उस अचेल मुनिको
उस अचेलावस्थामें अनेक प्रकार के परीषह प्राप्त होते हैं, वे परीषह उस मुनिके लिये तपःस्वरूप ही हैं।
२९९-३०१ ७ चतुर्थ सूत्रका अवतरण, चतुर्थ मूत्र और छाया।
भगवान्की आज्ञानुसार, अपनी २ सामर्थ्यके अनुकूल उत्कृष्ट या अपकृष्ट साध्वाचार पालनमें प्रवृत्त सभी मुनि सम्यक्स्वी हैं । सभी तीर्थङ्करों के शासनकालमें अचेल मुनि विविध परीषहोंको सहते हैं।
३०२-३०५ ९ पश्चम सूत्रका अवतरण, पञ्चम मूत्र और छाया।
३०६ जो सम्यग्ज्ञानको प्राप्त हो चुके हैं उनकी बाहें अथवा बाधायें कृश ( क्षीण ) हो जाती हैं कर्मक्षपणार्थ प्रवृत्त इन सम्यग्ज्ञानियोंके मांसशोणित सूख जाते हैं । ये अपनी समभावना और क्षमा आदि गुणोंसे संसारपरम्पराको छिन्न करके रहते हैं । इस प्रकारके साधु, तीर्थङ्करों द्वारा तीर्ण मुक्त और विरत कहे गये हैं।
३०६-३०८ ११ षष्ठ सूत्रका अवतरण, षष्ठ सूत्र और छाया ।
३०८
३०२
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०९
१४
[५१] विषय १२ असंयमसे निवृत्त, उत्तरोत्तर बढते हुए शुभाध्यवसायमें प्रवृत्त
और बहुत कालसे संयममें स्थित ऐसे मुनिको क्या संयममें अरति हो सकती है ।
३०८-३०९ १३ सप्तम मूत्रका अवतरण, सप्तम मूत्र और छाया ।
पूर्वोक्त प्रकारके साधु, उत्तरोत्तर अधिकाधिक प्रशस्त परिणामधारा अथवा गुणस्थानपर आरूढ होते हैं, अतः उनको अरति हो ही कैसे ? । जैसे द्वीप, असन्दीन-बाढके उपद्रवसे रहित होता है, उसी प्रकार यह मुनि भी, उपसर्ग आदिसे बाधित नहीं होता है, अथवा-जैसे असन्दीन द्वीप यात्रिकों के लिये आश्वसनीय होता है, उसी प्रकार संसारसागरको तिरनेकी इच्छावाले मनुष्य, इस प्रकारके साधुओंके ऊपर
विश्वास करते हैं। १५ आठवें सूत्र और छाया। १६ असन्दीन द्वीपके समान भगवद्भाषित धर्म भी है। १७ नवम सूत्रका अवतरण, नवम सूत्र और छाया।
३११-३१२ वह मुनि, निस्पृही अहिंसक सर्वलोकप्रिय साधुमर्यादामें व्य
वस्थित और पण्डित होता है। १९ दशम सूत्रका अवतरण, दशम सूत्र और छाया। ३१२-३१३
आचार्य महाराजको चाहिये कि जैसे पक्षी अपने बच्चोंको उडना सिखाते हैं उसी प्रकार वे भी धर्मानुष्ठानमें अनुत्साही शिष्योंको दिन-रात क्रमशः एकादश अगोंकी शिक्षा दें। आचार्यद्वारा शिक्षित वे शिष्य, सकल परिषहों के सहन और संसारसागरके पार करनेमें समर्थ हो जाते हैं। ३१३-३१४
॥ इति तृतीय उद्देश ॥
३११
३१२
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
१ तृतीय उद्देशके साथ चतुर्थ उद्देशका संबंधकथन, प्रथम सूत्रका अवतरण, प्रथम सूत्र और छाया ।
[42]
॥ अथ चतुर्थ उद्देश |
२ आचार्यद्वारा परिश्रमपूर्वक शिक्षित किये गये उन शिष्यों में से कितने अहंकारयुक्त हो कर उपशमको छोड गुरुजनोंके साथ भी कठोर व्यवहार करते हैं ।
३ द्वितीय सूत्रका अवतरण, द्वितीय सूत्र और छाया ।
४ कितनेक शिष्य ब्रह्मचर्य में रह कर भी, भगवान्की आज्ञा आराधना सर्वथा तत्पर नहीं हो कर देशतः भगवान् की आज्ञाकी अवहेलना करते हुए सातागौरवकी अधिकता से बाकुशिक हो जाते हैं ।
५ तृतीय सूत्रका अवतरण, तृतीय सूत्र और छाया । ६ कितनेक शिष्य, आचार्यद्वारा कुशीलाचार के विपाकका प्रतिपादन करनेपर, उन आचार्यों के ऊपर ही क्रुद्ध हो जाते हैं । ७ चतुर्थ सूत्रका अवतरण, चतुर्थ सूत्र और छाया ।
८ ये अवसन्न पार्श्वस्थादि, शीलवान् उपशान्त और हेयोपादेय ज्ञानपूर्वक संयममार्ग में प्रवृत्ति करनेवाले साधुओंको 'चारिहीन ' कहा करते है, यह उनकी द्वितीय बालता है, पहली बालता तो इनकी यह है जो ये स्वयं भ्रष्ट हैं ।
९
पञ्चम सूत्रका अवतरण और पञ्चम सूत्र ।
१० कितनेक स्वयं संयमाचरणमें असमर्थ होते हुए भी मूलगुण और उत्तरगुणकी शुद्ध रूपसे व्याख्या करते हैं, उनको द्वितीय बालता नहीं होती है ।
षष्ठ सूत्रका अवतरण, षष्ठ सूत्र और छाया ।
११
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
पृष्ठाङ्क
३१५
३१५-३१६
३१७
३१७
३१८
३२०-३२१
३२१-३२२
३२२
३२२
३२३
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
पृष्ठाङ्क
३२४
१२ कितनेक सम्यक्त्वपतित ज्ञानभ्रष्ट मुनि, द्रव्यतः आचार्यादिको
प्रणाम आदि करते है, परंतु वे भावतः अपनी आत्माको
सम्यक्चारित्ररूप मोक्षमार्गसे भ्रष्ट ही करते रहते हैं । ३२३ १३ सप्तम मूत्रका अवतरण, सप्तम मूत्र और छाया।
३२४ १४ कितनेक परीपहोपसर्गसे आक्रान्त हो जीवनके मोहसे
संयमका परित्याग कर देते हैं, उनका सब कुछ व्यर्थ ही है। १५ अष्टम मूत्रका अवतरण, अष्टम सूत्र और छाया।
३२५ १६ जीवनके सुखके निमित्त जो चारित्रका परित्याग करते हैं
वे पामरजनोंसे भी निन्दित होते हैं, और वे एकेन्द्रियादि दुर्गतिके भागी होते हैं, संयमस्थानसे गिरकर भी वे अपने को पण्डित मानते हुए अपनी प्रशंसा करते हैं और उत्तम साधुओंकी निन्दा करते हैं, उनके ऊपर असत्य दोषोंका आरोप करते हैं । मेधावी मुनिको ऐसा नहीं होना चाहिये । ३२५-३२७ नवम सूत्रका अवतरण, नवम सूत्र और छाया।
३२८ १८ आरम्भार्थी साधु, हिंसाके निमित्त दूसरों को प्रेरित करते
हैं, हिंसाकी अनुमोदना करते हैं। 'तीर्थङ्करोक्त धर्म घोर अर्थात्-दुरनुचरणीय है '-ऐसा मान कर तीर्थंकरोक्त धर्मकी उपेक्षा करते रहते हैं एसे मनुष्योंको तीर्थङ्करोंने विषण्ण अर्थात् कामभोग-मूछित और वितई अर्थात् षड्जीवनिकायोंके उपमर्दनमें तत्पर कहा है।
३२८-३२९ १९ दशम सूत्रका अवतरण, दशम सूत्र और छाया।
३२९ कितनेक जन, मातापिता, ज्ञातिबन्धु और धन-धान्यादिकोंको छोड कर संयम लेते हैं और उस संयमका पालन अच्छी तरह करते हैं, परन्तु बादमें वे ही कर्मदोषवश संयमसे गिर पडते हैं, दीन-हीन हो कर व्रतविध्वंसक हो जाते हैं।
३३०-३३३
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
[५४]
विषय
२१ ग्यारहवें सत्रका अवतरण, ग्यारहवां मूत्र और छाया। ३३३ २२ संयमसे च्युत लोगोंकी सर्वत्र निन्दा होती है । ३३३-३२५ २३ बारहवें सूत्रका अवतरण, बारहवां मूत्र और छाया । ३३५ २४ कितनेक अभागे साधु, उपविहारियों के साथ रहते हुए भी
शीतलविहारी होते हैं, विनयशील साधुओंके साथ रहते हुए भी अविनयी होते हैं, विरतोंके साथ रहते हुए भी अविरत होते हैं, संयमाराधकोंके साथ रहते हुए भी असंयमी होते हैं । अतः संयमी साधुओंकी संगति प्राप्त कर सर्वदा संयमाराधनमें तत्पर रहना चाहिये ।
३३५-३३६ ॥ इति चतुर्थ उद्देश सम्पूर्ण ॥ ४ ॥
॥ अथ पञ्चम उद्देश॥ १ चतुर्थ उद्देशके साथ पश्चम उद्देशका सम्बन्ध-कथन । प्रथम सूत्रका अवतरण, प्रथम सूत्र और छाया।
३३६-३३८ उन मुनियोंको अनेक स्थानोंमें अनेक प्रकारके उपसर्ग
प्राप्त होते हैं, उन उपसर्गों को वे मुनि अच्छी तरह सहें। ३३८-३३९ ३ द्वितीय सूत्रका अवतरण, द्वितीय सूत्र और छाया। ३३९-३४० ४ जैनागमके ज्ञाता मुनि, लोकस्वरूपको तथा पूर्वादि दिग्वि
भागोंको भी अच्छी तरह जान कर दयाधर्मकी प्ररूपणा करे और धर्मानुष्ठानका फल कहे ।
३४० ५ तृतीय स्त्रका अवतरण, तृतीय सूत्र और छाया। ६ वह आगमज्ञ मुनि, सुननेकी इच्छावाले उत्थित, अनुत्थित
सभी प्रकारके लोगोंको शान्ति, विरति, उपशम, निर्वाण, शौच, आर्जव, मादव और लाघवकी व्याख्या आगमानुसार करके समझावे।
३४१-३४२
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ५५ ]
विषय
७ चतुर्थ सूत्रका अवतरण, चतुर्थ सूत्र और छाया ।
८ मुनि एकेन्द्रियादि सभी प्राणियोंके हितकी ओर दृष्टि रखते हुए धर्मोपदेश करे ।
९ पञ्चम सूत्रका अवतरण, पञ्चम सूत्र और छाया ।
१० धर्मोपदेश करते हुए मुनि, न अपने आत्माकी विराधना करें, न दूसरे मनुष्योंकी विराधना करे और न अन्य प्राण, भूत, जीव और सन्त्वकी विराधना करे ।
३४४-३४५
११ छठे सूत्रका अवतरण, छठा सूत्र और छाया ।
३४५
१२ जीवोंके अनाशातक मुनि सभी प्राणियोंके शरण होते हैं । ३४६-३४७ १३ सातवें सूत्रका अवतरण, सातवां सूत्र और छाया ।
३४७-३४८
१४ कर्मविनाशके लिये उत्थित मुनि, श्रुतचारित्र धर्म में स्थिर हो कर, बलवीर्यको नहीं छिपाते हुए, सभी प्रकारकी परिस्थिति में निष्प्रकम्प, स्थिरवासरहित अर्थात् उग्रविहारी और संयमकी ओर लक्ष्य रखते हुए विहार करे ।
१७ नवम सूत्रका अवतरण, नवम सूत्र और छाया । १८ आसक्तियुक्त प्राणी, बाह्याभ्यन्तर परिग्रहोंसे निबद्ध होते हैं, उनमें निमग्न रहते हैं, कामभोगमें अभिनिविष्ट चित्तवाले होते हैं । मुनिको चाहिये कि वे आसक्तिरहित हो कर संयम पालन करें, संयमसे कभी भी भयभीत न होवें ।
१५ अष्टम सूत्रका अवतरण, अष्टम सूत्र और छाया ।
१६ सम्यग्दृष्टि जीव जिनोक्तधर्मको जानकर परिनिर्वृत हो जाता है ।
१९ दशम सूत्रका अवतरण, दशम सूत्र और छाया । २० वह आरम्भ कि जिससे हिंसक जन भयभीत नहीं होते हैं, उसको सम्यक् प्रकारसे जान कर और चार कषायका वमन करके मुनिजन संयममार्ग में विचरते हैं। एसे मुनिजन के सभी कर्म बन्धनतूट जाते हैं ।
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
पृष्ठाङ्क
३४२
३४३
३४३-३४४
३४८
३४९
३४९
३४९-३५०
३५०-३५१
३५२
३५२-३५४
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
[५६] विषय
पृष्ठाङ्क २१ ग्यारहवें सूत्रका अवतरण, ग्यारहवां मूत्र और छाया। २२ इस औदारिक आदि शरीरके विनाशको तीर्थकरोंने संग्रामका
अग्र भाग कहा है । मुनिजन ज्ञानाचारादिरूप नौकाका अवलम्बन कर संसार महासागरके पारगामी होते हैं। परीषह
और उपसर्गों से हन्यमान मुनि, रागद्वेषरहित अपने मरणकालसे अभिज्ञ हो कर बारह वर्षकी संलेखनासे शरीरका संलेखन करके भक्तपत्याख्यान आदिमेंसे किसी एक मरणसे अपने मरणकालकी प्रतीक्षा करें। इस प्रकारके मुनि सकल कर्मक्षय करके मोक्षगामी होते हैं।
३५५-३६० २३ अध्ययनविषयोपसंहार ।
३६०-३६१ ।। इति षष्ठ अध्ययन ॥
॥ अथ अष्टम अध्ययन ॥
(प्रथम उद्देश)
१ सप्तम अध्ययनके विच्छेदका कारण ।
३६३-३६५ २ अष्टम अध्ययनका उपोद्घात ।
३६५-३६६ ३ अष्टम अध्ययनमें प्रतिपादित विषयोंका उद्देशक्रमसे संक्षेपतः कथन ।
३६७-३७० ४ प्रथम सूत्रका अवतरण, प्रथम सूत्र और उसकी छाया।
अवसन्न पार्श्वस्थ आदि स्वमतावलम्बियोंका और शाक्यादि परमतावलम्बियोंको, साधु कभी भी आहार आदि न देवे,न
उन्हें निमन्त्रित करे, और न उनकी शुश्रूषा ही करे। ३७०-३७१ ६ द्वितीय सूत्रका अवतरण, द्वितीय सूत्र और छाया । ३७१-३७२
३७०
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
[५]
पृष्ठा ७ अवसन्न पार्श्वस्थादिक स्वमतावलम्बियोंद्वारा और शाक्यादि
परमतावलम्बियोंद्वारा आहारादि निमित्त आमन्त्रित होनेपर
साधु, कभी भी उनके आमन्त्रणका स्वीकार न करे। ३७२-३७३ ८ तृतीय सूत्रका अवतरण, तृतीय सूत्र और छाया।
३७४ ९ कितनेक लोगोंको आचारगोचर अर्थात् सर्वज्ञोपदिष्ट संयम
मार्गका परिचय नहीं होता है, अतः वे आरम्भार्थी होते हैं, और उन आरम्भार्थी लोगोंकी तत्वके सम्बन्धमें परस्पर भिन्न भिन्न दृष्टि होती है। इस लिये उनका धर्म वास्तविक नहीं होनेके कारण भव्योंके लिये सर्वदा परित्याज्य है।
३७४-३९६ चतुर्थ सूत्रका अवतरण, चतुर्थ सूत्र और छाया। ३९६-३९७ इस अनेकान्त धर्मका प्ररूपण भगवान् तीर्थकरने किया है। उन्होंने अपने साधुओंके लिये कहा है कि परवादियोंके साथ वादमें भाषासमितिका ध्यान सतत रखें। वे परवादियोसे इस प्रकार कहें कि आपके शास्त्रोंमें षड्जीवनिकयोपमर्दनरूप आरम्भ, धर्मरूपमें स्वीकृत किया गया है वह हमें ग्राह्य नहीं है। क्यों कि आरम्भ नरकनिगोदादिके कारण होने से पाप है । हम सावद्याचरणके त्यागी हैं, अतः हमें इस विषयमें आपके साथ वाद नहीं करना है और यही हमारे लिये उचित भी है। 'धर्म न ग्राममें है और न अरण्यमें, धर्म तो जीवाजीवादि-तत्त्व-परिज्ञानपूर्वक निरवद्यानुष्ठानमें ही है'-यह माहन-भगवान् महावीरका उपदेश है। भगवान्ने तीन यामोंका प्ररूपण किया है। इन यामोंमें संयुध्यमान और समुत्थित आर्यजन जो कि पापकर्मोंसे निवृत्त हैं वे ही अनिदान कहे गये हैं।
३९७-४०३ १२ पञ्चम सूत्रका अवतरण, पश्चम सूत्र और छाया ।
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
[५८] विषय १३ 'ऊर्धादि सभी दिशाओं एवं विदिशाओंमें सूक्ष्मबादरादि
सभी प्राणियोंकी विराधनारूप कर्मसमारम्भ होता है - इस बातको जान कर मेधावी साधु न स्वयं इन षड्जीवनिकायोंके विषयमें दण्डका समारम्भ करे, न दूसरोंसे करावे, न करते हुए की अनुमोदना ही करे । हे शिष्य ! तुम्हें इस प्रकारसे विचारना चाहिये कि इन दण्डसमारंभ करनेवालों के साथ वार्तालाप करने में भी मुझे लज्जा होती है, फिर मैं दण्डसमारम्भका अनुमोदन कैसे करूँ ? मैं कभी इसका अनुमोदन नहीं कर सकता । इस प्रकार निश्चय कर के साधुमर्यादामें व्यवस्थित, प्राणातिपातसे भयभीत तुम, उस अनर्थकर प्राणातिपातादिरूप दण्डका, अथवा अन्य दण्ड का समारम्भ कभी नहीं करना ।
४०४-४०५ ॥ इति प्रथम उद्देश ॥
॥अथ द्वितीय उद्देश॥ १ द्वितीय उद्दशका प्रयम उद्देशके साथ सम्बन्धकथन, प्रथम सूत्र ___ और उसकी छाया ।
४०६-४०७ २ श्मशान आदिमें स्थित साधुको अकल्पनीय अशनादिक
लेने के लिये यदि कोई गृहपति आग्रह करे तो साधु उसके आग्रहको कभी भी नहीं स्वीकारे।।
४०८-४१२ ३ द्वितीय सूत्रका अवतरण, द्वितीय सूत्र और छाया। ४१२-४१३ ४ उस साधुके समीप आ कर कोई गृहपति उस साधुको,
अकल्पनीय अशन आदि ला कर देवे, या रहनेके लिये अकल्पनीय उपाश्रय देवे, तो साधुको चाहिये कि वह उस
गृहपतिके वचनोंको कभी भी स्वीकार नहीं करे। ४१३-४१६ ५ तृतीय सूत्रका अवतरण, तृतीय सूत्र और छाया।
४१६
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
[५९] विषय ६ श्मशानादिस्थित साधुके, गृहपतिद्वारा प्रदत्त अकल्पनीय
अशनादिक न लेनेपर, यदि वे गृहपति उस साधुकी ताडना आदि करें तो साधु उस ताडनादिकको शान्तिपूर्वक सहन करे । अथवा वह साधु उस गृहपतिके सम्यग्दृष्टित्व और मिथ्यादृष्टित्वका अनुमान कर, यदि वह सम्यग्दृष्टि हो तो उसे साधुके आचारका परिज्ञान करावे । अथवा-यदि देखे कि यह गृहपति मिथ्यादृष्टि है तो कुछ भी नहीं कहे । चुप चाप उसके द्वारा किये गये उपसर्गों को शान्तचित्त हो कर सहे।
४१६-४२२ ७ चतुर्थ सूत्रका अवतरण, चतुर्थ सूत्र और छाया। ४२२-४२३ ८ वह साधु गृहपतिद्वारा प्रदत्त उस आहारादिको कभी भी
स्वीकार न करे । इतना ही नहीं वह साधु शाक्यादि परतीर्थकों को कभी भी अशनादिक नहीं देवे, न उन्हें निमन्त्रित करे, न उनकी सेवा करे, और न उनका
आदर ही करे। पञ्चम सूत्रका अवतरण और पञ्चम सूत्र ।
४२३-४२४ भगवान्की आज्ञा है कि साधु अपने साधर्मिक साधुको अशनादिक प्रदान करे, उसको निमन्त्रित करे, उसकी सेवा करे और उसका आदरसत्कार करे।
४२४-४२५ ॥ इति द्वितीय उद्देश ॥
४२३
॥ अथ तृतीय उद्देश॥ १ तृतीय उद्देशका द्वितीय उद्देशके साथ सम्बन्धकथन । प्रथम
सूत्रका अवतरण, प्रथम सूत्र और छाया ।
४२६-४२७
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
[६०]
विषय
२ कितनेक मनुष्य युवावस्थामें ही संबुद्ध हो मुनि हो जाते हैं । उनमें जो बुद्धबोधित होते हैं वे पण्डितों अर्थात् तीर्थकरगणधर आदिके समीप धर्मवचन सुन कर उन्हें हृदय में उतार कर समताभावका अवलम्बन करे ; क्यों कि तीर्थंकरगणधर आदिकोंने समतासे ही धर्मका प्ररूपण किया है । उन साधुओंको चाहिये कि वे शब्दादिक विषयोंकी अभिलापासे रहित हो कर, प्राणियोंकी हिंसा और परिग्रह नहीं करते हुए विचरते हैं । ऐसे मुनि कभी भी परिग्रहों से लिप्त नहीं होते हैं, और न ये प्राणियोंके ऊपर मनोवाक्कायदण्डका ही प्रयोग करते हैं। ऐसे मुनियों को तीर्थंकरोंने महान् और अग्रन्थ कहा है। ऐसे मुनि मोक्ष और संयमके स्वरूप के परिज्ञाता होते हैं, और वे देव, नारक, मनुष्य और तिर्यञ्च के जन्म-मरणादिक दुःखोंको जान कर कभी भी पापकर्म नहीं करते हैं ।
५ तृतीय सूत्रका अवतरण, तृतीय सूत्र और छाया ।
६ पूर्वोक्त मुनि आगममें कुशल होते हैं और वे काल, बल, मात्रा, क्षण, विनय और समयके ज्ञाता होते हैं । वे परिग्रहमें ममत्व नहीं रखते हैं, यथाकाल अनुष्ठान करनेवाले होते हैं और अप्रतिज्ञ होते हैं। ऐसे मुनि रागद्वेषको छिन्न करके मोक्षको प्राप्त करते हैं ।
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
पृष्ठाङ्क
३ द्वितीय सूत्रका अवतरण,
द्वितीय सूत्र और छाया ।
1
४ आहार से परिपुष्ट प्राणियों के ये शरीर, परीषहोंके आनेपर विनष्ट हो जाते हैं । देखो; कितनेक प्राणी क्षुधापरीषहसे कातर हो जाते हैं, और इनके विपरीत कोई २ रागद्वेषवर्जित मुनि क्षुधापरिषदके प्राप्त होने पर भी निष्प्रकम्प हो कर पड्जीवनिकायके ऊपर दया करनेमें ही संलग्न रहते हैं । ४३१-४३३
४३३- ४३४
४२७-४३०
४३१
४३४
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
[६१]
पृष्ठा ७ चतुर्थ सूत्रका अवतरण, चतुर्थ सूत्र और छाया ।
४३५ ८ शीतस्पर्शसे कम्पितशरीर मुनिको देख कर यदि गृहपति
पूछे कि ' हे आयुष्मन् ! क्या आपका शरीर कामजनित पीडासे कंपित हो रहा है ? ' तो मुनि उससे कहे-' हे गाथापति ! मेरा शरीर कामविकारसे नहीं कँप रहा है, किन्तु शीतकी बाधाको मैं नहीं सह पा रहा हूँ इसलिये कँप रहा है।' इस पर यदि गृहपति कहे कि ' हे आयुष्मन् ! तो आप अग्निसेवन क्यों नहीं करते? ' इस पर वह साघु कहे कि 'हे गाथापति! मुझे अग्निको प्रज्वलित करना या उसका सेवन करना नहीं कल्पता।' इस प्रकार कहने पर यदि वह गृहपति या अन्य गृहस्थ आग जला कर उस मुनिके शरीरको तापित करे तो वह मुनि गृहस्थको समझा कर अग्निसेवनसे दूर ही रहे।
४३५-४३९ ॥ इति तृतीय उद्देश ॥
॥ अथ चतुर्थ उद्देश ॥ १ चतुर्थ उद्देशका तृतीय उद्देशके साथ सम्बन्धमतिपादन,
प्रथम सूत्रका अवतरण, प्रथम सूत्र और छाया । ४४०-४४१ २ मुनिको तीन वस्त्र और चौथा पात्र का रखना कल्पता है।
इस प्रकारके साधुको यह भावना नहीं होती है कि चौथे वस्त्रकी याचना करूँगा। साधु एषणीय वस्त्रकी याचना करते हैं, जैसा वस्त्र मिल जाता है उसीको धारण करते हैं, वस्त्रोंको धोते नहीं हैं और रंगते ही हैं। साधु धौतरक्त यत्रको धारण नहीं करते हैं। वे कभी भी वस्त्रोंको छिपाते नहीं; क्यों कि उनका वस्त्र जीर्ण और मलिन होनेके कारण
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
पृष्ठाङ्क मूल्यवान नहीं होता है । इस प्रकारके साधु ग्रामान्तरों में निर्द्वन्द्व विचरते हैं । वस्त्रधारी साधुओंकी यही तीन वस्त्र और चौथा पात्ररूप सामग्री होती है।
४४१-४४४ ३ द्वितीय सूत्रका अवतरण, द्वितीय सूत्र और छाया ।
४४४ ४ हेमन्त ऋतुके बीतने पर ग्रीष्म ऋतुके प्रारम्भमें साधुको
जीर्ण वस्त्रोंका परित्याग कर देना चाहिये । अथवा शीतसमय बीतने पर भी क्षेत्र, काल और पुरुष स्वभावके कारण यदि शीतबाधा हो तो तीनों वस्त्रोंको धारण करे, अर्थात्शीत लगने पर तीनों वस्त्रोंको धारण करे, शीत न लगे
और उसकी आशङ्का हो तो अपने पास रखे, त्यागे नहीं। अथवा शीतकी अल्पतामें एक वस्त्रको धारण करे, और जब शीत बिल्कुल ही न रहे तब अचेल अर्थात् प्रावरणवस्त्र रहित हो जाय । इस प्रकारसे मुनिको आत्मा लघुतासे युक्त हो जाती है । इस प्रकारसे वस्त्रत्याग करनेवाले मुनिको कोयक्लेशनामक तप भी होता है।
४४५-४४७ ५ तृतीय सूत्रका अवतरण, तृतीय सूत्र और छाया।
४४८ ६ यह सब भगवान महावीरने कहा है; इस लिये मुनि इस
सबका अच्छी तरह विचार कर सचेल और अचेल अवस्थाओं में साम्यभाव ही रखें।
४४८ ७ चतुर्थ सूत्रका अवसरण, चतुर्थ सूत्र और छाया ।
४४९ ८ जिस मुनिको यह होता है कि मैं रोगातकोंसे अथवा शीतादि
या स्त्रीके उपसर्गसे स्पृष्ट हो गया हूँ, मैं इनको सह नहीं सकता हूँ, वह वसुमान् मुनि उस समय अपने अन्तःकरणसे हेय और उपादेयका विचार कर उन उपसौका प्रतिकार नहीं करते हैं। ऐसे तपस्वी मुनि स्त्रियोंके उपसर्ग उपस्थित होने पर वैहायस आदि मरणद्वारा शरीर छोड देते हैं परन्तु चारित्रको नहीं छोड़ते हैं। ऐसे मुनिका वह मरण बालमरण
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
[६३]
विषय
नहीं है, अपि तु वह पण्डित मरण ही है । वह मुनि वस्तुतः संसारान्तकारी ही होता है । इस प्रकार वह विमोहका आयतनस्वरूप वैहायस मृत्यु ही उस साधुके हित आदिकी करनेवाली होती है।
४४९-४५६ ॥ इति चतुर्थ उद्देश सम्पूर्ण ॥
॥ अथ पञ्चम उद्देश॥ १ पश्चम उद्देशका चतुर्थ उद्देशके साथ संबन्धपतिपादन,
प्रथम सूत्रका अवतरण, प्रथम सूत्र और छाया । ४५७-४५८ जो भिक्षु, दो वस्त्र और एक पात्र धारण करनेके लिये अभिग्रहसे युक्त है उसे यह भावना नहीं होती कि तीसरे वस्त्रकी याचना करूँगा। वह यथाक्रम एषणीय वस्त्रोंकी याचना करता है, उसकी इतनी ही सामग्री होती है । जब हेमन्त ऋतु बीत जाती है और ग्रीष्म ऋतु आने लगती है तब वे परिजीर्ण वस्त्रोंको छोड देवें । अथवा शीत समय बीतने पर भी क्षेत्र, काल और पुरुषस्वभावके कारण यदि शीतबाधा हो तो दोनों वस्त्रोंको धारण करें। शीतकी आशङ्का हो तो अपने पास रखें, त्यागे नहीं । अथवा अवमचेल हो, अथवा एकशाटकधारी होवें, अथवा अचेल हो जावें । इस प्रकारसे मुनिकी आत्मा लाघव गुणसे युक्त हो जाती है । भगवान्ने जो कहा है वह सर्वथा समुचित है, इस प्रकार मुनि सर्वदा भावना करें। यदि मुनिको ऐसा लगे कि रोगादिकोंसे स्पृष्ट हो गया हूं, निर्बल हूं, मैं भिक्षाचर्या के लिये गृहस्थके घर जानेमें असमर्थ हूं, उस समय यदि कोई गृहस्थ मुनिके लिये अशनादिक सामग्रीकी योजना करे तो मुनि उसे अकल्पनीय समझकर कभी भी नहीं स्वीकारें।
४५८-४६१
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
पृष्ठाङ्क ३ द्वितीय सूत्रका अवतरण, द्वितीय सूत्र और छाया । ४६२ ४ जिस भिक्षु का आचार इस प्रकार का होता है कि--
(१) जिसको किसीने वैयावृत्य करने की प्रेरणा नहीं की वह यदि अग्लान होगा और वह आकर मुझ ग्लान को निवे. दित करेगा कि मैं आपकी वैयावृत्ति करूँगा तो मैं साधर्मिकों द्वारा निर्जरा के लिये की जाती हुई वैयावृत्ति स्वीकार करूँगा। और अग्लान तथा दूसरों से अप्रेरित मैं ग्लान साधु की वैयावृत्ति अपने कर्मनिर्जरा की इच्छा से करूँगा उसके लिये आहारादि की गवेषणा करूँगा और दूसरों के लाये हुए आहार का भी स्वीकार करूँगा । (२) दूसरों के लिये आहारादि का अन्वेषण करूँगा और दूसरों के लाए हुए आहार का स्वीकार नहीं करूँगा। (३) दूसरों के लिये आहार का अन्वेषण नहीं करूँगा परन्तु दूसरों के लाये हुए आहार का स्वीकार करूँगा। (४) दूसरों के लिये आहार का अन्वेषण नहीं करूँगा और न दूसरों के लाये हुए आहार का स्वीकार ही करूँगा । इस प्रकार अभिग्रहधारी मुनि अपने अभिग्रह को पालते हुए, शान्त, विरत, होकर और अन्तःकरण की वृत्तियोंको विरुद्ध कर ग्लानावस्थामें भक्तप्रत्याख्यान से ही अपने शरीर का परित्याग करे। उस मुनि का वह कालपर्याय ही है। उस का इस प्रकार से शरीर त्याग करना विमोहायतन-महापुरुषकर्त्तव्य ही है और, हित, सुख, क्षम, निःश्रेयस एवं आनुगामिक ही है। उद्देश समाप्ति। ४६३-४६८
॥ इति पञ्चम उद्देश ॥
॥अथ षष्ठ उद्देश ॥ १ षष्ठ उद्देश का पञ्चम उद्देश के साथ सम्बन्धप्रतिपादन,
प्रथम सूत्र का अवतरण, प्रथमसूत्र और छाया। ४६९-४७०
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७०
विषय
पृष्ठाङ्क २ जो भिक्षु एक वस्त्र और एक पात्र के अभिग्रहधारी है, उसको
यह भावना नहीं होती कि द्वितीय वस्त्र की याचना करूँगा। वह भिक्षु एषणीय वस्त्र की याचना करे, जो वस्त्र मिले उसी को धारण करे, यावत् ग्रीष्म ऋतु आवे जीर्ण वस्त्र का परित्याग कर देवे । अथवा-एक शाटक धारण करे, अथवा अचेल होजावे । इस प्रकार के मुनि की आत्मा लघुतागुण से युक्त हो जाती है । उस भिक्षु का इस प्रकार का आचार तप ही है। भगवानने जो कहा है वह सर्वथा समुचित है, इस
प्रकार यह भिक्षु सर्वदा भावना करे। ३ द्वितीय सूत्र का अवतरण, द्वितीय सूत्र और छाया। ४७०-४७१ ४ जिस भिक्षु को यह होता है कि मैं अकेला हूँ, मेरा कोई
नहीं है, मैं भी किसी का नहीं हूँ। वह साधु अपने को अकेला ही समझे । इस प्रकार के साधु की आत्मा लघुता गुण से संपन्न होती है उस साधु की यह भावना तप ही है। भगवानने जो कहा हैं वह समुचित ही है, ऐसी भावना वह साधु सर्वदा रखे ।
४७१-४७२ ५ तृतीय सूत्र का अवतरण, तृतीय सूत्र और छाया। ४७२-४७३
साधु अथवा साध्वा आहार करते समय आहार को मुँह के दाहिने भागसे बाये भाग की ओर स्वाद लेते हुए नहीं ले जावे, उसी प्रकार बाये से दाहिने की ओर नहीं ले जावे । इस प्रकार स्वाद की भावना से रहित होकर आहार करना तप ही है । भगवानने जो कहा है वह सर्वथा
समुचित ही है, ऐसी भावना साधु को सर्वदा करनी चाहिये। ४७३-४७५ ७ चतुर्थ सूत्र का अवतरण, चतुर्थ मूत्र और छाया ।
४७६ ८ जिस भिक्षु को यह होता है कि मैं इस समय ग्लान हूँ,
इसलिये इस शरीर को पूर्ववत् परिचर्या करने में असमर्थ हूं।
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
उस मुनि को चाहिये कि आहार को क्रमिक अल्प करे, आहार को अल्प कर के और कषायों को कृश कर के अपनी आत्मा को समाहित करते हुए, और संसारजनित फर्म के क्षपण करने की भावना रखते हुए इङ्गित मरण करे। ४७६-४७९ पञ्चम सूत्र का अवतरण, पश्चम मूत्र और छाया ।
४८० ग्रामादि किसी स्थानमें जाकर साधु तृण की याचना करे, तृण लेकर एकान्त स्थानमें जायें । वहाँ कल्पनीय भूमि की प्रतिलेखना प्रमार्जना कर के वहां पर तृण का संथारा करें और फिर इङ्गित मरण से शरीर त्याग करे। ऐसा मुनि सत्यवादी, रागद्वेषरहित, तीर्ण, दृढ, जीवाजीवादिपदार्थज्ञ
और अपारसंसार का पारगामी होता है। बह मुनि इस इङ्गितमरण को सत्य समझकर अनेकविध परीषहोपसर्गों को सह कर, इस जिनशासनमें विश्वस्त हो कातर जनों के असाध्य साधुओं के आचार का आचरण करता है। व्याधिनिमित्त इङ्गित मरण करने वाले साधु का वह मरण पण्डित मरण ही है, यावत् वह आनुगामिक है । उद्देश समाप्ति । ४८१-४८७
॥ इति षष्ठ उश संपूर्ण ॥
॥ अथ सप्तम उद्देश॥ १ सप्तम उद्देशका षष्ठ उद्देशके साथ सम्बन्धप्रतिपादन,
प्रथम सूत्रको अवतरण, प्रथम मूत्र और छाया ४८८-४८९ जो प्रतिमाधारी साधु वस्त्ररहित हो कर संयममें तत्पर रहता है उस मुनिके चित्तमें यह भावना होती है कि मैं तृणस्पर्श, शीतस्पर्श, उष्णस्पर्श और दंशमशकस्पर्श सह सकता हूं, और भी विविध स्पर्शों को सह सकता हूं; परन्तु लज्जाको नहीं छोड सकता हूं। ऐसे साधुको कटिबन्धन धारण करना कल्पता है।
४८९-४९१
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
M
[६७] विषय
पृष्ठाङ्क ३ द्वितीय सूत्रका अवतरण, द्वितीय सूत्र और छाया ।
४९१ ४ उस संयममें पराक्रम करते हुए उस अचेल साधुको तृणस्पर्श,
शीतस्पर्श, उष्णस्पर्श और दंशमशकस्पर्श प्राप्त होते हैं । वह साधु उन स्पर्शों को तथा अन्य भी विविध स्पर्शों को सहता है। उसकी आत्मा लाघवयुक्त होती है । उसका यह अचेलत्व तप ही है । उस साधुकी यह भावना सर्वदा होनी चाहिये कि भगवान्ने जो कहा है वह सर्वथा संगत है।
४९१-४९२ तृतीय मूत्रका अवतरण, तृतीय सूत्र और छाया। ४९२-४९३ जिस भिक्षुको यह होता है कि मैं दूसरे भिक्षुओंके लिये अशन आदि ला कर दूंगा और दूसरोंके लाये हुए अशनादिकको स्वीकार भी करूँगा १ । जिस भिक्षुको यह होता है कि मैं दूसरे भिक्षुओंके लिये अशनादिक ला कर दूंगा
और दूसरेके लाये हुए अशनादिकको स्वीकार नहीं करूँगा। जिस भिक्षुको यह होता है कि मैं दूसरे भिक्षुओंके लिये अशनादिक लाकर नहीं दूंगा, परन्तु दूसरेके लाये हुए अशनादिकको स्वीकार करूँगा ३। जिस भिक्षुको यह होता है कि-मैं दूसरे भिक्षुओंके लिये अशनादिक ला कर नहीं दूंगा और न दूसरेके लाये हुए अशनादिकको स्वीकार करूँगा ४ । ये चार प्रकारके अभिग्रहधारी मुनि होते हैं । पांचवे प्रकारके अभिग्रहधारी मुनि होता है। जिसका अभिग्रह इस प्रकारका होता है कि मैं अपनेसे बचे हुए एषणीय अशनादिकद्वारा साधर्मियों की वैयावृत्य करूंगा और साधर्मिकोंके द्वारा भी अपनेसे अवशिष्ट दिये गये एषणीय अशनादिकको स्वीकार करूंगा।
४९४-४९६ चतुर्थ सूत्रका अवतरण, चतुर्थ मूत्र और छाया ।
४९७ ८ जिस साधुको यह मालूम हो कि मेरा शरीर अब सशक्त नहीं है वह साधु संथारा करे । उद्देश समाप्ति ।
४९८-४९९ ॥ इति सप्तम उद्देश ॥
श्री. सायासूत्र : 3
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ अष्टम उद्देश॥
विषय
५००
पृष्टाङ्क १ अष्टम उद्देशका सप्तम उद्देशके साथ सम्बन्धपतिपादन,
प्रथम गाथा और उसकी छाया । बुद्धिमान् धीर मुनि क्रमशः भक्तपरिज्ञा, इङ्गितमरण और पादपोपगमनरूप विमोहको प्राप्त कर, उस भक्तपरिज्ञानादिक के औचित्य अनौचित्यको विचार कर समाधिका परिपालन करे।
५०१-५०२ ३ द्वितीय गाथाका अवतरण, द्वितीय गाथा और छाया। ५०२ ४ मुनि बाह्य और आभ्यन्तर तपका सेवन कर, शरीरके अशक्त
हो जाने पर भक्तप्रत्याख्यान आदिमें से किसी एकको
स्वीकार कर आहारादिकी गवेषणासे निवृत्त हो जाता है। ५०२-५०३ ५ तृतीय गाथाका अवतरण, तृतीय गाथा और छाया। ५०३ ६ वह भिक्षु अल्पाहारी होता है, कषायादिको कृश करके
दूसरोंके दुर्वचनोंको सह लेता है । यदि उस भिक्षुको आहार
न मिले तो वह आहारका परित्याग कर देता है । ५०४-५०५ ७ चतुर्थ गाथाका अवतरण, गाथा और छाया। ८ संलेखना करनेवाले मुनिको जीवन-मरणको अभिलाषासे
रहित होना चाहिये। ९ पांचवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया ।
५०६ संलेखनाकारी मुनि निर्जराकी अपेक्षा रखता हुआ मध्यस्थ हो कर समाधिकी परिपालना करे, और कपाय एवं शारी
रिक उपकरणों को छोड कर अन्तःकरणको शुद्ध करे। ५०६-५०७ ११ छठी गाथाका अवतरण, गाथा और छाया। १२ अपनी आयुके उपक्रमको जान कर मुनि संलेखनाकालके बीचमें ही भक्तमत्याख्यान करे ।
५०७-५०८
५०५
५०७
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
[६९]
विषय
१३ सातवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया । १४ मुनि ग्राम अथवा अरण्यमें प्राणिवर्जित स्थण्डिलका प्रतिलेखन करके वहां पर दर्भका संथारा बिछावे |
१५ आठवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया । १६ मुनि आहारको छोड़ कर उस दर्भसंथाराके ऊपर शयन करे, अनुकूल प्रतिकूल सभी परिषहोंको सहे ।
१७ नवमी गाथाका अवतरण, गाथा और छाया । १८ उस शय्या पर उस मुनिके मांसशोणितको कीडियां और आदि पक्षी खावें तो उनकी हिंसा न करे और न क्षतस्थानका प्रमार्जन ही करे ।
१९ दशवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया ।
२० साधु यह विचार करे कि ये प्राणी मेरे शरीरकी हिंसा करते हैं नत्रयकी तो नहीं करते। ऐसा विचार कर वह उन्हें निवारित न करे | अपनी शय्यासे कभी दूर न जाय और परीषहोपसका सहन करे ।
२१ ग्यारहवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया
२२ बाह्याभ्यन्तर ग्रन्थ से रहित अपनी आत्माको भावित करते हुए मुनि अन्तिम श्वासोच्छ्वासपर्यन्त समाधियुक्त रहे । इस प्रकारका मुनि कर्मके निश्शेष होने पर मोक्षगामी होता है और यदि कर्म अवशिष्ट रह जाता है तो देवलोकगामी होता है । गीतार्थ संयमी इस इङ्गित मरणको सम्यक् प्रकारसे स्वीकृत करता है ।
२३ बारहवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया ।
२४ यह इङ्गितमरणरूप धर्म भगवान् महावीरने कहा है, यह मरण भक्तपरिज्ञामरण से भिन्न है । इस मरणका अभिलाषी मुनि
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
पृष्ठाङ्क
५०८
५०८
५०९
५०९-५१०
५१०
५१०
५११
५११
५१२
५१२-५१३
५१३
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
[ ७० ]
शरीरके आवश्यक कार्य को छोड़ कर अन्य सभी कार्यों को छोडे ।
२५ तेरहवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया । २६ वह मुनि दुर्वादि हरितकायोंसे युक्त स्थानों पर नहीं बैठे, हरितकायरहित स्थानपर शयन करे, आहार छोडकर चुपचाप सभी परीषहोपसर्गों को सहे ।
२७ चौदहवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया । २८ इन्द्रियोंकी शक्ति क्षीण हो जाने पर यदि ग्लानिका अनुभव होने लगे तो मुनि साम्यभावको धारण करे, वह मुनि पर्वतके समान अचल और समाहितचित्त होवे । इस प्रकारका सर्वदा अनिन्द्य होता है ।
२९ पन्द्रहवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया । ३० वह मुनि उस इङ्गितमरणमें शरीर में पीडा होने पर उस क्षेत्र के अन्दरमें अर्थात् मर्यादित भूमिमें इधर-उधर भ्रमण करे, अथवा शुष्क काष्ठके समान निश्चल रहे ।
३१ सोलहवीं गाथाका अवतरण गाथा और छाया ।
"
३२ इङ्गितमरणमें मुनिके शरीरमें जब पीडा होवे तो उसे जो करना चाहिये उसका कथन ।
३३ सत्रहवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया ।
३४ इस इङ्गित मरणको स्वीकार करनेवाला मुनि अपनी इन्द्रियों को विषयोंसे निवृत्त करे, वह प्रतिलेखनयोग्य पीठ - फलाfaar अन्वेषण करे |
३५
अठारहवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया । ३६ प्रतिलेखनके अयोग्य पीठफलकादिके ग्रहण से ज्ञानावर - यादि कर्मों का बन्ध होता है, अतः ऐसे पीठफलादिकका
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
पृष्ठाङ्क
५१३-५१४
५१४
५१४-५१५
५१५
५१६
५१६
५१७
५१७
५१८
५१९
५१९-५२०
५२०
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
५२३
ग्रहण नहीं करना चाहिये । इङ्गित मरणमें स्थित मुनि अपनी आत्माको काययोग और मनोयोगसे पृथक् करे और सभी परीषहोपसर्गोंको सहन करे।
५२०-५२२ ३७ उन्नीसवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया। ३८ इङ्गित मरणकी अपेक्षा श्रेष्ठ पादपोपगमन मरणमें जो मुनि ।
स्थित होता है उसके सभी अङ्ग अकड जायें तो भी वह अपने स्थानसे नहीं उठे।
५२२-५२३ ३९ बीसवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया। ४० यह पादपोपगमन मरण भक्तपरिज्ञा और इङ्गितमरणसे
श्रेष्ठ है, अतः मुनि पादपोपगमनमरण स्वीकार करे। ५२४-५२५ ४१ इक्कीसवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया ।
५२५ ४२ मुनि चतुर्विधाहारको छोडकर अचित्त स्थण्डिलमें पर्वतके
समान अप्रकम्प रह कर विहित प्रत्युपेक्षणादि क्रिया करते हुए सभी प्रकारसे शरीर ममत्वका परित्याग करे । यदि उसे परिषहोपसर्गकी बाधा उपस्थित हो तो विचार करे कि यह शरीर जब मेरा नहीं है तो उसमें होनेवाली परीषहोपसर्गकी बाधासे मेरा क्या सम्बन्ध ? वह मेरा कुछ भी नहीं बिगाड सकती।
५२६ ४३ बाईसवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया । ४४ इन परीषहोपसर्गों को तो यावज्जीवन सहना ही है। ऐसा
विचार कर शरीर परित्यागनिमित्त, सकल शारीरिक व्यापारसे रहित हो कर पादपोपगमनमरणके विधिज्ञ वह मुनि सभी परीषहोपसर्गों को सहे।
५२७ ४५ तेईसवी गाथाका अवतरण, गाथा और छाया।
५२७-५२८
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
४६ यह मुनि ऐहिक कामभोगोंका अनुरागी न बने,
और मोक्षके स्वरूपका पर्यालोचन कर इन्द्रादि देवपदोंकी
भी अभिलाषा न करे। ४७ चौवीसवीं गाथाका अवतरण; गाथा और छाया । ४८ यदि राजा जीवनपर्यन्त निर्वाहके लिये धनादिक प्रदान
करे, और कोई देव दिव्य ऋदि देनेके लिये प्रगट होवे तो भी मुनि अपने तपको खण्डित नहीं करे। वह मुनि राजप्रदत्त ऐश्वर्यको और देवप्रदत्त दिव्य ऋद्धिको आत्मकल्याण के प्रतिकूल जान कर ज्ञानावरणीयादि सभी कर्मीको विनष्ट करे।
५२९-५३० ४९ पच्चीसवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया। ५३०-५३१ ५० पांचों प्रकारके शब्दादिकोंमें अथवा उनके साधक धनोंमें
गृद्धि छोड कर मुनि पादपोपगमन मरणसे आयुकालका पारगामी होवे । मुनि तितिक्षाको उत्कृष्ट समझ कर भक्तपरिज्ञा, इङ्गितमरण और पादपोपगमन, इन तीनोंमें से किसी एकको अपनी शक्तिके अनुसार स्वीकार करे; क्यों कि ये तीनों
ही कर्मनिर्जराकारक हैं । अष्टम उद्देशकी समाप्ति । ५३१-५३२ ५१ अध्ययनस्थ विषयोंका उपसंहार ।
५३२-५३५ ॥ इति अष्टम अध्ययन ॥
॥अथ नवम अध्ययन॥
(प्रथम उद्देश) १ नवम अध्ययनका पूर्वोक्त अध्ययनोंके साथ सम्बन्धप्रतिपा
दन, 'उपधानश्रुत' शब्दकी व्याख्या, अध्ययनके चारों उद्देशोंमें आये हुए विषयोंका दिग्दर्शन ।
५३६-५३८
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
२ प्रथम गाथाका अवतरण, गाथा और छाया ।
३ भगवान् महावीरस्वामीके चरित्रवर्णन का प्रस्ताव | भगवान् महावीरस्वामी उत्थित हो प्रव्रज्याकालको जान कर हेमन्त ऋतु प्रत्रजित हुए, और प्रव्रज्या ग्रहण कर तुरन्त ही वहां से विहार किये ।
४ दूसरी गाथाका अवतरण, गाथा और छाया ।
[७३]
५ भगवान् ने जो वस्त्र धारण किया था वह तीर्थङ्करपरम्परा के रक्षार्थ; नहीं कि हेमन्तऋतु में शरीरमच्छादन निमित्त ।
६ तीसरी गाथाका अवतरण, गाथा और छाया ।
७ भगवान के शरीरपर भ्रमरादि प्राणी कुछ अधिक चार महीनों तक चन्दनादिकी गन्धसे आकृष्ट हो कर विचरते थे और रक्तमांसकी अभिलाषासे उनके शरीरको डसते थे ।
८ चौथी गाथाका अवतरण, गाथा और छाया ।
९ भगवान्ने एक वर्ष से कुछ अधिक काल तक वस्त्र धारण किया, उसके बाद वस्त्र त्याग कर वे अचेल हो गये ।
१० पांचवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया ।
११ भगवान् जब रास्ता में विहार करते थे तो बालकगण उन्हें देख कर धूलि - पत्थर आदिका प्रक्षेप करते थे, और उनको देखनेके लिये दूसरे बालकों को भी बुलाते थे ।
१२ छठी गाथाका अवतरण, गाथा और छाया ।
१३ भगवान् जब किसी वासस्थानमें विराजते थे, जहां कि स्त्री पुरुष आदि सभी रात्रवासके लिये ठहरते थे। वहां किसी स्त्रीद्वारा प्रार्थित होने पर भी भगवान् उनकी प्रार्थना स्वीकार नहीं करते, अपि तु संयम मार्ग में अपनी आत्माको स्थापित कर ध्यान करते थे ।
१०
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
पृष्ठाङ्क
५३८
५३८-५३९ ५३९
५४० - ५४१
५४१
५४२
५४३
५४२-५४३
५४३
५४३-५४४ ५४४
५४४-५४५
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४५
विषय १४ सातवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया । १५ गृहस्थलोग भगवानके पास एकत्रित होते तो वे उनकी
ओर लक्ष न दे कर अपने ध्यानमें ही मन रहते । यदि वे गृहस्थ उनसे कुछ पूछते तो चुपचाप वहांसे चल देते। वे ध्यानसे कभी भी विचलित नहीं होते।
५४६ १६ आठवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया।
५४६ १७ भगवानको कोई अभिवादन करता था तो वे उससे प्रसन्नता
नहीं प्रगट करते थे, और यदि कोई अभिवादन न करे तो उस पर क्रुद्ध भी नहीं होते थे। अनार्य देशोंमें भगवान् को यदि कोई ताडन आदि करता तो भी उनका भाव कलुषित नहीं होता।
५४६-५४७ १८ नवमी गाथाका अवतरण, गाथा और छाया ।
भगवान् महावीरस्वामी कठोर वचनोंको सहते थे, नृत्य, गीत, दण्डयुद्ध और मुष्टियुद्ध आदिको सुनने और देखनेके लिये उन्हें कुतूहलता नहीं होती।
५४८ २० दसवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया।
५४८ २१ भगवान्ने कभी कभा परस्पर कामकथामें संलग्न स्त्रियोंको
देखा, परन्तु उन्हें राग नहीं हुआ। भगवान्ने संयमकी
आराधनानिमित्त परीपहोपसर्गों को कुछ भी नहीं गिना। ५४८-५४९ २२ ग्यारहवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया । २३ भगवान् साधिक दो वर्ष सचित्त जलका परित्याग कर
एकस्व भावना भाते और क्रोध छोडते हुए, सम्यक्त्वभावना
एवं शान्तिसे युक्त हो कर प्रव्रज्या ग्रहण की। ५४९-५५० २४ बारहवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया।
५५०
५४७
५४९
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५०
[५] विषय
पृष्टाङ्क २५ भगवान् षड्जीवनिकायोंके स्वरूपको जान कर उनके आरम्भ
का परिहार करते हुए विचरते थे। २६ तेरहवीं माथाका अवतरण, गाथा और छाया।
५५१ २७ 'ये पृथिवी आदि षड्जीवनिकाय सचित्त हैं । ऐसा विचार
कर उनके स्वरूप और भेद-प्रभेदोंको जान कर उनके आरम्भ को परिवर्जित करके विचरते थे।
५५१ २८ चौदहवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया । ५५१-५५२ २९ स्थावर जीव त्रस हो कर उत्पन्न होते हैं, और त्रस जीव
स्थावर हो कर । अथवा सभी जीव अपने उपार्जित कर्मानुसार सभी योनियोंमें उत्पन्न होते हैं।
५५२-५५३ ३० पन्द्रहवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया।
५५३ ३१ भगवानने इस प्रकार समझा कि ये मोहयुक्त प्राणी द्रव्य
और भाव उपधिसे युक्त हो कर कर्मके प्रभावसे क्लेशका अनुभव करते हैं । इस लिये भगवान् ने सभी प्रकारके कर्मों
का परित्याग कर दिया। ३२ सोलहवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया।
५५४ ३३ भगवानने दोनों प्रकारके कौंको जानकर और आदानस्रोत,
अतिपातस्रोत और दुष्पणिहित मनोवाकायको कर्मबन्धका कारण जान कर संयमको पाला।
५५४-५५५ ३४ सत्रहवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया ।
५५५ ३५ भगवानने हिंसाको सर्वथा छोड कर अहिंसाका उपदेश दिया
उन्होंने स्त्रियोंको सकल कर्मबन्धका मूल समझा, इस प्रकार
उन भगवान्ने संसारके यथावस्थित स्वरूपको देखा। ३६ अठारहवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया ।
५५६ ३७ वे भगवान् आधाकर्मादिदोषयुक्त आहारादिको ज्ञानावर
णीयादि कमौका बन्ध समझा, इसीलिये उन्होंने उसका सेवन
५५३
५५५
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५७
५५८
[६] विषय
पृष्ठाङ्क नहीं किया । तथा भगवान्ने पापकारण सदोष अन्नादिकको
स्वीकार नहीं करते हुए प्रासुक आहारका सेवन किया। ५५६ ३८ उन्नीसवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया।
५५६-५५७ ३९ उन भगवानने दूसरोंके वस्त्रका कभी भी सेवन नहीं किया,
दूसरेके पात्रमें भी उन्होंने भोजन नहीं किया। भगवान् अपमानकी गणना नहीं करके आहार बनने के स्थानमें आहारके निमित्त जाते थे।
५५७ बीसवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया। भगवान् अशनपानके मात्राज्ञ थे, वे कभी भी मधुगदिरसोंमें आसक्त नहीं हुए। भगवान् सर्वदा अप्रतिज्ञ रहे। उन्हों ने आखें कभी भी, नहीं धोयीं, और न उन्हों ने कभी शरीर
को खजुआया। ४२ इक्कीसवीं गाथा का अवतरण, गाथा और छाया।
५५९ ४३ भगवान् मार्ग में चलते हुए न अपनी दृष्टि को तिरछी करते
थे और न पीछे की ओर वे दृष्टिपात करते थे, कोई कुछ पूछता था तो कोई उत्तर भी नहीं देते थे, किन्तु आगे की ओर अपने शरीरप्रमाण भूमि को देखते हुए यतनापूर्वक विहार करते थे।
५५९ ४४ बाईसवीं गाथा का अवतरण, गाथा और छाया।
५५९ ४५ मार्गमें चलते हुए भगवान् महावीर शिशिर ऋतुमें वस्त्र छोड़
कर, दोनों बाहुओं को कन्धों पर नहीं रख कर किन्तु दोनों बाहुओं को पसार कर परीषह और उपसर्गों को सहने के लिये यत्न करते थे।
५६० ४६ तेईसवीं गाथा का अवतरण, गाथा और छाया।
५६० ४७ भगवानने इस प्रकार का आचार का सेवन किया। उन्होंने
यह आचार इसलिये पाला कि दूसरे मुनि भी इसी तरह आचार कापालन करे । उद्देश समाप्ति ।
५६०-५६१ ॥ इति प्रथम उद्देश संपूर्ण ॥
श्री आय॥२२॥ सूत्र : 3
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६२
५६२
५६३
[७]
॥ अथ द्वितीय उद्देश॥ विषय १ द्वितीय उद्देश का प्रथम उदेश के साथ संबन्धपतिपादन,
प्रथम गाथा का अवतरण, गाथा और छाया । २ विहार में भगवानने जिन आसनों को, शय्याओं को सेवित
किया उन्हें कहें-इस प्रकार जम्बू स्वामी का प्रश्न । ३ द्वितीय गाथा का अवतरण, गाथा और छाया। ४ सुधर्मा स्वामी का उत्तर--भगवानने विहारकालमें शून्य
गृहोंमें, सभाओंमें, प्रपाशालाओंमें, पण्यशालाओंमें, कारखा
नोंमें, पुआल को बनी कुटियोंमें निवास किया। ५६३-५६४ ५ तीसरी गाथा का अवतरण, गाथा और छाया।
५६४ ६ भगवानने कभी धर्मशालाओंमें, उद्यान स्थित गृहोंमें, नगर के
मध्यभागमें, श्मशानमें, शून्यगृहमें, वृक्षमूलमें निवास किया। ५६४ ७ चौथी गाथा का अवतरण, गाथा और छाया।
५६५ ८ भगवानने इस प्रकारके आवासों में कुछ अधिक तेरह वर्षों तक
निवास किया, और वहाँ पर निद्रादिप्रमाद और विस्रोतसिका से रहित भगवान् ध्यानावस्थामें रहे । पाँचवीं गाथा का अवतरण, गाथा और छाया । भगवान महावीर स्वामी अधिक सोते नहीं थे, यदि निद्रा आने लगती थी तो भगवान् सावधान होकर जागते रहते थे, अप्रितिज्ञ भगवान् छद्मस्थावस्थामें रात्रि के अन्तिम
प्रहरमें अन्तर्मुहूर्त्तमात्र शयन करते थे । ११ छट्ठी गाथा का अवतरण, गाथा और छाया।
५६६ भगवान् महावीरस्वामी निद्राके दोषोंको अच्छी तरह जानते हुए निद्रा आनेके समय उठ कर, बाहर निकल कर, एक मुहत्तं भ्रमण कर फिर ध्यानमें बैठ जाते थे ।
५६६-५६७
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ७८ ]
विषय
१३ सातवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया । १४ आश्रयस्थानोंमें भगवान्को भयंकर, अनेक प्रकारके उपसर्ग हुए और सांप, नेवले तथा गीध आदिके भी उपसर्ग हुए । १५ आठवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया । १६ चोर व्यभिचारी आदि, शक्तिधारी ग्रामरक्षक, व्यभिचारिणी स्त्रियां और अन्य पुरुष लोग भगवान्को उपसर्ग करते थे । १७ नवमी गाथाका अवतरण, गाथा और छाया । १८ भगवान ऐहलौकिक पारलौकिक अनेक प्रकारके उपसर्गों को सहते थे, और अनेक प्रकार के सुरभि - दुरभिगन्धों को भी सहते थे ।
१९ दसवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया ।
२३ बारहवीं गाथा का अवतरण, गाथा और छाया । २४ भगवान् से कभी कोई पूछता - ' तुम कौन हो ? ' तब भगवान कहते मैं भिक्षु हूं। तब वे भगवान् को निकल जानेके लिये कहते तब भगवान् वहांसे चले जाते । यदि नहीं जानेको कहते तो भगवान् कषाययुक्त उन मनुष्योंके प्रति समभावसे मौन होकर धर्मध्यान में संलग्न रहते ।
२५ तेरहवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया ।
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
२० भगवान् पांच समितियोंसे युक्त होकर अनेक प्रकारके स्पर्शोको सहन किये, अल्पभाषी भगवान् संयममें अरति और विषयानन्दमें रति को दूर कर संयमके आराधनमें प्रवृत्त हुए । २१ ग्यारहवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया । २२ शून्य घरों में अथवा निर्जन प्रदेशोंमें लोग भगवान से विविध प्रश्न पूछते थे, परन्तु भगवान् मौन रहते थे । कभी कभी कोई कोई जार पुरुष आदि आ कर भगवान् से पूछते थे, परन्तु भगवान् मौन रहते थे, तब वे क्रुद्ध हो कर भगवान् को दण्ड मुष्टि आदि से ताडते थे; लेकिन भगवान् निर्विकार हो कर सब सह लेते थे ।
पृष्ठाङ्क
५६७
५६७
५६७-५६८
५६८- ५६९ ५६९
५६९
५७०
५७०
५७०
५७१
५७२
५७२
५७३
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय २६ शिशिर ऋतुमें पवनके चलने पर कितनेक अनगार कांपते
थे, कितनेक अनगार उस हिमवातसे बचने के लिये निर्वात
स्थानकी खोज करते थे। २७ चौदहवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया। २८ उस हिमऋतुमें कितनेक अनगार शीतनिवारणके लिये
संघाटी ओढते थे। परतीर्थिक तापसादि धूनी जला कर शीतवारण करते थे और गृहस्थ लोग विविध प्रकारके वस्त्र धारण करते थे।
५७४ २९ पन्द्रहवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया । ५७४-५७५ ३० भगवान् महावीरने उस शिशिर ऋतुके हिमवातमें भी अनावृत
स्थानमें ही रह कर हिमस्पर्शको समभावसे सहते थे। ३१ सोलहवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया।
५७६ ३२ भगवान् महावीरने इस प्रकारके दुःसह शीतोंको अनेकबार
सहा । भगवान्का उद्देश इसमें यह था कि दूसरे साधु भी इसी प्रकार शीतका सहन करें । उद्देश समाप्ति । ५७६-५७७
॥इति द्वितीय उद्देश संपूर्ण
५७५
॥ अथ तृतीय उद्देश ॥ १ तृतीय उद्देशका द्वितीय उद्देशके साथ सम्बन्धकथन, प्रथम गाथाको अवतरण, गाथा और छाया ।
५७८ २ भगवान् सर्वदा सभी प्रकार के स्पर्शों को सहते थे। ५७८-५७९ ३ द्वितीय गाथाका अवतरण, गाथा और छाया।
५७९ ४ भगवान्ने दुश्चर लाढ देशकी वज्रभूमि और शुभ्रभूमिमें
विहार किया । वहां अन्तमान्त शय्या आदिका उन्होंने सेवन किया।
५७९-५८०
श्री. आयासूत्र : 3
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२०] विषय
पृष्ठाक ५ तृतीय गाथाका अवतरण, गाथा और छाया।
५८० ६ लाढ देशमें वहांके लोगोंने भगवान को बहुत उपसर्ग
किये। कितनेक तो भगवान् की ताडना करते थे, और कुत्ते भगवान् को काटते थे और गिरा कर उनके ऊपर चढ बैठते थे।
५८०-५८१ ७ चौथी गाथाका अवतरण, गाथा और छाया ।
५८१ ८ बहुत थोडे ऐसे लोग थे जो हिंसक मनुष्योंको और काटते
हुए कुत्तों को रोकते थे; अधिकतर तो ऐसे ही मनुष्य थे जो भगवान् को ताडन करके उनके ऊपर कुत्तों को
हुलकाते थे। ९ पांचवीं गाथाका अवतरण, और छाया । १० लाढ देशकी वज्रभूमिके लोग तुच्छअन्नभोजी और क्रूर
स्वभावके थे। वहां पर अन्यतैर्थिक श्रमण लाठी और नालिका ले कर विहार करते थे।
५८२-५८४ ११ छठी गाथाका अवतरण, गाथा और छाया। १२ उस लाढदेशमें लाठी और नालिका ले कर यद्यपि अन्य
तैर्थिक श्रमण विहार करते थे तो भी उन्हें कुत्ते काट लेते थे। यह लाढ वस्तुतः बडा ही दुश्चर था।
सातवीं गाथा का अवतरण, गाथा और छाया । १४ भगवान् लाढदेशकी उस अनार्य भूमिमें भी डंडे आदिके
विना ही विचरण करते हुए सभी प्रकारके उपसर्गों को सहे। १५ आठवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया। १६ संग्रामके अग्रभागमें हाथी जैसे शत्रुसेनाको जीत कर उसके
पारगामी होता है उसी प्रकार भगवान् भी परीषहोपसर्गोंको जीत कर उनके पारगामी हुए । विहार करते हुए भगवान्
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
[] विषय
कभी २ ग्रामको प्राप्त नहीं करते थे अर्थात् ग्रामसे दूर अरण्य आदिमें स्थित मार्गपर होते उसी समय ग्रामवासी अनार्य
लोक आकर भगवानको परीषहोपसर्ग किये। १७ नवमी गाथाका अवतरण, गाथा और छाया। १८ भगवान् विहार करते हुए ग्रामके समीप पहुंचते थे कि
ग्रामवासी लोग आकर उन्हें दण्डे आदिसे ताडित करते
थे और कहते थे कि यहांसे चले जाओ। १९ दसवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया । २० अनार्य लोग भगवान् को दण्डे आदिसे आहत कर हल्ला
मचाते थे। २१ ग्यारहवां गाथाका अवतरण, गाथा और छाया। २२ भगवान् के शरीरमें जहां कहीं घाव था वहीं ये अनार्य लोग
नोचते थे और भगवान के ऊपर धूलि डालते थे। ५८९-५९. २३ बारहवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया। ५९० २४ भगवान्को कितनेक अनार्य ऊपर उठाकर पटक देते थे,
कितनेक उन्हें आसनसे गिरा देते थे; इन सभी उपसर्गोंको कायोत्सर्गस्थित धर्मध्यानलीन भगवान्ने समतापूर्वक सहा । ५९०-६९१
तेरहवीं गाथा का अवतरण, गाथा और छाया। २६ संग्राम के अग्रभागमें शूर वीर पुरुषके समान भगवान वहाँ
पर मुख मोड़े विना आगे आगे विहार करते थे। ५९१-५९२ २७ चौदहवीं गाथा का अवतरण, गाथा और छाया। ५९२-५९३ २८ भगवान महावीरने इस प्रकार के उपसर्ग परीषहों को इसलिये
सहा कि दूसरे मुनि भी मेरे देखादेखी उपसर्ग-परीषहों के सहनेमें दृढ रहें। उद्देश समाप्ति ।
॥ इति तृतीय उद्देश संपूर्ण ॥
२५
५९१
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
[22]
॥ अथ चतुर्थ उद्देश ॥
विषय
१ चतुर्थ उद्देश का तृतीय उद्देश के साथ संबन्धकथन, प्रथम गाथा का अवतरण, गाथा और छाया ।
२ भगवान् अवमोदरिका तप करते थे और कभी भी चिकित्सा ( इलाज ) नहीं करवाते थे ।
३
दूसरी गाथा का अवतरण, गाथा और छाया ।
४ भगवान् कभी भी रेचन और वमनका औषध नहीं लिया और गात्राभ्यञ्जन, संवाहन और दन्तप्रक्षालन नहीं किये ।
५ तीसरी गाथा का अवतरण, गाथा और छाया । ६ भगवान् शब्दादि विषयों से निवृत्त, अहिंसक और अल्प भाषी होकर विचरते थे और शीतकालमें वृक्ष या लतामण्ड की छाया में बैठ कर धर्मध्यान ध्याते थे ।
७ चौथी गाथा का अवतरण, गाथा और छाया ।
८
भगवान् ग्रीष्म ऋतुमें सूर्याभिमुख उत्कुटुकासन ( उकडु आसन ) से बैठ कर सूर्यकी तापना लेते थे, और नीरस ओदन, बेरका चूर्ण, कुल्माप आदि आदि से शरीरनिर्वाह करते थे।
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
पृष्ठाङ्क
९ पाँचवीं गाथा का अवतरण, गाथा और छाया । १० भगवान् इन नीरस ओदनादिकों को सेवित करते हुए आठ मास बिताये, कभी अर्द्धमासिक चतुर्विधाहारत्यागरूप तप किया ।
११
छठ्ठी गाथा का अवतरण, गाथा और छाया ।
१२ कभी कभी भगवान् अढाई महीने तक, तो कभी कभी छ महीने तक पानी भी नहीं लेते हुए चोविहार तपस्या की, और पारणा के दिनमें अन्न प्रान्त ओदनादि से पारणा किये । १३ सातवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया । १४ भगवान् संयमसमाधिको देखते हुए छट, अट्ठम, दशम और द्वादश तपका पारणा करते थे ।
५९४
५९४-५९५
५९६
५९६-५९७
५९९
६००
६००
६००
६०१
६०१
६०१-६०२
६०२
६०२
६०२
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८
[८३] विषय १५ आठवी गाथाका अवतरण, गाथा और छाया। १६ भगवानने पापकर्मीका तीन करणतीन योगसे परित्याग किया। ६०३ १७ नवमी गाथाका अवतरण, गाथा और छाया।
६०३ भगवान् ग्राम और नगरमें प्रवेश करके उद्गमदोष और उत्पादनादोष रहित शुद्ध आहारको ग्रासैषणादोषका परिवर्जन करते हुए ग्रहण करते थे।
६०३-६०४ १९ दसवों गाथाका अवतरण, गाथा और छाया।
६०४ भगवान् कौवे और कबूतर आदि पक्षियोंको पृथ्वी पर आहारके निमित्त स्थित देख कर उन्हें बाधा नहीं हो, इस प्रकारसे मार्गके एक ओरसे धीरे धीरे चलते हुए आहारकी गवेषणा करते थे।
६०४-६०५ २१ ग्यारहवीं और बारहवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया। ६०५ २२ ब्राह्मणों या शाक्यादि श्रमणों या अन्य जीवोंकी वृत्तिच्छेद
नहीं हो; इस प्रकारसे आहारका अन्वेषण करते थे। ६०५-६०६ २३ तेरहवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया । २४ भगवानको निर्दोष आहार जैसा-कैसा अन्त प्रान्त भी मिलता
था उसीको ले कर संयममें स्थित रहते थे, और यदि नहां
मिलता था तो वे किसीकी निन्दा नहीं करते थे। ६०६-६०८ २५ चौदहवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया। २६ उत्कुटुकादि आसनस्थित भगवान् निर्विकार हो कर ध्यान करते थे।
६०८-६०९ २७ पन्द्रहवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया।
६०९ २८ भगवान् कषाय और गृद्धि और ममत्वरहित हो कर ध्यान ध्याते
थे। भगवान्ने छद्मस्थावस्थामें भी कभी प्रमाद नहीं किया। ६०९-६१३ २९ सोलहवीं गाथाका अवतरण, गाथा और छाया ।
६०६
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
पृष्ठा ३० मायारहित भगवान् स्वयमेव संसारका स्वरूप जानकर स्वयं
संबुद्ध हो तीर्थप्रवर्तन के लिये उद्यत हुए। भगवान् कर्मों के क्षयोपशम, उपशम और क्षय से समुद्भूत आत्मशोधि द्वारा मनोवाक्काययोग को स्थिर रख कर, कषायाग्नि के प्रशमन से शीतीभूत होकर यावज्जीव पाच समिति और तीन गुप्ति से युक्त रहे।
६१४-६१६ सत्रहवीं गाथा का अवतरण, गाथा और छाया। भगवानने इस प्रकार के आचार का वारंवार पालन किया। भगवानने यह आचार इसलिये पाला कि दूसरे भी साघु मेरे देखादेखी इसी प्रकार से आचार का पालन करें। उद्देश समाप्ति।
६१६ ३३ नवम अध्ययन का उपसंहार और शास्त्रप्रशस्ति । ६१७-६१९
॥ इति विषयानुक्रमणिका सम्पूर्ण ॥
ORNERAN
SSSSS
-
-
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथाचारागसूत्रस्य लोकसारनामकं पञ्चममध्ययनम् ॥
गतं चतुर्थमध्ययनं साम्पतं पञ्चममध्ययनं प्रारभ्यते । चतुर्थाध्ययने सम्यक्त्वं, तदन्तर्गतं ज्ञानं च निरूपित, सम्यक्त्वज्ञानकारणजन्यं चारित्रं, तदेव प्रधानं मोक्षकारणमतस्तदेव लोके सारभूतमिति लोकसाराख्यमिदमध्ययनम् ; तथा हि-लोकस्य सारो धर्मों, धर्मस्य सारो ज्ञान, ज्ञानस्य सारश्चारित्रं, तस्य च सारो मोक्ष इत्यस्य प्रतिपादनात् , तेन लोकसारतया चारित्रमेवात्र प्रतिपादयितव्यमस्ति । इहाध्ययनार्थाधिकारस्तु — लोकस्य सारः परिचिन्तनीयः' इति । उद्देशार्थाधिकारो यथा॥ आचारागसूत्र का लोकसारनामक पांचवां अध्ययन ॥
चतुर्थ अध्ययन प्रतिपादित किया जा चुका है। अब यहां पंचम अध्ययनका व्याख्यान प्रारम्भ होता है। चतुर्थ अध्ययनमें सम्यक्त्व एवं उस के अन्तर्गत ज्ञानका निरूपण किया है। इस पाँचवें अध्ययन का नाम 'लोकसार' है । लोकमें सारभूत चारित्र है। वह चारित्र सम्यग्दर्शन और सम्यग्ज्ञानसे होता है, अर्थात् इनके सहित होनेवाला चारित्र ही सम्यक्चारित्र है। वही मोक्षका प्रधान कारण माना गया है। लोकका सार धर्म, धर्म का सार ज्ञान, ज्ञान का सार चारित्र और चारित्रका सार मोक्ष है । इस कारण लोकमें सारभूत होनेसे चारित्रका ही वर्णन इस अध्ययनमें किया जायगा। " लोकस्य सारः परिचिन्तनीयः" अर्थात् चारित्र ही लोकका सार है, ऐसा विचारना चाहिये। इस प्रकार यहां पर यह अध्ययनका अर्थाधिकार है। उद्देश का अर्थाधिकार इस प्रकार है
આચારાંગસૂત્રનું “લોકસાર’ નામનું પાંચમું અધ્યયન.
ચોથું અધ્યયન કહેવાઈ ગયું છે. હવે અહીંથી પાંચમા અધ્યયનને પ્રારંભ થાય છે. ચોથા અધ્યયનમાં સમ્યક્ત્વ અને તેના અંતર્ગત જ્ઞાનની સમજણ આપવામાં આવી છે. આ પાંચમા અધ્યયનનું નામ “લોકસાર” છે. લોકમાં સારભૂત ચારિત્ર છે. તે ચારિત્ર સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યજ્ઞાનથી થાય છે. તાત્પર્ય કે તેનાથી થતું ચારિત્ર તેજ સમ્યક્ ચારિત્ર છે. તેને જ મોક્ષનું પ્રધાને કારણે માનવામાં આવે છે. લેકને સાર ધર્મ, ધર્મને સાર જ્ઞાન, જ્ઞાનને સાર ચારિત્ર અને ચારિત્રને સાર મોક્ષ છે. આ કારણોથી લેકમાં સારભૂત હોવાથી ચારિત્રનું જ વર્ણન मा अध्ययनमा ४२वामा माशे. "लोकस्य सारः परिचिन्तनीयः" अर्थात् यात्रि લેકને સાર છે એમ માનવું જોઈએ. આ અહીં અધ્યયનને અર્થાધિકાર છે. ઉદ્દેશને અર્થાધિકાર આ પ્રમાણે છે –
श्री. सायासूत्र : 3
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे प्रथम उद्देशे-हिंसासमारम्भाधिकारः प्रथमः, यदर्थ हिंसादयः सावधव्यापारा विधीयन्ते, तेषां विषयाणामधिकारो द्वितीयः, विषयार्थमेव विहरन मुनिर्भवतीति च तृतीय इत्यधिकारत्रयं प्रतिपाद्यते ।
द्वितीये च-'हिंसादितो विषयादितोऽप्रशस्तैकचर्यातो वा विरतो मुनिर्भवती'ति वणितम् ।
तृतीये-एष विरत एव मुनिरपरिग्रहो निर्विष्णकामभोगश्च भवतीति दर्शितम् । चतुर्थे-चाऽगीतार्थमुनेरेकाकिविहरणे प्रत्यवाया भवन्तीति कथितम् ।
इस अध्ययन के छह उद्देश हैं; इन में-(१) प्रथम उद्देशमें प्रथमहिंसासमारम्भाधिकार, द्वितीय-जिनके लिये हिंसा आदि सावद्य व्यापार किये जाते हैं उन विषयों का अधिकार, तृतीय-विषयों के लिये ही विचरण करनेवाला मुनि नहीं होता है, इसका अधिकार; इस प्रकार तीन अधिकार बतलाये गये हैं।
(२) द्वितीय उद्देशमें यह बतलाया गया है कि-हिंसादि से विषयादि से तथा अप्रशस्त एकचर्यासे निवृत्त ही मुनि होता है ।
(३) तृतीय उद्देशमें इस बात की व्याख्या की गई है कि-जो हिंसादि से, विषयादिसे और अप्रशस्त एकचर्यासे निवृत्त है वही मुनि है; वही अपरिग्रही है और यही कामभोगों से विरक्त है।
(४) चतुर्थ उद्देशमें अगीतार्थ मुनिको एकाकी हो कर विचरना नहीं चाहिये, क्यों कि-इस प्रकार के विहार में उसे अनेक विघ्नबाधाएँ आती हैं, यह विषय बतलाया गया है।
20 अध्ययनना ७ देश छ, ते देश ४ (१) प्रथम उद्देशमा पहेतહિંસા સમારંભાધિકાર, બીજે-જેને માટે હિંસા આદિ સાવધ વ્યાપાર કરવામાં આવે છે તે વિષયને અધિકાર, ત્રીજે-વિષયને માટે જ વિચરણ કરવાવાળે મુનિ નથી થત–એને અધિકાર; આ પ્રકારે ત્રણ અધિકાર કહેવામાં આવેલા છે.
(૨) બીજા ઉદેશમાં એ બતાવવામાં આવ્યું છે કે હિંસાદિથી, વિષયાદિથી અને અપ્રશસ્ત એકચર્યાથી રહિત જ મુનિ થાય છે.
(૩) ત્રીજા ઉદ્દેશમાં એ વાતની વ્યાખ્યા બતાવવામાં આવી છે કે જે હિંસાદિથી, વિષયાદિથી અને અપ્રશસ્ત એકચર્યાથી રહિત છે, તે જ મુનિ છે, તે જ અપરિગ્રહી છે અને તે જ કામભોગોથી વિરક્ત છે.
(४) याथा देशमा २॥ गीता मुनिये मेसवाया (सविडारी) જીવનમાં રહીને વિચરવું ન જોઈએ, કારણ કે આવા પ્રકારના વિહારમાં તેને ઘણા પ્રકારનાં વિદને આવે છે, આ વિષય બતાવવામાં આવેલ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. १
पञ्चमे च-ह्रदोपमाः सर्वतोगुप्ता निःसङ्गा ज्ञानदर्शनचारित्रधारिणो विस्रोतसिकारहिताः संयमिनो भवेयुरित्यभिहितम् ।
षष्ठे च-कुदृष्टे रागद्वेषयोश्च परित्यागो वर्णितः।
अनन्तरसूत्रसम्बन्धो यथा-पूर्वसूत्रे साहिम्सामो नाणं वीराणं सहियाणं' इत्यादिना चारित्रग्रहणं कथितं, चारित्रपरिपालनार्थमेव चेहाचारित्रवतां दोषा वर्णनीया इति । चारित्रदोषानेवोद्घाटयितुमादिमूत्रमाह-'आवंती' इत्यादि।
() पंचम उद्देशमें यह बतलाया गया है कि-मुनिको ह्रदके समान होना चाहिये, मन वचन और काय-गुप्तियुक्त होना चाहिये, स्त्री आदि के संगसे रहित होना चाहिए और सम्यग्दर्शन ज्ञान और चारित्रका धारक होना चाहिये, संशयादिक दोषों से रहित होना चाहिये। ___ (६) छठे उद्देशके अंदर साधुको उन्मार्ग में गमनका और राग एवं द्वेष का त्याग कर देना चाहिये, यह विषय बतलाया गया है।
इस अध्ययनका अनन्तर सूत्रके साथ इस प्रकार सम्बन्ध है-पूर्व सूत्रमें-"साहिस्सामो नाणं वीराणं सहियाणं" इत्यादि सूत्रसे चारित्रका ग्रहण करना प्रकट किया गया है । जब तक अचारित्री (असंयमी) के दोष यहां नहीं बतलाये जायेंगे तब तक चारित्र का पालन नहीं हो सकता; इस लिये अचारित्रवानके दोषों को प्रकट करने के लिये प्रथम सूत्र कहते हैं-'आवंती' इत्यादि ।
(૫) પાંચમા ઉદ્દેશમાં એ બતાવવામાં આવ્યું છે કે મુનિને હદસમાન હોવું જોઈએ. મન, વચન અને કાયાના યોગ સ્થિર રાખવા જોઈએ, સ્ત્રી આદિના સંગથી દૂર રહેવું જોઈએ અને સમ્યગ્દર્શન જ્ઞાન અને ચારિત્રને ધારણ કરવાવાળ હોવો જોઈએ. સંશયાદિક દેથી પરે હોવો જોઈએ.
(૬) છઠ્ઠા ઉદ્દેશની અંદર સાધુને ઉભાગમાં વિચરવાને ત્યાગ અને રાગ તથા દ્વેષને ત્યાગ કરે તે વિષય બતાવવામાં આવ્યું છે.
આ અધ્યયનને અનન્તર સૂત્રની સાથે એવા પ્રકારને સંબંધ છે–પૂર્વ सूत्रमा “साहिस्सामो नाणं वीराणं सहियाणं " त्यादि सूत्रथी यात्रिने अडएर ४२७ તેમ બતાવવામાં આવેલ છે. જ્યાં સુધી અચારિત્રી એટલે કે અસંયમીના દેષ બતાવવામાં ન આવે ત્યાં સુધી ચારિત્રનું પાલન બની શકતું નથી. આથી ચારિત્રના પાલન માટે અચારિત્રવાનના દોષ પ્રગટ કરવા સૂત્રકાર પ્રથમ આ સૂત્ર કહે છે" आवंती" छत्यादि
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे
मूलम्-आवंती केयावंती लोयंसि विप्परामुसंति अट्ठाए अणहाए, एएसु चेव विप्परामुसंति,गुरू से कामा, तओ से मारते, जओ से मारते तओ से दूरे, नेव सो अंते नेव सो दूरे ॥सू०१॥
छाया--यावन्तः कियन्तो लोके विपरामृशन्ति अर्थाय अनर्थाय, एतेषु एव विपरामशन्ति, गुरवस्तस्य कामाः, ततः स मारान्तः, यतः स मारान्तस्ततः स दूरे, नैव सोऽन्तर्नैव दूरे ॥ सू० १॥
टीका-'यावन्त'-इत्यादि।लोके-पञ्चास्तिकायरूपे चतुर्दशरज्ज्वात्मके वा, यद्वा-गृहस्थान्यतीर्थिके लोके, यावन्तः यत्प्रमाणा अतीतानागतवर्तमानाः, कियन्तः-ये केऽप्यसंयता आरम्भजीविनो मनुजाः प्राणिनो वा, ते अर्थाय प्रयोजनाय
“लोयंसि" पंचास्तिकायरूप अथवा चौदह राजुप्रमाणवाले लोकमें, अथवा गृहस्थ तथा अन्यतीर्थिकरूप लोकमें "आवंती केयावंती" जितने कितने भी असंयमी-आरम्भजीवी प्राणी हैं वे " अढाए अणठाए" किसी प्रयोजन या विना प्रयोजनसे त्रस स्थावर जीवोंका "विप्परामुसंति" अनेक प्रकारसे उपमर्दन (घात) किया करते हैं।
विशेषार्थ-यह लोक-धर्मास्तिकाय अधर्मास्तिकाय आकाशास्तिकाय जीवास्तिकाय एवं पुद्गलास्तिकाय, इन पांच अस्तिकायरूप द्रव्योंसे समन्वित है और चौदह राजु प्रमाणवाला है । इसमें जितने भी असंयमी जीव भूतकालमें हुए हैं, भविष्यत्कालमें होंगे और वर्तमानकालमें हैं, वे सब भूतकालमें आरम्भजीवी थे, भविष्यमें आरम्भजीवी होंगे और वर्तमानमें भी आरम्भजीवी हैं । आरम्भजीवी प्राणी प्रयोजन या
" लोयंसि" पांय मस्तिय३५ मथा यौह २० प्रभाव टोमा अथवा गृहस्थ तथा मन्यतीथि ४३५ मा “ आवंती केयावती"२८ टमा ५९ असयभी मने मानवी प्राणीयो छ तेस। “ अट्टाए अणदाए"
५ प्रयोजन २२ तो प्रयोशन १२ स स्था१२ वाना "विपरामुसंति" અનેક પ્રકારથી ઉપમર્દન–ઘાત કર્યા કરે છે. विशेषा--मास- स्तिय, मस्तिय, २२॥
स्तिय, वा. સ્તિકાય અને પુદ્ગલાસ્તિકાય, આ પાંચ અસ્તિકાયરૂપ દ્રવ્યોથી સમન્વિત છે અને ચૌદ રાજુ પ્રમાણવાળા છે. તેની અંદર જેટલા અસંયમી જીવે ભૂતકાળમાં થયા છે, ભવિષ્યકાળમાં થશે અને વર્તમાનમાં છે તે બધા ભૂતકાળમાં આરંભજવી હતા, ભવિષ્યમાં આરંભવી થશે અને વર્તમાનમાં આરંભળવી છે. આરંભળવી પ્રાણી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. १
धर्मार्थकामार्थाय पृथगपि धर्मार्थ = देवप्रतिमा - देवमन्दिर - निमित्तम्, अर्थार्थ = कृष्याद्यर्थं, कामार्थ = प्रासादाद्यर्थं च पृथिवीकार्य, कृष्यादि सेचनाद्यर्थं जलकार्य, पाकाद्यर्थ तैजसकार्य, ग्रीष्मसन्तापोपशमनाय तालवृन्तादिना वायुकायम्, एवं पाकाद्यर्थं वनस्पतिकायं तत्तदाश्रितं त्रसकार्य च, rance= निष्प्रयोजनाय - व्यर्थमिति यावत्, कौतुकवशात्पृथिव्यादिकं मृगयायर्थं त्रसांच 'विपरामृशन्ति ' विविधप्रकारेण परामृशन्ति = उपतापयन्ति - खनित्रकुद्दालादिशस्त्रेण घातयन्तीत्यर्थः, एवं शेषव्रतेष्वपि ' सत्यव्रते मृषावादिनो विपरामृशन्ती - त्यादि विना प्रयोजनसे भी त्रस स्थावर जीवों की हिंसादि कार्यों में प्रवृत्तिशील रहा करते हैं। धर्म अर्थ और काम, इन तीनों पुरुषार्थों की सिद्धि के लिये, अथवा पृथक् - धर्मादि एक एक के लिये ऐसे प्राणियोंसे जीवोंकी हिंसा अवश्य होती रहती है। देवप्रतिमा तथा देवमन्दिर बनवाने, कृष्यादि कार्य करने कराने और महल- मकान आदिके चिनाने में पृथिवीकायिक जीवों की, कृषि आदिके सेचनमें अष्कायिक जीवों की, भोजन आदिके तैयार करने कराने में तेजस्कायिक जीवोंकी, ग्रीष्मजन्य तापके उपशमन करने कराने में पंखा आदि से वायुकायकी, तथा शाक पाक आदिके लिये वनस्पतिकायकी एवं पृथिवी आदिके आश्रित त्रसकायिक जीवोंकी विराधना होती है । इसी प्रकार बिना प्रयोजन भी व्यर्थ ही कौतुकवश पृथिव्यादिक को पावडे एवं कुदाली आदि द्वारा खोदनेसे, शिकार आदिके करने से पृथिवीकायिक आदि स्थावर एवं त्रसकायिक जीवोंकी हिंसा होती है ।
५
પ્રયોજન અગર કોઈ પણ પ્રકારના પ્રયાજન વગર ત્રસ અને સ્થાવર જીવેાની હિંસાના કાર્યમાં પ્રવૃત્તિશીલ રહ્યા કરે છે. ધર્મ અથ અને કામ આ ત્રણે પુરૂ ષાર્થની સિદ્ધિને માટે અથવા પૃથકૢ-ધર્માદિના કોઇ એકેક કારણને માટે એવા પ્રાણીયાથી જીવાની હિંસા જરૂર થતી રહે છે. દેવની પ્રતિમા બનાવવી, મંદિર બનાવવું, ખેતીનું કામ કરવું કે કરાવવુ તેમાં અને મહેલ-મકાન બનાવવામાં પૃથ્વીકાચિક જીવાની, ખેતી વગેરેના કામકાજમાં, અકાયિક જીવાની, ભાજન આદિ તૈયાર કરવા કરાવવામાં તેજસ્કાયિક જીવાની અને ગરમીમાં ઠંડડી હવાના ઉપયોગ માટે પંખા આદિથી વાયુકાયિક જીવેાની તેમજ પાક આદિને માટે વનસ્પતિકાયિક
જીવોની અને પૃથ્વી આદિના આશ્રિત સકાયિક જીવેાની હિંસા થાય છે. તેવી રીતે કાઇ પણ જાતના કારણ વગર બ્ય-કૃતુહલવશ પૃથ્વી આદિને પાવડા કાદાળી ઇત્યાદિ દ્વારા ખાદવાથી, શિકાર જેવાં કાર્યો કરવાથી પૃથ્વીકાયિક આદિ સ્થાવર તથા ત્રસકાયિક જીવાની હિંસા થાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे योज्यम् । एतेषु एव = षड्जीवनिकायेष्वेव तत्तदुपघातकारिणः सूक्ष्मवादरपर्याप्तकापर्याप्तकरूपान् जन्तुभिहत्य 'विपरामृशन्ति' वि=विविधप्रकारेण नानायोनिभाक्त्वेन परामृशन्ति - उत्पद्यन्ते । यद्वा एतेषु एव तत्तज्जीवनिकायघातप्राप्तकर्मभिस्तेष्वेव जीवनिकायेषु जन्म लब्ध्वा तेन तेन प्रकारेण विपरामृशन्ति - वि= विविधं दुःखं परामृशन्ति = अनुभवन्ति ।
भावार्थ — अहिंसा व्रतके न पालनेसे असंयमी जीव, त्रस एवं स्थावर कायकी किसी भी प्रयोजनवश हिंसा करते रहते हैं। विना प्रयो जन के भी उनसे हिंसाका परिहार नहीं होता, जैसे-अपने पासकी घासदूर्वा आदि उखाडना, मिट्टी खोदना आदि, इसी प्रकार रस्ते चलते किसी वृक्ष आदिकी डाली तोड़ लेना, लकडी से कुत्ते आदिको मारना, इत्यादि ।
इसी प्रकार जो सत्यव्रत अचौर्यव्रत आदि नहीं पालते हैं ऐसे मृषावादी और चौरी आदि पाप करनेवाले प्राणी भी त्रस और स्थावर की हिंसासे बचे नहीं रह सकते, उन्हें भी त्रस और स्थावरकी हिंसासे होनेवाला पाप लगता ही रहता है, इस प्रकारकी योजना शेषव्रतों में भी कर लेनी चाहिये ।
66
एतेष्वेव विपरामृशन्ति "- इस प्रकार असंयमी जीव उस २ arrat विराधना या विराधनाजन्य पापकर्मके बन्धसे उस २ निकायके जीवों में उत्पन्न होते हैं ।
ભાવાર્થ અહિંસાવ્રત ન પાળવાથી અસંયમી જીવ ત્રસ અને સ્થાવરકાયના જીવાની કેાઈ પ્રયોજનાર્થે હિંસા કરતા રહે છે, કારણ વગર પણ તેમનાથી હિંસાને ત્યાગ થઇ શકતા નથી, જેવાં કે આસપાસનું ઘાસ-ધરા વગેરે ઉખાડવુ, માટી ખાઢવી, આ ઉપરાંત રસ્તે ચાલતાં ચાલતાં વૃક્ષ વગેરેની ડાળીએ તાડવી, લાકડીથી કુતરાં વગેરેને મારવાં. ઈત્યાદિ.
આ પ્રકારે જે સત્યવ્રત, અચૌર્ય વ્રત વગેરે પાળતા નથી એવા જુઠા ખેલા અને ચોરી આદિ પાપ કરવાવાળા પ્રાણી પણ ત્રસ અને સ્થાવરની હિંસાથી બચી શકતા નથી, તેમને પણ ત્રસ અને સ્થાવરની હિંસાથી થતું પાપ લાગ્યા વગર રહેતું નથી. આ પ્રકારની ચાજના શેષત્રતામાં પણ કરી લેવી જોઈ એ.
" एतेष्वेव विपरामृशन्ति " मा अारे असंयमी भव। ते ते अयनी विराधनाજન્મ પાપકર્મના અધથી તે તે કાયાના જીવામાં ઉત્પન્ન થાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. १
विशेषार्थ-एकेन्द्रिय जीव सूक्ष्म और बादरके भेदसे दो प्रकारके हैं । ये पर्याप्त और अपर्याप्त होते हैं । अपनी २ योग्य पर्याप्तियाँ जिन जीवोंकी पूर्ण हो जाती हैं वे पर्याप्त, और जिनकी पूर्ण नहीं होती वे अपर्याप्त कहलाते हैं । ये असंज्ञी ही होते हैं । इसी प्रकार द्वीन्द्रिय त्रीन्द्रिय चतुरिन्द्रिय-विकलत्रय जीव तथा संज्ञी पञ्चेन्द्रिय और असंज्ञी पञ्चन्द्रिय जीव भी पर्याप्त और अपर्याप्त होते हैं। विकलेन्द्रिय तीन असंज्ञी ही होते हैं, इनके मन नहीं होता। इस प्रकार ये सातों प्रकारके जीव पर्याप्त और अपर्याप्तके भेदसे चौदह प्रकारके होते हैं । जो असंयमी जीव किसी प्रयोजनवश या विना किसी प्रयोजनके इनकी विराधना करता है वह इन्हीं जीवों में अनेक प्रकार की पर्यायों को धारण करता है। सूक्ष्म एकेन्द्रिय जीवों की न किसी द्वारा घात होती है न इनके द्वारा किसीकी घात होती है, फिर भी मनकी दुष्परिणति से हिंसा होती है । इस कारण टीकाकारने जीवके चौदह भेदो में उनका यहां निर्देश किया है । अथवा-इन जीवोंकी जो जिस जिस रूपसे विराधना करता है वह इन जीवों की विराधना से होनेवाले कर्मबन्धके कारण उनही जीवनिकायों में जन्म धारण कर उसी उसी प्रकारसे अनेक दुःखों का अनुभव करता है।
વિશેષાર્થ –એકેન્દ્રિય જીવ સૂક્ષ્મ અને બાદરના ભેદથી બે પ્રકારે છે. તેઓ પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત છે. પોતપોતાની રેગ્ય પર્યાપ્તિ જે જીવોની સંપૂર્ણ થાય છે તે પર્યાપ્ત અને જેમની પર્યાપ્તિ પુરી નથી થતી તે અપર્યાપ્ત કહેવાય છે. આ જી અસંજ્ઞી હોય છે, આ પ્રકારે બે--ઈન્દ્રિય જીવ, ત્રણ–ઇન્દ્રિય જીવ ચાર-ઈન્દ્રિય જીવ, આ ત્રણે વિકસેન્દ્રિય જીવો, તથા સંશિ–પંચેન્દ્રિય અને અસંજ્ઞિ–પંચેન્દ્રિય જીવ પણ પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત હોય છે. વિકલેન્દ્રિય ત્રણ અસંજ્ઞી જ હોય છે. તેને મન નથી હોતું. આ રીતે આ સાતે પ્રકારના જીવ પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્તના ભેદથી ચૌદ પ્રકારે થાય છે, જે અસંયમી જીવો કોઈ પણ પ્રજનવશ અથવા તો પ્રોજન વગર તેની વિરાધના કરે છે તેઓ તે જીવોમાં અનેક પ્રકારની પર્યાયને ધારણ કરે છે. સૂક્ષ્મ એકેન્દ્રિય જીની ન કેઈનાથી ઘાત થાય છે અને તે જીવે દ્વારા પણ કોઈની ઘાત થઈ શકતી નથી, તે પણ માત્ર મનની દુષ્પરિણતિથી હિંસા થાય છે, આ કારણે ટીકાકારે જીવના ચૌદ ભેદોમાં તેઓને અહીં નિર્દેશ કરેલ છે. અથવા તે જીવેની જે જે પ્રકારે વિરાધના કરે છે તેઓ તે જીવોની વિરાધનાથી થનારા કર્મબંધને કારણે તેજ જીવનિકાયોમાં જન્મ ધારણ કરી તેવા તેવા પ્રકારે અનેક દુઃખોને અનુભવ કરે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे किमर्थ सावधव्यापारान् करोतीत्याह 'गुरवः' इत्यादि । तस्य नरकनिगोदादिकटुफलानभिज्ञस्य पुंसः कामाः शब्दादिविषया गुरवः अनतिक्रमणीया दुस्त्यजतया लयितुमनहीं इत्यर्थः, यो यस्यानतिक्रमणीयः स तस्य गुरुर्भवतीति तात्पर्यम् , यतः शब्दादयो दुस्त्यजा अतस्तत्प्राप्तये षट्कायोपमर्दनप्रवृत्तः स गुरुकामः पापमुपचिनोतीति भावः । पापोपचयाच किमित्याह-'ततः' इत्यादि, ततः-पड्जीवनिकायघातानन्तरं गुरुकामानन्तरं च स-गुरुकामी 'मारान्तः' मरणं मारः= __ जीव इन सावध व्यापारोंको क्यों करता है ? इसका उत्तररूप "गुरवस्तस्य कामाः" यह वाक्य सूत्रकार कहते हैं । इसमें वे बतलाते हैं कि उसकी इच्छाएं प्रबल हैं। हिंसादिक सावध व्यापारों के करने में उसे शब्दादिविषयक इच्छाएँ निमित्त होती हैं। इन इच्छाओंके अधीन बना हुआ संसारी जीव सावध व्यापारों को करता हुआ " नरकनिगोदादिक के दुःखों को हमें सहन करना पडेगा" इस प्रकारके भयसे निर्मुक्त रहा करता है। बात भी सच है-जिन्हें सावध व्यापारोंके फलस्वरूप नरकनिगोदादिक के भयंकर दुःखोंके सहन करनेका कुछ भी विचार नहीं है ऐसे अज्ञानी प्राणियों की शब्दादिविषयक इच्छाएँ बलिष्ठ हों तो इस में आश्चर्यकी बात ही कौनसी है ? । उन प्रकारकी इच्छाओं का अधीन जीव इस लिये होता है कि वह उन्हें अज्ञानसे दुस्त्यज मान बैठा है । जिसका छोड़ना जिसे अशक्य होता है वह विषय उसे भारी मालूम देता है । अज्ञानी जीव शब्दादिक विषयोंको दुस्त्यज
१२मा सावध व्यापार । माटे ४२ छ ? तेना उत्तरमा “ गुरवस्तस्य कामाः" ॥ पाय सूत्र॥२४ छ. मातम मताव्यु छ भनी सामो પ્રબળ છે. હિંસાદિક પાપ કામો કરવામાં તેઓને શબ્દાદિવિષયક ઈચ્છાઓ નિમિત્ત બને છે. આ ઈચ્છાઓને આધીન બનેલા સંસારી જીવ સાવધ વ્યાપારો કરતાં કરતાં “નરક નિગોદાદિકનાં દુઃખ અમારે ભોગવવાં પડશે આવા પ્રકારના ભયથી નિર્મુકત રહ્યા કરે છે. વાત પણ સાચી છે, જેને પાપાદિ વ્યાપારોના ફળસ્વરૂપ નરકનિગોદાદિકનાં ભયંકર દુઃખ સહન કરવો પડશે એવો ખ્યાલ નથી એવા અજ્ઞાની પ્રાણીની શબ્દાદિવિષયક ઈચ્છાઓ જોરદાર હોય તો તેમાં કોઈ આશ્ચ.
ની વાત નથી. આવી ઈચછાઓને આધીન થયેલા જીવો “આ તજી શકાય તેવું કાર્ય નથી એવું તે અજ્ઞાનથી માની બેઠા હોય છે. જેનું છોડવું જેઓને માટે અશક્ય હોય છે તે વિષય તેઓને મનભારે કઠીન લાગતો હોય છે. અજ્ઞાની શબ્દાદિક વિષયને નહીં તજવાજોગ સમજે છે, એટલા માટે અસંયમિત જીવી
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. १
जन्म
(
,
1
समझते हैं, इस लिये असंयमित जीव बन वे उन २ वैषयिक इच्छाओं की पूर्ति करनेके लिये षटुकाय के जीवों का उपमर्दन करते हुए पाप का उपार्जन और वर्धन करते रहते हैं । इस प्रवृत्ति से वे " मारान्तः मरण के चक्कर से नहीं छूटते हैं । " मरणं - मारः - आयुषो विनाशः " । मार' शब्दका अर्थ आयुका अंत-मरण है । वे जीव इसके भीतर ही रहते हैं, इससे परे नहीं होते हैं। परे होनेके साधनों से वे रिक्त-रहित हैं । जन्म-मरण के साधनों में ही जुटे हुए हैं। हिंसादिक पाप कर्मों से अथवा अपनी वैषयिक इच्छाओं के अनुसार प्रवृत्ति करनेसे संसार में किसी भी प्राणीका जन्म-मरणरूप बंधन नहीं छूटा है; न छूटेगा और न छूटता ही है । जन्म-मरणका अभाव उसी जीवको होता है कि जिस का भवान्तरोपग्राहि कर्म नष्ट हो चुका है । इस कर्म को नष्ट करनेके लिये इन्द्रियों पर विजय प्राप्त करनेकी एवं संयमित जीवनके आराधनकी आवश्यकता है । इससे विपरीत प्रवृत्ति में यह कर्म गुरुतर बंधता है, जो जीवको बारंबार जन्म-मरण के चक्कर में डालता रहता है। 66 जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्भुवं जन्म मृतस्य च " यह सिद्धांत है । जिसका जन्म है उसका मरण है जिसका मरण है उसका जन्म है । इसी समस्त अभिબની તેઓ તે તે વૈષયિક ઈચ્છાઓની પૂર્તિ કરવા માટે છ પ્રકારના જીવોની હિંસા કરે છે અને તેથી થતું પાપ ઉપાર્જન કરે છે અને તેમાં વધારો કરતા રહે છે. આવી પ્રવૃત્તિથી તેઓ “ જન્મ મરણનાં ચક્કરમાંથી છૂટી શકતા नथी. " मरणं - मारः = आयुषो विनाशः I मार' शब्नो अर्थ आयुष्यनो संत–મરણ છે, તે જીવ એની અંદર જ રહે છે. એનાથી છૂટા પડી શકતા નથી, છુટા થવાના સાધનોથી તે ખૂખ દૂર છે, જન્મ-મરણના સાધના સાથે જ સંકળાયેલા રહે છે, હિંસાદિક પાપપ્રવૃત્તિનાં કર્માથી અથવા પેાતાની વૈષયિક ઈચ્છાઓ અનુસાર પ્રવૃત્તિ કરવાથી સંસારમાં કોઈપણ પ્રાણી જન્મ-મરણના બંધનથી છૂટ્યા નથી, ન તો છૂટી શકશે, અને ન છૂટે છે. જન્મ-મરણનો અભાવ તે જીવને જ થાય છે કે જેના ભવાન્તરોપગ્રાહિ કર્મો નાશ થયેલાં હોય છે. આ કર્મોના નાશ કરવા માટે ઈન્દ્રિયા ઉપર વિજય પ્રાપ્ત કરવાની અને સંયમિત જીવનનું આરા ધન કરવાની આવશ્યકતા છે. આનાથી વિપરીત પ્રવૃત્તિમાં આ કર્મ ગુરૂતર संधाय छे ने भवने वारंवार ४-भ- भरगुना अरमां वह लय छे. " जातस्य हि ध्रुवो मृत्यु- ध्रुवं जन्म मृतस्य च " से सिद्धांत छे. नेनो भन्छे तेनुं भर છે જેનું મરણુ છે તેના જન્મ પણ છે. આ બધા અભિપ્રાયને હૃદયમાં રાખીને
"}
'मारान्तः
"
२
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
ܕܙ
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
आचाराङ्गसूत्रे आयुषो विनाशस्तस्य अन्तः मध्य एव वरीवर्ति, मृतो हि पुनर्भवान्तरोपग्राहिकर्मसद्भादादुत्पद्यत एव, जातोऽपि पुनर्भवान्तरकर्मसत्त्वान्मियत एवेति, संसारे मजनोन्मज्जनमासादयत्येवेत्यर्थः । यद्वा मारः कर्म संसारो वा, तस्यान्तर्वर्ती स भूयो जन्ममरणादिकं लभत एवेति, उक्तं च
'मां मारयते यस्मान्ममारिभूतश्च मारयति वाऽन्तः ।
अनुसमयं मरणादपि, कर्म भवो वा भवेन्मारः ॥ " इति । प्राय को हृदयमें रखकर टीकाकार कहते हैं कि-" मृतो हि पुनर्भवान्तरोपग्राहिकर्मसद्भावात् उत्पद्यत एव, जातोऽपि पुनर्भवान्तरकर्मसत्त्वात् नियत एव"।
ठीक ही है, मृत आत्माकी भवान्तरोपनाही कर्म के सद्भावसे पुनः उत्पत्ति, और उत्पन्न हुए का उसी कर्मके सद्भावसे मरण होता है। अथवा -'मार' शब्दका अर्थ सामान्य कर्म या संसार है । असंयमी जीव वैषयिक सुख के वशवर्ती हो कर कर्मों का आस्रव करते हैं और बारंबार जन्ममरणजन्य दुःखों को झीलते रहते हैं, कहाभी है
"मां मारयते यस्मान्ममारिभूतश्च मारयति वान्तः।
अनुसमयं मरणादपि, कर्म भवो वा भवेन्मारः" ॥१॥ मार शब्दकी व्युत्पत्तिप्रदर्शक इस पद्य से यही बात टीकाकारने प्रदर्शित की है । इसमें मार-शब्दका अर्थ कर्म या संसार बतलाया है। जो जिसकी हिंसा करता है वह उसका वैरी होता है, वैरभावसे संसारका टी४.२ ४९ छ -“ मृतो हि पुनर्भवान्तरोपग्राहि-कर्मसद्भावात् उत्पद्यते एव, जातोऽपि पुनर्भवान्तरकर्मसत्त्वात् म्रियते” ।
ઠીક જ છે, મૃત આત્માની ભવાતરોગ્રાહિ કર્મના ભાવથી ફરીથી ઉત્પત્તિ, અને ઉત્પન્ન થયેલાનું તે જ કર્મના સદુભાવથી મરણ થાય છે. અથવા 'मार' पहने। अर्थ सामान्य ४ २ संसा२ छे, असंयमी व वैष. યિક સુખોને વશ બની કર્મોને અસર કરે છે અને વારંવાર જન્મ-મરણનાં दुःोने लगता २९ छे. ५९४ छे
“ मां मारयते यस्मान्ममारिभूतश्च मारयति वान्तः ।
अनुसमयं मरणादपि, कर्म भवो वा भवेन्मारः ॥" ટીકાકારે એ જ માર શબ્દની વ્યુત્પત્તિપ્રદર્શક વાત આ પદ્યથી પ્રદર્શિત ४. छ. मामा ‘मार' A७४। म भ मथा ससा२ मामा न्यावेस छे.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. १
मारान्तर्वर्तनेनापि किं तस्येत्याह-'यतः' इत्यादि,यतो यस्मात् सः कामगुरुको मारान्तम्-मुहुर्मुहुर्भवोपग्राहिकर्मान्तर्वर्ती मरणान्तर्वर्ती वाततः तस्मात् हेतोः सः दूरे रत्नत्रयात्तत्कार्यभूतमोक्षाचदरवर्ती भवतीत्यर्थः । यद्वा-सुखमिच्छन् हि कामान् सेवते, तत्सेवनाच मारान्तर्वर्तते, मारान्तर्वर्तनाद् हि जन्मजरामरणरोगशोकव्याकुलो मोक्षसुखादर एव तिष्ठतीति तात्पर्यम् । यतोऽयं मारान्तर्वर्ती तस्मात् सा=गुरुकामसेवी नैवअन्तः शब्दादिविषयसुखस्य मध्ये नैव वर्तते,अद्यापि तत्स्पृहासमुल्लासेनानवाप्तेष्टविषयस्य विषयसुखज्ञानयुक्तस्य तस्य तत्तृप्यनुभवाभावप्रायत्वात् , नैव स दूरे तस्माद्विषयसुखाद्विरम्य दूरवर्ती नैव भवति, तदभिलापस्यापरित्यागादिति । वर्धन होता है और इस वृद्धिसे वे दोनों परस्पर हिंस्य-हिंसक बनते रहते हैं।
जो मारान्तर्वर्ती है अथवा वैषयिक इच्छाओं के पराधीन है वह असंयमी जीव रत्नत्रयरूप धर्मसे, अथवा उसके कार्यभूत मोक्षसे भी दूरवर्ती है । यही बात सूत्रकारने " यतः स मारान्तस्ततः स दूरे" इस वाक्यसे प्रदर्शित की है । तात्पर्य यह है कि रत्नत्रयरूप धर्म अथवा उसके कार्यभूत मोक्ष प्राप्त करनेके लिये वैषयिक इच्छाओं पर विजय प्राप्त करना होता है । जब तक प्राणी इच्छाओं के अधीन बना रहता है तब तक मुक्ति का मार्ग सदा उससे दूर रहता है । इच्छाओं का निरोध मोक्षाभिलाषीके लिये इस लिये बतलाया है कि इस प्रकारकी प्रवृत्ति से उसकी आत्मामें एक प्रकारकी अपूर्व शक्तिकी जागृति होती है, जो इसे कर्मक्षय करने में विशेष सहायक होती है । भीरु व्यक्ति कर्मों के साथ વેરભાવથી સંસારનું વર્ધન થાય છે અને આથી તે બન્ને પરસ્પર હિંસ્ય અને હિંસક બનતા રહે છે.
જે મારાન્તર્વર્તે છે અથવા વિષયિક ઇચ્છાઓને આધીન છે તે અસંયમી જીવ રત્નત્રયરૂપ ધર્મથી અથવા તેના કાર્યભૂત મોક્ષથી પણ દૂર ને દૂર રહે છે. मा १ पात सूत्र “ यतः स मारान्तस्ततः स दूरे' मा वायथी प्रहशित ४२ छ, તાત્પર્ય એ છે કે-રત્નત્રયરૂપ ધર્મ અથવા તેના કાર્યભૂત મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવા માટે વિષયિક ઈચ્છાઓ ઉપર વિજય પ્રાપ્ત કરે જોઈએ. જ્યાં સુધી પ્રાણી ઈચ્છાઓને આધીન બની રહે છે ત્યાં સુધી મુક્તિનો માર્ગ સદાને માટે તેનાથી દૂર રહે છે. ઈચ્છાઓને નિરોધ મેક્ષાભિલાષી માટે આ કારણથી બતાવવામાં આવેલ છે કે–આવા પ્રકારની પ્રવૃત્તિથી તેના આત્મામાં એક પ્રકારની અપૂર્વ શક્તિની જાગૃતિ થાય છે, અને તે કર્મક્ષય કરવામાં વિશેષ સહાયક બને છે.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
आचारागसूत्रे संग्राम नहीं कर सकते। जो इन्द्रियों के दास हैं वे ही मुक्तिमार्ग में भीरु हैं । आत्मामें जो समय २ पर विषयोंकी अप्राप्ति से अशान्तिरूप संताप हो जाता है उसका वैषयिक इच्छाओं के दमन से सर्वथा अभाव हो जाता है । इस अभावकी प्रकर्षता की वृद्धि से आत्मा मुक्तिमार्गका सच्चा आराधक बन जन्म मरणके दुःखों से सदाके लिये छुटकारा पा जाता है । इसी लिये सूत्रकारने यहां पर मुक्तिमार्गसे दूर रहने में असंयमीके लिये इसे कारण बतलाया है। अथवा-जीव जब इन्द्रियों के अधीन होता है तभी तो वह मारान्तर्वर्ती होता है। कभी भी उसकी इस प्रकारकी प्रवृत्ति से भवोपग्राही कर्म का, अथवा उसके संसार का अभाव नहीं होता; प्रत्युत उसे उनके अन्तर्वर्ती ही रहना पड़ता है, अतः मुक्तिका मार्ग और मुक्ति सदा उससे दूर रहती है।
भावार्थ-संसारी जीव सुख प्राप्त करनेकी अभिलाषासे विषयोंको भागता है । उससे वह मारान्तर्वर्ती होता है । मारान्तर्वर्ती होनेसे वह जन्म, जरा, मरण, रोग और शोकसे व्याकुल होता रहता है फिर उसे मोक्षसुखकी प्राप्ति कैसे हो सकती है ? 'मोक्षसुखकी प्राप्तिके लिये रत्नत्रय धर्म की आराधना आवश्यक है । इस आराधना से तो वह ભીરૂ પ્રાણી કર્મોની સાથે લડી શકતા નથી. જે ઇન્દ્રિયનો દાસ છે તે જ મુક્તિ માર્ગમાં ભીરૂ છે, આત્મામાં જે સમય સમય પર વિષયેની અપ્રાપ્તિથી અશાંતિરૂપ સંતાપ થઈ જાય છે તેને વૈષયિક ઈચ્છાઓના દમનથી સર્વથા અભાવ થઈ જાય છે. આ અભાવની પ્રકર્ષતાની વૃદ્ધિથી આત્મા મુક્તિમાર્ગને સાચો આરાધક બની જન્મ મરણનાં દુઃખોથી સદાને માટે છુટકારો મેળવે છે. તેટલા માટે સૂત્રકારે આ જગ્યાએ મુક્તિમાર્ગથી દૂર રહેવામાં અસંયમી જીવે માટે તેનું કારણ બતાવેલ છે. અથવા જ્યારે જીવ ઈન્દ્રિઓને આધીન થાય છે ત્યારે તે મારાન્તર્વસ્તી થાય છે. ક્યારેય પણ તેની આવા પ્રકારની પ્રવૃત્તિથી ભયગ્રાહી કર્મને અથવા તેને સંસારને અભાવ થતું નથી, પરંતુ તેને તેના વશ રહેવું પડે છે, તેથી મુક્તિનો માર્ગ અને મુક્તિ સદા તેનાથી દૂર રહે છે.
ભાવાર્થ–સંસારી જીવ સુખ પ્રાપ્ત કરવાની અભિલાષાથી વિષયનો ભોક્તા બને છે, એથી કરી તે મારાન્તર્વતી બની રહે છે. મારાન્તર્વતી બનવાથી તે જન્મ, જરા, મરણ, રેગ અને શેકથી વ્યાકુળ થતું રહે છે તે ફરી તેને મેક્ષસુખની પ્રાપ્તિ કેવી રીતે બને ? મોક્ષસુખની પ્રાપ્તિને માટે રત્નત્રય ધર્મની આરાધના થવી આવશ્યક છે. આ આરાધનાથી તે તે હજુ પણ વંચિત બની રહેલ છે,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. १ अभी तक भी वंचित बना हुआ है अत एव-' नैव सोऽन्त व दूरे अर्थात् -यह जीव जिस वजहसे मारान्तर्वर्ती है इसी लिये गुरुकामसेवी है । जब ऐसी वस्तुस्थिति है तो वह गुरुकामसेवी असंयमी जीव शब्दादिकविषयजन्य सुखोंके मध्यवर्ती तक भी नहीं है, क्यों कि अभी तक भी विषयजन्य सुखका अनुभव करनेवाला उसका ज्ञान एक तरहसे अभावरूप ही है। मध्यवर्ती तो तब वह माना जाता जब कि वैषयिक सुखों का अनुभव करते २ वह उनकी तृप्तिरूप पूर्णताके अनुभवके कुछ निकट आ जाता । पूर्णता के निकट तक आया हुआ वह इस लिये नहीं कहा या माना जा सकता कि अभी तक उसे इष्ट वैषयिक सुखोंके भोगने की स्पृहा का समुल्लास जो हो रहा है। जब तक उसे इष्ट विषयकी प्राप्ति नहीं होती है तब तक वह महा आकुलित रहा करता है । आकुलता में वैषयिकतृप्तिजन्य सुखकी प्राप्ति भी उसे नहीं होती है, अतः उसका ज्ञान इष्ट विषयकी प्राप्तिके अभावसे वैषयिक सुखानुभव से शून्य जैसा ही बना हुआ रहता है। यह मानी हुई बात है कि विषयों से तृप्ति जीवों को कभी नहीं होती है, एक के बाद एक विषय को भोगने की लालसा प्रतिक्षण उत्पन्न होती रहती है। जब यह हालत है तो फिर उसको तृप्तिरूप विषयभोगजन्य सुखकी पूर्णता कैसे भाटे ४-" नैव सोऽन्त व दूरे " अर्थात-2॥ ७५ २ भाटे भारान्तवता છે તે માટે ગુરૂકામસેવી છે. જ્યારે આ પ્રકારની વસ્તુસ્થિતિ છે તે તે ગુરૂકામસેવી અસંયમી જીવ શબ્દાદિકવિષયજન્ય સુખના મધ્યવર્તી સુધી પણ નથી, કારણ કે હજુ સુધી વિષયજન્ય સુખને અનુભવ કરવાવાળું તેનું જ્ઞાન એક પ્રકારે અભાવરૂપ જ છે. મધ્યવતી તે તેને ત્યારે માનવામાં આવે કે જ્યારે વૈષયિક સુખને અનુભવ કરતાં કરતાં તે તેની તૃતિરૂપ પૂર્ણતાના અનુભવની જરા નજીક આવે. પૂર્ણતાની નજીક આવેલ છે એમ તેને ન કહી શકાય કે માની શકાય, કારણ કે તેને હજુ સુધી ઈષ્ટ વિષયિક સુખને ભેગવવાની સ્પૃહાને સમુલ્લાસ રહે છે. જ્યાં સુધી તેને ઈષ્ટ વિષયની પ્રાપ્તિ નથી થતી ત્યાં સુધી તે પોતે મહા વ્યાકુલ રહે છે. વ્યાકુલતામાં તેને વૈષયિકતૃપ્તિજન્ય સુખની પ્રાપ્તિ પણ થતી નથી. આથી તેનું જ્ઞાન ઈષ્ટ વિષયની પ્રાપ્તિના અભાવથી વૈષયયિક સુખાનુભવથી શૂન્ય જેવું બની રહે છે. આ સિદ્ધ થયેલી વાત છે કે વિષયોથી જીવેને તૃપ્તિ કદી પણ થતી નથી, એક પછી એક વિષયને ભોગવવાની લાલસા ક્ષણે ક્ષણે ઉત્પન્ન થતી જ રહે છે. જ્યારે આ હાલત છે ત્યારે તેને તૃપ્તિરૂપી વિષયભોગ
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे मिल सकती है ? जब इस प्रकारकी पूर्णताका अनुभव जीवको नहीं होता है तो वह जीव विषयसुखोंको भोगते २ उनके मध्यदेश तक प्राप्त हो चुका है, यह कैसे माना जा सकता है ? क्यों कि वह तो अभी तक भी अपने को विषयसुखों के भोगने का प्रारम्भक ही मानता है, अतः उसके ज्ञानमें वैषयिक तृप्तिके अनुभवका अभाय सा ही झलकता रहता है । उसका ज्ञान जब तृप्ति की पूर्णता से ही सर्वथा वंचित हो रहा है तो वह उस तृप्ति के मध्यतक पहुंचा हुआ कैसे माना जा सकता है। उसमें तो अभी वैषयिक सुखों को भोगनेकी प्रारंभक दशाका ही भान हो रहा है। यही बात टीकाकारने " अद्यापि तत्स्पृहासमुल्लासेन अनवाप्तेष्टविषयस्य विषयसुखज्ञानयुक्तस्य तस्य तत्तृप्त्यनुभवाभावप्रायत्वात् " इन पंक्तियों में प्रदर्शित की है । अर्थात् अभी तक विषयसुखों की इच्छाके समुल्लास से, इष्ट विषयकी प्राप्ति से रहित विषयसुखजन्य ज्ञानसे युक्त उस जीवको वैषयिक तृप्तिके अनुभव की शून्यता जैसी है, इस लिये वह वैषयिक सुखके मध्यवर्ती नहीं है। वह गुरुकामसेवी विषयसुखसे विरक्त हो कर उनसे दूर भी नहीं होता है, क्यों कि अभी तक भी जो उसके उनके सेवनकी अभिलाषा बनी हुई है। જન્ય સુખની પૂર્ણતા કેવી રીતે મળી શકે? જ્યારે આ પ્રકારની પૂર્ણતાને અનુભવ જીવને થતો નથી તો પછી તે જીવ વિષયસુખોને ભોગવતાં ભોગવતાં તેના મધ્ય ભાગ સુધી પહોંચી ચુકેલ છે એ કેમ માની શકાય ? કારણ કે તે તે હજુ સુધી પિતાને વિષયસુખ ભોગવવવાનો પ્રારંભક જ માને છે, માટે તેના જ્ઞાનમાં વૈષયિક તૃપ્તિના અનુભવને અભાવ જ જોવામાં આવે છે. એનું જ્ઞાન જ્યારે તૃપ્તિની પૂર્ણતાના અનુભવથી જ વંચિત રહેલ છે ત્યારે એને તૃપ્તિના મધ્ય સુધી પહોંચેલ છે એવું કઈ રીતે માનવામાં આવે, તેમાં તો હજુ વૈષયિક ઝંખ ભોગવવાની પ્રારંભક દશા मासी २९स छ. ॥ पात टी४२ “ अद्यापि तत्स्पृहासमुल्लासेन अनवाप्तेष्टविषयस्य विषयसुखज्ञानयुक्तस्य तस्य तत्तृप्त्यनुभवाभावप्रायत्वात् " - पतियोमा प्रहशित કરેલ છે, અર્થાત્ હજુ સુધી વૈષયિક સુખની ઇચ્છાના ઉલ્લાસથી ઈષ્ટ વિષયની પ્રાપ્તિથી રહિત વિષયસુખજન્ય જ્ઞાનથી યુક્ત તે જીવને વૈષયિક તૃપ્તિના અનુભવની ખામી દેખાઈ આવે છે, આ કારણે તે વૈષયિક સુખને મધ્યવર્તી નથી, અને તે ગુરૂકામસેવી વિષયસુખથી વિરક્ત બની તેનાથી દૂર પણ થઈ શકતું નથી, કારણ કે હજુ તેના દિલમાં વિષયસેવનની અભિલાષા ભરી પડી છે.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५ उ. १
अथवा यश्चापूर्वकरणेन भिन्नग्रन्थिको गुरुकामी स किं कर्मणो मध्ये वर्तते बहिति शिष्यजिज्ञासायामाह-' नैवे'त्यादि।सः नैव अन्तःकर्मणो मध्ये न वर्तते तस्य ग्रन्थिभेदेन कर्मक्षयोपपत्तेरवश्यम्भावित्वात् , नैव-नापि दूरे-देशोनकोटिकोटीकर्मस्थितिकत्वात् । ___ अथवा-" नैव सोऽन्त व दूरे" इसका यह भी अर्थ होता हैअपूर्वकरण से जिसने रागद्वेषरूपी ग्रन्थि (गांठ ) का भेद कर दिया है वह अविरतसम्यग्दृष्टि जीव भी गुरुकामसेवी है, क्यों कि अभी तक भी उसके किसी भी प्रकारका संयम नहीं है, अतः इस अवस्थामें शिष्य गुरुदेवसे प्रश्न करता है कि उस सम्यग्दृष्टि जीवको कर्म के मध्य में स्थित मानना चाहिये या कर्मसे बाहिर रहनेवाला मानना चाहिये। इस प्रकारकी शिष्यकी आशंका का समाधान इन पंक्तियों में सूत्रकारने किया है, वे कहते हैं-उसे कर्मके मध्यवर्ती इस लिये नहीं मानना चाहिये कि उसके ग्रन्थिका भेद हो चुका है और ग्रन्थिभेद होनेसे उसके कोका क्षय आगे अवश्यंभावी है। मध्यवर्ती तो वह जब माना जा सकता था कि वह जीव यदि वहीं रहता; परन्तु ऐसा तो है नहीं, क्यों कि उसके कोका क्षय नियमसे होगा। कर्मों से दूर उसे इस लिये अभी नहीं माना जा सकता है कि उसके कुछ कम अन्तःकोटाकोटीसागरोपम कों की स्थितिका सद्भाव है।
२५थवा--" नैव सोऽन्त व दरे" मेनो को ५४ मथ थाय छे-पूर्वકરણથી જેણે રાગદ્વેષરૂપી ગાંઠને ભેદી નાખેલ છે તે અવિરતસમ્યગ્દષ્ટિ જીવ પણ ગુરૂકામસેવી છે, કારણ કે હજુ સુધી તેનામાં કોઈ પણ પ્રકારનો સંયમ નથી. આથી આ અવસ્થામાં શિષ્ય ગુરૂદેવથી પ્રશ્ન કરે છે કે –આ સમ્યગ્દષ્ટિ જીવને કર્મના મધ્યમાં સ્થિત માનો કે, કર્મથી બહાર રહેવાવાળો માનવે જોઈએ ? આ પ્રકારની શિષ્યની આશંકાનું સમાધાન એ પંક્તિઓમાં સૂત્રકારે કરેલ છે, તે કહે છે કે–તેને કર્મને મધ્યવતી એટલા માટે નહિ માનવો જોઈએ કે તેની ગ્રંથિનો ભેદ થઈ ચુકેલ છે, અને ગ્રંથિભેદ થવાથી એના કર્મોનો ક્ષય આગળ અવશ્ય થવાનો છે. મધ્યવતી તે એ ત્યારે મનાતો કે તે જીવે ત્યાં ને ત્યાં સ્થિર રહેતું, પરંતુ એવું તો છે જ નહિ; કારણ કે તેના કર્મનો ક્ષય નિયમથી થવાનો જ. કર્મથી દૂર તેને એ ખાતર નથી માનવામાં આવતું કે તેને થોડાં ઓછાં અંતઃકોટાકેટી સાગરોપમ કર્મોની સ્થિતિને સદ્ભાવ રહેલ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे ___ यदि वा लब्धचारित्रोऽपि सः नैव अन्तः कर्मणः संसारस्य वा मध्ये न वर्तते द्वादशकषायदूरवर्तित्वात् , नैव च दूरे, उत्कर्षतो मोक्षगमनस्य सप्ताष्टभवग्रहणानतिक्रमणात् ।
यद्वा-य इमां द्वादशाङ्गीमर्थरूपेण यदा प्ररूपितवान् स किं तदा संसारस्यान्तर्वहिर्वाऽऽसीदितिजम्बूस्वामिप्रश्नयुत्तरयति- ' नैवे । —त्यादि । स तदा नैव अन्तः संसारमध्ये वर्तते स्म, तदानीं क्षीणघातिकर्मचतुष्टयत्वात् , नापि दूरे-तदानीमपि अघातिकर्मणां चरमसमयापेक्षितत्वात् ॥ सू० १॥ ___ अथवा-लब्धचारित्र भी वह सम्यग्दृष्टि जीव कर्म और संसार के मध्यवर्ती नहीं है, क्योंकि उसके अनंतानुबंधी आदि बारह प्रकारकी कषायों का अभाव हो चुका है । मोक्षसे दूरवर्ती इसलिये नहीं है कि वह उत्कृष्ट से सात आठ भवमें मुक्ति की प्राप्ति कर लेगा। ____ अथवा-जिन्होंने इस द्वादशांगरूप आगमकी अर्थरूपसे प्ररूपणा की है वे उस समय संसार के अन्तर्वर्ती थे या बहिर्वर्ती ? इस प्रकार के श्री जम्बूस्वामीके प्रश्नका उत्तर श्रीसुधास्वामी देते हुए कहते हैंइस द्वादशांगरूप आगमकी अर्थरूपसे प्ररूपणा करनेवाले तीर्थङ्करादि परमात्मा न तो संसारके मध्यवर्ती थे और न संसार से दूर ही थे, क्यों कि उनके उस समय चार घातिया कों का अभाव हो चुका था, इस लिये वे संसारके अन्तर्वर्ती नहीं थे, और बाकीके चार अघातिया कर्मों का सद्भाव था इसलिये उस समय वे संसार से बहिर्वर्ती भी नहीं थे ॥सू०१॥
અથવા–લબ્ધચારિત્ર પણ તે સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ કર્મ તેમજ સંસારનો મધ્યવર્તી નથી, કેમકે તેને અનંતાનુબંધી આદિ બાર પ્રકારના કષાનો અભાવ થઈ ચુકેલ છે. મેક્ષથી દૂરવર્તી એ માટે નથી કે તે ઉત્કૃષ્ટથી સાત આઠ ભવમાં મુક્તિની પ્રાપ્તિ મેળવી લેશે.
અથવા–જેઓએ આ દ્વાદશાંગરૂપ આગમની અર્થરૂપથી પ્રરૂપણા કરેલ છે તેઓ તે સમયે સંસારને અન્તર્વત હતા કે બહિર્વતી? આ પ્રકારના શ્રી જમ્મુસ્વામીજીના પ્રશ્નનો ઉત્તર શ્રી સુધર્માસ્વામી આપતાં કહે છે કે-આ દ્વાદશાંગરૂપ આગમની અર્થરૂપથી પ્રરૂપણ કરવાવાળા તીર્થકરાદિ પરમાત્મા ન તો સંસારના મધ્યવતી હતા તેમ સંસારથી દૂર પણ ન હતા. કેમ કે તેમને તે વખતે ચાર ઘાતી કર્મોનો અભાવ થઈ ચુકેલ હતો તેથી તેઓ સંસારના અન્તર્વત ન હતા. અને બાકીના ચાર અઘાતીયા કર્મોનો સદૂભાવ હતો, આ કારણે તે સમયે તેઓ સંસારથી બહિર્વતી પણ ન હતા. (સૂ) ૧)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५ उ. १
यश्च प्राप्तसम्यक्त्वः संसारसागरतीरवती स किं निश्चिनोति? इति दर्शयितुमाह -'से पासइ' इत्यादि।
मूलम्-से पासइ फुसियमिव कुसग्गे पणुन्नं निवइयं वाएरियं, एवं बालस्स जीवियं मंदस्त अवियाणओ, कूराइं कम्माइं बाले पकुव्वमाणे तेण दुक्खेण मूढे विप्परियासमुवेइ, मोहेण गम्भं मरणाइ एइ, एत्थ मोहे पुणो पुणो ॥सू०२॥ ___ छाया-स पश्यति पृषदिव कुशाग्रे प्रणुन्नं निपतितं वातेरितम् , एवं बालस्य जीवितं मन्दस्याविजानतः, क्रूराणि कर्माणि बालः प्रकुर्वाणस्तेन दुःखेन मूढो विपर्यासमुपैति, मोहेन गर्भ मरणाचेति, अत्र मोहे पुनः पुनः ॥ सू० २॥
टीका-'स पश्यति' इत्यादि। सः सम्यक्त्वमहिम्ना परिज्ञातसंसारासारोऽपनीतमिथ्यात्वजवनिकः प्रणुन्नं सन्ततपूर्वापरपुद्गलोपचयात् मेरितं वातेरितं-वातेन= वायुना ईरितं कम्पितं सत् कुशाग्रे-दर्भाग्रे निपतितं नि-नियतमधिकं वा पतितं पृषदिव-बिन्दुं यथा पश्यति, तस्यातिस्तोकसमयमात्रस्थितिकत्वात्, एवं-तथैव
जिस जीवको सम्यक्त्व प्राप्त हो चुका है ऐसा जीव नियम से इस संसाररूपी सागरके तीरवर्ती ही माना गया है। इसकी विचारधारा कैसी होती है ? इस विषयको प्रकट करनेके लिये सूत्रकार सूत्र कहते हैं'से पासइ' इत्यादि।
मिथ्यात्वरूपी जवनिका (पड़दा )के अभाव से प्राप्त हुए सम्यक्त्व के प्रभावसे जिसने संसारकी असारता अच्छी तरहसे जान ली है ऐसा वह सम्यग्दृष्टि जीव अज्ञानी प्राणीके जीवन को दर्भ की अनीपर पड़ी हुई ओसकी बिन्दुके समान जानता है । जिस प्रकार दर्भ की अनीपर ठहरी ओसकी बिन्दु अति चञ्चल होती है, जरा सा भी पवन का झोंका
જે જીવને સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત થઈ ચુકેલ છે તે જીવને નિયમથી આ સંસારરૂપી સાગરને તીરવત માનવામાં આવેલ છે, તેની વિચારધારા કેવી હોય છે से विषयने प्रगट ४२१॥ भाटे सूत्रा२ ४ छ-" से पासइ" इत्यादि
મિથ્યાત્વરૂપી જવનિકા (પડદા) ના અભાવથી પ્રાપ્ત થયેલ સમ્યક્ત્વના પ્રભાવથી જેણે સંસારની અસારતા સારી રીતે જાણેલી છે, એવા તે સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ અજ્ઞાની પ્રાણીના જીવનને દર્ભની અણી ઉપર પડેલા ઝાકળના બિંદુ સમાન માને છે. જે પ્રકારે દર્ભની અણી ઉપર પડેલા ઝાકળના બિંદુ અતિ ચંચળ હોય છે,
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गस्त्रे
मन्दस्य=अल्पज्ञस्य मूढस्येति यावत् अविजानतः = नरकनिगोदादिकं कटुकफलं सोपक्रमायुर्वा ऽनवबुध्यमानस्यात एव बालस्य = हिताहितप्राप्तिपरिहारानभिज्ञस्य जीवितं जीवनं सोपक्रमायुर्वाऽतिचञ्चलं पश्यति जानाति । परमार्थानभिज्ञः किं कुर्यादित्याह - ' क्रूराणी' - ति क्रूराणि धातुकानि कर्माणि गलकर्तनादीनि प्राणा तिपातादीन्यष्टादशप्रकाराणि वा मनोवाक्कायैः प्रकुर्वाणः समाचरन् बालः तेन = प्राणातिपातादिजनितक दुकफलोत्पादकेन दुःखेन = शारीरमानसेन, दुःखजनकेन कर्मणा वा विविधयोनिषु भ्रामं भ्रामं मूढः तत्तद्भवो पग्राहिकर्मजन्य कटुकफलानउसे क्षणमात्रमें भूमि पर गिरा देता है, वह बहुत समय तक वहां स्थिर नहीं रह सकती, वह तो बहुत ही थोडे समय तक वहां ठहरती है । उसी प्रकार अज्ञानी का जीवन भी वायु के तुल्य पूर्व और अपर काल सम्बन्धी कर्मपुलोंसे सदा प्रेरित बना रहता है। ज्यों ही हवाके हल्के झोंके से दर्भ के अग्र भाग पर स्थित ओसबिन्दुके समान आयुकर्म का अन्त आ जाता है, या किसी शस्त्रघातादिकका निमित्त मिल जाता है तो इसे भी विनष्ट होते देर नहीं लगती। यह भी अस्थिर और क्षणिक है। अज्ञानी के जीवनको दर्भ की अनी पर पड़ी हुई ओस की बिन्दुकी उपमा इस लिये दी है कि जिस प्रकार वह अति चञ्चल - अस्थिर है उसी प्रकार इसका जीवन भी, चाहे यह किसी भी गतिमें रहे; स्थिर नहीं है । सर्वत्र क्षणिकता का एकच्छत्र राज्य छाया हुआ है। चाहे यह नरकगति में रहे, चाहे निगोद में रहे, चाहे कहीं भी रहे ; यह स्थिर नहीं ।
१८
પવનનો જરા સરખો પણ ઝપાટો લાગતાં તે ક્ષણમાત્રમાં જમીન ઉપર ફૂંકાઈ જાય છે, તે ત્યાં લાંબા સમય સુધી સ્થિર રહી શકતું નથી, માત્ર થોડા સમય સુધી જ તે ત્યાં ટકે છે, તે જ પ્રકારે અજ્ઞાનીનુ જીવન પણ પવનસદૃશ પૂર્વ અને અપર-કાલ સબંધી કપુદ્ગલાથી સત્તા ચંચળ રહે છે, જયારે પવનના સાધારણ ઝપાટાથી ૬ની અણી ઉપર પડેલા ઝાકળના બિંદુની જેમ આયુકના અંત આવી જાય છે, અથવા તો કોઈ શસ્ત્રઘાત આદિ નિમિત્ત મળી જાય છે ત્યારે તેને પણ નાશ થતાં વાર લાગતી નથી, આ પણ અસ્થિર અને ક્ષણિક છે. અજ્ઞાનીના જીવનને દની અણી ઉપર પડેલા ઝાકળબિંદુ સાથે ઉપમા એ માટે આપવામાં આવેલ છે કે જે પ્રકારે એ અતિચંચલ અને અસ્થિર છે એ જ પ્રકારે અજ્ઞાનીનુ જીવન ગમે તે સ્થિતિમાં હોય છતાં સ્થિર રહેતું નથી. ક્ષણિકતાનુ એકછત્ર રાજ્ય ચારે તરફ વ્યાપક છે, ગમે એ નરકગતિમાં રહે અગર નિગેાદમાં રહે, ગમે તે સ્થળે રહે છતાં સ્થિર નથી.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५ उ. १
शङ्का-सम्यग्दृष्टि जीव भी अपनी पूर्वपर्यायों में अनेक गतियोंमें परिभ्रमण करते हैं, तथा जब तक उन्हें मुक्ति का लाभ नहीं हुआ तब तक उनका जीवन भी तो इस तरहसे अस्थिर ही है। फिर यहां बालजीवन को ही क्यों अस्थिर बतलाया ? ___ समाधान-यद्यपि यह शङ्का ठीक है, फिर भी यहां पर जो अज्ञानी के जीवन को ही अस्थिर बतलाया है उसका खास मतलब है, और वह यह है कि अज्ञानी का जीवन समकित के अभाव के कारण स्थिर नहीं हो सकता, सम्यग्दृष्टि का जीवन तो समकित के सद्भावके कारण स्थिर हो जाता है। समकित के होने पर यदि वह अबद्धायुष्क है तो नियमसे वह वैमानिक देवों में उत्पन्न होता है और वहां से च्यव कर महाविदेहादिक क्षेत्र में जन्म ले कर मुक्तिका लाभ प्राप्त करता है। इस तरहसे द्रव्य की अपेक्षा से उसका जीवन अस्थिर नहीं है, किंतु स्थिर ही हैं । परन्तु अज्ञानी का जीवन इस तरह का न होनेसे क्षणिक-अस्थिर है । अज्ञानी नरकनिगोदादिक के कटुक फल को जानता नहीं है। अपनी क्षण २ में व्यतीत होती हुई आयु का भी उसे कुछ भी ख्याल नहीं होता है । जैसा असमकिती जीव होता है समकिती जीव वैसा नहीं होता, वह तो शास्त्रादिकों के परिशीलन से या गुर्वादिक के निमित्त से
શંકા-સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ પણ પિતાની પૂર્વ પર્યાયમાં અનેક ગતિમાં પરિભ્રમણ કરે છે તથા જ્યાં સુધી તેને મુક્તિને લાભ નથી થયા ત્યાં સુધી તેનું જીવન પણ તેવા પ્રકારે અસ્થિર છે ત્યારે અહિં બાલજીવનને જ શા માટે અસ્થિર બતાવ્યું?
સમાધાન–જે કે આ શંકા ઠીક છે છતાં પણ આ સ્થળે જે અજ્ઞાનીના જીવનને અસ્થિર રૂપમાં બતાવેલ છે અને ખાસ મતલબ છે, અને તે એ છે કે અજ્ઞાનીનું જીવન સમકિતના અભાવના કારણે સ્થિર બની શકતું નથી, સમ્યગ્દષ્ટિનું જીવન તો સમકિતના સદૂભાવના કારણે સ્થિર બની જાય છે. સમકિત થવાથી જે તે અબદ્ધાયુષ્ક છે તે નિયમથી તે વૈમાનિક દેવામાં ઉત્પન્ન થાય છે, અને ત્યાંથી ચવીને તે મહાવિદેહાદિક ક્ષેત્રમાં જન્મ લઈને મુક્તિને લાભ પ્રાપ્ત કરે છે. આ પ્રકારે દ્રવ્યની અપેક્ષાથી તેનું જીવન અસ્થિર નથી, બલકે સ્થિર જ છે. પરંતુ અજ્ઞાનીનું જીવન આ પ્રકારનું ન હોવાથી ક્ષણિકઅસ્થિર છે. અજ્ઞાની નરક-નિગેદાદિકના કડવાં ફળને જાણતા નથી, પિતાના ક્ષણે ક્ષણે વ્યતીત થતાં આયુષ્યનું પણ તેને ભાન હોતું નથી. જેમ અસમિતી જીવ હોય છે તેમ સમકિતી જીવ હોતો નથી. તે તે શાસ્ત્રાદિકના પરિશીલનથી
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे नरकनिगोदादिक के दुःखों का ज्ञाता होता है, क्षण २ में व्यतीत होनेवाली अपनी आयु की एक २ घड़ी भी व्यर्थ नहीं खोता, समकित के सद्भावसे उसकी सफलता करता रहता है । इसी समस्त अभिप्राय को हृदयमें रख कर सूत्रकार ने “ एवं बालस्स जीवियं मंदस्स अविया"ओ" यह सूत्रांश कहा है। बालका विशेषण "मन्द "को जो लिखा है, उसका तात्पर्य यही है कि जब वह मन्द नरकनिगोदादिक के कटुक फल को अथवा क्षण२ में बीतनेवाली अपनी आयुको नहीं जानता है तो फिर वह अपने हित और अहित की प्राप्ति एवं परिहारका ज्ञाता भी कैसे हो सकता है ?। यहां पर यह शङ्का कोई कर सकता है कि मन्द प्राणी नरकनिगोदादिक एवं अपनी व्यतीत होती हुई आयु को नहीं जानता है, इसलिये वह यह भी नहीं समझता है कि मेरा हित किसमें है और अहित किसमें ? परन्तु सम्यग्दृष्टि भी तो ऐसा ही है तो फिर वह हितमाप्ति
और अहितके परिहार करनेमें समर्थ कैसे हुआ? सो ऐसी शङ्का करना ठीक नहीं; क्यों कि यह अभी बतला दिया गया है कि सम्यग्दृष्टि जीव शास्त्र के अनुशीलन से अथवा गुरुआदिक के उपदेश के निमित्त से नरकनिगोदादिक के दुःखों का तथा अपनी व्यतीत होती हुई आयुका ज्ञाता અથવા ગુરૂ આદિના નિમિત્તથી નરક-નિગોદાદિકના દુઃખોને જાણકાર બને છે, અને ક્ષણે ક્ષણે ઘટતા જતા પિતાના આયુષ્યની એકેક ઘડી પણ તે વ્યર્થ જવા દેતું નથી, સમકિતના સદ્દભાવથી એની સફળતા કરતે રહે છે. આ समस्त मलिभायने (यमा राणी सूत्रधारे “एवं बालस्स जीवियं मंदस्स अवियाणओ" मा सूत्रांश डेस छ. भन्६ २॥ विशेष “बाल "2 देशान લખેલ છે એને મતલબ એ છે કે જ્યારે તે મંદપ્રાણી નરકનિગોદાદિકનાં કડવાં ફળને અથવા તે ક્ષણ ક્ષણમાં ઘટતી જતી પિતાની આયુષ્યને નથી સમજતો તે ફરી તે પોતાના હિત અને અહિતની પ્રાપ્તિ તેમજ પરિહારને જાણકાર કઈ રીતે બની શકે ? આ સ્થળે કઈ એવી શંકા કરી શકે કે મંદપ્રાણ નરક-નિગદાદિકને અને પિતાના વ્યતીત થતા જતા આયુષ્યને જાણતા નથી, માટે તે આ પણ નથી સમજી શકો કે મારું હિત અને અહિત શામાં છે? પરંતુ સમ્ય. દૃષ્ટિ જીવ પણ તો એ જ છે, ત્યારે તે હિતની પ્રાપ્તિ અને અહિતને પરિહાર કરવામાં સમર્થ કેવી રીતે થાય છે? એવી શંકા કરવી ઠીક નથી; કારણ કે હમણું જ સમજાવવામાં આવ્યું છે કે-સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ શાસ્ત્રના અનુશીલનથી અથવા ગુરૂ આદિકના ઉપદેશના નિમિત્તથી નરક-નિગોદાદિક્તાં દુઃખોને જ્ઞાતા થાય છે અને પોતાના વ્યતીત થતા આયુષ્યને પણ જ્ઞાતા થાય છે. આ માટે તે
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५ उ. १ होता है। इसीलिये तो वह " समयं गोयम मा पमायए" इस प्रभुके वाक्यानुसार प्रमाद में अपना एक भी क्षण व्यर्थ नहीं जाने देता। सावधान हो कर ही प्रत्येक क्रियाओं को करता है जिससे उसकी आयुका एक २ क्षण सफल बने । वह जानता है-यह जीवन क्षणभंगुर है, इसकी सफलता जैसे भी हो सके वैसे कर लेने में ही बुद्धिमानी है।
परमार्थसे अनभिज्ञ बने हुए वे बालजीव गलकर्तनादि जैसी घातक क्रियाओं अथवा अठारह प्रकारके पापस्थानकरूप प्राणातिपातादिकों को मन, वचन एवं काय से आचरते हुए प्राणातिपातादिजनित और कटुक फलके उत्पादक शारीरिक और मानसिक दुःखों से, अथवा दुःखोंको देनेवाले कर्मों से अनेक योनियों में बारंबार जन्म-मरण रूप परिभ्रमण करते रहते हैं। ___ भावार्थ-जिन्हें हित और अहित का कुछ भी भान नहीं होता है ऐसे अज्ञानी जीव क्रूर कार्यों को करने में जरा भी नहीं हिचकने । इन्हें इस बात का कुछ भी ख्याल नहीं होता कि इन कार्यों के करने का अन्तिम परिणाम क्या होगा?। मानसिक, वाचिक और कायिक प्रवृत्ति उनकी ऐसे ही अधम गलकर्तनादि (गर्दन काटना आदि) रूप कार्यों के करनेमें लालसावाली बनीरहती है, इससे वे ऐसे २ अशुभ कर्मों का उपार्जन " समयं गोयम मा पमायए” मा प्रभुना पाण्यानुसार प्रभाहमापातार्नु मे ५६ ક્ષણ નિરર્થક જવા દેતું નથી. સાવધાન બનીને દરેક ક્રિયાઓ કરે છે. જેથી તેના આયુષ્યને એકેક ક્ષણ પણ સફળ બને, તે જાણે છે કે–ખા જીવન ક્ષણભંગુર છે તેની સફળતા જેટલી બને તેટલી સત્વર કરી લેવી તે બુદ્ધિમાનનું કામ છે.
પરમાર્થથી અજ્ઞાત એ બાલજીવ ગલકર્તાનાદિ જેવી ઘાતક ક્રિયાઓ અને અઢાર પ્રકારના પાપસ્થાનકરૂપ પ્રાણાતિપાતાદિકને મન, વચન અને કાયાથી આચરીને પ્રાણાતિપાતાદિજનિત અને કટુકફળોના ઉત્પાદક શારીરિક તેમજ માનસિક દુઃખોથી અથવા દુઃખને દેવાવાળા કર્મોથી અનેક નિયામાં વારંવાર જન્મ-મરણરૂપ પરિભ્રમણ કરતા રહે છે.
ભાવાર્થ–જેને હિત અને અહિતનું કંઈ પણ ભાન નથી એ અજ્ઞાની જીવ ઘાતકી કાર્ય કરવામાં જરા પણ ડરતો નથી. તેને એ વાતને કઈ એ. ખ્યાલ નથી આવતું કે આ કાર્યનું અંતિમ પરિણામ કેવું આવશે. તેની માનસિક, ચિક અને કાયિક પ્રવૃત્તિ ગર્દન કાપવા આદિ અધમ કાર્યો કરવામાં લાલસાયુક્ત બની રહે છે, એથી તે આવા આવા અશુભ કર્મોનું ઉપાર્જન અને વર્ધન
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર
आचारागसूत्रे और वर्धन करते हैं कि जिनका परिणाम भविष्यमें उन्हें महादुःख दायक होता है । नरकनिगोदादिरूप अनेक योनियों में बार २ भ्रमण कर वे वहां की अनन्त वेदनाओं को सहते २ अपने अमूल्य जीवन को बिलकुल नष्ट करते रहते हैं । अनेक प्रकार के शारीरिक एवं मानसिक दुःखों की प्राप्ति जीवों को ऐसे ही कार्यों के फल स्वरूप होती है। __वे मूढ बालजीव अनेक योनियों में दुःखप्रद कर्म के कटुकफल से अनभिज्ञ होते हुए जिससे आत्मा का कल्याण होता है जो अनेक दुःखों का नाशक है और साक्षात् या परम्परारूप से जो इस जीव को मुक्तिमें ले जाता है ऐसे सुखजनक उस धर्मको दुःखरूप जानते हैं।
भावार्थ-जिस प्रकार कामला (पीलिया) रोग से दूषितदृष्टिवाला प्राणी अन्य शुभ्र (सफेद ) पदार्थों को भी पीतरूप से ग्रहण करता हैजानता है, ठीक उसी प्रकार जो जीव अनादि मिध्यात्वकर्म की वासना से ओतप्रोत होते हैं वे प्राणी भी सुखदायी धर्म को दुःखदायी रूपसे जानते हैं । यह उनकी मलिन आत्मा का ही दोष है। ___ अज्ञान से अन्धे हुए वे प्राणी दुःखजनक सावध व्यापारों को अपने दुःखको दूर करने के लिये करते हैं। કરે છે કે જેનું પરિણામ ભવિષ્યમાં તેને મહાદુઃખદાયી થાય છે. નરક-નિગોદાદરૂપ અનેક નિમાં વારંવાર ભ્રમણ કરી તે ત્યાંની અનંત વેદનાઓ સહન કરી પિતાનું અમૂલ્ય જીવનને નાશ કરે છે, અનેક પ્રકારના શારીરિક અને માનસિક દુખોની પ્રાપ્તિ અને એવાં કાર્યોના ફળસ્વરૂપ જ થાય છે.
તે મૂઢ બાલજીવ અનેક યોનિમાં દુખપ્રદ કર્મોના કડવા ફળોને અનભિજ્ઞ હોઈ જેનાથી આત્માનું કલ્યાણ થાય છે, જે અનેક દુઃખોને નાશક છે અને સાક્ષાત્ અથવા પરંપરારૂપથી જે આ જીવને મુક્તિમાં લઈ જાય છે એવા સુખ-જનક તે ધર્મને દુઃખરૂપ જાણે છે.
ભાવાર્થ –જે પ્રકારે કમળાના રોગથી દૂષિત દષ્ટિવાળા પ્રાણી બીજા શુભ્ર પદાર્થોને પણ પીળારૂપે જુએ છે, એવા પ્રકારે જે જીવ અનાદિ મિથ્યાત્વ કર્મની વાસનાથી ઓતપ્રોત હોય છે તે પ્રાણી પણ સુખદાયી ધર્મને દુઃખદાયી જાણે છે, તે તેના મલિન આત્માને દેષ છે.
અજ્ઞાનથી આંધળે બને તે પ્રાણી દુઃખ આપવાવાળા સાવદ્ય-પાપકારી વ્યાપારોને પિતાનાં દુઃખને દૂર કરવા માટે ઉપયોગ કરે છે.
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५ उ. १ भिज्ञो विपर्यासन्चैपरीत्यं सुखजनकधर्मादे१खजनकादिरूपम् उपैति-पाप्नोति, अज्ञानान्धो हि दुःखजनकसावधव्यापार तदुपशमाय विदधातीत्यर्थः। अपि च मोहेन-तत्त्वविपर्यासरूपेणाविवेकेन, अत्रान्तभूतमोहस्य ग्रहणादादिमध्यवर्तिनो रागद्वेषयोरपि ग्रहणं, तेन रागेण द्वेषेण वा, यद्वा-मिथ्यात्वकषायविषयाभिलाषमयेण मोहनीयेन कर्मणा, गर्भ-जननीजठरनिवासरूपं, तेन च मरणादि एति गच्छति । मरणादीत्यत्रादिग्रहणात्__ भावार्थ-वे यह नहीं जानते हैं कि जिस प्रकार रक्त से दूषित वस्त्रकी शुद्धि रक्तसे नहीं होती है उसी प्रकार से सावध व्यापार जो स्वयं दुःखरूप या जीवों को दुःखदायी है, भला ! उनके करने से दुःखों का उपशम कैसे हो सकता है । ऐसा बोध उन्हें हो भी कहां से; क्यों कि ये तो अज्ञानसे अंधे जो हो रहे हैं। इनके चर्मचक्षु भले ही निर्दोष हों, परन्तु जिनसे भले-बुरे का बोध होता है इनके उन ज्ञानचक्षुओं पर अज्ञान का आवरण पड़ा हुआ है।
तत्त्वों में विपरीताभिनिवेश का कारण जो अविवेकरूप मोह है उससे, अथवा राग और द्वेषसे, या मिथ्यात्व-कषाय-विषयाभिलाषस्वरूप मोहनीय कर्म से वे बालजीव जननी के जठरमें रहनेरूप गर्भावस्था एवं मरणदशा को प्राप्त करते हैं। यहां पर अन्तभूत मोह के ग्रहणसे उसके आदि और मध्यवर्ती राग और द्वेष का भी ग्रहण हुआ है। मरणमें गृहीत आदिपदसे
ભાવાર્થ –તે એમ નથી જાણતું કે જેવી રીતે લેહીથી દૂષિત થયેલા વસ્ત્રની શુદ્ધિ લેહીથી બનતી નથી તેવી રીતે પાપકારી વ્યાપાર જે સ્વયં દુઃખરૂપ અને જીવને દુઃખદાયી છે તેને ઉપગ કરવાથી દુઃખોનું નિવારણ શી રીતે થઈ શકે, એ ઉપદેશ એને લાગે પણ ક્યાંથી, કારણ કે એ તે અજ્ઞાનથી આંધ|ળો જ થઈ રહેલ છે. એનાં ચર્મચક્ષુ ભલે નિર્દોષ છે પરંતુ જેનાથી ભલા-બુરાનો બંધ થાય તે જ્ઞાનચક્ષુઓ ઉપર અજ્ઞાનને પડદો પડેલો છે.
તમાં વિપરીત આગ્રહનું કારણ જે અવિવેકરૂપ મોહ છે તેનાથી, અથવા રાગ અને દ્વેષથી, અથવા મિથ્યાત્વ-કપાય-વિષયાભિલાષ–સ્વરૂપ મોહનીય કર્મથી તે બાલજીવ માતાના ઉદરમાં સ્થિતિરૂપ ગર્ભાવસ્થા એવં મરણ દશાને પ્રાપ્ત થાય છે. આ સ્થળે અન્તભૂત મોહના ગ્રહણથી તેને આદિ અને મધ્યવર્તી રાગ અને દ્વેષનું પણ ગ્રહણ થયેલ છે. મરણમાં ગૃહીત આદિ પદથી
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
आचाराङ्गसूत्रे
" पुनरपि जननं पुनरपि मरणं, पुनरपि कर्मोपार्जनकरणम् ।
पुनरपि नरकनिगोदनिपातः, पुनरपि जननीजठरे पातः || १ ||" इति । पूर्वं मरणं पुनर्गर्भगमनं ततो जन्म, ततः पापवृद्धिस्ततो भृशं हिंसादिक्रूरकर्मप्रवृत्तिस्ततः कर्मणो भरस्तेन च नरकनिगोदादिपात इति मज्जनोन्मज्जनक्रमेण भूयो भूयो गर्भस्य मरणादेरेव प्राप्तिस्तस्य भवतीति तात्पर्यम्, अत एव अत्र = अस्मिन् मोहे = अज्ञाने मोहनीये - मोहजन्ये गर्भजन्मजरामरणादिके कर्मभरे वा पुनः पुनः परिभ्रमति, स तेभ्यो न बहिर्निःसतुं प्रभवतीति भावः ।
" पुनरपि जननं पुनरपि मरणं, पुनरपि कर्मोपार्जनकरणम् । पुनरपि नरकनिगोद निपातः, पुनरपि जननीजठरे पातः ॥ "
इस पद्योक्त जन्ममरणादि की परम्परा का ग्रहण किया गया है। अर्थात् - मरण, पुनः गर्भमें गमन, फिर जन्म, फिर पापों का वर्धन, उससे हिंसादिक क्रूर कर्मों में प्रवर्तन, उससे फिर कर्मों का उपार्जन, पश्चात् पुनः नरकनिगोदादिकमें पतन; इस प्रकार की जन्म मरणादि की परंपरा से इस बाल अज्ञानी जीव का कभी भी छुटकारा नहीं होता है। जिस प्रकार समुद्रादि जलाशय में पड़ा प्राणी उसीमें उतराता (ऊपर आता) और डूबता है उसी प्रकार जीव को भी वार २ गर्भ, जन्म और मरणकी प्राप्ति होती रहती है । इसी आशय की पुष्टि सूत्रकारने अत्र मोहे
46
पुनः पुनः " इस सूत्रांश से की है ।
66
" पुनरपि जननं पुनरपि मरणं, पुनरपि कर्मोपार्जनकरणम् । पुनरपि नरकनिगोदनिपातः, पुनरपि जननीजठरे पातः ॥
"
આ પદ્યોક્ત જન્મમરણાદિની પરંપરાનું ગ્રહણ કરેલ છે. અર્થાત્——મરણ, પુનઃ ગર્ભમાં આવવું, ફરી જન્મ, ફરી પાપાનુ વન, એથી હિંસાદિક ક્રૂર કોમાં પ્રવર્તીન, એથી ફ્રી કોનું ઉપાર્જન, પછી પુનઃ નરકનિગોદાદિમાં પતન, આ પ્રકારની જન્મમરણાદિ પરપરાથી આ ખાલ અજ્ઞાની જીવ કયારેય છૂટકારો મેળવી શકતા નથી. જે રીતે સમુદ્ર આદિ જળાશયોમાં પડેલા પ્રાણી એમાં જ ઉપર આવે છે અને ડુબે છે આ રીતે આ જીવને પણ વારંવાર ગર્ભ, જન્મ અને મરણુની પ્રાપ્તિ થતી રહે છે. આ આશયની પુષ્ટિ સૂત્રકારે अत्र मोहे पुनः " ये सूत्रांश द्वारा उरी छे.
""
पुनः
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५. उ. १
भावार्थ-संसारमें राग, द्वेष, अज्ञान और मोह आदि मलिन भाव इस जीवके सबसे प्रबल शत्रु हैं । बाह्य शत्रु तो इसके लिये एक ही भवमें दुःखदायी होते हैं। परन्तु ये तो इसे भव २ में अनन्त कष्टों को देते रहते हैं । इसके ज्ञानादि गुणों के निधान को लूट कर इसे नरक निगोदादिका अधिकारी बनाते रहते हैं। यह इन कारणों से जन्म मरणादिकी परम्परा से कभी छुटकारा नहीं पा सकता है । जिस प्रकार असहाय प्राणी समुद्रादि जलाशयमें पड़ने पर वहीं डूबता और उतराता है, वह जिस प्रकार वहां से बाहर नहीं निकल पाता, अन्तमें बेचारेका वहीं पर प्राणान्त हो जाता है। ठीक यही दशा इस अज्ञानी जीव की हो रही है। इस संसाररूपी समुद्रमें पड़ कर यह भी उसीमें डूबता रहता है और मरता रहता है। तप और संयमका प्रवहण प्राप्त किये विना इसका इससे उद्धार नहीं हो सकता है, अतः मोक्षाभिलाषीका कर्तव्य है कि वह इस रागदेषादिरूप शत्रुओं पर विजय प्राप्त करे। तभी यह अज्ञान-मोहजन्य गर्भ, जन्म, मरणादिसे अथवा कर्मके भारसे रहित हो सकता है, अन्यथा-" अत्र मोहे पुनः पुनः" इन मोहादिरूप मलिन भावों में ही इसका जन्मजन्मान्तर का समय व्यतीत होता रहेगा।
ભાવાર્થ સંસારમાં રાગદ્વેષ અજ્ઞાન અને મેહ આદિ મલિન ભાવે આ જીવના બધાથી પ્રબળ શત્રુ છે, બાહા શત્રુ તે તેને માટે એક જ ભવમાં દુઃખદાયી થાય છે, પરંતુ આ તે ભવભવમાં અનંત કષ્ટને દેતા રહે છે, તેના જ્ઞાનાદિ ગુણોના ભંડારને લુંટીને તેને નરક-નિગોદાદિના અધિકારી બનાવે છે, આ કારણોને લઈ જન્મમરણાદિની પરંપરામાંથી છુટકારો મેળવી શકતો નથી. જેવી રીતે અસહાય પ્રાણી સમુદ્ર આદિ જળાશયોમાં પડવાથી ત્યાં ડુબે છે અને ઉપર આવે છે, તે ત્યાંથી જેમ બહાર નીકળવા અસમર્થ હોય છે અને અંતે તેને ત્યાંજ દેહાંત થાય છે. આવી જ દશા આવા અજ્ઞાની છાની થતી રહે છે. આ સંસારરૂપી સમુદ્રમાં પડી તે આજ રીતે તેમાં ડુબે છે અને મરે છે, તપ અને સંયમને જહાજ ગ્રહણ કર્યા સિવાય તેને ઉદ્ધાર થઈ શકતો નથી, આથી મોક્ષાભિલાષીનું કર્તવ્ય છે કે આવા રાગદ્વેષાદિરૂપ શત્રુઓ ઉપર વિજય પ્રાપ્ત કરે. ત્યારે જ તે અજ્ઞાનમેહજન્ય ગર્ભ જન્મ મરણાદિથી અથવા કર્મના ભારથી રહિત બની शछ; अन्यथा “ अत्र मोहे पुनः पुनः" से भीडाहि३५ मलिन वियारीमा તેને જન્મજન્માક્તરને સમય વ્યતીત થતું રહેશે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे
यद्वा-अत्र-संसारे तत्तद्दतिषु बम्भ्रम्यमाणस्य पुनः पुनः कर्मबन्धस्तेन सांसारिकदुःखं, तेन मोहे-पूर्वोक्तस्वरूपे समुत्पद्यते, इति ॥ मू० २॥
ननु संसारपरिभ्रमणाभावश्च मोहाभावात् , स च विशिष्टज्ञानाविर्भावात् , सोऽपि च मोहाभावात् , ततश्चान्योन्याश्रयो दुर्वारः, मोहाभावाद्विशिष्टज्ञानाविर्भावः, तस्माच्च मोहाभावः, एवं च यावन्न विशिष्टज्ञानाविर्भावो जातो न तावकर्मोपशान्तये पुरुषस्य प्रवृत्तिः स्यादित्याकालायामर्थसंशयादपि प्रवृत्तिर्भवतीति दर्शयति-'संसयं' इत्यादि। ___“ अत्र मोहे पुनः पुनः" इस वाक्यांशका टीकाकार इस प्रकारसे भी अर्थ करते हैं-इस संसार में उन २ गतियों में भटकनेवाले इस अज्ञानी जीव को पुनः पुनः कर्मबन्ध, उससे सांसारिक दुःखों की प्राप्ति, उससे पुनः मोह में पतन; इस प्रकारके भ्रमणमें पड़ा ही रहना पड़ता है।सू.२॥
मोहके अभाव से इस जीवका संसारमें परिभ्रमण नहीं होता है, परन्तु जब तक सम्यग्ज्ञान का आविर्भाव इस जीवके नहीं होता है तब तक मोहका अभाव नहीं हो सकता है, और सम्यग्ज्ञान का आविर्भाव भी जब तक मोहका अभाव नहीं होता है तब तक नहीं हो सकता। इस प्रकार तो यहां पर अन्योऽन्याश्रय दोष दुर्वार होगा; क्यों कि मोहाभावसे सम्यग्ज्ञानाविर्भाव होता है, और सम्यग्ज्ञानाविर्भाव से मोहाभाव, तब तो जब तक सम्यग्ज्ञानका आविर्भाव नहीं हुआ है तब तक कर्मोपशमनके लिये पुरुष की प्रवृत्ति नहीं हो सकती। इस प्रकारकी
“ अत्र मोहे पुनः पुनः" PA! पायांशनटी11२ ॥ ४॥२ ५४४ કરે છે–આ સંસારમાં તે તે ગતિઓમાં ભટકનાર તે અજ્ઞાની જીવને પુનઃ પુનઃ કમબંધ, તેનાથી સાંસારિક દુખોની પ્રાપ્તિ, પુનઃ મોહમાં પતન? આવા પ્રકારના ભ્રમણમાં જ પડ્યું જ રહેવું પડે છે. મેં સૂત્ર ૨
મોહના અભાવથી આ જીવનનું સંસારમાં પરિભ્રમણ થતું નથી. પરંતુ જ્યાં સુધી સમ્યજ્ઞાનને આવિર્ભાવ આ જીવને થતો નથી ત્યાં સુધી મોહનો અભાવ થઈ શકતો નથી, અને સમ્યજ્ઞાનને આવિર્ભાવ પણ જ્યાં સુધી મોહનો અભાવ नथी यतो त्या सुधी थतो नथी. २मा प्ररे तो 20 स्थगे 'अन्योन्याश्रय' होष અવશ્ય થશે કેમ કે મોહના અભાવથી સમ્યજ્ઞાનને આવિર્ભાવ થાય છે, અને સમ્યજ્ઞાનના આવિર્ભાવથી મોહન અભાવ થાય છે ત્યારે તો જ્યાં સુધી સમ્યજ્ઞાનને આવિર્ભાવ થતો નથી ત્યાં સુધી કર્મોપશમનને માટે પુરૂષની પ્રવૃત્તિ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ.
२७
मूलम् - संसयं परियाणओ संसारे परिन्नाए भवइ; संसयं अपरियाणओ संसारे अपरिन्नाए भवइ ॥ सू० ३ ॥
छाया - संशयं परिजानतः संसारः परिज्ञातो भवति, संशयमपरिजानतः संसारोsपरिज्ञातो भवति ॥ ३ ॥
टीका- 'संशय ' - मित्यादिः संशयमुभयकोटिविषयकं ज्ञानमित्यर्थः, परिजानतः=अवबुध्यमानस्य संसार: = संशयविषयीभूतः परिज्ञातः परिज्ञया स्वरूपेण फलेन च ज्ञातः सन् प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यक्तो भवति, तथैव संशयम् अपरिजानतः संसारोऽपरिज्ञातः =ज्ञप्रत्याख्यानपरिज्ञयोरविषयो भवति । स चात्र संशआशङ्का होने पर सूत्रकार " अर्थ में संशय होनेसे भी प्रवृत्ति होती है इस प्रकार उत्तररूप सूत्र कहते हैं- " संसयं" इत्यादि ।
"
कोटि को स्पर्श करनेवाले ज्ञानका नाम संशय है । तात्पर्य यह है कि - सामान्य धर्मका प्रत्यक्ष होने पर और विशेष धर्म का अप्रत्यक्ष होने पर ही संशयज्ञान होता है, जैसे- यह स्थाणु है या पुरुष ? यहां पर पुरुष और स्थाणु का सामान्य धर्म उंचाई आदि है । विशेष धर्म पुरुष के - शिर, हाथ, पैर आदि हैं, तथास्थाणु के वक्रता कोटर आदि हैं। देखनेवाले को उभयपदार्थगत सामान्य धर्म प्रत्यक्ष है और तत विशेष धर्म अप्रत्यक्ष है, तभी उसका ज्ञान परस्परविरुद्ध उभय कोटि को स्पर्श करता है, और इसलिये वह ज्ञान संशय-स्वरूप होता है । इस प्रकार संशय के स्वरूप को जानने वाले व्यक्ति के लिये संशयज्ञान का विषयभूत यह संसार परिज्ञात होता है - ज्ञपरिज्ञाद्वारा स्वरूप एवं
થઈ શકતી નથી. આ પ્રકારની આશકા થવાથી સૂત્રકાર “ અર્થમાં સશય હોવાથી या प्रवृत्ति थाय छे. " या प्रारे उत्त२३५ सूत्र हे छे - " संसयं " इत्यादि ઉભય કેટિને સ્પર્શ કરવાવાળા જ્ઞાનનુ નામ સંશય છે. તાત્પર્ય કે સામાન્ય ધ પ્રત્યક્ષ હાય વિશેષ ધર્મ અપ્રત્યક્ષ હોય ત્યારે સંશય જ્ઞાન થાય છે, જેમ-આ સ્થાણુ છે અગર પુરૂષ ? આ જગ્યાએ પુરૂષ અને સ્થાણુનો સામાન્ય ધર્મ ઉંચાઇ આદિ છે, વિશેષ ધ પુરૂષને માથું હાથ અને પગ આદિ છે. જયારે સ્થાણુ ને વાંકાપણું અને પોલાપણું આદિ છે. જોનારને બન્ને પદાર્થોના સામાન્ય ધર્મ પ્રત્યક્ષ છે અને તગત વિશેષ ધર્મ અપ્રત્યક્ષ છે ત્યારે જ તેનું જ્ઞાન પરસ્પરવિરૂદ્ધ અનેક કોટિને સ્પર્શ કરે છે, અને એથી જ તે જ્ઞાન સશયસ્વરૂપ થાય છે. આ પ્રકારે સંશયના સ્વરૂપને જાણનાર વ્યક્તિ માટે સંશયજ્ઞાનનો વિષયભૂત આ સંસાર પરિજ્ઞાત થાય છે—ન-પરિજ્ઞા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे योऽर्थानर्थोभयकोटिकविचार एव गृह्यते, तत्रार्थों मोक्षस्तत्साधनं च रत्नत्रयम् । मोक्षे संशयासम्भवः, तस्य परमपदत्वेन सकलतैर्थिकैरभ्युपगमात् । मोक्षसाधने तु संशये सत्यपि प्रवृत्तिर्भवति, तत्संशयस्य प्रवृत्त्यङ्गत्वात् । तथाहि—'चारित्रं मोक्षसाधनं भवति न वा?' इति संशये सति तन्निवारणार्थ सद्गुरूपदेशश्रवणे प्रवृत्तिलोके दृश्यते । ___एवमनर्थः संसारस्तत्कारणं च, तत्र संसारस्य तत्कारणस्य च संशयफलसे जाना गया यह संसार प्रत्याख्यानपरिज्ञा से परित्यक्त होता है । इसी प्रकार संशय को नहीं जाननेवाले व्यक्तिके लिये यह संसार अपरिज्ञात होता है-ज्ञ और प्रत्याख्यान-परिज्ञा का विषयभूत नहीं होता है। यहां अर्थ और अनर्थ इन उभयकोटिका विचारस्वरूप ही संशय ग्रहण किया है। यहां अर्थ-शब्दसे मोक्ष और उसके साधनभूत रत्नत्रयका ग्रहण हुआ है। मोक्षमें संशय का अभाव है; क्यों कि उसे परमपदरूप से अन्यमतानुयायियोंने भी स्वीकार किया है, परन्तु मोक्षके कारण-साधन में संशय है, तो भी यहां प्रवृत्ति होती है, क्योंकि तद्विषयक संशय उसमें प्रवृत्तिका कारण होता है । जैसे-" चारित्र मोक्षका साधन है या नहीं" इस प्रकार चारित्रमें मोक्ष साधनताविषय संशय होने पर उसे दूर करनेके लिये सदगुरुके उपदेश का आश्रय करने की लोकमें प्रवृत्ति देखी जाती है।
इसी प्रकार अनर्थ अर्थात्-संसार और उसके कारण के विषय में દ્વારા સ્વરૂપ એવું ફળથી જ્ઞાત આ સંસાર પ્રત્યાખ્યાન-પરિજ્ઞાથી પરિત્યક્ત થાય છે. આ પ્રકારે સંશયને નહિ જાણવાવાળી વ્યક્તિ માટે આ સંસાર અપરિજ્ઞાત થાય છે-જ્ઞ-પરિજ્ઞા અને પ્રત્યાખ્યાન–પરિજ્ઞાન વિષયભૂત થતો નથી, આ સ્થળે અર્થ અને અનર્થ આ ઉભયકોટિના વિચારસ્વરૂપ જ સંશય માનવામાં આવ્યો છે. આ સ્થળે “અર્થશબ્દથી મોક્ષ અને તેના સાધનભૂત રત્નત્રયનું ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. મોક્ષમાં સંશયનો અભાવ છે, કારણ કે તેને પરમપદરૂપથી બીજા મતાનુયાયિઓએ પણ સ્વીકાર કરેલ છે, પરંતુ મોક્ષના કારણો–સાધનોમાં સંશય છે, તો પણ પ્રવૃત્તિ થાય છે, કારણ કે તે વિષયનો સંશય તેમાં પ્રવૃત્તિનું કારણ બને છે. જેવી રીતે “ચારિત્ર મોક્ષનું સાધન છે કે નહિ?આ પ્રકારે ચારિત્રમાં, મોક્ષસાધનવિષયક સંશય થતાં તેને દૂર કરવા માટે સદ્ગુરૂના ઉપદેશને આશ્રય કરવાની લાકમાં પ્રવૃત્તિ જોવામાં આવે છે.
આ જ પ્રકારે અનર્થ” અર્થાત્ સંસાર અને તેના કારણના વિષયમાં સંશય પણ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. १ विषयत्वे सति ततो निवृत्तिरवश्यं भवति, अनर्थसंशयस्य निवृत्त्यङ्गत्वात् । 'संशयं परिजानतः ' इत्यनेन परिज्ञानविषयीभूतस्य संशयस्य-अर्थोऽनों वा विषयः, तत्र-अर्थविषयकसंशयस्यानर्थविषयकसंशयतो भेदात् संशयस्य प्रवृत्तिनिवृत्तिरूपं फलं भिन्नमेव भवति । विषयस्य ज्ञानभेदनियामकतया संशयपरिज्ञाने तदीयविषसंशय भी उनकी निवृत्ति का कारण होता है, क्यों कि संसार और उसके कारणों में संशय होने पर ही उस ओर प्रवृत्ति होगी। प्रवृत्ति से उनके वास्तविक स्वरूप का बोध होगा। बोध होने पर उनसे निवृत्ति होगी। इस प्रकार परम्परारूपसे वह संशय निवृत्तिका कारण बनता है। यही बात "एवमनर्थः संसारस्तत्कारणं च" इत्यादि पंक्तियों में टीकाकारने स्पष्ट की है। अनर्थविषयक संशयके उसकी (अनर्थ की)निवृत्तिका कारण होने से, संसार और उसके कारणों के विषयमें संशय होने पर उनसे निवृत्ति अवश्य होती है।
“संसयं परियाणओ" इस पदसे सूत्रकार यह प्रकट करते हैं कि ज्ञानके विषयभूत संशय के अर्थ और अनर्थ, ये दो विषय हैं । वहां अर्थविषयक संशय का अनर्थविषयक संशय से भेद होनेसे उनके प्रवृत्ति रूप और निवृत्तिरूप फल परस्पर भिन्न ही हैं, क्यों कि विषयके ज्ञानभेदका नियामक होनेसे संशय के विषयभूत पदार्थों का परिज्ञान अवश्यंभावी है। તેની નિવૃત્તિનું કારણ બને છે, કારણ કે સંસાર અને તેના કારણોમાં સંશય થવાથી જ તે તરફ પ્રવૃત્તિ થવાની પ્રવૃત્તિથી તેના વાસ્તવિક સ્વરૂપને બોધ થશે. બોધ થવાથી તેનાથી નિવૃત્તિ થશે. આ પ્રકારે પરંપરારૂપથી સંશય, નિવૃત્તિનું
२ मने छे, २. पात “ एवमनर्थः संसारस्तत्कारणं च" त्यादि पतियोमा ટીકાકારે સ્પષ્ટ કરી છે, અન–વિષયક સંશય (અનર્થની) નિવૃત્તિનું કારણ થાય છે, માટે સંસાર અને તેનાં કારણોના વિષયમાં સંશય થવાથી તેનાથી નિવૃત્તિ અવશ્ય થાય છે.
“ संसयं परियाणओ” मा ५४थी सूत्रा२ सयु सभा - જ્ઞાનના વિષયભૂત સંશયના અર્થ અને અનર્થ એ બે વિષયે છે. એનામાં અર્થ વિષયક સંશયને અનર્થવિષયક સંશયથી ભેદ હોવાથી એની પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિરૂપ ફલ પરસ્પર જુદું જ છે, કેમકે વિષયજ્ઞાન ભેદને નિયામક થાય છે, માટે સંશયનું પરિજ્ઞાન હોવાથી સંશયના વિષયભૂત પદાર્થોનું પરિજ્ઞાન અવસ્થંભાવી છે.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे यकपरिज्ञानमवश्यम्भावि, ततश्च 'अयं संसारोऽनन्तदःखकारणं भवति न वा?' इति संशयादनर्थभूतसंसारानिवृत्तिर्भवति । संशयाऽपरिज्ञानं च सांशयिकविषयस्याऽपरिज्ञाने नैव भवति । एवं संसारोऽपरिज्ञातश्चेत्तर्हि न तस्मादनर्थभूतात्संसारानिवृत्तिरिति समस्तमूत्रवर्तुलकार्थः ॥ सू०३ ॥ ___इससे "यह संसार अनंत दुःखों का कारण है अथवा नहीं ?" इस प्रकारके संशय से अनर्थभूत संसारकी निवृत्ति होती है। संशय का अपरिज्ञान भी संशय के विषयभूत पदार्थों के अपरिज्ञानसे ही होता है। इस प्रकार यदि संसार अपरिज्ञात है तो उस अनर्थभूत संसार से निवृत्ति नहीं होती है। यह इस मूत्रका संक्षिप्त अर्थ है।
भावार्थ-शंकाकारने 'विशिष्ट ज्ञानके सद्भावसे मोहका अभाव और मोहके अभाव से विशिष्टज्ञान का सद्भाव होगा' इस प्रकार जो अन्योन्याश्रय दोष प्रकट कर ' कर्मोपशांति के लिये पुरुषकी प्रवृत्ति जब विशिष्ट ज्ञानका उदय न होगा तब तक नहीं हो सकती' ऐसा कहा है, उसका प्रत्युत्तर ही इस सूत्रमें प्रकट किया है । वे कहते हैं कि अर्थसंशय से भी प्रवृत्ति होती है । मोक्षमें किसी को भी संशय नहीं है, क्यों कि समस्त कमेंका अत्यन्त अभावस्वरूपवाला मोक्ष प्रत्येक आस्तिक सिद्धान्तकारने स्वीकार किया है । संशय मोक्षके कारणों में हो सकता है। क्यों कि कोई ज्ञानसे, कोई अज्ञानके नाशसे और कोई परस्पर
આથી “આ સંસાર અનંત દુઃખનું કારણ છે કે નહિ? ” આ પ્રકારના સંશયથી અનર્થભૂત સંસારની નિવૃત્તિ થાય છે. સંશયનું અપરિજ્ઞાન સંશયના વિષયભૂત પદાર્થોના અપરિજ્ઞાનથી થાય છે. આ રીતે યદિ સંસાર અપરિજ્ઞાત છે તો તે અનર્થભૂત સંસારથી નિવૃત્તિ મળી શકતી નથી. એ આ સૂત્રને સંક્ષેપમાં અર્થ છે.
ભાવાર્થ –શ કાકારે “વિશિષ્ટ જ્ઞાનના સદુભાવથી મેહને અભાવ અને भोइन। ममाथी विशिष्ट ज्ञाननी समाव थशे " ४॥रे 'अन्योन्याश्रय' होष પ્રગટ કરી કર્મોપશાન્તિને માટે પુરૂષની પ્રવૃત્તિ જ્યાં સુધી વિશિષ્ટ જ્ઞાનને ઉદય ન થાય ત્યાં સુધી નથી થઈ શકતી, એવું કહ્યું છે, એને પ્રત્યુત્તર જ આ સૂત્રમાં આપવામાં આવેલ છે. તેઓ કહે છે કે–અર્થસંશયથી પણ પ્રવૃત્તિ થાય છે. મેક્ષમાં કોઈને કશે પણ સંશય નથી, કેમ કે સમસ્ત કર્મોના અત્યંતઅભાવ–સ્વરૂપવાળા મેક્ષને પ્રત્યેક આસ્તિક-સિદ્ધાંતકારે સ્વીકાર કરેલ છે. સંશય, મેક્ષના કારણોમાં થઈ શકે છે, કેમ કે કઈ જ્ઞાનથી, કોઈ અજ્ઞાનને નાશથી અને કોઈ પરસ્પરનિરપેક્ષ જ્ઞાન અને ચારિત્રથી મુક્તિની
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ ५ उ १ निरपेक्ष ज्ञान एवं चारित्र से मुक्ति की प्राप्ति होना बतलाते हैं, अतः कारणोंमें विवाद होने पर यह स्वाभाविक संशय होता है कि यह मान्यता ठीक है अथवा यह मान्यता ठीक है । इस प्रकार जब संशय होता है तो उसके निर्णयार्थ पुरुष की आकांक्षा उस ओर झुकती है। जिस प्रकार चना आदि बीजों के अंकुरोत्पादन करनेमें मनुष्य-किसान-को जब सन्देह होता है कि ये चने अंकुरोत्पादन कर सकते हैं या नहीं? तब यह उस उद्भूत संशय से प्रेरित हो कर उनकी परीक्षा करनेका उपक्रम करता है और उन्हें किसी वर्तन में पानी भर कर रख देता है। इस प्रकार संशय से प्रवृत्तिशील हो कर वह अपनी धारणा का निर्णय कर लेता है। इसी प्रकार मोक्षकारणक मान्यताएँ जब सन्देहके विषयभूत बनती हैं, तब मोक्षाभिलाषी जीव उससे प्रेरित होकर सद्गुरु आदि विशिष्ट ज्ञानियों के उपदेश आदिके श्रवण की ओर प्रवृत्ति करता है और उससे सत्यासत्यका निर्णय करता है। ___ पदार्थ में जब तक सन्देह नहीं होता है तब तक उसके निर्णय करने की ओर प्रवृत्ति नहीं होती है, अतः विशिष्ट ज्ञानके अभावमें भी प्रवृत्ति होती है, यह बात निश्चित है। “संसार और उसके कारण अनन्त दुःखदायी हैं अथवा नहीं" इस प्रकार जब मोक्षार्थी जीवको उनमें પ્રાપ્તિ બતાવે છે, માટે કારણોમાં વિવાદ થવાથી આ સ્વાભાવિક સંશય થાય છે કે પહેલી માન્યતા ઠીક છે કે આ માન્યતા ઠીક છે. આવા પ્રકારને સંશય જ્યારે થાય છે ત્યારે તેના નિર્ણય માટે પુરૂષની આકાંક્ષા તેની તરફ વળે છે. જેવી રીતે ચણ આદિ બીજેમાં અંકુરોત્પાદન કરવા વિષે મનુષ્ય –ખેડૂત–ને સંદેહ ઉત્પન્ન થાય છે કે આ ચણ આદિ અંકુત્પિાદન કરી શકશે કે નહિ ? ત્યારે તે ઉદ્ભવેલા તે સંશયના કારણે તેની પરીક્ષા કરવાના કામે લાગી જાય છે અને તેને જળ-પૂર્ણ કઈ વાસણમાં રાખે છે. આ પ્રકારે સંશયથી પ્રવૃત્તિશીલ બની તે પોતાની ધારણાને નિર્ણય કરી લે છે. એવી જ રીતે મોક્ષના કારણોની માન્યતાઓમાં જયારે સંદેહ ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે મેક્ષાથી જીવ તેનાથી પ્રેરિત થઈ સદગુરૂ આદિ વિશિષ્ટ જ્ઞાનિઓના ઉપદેશ આદિના શ્રવણ કરવાની પ્રવૃત્તિ કરે છે અને એ દ્વારા સત્ય અને અસત્યને નિર્ણય કરે છે.
પદાર્થમાં જયાં સુધી સંદેહ નથી થતું ત્યાં સુધી તેને નિર્ણય કરવાની પ્રવૃત્તિ નથી થતી; માટે વિશિષ્ટ જ્ઞાનના અભાવમાં પણ પ્રવૃત્તિ થાય છે, એ વાત નિશ્ચિત છે. “સંસાર અને તેનું કારણ અનંત દુખદાયી છે કે નહિ” આવા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
आचारागसूत्रे संशयवतः संसारः परिज्ञातो भवति, तत्परिज्ञानाच्च सर्वविरतिरिति तां निर्देष्टुमाह-'जे छेए' इत्यादि ।
मूलम्-जे छेए से सागारियं न सेवइ, कटु एवमवियाणओ बिइया मंदस्स बालया; लद्धा हुरत्था पडिलेहाए आगमित्ता आणविज्जा आणासेवणयाए-त्तिबेमि ॥ सू० ४॥
छाया-यश्छेकः स सागारिकं न सेवते, कृत्वा एवमविजानतो द्वितीया मन्दस्य बालता, लब्धानप्यर्थान् प्रत्युपेक्ष्याऽऽगम्याऽऽज्ञापयेदनासेवनतयेति ब्रवीमि ॥ सू० ४॥ सन्देह होता है तो वह उस सन्देहसे उसका निर्णय कर वहां से निवृत्त होता है, इस लिये विशिष्ट ज्ञानके अभावमें संशय से भी जीवकी जब पदार्थ के निर्णय करने की ओर प्रवृत्ति होती है तो इस प्रकारसे अन्योन्याश्रय दोष नहीं आता है; क्यों कि मोहके कारणभूत संसारादिक पदार्थों में 'ये सुखदायी हैं अथवा नहीं?' इस प्रकार के सन्देह के निर्णयार्थ उनमें प्रवृत्तिशील पुरुष के सन्देह दूर होते ही विरागपरिणति हो जायगी। इस परिणतिका नाम ही मोहका अभाव है, अतः सूत्रकार का यह कथन कि 'संशय को नहीं जाननेवाले के लिये संसार अपरिज्ञात है और उसे जाननेवाले के लिये वह परिज्ञात है' ठीक ही है । सू०३॥ ___ संशयज्ञानवाले को संसार परिज्ञात होता है और उसके परिज्ञात होने पर उसे सर्वविरति का लाभ होता है, अतः उस विरति को सूत्रकार कहते हैं-'जे छेए' इत्यादि। પ્રકારે જયારે મેક્ષાથી જીવને તેમાં સંદેહ થાય છે તે તે એ સંદેહથી તેને નિર્ણય કરી ત્યાંથી નિવૃત્ત થાય છે. આ કારણે વિશિષ્ટ જ્ઞાનના અભાવમાં સંશયથી ५५ च्यारे पानी निणय ४२वा त२६ वनी प्रवृत्ति थाय छ त्यारे 'अन्योन्याश्रय' होप पावतो नथी. ४२१ भाडना ४२७भूत संसाराहि पहा मां
એ સુખદાયી છે કે નહિ ? એવા પ્રકારના નિર્ણય માટે તેનામાં પ્રવૃત્તિશીલ પુરૂષને સંદેહ દુર થતાં જ વિરાગ-પરિણતિ થઈ જશે, આ પરિણતિનું નામ જ મેહને અભાવ છે, માટે સૂત્રકારનું આ કથન કે “સંશયને નહિ જાણનારા માટે સંસાર અપરિજ્ઞાત છે અને તેને જાણવાવાળા માટે તે પરિજ્ઞાત છે ઠીક જ છે. સૂ. ૩
સંશયજ્ઞાનવાળાને સંસાર પરિજ્ઞાત થાય છે અને સંસાર પરિજ્ઞાત થવાથી तेरे सव२तिन दास थाय छ, भाटे मे वितिने सूत्र।२४ छ.-'जेछेए' त्याहि.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. १
टीका-'यश्छेक ' इत्यादि । यः कश्चित् छेकः चतुरः परिज्ञातविषयकटुविपाक इत्यर्थः, स सागारिक मैथुनं दैवमानुषतैरश्वरूपं न सेवते न करोति, मनोवाकार्य मैथुनपरायणो न भवतीत्यर्थः । यश्च मोहवशेन पुरुषवेदोदयान्मैथुन सेवते स कृत्या विधाय गुर्वादिभिः पृष्टे सति एवं-मैथुनसेवनं, अविजानतः अन्तर्भावितण्यथतया अविज्ञापयतः गुरवे चानिवेदयतस्तदपरवानस्येत्यर्थः मन्दस्य-अज्ञस्य-अविदितमैथुनकटुकफलस्य द्वितीया मैथुनसेवनादपरा मृपावादरूपा, यद्वा-द्वितीया =कृतपापापनोदार्थ पुनरकरणतयोत्थाय प्रायश्चित्तानाचरणरूपा, बालता-अज्ञानता भवति, उक्तञ्च___जो कोई चतुर है, अर्थात् विषयों के कटुक विपाक का ज्ञाता है, वह देव, मनुष्य और तिर्यञ्चों के मैथुन का मन, वचन और काय से सेवन करने में परायण नहीं होता है । जो मोहके वशसे अथवा पुरुष वेद के उदयसे एकान्तमें कामसेवन करता है और गुरु आदिक के पूछने पर अपने कृत मैथुनको छिपाता है-नहीं प्रकट करता है, मैथुन के कटुक फलको नहीं जाननेवाले उस अज्ञके मैथुनसेवन से एक तो चतुर्थव्रत, भंगजन्य दोष लगता है, और पूछे जाने पर 'मैंने मैथुन सेवन नहीं किया है' इस प्रकार छिपाने से मृषावादरूप द्वितीय पाप का भी वह पात्र होता है। अथवा कृत पाप को दर करने के लिये 'मैं अब इस पाप का सेवन नहीं करूंगा' इस प्रकार के विचारसे युक्त होकर प्रायश्चित्त नहीं लेने से अज्ञानता का प्रसंग आता है । कहा भी है
જે કઈ ચતુર છે, એટલે વિષયના કડવા વિપાકને જાણકાર છે, તે દેવ, મનુષ્ય અને તિર્યચેના મિથુનને મન, વચન અને કાયાથી સેવન કરવામાં પરાયણ થતો નથી, જે મેહના વશથી અથવા પુરૂષ-વેદના ઉદયથી એકાંતમાં કામ–સેવન કરે છે અને ગુરૂ આદિના પુછવાથી પિતે કરેલ મૈથુન–પાપને તેનાથી છુપાવે છેપ્રગટ કરતું નથી, મિથુનના કડવાં ફળને ન જાણનાર તે અજ્ઞાની જીવને મૈથુન સેવનથી એક તે ચતુર્થવ્રત-ભંગજન્ય દેષ લાગે છે, અને જયારે તેને પુછવામાં આવે છે ત્યારે તે “મેં મૈથુન સેવેલ નથી.” આ પ્રકારે છુપાવે છે, તેથી મૃષાવાદરૂપ બીજા પાપને પાત્ર પણ તે થાય છે, અથવા કરેલા પાપને દૂર કરવા માટે “હું હવે આવા પાપનું સેવન નહિ કરું” આ પ્રકારના સંકલ્પ કરીને પણ જે તેને માટે પ્રાયશ્ચિત્ત અંગીકાર કરતું નથી તે તેને અજ્ઞાનતાને પ્રસંગ આવે છે. કહ્યું પણ છે–
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे ___“जे खलु विसए सेवइ, सेवित्ता वा णालोएइ, परेण वा पुट्ठो निण्हवइ, अहवा तं परं सएण दोसेण वा पाविट्ठयरेण वा दोसेण उवलिंपिज्जइ" इति ।
छाया-यः खलु विषयं सेवते, सेवित्वा वा नालोचयति, परेण वा पृष्टो निहुते, अथवा तं परं स स्वेन वा दोषेण पापिष्ठतरेण वा दोषेणोपलिम्पति, इति ।
किमेतेनेत्याह-'लब्धा'-नित्यादि, लब्धानपि-माप्तानपि स्वाधीनानित्यर्थः, अर्थान् शब्दादिविषयान् , अत्र द्वितीयार्थे प्रथमाऽऽर्षत्वात् ।
यद्वा ‘हुरत्था ' इति देशीभाषया 'बहिर्द्धा' तेन लब्धान्-विषयान् चित्ताद्वहिर्विदध्यात् , अलब्धांश्च मनसाऽपि न चिन्तयेदिति भावः। प्रत्युपेक्ष्य-नरकनिगोदादिदुःखजनकत्वेन पर्यालोच्य, तानेव परत्रेह च कटुकफलप्रदतया आगम्य __“जे खल विसए सेवइ, सेवित्ता वा णालोएइ, परेण वा पुट्ठो निण्हवइ, अहवा तं परं सएण वा दोसेण पाविट्टयरेण वा दोसेण उवलिंपिज्जइ " इति ।
जो विषयसेवन करता है; सेवन करने पर उसकी आलोचना नहीं करता है, दूसरे-गुर्वादिकों के पूछने पर उसे छिपाता है, वह अपने पापिष्ठतर (गुरुतर ) दोष से स्वयं उपलिप्त होता है।
इस लिये सूत्रकार कहते हैं कि मोक्षाभिलाषी का कर्तव्य है कि वह प्राप्त भी उन शब्दादिक विषयों का यह विचार कर त्याग करे कि-इन का विपाक जीव को नरकनिगोदादिकके दुःखों का जनक है, तथा इनके सेवनकर्ता, इस लोक और परलोक, दोनों लोकों में भयंकर दुःखों को भोगते हैं । जिस प्रकार यह स्वयं उनका कटुक विपाक जान कर उनसे
“जे खलु विसए सेवइ सेवित्ता वा णालोएइ, परेण वा पुट्ठो निण्हवइ, अहवा तं परं सएण दोसेण वा पाविट्ठयरेण वा दोसेण उवलिंपिज्जइ” इति ।
જે વિષયનું સેવન કરે છે, સેવન કરવા છતાં એની આલેચના કરતો નથી, બીજું ગુરૂ આદિના પુછવા છતાં છુપાવે છે તે પિતાના પાપિચ્છ તર (ગુરૂતર) દેષથી પિતે ઉપલિપ્ત થાય છે.
આ કારણે સૂત્રકાર કહે છે કે-મોક્ષાથીજનનું એ કર્તવ્ય છે કે તે પ્રાપ્ત પણ શબ્દાદિ વિષયોને આ પ્રકારે વિચાર કરી ત્યાગ કરે કે શબ્દાદિ વિષયના વિપાક જીવને માટે નરક-નિગોદાદિક દુઃખોનું કારણ છે અને તેનું સેવન કરનાર આલેક અને પરલેકમાં ભયંકર દુઃખ ભોગવે છે. જે પ્રકારે તે પોતે તેના કડવા વિપાક જાણીને તેનાથી વિરક્ત થાય છે તે જ પ્રકારે તે બીજા
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. १ ज्ञात्या अन्यान् स्वातिरिक्तान जनान् अनासेवनतया ' मैथुनमनासेवनीयम् ' इत्यादिरूपेण आज्ञापयेत् तीर्थंकराज्ञामवधार्योंपदिशेत् । स्वयमपि तस्माद्विरमेदित्यर्थोऽपि । इति ब्रवीमीत्यधिकारसमाप्त्यर्थः ॥ सू० ४ ॥ ___ अन्यदप्याह-'पासह ' इत्यादि।
मूलम्-पासह एगे रूवेसु गिद्धे परिणज्जमाणे। इत्थ फासे पुणो पुणो, आवन्ती केयावन्ती लोयंसि आरंभजीवी, एएसु चेव आरंभजीवी। इत्थवि बाले परिपञ्चमाणे रमइ पावेहिं कम्मेहिं, असरणे सरणंति मन्नमाणे, इहमेगेसिं एगचरिया भवइ । से बहुकोहे बहुमाणे बहुमाये बहुलोभे बहुरए बहुनडे बहुसढे बहुसंकप्पे आसवसक्की पलिउच्छन्ने उट्टियवायं पवयमाणे, 'मा मे केइ अदक्खू' अन्नाणपमायदोसणं सययं मूढे धम्मं नाभिजाणइ, अट्टा पयामाणव! कम्मकोविआ जे अणुवरयाअविजाए पलिमुक्खमाहु, आवट्टमेव अणुपरियटुंति-त्तिबोमि ॥ सू० ५॥
छाया-पश्यत एकान् रूपेषु गृद्धान् परिणीयमानान् । अत्र स्पर्शान् पुनः पुनः, यावन्तः कियन्तो लोके आरम्भजीविनः, एतेष्वेव आरम्भजीविनः। अत्रापि बालः परिपच्यमानो रमते पापेषु कर्मसु, अशरणं शरणमिति मन्यमानः, इहैकेषामेकचर्या भवति । स बहुक्रोधो बहुमानो बहुमायो बहुलोभो बहुरजा (बहुरतो) बहुनटो बहुशठो बहुसंकल्प आस्रवसक्तिः पलितावच्छन्न उत्थितवादं प्रवदन् , ' मा मां केऽप्यद्राक्षुः'अज्ञानप्रमाददोषेण सततं भूढो धर्म नाभिजानाति, आर्ताः प्रजा मानव ! कर्मकोविदा येऽनुपरता अविद्यया परिमोक्षमाहुः, आवर्तमेवानुपरिवर्तन्ते, इति ब्रवीमि ॥ सू० ५॥ विरत होता है उसी प्रकार दूसरे जीवों को भी “ये मैथुनादि विषय सेवन करने योग्य नहीं हैं" इस प्रकार उनसे विरक्त होनेका उपदेश देता है।" इति ब्रवीमि" इस प्रकार यह विषय जैसा मैंने भगवान् के मुख से सुना है वैसा ही हे जम्बू ! तुम से कहा है ॥ सू० ४ ॥ __ और भी कहते हैं-'पासह' इत्यादि
જીવેને પણ “મથુનાદિ વિષ સેવન કરવા યોગ્ય નથી” આ પ્રકારે તેનાથી वित थवानी पहेश मापे. " इति ब्रबीमि" - अरे ॥ विषय २ प्रारे મેં ભગવાનના મુખેથી સાંભળ્યા છે તે પ્રકારે જ હે જબૂ! તમને કહેલ છે. સૂ૦૪
शथी ५५ ४९ छ-'पासह' त्याहि.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे टीका-'पश्यत' इत्यादि । हे भव्यजीवाः ! यूयं रूपेषु शुक्लादिषु चक्षुरिन्द्रयप्रत्यक्षविषयेषु, बहुवचननिर्देशेन शब्दादिषु शब्द-गन्ध-रस-स्पर्शेषु कटुक
हे भव्य ! देखो ये कितनेक संसारी जीव, चक्षु-इन्द्रियके विषयभूत शुक्लादि रूपों में, तथा अन्य इन्द्रियोंके विषयभूत शब्द, गन्ध, रस और स्पर्शरूप विषयों में कि जिनका सेवन इन जीवों को परिणाममें कटुक फल प्रदाता होता है उनमें कैसे मूच्छित हो रहे हैं। इन्द्रियों के विषयों में लुब्ध ये प्राणी उन २ विषयों को प्राप्त करने की
ओर झुकी हुई इन्द्रियों द्वारा विषयों के सन्मुख और संसारके सन्मुख होते रहते हैं। ___ भावार्थ-इन्द्रियों में आसक्त प्राणी इन्द्रियों के विषयों में अधीन बन कर उनके सेवनजन्य परिणाम का कुछ भी विचार न करके निरन्तर उन्हीं में आसक्त होता रहता है। उसे इस बात का भान ही नहीं होता कि इन विषयों के सेवनसे इन्द्रियोंकी तृप्ति नहीं होगी। विषयाभिलाषा इन्द्रियों को अपने २ विषय की ओर ही अधिकाधिक रूपमें आकृष्ट करती रहती है । इस परिणति से वह अपने संसार की वृद्धि ही करता है । एक २ इन्द्रिय के विषय को सेवन करने वाले प्राणियों की वह दुर्दशा अपने नयनों से निहारता है फिर भी अपने को सुरक्षित मान रहा है, यही विषयों के सेवन की बलवत्ता है। वह
હે ભવ્ય! જે તે ખરે; આ કેટલાક સંસારી જીવ ચક્ષુ ઈન્દ્રિયના વિષયભૂત શુકલાદિ રૂપમાં તથા બીજા ઈન્દ્રિયેના વિષયભૂત શબ્દ, ગંધ, રસ, અને સ્પર્શાદિક વિષયમાં કે જેનું સેવન તે જીવેને પરિણામમાં કડવા ફળ આપવાવાળું નિવડે છે એમાં કેવા મૂછિત થઈ રહેલ છે. ઈન્દ્રિયોના વિષયમાં લુબ્ધ તે પ્રાણુ તે તે વિષયોને પ્રાપ્ત કરવા તરફ ઢળતી ઈન્દ્રિયો દ્વારા વિષયેની સામે અને સંસારની તરફ ખેંચાઈ રહેલ છે.
ભાવાર્થ –ઈન્દ્રિમાં આસક્ત પ્રાણી ઈન્દ્રિયના વિષયને આધીન બની તેના સેવનના પરિણામને કાંઈ પણ વિચાર કર્યા વગર હર-હંમેશ તેમાં આસકત બની રહે છે, તેને એ વાતનું ભાન થતું નથી કે તેવા વિષયેના સેવનથી ઈન્દ્રિચેની તૃપ્તિ થવાની નથી. વિષયેની અભિલાષા ઈન્દ્રિયને પિતાના વિષય તરફ અધિકાધિક રૂપમાં ખેંચતી રહે છે. આ પરિણતિથી તે પોતાના સંસારની વૃદ્ધિ જ કરે છે. એક એક ઈન્દ્રિયના વિષયનું સેવન કરનાર પ્રાણીની દુર્દશા તે પોતાની આંખે જુએ છે છતાં પણ પિતાને સુરક્ષિત માને છે, એ જ વિષયેના
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५ उ. १ तरविपाकजनकेषु एकान् कांश्चित् गृद्धान्-भूच्छितान् परिणीयमानान्-परि-सर्वतो नीयमानान् इन्द्रियैर्विषयसम्मुख संसारसम्मुखं परत्र नरकनिगोदादिषु वा प्राप्यदेखता है कि (१) स्पर्शन-इन्द्रिय का मोही मत्त गजराज खड्डे में गिर कर अपने प्यारे जीवन का नाश कर देता है, (२) रसना-इन्द्रिय का कामी मत्स्य कांटेमें लगे हुए मांस की अभिलाषा में पड़ कर अपने प्राणों को खो देता है, (३) घ्राण-इन्द्रिय का वशीभूत बना बिचारा भ्रमर कालके गालमें पडजाता है । (४) चक्षुरिन्द्रिय कालोलुपी पतंग अपने प्राणों को दीपक की लौ में पड़ कर नष्ट कर देता है, (५) कर्ण-इन्द्रिय के विषय का लोभी मृग वधिकों द्वारा अपने भोले-भाले जीवन का उत्सर्ग कर देता है । परन्तु यह सब कुछ अपनी आंखों से देखते हुए भी पांचों इन्द्रियों के विषयो में मत्त हुआ यह प्राणी फिर भी नहीं चेतता, यही बड़ी विचित्रता है। विषयासक्त जीवों की विषयों की ओर प्रवृत्ति होनेसे संसारमें उनका पतन तो होता ही है, परन्तु वे परभवमें भी नरकनिगोदादिक में जा कर निवास करते हैं । यद्यपि “संसारसम्मुखं" इस पदसे ही नरक-निगोदादिक में उनका पतन सिद्ध होता है, फिर भी “परत्र नरक निगोदादिषु" यह जो वाक्य पृथक् रूप से दिया है उसका अभिप्राय यह है कि अज्ञानी जीव अथवा चार्वाक (नास्तिक) जैसे भौतिकवादी प्रत्यक्ष સેવનની બળવત્તા છે. તે જુએ છે કે-(૧) સ્પર્શન-ઈન્દ્રિયમાં મત્ત બનેલો ગજરાજ ખાડામાં પડી પોતાના મારા જીવનને નાશ કરી દે છે. (૨) રસના–ઈન્દ્રિયનું લેપી માછલું ગલ (કાંટા) માં લાગેલ માંસની અભિલાષામાં પડી પિતાના પ્રાણ ઈ બેસે છે. (૩) ઘાણ-ઈન્દ્રિયને વશીભૂત બનેલ ભમરે કાળના ગાલમાં પડી જાય છે. (૪) ચક્ષુઈન્દ્રિયને લુપ પતંગીયે દીપકશિખામાં પડી પિતાના પ્રાણ ન્યોછાવર કરી દે છે. (૫) કર્ણ—ઇન્દ્રિયના વિષયને લેભી મૃગ શિકારી દ્વારા પિતાના ભેળા જીવનને નાશ વહેરી લે છે. પરંતુ આ બધું પિતાની સગી આંખે જોતો થકે પણ પાંચ ઈન્દ્રિયોના વિષયેમાં મત્ત બનેલ આ માનવ પ્રાણી ચેતતું નથી, આ જ મહાન વિચિત્રતા છે. વિષયાસક્ત જીવેની વિષયે તરફ પ્રવૃત્તિ હોવાને લઈ સંસારમાં તેનું પતન થતું જ રહે છે, પરંતુ પરભવમાં પણ તેને નરકनिगोहाभि निवास ४२व। ५ छ. "संसारसम्मुख' मा ५४थी ४ न२४निगोहामि तेनु पतन सिद्ध थाय छे, तो ५४" परत्र नरकनिगोदादिषु " मारे વાક્ય પૃથકુરૂપે આપેલ છે તેને અભિપ્રાય એ છે કે અજ્ઞાની જીવ અથવા ચાર્વાક (નાસ્તિક) જેવા ભૌતિકવાદી પ્રત્યક્ષ દૃશ્યમાન આ મનુષ્ય અને તિર્યંચ
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८
आचाराङ्गसूत्रे
माणान्, अस्मिन्नपि लोके महामोहान् पारदारिकादीन् आक्रोशवधबन्धनप्रहरणादिभिर्दुःखैर्वाह्यमानान्, अथवा - बाह्यरतिषु संसक्तान्, वध्यस्थाने वधार्थं परिणीयमानान्, यद्वा बुध्यमानान् रागद्वेषबद्धान् विषयस्रोतोभिस्तत्र तत्र परिणीयमानान्, अथवा दृश्यमान इस मनुष्य और तिर्यञ्चगतिको ही संसार समझ रहे हैं और इनके दुःखों को ही दुःख मान रहे हैं, परन्तु हमें यह समझाना है कि तुम्हारी मान्यता से भी अधिक संसार और दुःखराशि है । अपने हाथ से सबको साढेतीन हाथ समझना जिस प्रकार गलत है उसी प्रकार अपनी मान्यतानुसार ही संसार एवं दुःख समझना भी गलत है । यहां पर दुःखों का वर्णन चल रहा है, अतः उन्हीं की प्रधानता प्रकट करने के लिये नरकनिगोदादिक गतियों का यहां पर निर्देश किया गया है। नरकों के दुःखों से भी बढ़कर निगोद गति के दुःख होते हैं, जिन्हें विषयासक्त जीव प्राप्त करते हैं- सहन करते हैं ।
इस लोक में भी परदार- आसक्त महामोही जीव आक्रोश, वध, बन्धन, और प्रहरणादि - ( शस्त्रादि ) - जन्य दुःखों को तो प्राप्त करते हैं, साथमें उन्हें फांसी भी लटकना पड़ता है ।
अथवा जानकार भी विषयों में आसक्त प्राणी राग और द्वेष से बद्र हो कर विषयस्रोतोंद्वारा उन२ विषयों की ओर झुकते रहते हैं। अथवा- वे ગતિને જ સંસાર સમજે છે અને એનાં દુઃખોને જ દુઃખ માને છે, પરંતુ અમારૂં વક્તવ્ય એવું છે કે તેમની માન્યતાથી પણ અધિક સંસાર તથા दुःणराशि छे. पोताना हाथथी मधाने साडाऋणु (३॥) हाथ समन्न्वा, मे ने रीते लूसભયું છે તેવા પ્રકારે પોતાની માન્યતાનુસાર જ સંસાર અને દુઃખ સમજવાં પણ ભૂલ ભરેલ છે, આ સ્થળે દુ:ખાનુ વર્ણન ચાલે છે માટે તેની પ્રધાનતા પ્રગટ કરવા નરનિગોદાદિક ગતિને આ જગ્યાએ નિર્દેશ કરેલ છે. નરકાનાં દુઃખોથી પણ વધારે નિગેાદગતિનાં દુઃખો છે જેને વિષયાસક્ત જીવ પ્રાપ્ત કરે छे-सहन पुरे छे.
આ લેાકમાં પણ પરસ્ત્રી-આસક્ત જેવા મહામોહી જીવ દુ:ખ, વધ, ખંધન અને શસ્ત્રાદિજન્ય દુઃખોને તા પ્રાપ્ત કરે જ છે તેમ જ તેને ફાંસી પર પણ લટકવું પડે છે.
અથવા જાણકાર પણ વિષયામાં આસકત પ્રાણી રાગ અને દ્વેષથી બંધાઈ ને વિષયસ્રોતેાદ્વારા તે તે વિષયાની તરફ ખેંચાતા રહે છે. અથવા તે વિષયસેવનક
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. १
कर्मणा संसारसमुद्रे परिणीयमानान् पश्यत = प्रेक्षध्वम् । ते च विषयविषमूच्छिताः किमासादयन्तीत्याह - ' अत्रे' - त्यादि, अत्र इह संसारे इन्द्रियलोलुपाः स्पर्शान् विषया सेवनजन्यदुःखानि पुनः पुनः लभन्त इत्यर्थः, आरम्भे वा प्रवर्तन्ते । के लभन्ते ? इत्याह- ' यावन्त ' इत्यादि, लोके = सावयव्यापारप्रवृत्ते गृहस्थलोके यावन्तः कियन्तः आरम्भजीविनः = सावद्यव्यापारपरायणा गृहस्था नरकनिगोदादीनि पूर्वोतानि दुःखान्यनुभवेयुः । ये च गृहस्थाश्रिता द्रव्यलिङ्गिनस्तेऽपि दुःखभाजो भवन्तीत्याह - ' एतेष्वि ' -त्यादि, एतेष्वेव = सावद्यव्यापारतत्परेषु गृहस्थेष्वेव, आरम्भजीविनः=आरम्भेण=असंयमेन जीवितुं शीलं येषां ते आरम्भजीविनः = सेवार्थ विषयसेवन - कर्मों द्वारा इस संसारसमुद्रमें धकेल दिये जाते हैं। विषयों में मूच्छित प्राणी क्या प्राप्त करते हैं ? इस विषयको प्रकट करने के लिये सूत्रकार कहते हैं - ' अत्रे' -त्यादि, विषयलंपट मानव इस संसार में विषय सेवनजन्य दुःखोंको बारंबार प्राप्त करते रहते हैं, अथवा आरंभादिकों में प्रवृत्ति करते रहते हैं । गृहस्थ-जीवन, विना सावग्र व्यापारों में प्रवृत्ति किये चल नहीं सकता, इस लिये सूत्रकार कहते हैं कि सावध व्यापारों में प्रवृत्तिशाली गृहस्थजन होते हैं, अतः इनमें जितने भी आरंभजीवीसावध व्यापारों को करने में लगे हुए गृहस्थजन हैं वे पूर्वोक्त नरक निगोदादिकों के दुःखोंका अनुभव करनेवाले होते हैं। तथा गृहस्थों के आश्रित जो भी द्रव्यलिङ्गी साधु होते हैं वे भी दुःखों को प्राप्त करते हैं। यह बात " एतेष्वेव आरम्भजीविनः " इस सुत्रांश से प्रतिपादित किया है | आरंभ - असंयम से जीनेका जिनका स्वभाव होता है वे आरंभદ્વારા આ સંસારસમુદ્રમાં ધકેલવામાં આવે છે. વિષયામાં મુગ્ધ અનેલ પ્રાણી શું પ્રાપ્ત કરે છે? આ વિષયને પ્રગટ કરવા માટે સૂત્રકાર કહે છે—ત્ર' ઈત્યાદિ વિષય-લંપટ મનુષ્ય આ સંસારમાં વિષય-સેવન-જન્ય દુઃખને વારવાર પ્રાપ્ત કરતા રહે છે, અથવા આરંભ આદિમાં પ્રવૃત્તિ કરતો રહે છે. ગૃહસ્થજીવન, વગર સાવદ્ય વ્યાપારોમાં પ્રવૃત્તિ કચે ચાલતું નથી, આ માટે સૂત્રકાર કહે છે કે—સાવદ્ય વ્યાપારામાં પ્રવૃત્તિશાળી ગૃહસ્થ માણસો હોય છે, માટે આમાં જેટલા પણ આર ભજીવી સાવદ્ય વ્યાપાર કરવામાં લાગેલ ગૃહસ્થ માણસો છે તેએ પૂર્વક્ત નરક-નિગોદાદિના દુઃખોના અનુભવ કરવાવાળા હોય છે, તેમજ ગૃહસ્થાના આશ્રિત જે દ્રવ્યલિંગી સાધુ હાય છે તે પણ દુઃખોને પ્રાપ્ત કરે छे, या वात " एतेष्वेव आरम्भजीविनः આ સૂત્રાંશથી પ્રતિપાદિત કરવામાં આવેલ છે. આરંભ-અસ યમથી જીવવાના જેના સ્વભાવ છે એ આર ભજીવી છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
دو
३९
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
आचारागसूत्रे स्वेन साकं नीयमानगृहस्थैः सम्पादितेनाधाकर्मादिदोषदूषितेनाशनेनोपजीविनो दण्डिशाक्यादयो गृहस्थनिश्रया विहारिणोऽवसन्नपार्श्वस्थादयो वा मुनिवेषधारिणो द्रव्यलिङ्गिनो वा षड्जीवनिकायोपमर्दकाः समुत्पद्यन्ते। ___ यद्वा एतेष्वेव-बड्जीवनिकायेष्वेव आरम्भजीविनो जायन्ते । यश्च सम्यग्दर्शनादिकमुपलभ्यापि विपरीतपरिणतेः साफल्यमनवाप्य चारित्रान्तरायोदयापुनरपि सावद्यानुष्ठायी भवतीति दर्शयति___'अत्रापी'-त्यादि, अत्रापि-आईतसंयमाभ्युपगमेऽपि बाला अविदिततत्कटुकफलः परिपच्यमानः विषयतृष्णया परिपीड्यमानः, यद्वा 'परितप्यमानः' जीवी हैं । सावद्य व्यापार में तत्पर इन गृहस्थों में ही ये षड्जीवनिकाय के उपमर्दक आरंभजीवी, अर्थात्-सेवाके लिये अपने साथ जो गृहस्थों को रखते हैं तथा उनके द्वारा निर्मापित और आधाकर्मादि दोषों से दुषित आहार से जो जीते हैं ऐसे दण्डिशाक्यादि साधु, अथवा गृहस्थों की निश्रा में विहार करनेवाले अवसन्न-पासस्थादिक, अथवामुनिवेषधारी द्रव्यलिङ्गी साधु उत्पन्न होते हैं। अथवा-ये आरंभजीवी दण्डिशाक्यादिक षड्जीवनिकायों में ही उत्पन्न होते हैं। जो सम्यग्दर्शनादिकको प्राप्त कर के भी अपनी विपरीत परिणति से उसकी सफलता को न पा कर पश्चात् चारित्र-अन्तराय ( चारित्रमोहनीय ) के उदय से पुनरपि सावद्य व्यापारों को करनेवाला होता है, उसको “अत्रापि बालः परिपच्यमानो रमते पापेषु कर्मसु अशरणं शरणमिति मन्यमानः" इस सूत्रांश से सूत्रकार प्रदर्शित करते हैं किસાવધ વ્યાપારમાં તત્પર આ ગૃહસ્થોમાં જ પડછાનિકાયના ઉપમઈક આરંભળવી, અર્થાત્ સેવા માટે પોતાની સાથે જે ગૃહસ્થોને રાખે છે તથા એના દ્વારા નિર્માપિત અને આધાકર્માદિક દોષોથી દૂષિત આહારથી જે જીવે છે એવા દંડી શાયાદિ સાધુ અથવા ગૃહસ્થોની નિશ્રામાં વિહાર કરવાવાળા અવસન્ન–પાસસ્થાદિક અથવા અનિવેષધારી દ્રવ્યલિંગી સાધુ ઉત્પન્ન થાય છે. અથવા– આ આરંભળવી દંડી, શાક્યાદિ ષડૂજીવનિકાયોમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે.
- જે સમ્યગ્દર્શનાદિકને પ્રાપ્ત કરીને પણ પિતાની વિપરીત પરિણતિથી તેની સફળતાને પ્રાપ્ત ન કરતાં પાછળથી ચારિત્રાતરાય (ચારિત્રમેહનીય) न! अध्यथी धुन: सावध व्यापारन॥ ४२वावाणामने छे. सूत्रा२-" अत्रापि बालः परिपच्यमानो रमते पापेषु कर्मसु अशरणं मे शरणमिति मन्यमानः" २॥ सूत्रांशी તેવા જીવોનું પ્રદર્શન કરે છે કે–દીક્ષા અંગીકાર કરીને પણ જે સાવદ્ય
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. १ इतिच्छायाः परितप्यमानः इष्टापाप्तावनिष्टाधिगमे चेष्टवियोगे वा तद्वयाकुलतया सर्वतोऽन्तर्बहिर्वा तप्यमानः, एवम् अशरण-पचनपाचनादिसावद्याचरणमेव शरणं= श्रेयस्करमस्तीति मन्यमानः=बुध्यमानो, विषयस्पृहाजवनिकातिरोहितसम्यग्दर्शनः सन् तत्रैवासक्तो भवतीत्यर्थः, पापेषु-पापजनकेषु कर्मसु सावधव्यापारेषु रमते= क्रीडति । ' पावेहिं कम्मेहिं' इत्यत्रार्षत्वात्सप्तम्यर्थे तृतीया। सावद्यव्यापारवतां गृहस्थादीनां का कथा? केचिन्मुनयोऽपि विषयविषघूर्णितान्तःकरणा अनाचारमाचरन्तीत्याह-'इहे'-त्यादि, इह-जिनशासने; एकेषां शिथिलकर्मणां कुशीलपार्श्वस्थादीनाम् 'एकचर्या '-चरणं चर्यते वा चर्या, एकस्य चर्या एकचर्यादीक्षा स्वीकार करके भी जो सावध व्यापार के कटुक परिणाम से अपरिचित है और विषयतृष्णा से सर्व प्रकार पीड़ित है, अथवा-इष्टकी अप्राप्ति और अनिष्टके सम्पर्क में, या इष्ट के वियोग होनेपर जो अत्यंत व्याकुल होने से सर्व प्रकार से अन्दर-बाहर सन्तप्त हो रहा है, तथा अशरण को ही अर्थात्-पचनपाचनादिकरूप सावध व्यापारों को ही 'ये शरण-श्रेयस्कर हैं' ऐसा मान रहा है, वह विषयरूपी जवनिका (पर्दा) से तिरोहित समकितवाला हो कर उन सावध व्यापारों में ही आसक्तचित्त होता है, और उन्हीं पापजनक कार्यों-सावद्य व्यापारों में क्रीडा करता रहता है-आनंद मानता रहता है। अरे सावध व्यापारमें लवलीन गहस्थों की तो कथा ही क्या कहनी ? परन्तु ऐसे भी कई मुनि होते हैं जो विषयरूपी विषसे घूर्णित-उद्भ्रान्त अन्तःकरण बन अनाचार सेवन करते हुए लजाते नहीं हैं । यही बात " इह एकेषाम् एकचर्या भवति" વ્યાપારના કડવા પરિણામથી અપરિચિત છે અને વિષયતૃણાથી સર્વ પ્રકારે. પીડિત છે, અથવા ઈષ્ટની અપ્રાપ્તિ અને અનિષ્ટના સંપર્કથી, અગર ઈષ્ટને વિગ થવાથી જે અત્યંત વ્યાકુળ બનીને સર્વ પ્રકારથી અંદર અને બહાર સંતપ્ત બને છે, અને અશરણને જ અર્થાત્ પચન-પાચનાદિકરૂપ સાવદ્ય વ્યાपारने १ २ 'श -श्रेय२४२-छ' ओम माने छे, ते विषय३पी पनि(५)थी તિરોહિત સમકિતવાળા બનીને તેવા સાવદ્ય વ્યાપારમાં જ લવલીન બને છે, અને તેવાં જ પાપજનક કાર્યો-સાવદ્ય વ્યાપારમાં રચ્યા-પચ્યા રહે છે–આનંદ માનતા રહે છે. અરે ! સાવધ વ્યાપારમાં તલ્લીન ગૃહસ્થોની તો વાત જ કયાં કરવી? પરંતુ એવા પણ કેટલાક દ્રવ્યલિંગી મુનિઓ હોય છે કે જે વિષયરૂપી વિષથી
मान्तयित्त मनाने मनाया सेवन ४२वामा सनता नथी. 24. वात " इह एकेषाम् एकचर्या भवति" २॥ सूत्रांशथी सूत्र४२ ४ छ--
श्री माया
सूत्र : 3
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
एकाकिविहरणं भवति । एकचर्या प्रशस्तामशस्ताभ्यां द्विधा, साऽपि पुर्नद्रव्यभावभेदात्प्रत्येकं द्विविधा | द्रव्यतः प्रशस्ता स्थविरकल्पिकस्य प्रतिमाप्रतिपन्नस्य श्रद्धाधष्टगुणसम्पन्नस्य वा भवति, तदुक्तं स्थानाङ्गे—
" अहिं ठाणेहिं संपन्ने अणगारे अरिहइ एगल्लविहारपडिमं उपसंपज्जित्ताणं विहरिए, तंजहा - 'सड्ढी पुरिसजाए (१), सच्चे पुरिसजाए (२), मेहावी पुरिसजाए ( ३ ), बहुस्सुए पुरिसजाए ( ४ ), सत्तिमं (५), अप्पहिगरणे (६), घितिमं (७), वीरियसंपन्ने (८) । ( ठा. ८ सू. १)
४२
इस सूत्रांश से सूत्रकार कहते हैं- इस जिनशासन में शिथिल कर्मवाले कुशील पासत्थादिकों की एकचर्या होती है- एकाकी बिहार होता है। आचरण करना या जो आचरित की जाती है वह चर्या है। एक की चर्या एकचर्या है । यह प्रशस्त और अप्रशस्त रूप से दो प्रकार की है। प्रशस्त और अप्रशस्त चर्या के भी द्रव्य और भावसे दो दो भेद हैं । बारह प्रकार की मुनिप्रतिमा को धारण करनेवाले, अथवा श्रद्धा आदि आठ गुण विशिष्ट स्थविरकल्पी साधुकी चर्या द्रव्यसे प्रशस्त चर्या है ।
स्थानाङ्ग में यही विषय 'अट्ठहि ठाणेहिं ' इत्यादि सूत्र से कहा है । उसका अर्थ यह है- "आठ स्थानों से सम्पन्न अनगार एकाकिविहारप्रतिमा को धारण कर विहार करनेलायक है । वे आठ स्थान ये हैं- (१) श्रद्धी पुरुषजात, (२) सत्य पुरुषजात, (३) मेधावी पुरुषजात, (४) बहुश्रुत पुरुषजात, (५) शक्तिमान्, (६) अल्पाधिकरणवाला, (७) धृतिमान्, और (८) वीर्यसम्पन्न " [ ठा. ८ सू० १]
આ જીનશાસનમાં શિથિલ કર્મવાળા કુશીલ પાસસ્થાદિકોની એકચો થાય છે—કુશીલ પાસસ્થાદિકો એકલા વિહાર કરે છે. આચરણ કરવું અગર જેનું આચરણ કરવામાં આવે છે તે ચર્યા છે, એકની ચર્યાં એકચર્ચા છે. આ પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત રૂપથી બે પ્રકારની છે. પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત ચર્ચાના પણ દ્રવ્ય અને ભાવથી બે ભેદ છે. ૧૨-ખાર પ્રકારની મુનિપ્રતિમાને ધારણ કરવાવોળા અથવા શ્રદ્ધા આદિ આઠ ગુણુ સહિત સ્થવિરકલ્પી સાધુની ચર્ચા દ્રવ્યથી प्रशस्त थर्या छे, स्थानांगमां से विषय ' अट्ठहिं ठाणेहिं ' इत्यादिसूत्रथी उद्यो छे. “ આઠ સ્થાનેથી સંપન્ન અણગાર એકાકવિહારપ્રતિમાને ધારણ કરી વિહાર उखाने साय छे. मे माह स्थान या छे -- (१) श्रद्धी पु३षलत, (२) सत्य चु३षन्नत, (3) भेधावी यु३षन्नत, (४) महुश्रुत चु३षन्नत, (4) शक्तिमान्, (६) मयाधिरणुवाजा, (७) धृतिमान्, (८) वीर्य संपन्न. " ( ठा. ८ सू. १ )
,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. १
छाया-अष्टभिः स्थानः संपन्नोऽनगारोऽर्हति एकाकिविहारप्रतिमामुपसंपद्य विहर्तु, तद्यथा-श्रद्धि पुरुषजातं (१), सत्यं पुरुषजातं (२), मेधावि पुरुषजातं (३), बहुश्रुतं पुरुषजातम् (४), शक्तिमत् (५), अल्पाधिकरणम् (६), धृतिमत् (७), वीर्यसम्पन्नम् (८), इति ।
भावतः प्रशस्ता एकचर्या रागद्वेषरहितस्य भवति, भावतोऽप्रशस्तैकचर्या न भवति, सा च रागद्वेषसत्त्वेन स्यात् , भावस्त्वेकचर्यायां रागद्वेषासत्त्वम् , तयोरसत्वे चाप्रशस्ताया अभावात्। द्रव्यतोऽप्रशस्तैकचर्या च गृहस्थपाखण्डिकादीनामवसन्नपावस्थादीनां शिथिलकर्मणामनुपदवक्ष्यमाणक्रोधाद्यष्टदोषवतां भवति । प्रकृते
रागद्वेषरहित साधुकी चर्या भावसे प्रशस्त चर्या है। जिसका भाव अप्रशस्त है वह एकचर्या (एकाकिविहारिता) नहीं कर सकता, क्यों कि उसकी एकचर्या रागद्वेषके सद्भाव से होती है। भावभेदवाली एकचर्या में राग और द्वेषका सद्भाव नहीं होता है, इस लिये इनके असत्त्व में अप्रशस्तता नहीं आती है । तात्पर्य यह है कि अप्रशस्त-एक चर्या में "भावसे अप्रशस्त एकचर्या " यह भेद नहीं घटित होता है, क्यों कि भावों में अप्रशस्तता राग द्वेषके सद्भाव से ही आती है। जहां राग द्वेष के अभाव से एकचर्या होती है वह भाव से प्रशस्त एकचर्या है। राग द्वेष के निमित्त को ले कर जहां एकचर्या है वह भावसे एकचर्या नहीं है। किन्तु अप्रशस्त एकचर्या ही है। द्रव्यसे अप्रशस्त एकचर्या गृहस्थों, पाखंडियों एवं साधुसमाचारी से शिथिल पासत्यादिकों तथा अनुपद कहे जानेवाले क्रोधादिक आठ दोष वालों के होती है। प्रकृत (प्रकरण ) में
રાગદ્વેષરહિત સાધુની ચર્ચા ભાવથી પ્રશસ્ત ચર્યા છે. જેને ભાવ અપ્રશસ્ત છે તે એકચર્યા. (એકાકિવિતારિતા) નથી કરી શકો, કારણ કે તેની એકચર્યા રાગદ્વેષના સદ્દભાવથી થાય છે. ભાવભેદવાળી એકચર્યામાં રાગ અને દ્વેષને સદ્ભાવ બનતો નથી, એ માટે તેના અસત્ત્વમાં અપ્રશસ્તતા આવતી નથી. તાત્પર્ય એ છે કે અપ્રશસ્ત એકચર્યામાં “ ભાવથી અપ્રશસ્ત એકચર્યા” એ ભેદ બંધ બેસતું નથી, કારણ કે ભામાં અપ્રશસ્તતા રાગદ્વેષના સભાવથી જ આવે છે. જ્યાં રાગદ્વેષના અભાવથી એકચર્યા થાય છે તે ભાવથી પ્રશસ્ત એકચર્યા છે. રાગદ્વેષના નિમિત્તને લઈને જ્યાં એકચર્યા છે તે ભાવથી એકચર્યા નથી, પરંતુ અપ્રશસ્ત એશ્ચર્યા જ છે. દ્રવ્યથી અપ્રશસ્ત એકચર્યા ગૃહસ્થ, પાંખડીઓ અને સાધુસમાચારીથી શિથિલ પાસસ્થાદિક તથા અનુપદ કહેવામાં આવવાવાળા કોધાદિક આઠ દોષોથી યુક્ત ને થાય છે. પ્રકૃત (પ્રકરણ) માં
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
---
आचाराङ्गसूत्रे चाप्रशस्तैकचर्याया एव प्रसङ्ग इति बोध्यम् । अप्रशस्तैकचर्याचारी कीदृशो भवतीत्याह-'स बहुक्रोधः' इत्यादि, सः विषयसुखलोलुपोऽप्रशस्तैकचर्याचारी मुनिः बहुक्रोधः-बहवः क्रोधाः कोपा यस्य स बहुक्रोधः-अधिककोपवान् , बहुमानः अतीवाभिमानी, बहुमायः कुरुकुचादिभिरनल्पमायावान् , सर्वमिदमाहाराद्यर्थ विद्यते, अत एव बहुलोभः, अत एव बहुरजाः अधिकपापी, यद्वा-'बहुरत' अप्रशस्त एकचर्या का ही प्रसङ्ग है, अतः इस प्रकरण में अप्रशस्त एकचर्या का ही कथन समझना चाहिये । इस अप्रशस्त एकचर्यावाला व्यक्ति कैसा होता है ? इसके लिये सूत्रकार “स बहुक्रोधः" इत्यादि पदों से उसका विवरण करते हैं-विषयसुखलोलुपी वह अप्रशस्त एकचर्याचारी मुनि बहुत क्रोधी होता है। बहुत है क्रोध जिसके वह बहुक्रोध है । यहां पर “बहवः क्रोधाः" ऐसा जो बहुवचन का प्रयोग किया है, वह क्रोध की अनेक जातियों का प्रदर्शक है। जघन्य मध्यम उत्कृष्ट भेदसे क्रोध तीन प्रकार का होता है। विषयसुखलोलुपी अप्रशस्त एकचर्याचारी मुनिके क्रोध का उत्कृष्ट प्रकार होता है । अथवा यह अल्पक्रोधी नहीं होता; किन्तु बहुत क्रोधी होता है । इस विवक्षा में भी क्रोधके तीन प्रकार होते हैं-अल्प क्रोध, मध्यम क्रोध और बहु क्रोध । यहां पर तीसरे प्रकार के क्रोधका ही ग्रहण किया गया है । इसी प्रकार-मान, माया और लोभादिकों में भी समझ लेना चाहिये। वह बहुतमानी होता है, बहुत मायावाला होता है, बहुत लोभी होता है । અપ્રશસ્ત એકચર્યાને પ્રસંગ જ છે. માટે આ પ્રકરણમાં અપ્રશસ્ત એકચર્યાનું જ કથન સમજવું જોઈએ. આ અપ્રશસ્ત એકચર્યાવાળી વ્યકિત કેવી હોય છે ? તેને भाटे सूत्र२ “स बहुक्रोधः" त्याहि पोथी तेनुं वि१२३ ४२ -विषयसुस લાલુપી તે અપ્રશસ્ત–એકચર્યાચારી મુનિ ઘણે કીધી હોય છે. ઘણે કોધ છે જેને ते वक्रोध छ. २॥ याये “ बहवः क्रोधाः " सवारे क्यननी प्रयोग કરેલ છે તે કોઇની અનેક જાતીઓનું પ્રદર્શક છે. જઘન્ય, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટના ભેદથી ક્રોધ ત્રણ પ્રકારની હોય છે. વિષય-સુખ-લેલુપી અપ્રસ્તએચર્યાચારી મુનિને ક્રોધને ઉત્કૃષ્ટ પ્રકાર થાય છે. અથવા તે અલ્પકૅધીનથી હોતો, પરંતુ ઘણે ઠેધી હોય છે. આ પ્રકારમાં પણ કાધના ત્રણ પ્રકાર છે, અલપ ક્રોધ, મધ્યમ ક્રોધ, અને બહુ ક્રોધ. આ સ્થળે ત્રીજા પ્રકારના ક્રોધને જ ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રકારે માન, માયા અને લેભ આદિમાં પણ સમજી લેવું જોઈ એ–તે ઘણે માની હોય છે, બહુ માયાવાળો હોય છે, ઘણે ભી હોય છે. ઘણે લેભી થવાનું
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. १
इतिच्छाया; बहुरतः=आरम्भादिसंसक्तः, बहुनटः-मोहाय नट इव बहून् वेषान् विदधाति, तद्यथा-क्वचित्कूर्ची क्वचिज्जटी क्वचित् शिखी क्वचिच्च मुण्डी भूत्वा तत्र तत्र सम्मानादिसमासादनाय विविधवेषधारी तिष्ठतीत्याशयः। तथा बहुशठः बहुभिः प्रकारैः शाठययुक्तः, किंच बहुसंकल्पा-बहून्-पूजां सत्कारमाहारादिकं च सततं संकल्पयतिमार्थयतीति बहुसंकल्पः, पुनः स कीदृशो भवतीत्याह-आस्रवेबहुलोभी होनेका कारण यह है कि वह यही समझता है कि यह सब कुछ खाने के लिये ही है । इस प्रकार से वह खाद्य वस्तुओं के संग्रह करने में अधिक लोलुपी होता है-अधिक पापी होता है। अथवा-बहुरत होता है-आरंभ-समारंभादिकों में आसक्त रहता है। जिस प्रकार अन्य प्राणियों को मोहित करने के लिये नट अनेक प्रकारके वेषों को धरता है उसी प्रकार यह भी अन्य जीवों को अपने ऊपर मुग्ध करने के लिये अनेक प्रकार के वेषों को धारण करता है-कभी अपनी डाढी के बालों को बढ़ा लेता है, कभी अपने शिरकी जटाओं को बढा लेता है, कभी शिखा रखता है, कभी बालों का बिलकुल मुण्डन करा लेता है। इस प्रकार के अनेक वेषों को धर २ कर मान-सम्मान आदि प्राप्त करने का यह सदा अभिलाषी होता है । इसी दुवृत्ति से यह इस प्रकार के वेषों को समय २ धरता रहता है। यह बहुशठ होता है, अर्थात्-अनेक प्रकारों से अपनी शटता का उपयोग करता है। यह बहुसङ्कल्पी भी होता है-रात दिन यह यही विचार किया करता है कि मेरी प्रतिष्ठा કારણ એ છે કે તે એવું સમજે છે કે આ બધું ખાવા માટે જ છે. આ રીતે તે ખાદ્ય વસ્તુઓને સંગ્રહ કરવામાં અધિક લેલુંપી બને છે માટે તે બહરજ–અધિક પાપી હોય છે. અથવા બહુરત હેાય છે–આરંભસમારંભાદિકોમાં આસક્ત રહે છે. બહનટ હોય છે-જે પ્રકારે બીજા પ્રાણીઓને મેહિત કરવા માટે નટ અનેક પ્રકારના વે ધારણ કરે છે તેવી રીતે આ પણ બીજા જીવોને પિતાની તરફ મુગ્ધ કરવા માટે અનેક પ્રકારના વેષ ધારણ કરે છે-ક્યારેક એ પિતાની દાઢીના વાળ વધારે છે, ક્યારેક પિતાના શિરની જટાને વધારે છે, ક્યારેક માથામાં ચોટલી રાખે છે અને ક્યારેક માથાને ચેકનું સપાટ બનાવી દે છે, આ રીતે અનેક પ્રકારના વેષ ધારણ કરીને માન-સન્માનાદિ પ્રાપ્ત કરવા સદા અભિલાષી રહે છે. આ જ દુવૃત્તિથી એ સમય સમય પર આવા પ્રકારના વેષ ધારણ કરે છે. તે બહશઠ હોય છે, એટલે–અનેક પ્રકારોથી પિતાની શઠતાનો ઉપયોગ કરે છે. તે બસંકલપી પણ હોય છે–રાત દિવસ તે એ વિચાર કરે છે કે મારી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६
आचाराङ्गसूत्रे
त्यादि, आस्रवसक्तिः = आस्रवेषु प्राणातिपातादिषु सक्तिः = सङ्गो यस्यास्ति स आस्रवसक्तिः = हिंसादिष्वभिसङ्गवान्, एवं पलितावच्छन्नः - पलितेन=आरम्भसमारम्भादिकर्मणा अवच्छन्नः = अवष्टब्धः - युक्त इत्यर्थः अपि च उत्थितवादम् - उत्थितः = रत्नत्रयसमाराधनाय समुद्यतस्तस्य वाद इव वादस्तं लोकवञ्चनार्थं प्रवदन्, 'अहमपि भगवदुपदिष्टसंयमाचरणार्थं शासनोद्भासनाय च तत्परोऽस्मी' - त्येवं ब्रुवन् प्रतिषिद्धामप्येका किविहरणादिकामनुतिष्ठतीति भावः । स सावद्यव्यापारमाचरंश्वेतस्येवं कैसे बढे, कैसे लोग मेरा सत्कार करें, किस विधि से मुझे उत्तम २ आहारादिक सामग्री का लाभ हो । यह आस्रवसक्ती - कर्मों के आस्रव के कारणभूत प्राणातिपातादिक कार्यों में आसक्तिवाला होता है। यह पलितावच्छन्न होता है। आरंभ-समारंभादिक कर्मोंका नाम पलित है। उससे युक्त होना सो पलितावच्छन्न है । यह उत्थितवाद का कथन करनेवाला होता है । रत्नत्रय की आराधना करनेके लिये उद्यत होनेका नाम उत्थित है । लोकों की वंचना के लिये इसका कहना सो उत्थितवाद है । इस उत्थितवाद को यह अपने में इस प्रकार से प्रकट करता है कि 'मैं भी भगवत्प्रतिपादित संयम की आराधना करने के लिये, और उस उस स्थान पर जिनशासन की प्रभावना के लिये कटिबद्ध हूं ' । तात्पर्य यह है कि इस प्रकार यह आगमनिषिद्ध एकाकिविहार करनेरूप मार्गका पथिक होता हुआ भी भगवत्प्रतिपादित संयममार्गके आराधक, और जिनशासन के प्रभावकरूप से अपनी ख्याति करता है । सावध પ્રતિષ્ઠા કેવી રીતે વધે, કેવી રીતે લેાકા મારૂં સન્માન કરે, કયા કાર્યથી મને ઉત્તમ ઉત્તમ આહારઢિ સામગ્રીના લાભ મળે ? તે આ આસ્રવસક્તિ હોય છે— કર્મોના આસવના કારણભૂત પ્રાણાતિપાતાદિક કાર્યમાં આસકિત ધરાવનાર બને છે. તે પલિતાવચ્છન્ન હેાય છે, આરંભસમાર ભાદિક કર્મોનું નામ પલિત થાય છે. તેનાથી યુક્ત થવું તે પલિતાવચ્છન્ન છે. ઉત્થિતવાદનું કથન કરનાર બને છે, રત્નત્રયની આરાધના કરવા માટે ઉદ્યત થવું તેનું નામ ઉત્થિત છે, લેાકેાને છેતરવા માટે અનેા ભાવ બતાવવે એ ઉત્થિતવાદ છે, આ ઉત્થિતવાદને તે પેાતાનામાં એવા પ્રકારે પ્રગટ કરે છે કે ‘હું પણ ભગવત્પ્રતિપાતિ સયમની આરાધના કરવા માટે અને તે તે સ્થાન પર જીનશાસનની પ્રભાવના માટે કટિબદ્ધ છું.’ તાત્પર્યં એ છે કે—આ પ્રકારે તે આગમનિષિદ્ધ એકાકીવિહાર કરવારૂપ માર્ગનો અનુગામી હાવા છતાં પણુ ભગવત્પ્રતિપાતિ સંયમમાર્ગીના આરાધક અને જીન શાસનના પ્રભાવકરૂપથી પાતાની ખ્યાતિ કરે છે. સાવદ્ય વ્યાપારો કરવા છતાં
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. १
चिन्तयति 'मामा' - मित्यादि, केऽपि = अन्ये मां प्राणातिपातादिकारिणं प्रच्छन्नाधर्मविधायिनम् मदीयेन अज्ञानप्रमाददोषेण, अज्ञानं च प्रमादश्चाज्ञानप्रमादौ तयोर्दोषस्तेन, 'अयं गुप्तपापमकार्य करोति' इति मा अद्राक्षुः = नो पश्यन्तु नो जानन्त्वित्यर्थः ।
यद्वा- 'अज्ञानप्रमाददोषेण' इति पदं ' मूढः ' इत्यनेनापि मध्यमणिन्यायेन सम्बध्यते, अत्राज्ञानग्रहणेन दर्शनमोहनीयं च गृह्यते, ततो दर्शनमोहनीयेन चारित्रमोहनी येन च मूढः परमार्थानभिज्ञः सन् धर्म= श्रुतचारित्रलक्षणं स्वीयधर्म- येन सकलकर्मक्षयो भवति तं नाभिजानाति = नावबुध्यते । एतेषां का दशा भवति ? इत्याह'आर्ता:' इत्यादि, हे मानव ! हे भव्य ! सदुपदेशार्हत्वात्तस्य, आर्ताः = विषयकपायैः पीडिताः प्रजाः - प्रकर्षेण जायन्ते चतुर्गतिषु कर्मणा समुत्पद्यन्त इति प्रजाः=
=
व्यापारों को करता हुआ भी यह अपने मनमें इस प्रकार से उस समय विचार करता है कि इस प्राणातिपातादिक अकार्य तथा गुप्तरूप से पाप करनेवाले मुझे और कोई न देख ले | इस प्रकार प्रमाद और अज्ञानके दोष से वह नहीं करने योग्य गुप्त पापों को करता है ।
अथवा - " अज्ञानप्रमाददोषेण सततं मूढः इस प्रकार से भी मध्यमणिन्याय से " अज्ञानप्रमाददोषेण " इस पदका सम्बन्ध "मूट" पद के साथ करने से यह अर्थ होता है कि यह दर्शनमोहनीय एवं चारित्रमोहनीय के उदय से निरन्तर परमार्थ से अनभिज्ञ हो कर समस्त कर्मेका क्षय करनेवाले श्रुतचारित्ररूप अपने आत्मधर्म को नहीं जानता है। ऐसे व्यक्तियों की दशाका चित्रण करते हुए सूत्रकार कहते हैं" आर्त्ताः " इत्यादि, हे भव्य ! विषयकषायों से पीडित ऐसी प्रजाપણ એ પેાતાના મનમાં તે વખતે એવા પ્રકારના વિચાર કરે છે કે પ્રાણાતિપાતાદિક અકાર્ય તથા ગુપ્તરૂપથી પાપ કરવાવાળા મને કોઇ જોઈ ન જાય ?? આવી રીતે પ્રમાદ અને અજ્ઞાનના દોષથી તે નહિ કરવા ચેાગ્ય ગુપ્ત પાપા કરે છે.
વા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
४७
ܙܐ
ܕܕ
अथवा – “ अज्ञानप्रमाददोषेण सततं मूढः ”” આ પ્રકારે પશુ મધ્યમણિ न्यायथी “ अज्ञानप्रमाददोषेण આ પત્રના સંબંધ ‘મૂઢ” પદ્મની સાથે કરવાથી એવા અર્થ થાય છે કે તે દનમોહનીય અને ચારિત્રમોહનીયના ઉડ્ડયથી નિરંતર પરમાથી અનભિજ્ઞ બની સમસ્ત કર્માંના ક્ષય કરવાવાળા શ્રુત-ચારિત્રરૂપ પોતાના આત્મધર્મને જાણતા નથી. આવી વ્યક્તિએની દશાનુ વર્ણન કરતાં સૂત્રકાર કહે છે— “आर्त्ताः ” – त्याहि. हे भव्य ! विषय षायोथी पीडित सेवी अन्न-प्राणी, उर्भोविह
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८
आचारास्त्रे पाणिनः, कर्मकोविदाः-कर्मणि आरम्भसमारम्भादौ कोविदाः दक्षास्तत्परा इत्यर्थः, न तु धर्माचरणे, ये च अनुपरताः सावधव्यापारेभ्योऽपराङ्मुखाः, अविद्यया रत्नत्रयं विद्या, तद्विपरीता अविद्या, तया परिमोक्षं परि-सर्वतो मोक्षम् आत्मनः कर्मापनयनम् , आहुः कथयन्ति । ते धर्मानभिज्ञाः कर्मबन्धकोविदाश्च विषयव्यालविषकवलिताः, आवर्त-भावावर्त संसारमेव अनुपरिवर्तन्ते-अनन्तभवजनकं कर्म समुपायं तत्रैव मुहुर्मुहुर्धाम्यन्तीत्यर्थः, चारित्रदोषेषु क्रोधाद्याधिक्येन चैकचर्या-प्राणी कर्मकोविद आरम्भ समारम्भ आदि कमों में निपुण होती है, धर्म में नहीं । "प्रकर्षण जायन्ते इति प्रजाः" इस व्युत्पत्ति के अनुसार समुपार्जित कमें के उदय से जो बार बार चतुर्गतिरूप संसार में जन्म धारण करते हैं उनका नाम प्रजा-प्राणी हैं।
“ये अनुपरता अविद्यया परिमोक्षमाहुः” जो सावध व्यापारों से अपराङ्मुख हैं वे 'अविद्या से ही सर्व प्रकार से मुक्ति होती है ' ऐसा कहते हैं । रत्नत्रयका नाम विद्या है । इस से जो विपरीत है वह अविद्या है। धर्म से अनभिज्ञ और कर्मबन्ध में कोविद् प्राणी विषयरूपी सर्प के विष से कवलित हो भावावर्तरूप संसार में ही अनुपरिवर्तन करते रहते हैं-अनन्तभवजनक कों का आस्रव और बन्ध कर के उसी संसारमें बारंबार जन्म-मरण करते रहते हैं। चारित्र के दोषों में क्रोधादिक की अधिकता से एकचर्यारूप दोष की प्रधानता है । इससे सावद्य-व्यापारों का आचरण होता है । इस आचरण से विरति का अभाव और उससे उसमें मुनित्व का अभाव होता है । मुनिधर्म का पालक न होने से वह मान सभामा निपु डाय छ, धर्मभानाल. “ प्रकर्षेण जायन्ते इति प्रजाः” मा व्युत्पत्ति अनुसार सभुपानित ना यथा पारवा२ यतुગંતિરૂપ સંસારમાં જન્મ ધારણ કરે છે તેનું નામ પ્રજા-પ્રાણું છે.
“ये अनुपरता अविद्यया परिमोक्षमाहुः "२ सावध व्यापारीथी अनिवृत्त છે તે “અવિદ્યાથી જ સર્વ પ્રકારની મુક્તિ થાય છે” તેવું કહે છે. રત્નત્રયનું નામ વિદ્યા છે. આનાથી જે વિપરીત તે અવિદ્યા છે. ધર્મથી અનભિજ્ઞ અને કર્મ બંધમાં કેવિદ પ્રાણી વિષયરૂપી સપના વિષથી કવલિત થઈ ભાવાવર્તરૂપ સંસારમાં અનુપરિવર્તન કરતે રહે છે. અનંતભવજનક કર્મોને આસવ અને બંધ કરીને આ સંસારમાં વારંવાર જન્મ-મરણ કરતે રહે છે. ચારિત્રના દોષમાં ક્રોધાદિકની અધિકતાથી એકચર્યારૂપ દેશની પ્રધાનતા છે. એનાથી સાવધવ્યાપારોનું આચરણ થાય છે. આ આચરણથી વિરતિને અભાવ અને તેનાથી તેનામાં મુનિત્વનો
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. १
दोषस्य प्राधान्यात्सावद्यव्यापाराचरणेन विरतेरभावादमुनिः सन् चिरकालं जन्ममरणं कुर्वन्तीति भावः । इति ब्रवीमीत्यस्यार्थः पूर्ववत् ।
॥ पञ्चमाध्ययनस्य प्रथमोद्देशः समाप्तः ॥ ५- १॥
इन
प्राणी चिरकालतक जन्म-मरण करता रहता है । " इति ब्रवीमि " पदोंका अर्थ पहिले की तरह है | सू० ५ ॥
॥ पांचवे अध्ययन का प्रथम उद्देश समाप्त ॥ ५-१ ॥
ત્વના અભાવ આવે છે. મુનિધર્મનું પાલન ન થવાથી તે પ્રાણી ચિરકાલ સુધી ४न्भ भरणु १२तो रहे छे. " इति ब्रवीमि " मा पहोनो अर्थ पहेसानी भाई छे. પાંચમા અધ્યયનના પહેલો ઉદ્દેશ સમાસ ૫ ૫–૧ ।
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमाध्ययनस्य द्वितीय उद्देशः ।
अभिहितः प्रथमोद्देशः साम्प्रतं द्वितीयः प्रारभ्यते । अस्य चायमनन्तरोद्देशसम्बन्धः, पूर्वत्रोद्देशे एकाकि - विहरणशीलः सावद्यव्यापारासक्ततया 'असंयतः' इत्यभिहितम् । अत्र च यथा संयतः स्यात्तथा प्रतिपाद्यते -
अथ हिंसादिसावध व्यापारानिवृत्त एव मुनिर्भवतीति दर्शयति- 'आवंती' इत्यादि । मूलम् - आवंती केयावंती लोए अणारंभजीविणो तेसु । एत्थोवरए तं झोसमाणे अयं संधीति अदक्खू, जे इमस्स विग्गहस्स अयं खणेत्ति अन्नेसी । एस मग्गे आरिएहिं पवेइए । उट्ठिए नो पमायए, जाणित्तु दुक्खं पत्तेयं सायं । पुढोलंदा इह माणवा, पुढो दुक्खं पवेइयं । से अविहिंसमाणे अणवयमाणे पुट्ठो फासे विपन्न || सू० १ ॥
॥ पांचवें अध्ययनका दूसरा उद्देश ॥
प्रथम उद्देश कहा जा चुका है । अब द्वितीय उद्देश का प्रारम्भ करते हैं। इस उद्देश का अनन्तर उद्देश के साथ सम्बन्ध इस प्रकार से हैप्रथम उद्देश में " जो एकाकी विहार करता है वह सावद्य व्यापार में आसक्त होने के कारण विरतिविहीन है, जो विरति से विहीन है वह मुनि नहीं है " यह प्रकट किया है, यहां पर जीव के मुनिपना जिस रीति से आसकता है वही रीति प्रतिपादित की जाती है । अथवा 'हिंसादिक सावध व्यापारों से निवृत्त ही मुनि होता है' यह बात दिखलाईजाती है" आवंती केयावंती " इत्यादि
પાંચમા અધ્યયનના બીજે ઉદ્દેશ.
--
પ્રથમ ઉદ્દેશ કહેવાઈ ગયા છે, હવે ખીજા ઉદ્દેશના પ્રારંભ થાય છે. આ ઉદ્દેશના અનન્તર ઉદ્દેશની સાથે સંબંધ આ પ્રકારે છે- પ્રથમ ઉદ્દેશમાં “ જે એકાકી વિહાર કરે છે તે સાવદ્ય વ્યાપારમાં આસક્ત હોવાને કારણે વિરતિ વગરના છે, તે મુનિ નથી” એમ પ્રગટ કરેલ છે. આ સ્થળે જીવને મુનિપણુ જે રીતિથી આવે છે તે જ રીતિ કહેવામાં આવે છે. અથવા હિંસાદ્રિક સાવધ વ્યાપારોથી નિવૃત્ત જ મુનિ હેાય છે.' એ વાત દેખાડવામાં આવે છે • enact abundah' Scuile.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. २
छाया - यावन्तः कियन्तो लोके अनारम्भजीविनस्तेषु । अत्रोपरतस्तज्झोषयन् अयं सन्धिरिति अद्राक्षीत्, योऽस्य विग्रहस्यायं क्षण इत्यन्वेषी । एष मार्ग आर्यैः प्रवेदितः । उत्थितो नो प्रमादयेत् ज्ञात्वा दुःखं प्रत्येकं सातम् । पृथक्छन्दा इह मानवाः, पृथग् दुःखं प्रवेदितम् । सोऽविहिन्ननपवदन् स्पृष्टः स्पर्शान विप्रणोदयेत् ॥ सू० १ ॥
,
५१
टीका - ' यावन्तः ' इत्यादि । लोके = मनुष्यलोके यावन्तः कियन्तश्च तेषु = षड्जीवनिकायेषु अनारम्भजीविनः - आरम्भः = सावद्याचरणं, तद्विपरीतस्त्वनारम्भः तेन जीवितं शीलं येषां ते अनारम्भजीविनः = संयमिनः, यद्वेन्द्रियविषयकषायेषु प्रवृत्ता आरम्भजीविनस्तद्भिन्ना अनारम्भजीविनो मुनयः सन्ति । ते हि स्वनिमित्तपचनपाचनादिसावद्यव्यापारतत्पराद्गृहस्थाच्छशरीरयात्रामात्रनिर्वाहार्थमशनादि गृहीत्वा निरवद्यानुष्ठानप्रवृत्ताः सन्तो नलिनीदलमम्बुनेव निर्लेपा भवन्तीति
इस मनुष्यलोक में कितनेक मनुष्य अनारम्भजीवी हैं। सावय व्यापारों में प्रवृत्ति का नाम आरम्भ है । इससे विपरीत का नाम अनारम्भ है । इससे जीने का जिनका स्वभाव है वे अनारंभजीवी हैं । अनारस्मजीवी संयमी होते हैं।
अथवा - इन्द्रिय विषय एवं कषायों में जिनकी प्रवृत्ति है वे आरम्भजीवी हैं, उनसे भिन्न मुनिजन ही अनारम्भजीवी हैं। अपने निमित्त पचन - पाचनादि सावध व्यापारों में तत्पर गृहस्थजन से शरीरयात्रामात्र के निर्वाहार्थ आहारादि लेकर निरवद्य-निर्दोष अनुष्ठान में प्रवृत्तिशील होने के कारण ये मुनि पानीसे कमलपत्र की तरह निर्लेप होते हैं। इससे यह निष्कर्ष निकलता है कि जो सावद्य व्यापारों में प्रवृत्तिशील हैं वे पूर्ण संयमाचरण से बाहर हैं, और जो इस हिंसादिक आरंभ से निवृत्त हैं वे
આ મનુષ્ય લેાકમાં કેટલાક મનુષ્ય અનારભજીવી છે. સાવદ્ય વ્યાપારામાં પ્રવૃત્તિનું નામ આરંભ છે, તેનાથી વિપરીતનું નામ અનારભ છે, તેનાથી જેના જીવવાના સ્વભાવ હાય તે અનાર ભજીવી છે. અનાર ભજીવી સંયમી હૈય છે. અથવા ઈન્દ્રિય વિષય અને કષાયામાં જેની પ્રવૃત્તિ છે તે આર ભજીવી છે, તેનાથી ભિન્ન મુનિજન જ અનાર ભજીવી છે. પેાતાના નિમિત્ત પચનપાચનાિ સાવદ્ય વ્યાપારામાં તત્પર ગ્રહસ્થજનથી શરીરયાત્રામાત્રના નિર્વાહ માટે આહા રાદિ લઈને નિરવદ્ય-નિર્દોષ અનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્તિશીલ હોવાને કારણે પાણીથી કમળપત્રની માફ્ક નિલેપ હોય છે. આથી એ ભાવા નિકળે છે કે—જે સાવદ્ય વ્યાપારોમાં પ્રવૃત્તિશીલ છે તે પૂર્ણ સંયમ આચરણથી બહાર છે અને જે આવા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे तात्पर्यम् । एवं तर्हि किमेतेनेत्याह-अत्रेत्यादि, अत्र-इह जगति उपरतः= हिंसाधारम्भाद् निवृत्तः, यद्वा-अत्र-धीतरागोपदिष्टे धर्मे तत्परः सन् उपरतः= सावधव्यापारनिवृत्तः सः तत् षड्जीवनिकायोपमर्दनात् समापतितं कर्म झोषयन् क्षपयन् मुनिर्भवति । केनाशयेनात्रोपरतः? इत्याह-'अय 'मित्यादि, अयं प्रत्यक्षही मुनि हैं-पूर्णसंयमाचरणमें लवलीन हैं। पूर्णसंयमाचरण में तत्परता ही वीतरागोपदिष्ट धर्माराधन में पूर्णतत्परता है, क्यों कि इसके हुए विना वीतरागोपदिष्ट धर्म की पूर्ण आराधकताजीवो में नहीं आ सकती। जब तक पूर्ण धर्माराधकता नहीं प्राप्त हो जाती तब तक कों के विनाश करने का मार्ग भी जीवों को प्राप्त नहीं होता; अतः कर्मों को नाश करने के लिये सच्चे मुनि होनेकी आवश्यकता है। इन सब विचारों को हृदय में रख कर सूत्रकार "अत्रोपरतः तं झोषयन्" इस सूत्रांश का कथन करते हैं । इस में वे बतलाते हैं कि इस संसार में जो हिंसादिक आरम्भ कार्यों से निवृत्त-पराङ्मुख हो चुका है, अर्थात् सावद्य व्यापारों से जिसने अपने आप को हटा लिया है, या वीतरागप्रभुद्वारा प्रतिपादित धर्म में तत्पर होकर जो सावध व्यापार से निवृत्त है, वह जीव षडजीवनिकाय के उपमर्दन से आस्रवित कर्मों का विनाश करता हुआ मुनि होता है। इस आशय से वह षड्जीवनिकाय के हिंसादिक पापकर्मों से विरत होता है कि मुझे यह सन्धि मिली है, अर्थात्-यह महादुर्लभ नरपर्याय मुझे હિંસાદિક આરંભથી નિવૃત્ત છે તે જ મુનિ -પૂર્ણ સંયમ આચરણમાં તલ્લીન છે. પૂર્ણ સંયમ આચરણમાં તત્પરતા જ વીતરાગાદિષ્ટ ધર્મ આરાધનમાં પૂર્ણ તત્પરતા છે, કારણકે એના વગર વીતરાગાદિષ્ટ ધર્મની પૂર્ણ આરાધકતા જીમાં આવતી નથી. જ્યાં સુધી પૂર્ણ ધર્મઆરાધકતા નથી પ્રાપ્ત થતી ત્યાં સુધી કર્મોને વિનાશ કરવાનો માર્ગ પણ જેને પ્રાપ્ત થતું નથી. માટે કર્મોને નાશ કરવાને માટે સાચા મુનિ બનવાની આવશ્યકતા છે. આ બધા વિચારને હૃદયમાં शमीन सूत्रा२ “ अत्रोपरतः तं झोषयन्" २॥ सूत्रनो अर्थ ४२ छ. तेभा ते मतावे છે કે જે હિંસાદિક આરંભ કાર્યોથી નિવૃત્ત થઈ ચુકેલ છે અર્થાત્ સાવદ્ય વ્યાપારથી જેણે પિતે પિતાની જાતને હઠાવી લીધેલ છે અને વીતરાગપ્રભુદ્વારા પ્રતિપાદિત ધર્મમાં જે પિતાને તત્પર કરે છે તે જીવ ષડૂછવનિકાયના ઉપમર્દનથી આજવિત કર્મોને વિનાશ કરીને મુનિ બને છે. આ આશયથી તે ષજીવનિકાયના હિંસાદિક પાપકર્મોથી વિરક્ત થાય છે, કે મને આ સંધિ મળેલ છે,
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. २ निर्दिष्टः सन्धिः मनुष्यजन्मा-ऽऽर्यक्षेत्र-शोभनकुलोत्पत्ति-सकलपूर्णेन्द्रियनिवृतिश्रद्धा-संवेगादिप्राप्तिलक्षणः कर्मक्षपणावसरः, यद्वा-शुभाध्यवसायसन्धानस्वरूपोऽस्ति, इति यः अद्राक्षीत् दृष्टवान् , एतादृशो मुनिःक्षणमपि न पञ्चविधप्रमादपरायणो भवेदित्याशयः । कश्च न प्रमत्तः स्यात् ? इत्याह-'जे इमस्स' इत्यादि। य उपलब्धतत्त्वो मुनिः अस्य औदारिकस्य विग्रहस्य-शरीरस्य, तैजसं कार्मणं च शरीरमौदारिकान्तगंतमेवेति ज्ञेयम् ; अयं-विद्यमानः क्षणः क्षेत्रकालसंयमकर्मक्षपणश्रेणिरूपोऽवसरोऽस्ति, इत्यन्वेषी-इति-एवमन्वेष्टुं शीलमस्येत्यन्वेपी-क्षणगवेषणपरायणो भवति । मिली है । इस में भी आर्यक्षेत्र उत्तम कुल में मेरी उत्पत्ति हुई है। सकल इन्द्रियों की पूर्ण रचना, श्रद्धा संवेगादिक सद्गुणों की उपलब्धि मुझे हुई है। यही तो कर्मक्षय करने का अवसर है । अथवा मेरी आत्मा का यही निज स्वरूप है कि मैं सदा शुभ अध्यवसायों का सन्धान करता रहूं । इस प्रकार जो अपनी ओर निहारता है-अपने निज स्वरूप का विचार करता रहता है वह एक क्षण भी पांच प्रकार के प्रमादों का सेवन नहीं करता। इस प्रकार का मुनि कौन होता है ? इस पर कहते हैं-'जे इमस्स' इत्यादि । जो तत्त्वज्ञ मुनि हैं वे सदा इस प्रकार का विचार करें कि ये जो औदारिक शरीर (तैजस और कार्मण शरीरों का इसी औदारिक शरीर में अन्तर्भाव कर लिया है) मुझे प्राप्त हुआ है उसका यह क्षण-क्षेत्र काल संयम कर्मक्षपणश्रेणिरूप अवसर है; इस प्रकार जो अन्वेषी-क्षणगवेषण में परायण होता है वह सदा એટલે મને આ મહાદુર્લભ નરપર્યાય મળેલ છે. તેમાં પણ આર્યક્ષેત્ર ઉત્તમ કુળમાં મારી ઉત્પત્તિ થઈ છે, સકલ ઈન્દ્રિયની પૂર્ણ રચને શ્રદ્ધા સંવેગાદિક સદ્દગુણોની ઉપલબ્ધિ મને થયેલ છે, હવે તે કર્મક્ષય કરવાનો અવસર છે, અને મારા આત્માનું એ જ નિજ સ્વરૂપ છે કે “હું સદા શુભ અધ્યવસાયને સંધાન કરતે રહું. ” આ પ્રકારે જે પિતાની તરફ નિહાળે છે, પિતાના નિજ સ્વરૂપને વિચાર કરે છે તે એક ક્ષણ પણ પાંચ પ્રકારના પ્રમાદોનું સેવન કરતા નથી.
આવા પ્રકારને મુનિ કેણ હેય છે? આ પ્રકારની શિષ્યની શંકાનું समाधान ४२वा भारे सूत्रा२ ४३ छ-' जे इमस्स' त्याह. तत्वज्ञ मुनि छेते સદા એવા પ્રકારને વિચાર કરે કે-જે આ ઔદારિક શરીર મને પ્રાપ્ત થયેલ છે તેને આ ક્ષણ-ક્ષેત્ર કાલ સંયમ કર્મક્ષપણશ્રેણીરૂપ અવસર છે. આ પ્રકારે જે અન્વેષી
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे एतत्कथनस्य स्वकल्पितत्वनिरासायाह-'एष' इत्यादि, एषः पूर्वोक्तो वक्ष्यमाणो वा मार्गः सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्ररूपो मोक्षमार्गः, आर्यः-तीर्थङ्करगणधरैः प्रवेदितः सदेवमनुजपरिषदि कथितः। तेषां वचनमेवाह-उत्थितः गृहादीनि परित्यज्य सन्धिमासाद्य रत्नत्रयाराधनाय समुद्युक्तः सन् नो प्रमादयेत्-क्षणमपि पञ्चविधं प्रमादं नैव कुर्यादित्यर्थः । आत्मौपम्येनान्येषामपि हिंसादीनि नैव विदध्यादित्याह-ज्ञात्वेत्यादि, प्रत्येकं प्रत्येकप्राणिनां दुःखं शारीरमानसिकं दुःखजनकं कर्म वा, तथा सात-सुखं च ज्ञात्वा बुद्ध्वा उत्थितो नो प्रमादयेदिति पूर्वेण प्रमादरहित होता है। ___ भावार्थ-जो तत्त्वज्ञ मुनि होता है, वह यही सदा विचार करता है कि मुझे ऐसा कोई सा भी समय प्राप्त नहीं है जिसे मैं प्रमाद सेवन में व्यतीत कर सकू। हां ! यदि कोई समय अवशिष्ट होता तो मैं उसे प्रमादसेवन में व्यतीत कर देता, परन्तु इस प्राप्त औदारिक शरीर का एक २ क्षण भी क्षेत्र काल संयम कर्मक्षपणश्रेणिरूप है । इस प्रकार जो एक २क्षणकी भी सदा सावधानी रखते हैं वे कभी प्रमादवश पतित नहीं बन सकते। यह पूर्वोक्त कथन अथवा आगे जहा जानेवाला विषय मैंने अपनी कल्पना से नहीं कहा है किन्तु यह सम्यग-दर्शन ज्ञान चारित्र स्वरूप मार्ग तीर्थङ्कर और गणधरादिक महापुरुषों ने देवसहित मनुष्यों की परिषदा में कहा है। उन्हीं के वचनों को सूत्रकार कहते हैं-"उटिए नो पमायए” इति । जो घर आदि को छोड़ कर, संधिको प्राप्त कर, ક્ષણગષણમાં પરાયણ થાય છે તે સદા પ્રમાદરહિત બને છે.
ભાવાર્થશિષ્યની પૂર્વોક્ત શંકાનું આ સ્થળે સૂત્રકારે સમાધાન કરેલ છે. તે કહે છે કે-જે તત્વજ્ઞ મુનિ હોય છે તે સદા એ વિચાર કરે છે કે મને એ કઈ પણ સમય પ્રાપ્ત થયેલ નથી જેને હું પ્રમાદસેવનમાં વ્યતીત કરી શકું, કદાચ કેઈસમય અવશિષ્ટ હતી તે હું તેને પ્રમાદ સેવનમાં વ્યતીત કરી દેત, પરંતુ આ પ્રાપ્ત થયેલ ઔદારિક શરીરની એક એક ક્ષણ પણ ક્ષેત્રકાલ સંયમ કર્મક્ષપણ શ્રેણીરૂપ છે, આ પ્રકારે જે એક એક ક્ષણની પણ સદા સાવધાની રાખે છે તે કદાપિ પ્રમાદવશ બની શકતા નથી. આ પૂર્વેત કથન અથવા આગળ કહેવામાં આવનાર વિષય મેં મારી પિતાની કલ્પનાથી કહેલ નથી પરંતુ સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન–ચારિત્ર-સ્વરૂપ માર્ગ તીર્થકર અને ગણધર આદિ મહાપુરૂષોએ દેવસહિત મનુષ્યની પરિષદમાં કહેલ છે. એમના જ વચનેને सूत्रा२ ४ छ -“ उदिए नो पमायए” ले ५२ पोरे छोडीन अवसर
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५. उ. २ सम्बन्धः । सर्वेषां प्राणिनां सुखमभिलषणीयं, दुःखं च परिहरणीयं भवतीत्यालोच्य कस्यापि दुःखं नोत्पादयेदित्याशयः। सर्वेषां जन्तूनां दुःखजनकाध्यवसायोऽपि भिन्नो भवतीति दर्शयति-'पृथगि'-त्यादि, इह-मनुष्यलोके संज्ञिलोके वा, मानवाःमनुष्याः पृथक्छन्दाः पृथग भिन्न छन्दः अभिप्रायो येषां ते पृथक्छन्दाः भिन्नरूचयो भवन्ति, यथा क्षीरपानं कश्चित्सुखाकरोति कश्चिच्च दुःखाकरोतीत्यादि, तथैव रत्नत्रयों की आराधना के लिये कटिबद्ध है वह अपना एक क्षण भी पञ्चविध प्रमाद के सेवन में व्यतीत न करे।समस्त जीवों को अपने समान मान कर कभी भी उनकी हिंसा आदि न करे । प्रत्येक प्राणी के शारीरिक मानसिक दुःखों को, तथा उनके कारणभूत कर्मों को, तथा सुख को जानकर उस्थित व्यक्ति कभी भी प्रमत्त न बने। तात्पर्य यह किसमस्त प्राणियों को सुख अभिलषणीय है और दुःख परिहरणीय है, ऐसा विचार कर किसी भी प्राणी को दुःखित न करे। ___संसार के समस्त प्राणियों के दुःखजनक अभिप्राय भी एकसे न हो कर भिन्न २ ही होते हैं; अतः सूत्रकार " पुढो" इत्यादि पदसे इसी बात को प्रदर्शित करते हुए कहते हैं कि इस मनुष्य लोक अथवा संज्ञिलोक में जितने भी मनुष्य और संज्ञि प्राणी हैं वे सब भिन्न २ अभिप्रायसंपन्न हैं । जैसे क्षीरपान किसी को सुखदायी होता है और किसी को दुःखदायी होता है, उसी प्रकार जो उपाय आदि किसी जीव को सुखप्रद होता है वही उपायादि अन्य जीव के लिये दुःखप्रद भी होता है। यह लोમેળવીને રત્નત્રયની આરાધના માટે તત્પર છે તે પિતાની એક પણ ક્ષણ પાંચ પ્રકારના પ્રમાદના સેવનમાં વ્યતીત ન કરે. સમસ્ત જીવોને પોતાના સમાન ગણીને કઈ વખત પણ તેની હિંસા આદિ ન કરે. પ્રત્યેક પ્રાણીના શારિરીક માનસિક દુઃખોને તથા તેના કારણભૂત કર્મોને તથા સુખને જાણીને ઉસ્થિત વ્યક્તિ કઈ વખત પણ પ્રમત્ત ન બને. તાત્પર્ય એ કે–સમસ્ત પ્રાણીઓને સુખ અભિ. લષણીય છે અને દુઃખ પરિહરણીય છે. એવું સમજીને કઈ પણ પ્રાણીને ही न ४२.
સંસારના સમસ્ત પ્રાણીઓના દુ:ખજનક અભિપ્રાય પણ એક પ્રકારના न डाय-मिन्न भिन्न ४ाना जाय छे भाटे सूत्रा२ " पुढो" त्याहि. પદથી આ વાતને સમજાવીને કહે છે કે-આ મનુષ્યલોક તથા સંઝિલોકમાં જેટલા પણ મનુષ્ય અને સંજ્ઞિ–પ્રાણી છે તે બધા ભિન્ન ભિન્ન અભિપ્રાય સંપન્ન છે. જેવી રીતે ખીરનું સેવન કઈને સુખદાયી હોય છે અને કેઈને દુખદાયી હોય છે, એવા પ્રકારે જે ઉપાય વગેરે કઈ જીવને સુખરૂપ હોય છે તે જ ઉપાય આદિ અન્ય જીવને માટે દુઃખદાયી હોય છે.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे यदेव कस्यचित्सुखाय भवति तदेव परस्य दुःखाय चेति · भिन्नरुचिहिलोकः ' इति लोकोक्तेरिति । यद्वा-पृथक्छन्दाः पृथवसंकल्पाः-अगणिताभिप्रायाः-इति यावत् , मानवा इत्युपलक्षणादन्येषामपि संज्ञिनां पृथक्छन्दत्वेन ग्रहणं ज्ञेयम् । यत एव प्राणिनः पृथक्छन्दास्तस्मादुपादेयं कर्मापि पृथक्, कर्मजनितं दुःखमपि पृथगेव, कारणभेदस्य कार्यभेदनियामकत्वात् , एतदेव-कथयति ' पृथगि'-त्यादि, सर्वेषां जन्तूनां दुःखं पृथक्-भिन्नरूपं प्रवेदितम् । एतत्सर्वमालोच्यानारम्भजीवी किं विदध्यादिति दर्शयति-'स' इत्यादि । सः निखिलजीवसुखदुःख परिज्ञाता कोक्ति है कि "भिन्नरुचिहि लोकः" लोगों की रुचि भिन्न भिन्न हुआ करती है । अथवा-"पृथक्छन्दा इह मानवाः" इसका अभिप्राय यह भी है कि मनुष्य और अन्य संज्ञी प्राणी जितने भी हैं उन सबके छन्द-संकल्प अभिप्राय पृथक्-अगणित हैं । संसार में जितने भी संज्ञी प्राणी हैं वे सब अपनी अपनी अपेक्षा अगणितअभिप्रायविशिष्ट हैं। मानव-शब्द उपलक्षण है, इससे अन्य संज्ञी प्राणियों का भी यहां ग्रहण हो जाता है। जब यह माना गया है कि प्राणियों के संकल्प भिन्न २ या अगणित हैं तो यह भी इससे सिद्ध होता है कि उनके कर्तव्य कर्म तथा कर्मजनक दुःख भी भिन्न २ या अगणित हैं, क्यों कि कारणों में जब भेद है तब उसके कार्यों में भी भेद मानना पड़ता है, अतः यह निश्चित होता है कि समस्त जीवों का दुःख पृथक्-भिन्न २ रूपमें है । इस सब का विचार कर अनारंभजीवी क्या करे? इसकी प्ररूपणा सूत्रकार “ सोअहिंसमाणे अणवयमाणे" इस २॥ ५४२नी सो उक्त छ -भिन्नरुचिर्हि लोकः' खानी ३थी मिन्न भिन्न प्रा२नी २द्या ४२ छ, अथवा-"पृथकछन्दा इह मानवाः " तेनी मलि. પ્રાય એ છે કે મનુષ્યમાત્ર અને અન્ય સંશિ–પ્રાણી જેટલા છે તે બધાના છન્દ – સંકલ્પ અભિપ્રાય અલગ અલગ છે. સંસારમાં જેટલા પણ સંજ્ઞિ–પ્રાણી છે તે બધા પોતપોતાની અપેક્ષા અગણિત અભિપ્રાય ધરાવનાર છે. માનવશબ્દ ઉપલક્ષણ છે જેનાથી બીજા સંજ્ઞિપ્રાણીઓનું પણ આ સ્થળે સમાવેશ થઈ રહે છે. જ્યારે આ માની લેવાયું છે કે પ્રાણીઓના સમસ્ત સંકલ્પ ભિન્ન ભિન્ન અને અગણિત છે તે આથી પણ એ સિદ્ધ થાય છે કે તેનું કર્તવ્ય કર્મ તથા કર્મજનક દુઃખ પણ ભિન્ન ભિન્ન અને અગણિત છે, કેમ કે કારણેમાં
જ્યારે ભેદ છે ત્યારે એમના કાર્યોમાં પણ ભેદ માનવે પડે છે. આથી એ નિશ્ચિત થાય છે કે સમસ્ત જીવોનાં દુઃખો પણ ભિન્ન ભિન્ન રૂપનાં છે. આ अचान विया२ ४श मानवी पशु ४२ ? २॥ मागे “सोअविहिंसमाणे
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. २ जन्तून् अविहिसन्-वि-विविधैरुपायैरहिंसन् अविराधयन् , अपि च अनपवदन्अपवदति-मृषावदति यः सोऽपवदन , यश्च न तादृशः सः अनपवदन्-सत्यवादी, उपलक्षणादन्येषामपि अदत्तादानादिवतानां ग्रहणं, तेन-परधनान्यनाददत् , मैथुनमनासूत्रांश से करते हैं-जब वह अनारम्भजीवी अपने आप को इतना तयार कर लेता है कि जिससे वह अन्य समस्त प्राणियों के सुख और दुःख का भली भांति ज्ञाता हो जाता है, तब वह किसी भी प्राणी की हिंसा नहीं करता है, और न ऐसा कोई उपाय भी करता है कि जिससे अन्य प्राणियों को कष्ट पहुंचे। वह अपनी दैनिकचर्या को तथा अपनी प्रवृत्ति को इतनी सुरक्षित रखता है कि उसमें किसी भी प्राणी को लेश मात्र भी दुःख का अनुभव उसकी ओर से नहीं होने पाता है। झूठ नहीं बोलता, परके धनादिकका अपहरण नहीं करता, कुशील के सेवन से सर्वथा परे रहता है और परिग्रह का भी वह विलकुल परित्याग कर देता है । इस प्रकार उसकी जब अच्छी तरह से तयारी हो जाती है तब वह वास्तविक मुनिपदकी शोभावाला होता है। सूत्रस्थ "अणवयमाणे" पद् अन्य अदत्तादानादिक व्रतों का उपलक्षक है । तात्पर्य यह किहिंसा, झूठ, चोरी, कुशील और परिग्रह के सर्वथा परिवर्जन करने से ही मनुष्य मुनिपदको दीपानेवाला होता है। इन हिंसादि के त्याग से वास्तविक रूपमें पंच महाव्रतों का वह सच्चा आराधक होता है। अणवयमाणे" ॥ सूत्रनी प्र३५।। ४२ता सूत्रा२ छ न्यारे में अनार ભજવી પિતાની જાતને એટલી હદે તૈયાર કરી લે છે કે જેનાથી તે અન્ય સમસ્ત પ્રાણુઓના સુખ અને દુઃખને સારી રીતે જાણકાર બની જાય છે, અને કોઈ પણ પ્રાણીની એ હિંસા કરતો નથી, તેમજ મનમાં એ વિચાર સરખો આવવા દેતો નથી કે જેથી કઈ પ્રાણીઓને કષ્ટ પહોંચે. તે પિતાની દૈનિક ચર્યાને તથા પ્રવૃત્તિને એટલી સુરક્ષિત રાખે છે કે જેથી કોઈ પણ પ્રાણીને લેશમાત્ર પણ દુઃખનો અનુભવ એના તરફથી થવા ન પામે. જુઠું નથી બોલતો, પારકા ધનની ચેરી નથી કરતો, કુશીલસેવનથી એ સદા સર્વદા દૂર રહે છે, પરિગ્રહનો તે સર્વથા પરિત્યાગ કરી દે છે. આ પ્રકારે એની સંપૂર્ણ તૈયારી થઈ જાય છે ત્યારે ते वास्तव मुनिपटने शालावनार भने छे. सूत्रस्थ “ अणवयमाणे" ५४ छ से બીજાં અદત્તાદાનાદિક તેને ઉપલક્ષક છે. તાત્પર્ય એ કે-હિંસા, જુઠ, ચોરી, કુશીલ અને પરિગ્રહનું સર્વથા પરિવર્જન કરવાથી જ મનુષ્ય મુનિપદને શોભા વનાર બને છે. આહિંસાદિના ત્યાગથી વાસ્તવિક રૂપમાં પાંચ મહાવ્રતને એ સાચે આરાધક બને છે.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
% 3D
आचारानसूत्रे सेवमानः, परिग्रहं च वर्जयन् मुनिर्भवति । अपरं तस्य कार्यमुपदिशति-स्पृष्टः इत्यादि, स पञ्चमहाव्रतनिर्वाहपरायणः स्पृष्टः परीषहोपसगैरालिङ्गितः स्पर्शान् शीतोष्णादिरूपान् , स्पर्शग्रहणस्योपलक्ष गस्वादन्यानपि शब्द-रूप-रसादीन् विप्रणोदयेत्-वि-विशेषेण विविधोपायैर्वा प्र-प्रकर्षण जीवितस्य क्षणदृष्टनष्टतादिसमालोचनेन नोदयेत्-प्रेरयेत्-शब्दादिविषयालाभेन स्वात्मानं नावमन्येतेत्यर्थः । मनो
मुनिजन के अन्य कार्यों को प्रकट करने के लिये सूत्रकार "पुट्ठो फासे विपणुन्नए" इस सूत्रांश से उनका दिग्दर्शन कराते हुए कहते हैं कि पांच महाव्रतों के निर्वाह करने में तत्पर वह मुनि परीषह और उपसगों से समन्वित होता हुआ भी शीतोष्णादिरूप स्पर्श तथा अन्य-शब्द, रूप और रसादिक विषय कि जिनका यहां पर "स्पर्श" इस उपलक्षणरूप पदसे ग्रहण हुआ है उन का सम्बन्ध विशेष रीति से, अथवा विविध उपायों द्वारा अपनी आत्मा से हटा देवे। “विप्रणोदयेत्" इस क्रिया में "प्र" शब्द इस बात का समर्थन करता है कि इन विषयादिकरूप स्पशों से संबंध विच्छेद करनेके लिये मुनि को इस बातका विचार करना चाहिये कि यह मेरा जीवन अत्यल्प है, कल के भरोसे पर मुझे नहीं रहना चाहिये, जो कुछ करना है उसे आज ही अब ही कर डालना चाहिये, क्या पता कल आवे या न आवे, इस प्रकार जीवन में क्षणदृष्टनष्टतादिकी समालोचनासे इन स्पर्शादिक विषयों के सम्बन्ध से आत्मा स्वयं सचेत हो कर रहित हो जाता है, फिर उनकी अप्राप्तिमें आकुलता नहीं होती . मुनिननi मन्य याने 12 ४२१॥ भाटे सूत्र५२ “ पुढो फासे विपणुन्नए" मा सूत्रद्वारा समजवत ४ छे --- महा तोथी निवड કરવામાં તત્પર એવા મુનિ પરીષહ અને ઉપસર્ગોમાં ભાગ લેનાર અને શીતોષ્ણદિરૂપ, સ્પર્શ તથા અન્ય શબ્દ, રૂપ, ગંધ અને રસાદિક વિષયે કે જેને અહિં “ સ્પર્શ ” આ ઉપલક્ષણરૂપ પદથી સ્વીકાર કરાય છે તે સંબંધ विशेष शतिथी, 24241 विQE Bायोथी पाताना मात्माथी ६२ ४२. “ विप्रणो. दयेत्” । यिामा “प्र" ५६ मे पातनुं समर्थन ४२ छ । विषयाદિક સ્પર્શીને સંબંધ વિચ્છેદ કરવા માટે મુનિએ આ વાતને વિચાર કરે જોઈએ કે “મારું આ જીવન અત્યંત અલ્પ છે. કાલના ભરોસે મારે ન રહેવું જોઈએ. જે કાંઈ કરવું છે તે આજે જ અને અત્યારે જ કરવું જોઈએ. કાલ થશે કે કેમ એને ભરોસે શું ? ” આ પ્રકારે ક્ષણ જીવન અને તેના નાશની મનમાં સમા. લેચના કરી આ સ્પર્શાદિક વિષયના સંબંધથી, આત્મા સ્વયં સચેત બનીને અલિપ્ત બની જાય છે. પછી એને અપ્રાપ્તિમાં આકુલતા થતી નથી તેમ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. २ ज्ञशब्दादीनधिगम्य तेषु रागममनोज्ञान प्राप्य तेषु च द्वेषं चापनयन् मध्यस्थभावेन तेषु वर्तमानो मुनिर्भवतीति सूत्रतात्पर्यम् ॥ मू० १॥ तादृशमुनेर्गुणानुपदर्शयति-'एस' इत्यादि।
मूलम्-एस समियापरियाए वियाहिए, जे असत्ता पावेहिं कम्मेहि, उदाहु ते आयंका फुसंति, इति उदाहु धीरे ते फासे पुट्टो अहियासइ । से पुट्विपेयं पच्छापेयं भेउरधम्मं विद्धंसणधम्म अधुवं अणिइयं असासयं चयावचइयं विप्परिणामधम्मं पासह एयं रूवसंधिं ॥ सू० २॥
छाया-एष शमितापर्यायो व्याख्यातः, येऽसक्ताः पापेषु कर्मसु, उदाह तान् आतङ्का स्पृशन्ति, इति उदाहु/रस्तान् स्पृष्टोऽध्यासयेत् । स पूर्वमप्येतत् पश्चादप्येतद् भिदुरधर्म विध्वंसनधर्ममध्रुवमनित्यमशाश्वतं चयापचयिकं विपरिणामधर्म पश्यतैतं रूपसन्धिम् ।। मू० २ ॥
टीका-'एष ' इत्यादि, एषः परीषहमणोदकः शमितापर्यायः-शमोऽस्ति अस्येति शमी-शमवान् , तस्य भावः शमिता, तया पर्यायश्चारित्रग्रहणं यस्य स शमि
और न आत्मग्लानि ही जगती है। इस सूत्रका भावार्थ यह है-"मनोज्ञ शब्दादिक विषयों की प्राप्ति में राग, और अमनोज्ञ-अरुचिकर की प्राप्ति में देषको दूर कर मुनिका कर्तव्य है कि वह उनमें मध्यस्थभावसे वर्तन करे । तब ही वह सच्चा त्यागी-मुनि हो सकता है । सू० १॥
इस प्रकार के मुनियों के गुणोंका प्रदर्शन सूत्रकार करते हैं-'एस' इत्यादि ।
जो परीषह का जीतनेवाला होता है वही शमिता-पर्यायवाला होता है । शम जिसके होता है वह शमी-शमवान् है । शमी का भाव शमिता આત્મગ્લાની પણ જાગતી નથી. આ સૂત્રનો ભાવાર્થ આ છે-કે મનેસ શબ્દાદિક વિષયની પ્રાપ્તિમાં રાગ અને અમને જ્ઞઅરૂચિકરની પ્રાપ્તિમાં શ્રેષને દૂર કરવો, એ મુનિનું કર્તવ્ય છે કે–તે મધ્યસ્થભાવથી વર્તન કરે ત્યારે જ તે સાચે ત્યાગી એટલે મુનિ બને છે. એ સૂત્ર ૧ |
આ પ્રકારે મુનિઓના ગુણેનું વર્ણન કરતાં સૂત્રકાર કહે છે- “ઘર” ઈત્યાદિ.
જે પરિષહેને જીતવાવાળી બને છે તે જ શમિતા-પર્યાયવાળો બને છે. શમ જેને થાય છે એ જ શમી – શમવાનું છે, શમીને ભાવ શમિતા છે. શમિતાથી
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे तापर्यायः, व्यधिकरणबहुव्रीहिः। यद्वा-सम्यक्पर्याय इतिच्छायाः 'सम्यक्पर्यायः =सम्यक् प्रशस्तः पर्यायो यस्य स सम्यक्पर्याय प्रशस्तचारित्रवान् व्याख्यातःवि-विविधप्रकारेण आख्यातः कथितः। परीपहोपसर्गापनोदकस्य असातवेदनीयकर्मोदयाद्रोगसमुदये तस्यैव तत्सहनशीलतामाह-'येऽसक्ताः' इत्यादि, ये= अनिर्दिष्टनामानः पापेषु-पापजनकेषु चारित्रमोहनीयेषु वा कर्मसु असक्ताः अनिभराः, यद्वा--पापेषु कर्मसु हिंसादिषु असक्ताः-अस्पृष्टाः सन्ति, मूले चार्षत्वात्सप्तम्यथे तृतीया; उदाह-कदाचित्तान् पापकर्मस्वसक्तान् मुनीन आतङ्काः शीघ्रप्राणघातिनः शूलादयो रोगविशेषाः स्पृशन्ति आक्राम्यन्ति-अभिभवन्तीत्यर्थः, एवं चेत्किमेतेहै। शमिता से चारित्रका ग्रहण जिसके होता है वह शमितापर्यायवाला है। वह विविध प्रकारसे कहा गया है। अथवा-“ समियापरियाए" इसकी संस्कृत छाया “ सम्यक्पर्यायः" भी होती है । सम्यक् का अर्थ प्रशस्त, पर्याय का अर्थ चारित्र है। प्रशस्त है चारित्र जिसका वह सम्यकपर्यायवाला-प्रशस्तचारित्रवाला विविध प्रकार से कहा है। अर्थात्-परीषहों का जीतनेवाला समताभाव से चारित्र का ग्रहण करनेवाला अथवा-प्रशस्तचारित्रवाला कहा गया है।
परीषह और उपसों को जीतनेवाले साधु के असातावेदनीय कर्म के उदय से रोगसमुदय आने पर उसे उनको सहन ही करना चाहिये, यह बात सूत्रकार “जे असत्ता" इत्यादि सूत्रांश से प्रकट करते हैं। जो साधु पापजनक कर्मों में अथवा चारित्रमोहनीय कर्म में अनासक्त हैं उन्हें कदाचित् शीघ्र प्राणघातक शूलादिक रोगविशेषों का सामना भी જે ચરિત્ર ગ્રહણ કરે છે તે શમિતા-પર્યાયવાળ બને છે. " समियापरियाए " यानी संस्कृत छाया “ सम्यकपर्यायः " ५५ थाय छे. સમ્યક અર્થ પ્રશસ્ત, પર્યાયને અર્થ ચારિત્ર છે. જેનું ચારિત્ર મહાન છેવખાણવા જેવું છે તે સમ્યક્રપર્યાયવાળા – પ્રશસ્તચરિત્રવાળા વિવિધ પ્રકારે કહેવાય છે, અર્થા–પરિષહેને જીતનાર અને સમતાભાવથી ચારિત્રનું ગ્રહણ કરનાર અથવા–પ્રશસ્ત ચારિત્રવાળા કહેવાય છે.
પરિષહ અને ઉપસર્ગોને જીતનાર સાધુને અસાતા–વેદનીય કર્મના ઉદયથી રેગને ઉપદ્રવ આવે તે એને તેણે સહન કરવો જોઈએ. આ વાત સૂત્રકાર "जे असत्ता" त्याहि सूत्राथी प्रगट ४२ छ - २ साधु पा५४४ मा मथवा ચારિત્રમેહનીય કર્મમાં અનાસકત છે તેને કદાચ શીધ્ર પ્રાણઘાતક શૂલાદિક રેગ
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्फन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. २
नेत्याह-'इती'-त्यादि, इति-एतत् वक्ष्यमाणम्-उदाहुः कथितवन्तस्तीर्थङ्करगणधरादयः, किमाहुरित्याह-धीर'-इत्यादि-शूलादिरोगविशेषैः स्पृष्टः अभिभूतः धीरः
तत्सहने धैर्यवान् सन् तान् स्पर्शान् रोगविशेषोत्पन्नाः वेदनाः अध्यासयेत्= सहेत-नोद्विजेतेत्यर्थः । चारित्रमोहनीयकर्मणः क्षयोपशमेन चारित्रं लभते, वेदनीयोदयेन च केवलिनोऽपि रोगा अभिभवन्ति, ततश्च तै रोगैः स्पृष्टो मनोग्लानि न कुर्यादित्याशयः। किंचैतदपि चेतसि परिचिन्त्य वेदनां सहेतेत्याह-'स' इत्यादि, सः-रोगैरभिभूतः चिन्तयेत्-यत्-एतत् असातावेदनीयविपाकजनितं दुःखं पूर्वमपि करना पड़ता है-उन पर प्राणघातक शूलादि रोगविशेष आक्रमण करते भी हैं । ऐसे मुनियों के लिये तीर्थङ्कर देवोंने या गणघरादिक महर्षियोंने यह (वक्ष्यमाण) बात कही है। क्या कही है ? इस जिज्ञासा का 'धीरे' इत्यादि द्वारा समाधान करते हुए सूत्रकार कहते हैं "कि वह धीर-वीर साधु शलादिक रोग विशेषों से आक्रान्त होता हुआ भी उन शूलादिक जनित वेदनाओंको सहे, उनसे उद्विग्नचित्त न बने । चारित्रमोहनीय कर्म के क्षयोपशमसे जीव चारित्रकी प्राप्ति करता है। वेदनीय कर्म के उदय से अनेक प्रकार की वेदनाएं उत्पन्न होती हैं; अतएव केवलियों तक को भी रोगों का सामना करना पड़ता है। वे भी जब वेदनीय के उदय से रोगों से आक्रान्त हो जाते हैं, तो साधारण मुनियों की तो बात ही क्या है ? इस लिये ऐसी परिस्थिति में मुनि को कभी भी आत्मग्लानि नहीं करनी चाहिये । दूसरे-अपने मनमें यह भी विचार कर वेदनाओं को सहन करना चाहिये कि मैं इस समय जो रोगादिकों से अभिभूत વગેરેને સામને કરે પડે છે–એના ઉપર પ્રાણઘાતક શૂલાદિક રોગ એકાકી આક્રમણ કરે છે. એવા મુનિને માટે તીર્થકર-
દેએ તેમજ ગણધરાદિક મહર્ષિઓએ આ વાત કહી છે. શું કહ્યું છે ? આ જીજ્ઞાસાનું સારાસારદ્વારા સમાધાન કરતાં સૂત્રકાર કહે છે કે-એ ધીર વીર સાધુ શૂલાદિક રોગથી આક્રાંત હોવા છતાં શૂલાદિક વેદનાઓ સહે, એનાથી એ ઉદ્વિગ્નચિત્ત ન બને. ચારિત્રમેહનીય કર્મના
યોપશમથી જીવ ચારિત્રની પ્રાપ્તિ કરે છે. વેદનીય કર્મના ઉદયથી અનેક પ્રકારની વેદનાઓ ઉત્પન્ન થાય છે. કેવળિયને પણ રેગોને સામને કરે પડે છે, તેઓ પણું જ્યારે વેદનીયના ઉદયથી રેગોથી ઘેરાઈ જાય છે તે પછી સાધારણ મુનિ
ની તો વાત જ શી કરવી? માટે આવી પરિસ્થિતિમાં મુનિએ કદી પણ આત્મગ્લાની કરવી જોઈએ નહીં. બીજું પિતાના મનમાં એ પણ વિચાર કરી વેદનાઓને સહેવી જોઈએ કે હું આ સમય જે રોગ આદિથી પિડીત છું એ બધા
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे मयैव सहनीयम् , एतत् एतदेव दुःख पश्चादपि वर्तमानकालानन्तरं वार्द्धक्यादावपि मयैव सह्यं स्यात् , तीर्थङ्करादोनामपि तत्सम्भवादित्यवधार्य स्वात्मानं नावमानयेत् , उक्तंचहो रहा हूं, सो यह सब असातावेदनीय-कर्मजनित विलास है। इस जीव के साथ इसका सम्बन्ध पहिले से लगा आ रहा है । यह अभी नवीन तो बंधा नहीं है । तब जो कर्म बंधा है उसका उदय तो आवेगा ही। उसके उदयमें खेदखिन्न होना उस कर्म के नवीन बंध की दृढता का कारण है, समता से उसके फल को भोगना निर्जरा का हेतु है, अतः इसका उदयजन्य दुःख पूर्व में भी मैंने ही भोगा है और आगे भी वृद्धावस्था आदि में वही दुःख मुझे ही भोगना पडेगा । अरे ! मेरी तो यहां पर क्या गिनती है ? दुःख यह समझ कर मुझे थोडे ही छोड़ देगा कि 'यह साधु है । अरे! मेरे जैसों की क्या बात? तीर्थकरादिकों को भी तो कष्टों की संभावना रहती है।
भावार्थ-दुःखों के आने पर दुःखित प्राणी जब अपने समक्ष अन्य दूसरे व्यक्तियों के दुःखों का विचार करता है, तो उसे आगत दुःखों को सहने में प्रोत्साहन मिलता है, यही बात यहां पर टीकाकार ने प्रकट की है, तीर्थङ्करादिक जैसे महापुरुषों का उसके समक्ष उस अवस्था में आदर्श उपस्थित किया है, जिससे वह दुःखों के सहने में અસાતા–વેદનીય કર્મોને વિપાક છે. આ જીવનની સાથે તેને સંબંધ પહેલાથી લાગે છે, આ આજે નવીન તે બંધાયેલ નથી, ત્યારે જે કર્મ બંધાયેલ છે તેને ઉદય આવવાને જ, આ ઉદયમાં અકળામણ અનુભવવી તે કર્મને નવા બંધનું બંધન બાંધવા સમાન છે. સમતાથી તેના ફળને ભેગવવું તે નિર્જરાને હેતુ છે, એટલે તેના ઉદયજન્ય દુઃખ પૂર્વમાં પણ મેં ભેવવ્યાં છે અને આગળ પણ વૃદ્ધાવસ્થા આદિમાં પણ દુઃખ મારે ભોગવવું પડશે. અરે ! મારી તો શું ગણત્રી છે દુખ એવું સમજીને મને નહીં છોડી દે કે “એ સાધુ છે.” તીર્થંકરાદિકને પણ કષ્ટની સંભાવના રહે છે.
ભાવાર્થ-દુઃખના આવવાથી દુઃખિત પ્રાણી પોતાની સામે બીજી વ્યક્તિઓના દુઃખને વિચાર કરે છે તે તેને આગળ આવતાં દુઃખને સહન કરવામાં પ્રોત્સાહન મળે છે. આ વાતને ટીકાકારે અહિં પ્રગટ કરેલ છે. તીર્થકરાદિક જેવા મહાપુરૂષોના તેની સામે તેવી અવસ્થામાં આદર્શ ઉપસ્થિત કરેલ છે જેથી તે દુખો સહન કરવામાં ઢીલે-પ ન બની જાય. ચારિત્રની પ્રાપ્તિ અન્ય કર્મોના
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५ उ. २
६३
“स्वकृतपरिणतानां, दुर्नयानां विपाकः, पुनरपि सहनीयो नान्यथा ते विमोक्षः । इति मनसि विचार्य प्राप्तदुःखं समस्तं, समपरिणतिभावात् सह्यते संयतैस्तत् ॥ १ ॥” इति। मलिनपरिणामी न बन सके। चारित्रकी प्राप्ति अन्य कर्म के क्षयोपशमादिक का कार्य है और दुःखों का आना अन्य अन्य दूसरे कर्म के उदय का कार्य है । एक के क्षयोपशम में अन्य का भी क्षयोपशम हो जायगा यह तो कोई नियम नहीं है । अतः चारित्राराधन करनेवालों को कष्टों का सामना न करना पडे यह मान्यता कैसे युक्तियुक्त हो सकती है । इसलिये कष्टों को भोगते समय आत्मा में समताभाव धारण करना ही श्रेयस्कर मार्ग है । आत्मग्लानि करना कर्मबन्धकी दृढता का कारण बनता है: इसलिये मोक्षार्थीजनका यह कर्तव्य है कि वह वीर्योल्लासशाली बन उनका सदा सामना करनेमें कटिबद्ध रहे । कहा भी हैस्वकृतपरिणतानां दुर्नयानां विपाकः,
66
पुनरपि सहनीयो नान्यथा ते विमोक्षः ।
इति मनसि विचार्य प्राप्तदुःखं समस्तं
समपरिणतिभावात्सह्यते संयतैस्तत् " ॥१॥ इति,
इस प्रकार दुःखों के आने पर साधुजनका उनके सहन करने का यह विचार परम पवित्र है । वे यह सोच कर दुःखों को सहन करें कि मेरे कर्मों की निर्जरा का यही सुन्दर अवसर है ।
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
6
ક્ષાપશમાદિકનુ કાર્ય છે અને દુ:ખાનુ આવવુ ખીજા કર્મના ઉદયનું કાય છે. એકના ક્ષયાપશમમાં મીજાનુ પણ ક્ષયાપશમ બની રહે છે’ એવા તો કેઇ નિયમ નથી, માટે આ ચારિત્રનું આરાધન કરવાવાળાને કષ્ટોને સામનો ન કરવા પડે એ માન્યતા કેવી રીતે ખંધબેસતી થઈ શકે ? માટે કષ્ટોને ભાગવતી સમય આત્મામાં સમતાભાવ ધારણ કરવા એ શ્રેયસ્કર માર્ગ છે, આત્મગ્લાનિ કરવી એ કર્મ બંધનની દૃઢતાનું કારણ બને છે, જેથી મેાક્ષાર્થી જનનુ એક બ્ય છે કે તે મક્કમ બની તેના સદા સામને! કરવામાં કટિબદ્ધ રહે । કહ્યું પણ છે— स्वकृतपरिताणतानां दुर्नयानां विपाकः, पुनरपि सहनीयो नान्यथा ते विमोक्षः । इति मनसि विचार्य प्राप्तदुखं समस्तं समपरिणतिभावात्सह्यते संयतैस्तत् ||१|| इति. આ પ્રકારનાં દુઃખ આવવાથી સાધુજનને તેને સહન કરવાના તેવા વિચાર પરમ પવિત્ર છે. તે એવુ વિચારી દુઃખોને સહન કરે કે મારા કર્મોની નિર્જરાના આ સુંદરમાં સુંદર અવસર છે.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे __परमावसरोऽयं कर्मनिर्जराया इति क्षमेत वेदनामिति तात्पर्यम् । किंच-इदं शरीरं रसायनादिसेवनेन समुपजातोपचयमपि पार्थिवामकुम्भवदन्तःसारशून्यं क्षणदृष्टनष्टमस्तीत्याह-'भिदुरधर्म'-मित्यादि,-भिदुरधर्म-भिदुरः क्षणभङ्गुरो धर्मः स्वभावो यस्य तत् भिदुरधर्म-विनशनशीलं शरीरम् , औदारिकस्य सुपोषितस्यापि ____ तथा-रसायनादिक के सेवन से इस शरीरमें पुष्टि आती है तो भी जिस प्रकार मिट्टी का कच्चा घट भीतर में साररहित होता है-पानी के छीटे लगते ही जैसे वह देखते२ नष्ट हो जाता है, उसी प्रकार से इस शरीर की भी यही परिस्थिति है। वेदना आदि बलवान् आयुः क्षयके कारणों के आ जाने पर सब रसायनादि अकिञ्चित्कर (रोग हटाने में असमर्थ) हो जाते हैं और यह शरीर भी देखते२ नष्ट हो जाता है, अपना किया-कराया सब निष्फल हो जाता है। मुनिको ऐसा विचार कर वेदनाओं के सहने में कायरता नहीं लानी चाहिये। इस प्रकार उसके उत्साह-वर्धनार्थ सूत्रकार “भिउरधम्मं विद्धंसणधम्म" इत्यादि पदों से शरीर का स्वभाव प्रदर्शित करते हैं । क्षणभंगुर जिसका स्वभाव है वह भिदुरधर्म है। यह औदारिक शरीर विनशनशील है। अच्छी तरह से पोषित करने पर भी यह अपने स्वभाव को नहीं छोड़ता है। कदाचित् वेदनीय का उदय हो जाता है तब शीघ्र इसके अंग-उपांगों में अनेक प्रकार के परिवर्तन होते देखे जाते हैं। इसीकी पुष्टि टीकाकार
ફરી--અર્થાત્ રસાયણદિકના સેવનથી શરીરમાં પુષ્ટિ આવે છે તે પણ જે પ્રકારે માટીને કા ઘડે અંદરથી સારરહિત હોય છે, તેને પાણીને
ડો માત્ર સ્પર્શ થતાં જોત-જોતામાં તે ગળી જઈ નાશ પામે છે, એ જ રીતે આ શરીરની પણ તેવી જ સ્થિતિ છે. વેદના આદિ બલવાન આયુ ક્ષયનાં કારણે ઉપસ્થિત બનતાં બધા રસાયનાદિક અકિચિકર (રેગને નિર્મૂળ કરવામાં અસમર્થ) બની જાય છે, અને આ શરીરને જોતજોતામાં નાશ થઈ જાય છે, અને કર્યું કરાવ્યું બધું નિષ્ફળ બની જાય છે. મુનિએ આ વિચાર કરી રોગની વેદના સહન કરવામાં કોઈ પ્રકારની કાયરતા બતાવવી ન જોઈએ. આ કારણે समनामा उत्साह १८ मना॥ सूत्रा२ “ भिउरधम्मं विद्धंसणधम्म' छत्यादि પદેથી શરીરને સ્વભાવ કે છે તેનું વર્ણન કરે છે-ક્ષણભંગુર એને સ્વભાવ છે, એ મિદુરધર્મ છે. સુંદર દેખાતે માનવદેહ વિનાશ માટે જ સર્જાયે છે. ગમે તેવું લાલન-પાલન કરે છતાં એ પિતાને સ્વભાવ છોડતો નથી. કોઈ વખત વેદનીયને ઉદય થાય છે ત્યારે તેના અંગ ઉપાંગોમાં શીધ્ર અનેક પ્રકારનું
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. २ कदाचिद्वेदनीयोदयाच्छिरःकुक्षिनयनहृदयादिषु चावयवेषु स्वत एव शीघ्रं विशरारुत्वात् । अपि च-विध्वंसनधर्म हस्तपादादेः कस्यचिदवयव विशेषस्योपघाताद्विध्वंसनम् अधःपतनं धर्मों यस्य तद्विध्वंसनधर्म जीर्णशीर्णपत्रादिवदधःपतनशीकुक्षिनयनहृदयादिषु चावयवेषु स्वत एव शीघ्र विशरारुत्वात्" इस पंक्ति से करते हैं। मस्तक में, उदर में, आंखों में और हृदयादिक अव. यवों में स्वत एव शीघ्र विनशनशीलता प्रतीत होती है । यह तो प्रसिद्ध ही है-कि जब मस्तक में असातावेदनीय के निमित्त से प्रबल पीड़ा होती है या उसमें कोई भयंकर चोट लगती है तो ऐसी अवस्था में देहान्त तक हो जाता है। यही हालत प्राणी की पेटकी प्रबल पीडासे भी होती है। आंखों में दर्द होने से जो पहिले पड़ी लुभावनी एवं सुन्दर मालूम देती थी ये ही आंखें कुछ ही कालान्तर में फूट जाने से घृणास्पद बन जाती हैं। यदि ऐसा न भी हो तो भी उनकी रोशनी कम हो जाती है। हृदय की गति बंद होने से हटा-कटा पट्ठा भी एक मिनिट में काल के गाल में समा जाता है। इससे यही प्रतीत होता है कि इस औदा. रिक शरीर का कोई विश्वास नहीं, न जाने कब नष्ट हो जाय। इसका क्षण २ में परिवर्तन होता रहता है। इसी अपेक्षा से इसे भिदुरधर्मात्मक कहा गया है। तथा-यह शरीर विध्वंसनधर्मस्वरूप है। इसके किसी यवतन यतुं हेमाय छे. आनी पुष्टिमा “शिरःकुक्षिनयनहृदयादिषु चावयवेषु स्वत एव शीघ्र विशरारुत्वात्" म तिथी हे छठे-माथामा, पेटभी, मांसोमां તેમજ હૃદયાદિક અવયવોમાં સ્વત એવ તાત્કાલિક વિનાશ થાય તેવી પ્રતીતિ હોય છે. આ વાત તે પ્રસિદ્ધ જ છે કે જ્યારે માથામાં અસાતાદનીયના કારણે પ્રબળ પીડા થાય છે, અથવા તે એમાં કોઈ પ્રબળ ચોટ પોંચી જાય છે. આ અવસ્થામાં પ્રાણીને દેહાન્ત પણ આવી જાય છે. આવી જ હાલત પેટના દર્દથી પણ બને છે. આંખોમાં દર્દ થવાથી પહેલાં જે ખુબ જ ભાવનારી સુંદર દેખાતી હતી તે આંખો થોડા જ વખતમાં ફુટી જવાથી ધૃણાસ્પદ બની જાય છે, કદાચ એવું ન બને તો પણ એની રેશની ઓછી થઈ જાય છે. હદયની ગતિ બંધ પડવાથી સશક્ત અને તંદુરસ્ત માણસ એક જ મીનીટમાં કાળના વિકરાળ પંજામાં જઈ પડે છે. આથી એ સાબીત થાય છે કે આ ઔદારિક શરીરને કે વિશ્વાસ નહીં, કોણ જાણે ક્યારે અને કઈ ઘડીયે એને નાશ થઈ જાય. ક્ષણ ક્ષણમાં એમાં પરિવર્તન થતું જ રહે છે. આ જ કારણે મિદુરધર્માત્મક કહેવામાં આવેલ છે. આ શરીર જે વિધ્વંસનધમસ્વરૂપ છે, એના હાથ પગ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे लमित्यर्थः, एवम्-अध्रुवम् अनिश्चितस्थितिकं चञ्चलस्वभावत्वात् , अनित्यम्-तत्वापच्युतानुत्पन्नस्थिरायोधनस्वभावं नित्यं, न नित्यम्-अनित्यम्=अस्थायिस्वभावम् , भी हस्त-पादादिक अंगविशेष में उपघात-चोट आदि के लगने पर इस का अधःपात हो जाता है । जिस प्रकार जीर्ण-शीर्ण पत्तों का अधःपतन होता रहता है, ठीक यही दशा इस शरीर की होती रहती है। मर्मस्थानों में या हस्त-पादादिकों (हाथ-पग ) में विशेष चोट लगने से मृत्यु हो जाती है, यह अनुभवसिद्ध बात है, इसलिये इसे अध्रुव भी कहा है। इसके रहने की कोई निश्चित स्थिति नहीं है। यद्यपि शास्त्रों में औदारिक शरीर की स्थिति उत्कृष्ट और जघन्य रीति से प्रदर्शित की गई है। परंतु उतनी ही स्थिति इसके उदय में आवेगी यह तो कोई निश्चित बात नहीं । अकाल में भी इसका पतन होता देखा जाता है । क्यों कि इस का स्वभाव ही चंचल है; स्थिर नहीं, अतः इस अपेक्षा से यह अनित्य है । यद्यपि द्रव्यदृष्टि से किसी भी वस्तु का समूल नाश नहीं होता है, तो भी पर्यायदृष्टि से प्रत्येक पदार्थ परिणमनशील है । जो वस्तु अपने स्वरूप से अप्रच्युत अनुत्पन्न स्थिर और अयोधन स्वभाववाली होती है उसका नाम नित्य है । इस प्रकार की नित्यता से जो रहित है, वह अनित्य है । इस शरीर में इस प्रकारकी नित्यता नहीं है; क्यों कि यह पूरण-गलनઈત્યાદિ કોઈ ભાગ ઉપર ચોટ આદિ લાગી જતાં તેને અધઃપાત થઈ જાય છે. જેવી રીતે ઝાડ ઉપરનાં જીણું પાંદડાંને હવાનો સાધારણ સ્પર્શ લાગતાં જ તે ખરી પડે છે, ઠીક આવી દશા આ શરીરની થતી રહે છે. મર્મ સ્થાનમાં અને હાથ પગમાં વિશેષ ચોટ લાગવાથી મૃત્યુ થાય છે, એ અનુભવસિદ્ધ વાત છે. આ કારણે એને અસ્થિર કહેવામાં આવે છે. તેને રહેવાની કોઈ નિશ્ચિત સ્થિતિ નથી તો પણ શાસ્ત્રમાં
દારિક શરીરની સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટ અને જઘન્ય રીતિથી પ્રદર્શિત કરેલ છે, પરંતુ એટલી જ સ્થિતિ તેના ઉદયમાં આવશે એવી તે કોઈ નિશ્ચિત વાત નથી. અકાલમાં પણ તેનું પતન થવું અસંભવ નથી, કારણ કે તેને સ્વભાવ ચંચલ જ છે-સ્થિર નથી, એથી આ અપેક્ષાએ આ અનિત્ય છે, પંરતુ દ્રવ્ય-દષ્ટિથી કોઈ પણ વસ્તુને સમુળ નાશ થતો નથી તે પણ પર્યાયદષ્ટિથી પ્રત્યેક પદાર્થ પરિણમનશીલ છે, જે વસ્તુ પોતાના સ્વરૂપથી અપ્રયુત અનુત્પન્ન સ્થિર અને અઘન સ્વભાવવાળી હોય છે તેનું નામ નિત્ય છે, આવા પ્રકારની નિત્યતાથી જે રહિત છે તે અનિત્ય છે. આ શરીરમાં એવા પ્રકારની નિત્યતા છે નહિ, કારણ કે તે પૂરણ-ગળન
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
% 3D
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. २ अशाश्वतम्-शश्वत्-सर्वदा भवं शाश्वतं, न शाश्वतम्-अशाश्वतं-नित्यावस्थानरहितम् , एवं चयापचयिकम्-इष्टाहाराघुपयोगादौदारिककायवर्गणापरमाणनामुपचयाच्चयः, तद्विरुद्धोऽपचयः, चयश्वापचयश्च चयापचयौ, तावस्त्यस्येति चयापचयिकंवृद्धिक्षयस्वभावम् ; अत एव विपरिणामधर्म वि-विविधैः गर्भकौमारयौवनयाधकादिरूपैः परिणामः-दुग्धस्य दधिवदन्यथाभावो विपरिणामः, स एव धर्मः स्वभावो स्वभाववाला है । इसलिये यह अच्युत उत्पन्न और अस्थिर है । जिस प्रकार कूटस्थ नित्य में कोई भी जात का परिणमन दृष्टिपथ नहीं होता है उस प्रकार का कूटस्थ नित्य अयोधनस्वरूप यह शरीर नहीं है, इसलिये यह अनित्य है-अस्थायिस्वमाववाला है। जो निरन्तर रहे उसका नाम शाश्वत है, जो शाश्वत नहीं है उसका नाम अशाश्वत है। यह शरीर अशाश्वत इसलिये है कि इसका अवस्थान नित्य नहीं है। इसी प्रकार यह शरीर चय और अपचय विशिष्ट है-इष्ट आहारादिक के उपयोग-सेवन से औदारिक कायवर्गणा के परमाणुओं की वृद्धि से इसमें चयस्वभावता, और इससे विपरीत आहारादिक के उपयोग से अपचयस्वभावता सिद्ध है। चय और अपचय में बन्द समास है। चय और अपचय से जो युक्त हो अर्थात् चय और अपचय जिस में हों वह चयापचयिक है। वृद्धिक्षयखभावरूप यह शरीर है । समयानुसार घटती-बढती शरीर में होती हुई प्रत्यक्ष प्रतीत होती है, इसीलिये यह विपरिणामधर्मवाला है। जिस प्रकार दूध का परिणाम दही-आदि સ્વભાવવાળું છે, આ કારણે તે પ્રયુત ઉત્પન્ન અને અસ્થિર છે. જે પ્રકારે કુટસ્થ નિત્યમાં કોઈ પણ જાતનું પરિણામ જોવામાં આવતું નથી તે પ્રકારનું અઘન સ્વરૂપ આ શરીર નથી માટે આ અનિત્ય છે – અસ્થાયી સ્વભાવવાળું છે. જે નિરંતર રહે તેનું નામ શાશ્વત છે, જે શાશ્વત નથી તેનું નામ અશાશ્વત છે. આ શરીર અશાશ્વત એટલા માટે છે કે એની અવસ્થા નિત્ય નથી. આ પ્રકારે આ શરીર ચય અને અપચય–વિશિષ્ટ છે. ઈસ્ટ આહારાદિકના ઉપ
ગ–સેવન–થી દારિકકાયવર્ગણાના પરમાણુઓની વૃદ્ધિથી તેમાં ચય-સ્વભાવતા– અને એનાથી વિપરીત આહારાદિકના ઉપયોગથી અપચય-સ્વભાવતા સિદ્ધ છે, ચય અને અપચયમાં સામસામે સ્વભાવ છે. ચય અને અપચય જેમાં હોય તે ચયાપચયિક છે. વૃદ્ધિ-ક્ષય-સ્વભાવરૂપ આ શરીર છે, સમયાનુસાર ઘટવધ શરીરમાં થાય છે તેમ પ્રત્યક્ષ દેખાઈ આવે છે. આ કારણે તે વિપરિણામધર્મવાળો છે. જેમ દુધનું પરિણામ દહીં આદિ અવસ્થારૂપ થાય છે તેવી રીતે આ
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८
आचारानसूत्रे यस्य तद्विपरिणामधर्मम् एकस्मिन्नेव जन्मनि विविधावस्थाविशेषैरनेकविधपरिणामस्वभावं शरीरं वर्ततेऽतोः हे मुनयः ! यूयम् एतं रूपसन्धिम्-भिदुरादिस्वभावं शरीरं सुकुलजन्मबोधिलाभाधवसरं च पश्यत-प्रेक्षध्वं जानीतेत्यर्थों वा, तेन शरीरे ममत्वं विहाय तपःसंयमादेः साफल्यं विधेयमिति भावः ॥ सू० २॥ भिदुरधर्मादिस्वरूपं शरीरं विलोकयतो यद्भवेत्तदर्शयति-'समुप्पेह०'-इत्यादि।
मूलम् -समुप्पेहमाणस्स इकाययणरयस्स इह विप्पमुक्कस्स नत्थि मग्गे विरयस्स-त्तिबेमि ॥ सू० ३॥
छाया-समुत्प्रेक्षमाणस्यैकायतनरतस्येह विप्रमुक्तस्य नास्ति मार्गों विरतस्येति ब्रवीमि ॥ सू० ३ ॥ अवस्थारूप होता है उसी प्रकार इस शरीर के परिणामस्वरूप गर्भकौमार (बाल्य अवस्था) और यौवन एवं वृद्ध अवस्थाएं हैं। इस प्रकार एक ही जन्म में इन अनेक अवस्थाविशेषों से इस शरीर का भिन्न २ रूप में परिणमन होता हुआ देखा जाता है। इसलिये हे मुनियों ! रूपसन्धि अर्थात् भिदुरादिस्वभाववाला रूप-शरीर को एवं उत्तमकुल में उत्पत्ति तथा बोधिलाभ आदि प्राप्त करने की संधि अवसर को देखो। इसका अभिप्राय यह है कि-शारीरिकममता छोड़ कर तप संयम आदि का आराधन कर जीवन को सफल बनाओ ॥ सू०२॥ ___इन पूर्वोक्त विशेषणों से विशिष्ट शरीर को समझनेवाले मुमुक्षुजन को जो लाभ होता है, सत्रकार उसे प्रकट करते हैं-'समुप्पेह' इत्यादि। શરીરનું પરિણામ સ્વરૂપ ગર્ભ બાલ્યાવસ્થા અને યૌવન તેમજ વૃદ્ધ અવસ્થા છે. આ રીતે એક જ જન્મમાં જુદી જુદી અનેક અવસ્થા ઉપલબ્ધ આ શરીરના ભિન્ન ભિન્ન રૂપમાં પરિણમે છે જે સમયાનુકૂલ દેખાઈ આવે છે. આ કારણે હે મુનિઓ ! રૂપસન્ધિ અર્થાત્ ભિદુરાદિસ્વભાવવાળું સાપ, શરીરની ઉત્તમ કુળમાં ઉત્પત્તિ, લાભ આદિ પ્રાપ્ત કરવાની સંધિ—અવસરને જુઓ. આને અભિપ્રાય એ છે કે શારીરિક મમતાને છોડીને તપ સંયમ આદિનું આરાધન કરી જીવનને સફલ બનાવો છે સૂર છે - આ પૂર્વોક્ત વિશેષણોથી વિશિષ્ટ શરીરને સમજવાવાળા મેક્ષાથી જનને २ साल थाय छे तने सूत्र १२ प्रगट ४२ छ- “समुप्पेह०" त्यादि.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. २
टीका-'समुत्प्रेक्षमाणस्ये'-त्यादि। समुत्प्रेक्षमाणस्य-सम्सम्यक् उत्पेक्षमाणस्य पश्यतः-भिदुरादिधर्ममिदं शरीरमित्येवं निश्चिन्वत इत्यर्थः, एकायतनरतस्य सकलसावधव्यापारेभ्य आत्मा आयत्यते यस्मिन् , निपुणाचरणे वा यत्नवान् विधीयते इत्यायतनं-रत्नत्रयम् , एकम् सजातीयद्वितीयरहितम् आयतनम् एकायतनं, तस्मिन् रतः तत्परः=एकायतनरतस्तस्य-रत्नत्रयसमाराधनपरायणस्य
जिसे यह दृढ प्रतीति हो चुकी है कि पौद्गलिक होने से यह शरीर भिदुरादिधर्मात्मक है, इससे आत्मकल्याण का मार्ग साधा जा सकता है, अतः इसकी उपयोगिता अवश्य कर लेनी चाहिये, नहीं तो न मालूम कब इसका पतन हो जावे और मैं यों ही संसार में परिभ्रमण करता रहूँ। इस प्रकार की पवित्र भावना के वशवर्ती हो कर जो सकल सावध व्यापारों से निवृत्त होते रहते हैं वे रत्नत्रयरूप निज आत्मस्वभाव में रत बनते हैं। तथा संसार, शरीर एवं भोगों से सर्वथा छोड़ी हुई काँचली से सर्प की तरह जो अलिप्त रहते हैं, अपनी प्रवृत्ति को रातदिन वैराग्य की भावना रूपी पुटसे निर्मल बनाते रहते हैं, ऐसे विरत मुनि का नरकनिगोदादिक में गमन नहीं होता है। इन्हीं समस्त अभिप्रायों को चित्त में धारण कर सूत्रकार ने 'समुप्पेहमाणस्स' इस सूत्र का अवतरण किया है। वे कहते हैं'समुत्प्रेक्षमाणस्य' यह शरीर भिदुरादिधर्मात्मक है, इस प्रकार से इस शरीरका अच्छी तरह से जिसे निश्चय हो चुका है, और इसीलिये जो "एकायतनरतस्य" एकायतनस्वरूप रत्नत्रय में रत बना हुआ है-सकल
જેનાથી આવી દઢ ખાત્રી થઈ ચુકી છે કે પૌગલિક હોવાથી આ શરીર ભિદરાદિધર્માત્મક છે, એનાથી આત્મકલ્યાણને માર્ગ સાધી શકાય છે, એટલે એને ઉપયોગ જરૂરથી કરી લેવું જોઈએ, ન જાણે ક્યારે એનું પતન થઈ જાય, આ સંસારમાં હું આજ રીતે પરિભ્રમણ કરતા ન રહું, એવા પ્રકારની પવિત્ર ભાવનાને વશ થઈ જે સકલ સાવધ વ્યાપારોથી નિવૃત્ત બને છે તે રત્નત્રય રૂપ પિતાના આત્મસ્વભાવમાં રત બને છે, અને સંસાર શરીર તથા ભેગોથી સર્ષ જેમ ઉતારેલી કાચળીથી સદા દૂર રહે છે તે રીતે અલિપ્ત રહી પિતાની પ્રવૃત્તિને અહોરાત્ર વૈરાગ્યની ભાવનારૂપી પુટથી નિર્મળ બનાવતો રહે છે. એવા વિરત મુનિનું નરક-નિગોદાદિકમાં ગમન થતું નથી. આ સઘળા અભિપ્રાયને हिसमा पा२४ ४२. सूत्रधारे 'समुप्पेहमाणम्स' 11 सूत्रनु मयत२७५ ४२८ छे. ते छ -'समुत्प्रेक्षमाणस्य' 240 शरीर निहुराहिधर्मात्मा छे. १ प्रा२थी २॥ शरीरन! सारी शतरेने अनुभव थगियो छ, भने तेथी ४२ “एकायतनरतस्य"
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
___आचारास्त्रे इह-शरीरे जन्मनि संसारे वा विषमुक्तस्य-परिग्रहममत्वादिरहितत्वेन वि-विविधप्रकारैः प्रकर्षेण च मुक्तस्य-वैराग्यभावनया शरीराधनुरागरहितस्य, विरतस्य= सावधव्यापाररहितस्य मुनेः मार्गः नरकनिगोदादिगत्यागतिरूपः पन्थाः नास्ति न विद्यते । विरतस्य मुनेः कर्मणः शरीरस्य चासत्त्वान्न नरकादिगतिषु गमनं भवत्यतस्तस्य स मार्गों नास्तीत्याशयः । इति ब्रवीमि-न मया स्वमत्या प्रोक्तम् , यद्भगवत्सकाशान्मया श्रुतं तत् सर्व त्वां ब्रवीमि-कथयामि ॥ सू० ३ ॥ सावध व्यापारों से निवृत्त किया जाता है आत्मा जिसकी स्थिति में, अथवा निपुण आचरण में यत्नवाला किया जाता है आत्मा जिसके द्वारा उसका नाम आयतन है, वह रत्नत्रयस्वरूप है, यह आत्मा का निजधर्म है। इसके साथ दिया गया “ एक" विशेषण यह बतलाता है कि इसकी जोड़का
और कोई पदार्थ इस दुनिया में नहीं है। यह एक-असहाय-सर्वोत्कृष्टधर्म है । एकायतन में जो रत-लवलीन है, अर्थात् रत्नत्रय की अच्छी तरह से आराधना करने में तत्पर है वह एकायतनरत है। तथा " इह" शरीर, जन्म अथवा संसार में "विप्रमुक्तस्य" परिग्रह एवं ममत्वादि से रहित होनेसे जो “वि" विविध प्रकारों से और "प्र" प्रकर्ष से "मुक्तस्य" वैराग्यभावना से शरीरादिक के अनुराग से रहित है ऐसे सावध व्यापारों से रहित मुनि का मार्ग-नरकनिगोदादिक का गतिआगतिरूप मार्ग नहीं होता है, कारण कि विरत मुनि के तज्जातीय कर्म एवं शरीर का असत्त्व होने से नरकादि गतियों में गमन नहीं होता है ।
એકાયતનસ્વરૂપ રત્નત્રયમાં રત બનેલા છે બધા સાવદ્ય વ્યાપારોથી નિવૃત્ત કરાય છે આત્મા જેની સ્થિતિમાં, અથવા નિપુણ આચરણમાં યત્નવાળો બનાવી દેવામાં આવે છેઆત્મા જેનાથી તેનું નામ આયતન છે. તે રત્નત્રયસ્વરૂપ છે. આ આત્માના नियम छे. तेनी साथे २५पामा मायेत "एक" विशेष मे मतावे છે કે તેની જોડને કોઈ પદાર્થ દુનિયામાં છે જ નહિ. તે એક અસહાય સર્વે ત્કૃષ્ટ ધર્મ છે. એકાયતનમાં જે તત્પર છે. અર્થાત્ રત્નત્રયની સારી રીતે આરાधना ४२वामा तत्५२ छ त मेरायतनरत छ. तथा “इह " शरी२, सन्म अथवा ससारमा “विप्रमुक्तस्य' पनि ममत्वाविधी २डित डोपाथी ते "वि विविध प्राथी “प्र" प्रपथी “ मुक्तस्य" वैशय भावनाथी शरीरात પ્રત્યેની મમતાથી રહિત છે એવા સાવધ વ્યાપારથી રહિત મુનિને માર્ગ–નરક નિગેદાદિકની ગતિ-આગતિરૂપ માર્ગ-હોતું નથી, કારણ કે વિરત-મુનિનાં તજજા તીય કર્મ અથવા શરીરમાં આસક્તપણું ન હોવાથી નરકાદિ ગતિમાં તેનું ગમન
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. २
सावधव्यापारविरतो मुनिर्भवतीत्यभिधायाधुना तद्विपरीताचारमाचरन् परिग्रहवानिति दर्शयितुमाह-'आवंती' इत्यादि । __मूलम्-आवंती केयावंती लोगंसि परिग्गहावंती, से अप्पं वा बहुं वा अणुं वा शूलं वा चित्तमंतंवाअचित्तमंतं वा, एएसु चेव परिग्गहावंती, एयमेव एगेसिं महब्भयं भवइ, लोगवित्तं च णं उवेहाए, एए संगे अवियाणओ ॥ सू०४॥ ___ छाया-यावन्तः कियन्तो लोके परिग्रहवन्तः, तदल्पं वा बहु वा अणु वा स्थूलं वा चित्तवद्वा अचित्तवद्वा, एतेषु चैव परिग्रहवन्तः । एतदेव एकेषां महाभयं भवति, लोकवित्तं च खलूत्प्रेक्ष्यैतान् सङ्गानविजानतः ॥ मू० ४ ॥
टीका-यावन्तः' इत्यादि, लोके-मनुष्यलोके यावन्तः कियन्तः परिग्रहवन्तः-परिग्रहो येषामस्ति ते परिग्रहवन्तः परिग्रहतत्पराः भवेयुः। यस्य द्रव्यस्य परिग्रहस्तद् द्रव्यम् अल्पं-स्तोक-मूल्यतः कपर्दिकादिकं, प्रमाणतोऽर्कतूलादिकं, इसलिये उसका वह मार्ग नहीं है। यह कथन मैंने अपनी बुद्धिसे कल्पित कर नहीं कहा है; परंतु जैसामैंने भगवान् के मुख से सुना है वह सब वैसा तुमसे कहा है-इस प्रकार सुधर्मस्वामीने जम्बूस्वामीसे कहा ॥ सू० ३॥ _ 'सावध व्यापारों से विरत मुनि होता है' इस बातको कह कर अब 'जो इससे विपरीत अपनी प्रवृत्ति करता है वह परिग्रही है इस विषय को प्रकट करनेके लिये सूत्रकार कहते हैं-'आवंती' इत्यादि । ___ इस मनुष्य लोक में कितनेक मानव परिग्रहशाली हैं। यह परिगृहीत द्रव्य, चाहे अल्प हो; चाहे बहुत हो, परिग्रह, चाहे अणुरूप में हो; चाहे स्थूलरूप में हो; चाहे सचित्त हो; चाहे अचित्त हो; इनमेंसे થતું નથી, આ કારણે તેમને તે માર્ગ નથી. આ કથન મેં પિતાની બુદ્ધિથી કપેલું નથી, પરંતુ આ મેં ભગવાનના મુખેથી સાંભળ્યું છે એ બધું તમોને કહ્યું છે. આ પ્રકારે સુધર્મ સ્વામીએ જમ્મુ સ્વામીને કહ્યું. એ સૂત્ર ૩
સાવદ્ય વ્યાપારથી વિરત મુનિ હોય છે. આ વાત કહીને હવે “જે એનાથી વિપરીત પિતાની પ્રવૃત્તિ કરે છે તે પરિગ્રહી છે,” આ વિષયને પ્રગટ કરવા भाटे सूत्र२ ४ छ-" आवंती" त्यादि.
આ મનુષ્યલકમાં કેટલાક માણસે પરિગ્રહી છે.-પરિગ્રહ જેને છે તે. પરિગ્રહીત દ્રવ્ય ભલે ડું હોય, ભલે વધારે હોય, ભલે અણુરૂપ હોય, ભલે સ્કૂલરૂપમાં હોય, ભલે સચિત્તરૂપમાં હોય, ભલે અચિત્ત હોય, આમાંથી કંઈ
श्री. सायसूत्र : 3
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
mer
७२
आचारागसूत्रे बहु-अधिकं वा-मूल्यतो रत्नादिक, प्रमाणतः काष्ठादिकम्; अणु वा-मूल्यतोलघुतृणादिकं, प्रमाणतो वनादिकं, स्थूलं वा-मूल्येन प्रमाणेन च गजादिकम् । तानि च द्रव्यभावभेदेन द्विविधानि बोध्यानि; तथा हि-किञ्चिद् वस्तु द्रव्यतोऽल्पं न भावतः बजादिमणिः, अपरं च भावतोऽल्पं न द्रव्यतः-एरण्डकाष्ठादिकम् , अन्यच्च द्रव्यतो भावतोऽप्यल्पं कपर्दादिकम् ; उभयतो बहु स्थूलं च गोशीर्षकहरिचन्दनादिकम् । यद्वा-परिग्रहश्चतुर्विधो द्रव्यक्षेत्रकालभावभेदात् । एतच्च सर्व चित्तवद् वा अचित्तवद् वा, उपलक्षणान्मिश्रस्यापि ग्रहणम् । सर्वेषामेतेषां योगेन कुछ भी जिसके पास है वह परिग्रही है। यह परिग्रह ही अविरतियों
और विरतियों को महान् भयस्वरूप होता है । इस प्रकार इस लोकवित्त को समझ कर जो इससे विरत हैं उनके परिग्रहजन्य भय नहीं होता है। परिग्रह में अल्पता और अधिकता मूल्य की एवं प्रमाण की अपेक्षा से बतलाई गई है। मूल्यकी अपेक्षा जिसके पास एक कोडी-मात्र अल्प परिग्रह है अर्थात् इतना भी जिसके परिग्रह है कि जिसकी कीमत एक कोडी है यह भी परिग्रही है । प्रमाण की अपेक्षा-अर्कतूलादि (आककी रूई) मात्र भी जिसके परिग्रह है वह भी उसमें ममत्वभावविशिष्ट होने से परिग्रहयुक्त है । इसीप्रकार मूल्यकी अपेक्षा रत्नादिक, प्रमाणकी अपेक्षा काष्ठादिक बहुत परिग्रह हैं। मूल्यकी अपेक्षा लघु-अणु तृणादिक, प्रमाण की अपेक्षा बज्रादिक, मूल्य और प्रमाण से स्थूल हाथी घोडे आदि परिग्रह हैं। सचित्त और अचित्त परिग्रहके ग्रहण से मिश्र परिग्रहका भी यहां ग्रहण हुआ है। इन समस्त के ग्रहण से अथवा कुछ २ के પણ જેની પાસે છે તેને પરિગ્રહી કહે છે. આ પરિગ્રહ જ અવિરતિ અને વિરતિ
ને મહાભયસ્વરૂપ છે. આ પ્રકારે આ લેક પરિગ્રહને સમજીને જે તેનાથી વિરત છે તેને પરિગ્રહજન્ય ભય હોતું નથી. પરિગ્રહમાં અલ્પતા અને અધિ. કતા મૂલ્યની અને પ્રમાણુની અપેક્ષાથી બતાવવામાં આવી છે. કિંમતની અપેક્ષા જેની પાસે એક કેડી માત્ર અલ્પ પરિગ્રહ છે અર્થાત એટલે પણ પરિગ્રહ છે કે જેની કિંમત એક કેડી છે તે પણ પરિગ્રહી છે. પ્રમાણની અપેક્ષા આકડાનું રૂ. માત્ર પણ જેને પરિગ્રહ છે તે પણ તેનામાં મમત્વભાવવિશિષ્ટ હોવાથી પરિગ્રહયુક્ત છે. તેવી રીતે મૂલ્યની અપેક્ષા રત્નાદિક, પ્રમાણુની અપેક્ષા કાષ્ઠ આદિક ઘણજ પરિગ્રહ છે. મૂલ્યની અપેક્ષા લઘુ-આણુ-તૃણાદિક, પ્રમાણની અપેક્ષા વજાદિક, મૂલ્ય અને પ્રમાણથી સ્થૂલ હાથી ઘેડા આદિ પરિગ્રહ છે. સચિત્ત અને અચિત્ત પરિગ્રહના ગ્રહણથી મિશ્ર પરિગ્રહને પણ અહિં ગ્રહણ થયેલ છે.
श्री माया
सूत्र : 3
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५ उ. २ परिग्रहिणो भवन्ति, तदेवाह-एतेष्वित्यादि, एतेषु चैव-पडूजीवनिकायेष्वल्पबहुस्थूललघ्वादिषु चैव प्राणिनः परिग्रहवन्तः ममखवन्तो जायन्ते। यः कोऽपि विरतोऽविरतो वाऽल्पादिवस्तुजातेन परिग्रहवान् भवति, ततश्च पञ्च-महावतेष्वेकव्रतविराधनात् सर्वव्रतविराधको भवति, अनिवारितास्रवत्वादिति भावः। एतेषां परिग्रहात्तत्सेविनामपरिग्रहाभिमानिनां शरीरमनायैवेत्याह-'एतदेवे'त्यादि । ग्रहण से जीव परिग्रही होते हैं। इन षड्जीवनिकायरूप अल्प, बहु, स्थूल और लघुरूप परिग्रहमें मूर्छाशाली होने से जीव ममत्वपरिणामी होते हैं। जो कोई अविरत प्राणी अपने को विरतरूप से घोषित करता हुआ भी 'ममेदं '-भावसे अल्प परिग्रहरूप वस्तु का भी ग्रहण करता है वह परिग्रही ही है । इसी प्रकार से पंचमहाव्रतों में से जो एक भी व्रतकी विराधना करता है वह अपने समस्त व्रतोंका विराधक होता है। कहीं किसी एक अंश में भी जिसके अपराध का सद्भाव हुआ है उसके समस्त अंशों में भी अपराधीपना आता है; क्यों कि ऐसी हालतमें उसके आस्रव का द्वार बंद नहीं होता। उत्तर गुणों में अतिचार भी ऐसा ही होता है यदि मूलगुणों का विध्वंसक न हो।
शङ्का—अल्पादिवस्तुरूप परिग्रह के ग्रहण से यदि परिग्रहवत्ता मानी जावे तो फिर जो अल्पादिरूप परिग्रहका सेवन करते हुए भी अपने को अपरिग्रही कहते हैं उनके आहार एवं शरीरादिक भी આ બધાના પ્રહણથી અથવા કોઈ કેઈન ગ્રહણથી જીવ પરિગ્રહી બને છે. આ પજવનિકાયરૂપ અપ, બહુ, સ્થળ તેમજ લઘુરૂપ પરિગ્રહમાં મૂચ્છશાળી હોવાથી જીવ મમત્વપરિણામી બને છે. જે કોઈ અવિરત પ્રાણી પોતાને વિરતરૂપથી જાહેર કરી “મમેદ’–ભાવથી અ૫પરિગ્રહરૂપ વસ્તુ પણ ગ્રહણ કરે તો તે પરિગ્રહી જ છે. આ પ્રકારે પાંચ મહાવ્રતમાંના એક વ્રતની વિરાધના કરે છે તે પિતાનાં સમસ્ત વ્રતને વિરાધક બને છે. ક્યાંક કઈ એક અંશમાં પણ જેનામાં અપરાધને સદ્ભાવ થયે પછી તેના સમસ્ત અશમાં અપરાધીપણું આવી જાય છે, કેમકે એવી હાલતમાં એના આસવના દ્વાર બંધ નથી થતાં. જે મૂળગુણને વિધ્વંસક નહિ હોય તે ઉત્તરગુણોમાં પણ અતિચાર એમજ હોય છે.
શંકા –અાદિવસ્તુરૂપ પરિગ્રહના ગ્રહણથી જે પરિગ્રહવત્તા માનવામાં આવે તે પછી અપાદિરૂપ પરિગ્રહનું સેવન કરવા છતાં પિતાને અપરિગ્રહી કહે એના આહાર અને શરીરાદિક પણ અનર્થનાં કારણ બનશે? આ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागस एकेषां केषांचिद् विरतानामविरतानां वा परिग्रहिणाम् एतदेव शरीरं महाभयं कारणे कार्योपचारात्माणातिपातादिकरणेन नरकनिगोदादिकटुकफलरूपमहाभयजनकत्यान्महाभयमेव भवति ।
यद्वा-यथा-पाणिपुटभोजिनां शरीराहारादेरन्यस्याप्यल्पस्य पात्रवस्त्रादेरसवाद् गृहस्थसमनि चाधःकर्मादिदोषदुष्टमाहारादिकमश्नतां हि महता कर्मबन्धेन पोषणाच्छरीरं महाभयहेतुत्वान्महाभयं, तथा तच्छरीरं गृह्यस्थानेऽनाच्छादनेन अनर्थ के लिये होंगे? इस शंकाका समाधान करने के लिये सूत्रकार " एतदेव एकेषां महाभयं भवति" इस सूत्रांश का कथन करते हैं। वे कहते हैं-चाहे विरतिसंपन्न हो, चाहे उससे रहित अव्रती हो उसके अल्पादिरूप परिग्रह की सत्ता में भी 'ममेदं'-भावसे अवश्य परिग्रहपना है। यह परिग्रहवत्ता ही उनके लिये नरकनिगोदादिक के भयंकर फलरूप महाभय का कारण होने से महाभयस्वरूप होता है।
अथवा-परिग्रहयुक्त प्राणियों के " एतदेव" यह शरीर और आहारादिक महाभयस्वरूप हैं, जैसे-जो पाणिपुट (करपात्र) में भोजन करनेवाले हैं, जिनके पास पात्र और वस्त्रादिक कुछ भी नहीं हैं, परन्तु वे गृहस्थों के यहां आधाकर्मादिक दोषों से दूषित आहारादिक के लेने से महान् कर्मों का बंध करनेवाले होते हैं, इससे उनका शरीरादिक उन्हें महाभय का हेतु होने से महाभयस्वरूप हैं। तथा-उनका शरीर, वस्त्र से रहित होने से गुह्यस्थान निरावरण रहताहै, शानु समाधान ४२५॥ भाट सूत्रा२ " एतदेव एकेषां महाभयं भवति" मा સૂત્રનું કથન કરે છે. તે કહે છે કે–ભલે વિરતિસંપન્ન હોય ચાહે એનાથી રહિત અવતી હોય છતાં અલ્પાદિરૂપ પરિગ્રહની સત્તામાં પણ અમેદભાવથી અવશ્ય પરિગ્રહપણું છે. આ પરિગ્રહવત્તા જ એને માટે નરકનિગોદાદિકના ભયંકર ફળરૂપ મહાભયનું કારણ હોવાથી મહાભયસ્વરૂપ બને છે. અથવા–પરિગ્રહયુક્ત प्राणायाने “एतदेव” शरीर तेभ०८ मा मडामय स्व३५ छे.भडे- पाणिપુટ (કરપાત્ર)થી જ ભોજન કરવાવાળા છે, જેની પાસે પાત્ર તેમજ વસ્ત્રાદિક કાંઈ પણ નથી પરંતુ જે ગૃહસ્થોને ત્યાં આધાકર્માદિક દષોથી દૂષિત આહારાદિક લેવાથી મહાન કર્મોના બંધ કરવાવાળા હોય છે, આથી તેના શરીરાદિક તેને મહાભયનો હેતુ હોવાથી મહાભયસ્વરૂપ છે. તથા તેનું શરીર વસ્ત્રથી રહિત હોવાથી ગુપ્ત અંગ ખુલ્લું રહે છે, આ કારણે એવી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. २
लज्जाया असत्वाल्लोकनिन्द्यत्वेन जिनशासनलाघवोत्पादनाच्च स्वपरयोर्महाभयकारि भवति । भगवताऽपि संयमे लज्जायाः प्राथम्यमभिहितं, तथाहि " लज्जा - दया-संजम-वंभरं" इत्यादि । यस्मात्परिग्रहोऽनर्थाय भवतीस्यत उपदिशति 'लोकवित्त'-मित्यादि । विरतो मुनिः लोक वित्तं लोकस्य=असंयतलोकस्य वित्तं धनम् अल्पादिरूपम्, यद्वा-' लोकवृत्त 'मितिच्छाया, तेन-लोकस्य वृत्तमाचरणम् = आहार-भय-मैथुन - परिग्रहसंज्ञारूपं महते भयाय भवतीति च पुनः, खलु = वाक्यालङ्कारे उत्प्रेक्ष्य = ज्ञात्वा ज्ञपरिज्ञया, प्रत्याख्यानपरिज्ञया परिहरेत् । तादृशस्य यत्स्यात्तदाह'एतान् ' इत्यादि । एतान् पूर्वोक्तान् संगान् द्रव्यपरिग्रहसम्बन्धान् अविजानतः =अविदधतः - परिग्रहसम्बन्धरहितस्य मुनेः परिग्रहोत्पन्नं महाभयं न भवति ।। मू०४॥ इसलिये ऐसी हालत में उनका शरीर लज्जारहित होने से लोकनिंदा का पात्र होता है, इससे जिनशासनकी अवलेहना होती है; इसलिये उनका वह शरीर स्व-पर के लिये महाभयकारी होता है। संयममें भगवान्ने "लज्जा - दया-संजम - बंभचेरं" इत्यादिवाक्यानुसार लज्जाके लिये प्रथम स्थान दिया है। जिस कारण से परिग्रह अनर्थकारी बतलाया गया है इसी लिये सूत्रकार कहते हैं- 'लोकवित्त' मित्यादि । असंयतलोकका धन, अथवा असंयत लोककी आहार, भय, मैथुन और परिग्रह - संज्ञारूप लोकवृत्त ('लोकवित्तं' की 'लोकवित्तं' या 'लोकवृत्तं 'संस्कृतच्छाया होती है) उन्हें बडे भारी भय के लिये होता है। सूत्र में " खलु " शब्द वाक्यालंकार में प्रयुक्त हुआ है। इसलिये मोक्षार्थी जन लोकवित्त अथवा लोकवृत्त को महाभयकारी ज्ञपरिज्ञा से जानकर प्रत्याख्यानपरिज्ञा से उसका परित्याग करे। परिग्रह के परिवर्जन से त्यागी के जो लाभ होता है उसे सूत्रकार " एतान् संगान् अविजानतः " इस सूत्रांश से कहते हैं ।
७५
હાલતમાં તેનું શરીર લજ્જારહિત હાવાથી લોકનિંદાને પાત્ર ખને છે. તેનાથી જીનશાશનની અવહેલના થાય છે, માટે તેનું તે શરીર સ્વ અને પરને માટે મહાલયકારી અને છે. સયમમાં ભગવાને लज्जा - दया- संजम - बंभचेरं " त्याहि વાકય અનુસાર લજ્જાને માટે પ્રથમ સ્થાન આપેલ છે. જે કારણથી પરિગ્રહ अनर्थारी मतावेस छेतेने भाटे सूत्रार उडे छे- 'लोकवित्तं' - ४त्याहि असंयंत લાકનું ધન અથવા અસયત લેાકના આહાર,ભય,મૈથુન અને પરિગ્રહ સંજ્ઞારૂપ લેાકવૃત્ત તેના માટે ભારે ભયજનક હોય છે. આ માટે મેાક્ષાર્થી જન લેાકવિત્ત અથવા લેાકવૃત્તને મહાભયકારી ન-પરિનાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન-પરિજ્ઞાથી તેના ત્યાગ કરે, પિરગ્રહના પરિવજનથી ત્યાગીને જે લાભ થાય છે તેને સૂત્રકાર एतान् संगान् अविजानतः " मा सूत्रथी उहे छे ! रमा द्रव्य-परिवहनी साथै पोताना संबंध
66
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६
अपि चान्यदप्याह
से सुद्धिं ' इत्यादि ।
मूलम् - से सुपडिबुद्धं सूवणीयंति नच्चा पुरिसा ! परमचक्खू विपरक्कमा । एएस चेव बंभचेरं तिबेमि । से सुयं च मे, अज्झत्थयं च मे, बंधपमुक्खो अज्झत्थेव । एत्थ विरए अणगारे दीहरायं तितिक्खए । पमत्ते बहिया पास, अप्पमत्तो परिव्वए । एणं मोणं सम्मं अणुवासिज्जासि - तिबेमि ॥ सू० ५ ॥
आचाराङ्गसूत्रे
-----
छाया - तस्य सुमतिबुद्धं सुपनीतमिति ज्ञात्वा पुरुष ! परमचक्षुर्विपराक्रमस्व । एतेषु चैव ब्रह्मचर्यमिति ब्रवीमि । तचश्रतं च मयाऽध्यात्मकं च मे बन्धप्रमोक्षोऽ arred ra | अत्र विरतोऽनगारो दीर्घरात्रं तितिक्षेत । प्रमत्तान् बहिः पश्य, अप्रमत्तः परिव्रजेत् । एतन्मौनं सम्यक् अनुवासये:, इति ब्रवीमि ॥ ०५ ॥
टीका- 'तम्ये- 'त्यादि, तस्य = परिग्रहरहितस्य, सुप्रतिबुद्धं - सु - शोभनं प्रतिबुद्ध - जागरितं, सुपनीतं = शोभनं दर्शितं ज्ञानादित्रिकं सुदृष्टिकैः प्रत्यक्षज्ञानिभिः इस द्रव्य परिग्रह के साथ अपना संबंध नहीं रखनेवाले अर्थात् परिग्रह के संबंध से रहित मुनिको परिग्रहजन्य महाभय नहीं होता है ।। सू० ४ ॥
और भी बात सूत्रकार प्रकट करते हैं-' से सुपडिबुद्धं ' इत्यादि । जो मनुष्य परिग्रह से रहित हैं उनका ही अपने मार्ग में सच्चा जागरण है और उनके ही ज्ञानादिकत्रिक निर्दोष हैं, अथवा — उनका अपने कर्तव्यपथ में जो जागरण है वह सूपनीत है - तीर्थङ्करादिक प्रत्यक्षज्ञानियों ने अच्छी तरह से प्रकट किया है, और इसी मार्ग की उन्हों ने अपने शिष्यों को ज्ञानादिकत्रय की प्राप्तिके निमित्त युक्ति और दृष्टान्त નહિ રાખવાવાળા અર્થાત્ પરિગ્રહના સંબંધથી રહિત મુનિને પરિગ્રહજન્ય મહાભય હોતા નથી. ।। સૂ૦ ૪ ૫
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
इरी येऊ मील पशु वात सूत्रार अगर रैछे - " से सुपडिबुद्धं" इत्याहि.
જે મનુષ્ય પરિગ્રહથી રહિત છે તેનુ જ પાતાના માર્ગમાં સાચું જાગરણ છે, અને તેના જ્ઞાન આદિ નિર્દોષ છે, અથવા તેનું પેાતાના કર્તવ્યપથમાં જે જાગરણ છે તે સૂપનીત છે—તી કરાદિક પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનીઓએ સારી રીતે પ્રગટ કરેલ છે, અને તે માર્ગ તેમણે પેાતાના શિષ્યાને જ્ઞાનાદિકત્રયની પ્રાપ્તિ
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. २
७७ हेतुदृष्टान्तैः शिष्याणां प्रापितमित्यर्थः । इति एवं ज्ञात्वा-विचार्य हे पुरुष! हे भव्य ! परमचक्षुः परमं-ज्ञानं तपः संयमो वा चक्षुः नेत्रं यस्य स परमचक्षुः= से पुष्टि की है । यद्वा-इसी मार्गद्वारा उन्होंने अपने शिष्यों को ज्ञानादिकों की प्राप्ति कराई है।
भावार्थ-यह राजमार्ग है कि परिग्रह के त्याग किये विना साधु को अपने कर्तव्य पथ में सच्ची आराधकता की जागृति नहीं हो सकती है। कारण कि इसके सद्भाव में सदा आत्मा में आकुलता रहती है। आकुलता में स्वधर्माराधन हो नहीं सकता। परिग्रह के सद्भावमें ही सावधप्रवृत्ति एवं अनेक अनर्थों की परंपरा बढती है । परिग्रह के त्याग से आत्मा में अपूर्व शांति और स्वरमणता आती है । अतः यही मार्ग सर्वोत्तम है । इस मार्ग का जो पथिक है वही सच्चे रूपमें अपने कर्तव्य पथ का निभानेवाला और सम्यग्दर्शनादिकरूप मोक्षमार्गका अनुयायी है। इसी मार्गद्वारा तीर्थङ्करादिक प्रत्यक्षज्ञानियों ने अपने ध्येय की प्राप्ति की है और अपने शिष्यों को भी इसी मार्गके अनुसरण करने का उपदेश दिया है । हेतु और दृष्टान्तों से इसी मार्ग की उन्होंने पुष्टि की है।
" इति ज्ञात्वा" इसलिये हे भव्य पुरुष! ऐसा समझ कर इसी मार्ग पर चल कर तुम ज्ञान अथवा संयम या तपरूपी चक्षुओं की प्राप्ति નિમિત્તે યુક્તિ અને દષ્ટાંતથી સમજાવેલ છે, તેમજ આ માર્ગ દ્વારા તેઓએ પોતાના શિષ્યોને જ્ઞાનાદિકની પ્રાપ્તિ કરાવી છે.
ભાવાર્થ –આ રાજમાર્ગ છે કે પરિગ્રહને ત્યાગ કર્યા વગર સાધુને પિતાના કર્તવ્ય પંથમાં સાચી આરાધકતાની જાગૃતી મળી શકતી નથી, કારણ કે પરિગ્રહના સર્ભાવમાં આત્માની સદા આકુલતા રહે છે. આકુલતામાં ધર્મનું આરાધન નથી થઈ શકતું. પરિગ્રહના અભાવમાં જ સાવધ પ્રવૃત્તિ તેમજ અનેક અનર્થોની પરંપરા વધે છે. પરિગ્રહના ત્યાગથી આત્મામાં અપૂર્વ શાંતિ તેમજ સ્વરમણતા આવે છે. આ માર્ગ જ સર્વોત્તમ છે. આ માગને જે પથિક છે તે જ સાચા રૂપમાં પિતાના કર્તવ્યપથને નિભાવનાર તેમજ સમ્યગ્દર્શનાદિકરૂપ મોક્ષમાર્ગને અનુયાયી છે. આ જ માર્ગ દ્વારા તીર્થકરાદિક પ્રત્યક્ષજ્ઞાનિઓએ પોતાના ધ્યેયની પ્રાપ્તિ કરી છે, અને પોતાના શિષ્યોને પણ આ જ માર્ગનું અનુસરણ કરવાને ઉપદેશ આપેલ છે, હેતુ અને દેખાતેથી આ માર્ગને તેમણે સ્વીકાર કર્યો છે.
“इति ज्ञात्वा" सेटमा भाटे उलव्य पु३५ ! ॥ समलने २४ भाग ઉપર ચાલી તમો જ્ઞાન અથવા સંયમ અથવા કપરૂપી ચક્ષુઓની પ્રાપ્તિ કરી શકશે
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे मोक्षैकदर्शनः सन् विपराक्रमस्व-संयमे ज्ञानावरणीयाधष्टविधकर्मक्षपणनिरवद्यानुष्ठानस्य तपसश्चाचरणेन वि-विशेषेण पराक्रमस्व-पराक्रमं कुरुष्व, तपोवीरो धर्मवीरश्च भवेत्यर्थः, किमर्थं संयमे पराक्रमोपदेशः? इत्यत आह—' एतेषु' इत्यादि, एतेषु चैव-परिग्रहाग्रहपराङ्मुखेष्वेव वस्तुतो ब्रह्मचर्य मैथुननिवृत्त्यादिनवविधरूपं विद्यते नेतरेषु सपरिग्रहेषु, तेषु नवविधब्रह्मचर्यगुप्त्यसम्भवात् । यद्वा-एतेषु षड्जीवनिकायेषु तदुपमर्दनविरतिरूपसंयमाचरणमेव ब्रह्मचर्य,नान्यत्। कर सकते हो-मुक्ति मार्ग के दर्शक बन सकते हो। जब अपरिग्रहता तुम्हें प्राप्त हो जायगी, तब ही तुम ज्ञानावरणीयादिक अष्ट प्रकार के कर्मों को समुन्मूलन करनेवाले निरवद्य अनुष्ठानरूप तप की आराधनामें विशेष पराक्रम करोगे और इस तरह सेतुम तपवीर और धर्मवीर बन सकोगे । संयम अथवा तप में पराक्रमशाली होने का उपदेश इसीलिये दिया जाता है कि जो परिग्रह के ग्रहणमें पराङ्मुख हैं उन में ही वस्तुतः नौ प्रकार के मैथुन की निवृत्तिरूप ब्रह्मचर्यव्रतकी सम्यक् रीतिसे रक्षकता आती है, अन्यों में नहीं; कारण कि वे परिग्रहके ग्रहण करने में आसक्त होनेसे नौ प्रकार से उस ब्रह्मचर्यकी रक्षा नहीं कर सकते हैं। अथवा-" एतेषु चैव ब्रह्मचर्यम्"-इस वाक्य का यह भी अर्थ होता है, कि इन षड्जीवनिकायों के घात करनेकी विरतिरूप जो संयम है इसका आचरण करना ही ब्रह्मचर्य है, अन्य ब्रह्मचर्य नहीं है ।
મુક્તિ માર્ગના દર્શક બની શકશે. જ્યારે આ અપરિગ્રહતા તમે પ્રાપ્ત કરી શકશે ત્યારે જ તમે જ્ઞાનાવરણીયાદિક આઠ પ્રકારના કર્મોનો નાશ કરવાવાળા નિરવઘ અનુષ્ઠાનરૂપ તપની આરાધનામાં વિશેષ પરાક્રમ કરશે, અને આવી રીતે તમે તપવીર અને ધર્મવીર બની શકશે. સંયમ અને તપમાં પરાક્રમશાળી હોવાને ઉપદેશ એ માટે આપવામાં આવેલ છે કે જે પરિગ્રહના ગ્રહણમાં પરમુખ છે તેમનામાં ખરી રીતે નવ પ્રકારના મૈથુનની નિવૃત્તિરૂપ બ્રહ્મચર્ય વતની સમ્યક્ રીતિથી રક્ષતા આવે છે, બીજામાં નહીં. કારણ કે તેઓ પરિ ગ્રહના ગ્રહણ કરવામાં આસક્ત હોવાથી નવ પ્રકારના તેવા બ્રહ્મચર્યની રક્ષા ४२री २४ता नथी, मने “ एतेषु चैव ब्रह्मचर्यम्” मा पायन ये ५ मथ થાય છે કે જીવનિકાયની ઘાત કરવાની વિરતિરૂપ જે સંયમ છે તેનું આચરણ કરવું એ જબ્રહ્મચર્ય છે, બીજું બ્રહ્મચર્ય નથી.
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५ उ. २
इति अधिकारसमाप्तौ; ब्रवीमि-कथितं वक्ष्यमाणं वा अभिदधामि । एतत् सर्व भगवदुपदेशादेव मया ज्ञातमित्येवाह-'तदित्यादि' । यन्मया प्रोक्तं वक्ष्यमाणं वा तत् सर्व मया श्रुतं तीर्थङ्करसकाशात् , तथा तत्सर्वमध्यात्मकम्-आत्मनि इत्यध्यात्म तदेवाध्यात्मकं मे ममान्तःकरणस्थितं, किं तत्सर्वमिति जिज्ञासायामाह'बन्धे 'त्यादि, अध्यात्मे एवब्रह्मचर्ये एव व्यवस्थितस्य बन्धप्रमोक्षः बन्धात्= कर्मबन्धात् प्रमोक्षो भवति ।
यद्वा-बन्धप्रमोक्षौ' इतिच्छाया, ततो बन्धः-ज्ञानावरणीयाधष्टविधकर्मसम्बन्धः, प्रमोक्षः तस्मात्पृथग्भवनं च बन्धप्रमोक्षौ, उभावपि अध्यात्मे एव= " इति ब्रवीमि"-इति पद अधिकार की समाप्तिका सूचक है, अर्थात् इस उद्देश में यहां तक अथवा इस सूत्र में जो कहा है और आगे भी जो कुछ कहता हूं वह मैंने भगवान् के उपदेश से ही जाना है। इसी लिये सूत्रकार ने" तच्च श्रुतं मया" यह कहा है। यह कथित अथवा आगे प्रतिपाद्य समस्त विषय जिसे मैंने तीर्थङ्कर प्रभु से सुना है वह मेरी आत्मा में-अन्तःकरणमें स्थित है। उन्हों ने यह कहा है कि-"अध्यात्मे एव" ब्रह्मचर्य में व्यवस्थित साधु की ही बन्धसे मुक्ति होती हैअर्थात् वह जीव प्रकृतिबन्ध, स्थितिबन्ध, अनुभागबन्ध और प्रदेशबन्ध-इन चार प्रकार के कर्मबन्ध से रहित होता है । सो यही बात मैंने भी यहां पर कही है।
अथवा-"बंधपमुक्खो "की " बंधप्रमोक्षौ" यह भी संस्कृत छाया होती है । ज्ञानावरणीयादिक आठ प्रकारके काका सम्बन्ध तो बंध है और उससे आत्मा का पृथक होना प्रमोक्ष है । ये दोनों
" इति ब्रवीमि " ति ५६ मधि४।२नी समातिनु सूय छ, अर्थात् २ ઉદ્દેશમાં અહીં સુધી અથવા આ સૂત્રમાં જે કહ્યું છે અને આગળ પણ જે કાંઈ ४९ छु ते अधा में सपानना उपदेशथी ना छे. भाट सूत्रारे “ तत् श्रुतं च मया " २४हेस छ. २॥ स थq! सारे उपामा माशे ते સમસ્ત વિષય, જેને મેં તીર્થંકર પ્રભુથી સાંભળ્યું છે તે મારા આત્મામાં– मत:४२मा स्थित छे. तेभरे से यु , " अध्यात्मे एव" ब्रह्मययभा વ્યવસ્થિત સાધુની જ બંધથી મુક્તિ થાય છે, અર્થાત્ એ જીવ પ્રકૃતિબંધ, સ્થિતિબંધ, અનુભાગબંધ, અને પ્રદેશબંધ, આવા ચાર પ્રકારના કર્મબંધથી રહિત બને છે. તે જ વાત મેં પણ અહિં કહી છે.
अथवा “ बंधपमुक्खो"नी “बन्धप्रमोक्षौ " संस्कृत छाया मने छ. તથા જ્ઞાનાવરણીયાદિક આઠ પ્રકારના કર્મોને સંબંધ બંધ છે તેનાથી આત્માનું
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
___आचारागसूत्रे आत्मन्येव स्तः, रागद्वेषयोरात्मन्येव सद्भावात् । अपि च-अत्र-आरम्भपरिग्रहे अप्रशस्ताध्यात्मे वा विरत:-उपरतः, अनगार:-मुनिः दीर्घरात्रं यावजीवं परिग्रहासत्त्वाद् यत् क्षुत्पिपासादिकम् आतङ्कादिकं वा समापतेत् तत्सर्व तितिक्षेत सहेत। अन्यमप्युपदेशमाह-'प्रमत्तान्'-इत्यादि, प्रमत्तान् असंयतान् आरम्भपरिगृहीतान् कुलिङ्गिनः परतीथिकान् बहिः भगवदाज्ञारूपाद् धर्माद्वहिर्भूतान् पश्य । अतो भगवदाज्ञावर्ती मुनिः अप्रमत्तः संयमानुपालनार्थ प्रयत्नवान् , यद्वा-अप्रमत्तः= पञ्चविधप्रमादरहितः सन् परिव्रजेत्-प्रत्रज्यां परिपालयेत्-विहरेदित्यर्थः । किंचबंध और प्रमोक्ष “अध्यात्मे एव" आत्मा में ही हैं । क्यों कि राग
और द्वेष आत्मा में ही होते हैं। जहां बंध है वहीं मुक्ति है । तथाआरंभ और परिग्रह में अथवा अप्रशस्त अध्यात्म-रागद्वेष विशिष्ट आत्मामें जो लीन नहीं है-उनसे विरक्त है, उस मुनिको दीर्घरात्र जीवनपर्यन्त परिग्रह के असत्त्व से जो क्षुधा तृषा आदि परीषह अथवा किसी भी प्रकार का रोग उपद्रव आधे तो उन सब का उसे सहन करना चाहिये । तथा जो असंयत हैं, आरंभ-परिग्रहमें आसक्त हैं, द्रव्यलिङ्गी हैं ऐसे पासत्यादिकों और परतीर्थिकों को वीतराग प्रभुकी आज्ञारूप धर्ममार्ग से बाहर समझना चाहिये। जो वीतरागप्रभुकी आज्ञानुसार प्रवृत्ति करनेवाले हैं और संयममार्गकी परिपालना करने में प्रयत्नशील हैं वे अनगार मुनि हैं। इसलिये भगवान्की आज्ञावर्ती मुनि अप्रमत्त होकर अपने संयम के पालन करनेके लिये प्रयत्नशील बन “परिव्रजेत्” प्रव्रज्या-भागवती दीक्षा का भले प्रकार पालन करे। पृथ५ थर्बु तेनु नाम प्रमोक्ष छ. २॥ भन्ने ५५ मने प्रमोक्ष “ अध्यात्मे एव" આત્મામાં જ છે, કારણ કે રાગ અને દ્વેષ આત્મામાં જ હોય છે, જ્યાં બંધ છે ત્યાં મોક્ષ છે. તથા આરંભ અને પરિગ્રડમાં અથવા અપ્રશસ્ત અધ્યાત્મ-રાગષવિશિષ્ટ આત્મા–માં જે લીન નથી એટલે તેનાથી વિરક્ત છે તે મુનિને દીર્ઘ રાત્ર– જીવનપર્યન્ત પરિગ્રહના અસવથી જે ક્ષુધા તૃષા આદિ પરિષહ અથવા કોઈ પણ પ્રકારના રોગનો ઉપદ્રવ આવે તે એ બધાને સહન કરવું જોઈએ. તથા જે અસંયત છે, આરંભ પરિગ્રહમાં આસક્ત છે, દ્રવ્યલિંગી છે, એવા પાસસ્થાદિક અને પરતીર્થિકોને વીતરાગ પ્રભુની આજ્ઞારૂપ ધર્મમાર્ગથી બહાર સમજવા જોઈએ. જે વીતરાગ પ્રભુની આજ્ઞા–અનુસાર પ્રવૃત્તિ કરવાવાળા છે, અપ્રમત્ત છે, અને સંયમ માર્ગની પરિપાલન કરવામાં પ્રયત્નશીલ છે તે અનગાર–મુનિ છે. આ કારણે ભગવાનના આજ્ઞાવત મુનિ અપ્રમત્ત બનીને પોતાના સંયમનું પાલન કરવા માટે
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ.२ एतत् मौनं-भगवदावेदितं चारित्रं हे शिष्य! त्वं समनुवासये:-सम्-सम्यक्-पूर्वोक्तयथार्थरूपेण अनुवासयेः परिपालय । इति ब्रवीमीत्यस्यार्थस्तूक्त एव ।। मू० ५ ॥
॥ इति पञ्चमाध्ययनस्य द्वितीय उद्देशः समाप्तः ॥५-२॥ यह मुनिसंबंधी कर्तव्य-चारित्र भगवान्ने कहा है, सो हे शिष्य ! पूर्व में प्रतिपादित यथार्थरूप से तुम इसका पालन करो! " इति ब्रवीमि" इस प्रकार श्री सुधर्मास्वामी ने श्री जम्बूस्वामी से कहा॥
॥ पंचम अध्ययन का द्वितीय उद्देश समाप्त ५-२॥ प्रयत्नशील मनी “ परिव्रजेतू" प्रबन्या-मावती दीक्षाने नदी रे पाखन ४२, આ મુનિસંબંધી કર્તવ્ય એટલે ચારિત્ર ભગવાને કહેલ છે, માટે હે શિષ્ય! પહેલાં
वाम मावस यथार्थ ३५थी तमे तेनुपालन ४२१. " इति ब्रवीमि” मा आरे શ્રી સુધર્મા સ્વામીએ શ્રી જખ્ખસ્વામીને કહ્યો.
પાંચમા અધ્યયનને બીજો ઉદ્દેશ સમાપ્ત . પ-૨
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ पञ्चमाध्ययनस्य तृतीय उद्देशः। उक्तो द्वितीयोद्देशोऽधुना तृतीयः समारभ्यते । एष चानन्तरोद्देशेन सम्बन्धः, पूर्वत्र चाविरतिमान् अल्पादिद्रव्यैः परिग्रहवान् भवतीत्युपदर्शितम् । अत्र च मुनेः परिग्रहप्रतिपक्षभूतोऽपरिग्रहो व्याख्यातव्यो येन मुनित्वं न व्याहन्ये तेति । मुनेः परिग्रहप्रतिषेधं प्रदर्शयति-'आवंती' इत्यादि ।
मूलम्-आवंती केयावंती लोयंसि अपरिग्गहावंती एएसु चेव अपरिग्गहावंती, सोच्चा वई मेहावी पंडियाण निसामिया समियाए धम्मे आरिएहिं पवेइए जहित्थ मए संधी झोसिए एवमन्नत्थ संधी दुज्झोसए भवइ, तम्हा बेमि नो निहणिज्ज वीरियं ॥ सू० १॥
छाया--यावन्तः कियन्तो लोकेऽपरिग्रहवन्त एतेषु चैवापरिग्रहवन्तः, श्रुत्वा वाचं मेधावी पण्डितानां निशम्य समतया धर्म आयः प्रवेदितो यथाऽत्र मया सन्धिझोषित एवमन्यत्र सन्धिkोषितो भवति, तस्माद्ब्रवीमि नो निहन्याद्वीयम् ॥१॥
पांचवे अध्ययनका तीसरा उद्देश । द्वितीय उद्देश का कथन हो चुका। अब तृतीय उद्देशका प्रारम्भ होता है । इसका संबंध अनंतर उद्देश के साथ इस प्रकार से है-द्वितीय उद्देश में यह प्रकट किया है कि अविरतिसम्पन्न प्राणी अल्प आदि वस्तुओं से सम्बन्धित होने पर परिग्रही होता है । इस उद्देश में उसके प्रतिपक्षभूत अपरिग्रहवादका सिद्धान्त प्रतिपादित करना है, क्यों कि निष्परिग्रहता से ही मुनिमें मुनिता आती है, अन्यथा नहीं ! इसलिये सर्वप्रथम मुनिके परिग्रह का प्रतिषेध करने के लिये कहते हैं "आवंती" इत्यादि।
પાંચમા અધ્યયનને ત્રીજો ઉદ્દેશ. બીજા ઉ દેશનું વક્તવ્ય પૂરું થયું, હવે ત્રીજે ઉદ્દેશ શરૂ થાય છે. જેને સંબંધ અનંતર ઉદ્દેશની સાથે આ પ્રકારે છે–બીજા ઉદેશમાં એમ કહેવામાં આવેલ છે કે અવિરતિસંપન્ન પ્રાણી અલ્પ આદિ વસ્તુઓથી સંબંધિત હોવાથી પરિગ્રહી બને છે. આ ઉદેશમાં તેના પ્રતિપક્ષભૂત અપરિગ્રહવાદનો સિદ્ધાંત સમજાવે છે, કારણ કે નિષ્પરિગ્રહનાથી જ મુનિમાં મુનિતા આવે છે, બીજાથી નહિ. मेटमा भाटे सर्व प्रथम भुनिने परियडनो प्रतिषेध ४२वाने ४९ छ-"आवंती" त्याल,
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ३
टीका--'यावन्तः' इत्यादि, लोके मनुष्यलोके यावन्तः कियन्तः यावप्रमाणाः केचन अपरिग्रहवन्तः=अल्पस्थूलादिद्रव्यपरिग्रहरहिताः मुनयो भवन्ति, ते सर्वे संयमिनो हि एतेषु चैव अल्पस्थूलादिष्वेव वस्तुषु ममत्वाभावाद् अपरिग्रहवन्तः= निष्परिग्रहाः अनगारा उच्यन्ते। __ इस मनुष्यलोक में कितनेक अल्प और स्थूल द्रव्य परिग्रहसे रहित मुनि होते हैं। वे समस्त संयमी इन अल्प स्थूलादि द्रव्यों में ममत्वरहित होने से अपरिग्रही कहे जाते हैं।
भावार्थ-" अल्पस्थूलादिक द्रव्यों के परिग्रहसे रहित कितनेक मुनि हैं" इस कथनसे कोई यह न समझ लेवे कि और भी कोई मुनि अल्पस्थूलादि द्रव्यवाले भी होते होंगे। सूत्रकार का अभिप्राय यह है कि संसार में जितने भी प्राणी हैं वे सब प्रायः परिग्रहाधीन हैं। इस परिग्रहका विवेचन अल्पस्थूलादिक के भेदसे द्वितीय उद्देश के चौथे सूत्र में किया जा चुका है। समस्त प्राणियों में विरले ही मुनि होते हैं और वे परिग्रह के त्यागी ही होते हैं । अथवा-सूत्रकार को यहां पर मुनिधर्म का प्रतिपादन करना अभीष्ट है । द्रव्यलिङ्गी पासत्थादिक भी नाम से मुनिसंज्ञावाले हैं । दण्डिशाक्यादिक भी लोकमें त्यागी मुनि कहलाते हैं, परन्तु इनमें वास्तविक मुनिपना नहीं है। क्यों कि जो परिग्रह से रिक्त होते हैं वे ही वास्तविक मुनि माने गये हैं । यद्यपि इन पासत्था
આ મનુષ્ય લોકમાં કેટલાક અલ્પ અને સ્થલ દ્રવ્યપરિગ્રહથી રહિત મુનિઓ હોય છે તે સર્વવિરત સંયમી આવા અલ્પ શૂલાદિ દ્રવ્યોમાં મમત્વરહિત હોવાથી અપરિગ્રહી કહેવાય છે.
ભાવાર્થ:–“અલ્પ શૂલાદિ દ્રવ્યોના પરિગ્રહથી રહિત કેટલાક મુનિ હોય છે” આ કથનથી કેઈએમ ન સમજી લે કે બીજા કોઈ મુનિ અલ્પ સ્થૂલાદિ દ્રવ્યવાળા હશે. સૂત્રકારનો અભિપ્રાય એ છે કે–સંસારમાં જેટલા પ્રાણી છે તે સઘળા ઘણું કરી પરિગ્રહને આધીન છે. આ પરિગ્રહનું વિવેચન અલ્પ સ્થૂલાદિ. કના ભેદથી બીજા ઉદેશના ચોથા સૂત્રમાં કહેવામાં આવેલ છે. સમસ્ત પ્રાણીઓમાં વિરલા જ મુનિ બને છે અને તે પરિગ્રહના ત્યાગી જ હોય છે. અથવા સૂત્રકારે આ સ્થળે મુનિ ધર્મનું પ્રતિપાદન કરવું ઉચિત સમજે છે. દ્રવ્યલિંગી પાસત્કાદિક પણ નામથી મુનિસંજ્ઞાવાળા છે. દંડી શાક્યાદિક પણ લેકમાં ત્યાગી-મુનિ કહેવાય છે, પરંતુ તેમાં વાસ્તવિક મુનિપણું નથી, કારણ કે જે પરિગ્રહથી દૂર રહે છે તે જ વાસ્તવિકપણે મુનિ માની શકાય. જો કે આવા પાસત્કાદિકમાં પણ બાહા
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे ____ परिग्रहः परिवर्जनीय इति कथं जानातीत्याह-श्रुत्वेत्यादि, मेधावी-साधुम
र्यादाज्ञानकुशलः पण्डितानां तीर्थङ्करगणधरादीनां " वई" वाचं-परिग्रहजनितनरकनिगोदादिपरिभ्रमणककटुकफलस्वरूपां वाणीं श्रुत्वा समाकर्ण्य, अत्र 'वई' इति मूले द्वितीयार्थे प्रथमाऽऽर्षत्वात् ; एवं निशम्य भगवद्वचनमेव धर्म इत्यवधार्य सचिताचित्तमिश्रपरिग्रहपरित्यागानिष्परिग्रहो भवतीति सम्बन्धः । स च धर्मः कीदृशो भवतीत्याह-'समतये'-त्यादि, धर्मः तीर्थङ्करायुपदिष्टः 'समतया' समस्य भावः समता तया-शत्रुमित्रेषु तुल्यस्वभावेन वर्तनरूपो धर्म आर्यैः–तीर्थकृद्भिः प्रवेदिकों में भी बाह्यरूप से मुनि की आकृति वगैरह होती है। परन्तु इस आकृतिमात्र से मुनिता उनमें नहीं मानी गई है, ममेदं (ममत्व) भाव का अल्पस्थूलादिक द्रव्यों में परित्याग ही वास्तविक मुनिपने का द्योतक माना गया है। इसलिये मुनि होकर भी सब मुनि नहीं हैं। किन्तु परिग्रह के परित्यागी ही मुनि हैं।
"परिग्रह छोड़ने योग्य है" यह मुनिजन कैसे जानते हैं ? इसके प्रत्युत्तर में सूत्रकार कहते हैं कि-"जो परिग्रही होता है वह नरकनिगोदादिगतियों में परिभ्रमणरूप कटुक फलको प्राप्त करता है" इस प्रकार तीर्थङ्कर गणधर आदि विशिष्ट ज्ञानियों की बात सुन कर साधु की मर्यादा के ज्ञानमें कुशल अर्थात्-मेधावी साधु यह जान लेते हैं कि परिग्रह छोड़ने योग्य है । तब वे मुनिजन सचित्त अचित्त और मिश्र परिग्रहके त्यागसे निष्पग्रही होते हैं। तीर्थङ्करादिद्वारा प्रतिपादित धर्म कैसा होता है ? ऐसी शिष्यकी जिज्ञासा के समाधानार्थ सूत्रकार कहते हैंરૂપથી મુનિની આકૃતિ વગેરે હોય છે પરંતુ એ આકૃતિ પરથી મુનિપણું તેમનામાં માનવામાં આવતું નથી. મમત્વભાવને અ૫ સ્થૂલાદિક દ્રવ્યમાં પરિત્યાગ જ વાસ્તવિક મુનિપણાને દ્યોતક માનવામાં આવેલ છે. માટે મુનિ બનીને પણ બધા મુનિ નથી, પરંતુ પરિગ્રહના પરિત્યાગી જ મુનિ છે.
પરિગ્રહ છોડવા યોગ્ય છે –તે મુનિજન કેવી રીતે જાણે છે તેના પ્રત્યુતરમાં સૂત્રકાર કહે છે કે જે પરિગ્રહી છે, તે નરક-નિગોદાદિ ગતિઓમાં પરિ ભ્રમણરૂપ કડવા ફળને પ્રાપ્ત કરે છે, આવા પ્રકારની તીર્થકર ગણધર આદિ વિશિષ્ટ જ્ઞાનીઓની વાણી સાંભળીને સાધુની મર્યાદાના જ્ઞાનમાં કુશલ મેધાવી મુનિ જાણી લે છે કે પરિગ્રહ છોડવા યોગ્ય છે, ત્યારે તે મુનિજન સચિત્ત અચિત્ત અને મિશ્ર પરિગ્રહના ત્યાગથી નિષ્પરિગ્રહી થાય છે. તીર્થંકરાદિદ્વારા સમજાવેલ ધર્મ કેવો હોય છે? એવી શિષ્યની જીજ્ઞાસાનું સમાધાન કરવા માટે સૂત્રકાર કહે છે–તીર્થકરાદિએ જે ધર્મને ઉપદેશ આપે છે, તે ધર્મ એ છે કે શત્રુ અને
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५ उ. ३
८५
दितः कथितः, स्तुतिनिन्दादिषु सर्वत्र समभाववर्ती निष्परिग्रहो मुनिर्भवति, उक्तञ्च
" जे चंदणेण बाहुं आलिंप, वासिणा वा तच्छेति ।
संथुइ जो यदिति, महेसिणो तत्थ समभावो " ॥ १ ॥ इति । छाया -- यश्चन्दनेन बाहुमुपलिम्पति, वास्या वा तक्ष्णोति । संस्तौति यश्च निन्दति महर्षेस्तत्र समभावः ॥ १ ॥ इति ।
तीर्थङ्करादिने जिस धर्मका उपदेश दिया है वह धर्म यही है कि शत्रु और मित्र में मुनिजन समभावी रहें। शत्रु-मित्र में समभावसे वर्तनेवाला मुनि ही निष्परिग्रही होता है ।
भावार्थ - शत्रु मित्र में राग द्वेष रखनेवाले में निष्परिग्रहता नहीं आ सकती, कारण कि परिग्रह का लक्षण मूर्च्छा-ममत्व-भाव बतलाया गया है । राग होना ही ममत्वभाव है, अथवा ममत्वभावका कार्य राग है । कार्य के सद्भाव में कारण का सद्भाव माना ही जाता है। अतः राग के सद्भाव में सचितादिपरिग्रहता रागीमें आती है। इस हेतु निष्परि ग्रह होनेके लिये शत्रु-मित्रमें समभावसे प्रवर्तन करने रूप धर्मका उपदेश तीर्थङ्करादिक आर्य पुरुषों ने दिया है ।
कहा भी है
" जे चंदणेण बाहुं आलिंपइ वासिणा वा तच्छेति ।
संथुइ जो यदित, महेसिणो तत्थ समभावो " ॥१॥ इतिમિત્રમાં મુનિજન સમભાવી રહે. શત્રુ-મિત્રમાં સમભાવથી વવાવાળા મુનિ જ નિષ્પરિગ્રહી હેાય છે.
ભાવાર્થ :—શત્રુ-મિત્રમાં રાગદ્વેષ રાખવાવાળામાં નિપરિગ્રહિતા આવતી નથી, કારણ કે પરિગ્રહનું લક્ષણ મમત્વભાવ બતાવેલ છે, રાગ થવા એ મમત્વભાવ છે, મમત્વભાવનું કાર્ય રાગ છે, કાના સદ્ભાવમાં કારણના સદ્ભાવ માનવામાં આવે છે, માટે રાગના સદ્ભાવમાં સચિત્તાદિપગ્રિહતા રાગીમાં આવે છે. આ કારણે નિષ્પરિગ્રહ હાવાને માટે શત્રુ-મિત્રમાં સમભાવથી પ્રવર્તન કરવારૂપ ધર્મના ઉપદેશ તીર્થંકરાદિક આય પુરૂષોએ કહેલ છે. કહ્યું પણ છે—
'जे चंदणेण बाहु, आलिपइ वासिणा वा तच्छेति ।
संथुणइ जोय दिति, महेसिणो तत्थ समभावो " ॥ १ ॥ छति
-
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे यद्वा-'आरिएहिं' इति मूले सप्तम्यर्थे तृतीया, तेनाऽऽर्येष्वितिच्छाया; आर्येषु देशभाषाचारित्रार्येषु, उपलक्षणादनार्येषु च धर्मः वीतरागेण समतया-समभावेन प्रवेदितः-सकलजीवोपकाराय सदृशनया प्रवर्तकत्वात्तेषाम् , " जहा पुण्णस्स कथइ तहा तुच्छस्स कत्थइ ” इत्यादिवचनात् , अथवा'समियाए ' इति मूलस्य शमितयेतिच्छाया, ततश्च 'शमितया शमी-इन्द्रियनो
उनका यह कथन है कि चाहे कोई भुजाओं में चंदनका लेप करे अथवा तलवार या कुल्हाडी से काटे, कोई उनकी स्तुति करे या निंदा करे, तो भी महर्षि वहां पर समभाववाले ही होते हैं।
अथवा--मूल सूत्र में “आरिएहिं " ऐसा पद है। जिसकी संस्कृत-छाया-पहिले “आर्यः" ऐसी की है। परन्तु जब “आरिएहिं" इस पद में सप्तमी विभक्ति के अर्थ में तृतीया विभक्ति मानेंगे तब इसकी छाया " आर्येषु ” होगी। उस अवस्था में ऐसा इसका अर्थ होगा कि देशार्य, भाषार्य और चारित्रार्यों में तथा उपलक्षण से अनार्यों में भी वीतरागप्रभुने समभावसे धर्मका उपदेश दिया है। क्यों कि वीतराग प्रभुकी प्रवृत्ति समस्त जीवोंपर उपकार करने के लिये एकसी होती है । "जहा पुण्णस्स कत्थइ तहा तुच्छस्स कथइ" ऐसा आगम का वचन है।
'समियाए' इस मूल पदकी संस्कृत-छाया 'शमितया' होती है। इन्द्रिय और मनका जो निग्रह करता है वह शमी है, शमीका भाव
આને ભાવ છે કે ભલે કઈ ભુજાઓમાં ચંદનનો લેપ કરે અથવા તલવાર અથવા કુહાડીથી તેને કાપે, કેઈ એની સ્તુતિ કરે અથવા નિંદા કરે, તો પણ મહર્ષિ આમાં સમભાવ દાખવનાર જ રહે છે.
अथवा-भूण सूत्रमा “ आरिएहिं" मेवो ५४ छ. रेनी संत छाया पडi " आर्यैः " म श छ.
परंतुल्यारे 'आरिएहिं' मा पहभां सभी विमतिना सभा तृतीया विमति भानवामा मावशे, त्यारे तेनी छाया " आर्येषु" मेवी थशे. मावा અવસ્થામાં આવે અને અર્થ થશે કે દેશાર્ય, ભાષાર્ય અને ચારિત્રામાં, તથા ઉપલક્ષણથી અનાર્યોમાં પણ વીતરાગ પ્રભુએ સમભાવથી ધર્મને ઉપદેશ આપે છે. કારણ કે વીતરાગ પ્રભુની પ્રવૃત્તિ સમસ્ત જીવે ઉપર ઉપકાર કરવા માટે मेधारी डाय छे. भागमवयन छ-" जहा पुण्णस्स कत्थइ तहा तुच्छस्स कत्थइ"
“समियाए” २॥ भूटानी संस्कृत छाय॥ “शमितया" थाय छ. छन्द्रिय અને મન ઉપર જે કાબુ મેળવે છે એ શમી છે, શમીનો ભાવ શમિતા છે.
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ३ इन्द्रियोपशमी, तस्य भावः शमिता तया आर्यैः तीर्थङ्करैः धर्मः प्रवेदितः, भगवान् मिथ्यादृष्टिप्ररूपितोपदेशस्य हेयतामुपदर्शयति-'जहित्थ' इत्यादि अत्र-अस्मिन्नर्हच्छासनोक्ते रत्नत्रयात्मके मोक्षमार्गे मया घातिकर्म मोक्तुकामेन यथा येन प्रकारेण सन्धिःसन्धान सन्धिः कर्मपरम्परा, सन्धीयते वासन्धिः-ज्ञानावरणीयादिकर्मसन्ततिः, स कृत्स्नो झोषितः अपनीतो दूरीकृतः, एवं तथा अन्यत्र-कुतीर्थिकप्रतिपादितशासने सन्धिः पूर्वोक्तो दुझोषितः दुःखेनापनीतोऽपनेतुमशक्य इत्यर्थः, भवति, दोषराहित्येन वीतरागप्रतिपादित एव मोक्षमार्गः साधीयान्नतु सर्वसमारम्भशीलेन सचित्तभोजिना रागद्वेषाग्रहवता परेण प्रतिपादितो मार्गों मोक्षाय भवतीत्यभिप्रायः, शमिता है । शमिता से आर्य तीर्थङ्करादिकों ने धर्म की प्ररूपणा की है -ऐसा समझना चाहिये।
वीतराग से अन्य अवीतराग मिथ्यादृष्टिका उपदेश हेय है-छोड़ने योग्य है-इस बात को प्रदर्शित करने के लिये स्वयं भगवान् कहते हैं'जहित्थ'-इत्यादि। इस आहेत-शासनमें प्रतिपादित रत्नत्रयात्मक मोक्षमार्ग में घातिकमों को नाश करनेकी कामनावाले मैंने जिस प्रकार से कर्मपरंपरा-ज्ञानावरणीयादिक कर्मों की सन्तति सम्पूर्ण रूपसे दूर की है उस तरह से वह कर्मपरम्परारूप संधिका अन्यत्र-मिथ्यादृष्टियों द्वारा प्रतिपादित सिद्धान्त में दुर्शोषित-अपनयन-दूर करना अशक्य है। अर्थात् मिथ्यादृष्टियों के सिद्धान्त के सहारे यह कर्मपरम्परा नष्ट नहीं हो सकती है। अभिप्राय इसका यही होता है कि दोषरहित होने से वीतराग द्वारा प्रतिपादित ही मोक्षमार्ग सर्वोत्कृष्ट है, सर्वसमारम्भશમિતાથી આર્ય તીર્થકરાદિકોએ ધર્મની પ્રરૂપણ કરી છે એમ સમજવું જોઈએ.
વીતરાગથી અન્ય અવીતરાગ-મિથ્યાદષ્ટિને ઉપદેશ બરાબર નથી-છોડવા योग्य छ-24पात स्पष्ट ४२त स्वयं लगवान ४ छ -"जहित्थ" त्याहि. આ આહંત શાસનમાં પ્રતિપાદિત રત્નત્રયાત્મક મેક્ષમાર્ગમાં ઘાતિકર્મોને નાશ કરવાની કામનાવાળા મેં જે પ્રકારથી કર્મપરંપરા–જ્ઞાનવરીયાદિક કર્મોની સંતતિ સંપૂર્ણ રૂપથી દૂર કરેલ છે તે રીતે એ કર્મ પરંપરારૂપ સંધીને અન્યત્ર-મિથ્યાદષ્ટિઓ દ્વારા પ્રતિપાદિત સિદ્ધાંતમાં દુષિત--દૂર કરવું અશક્ય છે. અર્થાત્ મિથ્યાદષ્ટિઓના સિદ્ધાંતને સહારે આ કર્મ પરંપરા દૂર થઈ શકનાર નથી. અભિપ્રાય આને એ છે કે–દોષરહિત થવાથી વીતરાગદ્વારા પ્રતિપાદિત જ મોક્ષમાર્ગ સર્વોત્કૃષ્ટ છે.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
तस्मात्कारणात् ब्रवीमि कथयामि, यत एतदार्हते मार्गे सम्यग्व्यवस्थितेन मया कर्मापनीतम् ततो ब्रवीमि अन्योऽपि संयतो वीर्यसंयमाचरणे तपसि वा सामर्थ्य नो निहन्यात् = नो गोपयेत् अनिगूहितबलवीर्येण मुनिना भाव्यमिति भावः, इति सुधर्मा स्वामी स्वशिष्याय वीरमोक्तं ब्रवीतीत्याशयः ॥ सू० १ ॥
अपि च स कथम्भूतो भवेत् ? इत्याह-' जे पुच्छुट्टाई ' इत्यादि ।
मूलम् - जे पुव्वुट्टाई नो पच्छानिवाई, जे पुट्ठाई पच्छानिवाई, जे नो पुव्वुट्ठाई नो पच्छानिवाई, सेऽवि तारिसए सिया, जे परिन्नाय लोगमणुस्सिया ॥ सू० २ ॥
छाया - यः पूर्वोस्थायी नो पश्चान्निपाती, यः पूर्वोत्थायी पचानिपाती, यो नो पूर्वोस्थायी नो पश्चान्निपाती, सोऽपि तादृशः स्यात्, ये परिज्ञाय लोकमन्वाश्रिताः || सू० २ ॥
८८
स्वभाववाले सचित्त भोजन करनेवाले और राग एवं द्वेषमें आग्रहवाले अन्य मिथ्यादृष्टि अवीतराग द्वारा प्रतिपादित मार्ग मोक्षप्राप्ति के लिये योग्य नहीं है । इसी कारण से मैं कहता हूं कि इस आर्हत मार्ग में अच्छी तरह से रहते हुए मैंने कर्मोंका नाश किया है, तो और अन्य संयतों से भी मेरा यही कहना है कि वे भी संयम के आचरण में अथवा aपकी आराधना में अपनी शक्ति को नहीं छुपावें । जो अपने बल और वीर्य को छुपाता है वह सच्चा मुनि नहीं है। इस हेतु सच्चे मुनि होने के लिये अपने बल वीर्य को नहीं छुपाना चाहिये, तभी जा कर वह सच्चा मुनि हो सकता है । इस प्रकार सुधर्मास्वामीजी वीर भगवानद्वारा प्रतिपादित सिद्धान्तको अपने शिष्य जम्बूस्वामीके प्रति कह रहे हैं । सू० १ ॥
સર્વ સમારભસ્વભાવવાળા અને સચિત્ત ભોજન કરવાવાળા તેમજ રાગ અને દ્વેષમાં આગ્રહ રાખવાવાળા અન્ય મિથ્યાર્દષ્ટિ અવીતરાગદ્વારા પ્રતિપાદિત મા મેક્ષ પ્રાપ્તિ માટે ચેાગ્ય નથી, આ કારણે હું કહું છું કે આ આત માગમાં રહીને
મૈં કર્મોના નાશ કરેલ છે, અન્યને પશુ મારૂં આ કહેવું છે કે તેઓ પણ સંયમના આચરણમાં અથવા તપની આરાધનામાં પાતાની શક્તિને ન છુપાવે. જે પેાતાનુ બળ અને વીર્ય છુપાવે છે એ સાચા મુનિ નથી. આથી સાચા મુનિ થવા માટે પેાતાના બળ વીને ન છુપાવવું જોઇએ. આથીજ એ સાચા સુનિ ખની શકશે. આ પ્રમાણે સુધર્માસ્વામીએ વીર ભગવાન પાસેથી જાણેલ સિદ્ધાંત પેાતાના શિષ્ય જમ્મૂસ્વામીને કહેલ છે. ૫ સૂ॰ ૧ ૫
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ३
टीका-'य' इत्यादि, या विचारितसंसारासारो धर्मानुष्ठानपरायणः पूर्वोत्थायी पूर्व-चारित्रग्रहणावसरे चारित्राचरणेनोत्थातुं शीलं यस्य स पूर्वोत्थायी, नोपश्चान्निपाती-पश्चात् चारित्रग्रहणानन्तरं निपतितुं शीलं यस्य नास्ति स नोपश्चान्निपाती भवति । सिंहवनिष्क्रान्तः सिंह इव एकान्तविहरणशीलः गणधरादितुल्यः, इति प्रथमो भङ्गः, स चात्युत्तमः । ___ तथा-मुनिजन को कैसा होना चाहिये ? इस बात को प्रकट करने के लिये कहते है-"जे पुष्पुट्ठाई " इत्यादि ।
'पूर्व-चारित्रग्रहणावसरे चारित्राचरणेन उत्थातुं शीलं यस्य स पूर्वोत्थायी'-चारित्र ग्रहण करने के अवसर में चारित्र के आचरण से अपनी वृद्धि करने का जिसका स्वभाव है वह पूर्वोत्थायी है। अर्थात्चारित्र को अंगीकार कर के जो अपने चारित्रमय आचरण से अपने जीवनकी उन्नति करता है उसका नाम पूर्वोत्थायी है। वह पूर्वोत्थायी “नोपश्चान्निपाती" चारित्र ग्रहण के अनन्तर अपने गृहीत चारित्र से कभी पतित नहीं होता है, क्यों कि इसका स्वभाव गृहीत चारित्र से निपतनशील नहीं होता है, प्रत्युत इसके परिणाम चारित्र ग्रहण के अवसरसे लगा कर सदा वर्धमान रहते हैं। इसीलिये वह पश्चान्निपाती नहीं होता है। सिंह की तरह एकान्त विहरणशील होने से यह गणधरादि के समान माना गया है । यह प्रथम भंग है । इस भंगवाला मुनि अति उत्तम है।
ફરી–મુનિજને કેવું થવું જોઈએ ? આ વાતને પ્રગટ કરતાં કહે છે“जे पुवुदाई" त्याहि.
पूर्व-चारित्र-ग्रहणावसे चारित्राचरणेन उत्थातुं शीलं यस्य स पूर्वोत्थायी न्याश्त्रि प्रह४२वाना समये यारित्र मायरथी पोतानी वृद्धि ४२वानो नो स्वभाव छ ते" पूर्वोत्थायी" छ. मे-यारित्रना गी२ કરી જે પોતાના ચારિત્રમય આચરણથી પિતાના જીવનની ઉન્નતિ કરે છે એનું नाम पूर्वोत्थायी छे. ये पूर्वोत्थायी “नो पश्चान्निपाती" यात अड ४ा पछी પોતે જેને સ્વીકાર કરેલ છે એનાથી ચલિત થતો નથી. કેમ કે એને સ્વભાવ ગ્રહણ કરેલા ચારિત્રના પાલનમાં ખૂબ જ મક્કમ બનેલો હોય છે એથી એ ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યા પછીથી ઉત્તરોત્તર એમાં જ રત બની રહે છે. આથી તે " पश्चान्निपाती" यतो नथी. सिडनी भा३४ सेमेत विरघुशील पाथी તેને ગણધરાદિ સમાન માનવામાં આવેલ છે. આ પ્રથમ ભંગ છે. આ ભંગવાળા મુનિ અતિ ઉત્તમ છે.
१२
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे द्वितीयभङ्गमाह-'य' इत्यादि, यः कश्चित् पूर्वोत्थायी चारित्रं गृहीत्वा पश्चानिपाती-चारित्रान्तरायोदयात् पश्चानिपतनशीलः। आचारात्पतितः शैलकः, लिङ्गात्पतितो नन्दिषेणकुमारः, दर्शनतः पतितो जमालिः, आचारतो लिङ्गतश्च पतितः पश्चात्कृतः, कश्चित्रिभिरपि पतितो भवतीत्यभिप्रायः, अयं च द्वितीयो भङ्गः। ___ यो नो पूर्वोत्थायी पश्चानिपाती-इति तृतीयभङ्गस्याभावादप्रतिपादनं मूले, उत्तिष्ठतो हि निपातो जायते, उत्थानप्रतिषेधे च कुतस्तरां निपातचिन्तेति बोध्यम् । ___ जो पूर्वोत्थायी तो है; परन्तु चारित्र ग्रहण कर के भी जो अपने गृहीत चारित्र से, पीछे चारित्र-अन्तराय के उदय से निपतनशील हैवह 'पूर्वोत्थायी पश्चान्निपाती' ऐसा द्वितीय भंग है। जैसे आचार से पतित शैलक राजऋषि हुए, लिङ्ग से पतित नन्दिषेण हुए, दर्शन से पतित जमालि हुए । आचार और लिङ्ग इन दोनों से पतित पश्चात्कृत हैं; जैसे कण्डरीकादि । कोई २ आचार, लिङ्ग और दर्शन इन तीनों से भी पतित हुए हैं।
जो पूर्वोत्थायी तो नहीं है परन्तु पश्चान्निपाती है। यह तृतीय भंग है । परन्तु इस भंग की संभावना ही नहीं हो सकती है। कारण कि जो पूर्वोत्थायी होगा उसी में निपात का विचार लागू होता है। जब वहां उत्थान का ही प्रतिषेध है तो फिर निपात की विचारणा वहां कैसे हो सकती है ? अर्थात्-चारित्र जिसने ग्रहण किया है उसी में पीछे यह उत्थानशील है या अनुत्थानशील है-इस प्रकार का विचार किया जा
જે પૂર્વોત્થાયી તે છે પરંતુ ચારિત્ર ગ્રહણ કરવા પછી પોતે ગ્રહણ કરેલ ચારિત્રથી આગળ વધી શકતું નથી અને અન્તરાયના ઉદયના કારણે નિપતનशाद छ-ते “ पूर्वोत्थायी पश्चान्निपाती " समद्वितीय मछ, म मायारथी પતિત શૈલક રાજઋષિ થયા, લિંગથી પતિત નર્ષિણ થયા, દર્શનથી પતિત જમાલી થયા, આચાર અને લિંગ, આ બનેથી પતિત પશ્ચાદ્ભુત છે, જેમ–કન્ડરીક આદિ. કેઈ કેઈ આચાર, લિ અને દર્શન આ ત્રણેથી પણ પતિત થયેલ છે.
જે પૂર્વોત્થાયી તે નથી પરંતુ પશ્ચાન્નિપાતી છે. આ તૃતીય ભંગ છે. પરંતુ આ ભંગની સંભાવના જ નથી, કારણ કે જે પૂર્વોત્થાયી હોય છે એમાં જ નિપાતને વિચાર લાગુ થાય છે. જ્યારે ત્યાં ઉત્થાનને જ પ્રતિષેધ છે ત્યાં પછી નિપાત અને અનિપાતની વિચારણા જ કઈ રીતે થઈ શકે ? અર્થાતુચારિત્ર જેણે ગ્રહણ કરેલ છે તેના વિષયમાં જ એ આગળ વધી રહેલ છે કે
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ३
चतुर्थमाह-यः गृहस्थतुल्यः नोपूर्वोत्थायी विरतेरसद्भावात्, अत एव नोपश्चानिपाती, उत्तिष्ठत एव निपातो नानुत्तिष्ठतो भवतीत्याशयः। सोऽपि दण्डिशाक्यादिरपि तादृशः चतुर्थभङ्गान्तर्गतः सावद्याचरणतया नोपूर्वोत्थायी, यत एव नोपूर्वोत्थायी तत एव नोपश्चानिपाती, गृहस्थसदृशः स्यात् , उभयोरप्यसंस्तानवद्वारत्वात् । येऽप्यसमारम्भिणस्तेऽपि तादृशा एवेत्याह-'येऽपी 'त्यादि, येऽपि सकता है । परन्तु जब मूलमें ही वह चीज उसके पास नहीं है तब उस विषय को लेकर उत्थान और पतन का विचार कैसे हो सकता है ? इसीलिये सूत्रकारने सूत्र में इस तृतीय भंगका प्रतिपादन नहीं किया है ।
जो गृहस्थ के समान हैं, वे न पूर्वोत्थायी हैं और न पश्चान्निपाती हैं। पूर्वोत्थायी इसलिये नहीं हैं कि उनमें चारित्रका सद्भाव नहीं है, और इसीलिये वे पश्चान्निपाती भी नहीं हैं। चारित्र के सद्भाववाले में ही पश्चान्निपातित्व संभवित होता है, इसके अभाववाले में नहीं। ऐसे दण्डिशाक्यादिक हैं । ये चतुर्थभङ्ग के अन्तर्गत ही हैं । कारण कि ये सावद्य व्यापारों में प्रवृत्तिशील होते हैं; अतः इनका आचार सावद्यविशिष्ट होने से इनमें विरति नहीं है। विरति के अभाव से ये पूर्वोत्थायी नहीं हैं । जब ये पूर्वोत्थायी नहीं हैं तो पश्चान्निपाती भी नहीं हैं । अतः ये गृहस्थ ही हैं। क्यों कि जिस प्रकार गृहस्थजन कर्मों के आस्रव के द्वार से असंवृत होते हैं, अर्थात् अविरति आदि
અટકી પડેલ છે એવો વિચાર કરીને રહે છે, પરંતુ જ્યાં મૂળમાં જ જેની પાસે એ ચીજ નથી ત્યાં ઉત્થાન અને પતનને વિચાર જ કઈ રીતે થઈ શકે. આ જ કારણે સૂત્રકારે સૂત્રમાં આ તૃતીય ભંગને સ્વીકાર કરેલ નથી.
જે ગૃહસ્થની રીતે રહેવાવાળા છે તે ન તે પૂર્વોત્થાયી છે કે ન તે પશ્ચાન્નિપાતી છે. પૂર્વોત્થાયી આ માટે નથી કે એમને ચારિત્રને સદ્દભાવ નથી. આ જ કારણે પશ્ચા–નિપાતી પણ નથી. ચારિત્રસદ્દભાવવાળામાં જ પશ્ચા-નિપાતિત્વ સંભવિત હોય છે. આના અભાવવાળામાં નહીં. એવા દંડી શાક્ષાદિક છે. જે ચતુર્થભના અન્તર્ગત હોય છે. કારણ કે એ સાવદ્ય વ્યાપારમાં પ્રવૃત્તિશીલ રહેતા હોય છે એટલે એમને આચાર સાવધવિશિષ્ટ હોવાથી એનામાં વિરતિરૂપતા નથી. વિરતિરૂપતાના અભાવથી એ પૂર્વોત્થાયી નથી. જ્યારે એ પૂર્વોત્થાયી જ નથી તે પશ્ચાન્નિપાતી પણ નથી, આથી એ ગૃહસ્થ જ છે, કારણ કે ગૃહસ્થજન કર્મોના આસવના દ્વારથી અસંવૃત હોય છે. અર્થા
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे द्रव्यलिङ्गिनो दण्डिशाक्यादयः लोकम् अविरतलोकं परिज्ञाय-द्विविधपरिज्ञया ज्ञात्वा परिहत्य च पुनस्तमेव लोकं सावधव्यापारिणम् अन्वाश्रिताः तादृशलोकस्यैवानुसरणं कृतवन्तः। पचनपाचनादिव्यापारेभ्यः पूर्वमुपरम्य पश्चाचारित्रान्तरायो दयात्पुनरपि तमेव समारम्भवन्तं लोकमनुसरन्तः पाचनानुमोदनाभ्यां गृहस्थसदृशा एव भवन्तीत्याशयः ॥ सू० २ ॥ कर्मों के आनेके द्वार हैं, गृहस्थजनका कर्मों के आगमन का यह द्वार बंद नहीं होता है उसी प्रकार अविरति आदि से युक्त होने के कारण से दण्डि-शाक्यादिकों के भी कर्मों के आगमनके द्वार खुले ही रहते हैं। ये कर्मों के आस्रव से रहित उस अवस्था में नहीं हो सकते हैं। इसी तरह जो असमारंभी तो हैं, परन्तु पचन-पाचनादि कार्यों की अनुमोदनादि करते हैं वे भी गृहस्थतुल्य ही हैं, और चतुर्थ भंगमें उनका अंतर्भाव होता है, यह सूत्रकार प्रकट करते हैं-द्रव्यलिङ्गी मुनि दण्डिशाक्यादिक वगैरह ज्ञपरिज्ञासे अविरत लोक को जानकर और प्रत्याख्यान परिज्ञासे उसका परिहार कर फिर उसी सावद्य व्यापारी लोकका जो अनुसरण करते देखे जाते हैं, अर्थात्-ये प्रथम पचन-पाचनादि व्यापारोंसे अपने को निवृत्त करके भी पश्चात् चारित्र-अन्तरायके उदयसे उसी समारम्भशील लोकका अनुसरण करते हुए पाचन और अनुमोदन से गृहस्थतुल्य ही हो जाते हैं ॥सू०२॥ અવિરતિ આદિ કર્મોને આવવાનું એ દ્વાર છે. ગૃહસ્થજનને કર્મોના આગમનનું આ દ્વાર બંધ થતું નથી. એ પ્રકારે અવિરતિ આદિથી યુક્ત હોવાના કારણથી દંડી શાક્યાદિકેને પણ કર્મોના આગમનનાં દ્વાર ખુલ્લા જ રહે છે. એ કર્મોના આસવથી રહિત તે અવસ્થામાં બની શકતાં નથી. આ રીતે એ અસમારંભી તે છે, પરંતુ પચ-પાચનાદિ કાર્યોની અનુમોદના કરે છે, એ પણ ગૃહસ્થતુલ્ય જ છે. આથી ચતુર્થ ભંગમાં એમને સમાવેશ થાય છે. આમ સૂત્રકાર પ્રગટ કરે છે. આથી દ્રવ્યલિંગી મુનિ દંડી-શાક્યાદિક વિગેરે જ્ઞ–પરિજ્ઞાથી અવિરત લેકેને જાણીને અને પ્રત્યાખ્યાન-પરિજ્ઞાથી તેને પરિહાર કરીને ફરી–તે સાવદ્ય વ્યાપારી લોકોનું જ તે અનુસરણ કરતા દેખવામાં આવે છે, અર્થાત્ તે પચન પાચનાદિરૂપ વ્યાપારેથી પોતે નિવૃત્ત હોવા છતાં પણ પાછળથી ચારિત્ર–અંતરાયના ઉદયથી તે સમારંભશીલ લેકનું અનુસરણ કરતાં કરતાં પાચન અને અનુદનથી ગૃહસ્થતુલ્ય બની રહે છે. સૂ૦ ૨
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५ उ. ३
सर्वमिदं न मया स्वबुद्ध्या प्रोक्तमित्याह - ' एवं ' इत्यादि ।
मूलम् - एयं नियाय मुणिणा पवेइयं, इह आणाकंखी पंडिए अणिहे, पुव्वावररायं जयमाणे, सया सलिं संपेहाए सुणिया भवे अकामे अझंझे, इमेण चैव जुज्झाहि, किं ते जुज्झेण बज्झओ ॥ सू० ३ ॥
छाया - एतज्ज्ञात्वा मुनिना प्रवेदितम् इहाऽऽज्ञाकाङ्क्षी पण्डितोऽस्निहः, पूर्वापररात्रं यतमानः, सदा शीलं संप्रेक्ष्य श्रुत्वा भवेदकामोऽझञ्झः, अनेन चैव युध्यस्व, किंते युद्धेन बाह्यतः ॥ सू० ३ ॥
टीका--' एत' - दित्यादि, मुनिना = तीर्थङ्करेण एतत् = पूर्वोक्तम् उत्थाननिपतनादिकं वक्ष्यमाणं वा ज्ञात्वा = विमलकेवलालोकेन बुद्ध्वा भवेदितम्= अभिहितम् ।
९३
यह सब मैंने अपनी बुद्धिसे नहीं कहा है-ऐसा कहते हैं-'एयं' इत्यादि तीर्थङ्कर भगवान् ने यह पूर्वोक्त उत्थान निपतनादिक अथवा वक्ष्यमाण विषय अपने निर्मल केवलज्ञानरूपी आलोक से जान कर ही कहा है ।
भावार्थ- सूत्रकार पूर्वोक्त कथन में अथवा आगे कहे जानेवाले विषयमें अपनी कल्पना से कथनका निषेध करते हुए उसमें वे तीर्थङ्कर -प्रणीतता प्रकट करते हैं । यह इसलिये प्रकट की गई है कि " वक्तुः प्रामाण्यात् वचसि प्रामाण्यं " वक्ता की प्रमाणता से ही वचनमें प्रमाता आती है । अन्यथा रथ्या-पुरुषादिक ( भटकते फिरते बजारू) की तरह उसमें अप्रमाणता होनेसे वह अग्राह्य हो जाता है ।
मास में भारी मुद्धिथी उडेस नथी, सेभ उडे छे - " एवं " त्यिाहि. તીર્થંકર ભગવાને આ પૂર્વોક્ત ઉત્થાન નિપતનાદિક અને વક્ષ્યમાણુ વિષય પોતાના નિર્મળ કેવળજ્ઞાનરૂપી આલેાકથી જાણીને કહ્યુ છે.
ભાવા—સૂત્રકાર પૂર્વોક્ત કથનમાં અને આગળ કહેવાતા વિષયમાં પોતાની કલ્પનાથી કથનનો નિષેધ કરીને તેમાં તે તીર્થંકર પ્રણીતતા પ્રગટ કરે છે. આ ये भाटे अगट पुरेल छे } " वक्तुः प्रामाण्याद् वचसि प्रामाण्यम् " भेटले वस्तानी प्रभाणुताथी ४ वयनभां प्रभाता आवे छे. ते सिवाय रथ्या पुरुषादिक ( लटता ક્રૂરતા ખજારૂ)ની માર્કેક તેમાં અપ્રમાણતા હોવાથી તે અગ્રાહ્ય બની જાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
तदेवाह - 'इहे 'त्यादि, इह = अस्मिन् मौनीन्द्रमवचने व्यवस्थितः सन् " आज्ञाकाङ्क्षी ' आज्ञां तीर्थ कृदुपदेशमाकाङ्क्षितुं शीलं यस्यास्ति स आज्ञाऽऽकाङ्क्षी = अर्हच्छासनोक्तानुष्ठायी, अस्निह: = मातापित्रादौ शब्दादिविषये शरीरादौ वा स्नेहवर्जितः पण्डितः = तीर्थङ्कराज्ञापरिज्ञानकुशलः पापभीरुर्भवति, मातापितृपुत्रकलत्रादिस्नेहवर्जितः शकटरक्षार्थमक्षे तैलदानवदेह स्थित्यर्थमेवाहारमश्नन् रागद्वेषशून्यतीर्थङ्कराज्ञाराधको मुनिः पण्डितो भवतीति तात्पर्यम् । अपि च- ' पूर्वे 'त्यादि, पूर्वा
९४
" इहेत्यादि " पदों से तीर्थङ्कर -प्रणीत वक्ष्यमाण विषय को प्रकट करते 'हुए सूत्रकार कहते हैं - इस मौनीन्द्र ( वीतराग ) प्रवचन में व्यव - स्थित मुनि को तीर्थङ्कर भगवानने जो कुछ भी मुनिधर्म के विषय में अपने उपदेश में कहा है उसका अनुष्ठान करना चाहिये । "आज्ञांतीर्थकृदुपदेशम् आकाङ्क्षितुं शीलं यस्यास्ति स आज्ञाकाइक्षी" क्यों कि यह आज्ञाकाङ्क्षी है-तीर्थङ्कर भगवान् के उपदेशकी आकाङ्क्षा (बांछा) करने का जिसका स्वभाव होता है वही आज्ञाकांक्षी है । अर्थात् जो जिसके शासन में रहता है वह उसके शासनोक्त नियमों का अनुष्ठायक होता है । स्वेच्छानुसार प्रवृत्ति करनेवाला जिस प्रकार उस शासन से बहिर्भूत समझा जाता है उसी प्रकार जिनप्रणीत मुनिशासनको छोडकर अपनी इच्छानुसार चलनेवाला मुनि भी शासन से बहिर्भूत होता हुआ आज्ञाकाङ्क्षी (आज्ञा - आराधक ) नहीं माना जाता है ।
आज्ञा
होने के लिये उसे मुनिधर्म के इन नियमों का पालन आवश्यक है- अस्निहः - अपने माता और पिता आदि में, शब्दादिक
66
7 ' ઈત્યાદિ પદાથી તીર્થંકરે કહેલ વક્ષ્યમાણુ વિષયને પ્રગટ કરતાં સૂત્રકાર કહે છે-આ વીતરાગ પ્રવચનમાં વ્યવસ્થિત મુનિને તીર્થંકર ભગવાને જે કાંઈ પણ મુનિધર્મના વિષયમાં પોતાના ઉપદેશમાં કહ્યું છે તેનું અનુષ્ઠાન કરવું જોઇએ. કારણ કે તે “ आणाकंखी - आज्ञाकाङ्क्षी " आज्ञाने अनुसरनार छे. તીર્થંકર ભગવાનના ઉપદેશની આકાંક્ષા કરવાના જેના સ્વભાવ છે તે આજ્ઞાકાંક્ષી છે. અર્થાત્ જે જેના શાસનમાં રહે છે તે તેના શાસનધ`ના પાલક મને છે. સ્વેચ્છાનુસાર પ્રવૃત્તિ કરવાવાળા જે પ્રકારે તે શાસનથી વિમુખ ગણવામાં આવે છે તે પ્રકારે જીનપ્રણીત મુનિશાસનથી વિમુખ પોતાની ઈચ્છાનુસાર ચાલવાવાળા મુનિ પણુ શાસનથી ખહિદ્ભૂત બનીને આજ્ઞાના આરાધક બનતા નથી.
આજ્ઞાકાંક્ષી થવા માટે તેણે મુનિધર્મનાં એવા નિયમાનું પાલન કરવુ मावश्य छे - अस्निहः – योताना भाता पिता आहिमां, शब्दादि विषयोभां मने
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
---
-
-
-
-
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५. उ. ३ विषयों में, अथवा शरीरादिकों में स्नेह-ममता-रहित होना । पण्डितःतीर्थङ्कर प्रभुकी आज्ञा समझने में कुशलमति होना।
भावार्थ:-नियमों का अच्छी तरह से परिशीलन करनेवाला और उनका द्रव्य, क्षेत्र कालादि की व्यवस्था के अनुसार पालन करनेवाला व्यक्ति जिस प्रकार अन्धश्रद्धालु न हो कर अपने प्रत्येक कार्यको उपयोगपूर्वक करता है और तज्जन्य सुफल से लोक में प्रशंसनीय एवं कुशलमति माना जाता है उसी प्रकार से जो मुनि धर्म के प्रत्येक नियमोंका अच्छी तरहसे परिशीलन कर द्रव्य, क्षेत्र, काल, भावसे व्यवस्थानुसार उनका पालन करता है-उनका उचित रीतिसे हार्दिक लगन से सेवन करता है वह मेधावी मुनि कभी भी अपने कर्तव्यपथ से विचलित नहीं होता है, और मुनिधर्मपालनजन्य कर्मों की अनन्तगुणी निर्जरारूप सुफल से शोभित होता हुआ क्रमशः मुक्तिका लाभ करता है। इसलिये आवश्यकता है कि मुनिजन मौनीन्द्र (वीतराग ) प्रवचनमें स्थित हो कर उसके प्रत्येक नियमों और उपनियमों के सच्चे ज्ञाता बनें । मुनिधर्म में दक्ष मुनि पापभीरु होता है । माता-पितादिकमें स्नेहरिक्त मुनि शकट-गाडीकी रक्षा के लिये अक्ष (धुरी) में तैलदान की तरह देहकी स्थिति के निमित्त ही विना किसी राग-द्वेषके आहार करता हुआ तीर्थङ्कर प्रभुकी आज्ञा का पालक बन मुनिधर्म का सच्चा आराधक होता है। शरीर मा४िमा २नेड ममता २लित थ', पण्डितः-भेटवे तीर्थ४२ प्रभुनी माज्ञामा કુશળતા પ્રાપ્ત કરવી.
- ભાવાર્થ –નિયમોને સારી રીતે પાળવાવાળી અને તેને દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ આદિની વ્યવસ્થા અનુસાર પાલન કરવાવાળી વ્યક્તિ જેવી રીતે અંધશ્રદ્ધાળુ ન બનીને પોતાના પ્રત્યેક કાર્યને ઉપગપૂર્વક કરે છે, અને તેથી લોકમાં પ્રશંસનીય તેમજ કુશળ મનાય છે. આ જ રીતે જે મુનિ ધર્મના પ્રત્યેક નિયમને સારી રીતે કુશળતાપૂર્વક પાળે છે, દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવથી વ્યવસ્થાનુસાર પાલન કરે છે તેવો મેધાવી મુનિ કેઈ પણ વખતે પોતાના કર્તવ્ય-પથથી ચલિત થતું નથી, અને મુનિ ધર્મ પાલનજન્ય કર્મોની અનંતગુણ નિર્જરારૂપ સફળથી શેભિત બનીને કમથી મુક્તિને લાભ કરે છે, આ કારણે આવશ્યક છે કે મુનિજન વીતરાગ પ્રવચનમાં સ્થિત બનીને તેના પ્રત્યેક નિયમો અને ઉપનિયમોને સાચો જાણકાર બને. મુનિધર્મમાં દક્ષ મુનિ પાપભીરુ હોય છે. માતાપિતાદિકમાં નેહરહિત મુનિ ગાડીના ધરામાં પુરાતા તેલની માફક દેહની સ્થિતિ માટે જ
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे पररात्रं-रात्रेः पूर्वापरौ भागौ पूर्वापररात्रं, पूर्वरात्रस्य यामद्वयात्मकस्य मध्ये प्रथमो यामः, एवमपररात्रस्य पश्चिमो यामः, तत्र प्रहरद्वये जागरितः सन् यतमानः अतिक्रमणस्वाध्यायध्यानादिकमनुतिष्ठन् , उपलक्षणान्मध्यवर्तिन्या रात्रे. र्यामद्वये यथाविधि शयानः, रात्रौ यत्नकथनेन दिनेऽपि तत्कथनं स्पष्टमेव । शक्तिसत्त्वे स्थविरकल्पिका मध्यवर्तियाममध्येऽपि जाग्रति । जिनकल्पिकाचैकं प्रहरं स्वपन्ति, सप्तसु प्रहरेषु जाग्रति । एवं निष्क्रमणप्रवेशादौ मुनिर्दिवसे चक्षुर्वि
पूर्वापररात्रं यतमानः-रात्रि के पूर्व और अपर भागों का नाम पूर्वापररात्र है। रात्रि के ४ प्रहर होते हैं । एक प्रहर रात्रि के चौथे हिस्से को कहते हैं । पूर्वरात्र के दो प्रहरों में से प्रथम प्रहर में, पश्चिमरात्र के दो प्रहरों में से अन्तिम प्रहर में (अर्थात् रात्रिके ४ प्रहरों में से पहले चौथे प्रहरों में ) जाग्रत रह कर प्रतिक्रमण, स्वाध्याय और ध्यानादिक करना। बाकी के दूसरे तीसरे प्रहरोंमें यथाविधि निद्रा लेना। “यतमानः" पदसे दिन में भी यथाविधि स्वाध्यायादिक का करना स्पष्ट सूचित होता है ।जब रात्रिमें भी प्रतिक्रमणादिककी विधि प्रकट की गई है तो दिन में भी यथावसर स्वाध्याय करना यह बात स्वतः स्पष्ट है। शक्ति के सद्भाव में स्थविरकल्पी मुनि रात्रिके मध्यवर्ती दो प्रहरों में भी जागरित रहते हैं। जिनकल्पी साधु एक प्रहर ही निद्रा लेते हैं। बाकी दिनरात के प्रहरों में जागते रहते हैं। इसीतरह निष्क्रमण-प्रवेशादिक में કોઈ પણ રાગ-દ્વેષ વગર આહાર ગ્રહણ કરીને તીર્થંકર ભગવાનની આજ્ઞાના પાલક બની યુનિધર્મના સાચા આરાધક બને છે.
पूर्वापररात्रं यतमानः-रात्रीन पूर्व भने २५५२ लानु नाम पूर्वा५२રાત્ર છે, રાત્રીના ચાર પ્રહર છે, એક પ્રહરને રાત્રીને ચોથો ભાગ કહે છે. પૂર્વ રાત્રના બે પ્રહરમાંથી પ્રથમ પ્રહરમાં, પશ્ચિમ રાતના બે પ્રહરમાંથી અંતિમ પ્રહરમાં (અર્થાત–રાત્રીના ચાર પ્રહરમાંથી પહેલા ચોથા પ્રહરમાં) જાગૃત રહીને પ્રતિક્રમણ, સ્વાધ્યાય તેમજ ધ્યાનાદિક કરવું. બાકીના બીજા અને ત્રીજા प्रडमा यथाविधि निद्रा सेवी. “ यतमानः" ५४थी हिवसे पशु यथाविधि स्वाધ્યાયાદિક કરવું તેવું સ્પષ્ટ સૂચિત થાય છે. જ્યારે રાત્રીમાં પણ પ્રતિકમણાદિકની વિધિ આપેલ છે, તે દિવસમાં પણ યથાવસર સ્વાધ્યાય કરવું, એ વાત સાવ સ્પષ્ટ છે. શક્તિના સદ્દભાવમાં સ્થવિરકલ્પી મુનિ રાત્રીના મધ્યવર્તી બે પ્રહરેમાં પણ જાગ્રત રહે છે, જનકલ્પી સાધુ એક પ્રહર જ નિદ્રા લે છે, બાકી દિનરાતના પ્રહરમાં જાગતા રહે છે. આ પ્રમાણે નિષ્ક્રમણ–પ્રવેશાદિકમાં મુનિ દિવસે
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ३ पयेऽपि यत्नं विदधाति किं पुनरचक्षुर्विषयरात्रावित्याशयः। एतदेव प्रकटयति'सदा शील'-मित्यादि, सदासर्वकालं शीलम् अष्टादशसहस्रशीलाङ्गरथं चारित्रं वा, अथवा शीलं पञ्चमहाव्रतसाधनभूतं गुप्तित्रयं सकलेन्द्रियदमनं कषायनिग्रहं वा संप्रेक्ष्य-ज्ञात्वा तमेव यावज्जीवमनुपालयेत् । उक्तञ्चमुनि दिन में भी देख-भाल कर समितिपूर्वक प्रवृत्ति करता है। दिन में भी जब वह यतनापूर्वक अपनी प्रत्येक क्रियाओंको करता है तो रात्रि में भी कि जिसमें चक्षुरिन्द्रिय का विषय कोई भी पदार्थ स्पष्ट रूपसे नहीं होता है, उसे अपने प्रत्येक प्रवृत्ति में यतना रखनी ही चाहिये। अतः रात्रि में विहारादि नहीं करना यह बात भी स्वतः सिद्ध हो जाती है। "सदा शीलं संप्रेक्ष्य श्रुत्वा भवेदकामोऽझञ्झः "-सर्वकाल १८ हजार शीलों के भेदों का, या चारित्र का अथवा पांच महाव्रतों के साधनभूत गुप्तित्रय, सकलेन्द्रियोंका दमन और कषायों का निग्रहरूप शीलका अच्छी तरह ज्ञाता बन उसका यावज्जीवन पालन करे। गुरुके निकट शीलके पालने का और उसके नहीं पालने का परिणाम जानकर वैषयिक इच्छाओं से रहित होकर माया, तृष्णा अथवा क्रोध से रहित होवे । ____भावार्थ-१८ हजार शील के भेद जो आगमों में प्रकट किये गये हैं, मुनिका कर्तव्य है कि उनका भली प्रकार पालन करे । ५ महाव्रत, ५ समिति और ३ गुप्सि, इस १३ प्रकार के चारित्र की आराપણ જાણી જોઈને સમિતિપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરે છે. દિવસે પણ જ્યારે તે યત્નાપૂર્વક પિતાની પ્રત્યેક ક્રિયાઓ કરે છે તો રાત્રીમાં પણ કે જેમાં ચક્ષુરિન્દ્રિયને વિષય કેઈ પણ પદાર્થ સ્પષ્ટ રૂપથી થતું નથી તેને પિતાની પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિમાં યત્ના રાખવી જોઈએ. એટલે રાત્રીમાં વિહાર આદિ ન કરવા એ વાત આથી સ્પષ્ટ રીતે સિદ્ધ થાય છે.
“सदा शीलं संप्रेक्ष्य श्रुत्वा भवेदकामोऽझञ्झः"-सात सा२ १२ શલેના ભેદને, અથવા ચારિત્રના અને પાંચ મહાવ્રતના સાધનભૂત ગુણિત્રય, સકલ ઈન્દ્રિયનું દમન અને કષાયેના નિગ્રહરૂપ શીલના સારી રીતે જ્ઞાતા બની તેનું જિંદગી પર્યત પાલન કરવું. ગુરૂની પાસેથી શીલના પાલનના અને નહિ પાળવાના પરિણામને જાણીને વૈષયિક ઈચ્છાઓથી રહિત બની માયા, તૃષ્ણ અને કોધથી રહિત થવું.
–અઢાર હજાર શીલના ભેદ જે આગમમાં પ્રગટ કરાયા છે તે માટે મુનિનું કર્તવ્ય છે કે તેનું સારી રીતે પાલન કરે. પાંચ મહાવ્રત, પાંચ સમિતિ, અને ત્રણ ગુપ્તિ, એવા તેર પ્રકારના ચારિત્રની આરાધના કરે. પાંચ મહાવ્રતોના
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे " महाव्रतसमाधानं, तथैवेन्द्रियसंवरः।
त्रिदण्डविरतित्वं च, कपायाणां च निग्रहः" ॥१॥ तच्च शीलमिति ब्रुवे" तत्र क्षणमपि नो प्रमादयेदिति भावः । शीलवतो गुणमाह-श्रुत्वेत्यादि, यः श्रुत्वा-शीलपरिज्ञानं तदनुपालनफलं तद्विपरीतकर्तृणां नरकनिगोदादिपरिभ्रमणं च गुरुसकाशादागमाद्वाऽऽकण्य, अकामः इच्छादिधना करे । ५ महाव्रतों के साधनभूत ३ गुप्तिका पालन और पांच इन्द्रिय
और एक मनका दमन करना, कषायों का निग्रह करना ये सब बातें शील के ही अन्तर्गत हैं। मुनिजन को "शोल का पालन करना चाहिये" इस की वक्तन्यता में इन समस्त बातों का अवश्य पालन उचित है। इन सबका पालन मुनिधर्म से संबंध रखता है । कहा भी है
"महाव्रतसमाधानं, तथैवेन्द्रियसंवरः।
त्रिदण्डविरतित्वं च, कषायाणां च निग्रहः ॥१॥ अर्थात्-महाव्रतादिकों का आराधन शीलरूप से कहा गया है, ऐसा समझ कर इनके पालने में एक क्षण भी प्रमाद नहीं करना चाहिये।
'श्रुत्या'-इत्यादि पदोंछारा शीलवानके गुणको सूत्रकार कहते हैं
जो मुनि शीलके परिज्ञान, एवं उसके पालनजन्य फलको तथा शीलके सेवन से रहित मानवों के नरकनिगोदादिमें परिभ्रमण को गुरु से अथवा आगम से सुन कर इच्छादिकामसे रहित हो जाता है वह આધારભૂત ત્રણ ગુમિનું પાલન અને પાંચ ઈન્દ્રિય અને એક મનનું દમન કરવું, કષાયોને નિગ્રહ કરે એ સઘળી વાતે શીલની અન્તર્ગત છે. “મુનિજનને શીલનું પાલન કરવું જોઈએ” આ પ્રકારની રીતમાં આ સઘળી વાતનું અવશ્ય પાલન કરવું જોઈએ. આ બધાનું પાલન મુનિ ધર્મ સાથે સંબંધ રાખે छे. ५५ छ
" महाव्रतसमाधानं, तथैवेन्द्रियसंवरः ।
त्रिदण्ड-विरतित्वं च, कषायाणां च निग्रहः " ॥१॥ અર્થાત્ મહાવ્રતાદિકોનું આરાધન શીલરૂપથી કહેલ છે એવું સમજીને તેના પાલનમાં એક ક્ષણને પણ પ્રમાદ કરે જોઈએ નહીં.
शासवानना गुणने सूत्रा२ छ–'श्रुत्वा' त्यादि
જે મુનિ શીલના પરિજ્ઞાનને, અને તેના પાલનજન્ય ફળને, તથા શીલના સેવનથી રહીત માનવના નરકનિગોદાદિમાં પરિભ્રમણને ગુરૂ અને આગમથી સાંભળીને ઈચ્છાદિ કામથી રહિત બની જાય છે તે માયા, ક્રોધ અને તૃષ્ણાથી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ३ कामवर्जितः, एवम् अझञ्झा अविद्यमाना झञ्झा-माया क्रोधस्तृष्णा वाऽस्य सोऽझञ्झो भवेत् कामझञ्झयोनिषेधेन मोहनीयोदयोऽपि निषिध्यते; तनिषेधादेव शीलसम्पन्नो भवेन्नान्यथेत्यभिप्रायः, अयमत्र सारः-धर्मश्रवणानन्तरं कामझ
झादिरहितो भवेदिति प्रतिपादनेनोत्तरगुणानां ग्रहणमुपलक्षणत्वेन मूलगुणग्रहणं च सिद्धम् । ततश्चाहिंसादिमहाव्रतधारी भवेदिति ।
ननु चानिहतबलवीर्यस्य शीलशालिनो भवदुपदेशानुष्ठायिनो मम साम्पतमपि न निखिलकर्मापनयो जातोऽतस्तदुपायं मह्यं ब्रूहि येन शीघ्रं सकलकर्मक्षयो भवेत् । क्रोध, माया अथवा तृष्णा से भी रहित हो जाता है । काम और झंझा -माया, क्रोध, अथवा तृष्णाके निषेध से मोहनीय के उदयका भी वहां निषेध हुआ समझना चाहिये, क्यों कि उसके निषेधसे ही वह शीलसंपन्न होता है; अन्यथा नहीं ।
भावार्थ-धर्मश्रवण के बाद “काम और झंझा से वह रहित होवे" इस प्रकार के प्रतिपादन से उत्तरगुणोंका ग्रहण सिद्ध हो जाता है, साथ में उपलक्षण से मूल गुणोंका भी। इस से यह बात सिद्ध होती है कि वह अहिंसादिक-महाव्रतधारी होवे । “अणेण चेव जुज्झाहि किं ते जुज्झेण बज्झओ" इस शेष सूत्रांश का खुलासा करने के लिये टीकाकार इसका अर्थ यों करते हैं-शिष्य गुरुदेवसे अरज करता है-"मैं अपने बल और वीर्य को नहीं छिपा कर शील के अनुष्ठानमें प्रवृत्त होता हुवा आपके उपदेशानुसार प्रवृत्ति कर रहा हूं, फिर भी मेरे समस्त कौका विनाश अभी तक भी नहीं हुआ, अतः उसका उपाय आप कहें कि जिससे मेरे समस्त कर्म शीघ्र नष्ट हो जावें, मुझे आपके वचनों में पूर्ण विश्वास है, પણ રહીત થઈ જાય છે. કામ, માયા, ક્રોધ અને તૃષ્ણાના નિષેધથી મોહનીયના ઉદયને પણ ત્યાં નિષેધ થયે સમજવો જોઈએ, કારણ કે તેના નિષેધથી જ શીલસંપન્ન બને છે બીજાથી નહીં, તાત્પર્ય કે—ધર્મના શ્રવણ પછી “કામ અને માયાથી પર બને ” આ પ્રકારના પ્રતિપાદનથી ઉત્તરગુણોનું ગ્રહણ સિદ્ધ થાય છે. સાથે સાથે ઉપલક્ષણથી મૂળગુણને પણ ગ્રહણ થાય છે. આથી એ વાત સિદ્ધ થાય છે અહિંસાદિક–મહાવ્રતધારી બને.
“अणेण चेव जुज्झाहि किंते जुझेण बझओ ॥ शेष सूत्रांशन! मुसास! કરવા માટે ટીકાકાર આને અર્થ આ પ્રકારે કરે છે– - શિષ્ય ગુરૂને અરજ કરે છે-“ મારું પોતાનું બળ અને વીર્યને નહિ છુપાવીને શીલના અનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્તિ કરતો હું આપના ઉપદેશ અનુસાર પ્રવૃત્તિ કરું છું છતાં મારા સમસ્ત કર્મોને વિનાશ હજુ સુધી થયે નથી, માટે આપ એને ઉપાય મને બતાવે કે જેથી મારાં સમસ્ત કર્મ શીધ્ર નાશ પામે. મને આપના
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
१००
आचारागसूत्रे भवद्वाक्येन चाहं सिंहेनापि योद्धुं समर्थोऽस्मि कर्मक्षयार्थनिष्क्रान्तस्य न किमप्यशक्यमस्तीति तदुपायो वक्तव्यः? इति पृष्टवन्तं शिष्यं गुरुराह-'अनेने 'त्यादि, अनेन चैव औदारिकशरीरद्वारा ज्ञानावरणीयादिकर्मशत्रुणा सह रत्नत्रयाराधनपताकाग्रहणाय मुक्तये वा प्राणपरित्यागेनापि त्वं युध्यस्व-कमरिघुपराजयस्व, बाह्यतः =आत्मनो बहिस्थितेन सिंहादिना सह ते-तव युद्धेन संग्रामेण किम्वृथेत्यर्थः, कर्मशत्रुविजयादेव तव सकलकर्मापनयो भावीत्यवधार्य तत्रैव यतस्वेति हृदयम्।।०३।। मैं आपकी आज्ञा से सिंह के साथ भी युद्ध करने में समर्थ हूं, हे गुरुदेव ! मैं तो कर्मों के नाश करने के लिये ही घरसे निकला हूं, मेरे लिये अशक्य काम कुछ भी नहीं है, इसलिये कर्मक्षय जितना जल्दी से जल्दी हो सके आप ऐसा उपाय शीघ्र कहें" इस प्रकार पूछनेवाले शिष्यजन के प्रति गुरुदेव कहते हैं-हे शिष्य ! तुम इस औदारिक शरीर से ही ज्ञानावरणीयादि कर्मशत्रुओं के साथ रत्नत्रय की आराधनारूप पताकाको ग्रहण करने के लिये, अथवा मुक्ति पाने के लिये प्राणपण से (प्राणों की परवाह किये विना) युद्ध करो, कर्मशत्रुओं पर विजय प्राप्त करो, अपने से बाह्य सिंहादिक के साथ युद्ध करने से तुम्हें क्या लाभ हो सकता है? मोहनीय कर्मके जीतने से ही तुम्हारे समस्त कर्मों का विनाश हो जायगा, ऐसा निश्चय कर उसके ही साथ युद्ध करने का प्रयत्न करो ॥सू०३॥ વચનમાં સંપૂર્ણ વિશ્વાસ છે. આપની આજ્ઞાથી હું સિંહની સાથે પણ યુદ્ધ કરવા સમર્થ છું. હે ગુરૂદેવ ! હું તે કર્મોને નાશ કરવા માટે જ ઘેરથી નીકળે છું. મારે માટે અશક્ય એવું કેઈ કામ નથી. આ માટે મારા કર્મોને જલદીમાં જલ્દી ક્ષય થાય એ ઉપાય તાત્કાલિક બતાવે.” આ પ્રકારે ગુરૂ પાસે પૂછનારા શિષ્યજનને ગુરૂદેવ કહે છે કે હે શિષ્ય ! તું આ ઔદારિક શરીરથી જ જ્ઞાનાવરણાદિક કર્મશત્રુઓની સાથે રત્નત્રયની આરાધનારૂપ પતાકાને ગ્રહણ કરવા માટે અથવા મુક્તિ મેળવવા પ્રાણ પણ (પ્રાણની પરવા કર્યા વગર) યુદ્ધ કર-કર્મ શત્રુઓ ઉપર વિજય પ્રાપ્ત કર, બાહરના–તારાથી દૂર એવા સિંહાદિકની સાથે યુદ્ધ કરવાથી તેને કયે લાભ મળવાનું છે? મોહનીય કર્મને જીતવાથી જ તારા સમસ્ત કર્મોને વિનાશ થશે, એ નિશ્ચય કરી એની સાથે યુદ્ધ કરવાનો પ્રયત્ન કર મોહનીયના વિનાશથી તારા શેષ કર્મોને તાત્કાલિક નાશ થઈ જશે. સૂ૦ ૩
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५ उ. ३
१०१
दुष्पारसंसारपारावारे मज्जतो जनस्य तर्तुमिदं सुसाधनमनेकभवेषु प्राप्तुमशक्यमिति दर्शयति-'जुद्धारिहं ' इत्यादि।
मूलम्-जुद्धारिहं खल्लु दुल्लहं, जहित्थ कुसलेहिं परिन्नाविवेगे भासिए,चुए हु बाले गब्भाइसु रज्जइ, अस्सि चेयं पवुच्चइ, रूवंसिवाछणंसिवा,से हु एगे संविद्धपहे मुणी अन्नहा लोगमुवेहमाणे,इय कम्म परिणाय सव्वसोसेन हिंसइ, संजमइ,नोपग
भइ, उवेहमाणो पत्तेयं सायं, वण्णाएसी नारभे कंचणं सव्वलोए एगप्पमुहे विदिसप्पइन्ने निविण्णचारी अरए पयासु॥ सू० ४ ॥ ____ छाया--युद्धार्ह खलु दुर्लभं, यथाऽत्र कुशलैः परिज्ञाविवेको भाषितः, च्युतो हु बालो गर्भादिषु रज्यते; अस्मिश्चैतत्प्रोच्यते, रूपे वा क्षणे वा, स हु संविद्धपथो मुनिः, अन्यथा लोकमुत्प्रेक्षमाणः, इति कर्म परिज्ञाय सर्वतः स न हिनस्ति, संयमयति, नो प्रगल्भते, उत्प्रेक्षमाणः प्रत्येकं सातं, वर्णादेशी नारभते कंचन सर्वलोक एकप्रमुखो विदिक्प्रती? निर्विण्णचारी अरतः प्रजासु ॥ मू० ४ ॥
टीका--'युद्धाह '-मित्यादि, इदमौदारिकशरीरं युद्धाह-परीपहादिभिः सह भावसंग्रामयोग्यं खलु अवधारणे तस्य दुर्लभमित्यनेन सम्बन्धस्तेन दुर्लभं खलु=
दुष्पार इस संसाररूपी समुद्र में परिभ्रमण करनेवाले प्राणी के लिये यह सुसाधन अनेक भवों में भी दुर्लभ है-इस बात को सूत्रकार प्रदर्शित करते हैं-" जुद्धारिहं” इत्यादि। ___ मनुष्यों के शरीर को औदारिक शरीर कहते हैं। इस औदारिक शरीर से ही समस्त कर्मों का नाश होता है । यद्यपि औदारिक शरीर तिर्यश्च और मनुष्यों का होता है तो भी तिर्यञ्च के औदारिक शरीर की यहां विवक्षा नहीं है । कर्मों के क्षय का कारण होने से मनुष्य के ही औदारिक शरीर की विवक्षा है । इसलिये सूत्रकार कहते हैं कि
દુષ્પાર આ સંસારરૂપી સમુદ્રમાં પરિભ્રમણ કરવાવાળા પાણી માટે આ સુસાધન અનેક ભવમાં પણ દુર્લભ છે–આ વાતને સૂત્રકાર પ્રદર્શિત કરે છે– " जुद्वारिहं" त्यादि.
મનુષ્યના શરીરને ઔદારિક શરીર કહે છે આ દારિક (મનુષ્ય શરીર) થી જ સમસ્ત કર્મોને નાશ થાય છે. દારિક શરીર તિર્યંચ અને મનુષ્યનું હોય છે, પરન્ત તિર્યંચના ઔદારિક શરીરની વિવક્ષા અહિં નથી. મનુષ્યના જ દારિક શરીર કર્મોનો ક્ષયનું કારણ હોવાથી એની વિવેક્ષા છે. સૂત્રકાર કહે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
आचारागसूत्रे दुर्लभमेव-दुःखेनैव लभ्यम् कर्मयुद्धार्हमनुष्यशरीरलाभेन तव सर्वकर्मक्षयोऽवश्यं शीघ्रमेव भावीति शिष्यकृतपूर्वप्रश्नस्योत्तरमभिहितम् । कश्चन मरुदेवीवत् ते नैव भवेन कर्मक्षयमासादयति, कश्चिच सुबाहुकुमारवत्सप्ताष्टभवैः, अपरः कश्चिद् देशोनार्द्धपुद्गलपरावर्तेनेति, तेन किमायातमित्याह- यथे'-त्यादि, यथान्येन यह मनुष्य का औदारिक शरीर परिषहादिकों के साथ भावयुद्ध के योग्य है, यह शरीर ही उनसे युद्ध कर सकता है; अन्य वैक्रियादिक नहीं! इस शरीर की प्राप्ति दुर्लभ है, बडे पुण्यानुबंधी पुण्य से ही यह मनुष्य तन मिलता है। इसलिये शिष्य को आश्वासन देते हुए गुरु महाराज कहते हैं कि “कर्मयुद्धार्हमनुष्यशरीरलाभेन तव सर्वकर्मक्षयोऽवश्यं शीघ्रमेव भावीति" तुम घबराओ नहीं, यदि हमारे वचनानुसार तुम प्रवृत्तिशील रहोगे तो विश्वास रखो इस प्राप्त हुए शरीर से तुम कर्मों का शीघ्र विनाश कर सकोगे, कारण कि कर्मों के साथ युद्ध करने योग्य यह औदारिक शरीर तुम्हें प्राप्त हुआ है। इस प्रकार पहिले शिष्यद्वारा किये गये प्रश्न का यह उत्तररूप समाधान है। इस शरीरद्वारा कोई २ जीव मरुदेवी जैसे उसी भवसे कर्मक्षय कर देते हैं। कोई २ सुबाहुकुमार की तरह सात आठ भव में, और कोई २ देशोन अर्धपुद्गलपरावर्तन कालमें कों के क्षपक होते हैं। इसलिये जिस प्रकारसे છે—મનુષ્યનું આ દારિક શરીર પરીષહાદિકોની સામે યુદ્ધ કરવા ગ્ય છે. આ શરીર જ એની સામે યુદ્ધ કરી શકે છે, અન્ય વૈકિયાદિક શરીર નહિ ! આ શરીરની પ્રાપ્તિ દુર્લભ છે – મહા પુણ્યાનુબંધથી જ આ મહામૂલ્ય મનુષ્ય દેહ પ્રાપ્ત થાય છે.
मा भाटशिष्यने साश्वासन माता शु३ महा२।०४ ४ छ -“कर्मयुद्धाहमनुष्यशरीरलाभेन तव सर्वकर्मक्षयोऽवश्यं शीघ्रमेव भावीति " तमे सराय नलि અમારા વચન અનુસાર તમે પ્રવૃત્તિશીલ રહેશે તે વિશ્વાસ રાખો આ પ્રાપ્ત થયેલ શરીરથી તમો કર્મોને શીઘ વિનાશ કરી શકશે, કારણ કે કર્મોની સાથે યુદ્ધ કરવાને માટે ઔદારિક શરીર તમને પ્રાપ્ત થયેલ છે. આ પ્રકારે પહેલાં શિષ્યદ્વારા કરાએલા પ્રશ્નને આ ઉત્તરરૂપ સમાધાન છે. આ શરીરદ્રારા કઈ કઈ જીવ મરૂદેવી જેવા આ ભવમાં જ કર્મક્ષય કરી દે છે. કેઈકેઈ સુબાહકુમારની માફક સાત આઠ ભવમાં, કઈ કઈ દેશેન અધપુદ્ગલપરાવર્તનકાળમાં કર્મોને ક્ષપક થાય
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५ उ. ३
१०३ प्रकारेण अत्र-अस्मिन् संसारे कुशलैः भावकुशलैः तीर्थंकरगणधरादिकैः परिज्ञाविवेकः परिज्ञायाः=ज्ञप्रत्याख्यानभेदेन द्विविधायाः विवेकः द्रव्यतो भावतश्च विचारः भापितः कथितः, तत्र द्रव्यतो विवेकः कलत्रपुत्रमित्राणां स्वशरीरस्य चासारतया चिन्तनम् , भावतो विवेको ममत्ववर्जनम् ,तपासंयमाभ्यां कर्मनिर्जरा भवतीति विवेको जायते । परिज्ञाभेदमेवाह—यश्च पूर्वोत्थायी चारित्रान्तरायोदयात् पश्चान्निपाती स च्युतः धर्मात् मनुष्यजन्मतो वा पतितः परिभ्रष्ट इत्यर्थः, हु= वितर्के; बाल: धर्मपतनजनितनरकनिगोदादिभ्रमणप्रतीकारज्ञानकलाविकलः गर्भाइस संसारमें कुशल तीर्थङ्करादि द्वारा परिज्ञाविवेक कहा गया है । उस के अनुसार प्रवृत्ति करनेवाला मुनि उसी भव से या परंपरा रूप से कुछेक भवों में कर्मों का विनाश कर मुक्ति का लाभ प्राप्त करता है। परिज्ञा दो प्रकार की कही है। १ ज्ञपरिज्ञा २ प्रत्याख्यानपरिज्ञा । परिज्ञा का विवेक भी द्रव्य और भावसे दो प्रकारका है । स्त्री, पुत्र, मित्र और अपने शरीर का असारतारूप से चिन्तवन करना द्रव्यविवेक है । ममत्व का त्याग करना यह भावविवेक है। अर्थात्-'तप और संयम से कोकी निर्जरा होती है । इस प्रकार का विवेक उत्पन्न होना भावविवेक है। "चुए हु बाले गन्भाइसु रजइ" यहां सूत्रकार-परिज्ञा के भेदों को कहते हैं जो पूर्वोत्थायी है, परन्तु चारित्रान्तराय के उदय से पश्चान्निपाती है वह च्युत है-धर्म से अथवा मनुष्यजन्मसे पतित है-भ्रष्ट है । "हु" वितर्क में हैं । धर्मसे पतित होनेपर मेरा भ्रमण नरकनिगोदादिक गतियों છે. આ માટે જે પ્રકારથી આ સંસારમાં કુશલ તીર્થંકરાદિદ્વારા પરિજ્ઞાવિક કહેવાયેલ છે તે અનુસાર પ્રવૃત્તિ કરવાવાળા મુનિ તે જ ભવમાં અથવા પરંપરા રૂપથી થોડાક ભામાં કર્મોને વિનાશ કરી મુક્તિને લાભ મેળવે છે. પરિણા બે પ્રકારની કહી છે. ૧ જ્ઞ–પરિણા, ૨ પ્રત્યાખ્યાન-પરિજ્ઞા. પરિજ્ઞાને વિવેક પણ દ્રવ્ય અને ભાવથી બે પ્રકારનું છે. સ્ત્રી, પુત્ર, મિત્ર અને પોતાના શરીરની અસારતા રૂપથી ચિંતન કરવું દ્રવ્ય-વિવેક છે. મમત્વને ત્યાગ કરવો ભાવવિવેક છે. તપ અને સંયમ દ્વારા કર્મોની નિર્જરા થાય છે આ પ્રકારને વિવેક ઉત્પન્ન થવો ભાવविव छ.” “चुए हु बाले गम्भाइसु रज्जइ" माहिं सूत्रा२ परिशाना लेहो ४ छे. જે પૂર્વોત્થાયી છે, પરંતુ ચારિત્રના અંતરાયથી પશ્ચાન્નિપાતી છે, તે ચુત છે—ધર્મથી અથવા મનુષ્ય જન્મથી પતિત છે-ભ્રષ્ટ છે. “હુ” શબ્દ વિતર્કમાં છે. ધર્મથી પતિત થવાથી મારું બ્રમણ નરક નિગોદાદિક ગતિઓમાં થશે, આ પ્રકારનું
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
आचारागसूत्रे दिषु-गर्भादिजन्यदुःखविशेषेषु, आदिपदेन जन्म-कौमार-यौवन-जरा-मरण-नरकनिगोदादिरूपदुःखेषु, यद्वा-गर्भादिषु-देहविकल्पेषु संसारविकल्पेषु वा रज्यते आसक्तो भवति तत्रैव पच्यते दह्यते चेत्यर्थः । यद्वा — रज्जइ' इत्यस्य ‘रीयते' में होगा-इस प्रकार के तत्प्रतीकार स्वरूप ज्ञान से जो रहित है वह बाल है । बाल जीव गर्भादिकों (गर्भादिजन्य दुःखविशेषों) में आसक्त होता है। वहीं पर पचता रहता है वहीं पर तड़पता रहता है। "गर्भादि " के आदि पद से जन्म, कुमार, यौवन, जरा, मरण, नरक और निगोदादिक के दुःखों का ग्रहण हुआ है इन दुःखों में अथवा शरीरके विकल्पों या संसारविकल्पों में आसक्त बना है । यद्वा-" रज्जइ" इसकी छाया "रीयते" भी होती है। जिसका यह भाव है कि बालजीव गर्भादिकों में बारंबार जन्म मरण धारण करता रहता है।
भावार्थ-परिज्ञा के भेदों को प्रकट करने के लिये सूत्रकार कहते हैं कि जो चारित्र को ले कर भी पश्चात् चारित्रान्तराय के उदय से उससे पतित हो जाते हैं वे बालजीव हैं उनका छुटकारा इस संसार से नहीं होता -नरकनिगोदादिकके कष्टोंका और जन्म, बाल्यादिक अवस्था जन्य अनेक कष्टों का उन्हें समय २ पर सामना करना पड़ता है। चारित्र जैसी सुन्दर તત્પતીકાર સ્વરૂપ જ્ઞાનથી જે રહિત છે તે બાલ છે. બાલ જીવ ગર્ભાદિક (शाहिन्य हु:५ विशेष! ) मा मासत डाय छे. अर्थात् तपते। २ छ. “ गर्भादिना माहि ५४थी भन्भ, सुभा२, यौवन, वृद्धावस्था, भ२५], न२४ અને નિગોદાદિકનાં દુઃખોનું ગ્રહણ થયેલ છે. આ દુઃખમાં અથવા શરીરના વિકલ્પોમાં અથવા સંસારવિક૯પમાં જ વાળ-જીવ આસક્ત બની રહે छ. Aथवा-" रज्जइ" मेनी छाया "रीयते " ५५ मने छ. रेन। २॥ अथ छ કે–બાળ-જીવ ગર્ભાદિકમાં વારંવાર જન્મ મરણના ફેરા કરતો રહે છે.
ભાવાર્થ–પરિક્ષાના ભેદને પ્રગટ કરવા માટે સૂત્રકાર કહે છે કે ચારિત્ર ગ્રહણ કરવા છતાં પણ ચારિત્રાન્તરાયના ઉદયથી જે પતિત બની જાય છે એ બાલજીવ છે. એને છુટકારે આ સંસારથી થતું નથી. નરક નિગોદાદિકના તેમજ જન્મ, બાલ્યાવસ્થા આદિના અનેક દુઃખોને એણે સમય સમય પર સામને કરે પડે છે. ચારિત્ર જેવી સુંદર વસ્તુ હાથમાં આવવા છતાં જે તેને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध लोकसारअ५ उ. ३
इतिच्छायाः तेन गर्भादिषु रीयते गच्छति । कुत्रेति कथितमिति प्रश्ने गुरुराह'अस्मि'नित्यादि, अस्मिन् आहेतप्रवचने, एतत्पूर्वकथितं वक्ष्यमाणं च प्रोच्यते =अकर्षेण कथ्यते तीर्थकरगणधरैः, वक्ष्यमाणमाह-' रूपे '-इत्यादि, रूपे-रूपवद्विषये, वा-ग्रहणात् शब्दादौ गृद्धः, 'क्षणे ' क्षण-क्षणः हिंसा तत्र, वा-शब्दादनृतचौर्यादौ, प्रवृत्तिं विदधाति । अत्र रूपग्रहणेन विषयेषु रूपस्य प्रधानतया, एवमास्रवेषु हिंसायाः प्राधान्येन च तयोग्रहणादन्येषामपि शब्दादीनामावाणां च ग्रहणं भवति । रूपवद्विषयलाभाय धर्मात्परिभ्रष्टो गर्भादौ रज्यते । इदमत्र पोच्यते इत्यनेन सम्बन्धः, यश्चैतद्विपरीताचारधारी स कीदृशो भवतीत्याह-'स' इत्यादि, वस्तु हाथमें आ जाने पर जो उसे खो देता है वह मनुष्य जन्म के लाभसे वंचित हो जाता है और उसे तिर्यञ्चादि गतिमें परिभ्रमण करना पडता है।
इसलिये इस आहेत प्रवचनमें जीवों को समझाने के लिये ही यह पूर्वोक्त कथन तथा आगे कहा जानेवाला विषय प्रतिपादित किया है। वक्ष्यमाण विषयमें सूत्रकार यही कह रहे हैं कि भगवान् तीर्थकर गणधरादिक का यह आदेश है कि जो मनुष्य या मुनि रूपयुक्त विषयों में और शब्दादिक पदार्थों में गृद्ध बना हुआ है वह, हिंसा में और शेष झूठ, चोरी आदिकों में प्रवृत्तिशील है। यहां विषयों में रूप की प्रधानता होने से रूप के ग्रहणसे शब्दादिकों का, आस्रवों में हिंसा की प्रधानता होने से उसके ग्रहण से अन्य झूठ, चोरी आदि अन्य आस्रवों का ग्रहण हो जाता है इस प्रकार " अस्मिश्चैतत् प्रोच्यते" यहां तक इन पदों का संबंध है । जो पूर्वोक्त से विपरीत अपनी प्रवृत्ति रखता है
ઈ બેસે છે તે મનુષ્ય જન્મના લાભથી વંચિત જ બની જાય છે. અને તેણે તિર્યંચ આદિ ગતિમાં પરિભ્રમણ કરવું પડે છે.
આ માટે આ આહત પ્રવચનમાં જીવોને સમજાવવા માટે આ પૂર્વોક્ત કથન અને આગળ કહેવામાં આવનાર વિષય પ્રતિપાદિત કર્યો છે. વફ્ટમાણ વિષયમાં સૂત્રકાર એમ કહે છે કે–ભગવાન તીર્થકર ગણધરાદિકને આ આદેશ છે કે, જે મનુષ્ય અથવા મુનિ રૂપયુક્ત વિષયમાં અને શબ્દાદિક પદાર્થોમાં લુબ્ધ બનેલ છે તે, હિંસા તેમજ ચેરી, જુઠ આદિમાં પ્રવૃત્તિશીલ છે. અહિં વિષયમાં રૂપની પ્રધાનતા હોવાથી રૂપના પ્રહણથી શબ્દાદિકોના, આસમાં હિંસાની પ્રધાનતા હોવાથી હિંસાના ગ્રહણથી બીજાં ચેરી જુઠ આદિ मन्य मासपोनु ग्रहण 25 तय छे. या प्रसार “ अस्मिंश्चैतत् प्रोच्यते” माई સુધી આ પદેને સંબંધ છે. જે પૂર્વોક્તથી વિપરીત પિતાની પ્રવૃત્તિ રાખે છે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०६
आचारागसूत्रे सः गर्भादियाप्तिनिदानविषयकषायाभिष्वङ्गज्ञानवान् धर्मादपतित आस्रवनिवृत्तः, हुरवधारणे, तेन स एव नान्यः मुनिः संयतः, संविद्धपथ: अभ्यस्तरत्नत्रयो मुनिर्भवेत् , अपि च अन्यथा भिन्नप्रकारेण लोकं-विषयकषायमध्यमध्यासीनं हिंसादिपरायणमसंयतलोकम् , उत्प्रेक्षमाणः-बुध्यमानः, ततः किमित्याह-'इती'-त्यादि, वह कैसा होता है ? इसके समाधानार्थ सूत्रकार “सहु संविद्धपथो मुनिः" इस शेषांशका कथन करते हैं-गर्भादिककी प्राप्ति के कारणभूत जो विषयकषाय हैं उनमें जो अनभिलाषी है, जो यह समझ चुका है इस जीवका गर्भादिक में पतन विषयकषायों के सेवन से ही होता है वह धर्म से अपतित होता हुआ कर्मास्रवों से जुदा रहता है । यहां “हु" अवधारण अर्थ में है। इससे यह अभिप्राय निकलता है कि जो विषयादिकसे निवृत्त है वही धर्म से अपतित और आस्रवों से रहित है, अन्य नहीं; वही वास्तविक मुनि है, अन्य नहीं; वही संविद्धपथ है-- अभ्यस्त रत्नत्रयवाला है और अभ्यस्त रत्नत्रयवाला ही सच्चा मुनि हो सकता है, अन्य नहीं; यही मुनिरत्न असंयत लोकको विषयकषायोंके मध्यमें पड़ा हुआ जानकर तथा हिंसादिक पापों से अनिवृत्त समझ कर उससे निवृत्त हो मन, वचन और काय से प्राणियों की हिंसा से निवृत्त हो जाता है, दूसरों को भी इस कार्य में प्रवृत्त नहीं करता है और न इस कार्य में लगे हुए व्यक्तियों की वह अनुमोदना ही करता है; क्यों सेको डोय छे ? माना समाधानमा सूत्रा२ " से हु संविद्धपहो मुणी" २॥ શેષાંશનું કથન કરતાં કહે છે કે – ગર્ભાદિકની પ્રાપ્તિના કારણરૂપ જે વિષય કષાય છે એમાં જે અભિલાષ વગરને બની આ સમજી ચુકેલ છે કે આ જીવનું વિષયાદિકના સેવનથી જ ગર્ભાદિકમાં પતન થતું રહે છે અને એ ધર્મથી પતિત ન બનતાં કર્માસથી જુદો રહે છે. અહિં “હ” શબ્દ અવધારણ અર્થ માં છે. આથી એ અભિપ્રાય નિકળે છે કે જે વિષયાદિકથી નિવૃત્ત છે એ ધર્મથી અપતિત અને આસવથી રહિત છે, બીજા નહિ. એ જ વાસ્તવિક મુનિ छ, भोक नलि. से साया ५५ ५२ छे. मल्यस्त-२त्नत्रयवा। छ. २८यस्तરત્નત્રયવાળા જ સાચા મુનિ બની શકે છે, બીજા નહિ. આવા મુનિરત્ન અસંયત લેકેને વિષયકષાયના મધ્યમાં પડેલા જોઈ અને હિંસાદિક પાપોથી અનિવૃત્ત જોઈને એનાથી નિવૃત્ત થઈ મન, વચન અને કાયાથી પ્રાણીઓની હિંસાથી નિવૃત્ત બની જાય છે અને બીજાઓને આવા કાર્યોથી રેકે છે, કેમ કે એ જાણે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५ उ. ३
१०७ इति-पूर्वोक्तकारणैः यद् वद्धं कर्म=ज्ञानावरणीयादिकं तत्कारणं च सावधव्यापाररूपं सर्वशः सर्वप्रकारेण परिज्ञाय-द्विविधपरिज्ञया ज्ञात्वा परिहत्य च सः कर्मपरिज्ञायी न हिनस्ति-मनोवाकाययोगैः प्राणिनो न हन्ति, उपलक्षणान्न घातयति, नानुमोदयतीत्यर्थोऽपि। अपि च किं करोतीत्याह-संयमयति-पचनपाचनादिनवकोटिभ्यः स्वात्मानं निवर्तयति । यद्वा-संयमयति-सप्तदशविधं संयमं करोति, किन्तु नो प्रगल्भतेन धाष्टयं विदधाति-' किं संयमक्रियया प्रतिलेखनादिक्रियया च' इत्यादिरूपमौद्धत्यं नाचरति। उपलक्षणतया स न क्रुध्यति, नापि जातिकुलादिमानमावहति, कि वह जानता है कि हिंसादिक पापों से अथवा पूर्वोक्त कारणों से जीवों के ज्ञानावरणीयादिक कर्मों का बंध होता है, इसलिये ज्ञानावरणीयादिक कर्मों को तथा उनके कारणरूप सावध व्यापारों को वह भली प्रकार ज्ञ-परिज्ञासे जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से उनका त्याग करता है। इस प्रकार वह कर्मपरिज्ञायी मुनि मन, वचन और काय से तथा कृत कारित और अनुमोदनसे उन सबका परित्यागी होता है । तथा -पचनपाचनादिकसे अपने आपको नवकोटिसे विशुद्ध रखता है, अथवा १७ प्रकार के संयम का आचरण करता है, इतने पर भी उसके अन्त:करणमें मानकी मात्रा भी नहीं आती है, अथवा-संयम क्रिया या प्रतिलेखनादि क्रिया के आचरण से क्या हो सकता है ? इस प्रकार की वह धृष्टता नहीं करता है। उपलक्षण से यह यह बात भी जानी जाती है कि वह मुनि इतना सब कुछ करता हुआ भी न कभी क्रोध करता है और न कुलादिक का गर्व ही करता है, न कहीं लुभाता है और न किसी की છે કે-હિંસાદિક પાપોથી અથવા પૂર્વોકત કારણોથી જેને જ્ઞાનાવરણીયાદિક કર્મોને બંધ થાય છે. આ માટે જ્ઞાનાવરણીયાદિક કર્મોને, તથા એના કારણરૂપ સાવદ્ય વ્યાપારોને એ સારી રીતે જ્ઞ–પરિજ્ઞાથી જાણી પ્રત્યાખ્યાન–પરિજ્ઞાથી એને ત્યાગ કરે છે. આ પ્રકારે એ કર્મ પરિજ્ઞાથી મુનિ મન, વચન અને કાયાથી તેમજ કૃત, કારિત અને અનુમોદનથી આ બધાને ત્યાગ કરનાર હોય છે, તેમજ પાચન પાચનદિકથી પોતાની જાતને નવ કેટિથી વિશુદ્ધ રાખે છે. અથવા ૧૭ સત્તર પ્રકારના સંચમનું આચરણ કરે છે. આમ છતાં એના દિલમાં માનને લેશમાત્ર મોહ જાગતું નથી, અથવા સંયમકિયા અથવા પ્રતિલેખનાદિ ક્રિયાના આચરણથી શું થઈ શકે છે ? આવી ધૃષ્ટતા પણ તેના મનમાં જાગતી નથી. ઉપલક્ષણથી એ વાત પણ માનવામાં આવી છે કે એ મુનિ આટલું કરવા છતાં પણ ન તે ક્યારે ક્રોધ કરે છે કે ન તો જાતિ અને કુળ આદિનો ગર્વ કરે છે. ન તે કયાંય
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
आचारागसूत्रे न लुभ्यति, न प्रतारणां करोति, इत्यापि ज्ञेयम् , असंयमपरायणोऽकर्तव्याचरणे मनागपि न त्रपत इत्याशयः । मुनिः किमवधाय प्रगल्भादिकं न विदधीतेत्याह'उत्प्रेक्षमाण' इत्यादि, प्रत्येकम् एकैकस्य प्राणिनः सात-सुखमसातं च उत्प्रेप्रतारणा (टगना) ही करता है। परन्तु जो असंयमसेवी हैं-असंयम में परायण हैं, वे इन अकर्तव्यों के करने में जरा भी संकोच नहीं करते हैं। मुनिजन धृष्टता आदि जो नहीं करते हैं उसका कारण यह है कि वे विचारते हैं कि इस संसारमें प्रत्येक प्राणी सुखाभिलाषी है।
भावार्थ:-उद्धतता के करनेसे जीवों को संक्लेश होता है, संक्लेश दुःख का एक प्रकार है । मुनिजन ऐसा कोई सा भी व्यवहार नहीं कर सकते हैं जो अन्य जीवों को दुःखकारक हो । उनकी सदा यही धारणा होती है कि दुनियां के जितने भी जीव हैं वे सब मेरे तुल्य सुखाभिलाषी हैं। जिस प्रकार अप्रतिकूल आचरण से मुझे कष्ट का अनुभव होता है उसी प्रकार से मेरे भी अनिष्ट आचरण से इन्हें कष्ट का अनुभव होगा; अतः वह समस्त जीवों में आत्मोपमता (आत्मतुल्यता) मानता है । इसलिये वह किसी भी प्राणी का स्वप्न में भी घात करने का विचार तक नहीं करता है। जो अन्य जीवों के घात करने तक के विचार को निन्दित समझता है वह भला - दूसरों के लिये उस अनिष्ट લોભાય છે, અથવા ન તે કોઈને ઠગે છે, પરંતુ જે અસંયમસેવી છે-અસં. યમમાં પરાયણ છે તે આવાં અકર્તવ્ય કરવામાં જરા પણ સંકોચ કરતે નથી. મુનિજન ધૃષ્ટતા આદિ નથી કરતા તેનું કારણ એ છે કે તેઓ એ વિચારતા હોય છે કે આ સંસારના પ્રત્યેક પ્રાણી સુખાભિલાષી છે. ____ लावार्थ:---द्वतता ४२१॥थी योने ४२५ थाय छ, देश में દુઃખનો એક પ્રકાર છે, મુનિજન આવો કોઈ પણ વ્યવહાર કરી શકતા નથી કે જે અન્ય જીવોને દુઃખકારક હોય. એની સદા એક જ ધારણા રહે છે કે દુનિયાના જેટલા પણ જીવ છે એ બધા મારા સમાન સુખાભિલાષી છે. જે પ્રકારે અપ્રતિકૂલ આચરણથી મને દુઃખનો અનુભવ થાય છે. આ જ પ્રકારે મારા અનિષ્ટ આચરણથી એમને પણ કષ્ટ થવાનું. એટલે તે સમસ્ત જીવોમાં આમેપમતા (આત્મતત્યતા) માનતા હોય છે. આ કારણે તેઓ કઈ પણ પ્રાણીને સ્વપ્નમાં પણ ઘાત કરવાનો વિચાર સરખોએ કરતા નથી. જે અન્ય જીવોને ઘાત કરવાના વિચારને નિન્દિત સમજે છે એવા બીજાઓને આવી અનિષ્ટ ક્રિયા કરવામાં
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५ उ. ३ क्रिया करने में प्रवृत्त होने की प्रेरणा या उपदेश भी कैसे दे सकता है । जब यह बात है तो फिर जीवोंका घात करनेवाले प्राणियों के कृत्यों की वह अनुमोदना भी नहीं कर सकता है। इसीलिये वह हिंसादिक पापों से नवकोटि से निवृत्त होता है। यह बात " उत्प्रेक्षमाणः प्रत्येक सातम्" इस सूत्रांशसे ध्वनित होती है। अथवा इसका यह भी आशय निकलता है कि मुनि प्रत्येक संसारी जीवों के सुख और दुःख जानते हैं, अर्थात् जिन जीवों के जितना सुख और दुःख उदयमें होगा-उतना उन्हें भोगना ही पडेगा, उनके उसमें न तो कोई कमी करनेवाला है और न कोई वृद्धि करनेवाला है-इस प्रकार से वे समस्त जीवों के सुख और दुःख के ज्ञाता हैं, तो भी वे ऐसा समझ कर अपनी प्रवृत्ति को स्वच्छन्द नहीं बनाते। वे ऐसा विचार नहीं करते हैं कि मेरी अच्छी प्रवृत्ति से किसी भी जीव के सुख दुःखमें परिवर्तन तो हो नहीं सकता, फिर क्या जरूरत है कि मैं अपनी प्रवृत्ति को संयमित रखू, सुख दुःख का भोग प्रत्येक जीवों के कर्माधीन है, मैं अपनी शुभ प्रवृत्ति से किसी भी जीव के कर्मोदय को थोडे ही टाल सकता हूं । इस प्रकार का विचार करना मुनिजन के लिये योग्य नहीं है ऐसा वे जानते हैं। यद्यपि कोई भी जीव किसी भी जीव के कर्मोदय को टाल नहीं सकता है। जिस પ્રવૃત્ત થવાની પ્રેરણા કે ઉપદેશ પણ કઈ રીતે દઈ શકે? જ્યારે આવી વાત છે તે પછી એને ઘાત કરવાવાળા પ્રાણીઓના કૃત્યેની તે અનુમોદના પણ કરી શકતા નથી, એટલા માટે તેઓ હિંસાદિક પાપોથી નવકોટીથી નિવૃત્ત थाय छ. २वात “ उत्प्रेक्षमाणः प्रत्येक सातम्" - सूत्राशयी पनित थायछे, અથવા એનો એ પણ અર્થ નિકળે છે કે મુનિ પ્રત્યેક સંસારી જીવનમાં સુખ અને દુઃખ જાણે છે. અર્થાત્ જે જીવોનાં જેટલાં સુખ અને દુઃખને ઉદય આવશે એટલું એણે ભોગવવું જ પડશે. તેને ન કેઈ ઓછું કરી શકે છે ન કોઈ વધારી શકે છે. આ પ્રકારથી તેઓ સમસ્ત જીવોના સુખ અને દુઃખના જાણકાર હોય છે, તે પણ તેઓ એ સમજીને પોતાની પ્રવૃત્તિને સ્વછંદી બનાવતા નથી. તેઓ એવો પણ વિચાર કરતા નથી કે મારી સારી પ્રવૃત્તિથી કોઈ પણ જીવના સુખ દુઃખમાં પરિવર્તન થઈ શકતું નથી; તે પછી હું મારી પ્રવૃત્તિને આવા કામોમાં શું કરવા લગાડું ? સુખ દુઃખનું ભોગવવું એ પ્રત્યેક જીવને કર્માધીન છે. હું મારી સારી પ્રવૃત્તિથી કોઈ પણ જીવને કર્મોદય થોડેજ ટાળી શકું છું ? આ પ્રકારને વિચાર કરવો મુનિજન માટે યોગ્ય નથી તેવું તે જાણે છે. જો કે કોઈ પણ જીવ કોઈ પણ જીવના કર્મોદયને ટાળી શકતા નથી જે જીવનું જે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
११०
आचाराङ्गसूत्रे
क्षमाणः = जानानः, प्रगल्भादिकं न विदधीत । अत्र आत्मौपम्येन परं न हन्यान्न घातयेनानुमोदयेदित्यर्थोऽपि व्यञ्जितः । क्वचिच्चान्यस्य सुखदुःखे अन्यस्यापि भवतः, यथा - पुत्रकलत्रादिसुखदुःखाभ्यां पितृ-पत्यादेः सुखदुःखे जायेते, परन्तु तत्र पुत्रकलत्रयोः शारीरे मानसे अपि सुखदुःखे, अपरस्य च मानसे एव सुखदुःखे इति विवेकः ।
जीव के जो होनहार है वह हो कर ही रहेगा, इसमें थोड़ा सा भी संदेह नहीं, हमारे उनके प्रति शुभ करने से उनका शुभ नहीं हो सकता है, यह निश्चित सिद्धान्त है। तो भी मुनिजन सब जीवों प्रति शुभ प्रवृत्ति ही करते हैं, किसी भी जीवमात्रके प्रति कष्टकारक प्रवृत्ति नहीं करते हैं । उसका कारण यही है कि वे समस्त जीवों को अपने समान देखते हैं, जानते हैं । वे यह अच्छी तरहसे अनुभव करते हैं कि जिस प्रकार हमें दूसरों की अशुभ प्रवृत्ति से कष्ट होता है उसी प्रकार हमारी अशुभ प्रवृत्ति से भी दूसरे जीवों को कष्ट होगा । बस यही सोच समझ कर वे अपने आचार विचार को पवित्र और दूसरों को हितकारी हो ऐसा ही करते हैं। यह माना कि वे दूसरों के को टाल नहीं सकते, परन्तु इतना तो कर सकते हैं कि उनके अशुभ में निमित्त न बन कर अशुभ कर्मोपार्जन से बच सकते हैं । इसीलिये मुनि समस्त जीवों को अपने समान जान कर उनकी न स्वयं हिंसा करते हैं, न दूसरोंसे कराते हैं और न हिंसा करनेवाले की अनुमोदना ही करते हैं ।
થનાર હોય છે તે થઈ ને જ રહે છે, આમાં થોડા પણ સન્દેહ નથી. મારા એના પ્રત્યે શુભ કરવાના પ્રયાસથી પણ એનુ શુભ થઈ શકવાનું નથી આ નિશ્ચિત સિદ્ધાંત છે, તે પણ મુનિજન આ બધા જીવો તરફ શુભ પ્રવૃત્તિ જ કરે છે. કોઇ પણ જીવમાત્ર તરફ કષ્ટકારક પ્રવૃત્તિ કરતા નથી. એનુ કારણ એ છે કે તે સમસ્ત જીવોને પોતાની માફક જ જુએ છે—જાણે છે, તેઓ સારી રીતે અનુભવ કરે છે કે જે પ્રકારે બીજાઓની અશુભ પ્રવૃત્તિથી મને દુઃખ થાય છે એજ રીતે મારી અશુભ પ્રવૃત્તિથી બીજાને દુઃખ થશે, આ સમજી વિચારી તેઓ પોતાના આચાર-વિચારા પવિત્ર તથા ખીજાઓને હિતકારી અને તેમ જ કરે છે. એ માને છે કે તેઓ બીજાના કર્મોને ટાળી શકતા નથી, પર ંતુ એટલું તા કરી શકે છે કે તેના અશુભ કર્મોપાનથી બચી શકે છે. આ માટે મુનિ સમસ્ત જીવાને પોતાના સમાન જાણી એની ન પોતે હિંસા કરે છે ન ખીજાથી કરાવે છે કે ન તો હિંસા કરવાવાળાને અનુમોદન આપે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ३
क्वचिच्चान्यस्य मुखदुःखे परेण तद्विपरीतरूपेणानुभूयेते, यथा शत्रुप्रभृतेः सुखेनाऽपरो दुःखं, दुःखेन च मुखमनुभवति, तत्रापि चैकस्य शारीरे मानसे अपि, परस्य मानसे एवेति हृदयम् । ____ मध्यस्थभावापन्नस्य परमाणिसुखेन सुख दुःखेन च दुःखं जायते " समः शत्रौ च मित्रे च" इत्यत्रोक्तत्वादिति तत्त्वम् , तेन किं प्रकृते ? इत्याह'वर्णादेशी'-त्यादि, सर्वलोके ऊर्ध्वादिलोके वर्णादेशी-वर्ण्यते-प्रशस्यते येन स वर्णः-साधुकारस्तमादेष्टुं शीलं यस्य स वर्णादेशी-यशाकीय॑भिलाषी, यद्वा
संसारी जीवों में यह प्रवृत्ति देखी जाती है कि वे अपने स्वजनको इष्ट पदार्थों की प्राप्ति होने में अपने को सुखी तथा अप्राप्ति होने में दुःखी मानते हैं। जैसे पुत्र कलत्रादिकों के शारीरिक एवं मानसिक सुखदुःख में सुखी दुःखी हुआ करते हैं। कहीं इससे विपरीत भी प्रवृत्ति देखी जाती है। जैसे-शत्रुके सुखी होने पर किसी को मानसिक कष्ट होता है
और उसके दुःखित होने से उसे मानसिक सुख होता है। परन्तु जो माध्यस्थ्यवृत्तिसंपन्न होते हैं उन्हें समस्त प्राणियोंको चाहे वह अपना हित हो चाहे वह शत्रु हो उसे-सुखी देख कर सुख होता है और उसके दुःख से उन्हें दुःख होता है, उनमें पक्षपात की वृत्ति नहीं होती है। क्यों कि “समः शत्रौ च मित्रे च" समभावी सदा शत्रु और मित्रमें समभाव रखते हैं। इससे प्रस्तुत प्रकरण में यह बात आई कि मुनिजन जो सदा समभावी होते हैं वे समस्त लोक-उर्ध्व, मध्य और अधःलोक में वर्णादेशी होते हैं। यश कीर्ति, स्वपर-कल्याण तथा
સંસારી જીમાં આ પ્રવૃત્તિ દેખાઈ આવે છે કે તેઓ પિતાના સ્વજનને ઈષ્ટ પદાર્થોની પ્રાપ્તિ થવામાં પોતાને સુખી તથા અપ્રાપ્તિ થવામાં દુઃખી માને છે. જેમ કે પુત્ર કલત્રાદિનાં શારીરિક અને માનસિક સુખ દુઃખમાં સુખી દુઃખી બન્યા કરે છે. કોઈ સ્થળે આનાથી વિપરીત પ્રવૃત્તિ પણ દેખવામાં આવે છે, જેમકે શત્રુના સુખી થવાથી કોઈને માનસિક કષ્ટ થાય છે અને તેના દુઃખી થવાથી તેને માનસિક સુખ થાય છે. પરંતુ જે માધ્યયવૃત્તિસંપન્ન છે તેને સમસ્ત પ્રાણીઓને-ભલે તે પિતાને શત્રુ હોય કે હિતેચ્છુ હોય એને–સુખી દેખી સુખ થાય છે અને તેના દુઃખથી દુઃખ થાય છે, તેનામાં પક્ષપાતની दृष्टि होती नथी; ॥२१ॐ “ समः शत्रौ च मित्रे च "-समभावी सहा शत्रु भने મિત્રમાં સમભાવ રાખે છે. આથી ચાલુ પ્રકરણમાં આ વાત આવી કે મુનિજન સદા સમભાવી હોય છે તે સમસ્ત લેક-ઉર્ધ્વ, મધ્ય અને અધઃ લકમાં વર્ણો દેશી હોય છે. યશ,
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२
आचाराङ्गसूत्रे
वर्ण: =शुभं तदादेशी = स्वपर कल्याणाभिलाषी, अथवा - ' वर्णादेशी' वर्णः शरीरका - न्तिः, तदादेशी = तदभिकाङ्क्षी, अपि च सः ' एकप्रमुख : ' एकस्मिन् मोक्षे संयमे वा प्रगतं मुखं यस्य वा एकप्रमुखः = मोक्षे तत्कारणे च निवेशितान्तःकरणः, एवं विदिक्प्रतीर्णः = मोक्ष - तत्साधनाभिमुखी प्रवृत्तिर्दिक्, तद्विपरीता विदिक् सावद्याचरणरूपा संसाराभिमुखी प्रवृत्तिः तां प्रतीर्णः प्र-प्रकर्षेण तीर्ण: - रागद्वेषमूलकागाधशरीरकान्तिकी इच्छा रखनेवाले को वर्णादेशी कहते हैं। अर्थात् समस्त जीवों को अपने समान समझने की कामनावाला वर्णादेशी है । मुनिजन समस्त जीवों को आत्मसदृश जानते हैं । तथा मुनिजन -' एगप्पमुहे ' एकप्रमुख होते हैं, एक केवल मोक्षमें या मोक्षके कारण संयममें उनका अन्तःकरण लगा हुवा रहता है। वे विदिक्प्रतीर्ण होते हैं, मोक्ष अथवा उनके साधनों की ओर झुकी हुई प्रवृत्तिका नाम दिक् है उससे विपरीत प्रवृत्ति विदिक है, सावध आचरणरूप संसाराभिमुखी विदिक प्रवृत्ति को जिन्होंने अच्छी तरह से पार कर दिया है, छोड़ दिया है, रागद्वेष जिसके मूल हैं ऐसे अगाध संसाररूपी पारावारसे जो पार हो चुके हैं वे विदिक्प्रतीर्ण हैं । बाहिरी पदार्थ पुत्र - कलत्रादिकों में एवं आभ्यन्तर में क्रोधादिकों में उन्हें सदा निर्वेद (वैराग्य) होता है। मुनिजन ऐसा ही अपना आचार विचार रखते हैं कि जिससे संसारावस्था के स्त्रीपुत्रादिकों में ममता न हो सके तथा क्रोधादिक के कारण उपस्थित होने पर
66
કીર્તિ, સ્વપર કલ્યાણ તથા શરીર કાન્તિની ઈચ્છા રાખવાવાળાને વર્ણા દેશી કહે છે, અર્થાત્ -- સમસ્ત જીવાને પોતાના સમાન સમજવાની કામનાવાળા વર્ણો દેશી છે. મુનિજન સમસ્ત જીવાને એક આત્મારૂપ માને છે અને મુનિજન एगप्पमुहे " प्रमुख होय छे. मे देव भोक्षमां अथवा भोक्षना अरशु સંયમમાં તેનું અંતઃકરણ લાગ્યુ રહે છે, તેઓ વિપ્રિતી હોય છે. મોક્ષ અથવા તેનાં સાધનાની તરફ ઢળેલી પ્રવૃત્તિનું નામ ફ્િ છે, એનાથી વિપરીત પ્રવૃત્તિ વિધ્િ છે. સાવદ્ય આચરણુરૂપ સંસારાભિમુખી વિદ્વિપ્રવૃત્તિને જેને ભલીભાંતિ પોતે પાર કરેલ છે-છેાડી દીધી છે. રાગદ્વેષ જેના મૂળ છે એવા અગાધ સંસારરૂપી સાગરને જેએ તરી ચૂકયા છે તેઓ વિપ્રિતી છે, माह्य પદાર્થ પુત્ર કલાદિકમાં તેમજ આભ્યન્તરમાં ક્રોધાદિકમાં જેમને સદા વૈરાગ્ય થાય છે. મુનિજન એવા જ પોતાના આચાર વિચાર રાખે છે કે જેનાથી સંસાર અવસ્થાના સ્ત્રી પુત્રાદિકમાં મમતા ન થઈ શકે તેમ જ ક્રોધાદિકના
7
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ३
११३
संसारपारावारतीर्णः, एवं ' निर्विण्णाचारी' निर्विण्णः निर्वेदो वा पुत्रकलत्रादौ आभ्यन्तरे क्रोधादौ च तिरस्कारः, परित्याग इत्यर्थः, तद्वान् निर्विण्णः = बाह्याभ्यन्तराभिष्वङ्गरहितः, तस्य चारः = आचरणमनुष्ठानमिति यावत् सोऽस्यास्तीति निर्विण्णाचारी - तीर्थंकर गणधराद्युपदिष्टमार्गानुष्ठायी, किश्च 'प्रजासु अरतः ' प्रजायन्त इति प्रजाः = जीवास्तासु अरतः = अनासक्तः समारम्भनिवृत्त इत्यर्थः, तत्र ममत्वविवर्जितो वा यद्वा-प्रकर्षेण जनयन्ति पुत्रादिकं यास्ताः प्रजा योषितस्तासु अरतः अनासक्तः, स्त्रियो हि पुरुषं स्वासक्तं नानाप्रकारेण नर्तयन्ति, उक्तञ्च -
भी उन्हें क्रोधी न होना पडे । इस प्रकार बाह्य और अन्तरंग परिग्रहसे रहित आचरण इनका होता है, इसीका नाम निर्विण्णाचारी है । अर्थात् तीर्थङ्कर एवं गणधरादिकोंने जिस प्रकार से मुनिमार्गका उपदेश दिया है उसीके अनुसार वे उस मार्गके अनुष्ठायक होते हैं। " प्रजासु अरतः " प्रजा शब्दका अर्थ जो पैदा होते हैं ऐसे जीव है । उनमें अरत-अनासक्त मुनिजन होते हैं, ऐसा समारंभ वे नहीं करते कि जिससे जीवों का अकल्याण, या घातादिक हों। जीवों में ममत्वरहित होना भी प्रजामें अरत होना है । अथवा पुत्रादिकों को उत्पन्न करनेवाली स्त्रियों का नाम भी प्रजा है । मुनिजन स्त्रीवर्ग में आसक्तिसे रिक्त होते हैं, कारण कि वे जानते हैं कि स्त्रियां अपने में आसक्त पुरुष को अनेक प्रकार के नाच नचाती है, कहा भी है
કારણ ઉપસ્થિત થતાં પણ તેને ક્રોધી ન થવું પડે. આ પ્રકારે ખાદ્ય અને અન્તર’ગ પરિગ્રહથી રહિત આચરણ તેમનુ' હોય છે. આનું જ નામ નિર્વિષ્ણુાચારી છે. અર્થાત્—તીર્થંકર અને ગણુધરાદિકોએ જે પ્રકારથી મુનિમાના ઉપદેશ આપ્યા છે એ અનુસાર તે માર્ગ પર ચાલનારા તેઓ હોય છે. प्रजासु अरतः પ્રજા શબ્દના અર્થ જે પેદા થાય છે એવા જે જીવ તે છે. એમાં અરત–અનાસકત મુનિજન હોય છે. એવો સમારંભ એ નથી કરતા કે જેનાથી જીવોનું અકલ્યાણુ થાય અથવા ઘાત આદિ હોય, જીવોમાં મમત્વરહિત રહેવું એ પણ પ્રજામાં અરત થયું છે. અથવા પુત્રાદિકોને ઉત્પન્ન કરવાવાળી સ્ત્રીઓનુ નામ પણ પ્રજા છે. મુનિજન સ્રીવની આસક્તિથી વિરક્ત હોય છે. કારણ કે તેઓ જાણતા હોય છે કે સ્ત્રીઓ પોતાનામાં આસક્ત થનાર પુરૂષને અનેક પ્રકારના નાચ નચાવે છે. કહ્યું પણ છે. १५
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
""
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
___आचारागसूत्रे "एता हसन्ति च रुदन्ति च वित्तहेतो-विश्वासयन्ति च नरं न च विश्वसन्ति । तस्मान्नरेण कुलशीलसमन्वितेन, नार्यः श्मशानघटिका इव वर्जनीयाः॥१॥ आनन्दयन्ति रमयन्ति विडम्बयन्ति, निर्भत्सयन्ति रमयन्ति विषादयन्ति । एताः प्रविश्य सदयं हृदयं नराणां, किं नाम वामनयनान समाचरन्ति" ॥२॥इति ।
" एता हसन्ति च रुदन्ति च वित्तहेतोः,
विश्वासयन्ति च नरं न च विश्वसन्ति । तस्मान्नरेण कुल-शीलसमन्वितेन,
नार्यः स्मशानघटिका इव वर्जनीयाः॥ १ ॥ आनन्दयन्ति मदयन्ति विडम्बयन्ति,
निर्भत्सयन्ति रमयन्ति विषादयन्ति। एताः प्रविश्य सदयं हृदयं नराणां,
किं नाम वामनयना न समाचरन्ति "॥ २॥ ये धनके लिये हंसती और रोती रहती हैं। दूसरों को विश्वास करा देती हैं पर स्वयं दूसरों का विश्वास नहीं करतीं। इसलिये कुलीन पुरुषों का कर्तव्य है कि वे इनका श्मशानके घटके समान परिहार कर देवें।
ये पुरुषों के चित्तमें प्रवेश कर उसे कभी आनन्दित करती हैं तो कभी उसे मदोन्मत्त बना देती हैं। कभी उसकी नाना प्रकारसे विडम्बना करती हैं, तो कभी बिचारे का अपमान करती हैं। कभी उससे रमती हैं तो कभी कभी उसे विषादयुक्त कर देती हैं । ऐसी कौनसी क्रियाएं बचती हैं जो ये न करती हों। "एता हसन्ति च रुदन्ति च वित्तहेतोः, विश्वासयन्ति च नरं न च विश्वसन्ति। तस्मान्नरेण कुलशीलसमन्वितेन, नार्यः श्मशानघटिका इव वर्जनीयाः"॥१॥ "आनन्दयन्ति मदयन्ति विडम्बयन्ति, निर्भर्त्सयन्ति रमयन्ति विषादयन्ति । एताः प्रविश्य सदयं हृदयं नराणां, किं नाम वामनयना न समाचरन्ति "॥२॥
એ ધનને માટે હસતી અને રોતી રહે છે. બીજાને પિતાને વિશ્વાસ કરાવી દે છે પરંતુ પોતે બીજાને વિશ્વાસ કરતી નથી. આ માટે કુલીન પુરૂષોનું એ કર્તવ્ય છે કે તેઓ એને શમશાનની ઘટીની માફક પરિહાર કરી દે. એ પુરૂ ષોના ચિત્તમાં પ્રવેશ કરી ક્યારેક આનંદિત બનાવે છે તે ક્યારેક મન્મત બનાવી દે છે. કયારેક એની નાના પ્રકારે મશ્કરી કરે છે તે ક્યારેક બીચારાનું અપમાન કરે છે. કયારેક રમાડે છે તે કયારેક ખિન્ન બનાવી દે છે. એવી કોઈ કિયા નથી કે જે એ ન કરતી હોય,
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५. उ.:३
एतादृशः कंचन-कमपि प्राणातिपातादिसावधव्यापारं नारभते=न कुरुते, वर्णादेशीत्यादिसकलविशेषणैर्मुनेः सकलाचारपरिशीलनशीलत्वमवगम्यत इति हृदयम् ॥ मू० ४ ॥
यः पुनरेतादृशः स कीदृशो भवतीति दर्शयति- से वसुमं' इत्यादि । मूलम्-से वसुमंसव्वंसमन्नागयपन्नाणेणंअप्पाणेणं अकरणिज्जं पावकम्मं तं नो अन्नेसी,जं सम्मति पासह तं मोणंति पासह, जं मोणंति पासह तंसम्मति पासह,न इमंसकंसिढिलेहि अदिज्जमाणेहिं गुणासाएहिं वंकसमायारेहि पमत्तेहि अगारमावसंतेहिं, मुणी मोणं समायाए धुणे कम्मसररिगं, पंतं लूहं सेवंति वीरा सम्मत्तदंसिणो, एस ओहंतरे मुणी तिण्णे मुत्ते विरए वियाहिएत्तिबेमि ॥ सू० ५॥
छाया-स वसुमान् सर्वसमन्वागतप्रज्ञानेनात्मनाऽकरणीयं पापं कर्म तन्नो अन्वेषी, यत्सम्यक् पश्यत तन्मौनमिति पश्यत, यन्मौनं पश्यत तत्सम्यगिति पश्यत; नैतच्छक्यं शिथिलैराद्रयमाणैर्गुणास्वादैर्वक्रसमाचारैः प्रमत्तैरगारमावसद्भिः, मुनिमौंनं समादाय धुनीयात् कर्मशरीरकं, प्रान्तं रूक्षं सेवन्ते वीराः सम्यक्त्वदर्शिनः, एष ओघन्तरो मुनिः, तीर्थों मुक्तो विरतो व्याख्यात इति ब्रवीमि ॥ सू० ५॥
इस प्रकारके इन समस्त विशेषणोंवाले वे मुनिजन " नारभते कंचन" कोई भी सावद्य व्यापार नहीं करते हैं । इन वर्णादेशी आदि समस्त विशेषणों से मुनि में अपने सकल आचारों की परिशीलनशीलनता जानी जाती है ।।सू० ४॥
जो मुनि ऐसा होता है वह कैसा होता है ?-इस बात को कहते हैं ‘से वसुमं' इत्यादि
___ मा पूर्वहित ४।२नां समस्त विशेषवा मे भुनिन “नारभते कंचन" કોઈપણું સાવદ્ય વ્યાપાર કરતા નથી. વર્ણા દેશી આદિ સમસ્ત વિશેષણોથી મુનિજનની સકલ આચારના પરિશીલનતા જાણી શકાય છે.
જે મુનિ આવા હોય છે તે કેવા હોય છે? આ વાતમાં સૂત્રકાર કહે છે -' से वसुमं' त्यादि.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे ___ टीका-'स वसुमान्'-इत्यादि, वसु-द्रव्यं भावतः संयमरूपं, तदस्यास्तीति वसुमान् तपः संयमादिमान निवृत्तपचनपाचनादिसावधव्यापार इत्यर्थः, स मुनिः सर्वसमन्वागतप्रज्ञानेन सम्सम्यक् अनु साम्यादागतं प्राप्त समन्वागतं सर्व च तत्समन्वागतं सर्वसमन्वागतं, तादृशं प्रज्ञानं पदार्थसार्थाविर्भावकमाचार्यपरम्पराऽऽगतं यस्य स सर्वसमन्वागतप्रज्ञानस्तेन सर्वसमन्वागतप्रज्ञानेन-तादृश
वसु शब्दका अर्थ द्रव्य है। द्रव्य दो प्रकार का है। १-द्रव्यद्रव्य (बाह्य द्रव्य), २-भावद्रव्य । द्रव्यद्रव्य हिरण्य सुवर्ण धनादिक हैं ।तप संयमादिरूप भावद्रव्य है । यह भावद्रव्य जिनके होता है वे वसुमान कहे जाते हैं । मुनिजन भावद्रव्यवाले ही होते हैं । तप और संयमरूप ही द्रव्य इनके पास रहता है । इस द्रव्यका अस्तित्व ही पचनपाचनादिरूप सावध व्यापारकी निवृत्ति स्वरूप है-अर्थात् जहां ये द्रव्य हैं वहां पर सावद्यव्यापार नहीं होता है । ऐसा वह वसुमान मुनि सर्वसमन्वागतविज्ञानयुक्त आत्मा से यह समझकर कि पापकर्म अकरणीय है उसे नहीं गवेषता है-अभिलाषा नहीं करताहै। “सर्वसमन्वागत" इस पदमें सर्व, सम्, अनु, आगत ऐसे चार शब्द हैं। सम् शब्द का अर्थ-सम्यक, अनु शब्दका अर्थ-साम्यभावसे, आगतका अर्थ है-प्राप्त हुआ, अर्थात् निर्दोष समताभावसे प्राप्त हुआ, सर्व पदके साथ समन्वागतका कर्मधारय समास हुआ है। सर्व समस्त जो समन्वागत वह सर्वसमन्वागत है। सर्वसमन्वागत प्रज्ञान है जिसे वह सर्वसमन्वागतप्रज्ञान है।
વસુ શબ્દનો અર્થ દ્રવ્ય છે. દ્રવ્ય બે પ્રકારનું હોય છે. ૧ બાહ્યદ્રવ્ય, ૨ ભાવદ્રવ્ય. બાહ્ય દ્રવ્ય હીરા, મોતી, સુવર્ણ અને ધન આદિ છે, અને ભાવદ્રવ્ય તપ, સંયમ આદિ હોય છે. આ ભાવદ્રવ્ય જેની પાસે હોય છે તે વસુમાન કહેવાય છે. મુનિજન ભાવ દ્રવ્યવાળા જ હોય છે, તપ અને સંયમરૂપી દ્રવ્ય જ તેમની પાસે હોય છે. આ દ્રવ્યનું અસ્તિત્વ જ પન-પાચનાદિરૂપ સાવદ્ય વ્યાપારની નિવૃત્તિ સ્વરૂપ છે. અર્થાત્ –જ્યાં આ દ્રવ્ય છે ત્યાં સાવદ્ય વ્યાપાર હેતે નથી. એવા એ વસુમાન મુનિ સર્વ સમન્વાગતવિજ્ઞાનયુકત આત્માથી એ સમજીને કે પાપકર્મ અકરણીય છે. એને નથી ગવેષત, એની मलिसाषा नथी ४२ते। “सर्वसमन्वागत " 20 ५६मा सर्व, सम् , मनु, मागत. એવા ચાર શબ્દ છે. સમ શબ્દને અર્થ -- સભ્ય. અનુ શબ્દનો અર્થ – સામ્યભાવ. આગતને અર્થ પ્રાપ્ત થયું. અર્થાત્ નિર્દોષ સમતા ભાવથી પ્રાપ્ત થવું તે સમન્વાગત છે, સર્વ પદની સાથે સમન્વાગત કર્મધારય સમાસ થયેલ છે. સર્વ સમસ્ત જે સમનવાગત તે સર્વસમન્વાગત છે
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
११७
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ३ रूपपरिगतेन आत्मना अकरणीयं-विधातुमयोग्यं यत् पापं-पापजनकं कर्म प्राणातिपातादिरूपं तत् पापं कर्म नो अन्वेषी तत् अन्वेष्टुं गवेषयितुं शीलं यस्य सोऽन्वेषी नो भवेत् , परिज्ञातपरमार्थेनात्मना पापकर्म नो विधेयमित्याशयः । पापकर्मपरित्यागेन सम्यग्ज्ञानं, तेन च पापकर्मपरित्याग इति दर्शयति
'यत्सम्यगि'-त्यादि-हे शिष्याः ! यूयं यत् सम्यक् सम्यगज्ञानं सम्यक्त्वं वा इति पश्यत" तन्मौनं मुनेः कर्म मौन-संयमाचरणमस्ति; इति पश्यत, एवं
भावार्थ-समताभाव से मुनिजन जितना भी सम्यगज्ञान प्राप्त करते हैं वह सर्वसमन्वागतप्रज्ञान है । अथवा गुरुपरंपरा से जो ज्ञान प्राप्त होता आ रहा है वह भी सर्वसमन्वागतप्रज्ञान है । छठवें गुणस्थानवी मुनिको इस गुणस्थानमें जितना ज्ञान होना चाहिये उसकी अपेक्षा से ही उस ज्ञान में सर्व विशेषणको सार्थकता समझनी चाहिये, पदार्थों के स्वरूपका आविर्भावक तथा आचार्यपरंपरा से आगत यह सर्वसमन्वागतज्ञान जिस आत्मा में होता है वह सर्वसमन्वागतप्रज्ञान आत्मा है। __ इस ज्ञानविशिष्ट आत्मा से मुनिजन यह जानते हैं कि पाप-पापजनक प्राणातिपातादिरूप कर्म करनेके अयोग्य हैं। इसलिये वे उनके अन्वेषी-गवेषणा करनेके स्वभाववाले नहीं होते हैं-अर्थात् पापगवेषी नहीं होते हैं। तात्पर्य यह है कि मुनिजनों की आत्मा परमार्थ की ज्ञाता है; अतः वे उस आत्मा से पापकर्म विधेय (करने योग्य ) नहीं हैऐसा समझते हैं। " यत् सम्यक् पश्यत तन्मौनमिति पश्यत, यन्मौनं पश्यत तत्स
ભાવાર્થ–સમતા ભાવથી મુનિજન જેટલું પણ સમ્યફ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે તે સર્વસમન્વાગતપ્રજ્ઞાન છે. અથવા ગુરૂ પરંપરાથી જે જ્ઞાન પ્રાપ્ત થતું આવ્યું છે એ પણ સર્વસમન્વાગતપ્રજ્ઞાન છે. છઠ્ઠા ગુણસ્થાનવત મુનિને આ ગુણસ્થાનમાં જેટલું જ્ઞાન થવું જોઈએ એની અપેક્ષાથી જ એ જ્ઞાનમાં સર્વ વિશેષણની સાર્થકતા સમજવી જોઈએ. પદાર્થોના સ્વરૂપના આવિર્ભાવક તથા આચાર્ય પરંપરાથી આગત આ સર્વસમન્વાગત જ્ઞાન જે આત્મામાં પ્રગટે છે તે સર્વ સમન્વાગતપ્રજ્ઞાન આત્મા છે, આ જ્ઞાનવિશિષ્ટ આત્માથી મુનિજન એ જાણે છે કે પાપ-પાયજનક પ્રાણાતિપાતાધિરૂપ કર્મ કરવાં મેગ્ય નથી, આ માટે તે એના અષી--ગવેષણ કરવાના સ્વભાવવાળા થતા નથી. અર્થાત પાપગવેપી બનતા નથી. મુનિજનનો આત્મા પરમાર્થને જ્ઞાતા છે. આથી એ આત્માદ્વારા પાપકર્મ કરવાચોગ્ય નથી એમ એ સમજે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८
आचाराङ्गसूत्रे
मौनमिति पश्यत तत्सम्यगिति पश्यत, उभयोरेकत्वमित्यभिव्यञ्जनायोभयत्राप्युद्देश्य विधेययोर्विपर्यासेन कथनमिति बोध्यम्, ज्ञानस्य फलं विरतिः सम्यक्त्वा - भिव्यञ्जनं च, कैरेतत्समाचरितं न शक्यत इत्याह- ' नैतच्छक्य - मित्यादि । शिथिलैः = मन्दपरिणामत्वाद् ईपद्वीर्यैः संयमे तपसि वा धृतिदृढतावर्जितैरवसन्नम्यगिति पश्यत " - पापकर्म के परित्याग से सम्यग्ज्ञान, उससे पापकर्म का परित्याग होता है, यह बात इस सूत्रांश से सूत्रकार प्रकट करते हुए कहते हैं
हे शिष्यवृन्द ! तुम जिसे सम्यग्ज्ञान समझते हो वह मुनिका कर्म - संयमाचरणरूप है और जो मुनिका कर्म है वह सम्यग्ज्ञान है - ऐसा समझो । इन दोनों में एकता है इस बातको प्रकट करनेके लिये दोनों जगह इन दोनों उद्देश्य और विधेयोंका विपर्यास - हेरफेर से कथन किया गया है - ऐसा समझना चाहिये । ज्ञानका फल विरति और सम्यक्त्व का अभिव्यंजन- प्रकट करना है ।
भावार्थ - प्रथम कथनमें सम्यग्ज्ञान उद्देश्य और मौन-मुनि कर्मसंयमाचरण विधेय है, द्वितीय कथनमें मुनिकर्म उद्देश्य और सम्यग्ज्ञान विधेय है | चारित्रका निर्माण करना और सम्यक्त्वका प्रादुर्भाव करना ये उस ज्ञानके फल हैं ।
नैतच्छक्यमित्यादि - यह सम्यग्ज्ञानरूप मुनि-कर्म शिथिल आर्यमाण, गुणास्वादी, वक्रसमाचारवाले, प्रमत्त, गृहस्थ पुरुषों
66
29
" यत् सम्यक् पश्यत तन्मौनमिति पश्यत, यन्मौनं पश्यत तत्सम्यगिति पश्यत । પાપકર્મીના પરિત્યાગથી સભ્યજ્ઞાન, એનાથી પાપકમના પરિત્યાગ થાય છે. આ વાત આ સૂત્રાંશથી સૂત્રકાર પ્રગટ કરતા કહે છે~~
હે શિષ્યવૃન્દ ! તમે જેને સમ્યજ્ઞાન સમજો છે તે મુનિના કમ–સયમાચરણરૂપ છે અને જે મુનિનુ ક છે. તે સમ્યજ્ઞાન છે એમ સમજો. આ બન્નેમાં એકતા છે આ વાત પ્રગટ કરવા માટે અન્ને સ્થળે અને ઉદ્દેશ્ય અને વિધેયોના વપર્યાસ—હેરફેરથી કથન કરેલ છે—એમ સમજવું જોઈએ. જ્ઞાનનું ળ વિરતિ અને સમ્યક્ત્વનું અભિષ્યંજન–પ્રગટ કરવુ તે છે.
ભાષા -પ્રથમ કથનમાં સમ્યજ્ઞાન ઉદ્દેશ્ય અને મૌન–મુનિકર્મ-સંચમાચરણ વિધેય, ખીજા ક્થનમાં મુનિકમ ઉદ્દેશ્ય અને સમ્યજ્ઞાન વિધેય છે, ચારિ ત્રનું નિર્માણ કરવું અને સમ્યક્ત્વનો પ્રાદુર્ભાવ કરવા તે એ જ્ઞાનનું ફળ છે. नैतच्छक्यमित्यादि - या सम्यग्ज्ञानय मुनिम्भु शिथिल, न्यादर्य भाष, ગુણાસ્વાદિક, વક્ર સમાચારવાળા, પ્રમત્ત, ગૃહસ્થ પુરૂષોથી સમાચરિત બની શકાતું
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ३ पार्श्वस्थादिभिः आद्रर्यमाणैः पुत्राधभिष्वङ्गप्रेम्णा आक्रियमाणैः; अपरं च गुणास्वादैः गुणेषु-शब्दादिषु आस्वादः अभिरुचिर्येषां ते गुणास्वादास्तैः, एवं वक्रसमाचारैःवक्रा-कुटिलः समाचार: अनुष्ठानं वर्तनमिति वा येषां ते वक्रसमाचारास्तैःमायानिकृतिमद्भिः, किश्च प्रमत्तैः निद्रादिपञ्चविधप्रमादवद्भिः ‘अगारमावसद्भिः, अगारं-गृहम् 'आवसद्भिः '-आ-समन्तादतिगृद्धया वसद्भिः-गृहवासिभिः, एतादृशैः पुरुषैरेतत्सम्यग्ज्ञानरूपमौनानुष्ठानं विधातुं न शक्यं भवति । केनेदं मौनानुष्ठानं कर्तुं शक्यमित्याह-'मुनिः' इत्यादि । मुनिः शिथिलादिपूर्वोक्तविशेषणवर्जितः संयमी मौनं सर्वसावधव्यापारपरित्यागरूपं मुनिभावं समादाय-सम्यसे नहीं समाचारित हो सकता है। जो शिथिल हैं-मन्दपरिणामी होनेसे कमजोर-संयम या तप आराधनमें धैर्य एवं दृढता से रहित हैं ऐसे अवसन्न पार्श्वस्थ-आदिकों से, पुत्रादिकों में जिनके ममत्व परिणाम जाग्रत है अतएव उससे जिनका अंतःकरण भीजा-अतिशय मुग्ध बना हुआ है ऐसे आर्दीक्रियमाण-अत्यन्तमोही मानवोंसे, शब्दादिक विषयों में जिनकी रुचि लवलीन है, वे गुणस्वादी हैं ऐसे गुणस्वादियों से, वक्रसमाचारवालों-जिनका अनुष्ठान अथवा वर्तन कुटिल है ऐसे मायावी मनुष्यों से, निद्रादिक पंचप्रमाद सेवन करनेवालों से, और जो गृहमें अत्यंत गृद्धता से रहते हैं ऐसे गृहवासी गृहस्थों से कभी भी यह मुनिकर्म सेवित नहीं हो सकता है । इस मौनको कौन आचर सकता है ? इसके लिये “ मुनिर्मौनं समादाय धुनीयात् कर्मशरीरकम्" सूत्रकार यह कहते हैं अर्थात्-उपयुक्त इन शिथिलादिक विशेषणोंसे जो रहित हैं ऐसे संयमी मनुष्य ही सर्वसावधव्यापार का परित्यागरूप मुनिभाव-मौन का अच्छी નથી. જે શિથિલ છે--મંદ પરિણામી હોવાથી કમર-સંયમ યા તપ આરાધનામાં ધર્મ તેમજ દઢતાથી રહિત છે એવા અવસન્ન પાર્શ્વસ્થ–આદિકોથી, પુત્રાદિકોમાં જેનું મમત્વ પરિણામ જાગ્રત છે માટે તેનાથી જેનું અન્તઃકરણ ભીંજાએલુંઅતિશય મુગ્ધ બનેલું છે એવા આદ્રક્રિયમાણ–અત્યંત મોહી માનવોથી, શબ્દાદિક વિષયમાં જેની રૂચી લવલીન છે તે ગુણસ્વાદી છે એવા ગુણસ્વાદીઓથી, વક સમાચારવાળા–જેનું અનુષ્ઠાન અને વર્તન કુટીલ છે એવા માયાવી મનુષ્યોથી, નિદ્રાદિક પાંચ પ્રમાદ સેવન કરવાવાળાથી, અને જે ઘરમાં ઘણી આસકિતથી રહે છે એવા ઘરવાસી ગૃહસ્થોથી કયારેય પણ આ મુનિ–કમસેવિત થઈ શકતું नथी. २मा भौनने ओए। मायरी श छ ? २॥ भाटे “ मुनिर्मानं " त्याह સૂત્રકાર કહે છે, અર્થા–ઉપર મુજબના એ શિથિલાદિક વિશેષણથી જે રહિત છે એવા સંયમી મનુષ્ય જ સર્વ સાવદ્ય વ્યાપારના પરિત્યાગરૂપ મુનિભાવ-મૌનને સારી
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
__ आचारागसूत्रे गृहीत्वा कर्मशरीरकं कार्मणं शरीरमुपलक्षणादौदारिकमपि धुनीयात् कम्पयेत् कर्माणि दूरीकुर्यादित्यर्थः, धूननप्रकारमेवाह-'प्रान्त' मित्यादि, सम्यक्त्वदर्शिनः समत्वदर्शिनो वा वीराः कर्मविदारणकुशलाः प्रान्तं-निस्सारं पुराणकुलत्थादिकं पर्युषितं वल्लचणकादिनिष्पन्न तक्रमिश्रितमन्नादिकं वा रूक्षं धृतादिविकृतिवर्जितम् अशनं तदपि विगताङ्गारधूमं सेवन्ते-भुनते, स कीदृशो भवती ?त्याह 'एष:पान्तरूक्षाहारी मुनिः-संयमी ओघन्तरो भवति, स एष तीर्थों विमुक्तो विरतो तरह ग्रहण करके कर्मशरीर-कार्मणशरीर, एवं उपलक्षण से इस औदारिक शरीर का भी कम्पन-विनाश कर देते हैं। विनाशप्रकारको सूत्रकार-"प्रान्तं रूक्षं सेवन्ते वीराः सम्यक्त्वदर्शिनः” इस सूत्रांश में प्रकट करते हैं-सम्यक्त्व अथवा समत्व को देखनेका जिनका स्वभाव है वे सम्यक्त्वदर्शी हैं, ऐसे मनुष्य ही कर्मों के विनाश करने में कुशल होते हैं, इसलिये वे वीर कहलाते हैं। ये वीर प्रान्त-निःसार पुरानी कुलथी आदिका, पर्युषित-शीतल बल्ल-बालचना आदिसे तैयार हुआ, अथवा छाछ आदिसे मिश्रित बालचना आदिका, तथा रूक्ष-घृतादिक विकृतिसे रहित ऐसे भोजनका अंगार धूमादि दोषों से रहित होने पर ही सेवन करते हैं आहाररूपमें ग्रहण करते हैं । प्रान्त एवं रूक्ष आहार लेनेवाले ये मुनिजन ओघन्तर होते हैं। भाव ओघरूप संसार से पार हो जाते हैं। "तीर्णो मुक्तो विरतो व्याख्यातः" इसलिये ये ओघन्तर मुनि तीर्ण मुक्त और विरत तीर्थङ्कर प्रभुद्वारा कहे गये है। રીતે ગ્રહણ કરી કર્મશરીર-કામણશરીર એવં ઉપલક્ષણથી આ દારિક શરીરને ५ विनाश ४री हे . विनाशना प्रा२ने सूत्र४१२ “प्रान्त रुक्ष, त्यादि સૂત્રાશથી પ્રગટ કરે છે. સમ્યક્ત્વ અથવા સમત્વ જેવાને જેને સ્વભાવ છે તેઓ સમ્યક્ત્વદશ છે. એવા મનુષ્ય જ કર્મોને વિનાશ કરવામાં કુશળ હોય છે. માટે તે વીર કહેવાય છે. એ વીર પ્રાન્ત નિઃસાર પુરાની કુળથી આદિના, પષિત–શીતલ બ–બાલચણ આદિથી તૈયાર થયેલ અથવા છાસ આદિથી મિશ્રિત બાલચણા આદિ, તથા રૂક્ષ-ઘતાદિક વિકૃતિથી રહિત એવા ભોજનના અંગાર ધૂમાદિક દોષોથી રહિત હોવાથી તે સેવન કરે છે–આહારરૂપમાં ગ્રહણ કરે છે. રૂક્ષ આહાર લેવાવાળા આ મુનિજન ઓઘન્તર બને છે, ભાવ ઘ३५ संसारथी पार 25 जनय छे." ती मुक्तो विरतो व्याख्यातः " म मोटे એ ઘcર મુનિ તીર્ણ, મુકત અને વિરત તીર્થંકર પ્રભુદ્વારા કહેવાયા છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५ उ. ३
१२१
भवतीति व्याख्यातः- तीर्थकृद्भिः कथितः, सकलसमारम्भवर्जितो रागद्वेषरहितो मुनिर्जीवन्नपि मुक्त एव घातिकर्मचतुष्टयाभावादित्याशयः । इति ब्रवीमि - इत्यस्यार्थस्तुक्त एव ॥ ०५ ॥
॥ पञ्चमाध्ययनस्य तृतीय उद्देशः समाप्तः ॥ ५-३ ॥
64
भावार्थ -- सकल समारंभों से रहित, राग और द्वेषसे वर्जित मुनि चार घातिया कर्मों के अभाव से जीते हुए भी मुक्त ही हैं । इति ब्रवीमि " इन पदों का अर्थ पहिले कहा जा चुका है ।
॥ पंचम अध्ययनका तृतीय उद्देश समाप्त ॥ ५-३ ॥
ભાવાર્થ -—સકલ સમાર ભાથી રહિત રાગ અને દ્વેષથી વર્જીત મુનિ ચાર धातिया भेना मलावधी लवता होवा छतां पशु ते भुक्त ४ छे. " इति ब्रवीमि " આ પદોના અર્થ આગળ કહેવાઈ ગયા છે.
પાંચમા અધ્યયનના ત્રીજો ઉદ્દેશ સમાસ ૫ ૫–૩ u
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ पञ्चमाध्ययनस्य चतुर्थ उद्देशः । गतस्तृतीयोद्देश इदानीं तुरीयः प्रारभ्यते । पूर्वत्र परिग्रहवतो दोषमुद्घाट्य तन्निरासे नैव विरतः संयमी भवतीति वर्णितम् । अत्राव्यक्तस्यैकचरस्य मुनित्वं प्रणश्यतीति प्रदर्शनाय तस्य प्रत्यवायाः प्रतिपादनीयाः सन्तीति सम्पति तस्य दोषोद्भावनायाह-'गामाणु' इत्यादि ।
मूलम्-गामाणुगामं दूइज्जमाणस्स दुज्जायं दुप्परक्कंतं भवइ अवियत्तस्स भिक्खुणो ॥ सू० १॥
छाया-ग्रामानुग्रामं द्रवतो ( विहरतः ) दुर्यातं दुष्पराक्रान्तं भवत्यव्यक्तस्य भिक्षोः॥ मू० १॥ 'ग्रामानुग्राम' मित्यादि, 'ग्रामानुग्राम' ग्रसति बुद्धयादिगुणं यः स
॥पांचवें अध्ययनका चतुर्थ उद्देश ॥ तृतीय उद्देशका वर्णन किया अब चतुर्थ उद्देशका सूत्रकार वर्णन करते हैं।
पूर्व उद्देशमें परिग्रहीके दोषोंका कथन कर यह बतलाया गया है कि परिग्रहके त्यागसे ही व्रती संयमी होता है । इस उद्देशमें अव्यक्तअनभिज्ञ एकलविहारी से मुनिपना नहीं सध सकता है-इस विषयको दिखानेके लिये उसके प्रत्यवाय-विघ्नसमूह प्रतिपादनीय-कथन करनेके योग्य हैं। इसलिये सूत्रकार सर्वप्रथम उसके दोषों के प्रकट करनेके लिये कहते हैं “गामाणु० ” इत्यादि__ बुद्धि आदि गुणोंका जो ग्रास करता है-अर्थात् बुद्धयादिक गुण
પાંચમા અધ્યયનનો થો ઉદેશ. ત્રીજા ઉદ્દેશનું વર્ણન કર્યું, હવે સૂત્રકાર ચોથા ઉદ્દેશનું વર્ણન કરે છે.
પૂર્વ ઉદ્દેશમાં પરિબ્રહીના દેશોનું વર્ણન કરી એ બતાવવામાં આવ્યું છે કે પરિગ્રહના ત્યાગથી જ વતી સંયમી બને છે. આ ઉદ્દેશમાં અવ્યક્તઅનેભિન્ન એકલવિહારીથી મુનિપણું સધાઈ શકતું નથી–આ વિષય સમજાવવા માટે એના પ્રત્યવાય-વિદનસમૂહ પ્રતિપાદનીય-કથન કરવા ગ્ય છે. આ માટે સૂત્રકાર સર્વ प्रथम तेना होषाने प्रगट ४२१। भाटे ४ छ “ गामाणु० " त्याह
બુદ્ધિ આદિ ગુણોને જે નાશ કરે છે અર્થાત્ બુદ્ધિ આદિના ગુણ જ્યાં
श्री. आया। सूत्र : 3
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ४ ग्रामस्तस्माद्यामाद् अनु-पश्चादितरो ग्रामो ग्रामानुग्रामः, यतश्चलति स ग्रामस्तद्भिन्नो गम्यमानोऽनुग्रामस्तं द्रवतः एकचर्यया विहरतः-अव्यक्तस्य श्रुतेनावस्थया वोभयेन वा बालस्य भिक्षोः भिक्षाशीलस्य मुनेः दुर्यातं-दुष्टं गमनं, तस्य विहरणं निन्द्यमित्यर्थः, दुष्पराकान्तं दुष्टं पराक्रान्तं पराक्रमणं तस्य पराक्रमणस्फोरणं निन्धं भवति, अव्यक्तस्यैकचर्यया चारित्रान्तरायोदयेन ब्रह्मचर्यस्खलनादेवश्यम्भावात् । जहां पर निवास करने से प्रायः शिथिल होते हैं उसका नाम ग्राम है। उससे दूसरा गम्यमान ग्राम-जहां जाया जाता है-वह अनुग्राम है। एकचर्या से-एकाकी ग्रामानुग्राम विहार करनेवाले, जो आगम से अव्यक्तअनभिज्ञ है, या वयसे अव्यक्त है, अथवा आगम वय दोनोंसे अव्यक्त है, उस मुनिका विहार निंद्य है । एकाकी विहार करनेका उसका पराक्रम निंदायोग्य है-प्रशंसनीय नहीं है-आगमानुकूल नहीं है। कारण कि इस प्रकारके मुनिको उस एकाकी विहारमें चारित्र अन्तरायके उदयसे ब्रह्मचर्यव्रतकी स्खलना अवश्यंभावी है।
भावार्थ-आगमादि से जो अव्यक्त है ऐसे मुनिका एकाकी ग्रामानुग्राम विहार करना उचित नहीं है । जो मुनिजन एकाकी विहार करने के अपने पराक्रमकी प्रशंसा करते हैं। उनका इस प्रकारका कथन निंद्य है। कारण कि श्रुतादि से अव्यक्त मुनिका वह एकाकी विहार उसके ब्रह्मचर्यव्रतकी क्षतिका कारण अवश्य बन जाता है । નિવાસ કરવાથી ખરેખર શિથિલ બને છે. એનું નામ ગ્રામ છે. એનાથી બીજું ગમ્યમાન પ્રામ–જ્યાં જવાય છે તે અનુગ્રામ છે. એકચર્યાથી એકાકી ગ્રામનુગ્રામ વિહાર કરવાવાળા જે આગમથી અવ્યક્ત-અનભિજ્ઞ છે. અથવા ઉંમરથી અવ્યક્ત છે અથવા આગમ અને વય બનેથી અવ્યક્ત છે એવા મુનિને વિહાર નિંદ્ય છે. એકાકી વિહાર કરવાનું તેનું પરાક્રમ નિંદા ચગ્ય છેપ્રશંસનીય નથી-આગમ અનુકૂળ નથી, કારણ કે આ પ્રકારના મુનિના તેવા એકાકી વિહારથી ચારિત્ર અંતરાયના ઉદયથી બ્રહ્મચર્ય વ્રતની ખલના નિશ્ચિત બની રહે છે.
ભાવાર્થ...આગમથી જે અવ્યક્ત છે એવા મુનિને એકાકી રામાનુગ્રામ વિહાર કરે ઉચિત નથી. જે મુનિજન એકાકી વિહાર કરીને પિતાના પરાકમની પ્રશંસા કરે છે તેનું અવા પ્રકારનું કથન નિંદ્ય છે. કારણ કે શ્રતાદિથી અવ્યક્ત મુનિને તે એકાકી વિહાર તેના બ્રહ્મચર્ય વ્રતની ક્ષતિ (નાશ)નું કારણ બની જાય છે.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आचाराङ्गसूत्रे व्यक्ताव्यक्तभेदेन मुनिर्द्विविधः, तत्र चतुर्भङ्गी यथा-श्रुतेनाव्यक्तो वयसाप्यव्यक्तः (१)श्रुतेनाऽव्यक्तो वयसा व्यक्तः (२) श्रुतेन व्यक्तो वयसा चाव्यक्तः (३) श्रुतेन व्यक्तो वयसाऽपि व्यक्तः (४)।
तत्र श्रुतेन वयसा चाव्यक्तः-श्रुतेनाव्यक्तः आगमानभिज्ञः, वयसा चाऽव्यक्तोऽल्पवयस्कः अष्टवर्षादारभ्य पञ्चविंशतिवर्षपर्यन्तः, एवं चोभयथाऽप्यव्यक्तस्य संयमात्मविराधनयोः सम्भवान्नैकचर्या कल्पते, एष प्रथमो भङ्गः (१)।
श्रुतेनाव्यक्तस्य वयसा च व्यक्तस्यापि सा न कल्पते, श्रुतस्यानवगमेनोभयविराधनासम्भवात् इति द्वितीयो भङ्गः (२)। ___व्यक्त और अव्यक्त के भेदसे मुनि दो प्रकारके हैं। यहां पर यह चतुर्भगी बनती है, जैसे-(१) जो श्रुतसे भी अव्यक्त है और वयसे भी अव्यक्त है, (२) श्रुतसे अव्यक्त है, वयसे व्यक्त है, (३) श्रुतसे जो व्यक्त है, वयसे अव्यक्त है, (४) श्रुतसे भी व्यक्त है और वयसे भी व्यक्त है।
इनमें "श्रुत और वयसे अव्यक्त है" इस प्रथम भंगका खुलासा अर्थ इस प्रकार है, श्रुतसे अव्यक्तका मतलब आगमानभिज्ञसे है-जो आगमका ज्ञाता नहीं है। वयसे अव्यक्तका अर्थ अल्पवयस्कसे है ।आठ वर्षसे लेकर २५ वर्ष तकका साधु अल्पवयस्क माना गया है । इस तरह दोनों प्रकारसे जो अव्यक्त है उसके संयमकी और आत्माकी विराधना संभवित है। इससे एकाकी विहार इसका कल्पित नहीं है। यह प्रथम भंग है।
श्रुतसे अव्यक्त और वयसे व्यक्त मुनिकी भी एकचर्या कल्प्य नहीं
વ્યક્ત અને અવ્યક્તના ભેદથી મુનિ બે પ્રકારના છે. અહિંયા એ ચતુભંગી બને છે. જેમ (૧) જે શ્રુતથી પણ અવ્યક્ત છે, અને વયથી પણ અવ્યક્ત छ. (२) श्रुतथा भव्यत छ, क्यथी व्यरत छ, (3) श्रुतथी २ व्यरत छ क्यथी અવ્યક્ત છે, () શ્રતથી પણ વ્યક્ત છે અને વયથી પણ વ્યક્ત છે.
આમાં “શ્રત અને વયથી અવ્યક્ત છે” આ પ્રથમ ભંગને ખુલાસે આ પ્રકારે છે. શ્રુતથી અવ્યક્તને મતલબ જે આગમને જ્ઞાતા નથી. વયથી નાની ઉંમરને છે. આઠ વર્ષથી માંડી ૨૫ વર્ષ સુધીને સાધુ અલ્પ વયસ્ક માનવામાં આવેલ છે. આ રીતે બને પ્રકારથી જે અવ્યક્ત છે તેના સંયમની અને આત્માની વિરાધના સંભવિત છે. એથી એકાકી વિહાર તેને ક૯પ નથી. આ પ્રથમ ભંગ છે. મૃતથી અવ્યક્ત અને વયથી વ્યક્ત મુનિની પણ એકચર્યા કલિપત
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५ उ. ४
१२५
श्रुतेन व्यक्तस्य वयसा चाव्यक्तस्यापि सा न कल्पते; अल्पवयस्कस्य स्वभावचापल्यादिना सकलजनतोपहासपात्रत्वात् । परिषहोपसर्गादिसहनासम्भवाच्च । एष तृतीयो भङ्गः (३)।
उभयथा व्यक्तानामष्टगुणसम्पन्नानां प्रतिमाप्रतिपन्नानां स्थविरकल्पिकानां वा कारणवशादेकचर्या कल्पते । कारणाभावे च तेषामपि प्रतिषिद्धकचर्या, अष्टगुणाःश्रद्धा-सत्य-मेधा-बहुश्रुतत्व-शक्त्य-क्लेशित्व-कृति-वीर्यात्मकाः स्थानाङ्गाष्टमस्थानोहै। कारण कि शास्त्र-आगमसे अनभिज्ञ होने के कारण उसके उभयसंयम और आत्माकी विराधना संभवित है । यह द्वितीय भंग है।
श्रुतसे व्यक्त और वयसे अव्यक्त मुनिकी भी एकचर्या कल्पित नहीं है । कारण कि अल्पवयस्क होनेसे वह मुनि स्वाभाविक चपलता की वजहसे सकल जनता की हंसीका पात्र हो जाता है। तथा वह परीषह और उपसर्गादिकको भी सहन नहीं कर सकता है। यह तृतीय भंग है।
जो मुनि दोनों प्रकारसे व्यक्त हैं और आठ गुणोंसे संपन्न हैं उनके लिये, और जो प्रतिमाओंके धारक हैं उनके लिये, तथा जो स्थविरकल्पी हैं कारणवश उनके लिये एकचर्या कल्पित है, परन्तु कारण के अभावमें स्थविरकल्पीकी एकचर्या प्रतिषिद्ध है। श्रद्धा, सत्य, मेधा, बहुश्रुतत्व, शक्ति, अक्लेशित्व, धृति और वीर्य ये ८ आठ गुण स्थानाङ्गके आठवें स्थान में कहे हुए हैं । एकचर्या में गुप्ति समिति आदि जो साधु के गुण हैं उनमें दोषबाहुल्य की संभावना रहती है; जैसे कि पूर्वोक्त परिस्थितिનથી, કારણ કે શાસ્ત્ર-આગમથી અનભિન્ન હોવાથી તેના બન્ને સંયમ અને આત્માની વિરાધના સંભવિત છે. આ બીજો ભંગ છે.
શ્રતથી વ્યક્ત અને વયથી અવ્યક્ત મુનિની પણ એકચર્યા કલ્પિત નથી. કારણ કે નાની ઉંમર હોવાથી તે મુનિ સ્વાભાવિક ચપળતાના કારણે સકળ જનતાની હસીને પાત્ર બની જાય છે તથા એ પરિષહ અને ઉપસર્નાદિકને પણ સહન કરી શકતો નથી. આ ત્રીજો ભંગ છે.
બન્ને પ્રકારથી વ્યક્તિ છે અને આઠ ગુણોથી સંપન્ન છે તેને માટે અને જે પ્રતિમાઓના ધારક છે તેના માટે, તથા જે સ્થવિરકલ્પી છે કારણવશ તેના માટે એકચર્યા કલ્પિત છે. પરંતુ કારણના અભાવમાં સ્થવિરક૯પીને એકચર્યા प्रतिषिद्ध छ. श्रद्धा, सत्य, भेषा, महुश्रुतत्व, ति, Aaशिल्प, धृति भने વીર્ય આઠ ગુણ સ્થાનાંગના આઠમા સ્થાનમાં કહેલ છે. એકચર્યામાં, ગુપ્તિ સમિતિ આદિ જે સાધુના ગુણ છે તેમાં દેવ અને ભૂલની સંભાવના રહે છે. તે પણ
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
आचारागसूत्रे क्ता विज्ञेयाः, एकचर्यायां समितिगुप्त्यादिसाधुगुणेषु दोषबाहुल्यसम्भवात् ,तथाहि मुनेरेकाकिनो विहरतः स्त्री-कुक्कुर-परतीथिककृतपराभवाविशुद्धभिक्षाद्यशनदोषनिकरो जागर्ति । रोगाद्यवस्थायां वैयावृत्त्याद्यसम्भवेनात्मसंयमविराधनायाश्च सम्भवः, राग-द्वेषादिवशे नैकाकी विचरन् सुखकामी मुनिः सागरतरङ्गव्याकुलो बहिर्निगतो मीन इव नश्यति ।
गच्छगतस्य मुनेबहुगुणाधिगमो जायते, तथाहि-सामाचार्याः सम्यक्पालनं, श्रुताध्ययनादिना ज्ञानाद्युपार्जनं, तन्निश्रयाऽन्येषां गच्छगतवालवृद्धादीनां सम्यग्निर्वाहः, संयमे सीदतां स्थिरीकरणादिना जिनप्रवचनप्रभावकत्वात्स्वपरतारकत्वं च भवतीति भावः ॥ म्०१॥
पूर्वोक्तमेवार्थ प्रकटयति–'वयसा वि' इत्यादि । संपन्न कोई मुनि एकाकी विहार करते समय स्त्री, कुक्कुर, परतीर्थिकजनद्वारा पराभवित हो सकता है। तथा अविशुद्ध-अकल्पित भिक्षादिक से प्राप्त भोजनके ग्रहण करनेसे आहार संबंधी दोषोंसे भी वह नहीं बच सकता है। यदि कभी किसी रोगादिकका आक्रमण इसके ऊपर हो जाता है तो ऐसी दशा में उसकी कोई दूसरा सजातीय मुनि न होनेसे वैयावृत्ति भी ठीक २ नहीं हो सकती है, ऐसी अवस्थामें वह अपनी आत्मा एवं संयमका विराधक भी हो सकता है। रागद्वेषादिके वशसे अकेला विहार करता हुआ सुखाभिलाषी मुनि समुद्रकी तरङ्गसे व्याकुल होकर उस बाहिर निकले हुए मत्स्यकी तरह नष्ट हो जाता है।
अपने समुदाय-गच्छमें रहनेवाले मुनिके लिये अनेक गुणोंका लाभ होता है, जैसे-मुनिसामाचारीका अच्छी तरहसे पालन होता है। કોઈ પૂર્વોક્ત પરિસ્થિતિ સંપન્ન મુનિ એકાકી વિહાર કરતી વખતે સ્ત્રી, કૂતરા, પરતીર્થિક જન વિગેરે દ્વારા પરાભવિત થઈ શકે છે. તથા અકલિપત–અવિશુદ્ધ ભિક્ષાદિકથી પ્રાપ્ત ભોજનનું ગ્રહણ કરવાથી આહાર-સંબંધી દેષોથી પણ તે બચી શકતો નથી, જે કઈ વખત કઈ રોગાદિકનું આક્રમણ જ્યારે તેના ઉપર થાય તે એવી દશામાં તેની કોઈ બીજા સજાતીય મુનિ ન હોવાથી સારવાર પણ ઠીક ઠીક બની શકતી નથી. આવી અવસ્થામાં તે પોતાને આત્મા તેમજ સંય મને વિરાધક પણ બને છે. રાગદ્વેષ આદિના વશથી એકલા વિહાર કરનાર સુખાભિલાષી મુનિ સમુદ્રના તરંગથી વ્યાકુળ બનીને તેમાંથી બહાર નીકળેલા માછલા માફક વિનાશ પામે છે.
પિતાના સમુદાય-ગચ્છમાં રહેવાવાળા મુનિ માટે અનેક ગુણને લાભ થાય
श्री. सायासंग सूत्र : 3
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२७
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ४
मूलम्-वयसा वि एगे बुइया कुप्पंति माणवा, उन्नयमाणे य नरे महया मोहेण मुज्झइ, संबाहा बहवे भुजो भुज्जो दुरइकमा अजाणओअपासओ, एयंतेमा होउ, एयं कुसलस्स देसणं, तदिट्टीए तम्मुत्तीए तप्पुरकार, तस्सन्नी तन्निवेसणे, जयं विहारी चित्तीनवाई पंथनिज्झाई पलिबाहिरेपासिय पाणे गच्छिज्जा।सू०२॥ ___ छाया-वयसाऽप्येक उक्ताः कुप्यन्ति मानवाः, उन्नतमानश्च नरो महता मोहेन मुह्यति, संबाधा बहवो भूयो भूयो दुरतिक्रमा अजानतोऽपश्यतः, एतत्ते मा भवतु, एतत्कुशलस्य दर्शनम् , तद्दष्टया तन्मुक्त्या तत्पुरस्कारः, तत्संज्ञी तन्निवेशनः, यतमानविहारी चित्तनिपाती पथिनिायी पर्यबाह्यो दृष्ट्वा प्राणिनो गच्छेत् ।।सू०२॥ ____टीका-'वयसे 'त्यादि, एके-केचन मानवाः तपःसंयमाचरणविरताः एकाकिविहारिणःसाधवः, गृहस्थादिभिर्वचसाऽपि-शिक्षावचनेनापि उक्ताः कथिताः शास्त्रादिक के अध्ययनसे ज्ञानादिकका उपार्जन होता है। उसकी निश्रा से गच्छमें रहनेवाले अन्य बाल वृद्ध मुनिजनोंका अच्छी रीतिसे निर्वाह होता है। संयममें शिथिल बने हुए अन्य मुनिजनोंको उसमें स्थिर करने आदिसे वह जिनप्रवचनका प्रभावक होता है, इससे उसमें स्व और परकी तारकता भी आती है ॥सू०१॥
सूत्रकार " वयसा वि" इत्यादि सूत्रद्वारा पूर्वोक्त अर्थका ही प्रदर्शन करते हैं। ___ सच्चे तप और संयमके आचरणसे रहित कितनेक एकाकी विहार करनेवाले मानव-साधु गृहस्थजनों के ऊपर उनके द्वारा शिक्षावचनोंसे समझाये जाने पर क्रोध करते हैं। यहां सूत्रकारने जो साधुजन के अर्थ છે. જેમ કે મુનિસામાચારીનું સારી રીતે પાલન થાય છે. શાસ્ત્રાદિકના અધ્યયનથી જ્ઞાનાદિકનું ઉપાર્જન થાય છે તેના આધારે ગચ્છમાં રહેવાવાળા અને બાળ વૃદ્ધ મુનિજનેને સારી રીતે નિર્વાહ થાય છે. સંયમમાં શિથિલ બનેલા અન્ય મુનિજનને તેમાં સ્થિર બનાવવા આદિથી તે જીનપ્રવચનને પ્રભાવક બને છે. તેનાથી તેનામાં સ્વ અને પરની તારકતા પણ આવે છે. એ સૂત્ર ૧ |
सूत्रा२ " वयसावि" इत्यादि सूत्रद्वारा पूर्वाटत अथर्नु प्रहशन ४२ छे.
સાચા તપ અને સંયમના આચરણથી રહિત કેટલાક એકાકી વિહાર કરવાવાળા માનવસાધુ ગૃહસ્થજનની ઉપર તેઓના દ્વારા શિક્ષાવચનોથી સમજણ અપાતાં ક્રોધ કરે છે. અહિં સૂત્રકારે જે સાધુજનના અર્થમાં મુનિ શબ્દ પ્રયોગ ન કરી
श्री आया। सूत्र : 3
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
आचारागसूत्रे सन्तः कुप्यन्ति-क्रुध्यन्ति, अत्र मुनिवाचकशब्दं विहाय मानवशब्देन कथनमेकाकिविहारिणो निन्दास्पदत्वसूचनार्थम् ; भाषन्ते चाहमनेन कथमपमानितः इत्यादि। ____ यद्वैवं कथयन्ति-किं परेऽप्यनुचिताचारचारिणो न सन्ति यदस्मानेवाधिक्षिपन्ति भवन्त इत्यादि ब्रुवन्तः संतप्यन्ते । अथवा-वचसाऽप्युक्ता एते व्यर्थजीविनः कुशिम्भरा भवन्ति-इत्यादिवाक्यैरभिहिताः कुप्यन्ति, अपि-शब्दो भिन्नक्रमस्तेन कुप्यन्तीत्यनेनान्वयस्ततः अभिशपन्ति वा । कथं पुनरिमे नरकनिगोदादिपातजनमें मुनि शब्दका प्रयोग न कर सामान्य मानव शब्दका प्रयोग किया है उससे यह सूचित होता है कि एकाकी विहार करनेवाला साधु निन्दा का पात्र है। एकाकी विहार करनेवाले साधुको जब कोई गृहस्थजन समझाता है तो उससे अपना अपमान समझते हैं और कहते हैं कि मैं इससे क्यों अपमानित किया जाता हूं, इस बातको विचार कर वे उस समझानेवाले पर कुपित हो उठते हैं । अथवा अपने को समझानेवाले गृहस्थजनसे वे यह कह दिया करते हैं कि इस प्रकार के अनुचित आचारका आचरण करनेवाले क्या और दूसरे नहीं हैं जो आप हमारा ही तिरस्कार कर रहे हैं, हमें ही समझा रहे हैं, इस प्रकार से भी वे संतप्त हो उठते हैं। अथवा इनका जीवन ही व्यर्थ है ये तो अपने उदर निर्वाह के लिये ही साधु हुए हैं" इस प्रकार के वचनमात्रसे कहे जाने पर भी ये उन पर क्रोधित हो उठते हैं। “अपि" शब्द भिन्नक्रमवाला है “कुप्यन्ति " इस क्रियाके साथ उसका संबंध होने से कुप्यन्ति अपि" क्रोध भी करते हैं और “ अभिशपन्ति" शाप भी देते સામાન્ય માનવશબ્દ પ્રયોગ કરેલ છે એથી એ સૂચિત થાય છે કે એકાકી વિહાર કરવાવાળા સાધુ નિંદાને પાત્ર છે. એકાકી વિહાર કરવાવાળા સાધુને જે કંઈ ગૃહસ્થજન સમજાવે છે તે તેનાથી તે પિતાનું અપમાન સમજે છે અને કહે છે કે આ શા માટે મારે અપમાન કરે છે. આ વાતનો વિચાર કરીને તે સમજાવવાવાળા ઉપર કેધિત બને છે, અથવા તેને સમજાવનાર ગૃહસ્થજનને તે એવું સંભલાવે છે કે આવા પ્રકારના અનુચિત આચારનું આચરણ કરવાવાળા શું કોઈ બીજા નથી? જે આપ અમારે જ તિરસ્કાર કરતા રહો છો. અમને જ સમજાવો છે. આ પ્રકારથી પણ તે સંતપ્ત બને છે. અથવા “એમનું જીવન વ્યર્થ છે, એ તે પિતાના ઉદર નિર્વાહ માટે જ સાધુ થયેલ છે- આ પ્રકારના વચન માત્ર
डत ते धित मनी नय छे. 'अपि' २४ मिन्नभवाणी छे. " कुप्यन्ति" २॥ यानी साथ तेनी संजय डोपाथी “कुप्यन्ति अपि" आध ५Y ४२ छ भने “ अभिशपन्ति” श्री५ ५५ हे छे. न२४निगोहाहि गतियोमा
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२९
श्रुतस्कन्ध, १ लोकसार अ. ५. उ. ४ कक्रोधकारिणो भवन्तीत्याह-'उन्नतमान' इत्यादि 'उन्नतमानश्च' उन्नतो मानो गर्यो यस्य स उन्नतमानः जात्यादिमानसम्पन्नः नरः मनुष्यो महता मोहेन-बलकषायोदयेन मुह्यति-विवेकरहितो भवति ।
ततस्तस्य किं भवतीत्याह-'संबाधा' इत्यादि । अजानतः एकचर्याजनितकुगतिफलप्रबुध्यमानस्य, अपश्यतः अज्ञानान्धत्वेन तपः संयमाराधनशिवसुखफलमप्रेक्षमाणस्य तस्य बद्दयः अधिकाः संबाधाः संवाधयन्ति यास्ताः संवाधाः वेदनाः परीषहोपसर्गजन्याः भूयो भूयः पुनः पुनः दुरतिक्रमाः दुःखेन लङ्घनीयाः हैं। नरकनिगोदादि गतियोंमें जीवका पतन करानेवाले क्रोधके वशीभूत क्यों होते हैं ? इसके लिये सूत्रकार " उन्नतमानश्च नरो महता मोहेन मुह्यति" कहते हैं अर्थात्-जिसे उन्नत मान होता है, जात्यादि मदसे जो संपन्न होता है, ऐसा मनुष्य बडे भारी मोहसे-प्रबल कषायसे विवेकरहित हो जाता है । विवेकसे विहीन होने पर वह 'साधुमानव एकचर्यासे कुगतिरूप फलकी प्राप्ति करता है '-इस सिद्धान्तसे अनभिज्ञ हो जाता है और साथमें उसे यह भी नहीं मालूम रहता है कि तप
और संयम की आराधनासे शिव-सुखरूप फलकी प्राप्ति होती है । इस अपनी मनमानी हालतमें उसे परीषह और उपसर्गजन्य अनेक वेदनाओंका पुनः पुनः भयंकर सामना करना पड़ता है। अर्थात् ऐसे एकलविहारी परीषह उपसर्गजन्य ऐसी २ वेदनाओंके जालमें फँस जाते हैं कि जिनसे रक्षण पाना उन्हें बहुत भारी हो जाता है। इसलिये शिष्यजनों की इन वेद
જીવનું પતન કરવાવાળા ક્રોધને વશીભૂત કેમ બને છે? આને માટે સૂત્રકાર " उन्नत "त्याहि हे छोटो ने उन्नत भान थाय छ, ति माहिना भइथी જે સંપન્ન હોય છે એ મનુષ્ય ઘણું ભારી મોહથી–પ્રબલ કષાયના ઉદયથી વિવેકરહિત બની જાય છે. વિવેક વગરના બનવાથી તે “સાધુ-માનવ એકચર્યાથી કુગતિરૂપ ફળની પ્રાપ્તિ કરે છે–આ સિદ્ધાંતથી અનભિજ્ઞ બની જાય છે. સાથોસાથે તેને એ પણ માલુમ નથી રહેતું કે તપ અને સંયમની આરાધનાથી શિવસુખરૂપ ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ પિતાની મનમાની હાલતમાં પરિષહ અને ઉપસર્ગજન્ય અનેક વેદનાઓને તેણે વારંવાર ભયંકર સામનો કરવો પડે છે. અર્થાત્ –આવા એકલવિહારી પરિષહ ઉપસર્ગજન્ય એવી એવી વેદનાઓની જાળમાં ફસી જાય છે કે જેનાથી રક્ષણ મેળવવું ઘણું અઘરૂ બની જાય છે. આ કારણે શિષ્યજનેની આ વેદનાઓથી સદા રક્ષણ બની રહે આ અભિપ્રાયથી
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
आचाराङ्गसूत्रे भवन्ति, सर्वमुपपाद्य शिष्यं प्राह-एत 'दित्यादि । हे शिष्य ! ते-तव एकाकिविहारपीडाया दुर्लङ्घनीयत्वमजानतोऽपश्यतो गुर्वाज्ञापरिज्ञापालकस्य च एतत्=पूर्वोक्तबाधाया दुरतिक्रमणीयत्वं मा भवतु । त्वया कदाऽप्येकचर्याप्रतिपन्नेन न भवितव्यमित्युपदेशः । सुधर्मास्वामी पाह-'कुशलस्ये 'त्यादि, कुशलस्य भगवतो महावीरस्य एतत्-पूर्वकथितं दर्शनं गुरुसन्निहितमधिवसतो गुणा एकाकिविहारिणो दोषाश्च भवन्तीत्यादिरूपोऽभिप्रायोऽस्ति ।
नाओंसे सदा रक्षण बना रहे इस अभिप्रायसे सूत्रकार कहते हैं कि-"एतत्ते मा भवतु" हे शिष्य ! तुम कभी भी एकाकी विहार करनेवाले मत बनना, नहीं तो तुम्हें भी परीषह और उपसर्गादिकोंसे उद्भूत अनेक प्राणान्तकारी कष्टोंका सामना करना पडेगा। तुम इन कष्टों से अनभिज्ञ हो, तुम क्या जानो कि एकाकी विहार करनेसे कैसे २ कष्टों और उपद्रवों को झेलना पड़ता है, हे शिष्य ! तुम गुरुकी आज्ञाके पालक हो, इसलिये तुम से हमारा यही कहना है कि तुम कभी भी एकाकी विहारी न होना। ऐसे वर्तन से ही तुम पूर्वोक्त बाधाओं से सदासुरक्षित रहोगे। श्रीसुधर्मा स्वामी कहते हैं, कुशल उपदेशक भगवान महावीरका यह पूर्वकथित दर्शन -अर्थात् सिद्धान्त है। इसका अभिप्राय यह है कि गुरुके निकट रहनेवाले शिष्योंको अनेक प्रकारसे लाभ होता है, तथा इससे विपरीतएकाकी विहार करनेवालों में अनेक दोष उत्पन्न होते हैं।
सूत्र॥२ ४९ छ -" एतत्ते मा भवतु " हे शिष्य ! तमे हाथि ५५ 8 વિહાર કરવાવાળા બનશે નહિ, નહિ તે તમારે પણ પરીષહ અને ઉપસર્ગો. દિકોથી ઉત્પન્ન અનેક પ્રાણાંતકારી કષ્ટોને સામને કરે પડશે. તમે આ કષ્ટના જાણકાર ન હોવાથી તમને શું ખબર પડે કે એકાકી વિહાર કરવાથી કઈ કઈ જાતનાં દુઃખ અને ઉપદ્ર ભેગવવા પડે છે. હે શિષ્ય! તમે ગુરૂની આજ્ઞાના પાલક છે. આ કારણે તમને મારું એ કહેવાનું છે કે તમે કદિ પણ એકલવિહારી બનશે નહિ. આવા વર્તનથી જ તમે પૂર્વોક્ત ઉપદ્રવથી સદા સુરક્ષિત રહેશે, શ્રી સુધર્મારવામી કહે છે કુશળ ઉપદેશક ભગવાન મહાવીરનું આ પૂર્વકથિત દર્શન એટલે સિદ્ધાંત છે. આને અભિપ્રાય એ છે કે-ગુરૂની પાસે રહેવાવાળા શિષ્યને અનેક પ્રકારને લાભ થાય છે અને તેનાથી વિપરીત એકાકી વિહાર કરવાવાળામાં અનેક દેષ ઉત્પન્ન થાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ४
१३१
एकचरस्य दोषानभिधाय सम्प्रति गुरुनिकटस्थितस्य मुनेः कर्तव्यं दर्शयति'तदृष्टये 'त्यादि । 'तत्संज्ञी' संज्ञानं संज्ञा तस्य गुरोः संज्ञा तत्संज्ञा, सा अस्यास्तीति तत्संज्ञी गुरोरिङ्गित-चेष्टितज्ञः, तन्निवेशनःगुरुकुलनिवासी, 'तत्पुरस्कारः' तस्य-गुरोः पुरस्कारः विनयवैयावृत्त्यादिनिखिलकार्यकरणेऽग्रेसरो मुनिः, 'तदृष्टया' तस्य गुरोदृष्टिरभिप्रायस्तया । ___यद्वा—'तष्ठया' तस्मिन्-निरवद्यानुष्ठाने दृष्टिस्तया । 'तन्मुक्त्या ' तेन गुरुणा कथिता मुक्तिः-सर्वविषयविरतिस्तन्मुक्तिस्तया विचरेत् । सर्वदा गुरु
एकाकी विहार करनेवालों के दोषोंका कथन कर अब सूत्रकार गुरुके निकट वसनेवाले मुनिके कर्तव्योंको बतलाते हैं
तदृष्टया इत्यादि-गुरुकी संज्ञा जिसके है वह तत्संज्ञी है अर्थात् गुरुके अभिप्रायों एवं चेष्टाओंको जो जाननेवाला है। जो तन्निवेशनगुरुका निवेशनवाला-गुरुकुलमें रहनेवाला है । तत्पुरस्कार-गुरुकी विनय वैयावृत्ति आदि समस्त कार्यों के करने में जो अग्रेसर रहता है ऐसामुनि गुरुके अभिप्रायसे अथवा निरवद्य अनुष्ठानमें दृष्टिसे और तन्मुक्तिगुरुसे प्रतिपादित सर्वविषयविरतिरूप मुक्तिसे विचरण करे।
भावार्थ-गुरुसमीप में वर्तमान शिष्य ही उनकी आज्ञानुसार संयमकी आराधनाशील बन कर सम्यग्ज्ञानादिकके लाभसे युक्त होता है; अन्य एकलविहारी नहीं । गुरुजनके निकट निवास करनेवाला शिष्य यतमानविहारी-यतनाको करते हुए विहार करनेका स्वभाववाला होता है । चित्तनिपाती-गुरुकी रुचिसे चलनेके स्वभाववाला-आचार्य महा
એકાકી વિહાર કરવાવાળાના દેનું કથન કરી હવે સૂત્રકાર ગુરૂની નિકટ વસવાવાળા મુનિનાં કર્તવ્યને બતાવે છે.
તથા ઈત્યાદિ. ગુરૂની સંજ્ઞા જેને છે તે તસંજ્ઞી છે, અર્થાત્ ગુરૂના અભિપ્રાયે અને ચેષ્ટાઓને જે જાણવાવાળા છે. જે તન્નિવેશન-ગુરૂકુળમાં રહેવાવાળા છે, ગુરૂને વિનય વૈયાવૃત્તિ આદિ સમસ્ત કાર્યો કરવામાં જે અગ્રેસર રહે છે એવા મુનિ ગુરૂના અભિપ્રાયથી અથવા નિરવદ્ય અનુષ્ઠાનમાં દૃષ્ટિથી અને ત—ક્તિગુરૂવળે પ્રતિપાદિત સર્વવિષયવિરતિરૂપ મુક્તિથી વિચરણ કરે.
ભાવાર્થ–ગુરૂસમીપ રહેનાર શિષ્ય જ તેની આજ્ઞાનુસાર સંયમને આરાધનાશીલ બનીને સમ્યજ્ઞાનાદિકના લાભથી યુક્ત બને છે. પણ એકલવિહારી નહીં, ગુરૂજનની નિકટ નિવાસ કરનાર શિષ્ય યત્નાઓ કરતાં કરતાં વિહાર કરવાના સ્વભાવવાળો બને છે.
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२
आचाराङ्गसूत्रे समीपे वर्तमानस्तदाज्ञानुसारी संयमी सम्यग्ज्ञानादिकं लभते नैकाकिविहारीति हृदयम् , स च कीदृशो भवेदित्याह-' यतमानविहारी'-त्यादि । यतमानविहारी यतमाना=यतनां कुर्वाणः सन् विहत्तुं शीलं यस्य स यतमानविहारी, अपि च 'चित्तनिपाती' चित्तं गुरोरभिरुचिस्तेन निपतितुं शीलं यस्य स चित्तनिपातीआचार्याभिप्रायानुगमनशीलः, एवं च'पथिनिायी' कुत्रापि निर्गतस्य गुरोः पन्थानं मार्ग निर्ध्यातुं शीलं यस्य स पथिनिायी गुरुमार्गानुगामी, उपलक्षणं शय्यादिमलोकी चाहारगवेषीत्यादेरपि बोध्यम् । अन्यच्च-'पर्यवाह्यः परि सर्वत आचार्यस्याग्रतः पृष्ठतः स्थित्वा अबाह्यः अदूरवर्ती गुरोरवग्रहावस्थायी, प्राणान् = एकेन्द्रियादिजीवान् दृष्ट्वा वीक्ष्य तदुपमर्दनं परिहरन् गच्छेत्-गुर्वाज्ञायां विचरेत्॥२॥ राजके अभिप्राय अनुसार प्रवृत्तिशील होता है। पथिनिायी-कहीं भी बाहर गये हुए गुरु महाराज के ध्यान-अवलोकन करनेके शीलवालाउनके आगमनकी प्रतीक्षावाला-गुरुके मार्गपर चलनेवाला, उपलक्षणसे उनकी शय्या-आसन आदि का निरीक्षण करनेवाला, उनके लिये आहारादिककी गवेषणा करनेवाला इत्यादि बातोंका भी संग्रह कर लेना चाहिये । तथा-पर्यबाह्यः-आचार्य महाराजके आगे और पीछे स्थित हो कर भी जो दूरवर्ती न हो-गुरुप्रदत्त नियमादिकोंका पालक हो अर्थात् गुरुदेव जो भी पचक्खाण देवें उसे प्रसन्नचित्तसे ग्रहण करनेवाला हो। ऐसा मुनि ही एकेन्द्रियादिक जीवों को आत्मौपम्येन देखकर-जान कर उनके उपमर्दनसे विरक्त हो गुरुकी आज्ञामें रहनेयोग्य है । उनकी आज्ञानुसार अपनी प्रत्येक चर्या करनेवाला मुनि ही उनके निकट रह सकता है। सू०२॥
ગુરૂની રૂચિથી ચાલવાના સ્વભાવવાળા આચાર્ય મહારાજના અભિપ્રાય અનુસાર પ્રવૃત્તિશીલ બને છે. કોઈ પણ સ્થળે બહાર ગયેલા ગુરૂના આગમનનું ધ્યાન, અવલોકન કરવાની વૃત્તિવાળા તેના આગમનની પ્રતીક્ષાવાળા, ગુરૂના માર્ગ પર ચાલવાવાળા, ઉપલક્ષણથી તેની શિયા–આસન આદિનું નિરીક્ષણ કરવાવાળા ગુરૂ માટે આહારાદિકની ગવેષણ કરવાવાળા ઈત્યાદિ વાતોને પણ સંગ્રહ કરી सेवास. तथा पर्यबाह्यः-मायाय महारानी २01 मने या स्थित બનીને પણ દૂરવતી ન હોય અને ગુરૂ–પ્રદત્ત-નિયમાદિકોના પાલક હોય અર્થાત્ ગુરૂદેવ જે પણ પચ્ચખાણ દે તેને પ્રસન્નચિત્તથી ગ્રહણ કરવાવાળા હોય એવા મુનિ જ એકેન્દ્રિયાદિક જીવોને આત્મૌપજ્યથી દેખીને–અર્થાત્ આત્મસમાન જાણીને તેના ઉપમર્દનથી વિરકત હોય ગુરૂની આજ્ઞામાં રહેવાયોગ્ય હોય છે. એમની આજ્ઞાનુસાર પિતાની પ્રત્યેક ચર્ચા કરવાવાળા મુનિ જ તેમની સમીપ રહી શકે છે. એ સૂટ ૨ !
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ४ अपि चान्यदपि दर्शयति-' से अभिक्कममाणे ' इत्यादि।
मूलम्-से अभिक्कममाणे पडिकममाणे संकुचमाणे पसारेमाणे विणिवट्टमाणे संपलिमज्जमाणे, एगया गुणसमियस्स रीयओ कायसंफासं समणुचिन्ना एगतिया पाणा उद्दायंति, इहलोगवेयणविज्जावडियं जं आउट्टीकयं कम्मं तं परिन्नाय विवेगमेह, एवं से अप्पमाएण विवेगं किट्टइ वेयवी ॥ सू० ३॥ ___ छाया-सोऽभिक्रामन् प्रतिक्रामन् संकुचन् प्रसारयन् विनिवर्तमानः संपरिमृजन् , एकदा गुणसमितस्य रीयमाणस्य कायसंस्पर्शमनुचीर्णा एके प्राणिनोऽपद्रान्ति, इहलोकवेदनवेद्यापतितं यद् आकुट्टीकृतं कर्म तत्परिज्ञाय विवेकमेति, एवं तस्याप्रमादेन विवेकं कीर्तयति वेदवित् ।। मू०३ ॥
टीका-'सोऽभिक्राम 'नित्यादि, सः पूर्वोक्त आचार्यादेशकारी मुनिः, 'अभिक्रामन्' अभि-साम्मुख्येन क्रामन् वजन् , प्रतिक्रामन्-प्रत्यागच्छन् , संकुचन्=पाणिपादादीनां संकोचं कुर्वन् प्रसारयन्=तानेव संकुचितानवयवान् विस्तारयन् , विनिवर्तमानः सकलसावधक्रियाभ्यो वि-विशेषेण निवर्तमानः परावर्तमानः संपरिमृजन-सं-सम्यक्तया परि-सर्वतःमृजन्=पाण्याद्यवयवान् देहन्यासस्थानं च रजोहरणादिना परिशोधयन् गुरुकुले संवसेत् । एतेषां विशेषणानामुपलक्षणतयो
इसी विषयसे लगती हुई और भी बात कहते हैं "से अभिकमाणे" इत्यादि।
पूर्वोक्त रीतिसे आचार्य के आदेशका पालन करनेवाला मुनि जाते समय, आते समय, हस्त और पादादिकों के फैलाते एवं उनका संकोच करते समय सकल-सावद्य क्रियाओं से अच्छी तरह रहित होता हुआ तथा हस्त-पादादिक अवयवोंका एवं अपने उठने बैठने आदिके स्थानका रजोहरणादिकसे परिमार्जन करता हुआ गुरुकुलमें रहनेके लायक होता है। अर्थात्-गुरुकुलमें निवास वही मुनि कर सकता है जो
A विषयने सती भी ५९ वात ४ छ “ से अभिक्कममाणे" त्याह.
પૂર્વોક્ત રીતિથી આચાર્યના આદેશનું પાલન કરવાવાળા મુનિ જાવાના સમયે આવવાના સમયે, હાથ અને પગ ફેલાવતાં અને એને સંકોચ કરતાં સમયે સકલ સાવદ્ય ક્રિયાઓથી સારી રીતે રહિત બની તેમજ હાથ પગ આદિ અવયવનું અને પિતાના બેસવા ઉઠવાના સ્થાનનું હરણાદિકથી પરિમાર્જન કરતાં ગુરૂકુળમાં રહેવાને લાયક બને છે. અર્થાત-ગુરૂકુળમાં નિવાસ તે મુનિ કરી શકે છે
श्री. आयासूत्र : 3
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४
आचाराङ्गसूत्रे
पवेशनपार्श्व परिवर्तनादिकमपि मुनीनां यथाविधि करणीयत्वेन बोध्यम् । तत्रोपवेशनं गुरोर उत्कटासनादिनाऽवस्थानम्, चिरावस्थानाक्षमत्वे पृथिवीप्रत्युपेक्षणपरिमार्जनपूर्वकं कुक्कुटाच रणोदाहर णेनावयवसंकोचप्रसारादिकं कुर्वन् मयूरवजीवोपमर्दनशङ्कित एकपार्श्वस्थायी सुप्तोऽपि जाग्रदिव प्रमार्जनपूर्वक पार्श्वपरिवर्तनविधायी विहरेत् । एवं च सदा सर्वथाऽप्रमत्तो मुनिः सकलां क्रियां विदधीतेति अपने आचार्य के आदेशका पालन करनेवाला हो, तथा यत्नपूर्वक प्रत्येक गमनागमनादिक एवं हस्तप्रसारणादिक क्रियाओंका कर्त्ता हो । यत्नसे प्रवृत्तिशील साधु सकल सावयव्यापारोंसे रहित होता है ।
ये सूत्रस्थ विशेषण मुनियोंकी अन्य उपवेशन-बैठना, शयन - सोना तथा पार्श्वपरिवर्तन - करवट बदलना आदि क्रियाओंके उपलक्षक हैं । मुनिजनों को ये क्रियाएं भी यथाविधि ही करना चाहिये - ऐसा समझना चाहिये । गुरुके आगे उत्कटादिक आसनसे बैठना उपवेशन है । इस आसन से यदि वह बहुत समय तक न बैठ सके तो पृथिवीको बैठनेके स्थानकी देखभाल कर और रजोहरण से उसे परिमार्जित कर कुक्कुटा चरण उहाहरण से शारीरिक अवयवों की संकोच अथवा विस्तारपसारना आदि क्रियाको करता हुआ वह मयूरकी तरह जीवोंकी विरा धनासे डरता हुआ एक करवट से सोया हुआ होने पर भी जगे हुए की तरह दूसरी करवट लेने के स्थान को रजोहरणादिकसे प्रमार्जन - पूँज कर फिर करवट लेवे । अप्रमत्त मुनि इसी प्रकार निरन्तर अपनी समस्त क्रियाओंको करे ।
જે પોતાના આચાર્યના આદેશનું પાલન કરનાર હોય તથા યત્નપૂર્વક પ્રત્યેક ગમનાગમનાદિક અને હસ્તપ્રસારણાદિ ક્રિયાઓના કરવાવાળા હોય, યત્નથી પ્રવૃત્તિશીલ સાધુ સકલસાવદ્ય વ્યાપારાથી રહિત હોય છે.
આ સૂત્રમાં મુનિએની અન્ય ક્રિયાએ કે જેમનું તેમણે યથાવિધિ પાલન કરવાનું હોય છે તે બતાવવામાં આવેલ છે. ઉપવેશન–બેસવું, શયન—સુવું તથા પાર્શ્વ પરિવર્તન—પડખું બદલવું આ ક્રિયાએ મુનિજને એ યથાવિધિ કરવી જોઇએ. ગુરૂની સામે ઉકડૂ-આદિ આસનથી બેસવું જોઈએ. એ આસનથી જો તે વધારે સમય એસી ન શકે તે પૃથ્વીપર-બેસવાના સ્થાનને રૂડી રીતે જોઈ રજોહરણથી સાફ કરી શારીરિક અવયવોની કુકડાની માફક સંકોચ અથવા વિસ્તાર ઈત્યાદિ અર્થાત્ પ્રસારવા આદિ ક્રિયાઓ નિયમસર કરતા થકા મારની માફ્ક જીવોની વિરાધનાથીડરતો રહે. એક પડખે સુતેલ હોય અને બીજુ પડખુ ફેરવતાં સચેત બની
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५. उ. ४ भावः। अप्रमादपूर्वक-सकलकार्यकारिणोऽन्तरायोदयात् यद्भवेत्तद्दर्शयति-'एकदे'त्यादि, एकदा-कदाचित् , 'गुणसमितस्य' गुणेन मुनिगुणेन अप्रमादादिना समितः संयुतो गुणसमितरतस्य, रीयमाणस्य सम्यग्गच्छतः पूर्वोक्ताभिक्रमणादिविशेषणविशिष्टस्य मुनेः 'कायसंस्पर्श' कायस्य शरीरस्य संस्पर्शः कायसंस्पशस्तम् समनुचीर्णाः संप्राप्ताः सम्पातिमादय एके-केचन प्राणाः-द्वीन्द्रियादयः अपद्रावन्ति=म्रियन्ते । अत्र मरणरूपपश्चिमावस्थाया ग्रहणात पूर्वावस्थाया अपि ग्रहणं भवति; तथाहि-केचन हस्ताद्याघातेन संघात्यन्ते, अपरे म्लायन्ति, अन्ये परितप्यन्ते । अत्र च कर्मबन्धस्य वैचित्र्यं वर्तते, तद्यथा शैलेशीमुपगतस्य पाण्याद्य
अप्रमादपूर्वक अपनी सकल क्रियाओंको करनेवाले मुनिजनके अन्तरायके उदयसे जो हो जाता है उसे सूत्रकार “एकदा गुणसमितस्य” इत्यादि सूत्रांशसे प्रकट करते हैं। मुनिगुण-अप्रमादसे युक्त उस मुनिके कदाचित् चलते समयमें, अर्थात्-जाते उठते बैठते समयमें शारीरिक स्पर्शको प्राप्तकर हीन्द्रियादिक जीव विराधित हो जाते हैं अथवा यहां पर मरणरूप पश्चिम-अन्तिम अवस्थाके ग्रहणसे उससे पूर्व अवस्था का भी ग्रहण होता है, इससे यह बात इतनी और समझ लेना चाहिये कि कोई २ कुन्थ्वादिक जीव उसके हस्तादिकके आघातसे विराधित हो जाते हैं, कोई कोई म्लान हो जाते हैं और कोई कोई संताप पाते हैं।
यहां पर कर्मबन्धकी विचित्रता है, जैसे-शैलेशी अवस्थासंपन्नके રજોહરણાદિકથી એ સ્થાન પુજીને પડખું બદલે. આ રીતે મુનિએ નિરન્તર પિતાની બધી ક્રિયાઓ કરવી જોઈએ.
પ્રમાદરહિત પિતાની બધી કિયાએ કરનાર મુનિજનને કઈ કઈ વખત सन्तयना यथी रे थाय छे ते सूत्र४२ “ एकदा गुणसमितस्य" त्यात સૂત્રાશથી પ્રગટ કરે છે-મુનિગુણ અપ્રમાદથી યુકત એવા મુનિને કદાચ ચાલતા સમયે અર્થાત્ આવતાં-જતાં, ઉઠતાં બેસતાંના સમયે શારીરિક સ્પર્શ પ્રાપ્ત કરી શ્રીન્દ્રિયાદિક જીવ વિરાધિત બની જાય છે. અથવા અહિં પર મરણરૂપ પશ્ચિમ–અંતિમ અવસ્થાના ગ્રહણથી એને એની પૂર્વ અવસ્થાનું પણ ગ્રહણ થાય છે. આથી એ વાત સમજી લેવી જોઈએ કે કઈ કઈ કુશ્વાદિક જેની તેના હસ્તાદિકના અડવાથી વિરાધના થઈ જાય છે. કેઈ કોઈ જીવ ગ્લાન થઈ જાય છે, કઈ કઈ સંતાપ કરે છે.
અહિંયાં કર્મબંધનની વિચિત્રતા છે. જેમ કે–શિલેશી–અવસ્થા–સંપન્નના
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे वयवस्पर्शजनिते मशकादिसत्त्वघातेऽपि बन्धहेतुभूतात्मविपरिणामाभावान्नैव कर्मबन्धो भवितुमर्हति, उपशान्तक्षीणमोहसयोगिकेवलिनश्च सामयिकः कर्मबन्धो जायते, स्थितिहेतुककषायाभावात् । अत्रायं विवेकः
प्रथमसमये बन्धो द्वितीयसमये वेदनं तृतीये च निर्जरणं जायते, इति तृतीयसमयस्य निर्जरसामायिकत्वात् सामायिकत्वेन प्रतिपादनम् । ___ अप्रमत्तसंयतेः कर्मबन्धो जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तस्थितिकः, उत्कृष्टतश्चान्तःकोटिकोटिस्थितिकः । प्रमत्तसंयतेरप्यनाकुट्टिकया प्रवर्त्तमानस्य क्वचित्कदाचित् करचरहस्तादिक अवयवके स्पर्श से मशकादिक प्राणियोंकी विराधना भी हो जाती है तो भी बन्धके कारणभूत आत्माके प्रमादादिरूप परिणामका अभाव होनेसे उनके कर्मबन्ध नहीं होता है। उपशान्त मोह, क्षीणमोह और सयोगी केवलीके योगका सद्भाव होनेसे एकसमयस्थितिक सातावेदनीय कर्मका बन्ध होता है; क्यों कि उनमें स्थितिका कारणभूत कषाय का अभाव है। यहां यह समझना चाहिये
प्रथम समयमें बन्ध, द्वितीय समयमें वेदन, और तृतीयमें उस बंधे हुए कर्मको निर्जरा होती है । इस प्रकार तृतीय समयको निर्जरसामायिक होनेसे सामायिकरूपसे कहा है। ___ अप्रमत्तसंयतिमुनिका कर्मबन्ध जघन्य अन्तर्मुहर्त और उत्कृष्ट अन्तःकोटिकोटिस्थितिवाला होता है। अनाकुटिका (अजानपने )से प्रवृत्त प्रमत्तसंयति साधुके हाथ पैर आदिके संघटनसे कदाचित् कहीं किसी प्राणीकी विराधना हो जाय तो उससे उनका कर्मबन्ध जघन्य હસ્તાદિક અવયવના સ્પર્શથી મશકાદિક પ્રાણીઓની વિરાધના પણ થઈ જાય છે તે પણ બન્ધના કારણભૂત આત્માના પ્રમાદાદિરૂપ પરિણામને અભાવ હોવાથી એને કર્મબંધન થતું નથી. ઉપશાન્તમોહ, ક્ષીણમોહ અને સગી કેવલીને યોગને સંભાવ હોવાથી એકસમયસ્થિતિક સાતવેદનીય કર્મને બન્ધ થાય છે. કેમકે આમાં સ્થિતિના કારણભૂત કષાયને અભાવ છે. અહિં એ સમજવું જોઈએ
પ્રથમ સમયે બન્ય, બીજે સમયે વેદન, અને ત્રીજે સમયે એના બંધાયેલા કર્મની નિર્જરા બને છે. આ રીતે ત્રીજા સમયને નિજર સામાયિક હોવાથી સામાયિક રૂપથી કહ્યો છે
અપ્રમત્ત સંયતિ મુનિના કર્મબન્ધ જઘન્ય અન્તમુહર્ત અને ઉત્કૃષ્ટ અન્તઃ–કેટીકેટીસ્થિતિવાળે હોય છે. અજાણપણાથી પ્રવૃત્ત પ્રમત્તસંયતિ સાધુના હાથ પગ આદિના અડવાથી કદાચ કોઈ સ્થળે કઈ પ્રાણીની વિરાધના થઈ
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ४
१३७
णाद्यवयवसंस्पर्शात् प्राण्युपघातादौ जघन्यत उत्कृष्टतश्च कर्मबन्धः पूर्वोक्त एव विशेषिततरः । अयं कर्मबन्धस्तस्मिन्नेव भवे क्षीयते इति सूत्रेण दर्शयति- 'इह ० ' - इत्यादि - एतेषां यत् कर्म तदिहलोकवेदनवेद्यापतिम् - इह = अस्मिन्नेव लोके भवे वेदनं=भोगः इहलोकवेदनम्, तत्र - वेद्यम् - प्रकरणानुरोधात् प्रतिकूलवेदनीयं दुःखम् = इहलोकवेदनवेद्यम् तत्र आपतितं = तत्कारणत्वेन समायातम् - इहलोकवेदनवेद्यापतितं वर्तमानभवीयभोगानुवन्धि भवतीत्यर्थः । आकुट्टीकृतकर्मणि यत्कर्त्तव्यं तद्दर्शयति-' जं' इत्यादि, मुनिः यत्कर्म आकुट्टीकृतम् आकुट्टया = आभोगेन इच्छयेस्यर्थः, कृतं = विहितं कर्म आकुट्टीकृतम्, प्राणिघातेन तदिच्छया काय संघट्टनादिना च जातं यत्कर्म ज्ञानावरणीयादि तज्जनकं वा प्राणातिपातादिरूपकर्म तत् सर्व परिज्ञाय - ज्ञपरिज्ञया ज्ञाला प्रत्याख्यानपरिज्ञया परिहृत्य च विवेकं दशप्रकारप्रायश्चित्तान्यतमग्रहणरूपं यद्वा विवेकं पृथग्भावं पुनरकरणरूपम् एति प्राप्नोति, आकुट्टीकृतकर्मणोऽपि तपसा छेदेन पुनर्वतारोपणेन तथा घोरतरतपः संयमवैयावृत्त्यादिसमाराधनेन च तस्मिन्नेव भवे कर्मबन्धापनयनं भवतीति भावः । विवेकवान् मुनिस्तथा समाचरति येन कर्मबन्धो न भवतीति तात्पर्यम् ।
और उत्कृष्ट पूर्वोक्त स्थितिवाला होता है । परन्तु अप्रमत्त मुनिसे प्रमत्त मुनिके विशेषतर होता है । इस कर्मबन्धका इसी भवमें क्षय हो सकता है। इसीको सूत्रसे दिखलाते हैं-' इह०' इत्यादि
इनका जो पूर्वोक्त कर्मबन्ध है, वह इहलोकवेदनवेद्यापतित है । अर्थात् - इसी भवमें भोगमें आकर नष्ट होनेवाला होता है । आकुट्टिका से किये गये कर्म में क्या करना चाहिये, वह 'जं ' इत्यादिसे दिखलाते हैं। प्राणिघात से, प्राणिघातकी इच्छासे तथा कायसंघट्टन आदि से जो ज्ञानावरणीयादि कर्म उत्पन्न हुए तथा उनके जनक प्राणातिपातादि कर्म उत्पन्न हुए तथा उनके जनक प्राणातिपातादि कर्म आचरित हुए, उनको ज्ञपरिજાય તેા એથી એનાં કર્મ બંધ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ પૂર્વોક્ત સ્થિતિવાળા અને છે. પરંતુ અપ્રમત્ત મુનિ કરતાં પ્રમત્ત મુનિને વિશેષતર કખ ધ થાય છે. આ કબન્ધનો આ જ ભવમાં ક્ષય થઈ શકે છે. એને સૂત્રથી બતાવેલ છે. "Jcult.
((
આના જે પૂર્વોક્ત કમ બન્ધ છે તે ઇહલેાકવેદનવેદ્યા-પતિત છે. અર્થાત આ જ ભવમાં ભાગવવા અને નષ્ટ થવાવાળા હેાય છે. આકુટ્ટિકાથી કરાયેલા उभभांशु ४२ लेहये, या " जं" हत्याहिथी मतावेलु छे - आणिधातथी, પ્રાણિધાતની ઇચ્છાથી, તથા કાયસ ઘટ્ટન વગેરેથી જે જ્ઞાનવરણીયાદિ કમ ઉત્પન્ન
१८
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
आचारागसूत्रे कर्मविवेकमाह-' एवमित्यादि, वेदवित् स्वसमयपरसमयज्ञस्तीर्थकरो गणधरश्वतुर्दशधरो वा एवं पूर्वोक्तप्रकारेण वक्ष्यमाणप्रकारेण वा अप्रमादेन-प्रमादवर्जनेन दशप्रकारमायश्चित्तेषु कस्यचन सम्यगाचरणेनेत्यर्थः, तस्य कर्मणो विवेकं पृथग्भावमभावं वा कीर्तयति-कथयति ॥ सू० ३ ॥ ज्ञासे जानकर और प्रत्याख्यान परिज्ञासे परिहार कर मुनि विवेकको अर्थात् दशविध प्रायश्चित्तोंमें किसी एकको ग्रहण करके अथवा पूर्वोक्त आचरण फिर कभी न करना, इस प्रकार विवेकको प्राप्त करता है । ___जान बूझ कर जिन्होंने प्राणिघात आदि किया, ऐसे मुनिका भी कर्मबन्ध तपसे, छेदसे, दुबारा दीक्षा देनेसे तथा घोरतर तप संयम वेयावच्च आदिके समाराधनसे उसी भवमें नष्ट हो जाता है । सभीका तात्पर्य यह है कि विवेकवान् मुनिको वैसा आचरण करना चाहिये, जिससे कर्मबन्ध न हो, प्राणियों की हिंसासे, इच्छासे और शारीरिक संघटन आदिसे उत्पन्न हुआ जो ज्ञानावरणीयादिक कर्म है, अथवा इस कर्मका उत्पादक जो प्राणातिपातादिकरूप कर्म हैं, उन सबका ज्ञपरिज्ञासे जान कर और प्रत्याख्यान परिज्ञासे परित्याग कर दश प्रकारके प्रायश्चित्तों में से एक प्रायश्चित्तरूप जो विवेक नामका प्रायश्चित्त है उसका जो पालन करता है वह विवेकवान है। अथवा-विवेक शब्दका अर्थ-पृथग्भाव भी है। पृथग्भावका अर्थ है-जिस कार्यका त्याग कर दिया है उसका થાય તથા તેના જનક પ્રાણાતિપાતાદિ કર્મ આચરિત બને તેને જ્ઞ-પરિક્ષાથી વિચારી અને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી પરિહાર કરી મુનિ વિવેકને અર્થાત્ દશવિધ પ્રાયશ્ચિત્તમાંના કેઈ એકને ગ્રહણ કરી અથવા પૂર્વોક્ત આચરણ ફરી કદિ ન કરવાનું આ પ્રકારના વિવેકને પ્રાપ્ત કરે છે.
સમજવા છતાં જેણે પ્રાણઘાત ઈત્યાદિ કર્યું એવા મુનિનાં કર્મબન્ધ, તપથી, છેદથી, બીજી વખત દીક્ષા દેવાથી તથા ઘેરતર તપ, સંયમ, વૈયાવચ્ચ આદિના સમારાધનથી એ જ ભવમાં નાશ પામે છે. આનું તાત્પર્ય એ છે કે વિવેકવાન મુનિએ એવું આચરણ કરવું જોઈએ જેથી કર્મબન્ધ ન થાય. પ્રાણીઓની હિંસાથી, પ્રાણિઘાતની ઈચ્છાથી અને શારીરિક સંઘદૃન આદિથી ઉત્પન્ન થયેલ જે જ્ઞાનાવરણીયાદિક કર્મ છે અથવા આ કર્મના ઉત્પાદક જે પ્રાણાતિપાતાદિકરૂપ કર્મ છે, એ બધાને જ્ઞ–પરિજ્ઞાથી જાણી અને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી પરિત્યાગ કરી દસ પ્રકારના પ્રાયશ્ચિત્તમાંથી એક પ્રાયશ્ચિત્તરૂપ જે વિવેક નામનું પ્રાયશ્ચિત્ત છે એનું જે પાલન કરે છે તે વિવેકવાન છે. અથવા વિવેક શબ્દને અર્થ–પૃથકુભાવ પણ छ. " पृथग्भाव" म छ-२ यिनी त्याग - 2 ते शथी न ४२.
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ४
१३९ कीदृशः पुनरप्रमादी भवतीति दर्शयति ‘से पभूयदंसी' इत्यादि।
मूलम् से पभूयदंसी पभूयपरिन्नाणे उवसंते समिए सहिए सयाजए दहें विप्पडिवेएइ अप्पाणं-किमेस जणो करिस्सइ, एस से परमारामो जाओ लोगंसि इत्थीओ, मुणिणो हुएयं पवेइयं, उब्बाहिजमाणे गामधम्महिं, अवि निब्बलासए, अवि
ओमोयरियं कुज्जा, अवि उड्ढं ठाणं ठाइज्जा, अवि गामाणुगामं दूइज्जा, अवि आहारं वुच्छिदिजा, अवि चए इत्थीसु मणं, पुव्वं दंडा पच्छा फासा पुव्वं फासा पच्छा दंडा, इच्चेए कळहासंगकरा भवंति, पडिलेहाए आगमित्ता आणविज्जा अणासेवणाए तिबेमि, से नो काहिए नो पासणिए नो मामए णो कयकिरिए वइगुत्ते अज्झप्पसंखुडे परिवजए सया पावं, एयं माणं समणुवासिजासि-त्तिबेमि ॥ सू० ४॥
छाया-स प्रभूतदर्शी प्रभूतपरिज्ञान उपशान्तः समितः सहितः सदा यतः दृष्ट्वा विप्रतिवेदयत्यात्मानं-किमेष जनः करिष्यति, एष तस्य परमारामो जातो लोके स्त्रियः, मुनिना हु एतत्पवेदितम् , उद्वाध्यमानो ग्रामधGः, अपि निर्वलाशकः, अप्यवमौदर्य कुर्यात् , अप्यूर्व स्थानं तिष्ठेत् , अपि ग्रामानुग्रामं द्रवेत् , अप्याहारं व्यवच्छिन्द्यात् , अपि त्यजेत् स्त्रीषु मनः, पूर्व दण्डाः पश्चात्पर्शाः पूर्व स्पर्शाः पश्चाद्दण्डाः, फिर नहीं करना । इस विवेक प्राप्त मुनि अपनी प्रवृत्ति इस प्रकारकी रखता है कि जिससे उसे नवीन कर्मका बन्ध नहीं होता है । इस प्रकार स्व-पर सिद्धान्तवेदी तीर्थङ्कर, गणधर, अथवा चतुर्दशपूर्वके पाठी श्रुतकेवली भगवान पूर्वोक्त प्रकारसे अथवा वक्ष्यमाण प्रकारसे यही कहते हैं कि जो मुनि दश प्रकार के प्रायश्चित्तका भी सम्यक् रीतिसे सेवन करता है वह अपने काके अभावका-इन्हें अपनी आत्मासे भिन्न करने का कर्त्ता होता है ॥सू०३॥ । આ વિવેક પ્રાપ્ત મુનિ પોતાની પ્રવૃત્તિ એવા પ્રકારની રાખે છે કે જેથી એને નવીન કર્મને બધ થતો નથી. આ રીતે સ્વ–પર સિદ્ધાંતવેદી તીર્થકર, ગણ ધર અને ચતુર્દશ પૂર્વના પાઠી શ્રુતકેવલી ભગવાન પૂર્વોક્ત પ્રકારથી અને વફ્ટમાણ પ્રકારથી એ જ કહે છે કે જે મુનિ દસ પ્રકારના પ્રાયશ્ચિત્તોમાંથી કેઈએક પ્રાય શ્ચિત્તનું પણ સમ્યક્ રીતિથી સેવન કરે છે તે પોતાના કર્મના અભાવને એટલે તેને પોતાના આત્માથી જુદા કરવાને કર્તા બને છે. એ સૂ૦૩ છે
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
आचाराङ्गसूत्रे इत्येते कलहासङ्गकरा भवन्तिः प्रत्युपेक्ष्याऽऽगम्याऽऽज्ञापयेदनासेवनयेति ब्रवीमि, स नो कथकः नो पाश्निकः नो कृतक्रियो वाग्गुप्तोऽध्यात्मसंवृतः परिवर्जयेत् सदा पापम् , एतन्मौनं समनुवासयेदिति ब्रवीमि ॥ मू० ४ ॥ ____टीका-'स प्रभूतदर्शी 'त्यादि, ससंयमी 'प्रभूतदर्शी' प्रभूतं भूतभविष्यद्वर्तमानकालीनं प्रमादविषयकं द्रष्टुं शीलं यस्य स प्रभूतदर्शी-उपार्जितकर्मणः कालत्रयेऽप्यवश्योपभोग्यत्वेन दर्शनशील इत्यर्थः, किंच 'प्रभूतपरिज्ञानः' प्रभूतं= पचुरं परिज्ञानं प्राणिपरिपालनोपायस्य संसारापवर्गहेतोश्च सम्यग्ज्ञानं यस्य स प्रभूतपरिज्ञानः-हेयोपादेयपरिज्ञानकुशलः, किंच उपशान्तः इन्द्रियनोइन्द्रियोपशमेन कषायोपशमेन च शान्तिमुपयातः, समितः ईर्यादिपञ्चसमितिभिः संयुक्तः, यद्वा-'समितः' सम्सम्यग् रत्नत्रयम्-इतः प्राप्तः। सहितः ज्ञानादि___ मुनि किस प्रकार अप्रमादी होता है, इस बातको कहते हैं " से पभूयदंसी" इत्यादि
भूत, भविष्यत् और वर्तमानकाल सम्बन्धी प्रमादके विषयको देखने का जिसका स्वभाव होता है वह प्रभूतदर्शी है-अर्थात्-उपार्जित कर्म कालत्रयमें भी अन्यथा नहीं होता है, उसका फल अवश्य भोगना पड़ता है-इस प्रकारकी निस्संदेह दृष्टिसे युक्त है, प्रभूतज्ञानी है-अर्थात्-प्राणि गणकी रक्षाके उपाय, संसार एवं अपवर्गके कारणों का जिसे सम्यक्ज्ञान है, हेय और उपादेय तत्त्वका जिसे वास्तविक भान है, वह प्रभूतज्ञानी है। जो उपशान्त है, इन्द्रिय और नोइन्द्रिय-मनके उपशम तथा कषाय के उपशमसे जो शान्तिको प्राप्त हो चुका है, ईर्या आदिक पांच समितियों से जो युक्त है, अथवा-सम्-सम्यक् रत्नत्रयकी जिसे प्राप्ति है, सहित
व प्रा२नो भुनि मप्रमाही डोय छे २वातने ४ छ.“से पभूयसी" इत्यादि.
ભૂત ભવિષ્ય અને વર્તમાનકાળ સંબંધી પ્રમાદના વિષયને દેખવાને જેને સ્વભાવ છે તે પ્રભૂતદર્શ છે. અર્થાત્ ઉપાર્જીત કર્મ કલત્રયમાં પણ નિષ્ફળ બનતું નથી તેથી તેનું ફળ અવશ્ય ભોગવવું પડે છે. આ પ્રકારની અસંદિગ્ધ દષ્ટિથી યુકત છે. પ્રભુતજ્ઞાની છે–પ્રાણિગણની રક્ષાને ઉપાય, સંસાર અને મોક્ષનાં કારણનું જેને સમ્યક જ્ઞાન છે, હેય અને ઉપાદેય તત્વનું જેને વાસ્તવિક ભાન છે તે પ્રભુતજ્ઞાની છે. જે ઉપશાન્ત છે-ઈન્દ્રિય અને ઈન્દ્રિય-મનના ઉપશમથી તથા કષાયના ઉપશમથી જે શક્તિને પ્રાપ્ત કરી શકેલ છે, ઈર્યા આદિક પાંચ સમિતિઓથી જે યુકત છે, અથવા સ—સમ્યક્ રત્નત્રયની જેને પ્રાપ્તિ છે, જ્ઞાના
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५. उ. ४ पश्चाचारैः संपन्नः, एवं 'सदायतः' सदा-सर्वदा यता=यतनावान् प्रमादरहितः । एतादृशो मुनिर्गुरुसमीपस्थितः कर्मणोऽपनयनं करोति । ___ तस्य योषिदादिपरीषहोपनिपाते यद्विधेयं तद्दर्शयति- दृष्ट्वा '-इत्यादि, पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टः प्रमादवर्जितो मुनिः आत्मानं स्वं दृष्ट्वा उपसर्गविधान-तत्परं स्त्रीजनं विप्रतिवेदयति-समालोचयति, किं समालोचयतीत्याह-'किमेष' इत्यादि, एष जनः स्त्रीजनः ममापकारं किं करिष्यति ? न किमपीत्यर्थः, यद्वा-रोगाभिभवादौ एष स्त्रीजनो मम तस्यामवस्थायां न त्राणाय वा शरणाय वा स्यादतः किं करिष्यतिन किमपीत्यर्थः । स्वीकृतपञ्चमहाव्रतस्य विमलकुलललामज्ञानादिक पांच आचारों से जो संपन्न है, तथा सदा जो यतनावान् है, प्रमादरहित है, ऐसा मुनि गुरुके समीप रह कर कौंका नाश करता है। __इस मुनिके स्त्री आदि द्वारा परीषह तथा उपसर्ग उपस्थित किये जाने पर इसे जो विधेय है, वह 'सूत्रकार " दृष्ट्वा -इत्यादि " पदोंद्वारा स्पष्ट करते हैं-वे कहते हैं कि इन पूर्वोक्त विशेषणोंसे युक्त एवं अप्रमादी वह मुनि जब इसके उपर स्त्री आदिकों के द्वारा उपसर्ग आदि किये जाते हैं-अथवा उपसर्ग करने में तत्पर यह जब उन्हें देखता है, तो विचारता है कि यह स्त्री मेरा क्या अपकार करेगी, कुछ भी नहीं। अथवा जिस समय मेरे कोई रोग वगैरहका उपद्रव होगा उस अवस्था में भी यह उस रोगसे न मुझे बचा सकती है और न मुझे कोई सहारा ही दे सकती है। मैं पंचमहाव्रतों का धारी हूं। मैं इस मुनिकुलका तिलદિક પાંચ આચારોથી જે સહિત છે. તથા જે યત્નાવાન છે–પ્રમાદરહિત છે. એ મુનિ ગુરૂના સમીપ રહીને કર્મોને નાશ કરે છે.
સ્ત્રી આદિ દ્વારા પરીષહ તથા ઉપસર્ગ થતાં, આ મુનિનું જે કર્તવ્ય छे, तेन सूत्र२ " दृष्ट्वा -इत्यादि " पहोवा २५७८ ४२ छ. ते डे છે કે–આવા પૂર્વોકત વિશેષણોથી યુકત અને અપ્રમાદી તે મુનિ જ્યારે તેના ઉપર સ્ત્રી વિગેરે આદિ દ્વારા ઉપસર્ગ વગેરે કરવામાં આવે છે, અથવા ઉપસર્ગ કરવામાં તત્પર તે જ્યારે તેને દેખે છે, તે તે વિચારે છે કે આ સ્ત્રી જન મારો શું અપકાર કરશે? કાંઈ પણ નહીં. અને જે સમય મને રેગ વગેરેને ઉપદ્રવ થશે એ અવસ્થામાં પણ તે સ્ત્રી એ રોગથી બચાવી શકશે નહિ અને મને સાથ પણ આપી શકશે નહિ. હું પાંચ-મહાવ્રતધારી છું, હું આ મુનિકળને તિલક
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
आचारागसूत्रे भूतस्य तिरस्कृतविषयसुखस्पृहस्यावधूतजीवनमनोरथस्य मम किमेष स्त्रीजनः करिष्यतीति सततं समालोचयतीत्यर्थः । एषः-स्त्रीजनस्तु तस्य प्रमादिनः परमारामः परमानन्दस्थानं जातोऽस्ति, किन्तु न ममाप्रमादिनः, यतो हि स्त्रिया नायः लोके -विषयिलोके मोहोत्पादिन्यो भवन्ति, न संयतलोके। ___ एतत्कथनं न स्वमतिकल्पितमिति दर्शयति-मुनिने 'त्यादि. एतत् सर्व पूर्वोक्तं वक्ष्यमाणमुपदेशवचनं च ' हु' अवधारणे, मुनिना तीर्थङ्करादिना प्रवेदितं
द्वादशविधपर्षदि प्ररूपितम् ।। कभूत हूं। वैषयिक स्पृहाका मैं अन्तकर चुका हूं, अपने जीवनके पहिले अत्रत अवस्थाके समस्त मनोरथों को त्याग चुका हूं, मैं जब इस परिस्थितिमें उपस्थित हूं तो अब इस स्त्रीद्वारा कृत उपसर्गोंकी मैं अपेक्षा ही क्या करूं । इसमें क्या शक्ति है जो मुझे लाख उपसर्ग करने पर भी अपने पथसे विचलित कर सके ? हां ! यह तो उन्हें ही हर तरहसे अपने लक्ष्यसे भ्रष्ट कर सकती है जो प्रमादमय आनंदके इच्छुक हैं-प्रमादी हैं, मुझ अप्रमादी को नहीं । क्यों कि स्त्रियोंका वश विषयीलोकमें कार्य कारी होता है, संयमीलोकमें नहीं।
इस कथन में स्वमतिकी कल्पनाका निषेध करते हुए सूत्रकार कहते हैं “ मुनिना” इत्यादि । यह समस्त पूर्वोक्त कथन तथा आगे और भी जो कुछ कहा जानेवाला है वह सब तीर्थङ्कर गणधरादि द्वारा ही उपदिष्ट है । यहां “ हु" शब्द अवधारण अर्थ में है। उन्हों ने यह सब ભૂત છું, વૈષયિક પૃહાને મેં ત્યાગ કરેલ છે – પિતાના જીવનના પહેલાના અગ્રત અવસ્થાના સમસ્ત મનેરને ત્યાગ કરી ચુક્યો છું, હું જ્યારે આ પરિસ્થિતિમાં ઉપસ્થિત છું તો હવે આ સ્ત્રી જનદ્વારા અપાતા ઉપસર્ગોની હું અપેક્ષા કેમ રાખી શકું? તેનામાં શું શકિત છે જે મને લાખ ઉપસર્ગ કરવા છતાં પણ મારા પિતાના પદથી વિચલિત કરી શકે? હાં ! એ તે એને જ લક્ષથી ભ્રષ્ટ કરી શકે છે કે જે પ્રમાદમય આનંદને ઈચ્છનાર – પ્રમાદી છે. મારા જેવા અપ્રમાદીને નહીં. કેમ કે સ્ત્રીઓને વશ વિષયી લોકો જ બનતા હોય છે. સંયમી એને વશ બનતા નથી.
या पातमा स्वमतिनी ४६५नान निषेध शने सूत्रा२ ४ छे “मुनिना" ઈત્યાદિ. આ આખુયે પૂર્વોક્ત કથન અને હવે પછી કહેવામાં આવનાર કથન આ બધું તીર્થંકર ગણધર આદિ દ્વારા જ ઉપદિષ્ટ છે. અહિં “સુ” શબ્દ
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५ उ. ४
तमेव वक्ष्यमाणोपदेशमाह-'उबाध्यमान' इत्यादि, हे शिष्य ! यदि मुनिः 'ग्रामधर्मः' ग्रामाणाम् इन्द्रियसमूहानां धर्माः स्वभावा: ग्रामधर्मास्तै मधर्मः स्वस्वविषयसमासक्तस्वभावैः । उद्बाध्यमानः ' उत्प्राबल्येन बाध्यमानः-परिपीड्यमानो भवेत्तदा निर्बलाशकः' 'निर्बलं प्रणीतरसबलरहितपुराणकुलत्थादिकम् अम्लतक्रमिश्रितं वल्लचणकादिनिष्पादितपर्युषितकरपट्टिकादिकं वा अश्नाति-भुङ्क्ते यः स निर्वलाशकः, नीरसाशनेन ग्रामधर्मस्यावश्योपशमसम्भवात् , 'अपि' शब्दः सम्भावनायाम् । निर्बलाशनेऽपि यदि न मोहोपशमस्ततः किं कुर्यादित्याह--'अप्यवमौदर्य'-मित्यादि, जीवनयात्रानिर्वाहार्थ केवलम् अवमौदर्यम्-ऊनोदरिकतपोविषय १२ प्रकार की परिषद में प्रतिपादित किया है। वक्ष्यमाण विषयको स्पष्ट करने के लिये सूत्रकार कहते हैं "उद्बाध्यमानः" इत्यादि। हे शिष्य ! यदि कदाचित् मुनि ग्रामधर्म-अपने २ विषयों में समासक्तस्वभाववाली इन्द्रियोंसे-प्रबलरूपसे बाधित किया जाय तो उस समय उसे चाहिये कि वह निर्बल-इन्द्रियों को उत्तेजित नहीं करनेवाले रसबलरहित ऐसे पुरानी कुलथी आदि अन्नका तथा खट्टीछाछसे मिश्रित बालचणा आदिसे निष्पादित ऐसे पर्युषित ( ठण्डावासी) करपट्टिका (रोटी) आदिका भोजन करे। नीरस भोजनके करनेसे ग्राम धर्मका अवश्य ही उपशमन होता है । " अपि" शब्द संभावना में है। नीरस भोजन करने पर भी यदि ग्रामधर्मका उपशमन न हो-मोहकी शांति न हो तो क्या क्या करे ? इस प्रकारकी आशंका का समाधान करनेके निमित्त सूत्रकार "अप्यवमौदर्य कुर्यात्" कहते हैं। जीवनयात्राके અવધારણ અર્થમાં છે. તેઓએ આ સઘળે વિષય ૧૨ પ્રકારની પરિષદમાં પ્રતિપાદિત કરેલ છે. વક્ષ્યમાણ વિષયને સ્પષ્ટ કરવા માટે સૂત્રકાર કહે છે “ उद्बाध्यमानः " इत्याहि. शिष्य! हाय ओ भुनि आभधर्म-पातपाताना વિષયમાં સમાસકત સ્વભાવવાળી ઈન્દ્રિયથી પ્રબળ રીતે બાધિત કરવામાં આવે તો એ સમયે એણે જોઈએ કે તે નિર્બળ ઈન્દ્રિયને ઉત્તેજીત નહિ કરવાવાળા રસબળરહિત એવા પુરાતન કળથી આદિ અન્નનું તથા ખાટી છાશથી મિશ્રિત બાલચણા વગેરેથી નિષ્પાદિત એવા ઠંડી–વાસી રોટલી આદિનું ભોજન કરે. નીરસ ભોજન કરવાથી જે ગ્રામધર્મનું ઉપશમ ન બને–મોહની શાન્તિ ન થાય तो शुं शुं ४२ ? | प्रारनी शानु समाधान ४२१निभित्ते सूत्र४।२ “ अप्यवमौदर्य कुर्यात् " ४ छ २५र्थात्-वनयात्रामा निर्वाड भाटे साधुन मेवी डासतमा
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४
आचाराङ्गसूत्रे
"
विशेषं कुर्यात्, ततोऽपीन्द्रियग्रामाणामनुपशमे ऊर्ध्वं स्थानं तिष्ठेत् = वाहू ऊर्ध्वकृत्य कायोत्सर्गेण शीतोष्णादिरूपामातापनां कुर्यादित्यर्थः । रात्रौ दिवसेऽपि चैकद्वित्रिचतुर्यामक्रमेण तत्र तिष्ठेदित्याशयः, तेनाप्यनुपशमे 'ग्रामानुग्रामं' ग्रामो यतो विहरति, अनुग्रामो यत्र विहरति तं = ग्रामानुग्रामं ग्रामाद्ग्रामान्तरं द्रवेत् = विहरेत् तदा न तत्र तिष्ठेत् एवं करणेऽप्यनुपशमे आहारमपि व्युच्छिन्द्यात् । किंबहुना येन केनोपायेन मरणमपि कुर्यात् किन्तु स्त्रीषु मनो न निदध्यात् । तदेवाह - "अवि चए इत्थी मणं " अपि त्यजेत् स्त्रीषु मनः, स्त्रीविषये गतं मनो निवारयेत् । न तत्र मनो निदध्यादित्यर्थः । स्त्रीसङ्गिनां यद् भवति तदाह - ' पूर्व 'मित्यादि, पूर्व = निर्वाह के लिये साधुजन ऐसी हालतमें कनोदरी - भूख से कम अल्प आहार लेवे | यह बाह्यतप है । इतना करने पर भी यदि ग्रामधर्मकी शांति न हो तो ऐसी परिस्थिति में " उर्ध्वं स्थानं तिष्ठेत् " हाथोंको ऊंचा करके कायोत्सर्गपूर्वक शीत और उष्णादिरूप आतापनयोग धारण करे । रात्रि में भी एक दो तीन और चार प्रहर क्रमसे कायोत्सर्ग करे । इतने पर भी ग्रामधर्म शान्त न हो तो ग्रामानुग्राम विचरण करे। जहां ठहरा हुआ है वह ग्राम, जहां जाना होता है वह अनुग्राम है । उस समय वहां न ठहरे । फिर भी ग्रामधर्म शांत न हो तो ऐसी दशामें आहार का त्याग कर देवे ।
अधिक क्या कहा जाय, जिस उपायसे वैषयिक अभिलाषा उत्पन्न न हो सके, मोहका उपशमन हो ऐसा ही उपाय करते रहना चाहिये । परन्तु स्त्रियों की ओर मनको नहीं लगाना चाहिये। स्त्रीसंग करनेवालों के ઉનાદરી-ભૂખથી એ અલ્પ આહાર લે. આ બાહ્ય તપ છે. આટલું કરવા છતાં यागु ले श्रमधर्मनी शान्ति न थाय तो शेवी परिस्थितिमां " ऊर्ध्वं स्थानं तिष्ठेत्” હાથાને ઉંચા કરી કાયાત્સગ પૂર્ણાંક શીતળ અને ગરમીરૂપ આતાપન ચેાગ ધારણ કરે રાત્રિના તથા દિવસના પણ એક બે ત્રણ અને ચાર પ્રહર ક્રમથી કાચેાત્સ કરે. આટલું કરવા છતાં પણ જો ગ્રામધમ શાન્ત ન ખને તેા ગામેગામ વિચરતા રહે. જ્યાં પાતે રાકાયેલ છે તે ગ્રામ છે જ્યાં જવું છે તે અનુગ્રામ છે. ત્યાં એ રોકાય નહિ. છતાં પણ જો ગ્રામધ શાન્ત ન થાય તેા એવી દશામાં આહારના ત્યાગ કરી દે. વધુ શું કહેવાનુ હોય ! જે ઉપાયથી વૈયિક અભિલાષા ઉત્પન્ન ન થાય—-મોહનું ઉપશમ અને એવેાજ ઉપાય કરતા રહેવુ જોઈ એ. પરંતુ સ્ત્રીઓ તરફ મનને લાગવા દેવું ન જોઈ એ. સ્ત્રીસંગ કરવાવાળા માટે જે દુ:ખો ભોગવવાં પડે છે. સૂત્રકાર
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ४ सङ्गात्पूर्व दण्डाः तदासङ्गस्य चिरसुपुष्टीकरणायार्थार्जनतत्परस्य कृष्यादिसावद्यव्यापारपरस्य तिरस्कृतक्षुत्पिपासादेरप्यत्र लोके दुःखविशेषरूपाः, पश्चात् उपभोगानन्तरं स्पर्शाः तदासेवनजन्यकर्मविपाकेन नरकादियातनाकारका दुःखविशेषा भवन्ति, यद्वा-पूर्व तत्माप्तये दण्डाः यष्टयादिप्रहाररूपाः पश्चात् तदनन्तरं राजदण्डादिजनितावयवादिच्छेदनसमुत्पन्नदुःखविशेषाः, एवं पूर्व स्पर्शाः आश्लेषादिना स्पर्शा: आपातसुखविशेषाः पश्चाच्च दण्डाः परत्र नरकपातादिरूपा इह च लिये जिन कष्टों को भोगना पड़ता है सूत्रकार उनका वर्णन " पूर्वदण्डाः" इत्यादि पदोंसे करते हैं-स्त्रीसंगको चिरकाल तक पुरिपुष्ट करनेके लिये कामीजन अर्थक उपार्जन करनेमें तत्पर होते हैं-अर्थ संग्रहशील होते हैं-कृषी आदि सावद्यव्यापारों में लगते हैं । भूख प्यास आदिकी बाधाएं सहन करते हैं। मतलब-सावध व्यापारजन्य और भूख प्यास आदि जन्य अनेक " दण्ड” दुःखविशेषोंको वे भोगते हैं। पश्चात्-स्त्रीसेवन से उद्भूत कर्मके विपाकसे नरकादिकों की यातनाप्रदायक दुःखविशेषोंका उन्हें सामना करना पड़ता है।
अथवा- प्रथम स्त्रीप्राप्तिके लिये लकड़ी आदिके अनेक प्रहाररूप दण्डोंको और पीछे राजाकी तरफसे दण्डरूपमें प्राप्त अवयव आदिका जो छेदन है उस जन्य अनेक कष्ट कामियोंको भोगना पड़ता है। इसी प्रकार प्रथम स्त्री आदिके आलिङ्गनसे " स्पर्शाः" आपातसुखविशेषकाल्पनिक आनंद, पश्चात् परभवमें नरकादि गतियों में गमनरूप एवं
मेनु वर्णन " पूर्वदण्डाः ” त्या पोथी ४२ छे. स्त्रीसगने ein समय સુધી પરિપુષ્ટ કરવા માટે કામી જન ધન મેળવવામાં તત્પર રહે છે–અર્થસંગ્રહશીલ બને છે. ખેતી આદિ સાવદ્ય વ્યાપારમાં લાગે છે, ભૂખ તરસ આદિની વિટંબણાઓ સહન કરે છે. મતલબ સાવઘવ્યાપારજન્ય અને ભૂખ તરસ આદિ
न्य भने “ दण्ड" हुम वगेरेने से लोगवे छे. पछी श्रीसेवनयी भूत કર્મના વિપાકથી નરકાદિકોની યાતનાવાળું દુઃખવિશેષોને તેણે સામને કરવો પડે છે. અને પ્રથમ સ્ત્રી પ્રાપ્તિ માટે લાકડીઓ તેમજ તેના જેવા બીજા પ્રહારો તેમજ પાછળથી રાજ્યના તરફથી દંડરૂપમાં મળનાર બન્ધન કારાગાર ઈત્યાદિ અનેક પ્રકારનાં દુઃખ કામીઓએ ભોગવવાં પડે છે. આ પ્રકારે પ્રથમ સ્ત્રી આદિનાં આલિआनथी “ स्पर्शाः" ४६पनि मान मने पछी ५२लवमा २४ाहितियोमा ગમનરૂપ, એ લેકમાં હાથ, જીભ, વગેરેનું છેદન જેવા અનેક દંડ કામીઓએ
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे हस्तािच्छेदादिरूपा दण्डविशेषा जायन्ते । अन्यदप्याह-' इत्येत' इत्यादि, इति पूर्वोक्तदण्डस्पर्शादिप्राप्त्या एते स्त्रीसङ्गसम्भवाः कामाः कलहाऽऽसङ्गकरा भवन्ति । स्त्रीहेतोर्बहूनां नृपादीनां युद्धादिना विनाशस्य सर्वजनवेद्यत्वात् । यद्वास्त्रीनिमित्तं क्रोध - रागयोः सद्भावस्य सर्वजनप्रसिद्धत्वात् । उपलक्षणान्मानमायादिकारकत्वमपि बोध्यम् । ततः किं विधेयमित्याह - प्रत्युपेक्ष्येत्यादि, प्रत्युपेक्ष्य = स्त्रीप्रसङ्गस्य सर्वथाऽत्र परत्र च दण्डस्पर्शादिकारकत्वं कलहाऽऽसङ्गकारकत्वमपि विचार्य आगम्य = तत्सर्वं बुद्ध्वा अनासेवनया - तदा सेवन परिवर्जनेन स्वात्मानं परं वा आज्ञापयेत् तत्त्यागे नियोजयेत् इति भगवद्वाक्यमनुसृत्य तदाइस लोकमें हाथ, जीभ आदिका छेदन आदि स्वरूप अनेक - दण्डविशेष कामियों को सहना पड़ता है । इस प्रकार पूर्वोक्त दण्ड और स्पर्श आदि की प्राप्तिसे स्त्रीप्रसंगसे समुद्भूत ये काम कलहके आसंगके उत्पन्न करनेवाले होते हैं। यह बात सर्वजन को मालूम ही है कि स्त्रीके निमित्तसे परस्पर अनेक राजाओं में युद्ध छिडे हैं और वे उनके विनाश के हेतु हुए हैं ।
१४६
अथवा - स्त्रीप्राप्ति के लिये क्रोध और रागका सद्भाव भी प्राणियों में सर्वजन प्रसिद्ध ही है । उपलक्षणसे यह बात भी समझ लेनी चाहिये कि वे स्त्रीसंगसे उत्पन्न काम, मान और माया आदि कषायोंके भी उत्पादक होते हैं । इसलिये इस स्त्रीप्रसंगको इस लोक और परलोकमें सर्व प्रकार से दण्ड एवं स्पर्श आदिका करनेवाला तथा कलहके आसंगका उत्पादक विचार कर और इस सबको जानकर मुनिको चाहिये कि वह अपनी आत्माको उसके सेवन करनेके सर्वथा त्यागसे युक्त करे, तथा परको
સહન કરવા પડે છે, આ પ્રકારે પૂર્વાંકત દંડ સ્પર્શ આદિની પ્રાપ્તિથી સ્રીપ્રસ`ગથી ઉત્પન્ન આ કામ, કલહના આસંગને ઉત્પન્ન કરનાર બને છે. આ વાત સ જનને માલુમ છે. સ્ત્રીના નિમિત્તથી પરસ્પર અનેક રાજાઓમાં યુદ્ધ થયાં છે અને તે એના વિનાશના હેતુ બન્યા છે.અથવા સ્ત્રી પ્રાપ્તિ માટે ક્રેાધ અને રાગને સદ્ભાવ પણ પ્રાણીઓમાં સવ જનપ્રસિદ્ધ છે. ઉપલક્ષણથી આ વાત પણ સમજી લેવી જોઇએ કે સ્ત્રીસંગથી કામ માન અને માયા ઈત્યાદિ કષાય પણ ઉદ્ભવે છે. આ માટે આ સ્રીપ્રસગને આ લાક અને પરલેાકમાં સર્વ પ્રકારથી ક્રૂડ અને સ્પર્શ આદિના કરવાવાળા તેમજ કલહના આસોંગના ઉત્પાદક છે એવા વિચાર કરી આ બધાને જાણીને મુનિએ જોઈએ કે પાતાના
આત્માને તેના
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५ उ. ४
सङ्गा दुःखकराः कलहाऽऽसङ्गकराश्चेति तत्परिहारं च सर्व कथयामि। अन्यदपि परित्यागसाधनमाह 'स' इत्यादि, सः स्त्रीसङ्गजनितनरकनिगोदादिकटुकफलाभिज्ञत्वेन तत्परिहारी मुनि! कथकः स्त्रीणां जातिकुलनेपथ्यशृङ्गारादिकथाकारको न भवेद्रहसि तस्यै धर्मादिकमपि न कथयेदिति भावः। एवं नो प्राश्निकः प्रश्नं करोतीति प्राश्निका स्त्रियं न किमपि पृच्छेत् , तथा हि-कीदृशस्ते पतिः ? त्वां सम्मानयति न वा? कथं त्वं खिन्नेव प्रतिभासि ? तव का सन्ततिः पुत्रो वा पुत्री? परिणीता पुत्री न वा ? कस्मै दत्ता ? दास्यसि न वा ? स कीदृशः? धार्मिको धनिभी उसके सेवनका सर्वथा त्याग करावे । इस प्रकार भगवानके वचन अनुसार स्त्रीप्रसंगको दुःखप्रद एवं कलहासंगकारक जान कर मैंने ये सब उसके परित्याग का प्रकार कहा है। मुनिको इतना और भी करना चाहिये कि वह कभी भी उसकी जातिकी, उसके कुलकी, उसके वेष-भूषाकी तथा शृङ्गार आदिकी चर्चा नहीं करे और न उसके लिए एकान्तमें धर्मादिक का उपदेश ही दे । न स्त्रीसे उसके विषयकी कोई बात करे अर्थात्-“तुम्हारा पति कैसा है ? तुम्हारा वह आदर करता है या नहीं ? आज तुम उदास सी क्यों मालूम देती हो ? तुम्हारे क्या संतान है पुत्र है या पुत्री ? तुमने पुत्रीका विवाह कर दिया है कि नहीं? यदि कर दिया है तो किसके साथ किया है? यदि नहीं किया है तो क्यों नहीं किया? तुम्हारा जमाई कैसा है-धर्मात्मा है ? धनिक है ? या नहीं ?" इत्यादि रूपसे पूछनेसे मुनिको अपने चारित्रमें दूषण સેવનથી સદા દૂર રાખે. અને બીજાઓને પણ એના ત્યાગ માર્ગે દોરે. અને સર્વથા એને ત્યાગ કરાવે. આ પ્રકારે ભગવાનના વચન અનુસાર સ્ત્રી–પ્રસંગને દુખપ્રદ એવં કલહ આસંગકારક જાણીને મેં આના પરિત્યાગને પ્રકાર કહેલ છે. મુનિએ એટલું એ પણ કરવું જોઈએ કે તે કયારેય તેની જાતિની, એના કુળની તેમજ શૃંગારાદિકની ચર્ચા ન કરે. અને તેને એકાન્તમાં કદી ધર્માદિક ઉપદેશ પણ ન આપે. તેમજ સ્ત્રી સાથે તેના વિષયની કઈ વાત ન કરે. અર્થા– તમારે પતિ કે છે? તમારે એ આદર કરે છે કે નહિ? આજે તમે ઉદાસ કેમ દેખાવ છો ? તમારે શું સંતાન છે, પુત્ર છે કે પુત્રી ? તમે પુત્રીને વિવાહ કરી દીધું છે કે નહિ ? કર્યો છે તે કોની સાથે કર્યો છે? નથી કર્યો તે કેમ નથી કર્યો ? તમારે જમાઈ અને તેનું કુટુંબ કેમ છે? ધર્માત્મા છે? ધનિક છે? કે કેમ. ઈત્યાદિ રીતે પુછવાથી મુનિને પિતાના ચારિત્રમાં દૂષણ આવે છે.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८
आचारागसूत्रे कश्वास्ति न वा ? इत्यादिवाक्यैः प्रश्नकरणे चारित्रदोषः सम्भवतीति नैवं कदाचिदपि प्रश्नं कुर्यादिति भावः। अन्यच्च नो मामका-संसारावस्थापरिणीतायामपि तस्यां न ममत्वं कुर्यात् किं पुनरन्यस्याम् । एवं नो कृतक्रियः - कृता-विहिता क्रिया स्त्रीसङ्गमाप्त्यर्थमङ्गोपाङ्गादिचेष्टारूपा येन स कृतक्रियो न भवेत् । अनेन काययोगो निरुध्यते । एवं वाग्गुप्तः वाचा गुप्तो वाग्गुप्तः वाचंयमः, स्त्रिया सह रहसि वार्तालापादिकं न कुर्यादित्यर्थः, किश्च-अध्यात्मसंवृतः-आत्मनि-अन्तःकरणे इत्यध्यात्मं तेन संहता-संवरयुक्तः निवृत्त इत्यर्थः, अनेन मनोनिरोधो दर्शितः, आता है । इसलिये ऐसे प्रश्न मुनिजनको स्त्रियोंसे करनेका निषेध है।
इसी तरह मुनिको चाहिये कि यह अपनी संसारदशामें विवाही हुई स्त्रीमें भी ममत्व न रखे-करे । जब उसे निज स्त्रीमें भी ममत्व करने के त्यागका आदेश है तो फिर भला ! वह अन्य स्त्रीमें ममत्व भी कैसे कर सकता है, अर्थात्-नहीं कर सकता। मुनिको कृतक्रिय भी नहीं होना चाहिये-स्त्रीप्रसंगकी प्राप्तिके निमित्त उसे अंग और उपाङ्गादिककी
चेष्टाका सर्वथा त्यागी होना चाहिये । इस कथनसे उसे काययोगके निरोध करनेका आदेश दिया गया है। अर्थात् इस प्रकारकी प्रवृत्तिसे काययोगका निरोध होता है । मुनिको वाग्गुप्त-वाचंयम होना चाहिये, एकान्तमें स्त्रीके साथ वार्तालाप आदि नहीं करना चाहिये । इससे वचनयोगका निरोध होता है। इसी प्रकार मुनिको अध्यात्मसंवृत होना चाहिये-मनोयोगका निरोध करना चाहिये। इस प्रकारसे अपनी प्रवृत्ति આ માટે આવા પ્રશ્નો સ્ત્રીઓ સાથે કરવા મુનિજન માટે નિષેધ છે. એ જ પ્રકારે મુનિજને જોઈએ કે તે પિતાની સંસારી દશામાં વિવાહિત થયેલી સ્ત્રીમાં પણ મમત્વ ન રાખે. જ્યારે તેને પોતાની સ્ત્રીથી પણ મમત્વ ન રાખવાને આદેશ છે ત્યારે બીજી સ્ત્રીઓમાં તે મમત્વ કઈ રીતે કરી શકે ? અર્થાત્ નહિ કરી શકે. મુનિએ કૃતકિય પણ ન બનવું જોઈએ. સ્ત્રીપ્રસંગની પ્રાપ્તિના નિમિત્ત તેને અંગ તેમજ ઉપાંગાદિકની ચેષ્ટાના ત્યાગી બનવું જોઈએ. આ કથનથી તેને કાયયેગના નિષેધ કરવાનો આદેશ અપાયેલ છે. અર્થાત આ પ્રકારની પ્રવૃત્તિથી કાયયોગને નિષેધ થાય છે. મુનિએ વાળુપ્ત–વાચંયમ બનવું જોઈએ. એકાંતમાં સ્ત્રીની સાથે વાર્તાલાપાદિનહિ કર જોઈએ. આનાથી વચનગને નિરોધ થાય છે. આ રીતે મુનિએ અધ્યાત્મસંવૃત બનવું જોઈએ, એટલે મનેયેગને નિરોધક બનવું જોઈએ. આ પ્રકારની પિતાની પ્રવૃત્તિ રાખનાર
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ४ एतादृशः सन् मुनिः सदा-सर्वकालं पापं-स्त्रीसङ्गजनितं दुष्कृतं पापजनकं कर्म वा मैथुनादिकं परिवर्जयेत् , उपलक्षणं प्राणातिपातादिपरित्यागस्यापि। उपसंहरनाह'एत 'दित्यादि-एतत्-उद्देशारम्भतो यदुक्तं तत् सर्व "मौनं 'मुनेः संयतस्याऽयं मौनस्तं संयम समनुवासयेत्-परिपालयेत् इति। ब्रवीमीत्यस्यार्थस्तूक्त एव ॥मू०४॥
॥पञ्चमाध्ययनस्य चतुर्थोद्देशः समाप्तः ॥५-४॥ रखनेवाला मुनि सदा स्त्रीप्रसंगजनित दुष्कृत अथवा पापजनक मैथुनादिक कर्मसे निवृत्त होता है। प्राणातिपातादिक पापकर्मका भी यह उपलक्षक है, इससे निवृत्त होनेसे मुनि हिंसादिक पापकर्मों से भी निवृत्त हो जाता है ऐसा समझ लेना चाहिये ! इस प्रकारका उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि मुनि इस मौन-संयम का सदा पालन करे । “ब्रवीमि” इस पदका अर्थ पहिले कह ही दिया गया है।
पांचवें अध्ययनका चौथा उद्देश समाप्त ॥५-४॥ મુનિ સદા સ્ત્રી પ્રસંગથી બનતા દુષ્કત અને પાપજનક મિથુનાદિક કર્મથી નિવૃત્ત થાય છે. પ્રાણાતિપાતાદિક પાપકર્મને પણ એ ઉપલક્ષક છે. આનાથી નિવૃત્ત થવાથી મુનિ હિંસાદિક પાપકર્મોથી પણ નિવૃત્ત બની જાય છે. એવો અર્થ સમજી લેવું જોઈએ. આ પ્રકારે ઉપસંહાર કરતાં સૂત્રકાર કહે છે કે, મુનિ આ भौन-सयमनु सहा पासन ४२. 'ब्रवीमि " An पहने। म २५॥ ४डी દેવામાં આવેલ છે.
પાંચમા અધ્યયનને ચેાથે ઉદ્દેશ સમાપ્ત છે ૫-૪ છે
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमाध्ययनस्य पञ्चम उद्देशः । गतश्चतुर्थ उद्देशोऽधुना पश्चमः समारभ्यते । एष चानन्तरसम्बन्धः - पूर्वोदेशे च एकचरस्याव्यक्तस्य बहवोऽपाया जायन्ते तत्परिहाराय ज्ञानादिप्राप्तये च हृदसदृशस्य पश्चाचारसेविन आचार्यस्य समीपे वसता कायवाङ्मनोगुप्तिमता स्त्र्यादिसङ्गरहितेन शिष्येण विचरणीयमित्याचारः प्रदर्शितः । स एवात्राचारो लोके सार
पांचवे अध्ययनका पांचवां उद्देश । चतुर्थ उद्देश समाप्त हुआ, अब पंचम उद्देशका प्रारंभ होता है। इस उद्देशका चतुर्थ उद्देशके साथ संबंध है और वह इस प्रकारसे है, चतुर्थ उद्देशमें सूत्रकारने यह प्रदर्शित किया है कि जो एकचर्या करनेवाले अव्यक्त मुनि हैं उन्हें उस चर्या में अनेक दोष लगते हैं, इसलिये उन दोषोंके परिहार के लिये तथा ज्ञानादिक गुणोंकी प्राप्तिके हेतु मुनिको चाहिये कि वह द्रह तुल्य एवं पंच आचारों में निरत अपने आचार्य गुरुदेवकी निश्रामें ही रहें । मनोगुप्ति, वचनगुप्ति एवं कायगुप्तिका पालन करें। स्त्री आदिके प्रसंगसे सदा दूर रहें । आचार्य गुरुदेवकी छत्रच्छाया के सहारे ही विहार करें। ऐसा ही मुनिका आचार है। और यही लोकमें सारभूत-उत्तम माना गया है। इसी आचारका मोक्षके सारथीभूत तीर्थङ्कर आदिकोंने सेवन किया है। अतः इसी आचारका सूत्र
પાંચમા અધ્યયનને પાંચમો ઉદ્દેશ ચેાથો ઉદ્દેશ સમાપ્ત થયે હવે પાંચમા ઉદ્દેશને પ્રારંભ થાય છે. આ ઉદેશને ચોથા ઉદેશ સાથે સંબંધ છે અને તે એ પ્રકારે કે–ચોથા ઉદેશમાં સૂત્રકારે આ રજુ કરેલ છે જે એકચર્યા કરવાવાળા અવ્યક્ત મુનિ છે, એને એ ચર્યામાં અનેક દેષ લાગે છે. આથી આ દેષોના નિવારણ માટે તેમજ જ્ઞાનાદિક ગણોની પ્રાપ્તિના હેતુથી મુનિએ કહતુલ્ય એટલે પાંચ આચારોમાં નિરત પિતાના આચાર્ય ગુરૂદેવની છાયામાં જ રહેવું જોઈએ. મનગુપ્તિ વચન -ગુપ્તિ અને કાયમુર્તિનું પાલન કરે, સ્ત્રી આદિના પ્રસંગથી સદા દૂર રહે, આચાર્ય ગુરૂદેવની છત્રછાયાના નેસરાય વિહાર કરે. એ જ મુનિને આચાર છે અને એ જ લેકમાં સારભૂત–ઉત્તમ માનવામાં આવેલ છે. આ આચારનું મેક્ષના સારથી એવા તીર્થંકરાદિકોએ સેવન કર્યું છે. એટલે આ જ આચારનું સૂત્ર
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ५
१५१
भूतो निर्वाणसारथिभिस्तीर्थकुद्भिः सेवित इति स एवात्र प्रतिपादयितव्योऽस्ति । सम्पति दृष्टान्तेनाssवारस्य सारत्वप्रकटनायाह -' से बेमि ' इत्यादि ।
मूलम् - से बेमि तं जहा - अवि हरए पडिपुण्णे समंसि भोमे चिट्ठ उवसंतरए सारक्खमाणे, से चिट्ठइ सोयमज्झगए से पास सव्वओ गुत्ते, पास लोए महेसिणो जे य पन्नाणमंता पबुद्धा अरंभोवरया सम्ममेयंति पासह, कालस्स कंखाए परिव्वयंति तिबेमि ॥ सू० १ ॥
छाया -- तद् ब्रवीमि तद्यथा - अपि हृदः प्रतिपूर्णः समे भौमे तिष्ठति उपशान्तरजाः समारक्षन्, स तिष्ठति स्रोतोमध्यगतस्तत् पश्य सर्वतो गुप्तः, पश्य लोके महर्षयो ये च ज्ञानवन्तः प्रबुद्धा आरम्भोपरताः सम्यगेतदिति पश्यत, कालस्य काङ्क्षया परिव्रजन्ति इति ब्रवीमि ॥ सू० १ ॥
"
टीका- ' तद् ब्रवीमि ' इत्यादि, अहं यादृशगुणगणसमुदित आचार्यो भवेत्तादृशं तीर्थराज्ञया तत्सर्वं ब्रवीमि त्वां कथयामि तदेव प्रतिपादयितुमाह-' तद्यथे'त्यादि, तद्यथा वाक्यप्रतिपादनार्थम् अपि शब्दो भङ्गचतुष्टयसंग्राहकः । प्रतिपूर्णः =स्वच्छजलैः सार्वकालिकपुष्पादिभिरन्तश्चरजलजन्तुभिश्च समन्तात्पूर्णः शोभितो वा, कार उसे प्रतिपादन योग्य समझकर इस उद्देश में प्रतिपादन करते हैं । सर्व प्रथम वे दृष्टान्त से आचार में सारभूतता प्रदर्शित करनेके लिये कहते हैं " से बेमि" इत्यादि -
शिष्य को लक्ष्यकर सूत्रकार कहते हैं कि हे शिष्य ! आचार्य महाराज कैसे २ गुणों से युक्त होते हैं, मैं तुम्हें यह कहता हूं। यहां आचार्य महाराजको जो जलाशयकी उपमा दी गई है उसका मतलब यह हैजिस प्रकार - सम भूमिभागमें स्थित जलाशय कभी शुष्क-पानीसे रिक्त नहीं होता है, न कभी वह विकृतिको ही प्राप्त करता है, सदा पानीसे કારે પ્રતિપાદન ચેાગ્ય સમજી આ ઉદ્દેશમાં પ્રતિપાદન કર્યુ` છે. સહુ પ્રથમ दृष्टांतथी मायारमां सारभूतता अहर्शित उखानु हे छे. “ से बेमि ” इत्याहि. શિષ્યને લક્ષ્યખિન્દુ અનાવી સૂત્રકાર કહે છે કે હું શિષ્ય ! આચાય મહારાજ કેવા કેવા ગુણોથી યુક્ત હાય છે તે હું તમને સમજાવું છું. અહિં આચાય મહારાજને જળાશયની ઉપમા આપવામાં આવી છે. એના મતલબ આ છે કે જે પ્રકારે–સમભૂમિ ભાગમાં સ્થિત જળાશય કેઈ વખત પાણી વિનાનું હાતુ નથી તેમ ન તા કદી તે વિકૃતિને પ્રાપ્ત કરે છે. સદા સર્વાંદા પાણીથી
"
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५२
आचारागसूत्रे 'उपशान्तरजाः 'उपशान्तं नष्टं रजो धूलियंत्र स उपशान्तरजाः, यतो वर्षतौँ जलादिप्रपाते जलं रजसः सम्पत्किलुषं वर्षापगमे च रजसोऽपगमाचशरदादावतिनिर्मलं जायते । समारक्षन् अन्तास्थितजलजन्तून् सम्यक् परिपालयन हृदः अगाधजलाशयः, समे उच्चावचरहिते-भौमे भूमेः पृथिव्या अयं भौमोभूभागस्तस्मिन् समे भूभागे यथा तिष्ठति कदाचिदपि न शुष्यति नापि वैकृत्यमुपगच्छति, तथैवाचार्योऽपि दवत् अनुप्रदर्यमानभङ्गचतुष्टयान्तर्गतप्रथमभङ्गावस्थितो ज्ञानादिसमन्वितः पटत्रिंशद्गुणभूषितः पश्चाचायुक्तोष्टविधसम्पत्तिशाली भवेत् , ताश्चाष्टसंपदो यथालबालब भरा रहता है, समस्त ऋतुओंके पत्र पुष्पादिकों और जलचर जन्तुओंसे वह चारों ओरसे व्याप्त-पूर्ण रहा करता है, शोभित रहता है, तथा उपशान्तरज होता है-धूलि आदि जिसमें उपशान्त रहती हैं, यद्यपि वर्षाऋतुमें वृष्टिके होने पर जल धूलिके सम्पर्क से कलुषित हो जाता है तो भी वर्षाके नष्ट होने पर धूलिके अपगम होनेसे शरदकाल में वही जल अत्यंत निर्मल हो जाता है। तथा अपने भीतर रहे हुए जलचर जीवोंका वह सदा पालक है। इसी प्रकार ज्ञानादि युक्त, छत्तीस गुणोंसे विभूषित तथा पंच आचार विशिष्ट आचार्य भी नीचे कहे गयेनिम्नलिखित चार भंगोंमेंसे १ प्रथम भंगमें सम्मिलित होनेसे जलाशय के तुल्य माने गये हैं तथा आठ प्रकारकी संपदाओंसे भी सुशोभित होते हैं । वे आठ प्रकार की संपदायें ये हैं
ભરેલું રહે છે. બધી ત્રસ્તુઓમાં પુષ્પ પાંદડાં અને જળચર જંતુઓથી ચારે તરફ એ હર્યું ભર્યું રહે છે-ભી રહે છે. અને સદા શાન્તિ આપનાર રહે છે. ધૂળ વગેરે તેનામાં પડી શાન્ત બને છે. વર્ષાઋતુમાં વૃષ્ટિના કારણે જળ ધૂળના સંપર્કથી ડહોળું બને છે પરંતુ વર્ષાકાળ બાદ ધૂળ નીચે બેસી જવાથી શરદકાળમાં એ જળ અત્યંત નિર્મળ બની જાય છે. અને પોતાનામાં રહેલા જળચર જવાનું સદા પાલન કરે છે. એ પ્રકારે જ્ઞાનાદિયુક્ત, છત્રીસગુણભૂષિત અને પાંચ આચાર વિશિષ્ટ આચાર્ય પણ નીચે જણાવવામાં આવેલ ચાર ભંગમાંથી પહેલા ભંગમાં સમ્મિલિત હોવાથી જળાશય તુલ્ય માન્યા ગયા છે. તેમજ આઠ પ્રકારની સંપદાઓથી પણ એ સુશોભિત હોય છે. તે આઠ પ્રકારની સંપદાઓ-આચાર, श्रुत, शरीर, क्यन, वायना, भति, प्रयोगमति भने सब परिज्ञा छे.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५ उ. ५
" आयार सुअ सरीरे, वयणे वायण मई पओगमई।
एस सुसंपया खलु, अट्ठमिया संगहपरिन्ना ॥" छाया—आचारः श्रुतं शरीरं वचनं वाचना मतिः प्रयोगमतिः। एताः मुसम्पदः खलु अष्टमी संग्रहपरिज्ञा ॥” इति । निर्मलज्ञानादिभिः प्रतिपूर्णः, उपशान्तरजाः-उपशान्तमोहनीयः, समारक्षन षड्जीवनिकायं चतुर्विधसङ्घ गच्छगतसाधून स्वात्मानं च सम्यक् रक्षन् समे भौमे स्त्रीपशुपण्डकादिपरिवर्जिते शोभने स्थाने तिष्ठति । अत्र हृदोपमानेन इदाश्चतुर्विधतयाऽऽचार्योऽपि तादृश एव भवति, तत्र चतुर्भङ्गी यथा
(१) एकः सीतासोतोदाप्रवाहहूदादिवत्परिगलत्स्रोताः पर्यागलस्रोताश्च ।
"आयार सुय सरीरे वयणे वायण मई पओगमई । एस सुसंपया खलु अहमिया संगहपरिन्ना" ॥ आचार, श्रुत, शरीर, वचन, वाचना, मति, प्रयोगमति, और संग्रहपरिज्ञा । (द. श्रु. स्कं. अ. ४)
निर्मल ज्ञानादिकोंसे प्रतिपूर्ण होते हैं। मोहनीयकर्मके उपशमन से ये उपशान्तरज होते हैं । षड्जीवनिकाय, चतुर्विधसंघ तथा गच्छमें रहनेवाले साधुओंके एवं अपनी आत्माके अच्छी रीतिसे रक्षक होते हैं। स्त्री, पशु, पण्डक-नपुंसक आदिसे वर्जित स्थानमें ये रहते हैं। इसलिये जलाशयके समस्त विशेषण इनमें घटित होते हैं। इद-जलाशयकी उपमा देनेसे यह बात ज्ञात होती है कि जिस प्रकार जलाशय चार प्रकारके होते हैं, उसी प्रकार आचार्य भी चार तरह के होते हैं। वह चतुःप्रकारता इस चतुर्भङ्गीसे जानी जाती है । जैसे
(१) कोई एक आचार्य, सीता सीतोदा नदीके प्रवाहका हूद कि जिससे दूसरा प्रवाह निकलता है और बाहरसे दूसरा प्रवाह भी जिसमें आकर
નિર્મળ જ્ઞાનાદિકોથી તે પ્રતિપૂર્ણ છે, મેહનીય કર્મના ઉપશમનથી તે ઉપશાન્તરજ હોય છે.ષજીવનિકાય, ચતુર્વિધસંઘ તથા ગચ્છમાં રહેવાવાળા સાધુઓના અને પિતાના આત્માના સારી રીતે રક્ષક હોય છે. સ્ત્રી, પશુ, નપુંસક આદિથી વજીત સ્થાનમાં એ રહે છે. આ માટે જળાશયના સમસ્ત વિશેષણ તેમનામાં બંધબેસતાં છે. હદ-જળાશયની ઉપમા દેવાથી આ વાત જાણી શકાય છે કે જેવી રીતે જળાશય ચાર પ્રકારના હોય છે એ જ રીતે આચાર્ય પણ ચાર પ્રકારના હોય છે. તે ચાર પ્રકાર ચાર બંગથી જાણી શકાય છે. જેમ (૧) કેઈ એક આચાર્ય સીતા સતેદા નદીના પ્રવાહની તરહ-જેમાંથી બીજે પ્રવાહ કુટતે હેય છે અને બહા
२०
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे (२) द्वितीयो हि पद्मदादिवत्परिगलत्स्रोता नो पर्यागलस्रोताः । (३) तृतीयो लवणसमुद्रवद् नो परिगलत्स्रोताः पर्यागलस्रोताः। (४) चतुर्थों मनुष्यलोकबाह्यसमुद्रवन्नोपरिगलस्रोता नो पर्यागलस्रोताश्चेति ।
प्रथमभङ्गान्तर्गत आचार्यः शास्त्रमधीतेऽध्यापयति च जलस्य प्रवेश-निर्गमवत् ज्ञानप्रदानादानयोः सम्भवात् , स चायं स्थविरकल्पिकः । द्वितीयभङ्गस्थस्तीर्थङ्क रादिस्तस्य निर्गमस्थानीयार्थागमसद्भावात् , कषायोदयासम्भवेन प्रवेशस्थानीयमिलता है वैसे होते हैं। __(२) दूसरे कोई एक आचार्य पद्मद आदिके समान होते हैं कि जिससे प्रवाह तो निकलता है, परंतु दूसराप्रवाह जिसमें आकर नहीं मिलता है।
(३) तृतीय कोई एक आचार्य लवणसमुद्रके तुल्य होते हैं कि जिससे और कोई दूसरा प्रवाह तो नहीं निकलता है परन्तु जिसमें दूसरा प्रवाह आकर मिलता है।
(४) चतुर्थ-कोई २ ऐसे भी आचार्य होते हैं जो मनुष्यलोकसे बाहर रहे हुए समुद्रकी तरह न उससे दूसरा कोई प्रवाह निकलता है और न जिसमें और कोई प्रवाह ही आकर मिलता है। । इनमें से प्रथम भंगके अन्तर्गत आचार्य शास्त्र पढ़ते हैं और अन्यको पढ़ाते हैं। जलके आनेजानेकी तरह इनमें ज्ञानका आदान-प्रदान होता रहता है। इस भंगके अन्तर्गत आचार्य स्थविरकल्पी होते हैं। दूसरे भंग के अन्तर्गत तीर्थङ्करादि होते हैं। क्यों कि इनसे जलप्रवाहके निर्गमके રથી બીજે પ્રવાહ પણ એમાં આવીને મળતું હોય છે. (૨) બીજા કેઈ એક આચાર્ય પદ્મહદ આદિ સમાન-જેમાંથી પ્રવાહ નિકળે છે પરંતુ બીજો પ્રવાહ આવી તેમાં મળી શકતું નથી તેવા–હોય છે. (૩) કેઈ એક આચાર્ય ખારા સાગર જેવા જેમાંથી કઈ પ્રવાહ તે નીકળતું નથી પરંતુ જેનામાં બીજા પ્રવાહો આવી મળે છે આવા હોય છે. (૪) કઈ કઈ એવા પણ આચાર્ય હોય છે જે મનુષ્ય લોકથી બહાર એવા સમુદ્રની પેઠે ન એમાંથી બીજે કઈ પ્રવાહ નિકળે છે અને ન તે એમાં કોઈ પ્રવાહ આવીને મળતું હોય છે. આમાં પ્રથમ ભંગના અંતર્ગત આચાર્ય શાસ્ત્ર શીખે છે અને શીખડાવે છે. જળના આવવા જવાની માફક તેમનામાં જ્ઞાનનું આવવું–જવું બનતું રહે છે. આ ભંગના અન્તર્ગત આચાર્ય સ્થવિરકલ્પી હોય છે. બીજા ભંગના અન્તર્ગત તીર્થંકરાદિ હોય છે. કારણ કે તેમનાથી જળપ્રવાહના નિગમ સમાન અર્થરૂપથી આગમનું
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५ उ. ५
१५५
श्रुताध्ययनादेरसत्त्वात् , तपःसंयमादिना कर्मक्षपणं सुतरां जायते तेनापि च निर्गमस्थानीयत्वं सिद्धयति, घातिकर्मक्षयेण नूतनकर्मणामागमनासम्भवेन प्रवेशस्याभावात् । नृतीयभङ्गपतितो लवणोदधितुल्यो याथालन्दिकः । तथा हि-उदका
करेखा यावता कालेन शुष्यति तत आरभ्य पश्चरात्रिन्दिवलक्षणः कालो 'लन्द' शब्देनात्र गृह्यते, लन्दमनतिक्रम्य यथालन्दं, तेन चरतीति याथालन्दिक उक्तपरिमितकालविशेषाचारीत्यर्थः, स चोत्कृष्टतः एकस्थाने पञ्चरात्रिन्दिवं यावत्तिष्ठति, सामान अर्थरूपसे आगमका निर्गम होता है । कषायके उदयकी असंभवता होनेसे इनमें जलप्रवाहके प्रवेश के तुल्य दूसरोंसे श्रुतके अध्ययन आदिके प्रवेशका संभव नहीं होता है । तप और संयमादिकद्वारा कर्मका अभाव स्वतः हो जाता है, इससे भी इनमें निर्गमस्थानीयता सिद्ध होती है। घातियाक के क्षयसे नूतन कमेंके आगमनकी असंभवतासे वहां पर उनके प्रवेशका अभाव है । तृतीय भंगवर्ती लवणोदधि के तुल्य याथालन्दिक साधु हैं । जितने समयमें गीले हाथकी रेखा शुष्क होती है इतने समयसे लगाकर पांच रात और दिनके समयका नाम यहां लन्द माना गया है। इस लन्दकालका उल्लंघन नहीं करना यथालन्द है। इस कालके अनुसार जो चलता है-अपनी चर्या करनेवाला है वह याथा. लंदिक साधु है । यह साधु उत्कृष्ट रीतिसे एक जगह पांच रातदिन तक ठहर सकता है । इस यथालंदकल्पको पांच मुनियोंका समुदायरूप गण નિગમ થાય છે. કષાયના ઉદયની અસંભવતા હોવાથી તેમનામાં જળ પ્રવાહના પ્રવેશતુલ્ય બીજાઓથી મૃત અને અધ્યયન આદિને પ્રવેશને સંભવ નથી હોત. તપ અને સંયમ આદિ દ્વારા કર્મને અભાવ સ્વતઃ બની રહે છે. આથી તેમનામાં નિર્ગમસ્થાનીયતા સિદ્ધ બને છે, ઘાતિયા કર્મોનો ક્ષયથી, નવા કર્મોના આગમનની અસંભવતાથી એમનામાં એના પ્રવેશને અભાવ છે. ત્રીજા ભંગ મુજબ લવણસમુદ્રતુલ્ય માથાલન્દિક સાધુ છે, જેટલા સમયમાં ભીના હાથની રેખા શુષ્ક હોય છે એટલા સમયથી લગાડી પાંચ રાત અને દિવસના સમયનું નામ અહિં લન્દ માન્યું છે. આ લન્દ કાળનું ઉલંઘન નહિ કરવું તે યથાલન્દ છે, આ કાળને અનુસાર જે ચાલે છે પોતાની ચર્ચા કરવાવાળા છે તે જાથાસ્ત્રવિધ સાધુ છે. આ સાધુ ઉત્કૃષ્ટ રીતે પાંચ રાત દિવસ સુધી એક ગામમાં રહી શકે છે. આ
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे पञ्चमुनिसंख्यको गणो भवति, स एव गणोऽमुं कल्पं प्रतिपद्यते, एते मायो जिनकल्पिकल्पकल्पं परिपालयन्ति, अयं चाचार्यादेः श्रुतादिकं गृह्णाति किन्तु न कस्मैचित् प्रददाति, अत एव लवणोदधिसादृश्यं प्रवेशसत्त्वेऽपि निर्गमासत्त्वात् । चतुर्थभङ्गस्थः प्रत्येकबुद्धः, स च न कस्मै चिद् ददाति नापि प्रतिगृह्णाति मनुष्यक्षेत्रबहिर्वतिसमुद्रवत् प्रवेश-निर्गमोभयाभावात् ।
तस्य प्रथमभङ्गस्थस्थविरकल्पिकस्य श्रुतदानग्रहणसम्भवेन स्वरूपमाह-'स' इत्यादि, हे शिष्य ! स्रोतोमध्यगतः प्रवेशनिर्गमप्रवाहान्तर्वर्ती स ह्रदो यथा चाक्षोही पालता है । ये मुनि जिनकल्पी के तुल्य आचारका पालन करते हैं। यह गण आचार्य आदिसे श्रुत आदिका अध्ययन तो करता है, परन्तु अन्यके लिये वह उसे प्रदान नहीं करता है । इसीलिये इसको लवणोदधि के तुल्य कहा है । क्यों कि इसमें ज्ञानादिकका प्रवेश होनेपर भी फिर उससे उसका बाहिर निकलना-अन्यके लिये उसका प्रदान करना नहीं होता है। ___चतुर्थ भंगके अन्तर्भूत प्रत्येक बुद्ध हैं। वे न किसीसे ज्ञानादिकको ग्रहण करते हैं और न किसीके लिये उसका प्रदान ही करते हैं। मनुज्यक्षेत्रके बाहर रहे हुए समुद्रकी तरह उनमें प्रवेश और निर्गम दोनोंका सर्वथा अभाव रहता है।
प्रथम भंगके अन्तर्गत स्थविरकल्पीके श्रुतके आदानप्रदानका संभव होनेसे सूत्रकार उसके स्वरूपको प्रकट करते हैं-"स" इत्यादि-वेशिष्य યથાલન્દ કલ્પને પાંચ મુનિઓના સમુદાયરૂપ ગણ પાળે છે. આ મુનિ જિનકલ્પીની તુલ્ય આચારનું પાલન કરે છે. આ ગણ આચાર્ય આદિથી શ્રુત આદિનું અધ્યયન તે કરે છે, પરંતુ બીજાને માટે તે તેનું પ્રદાન કરતા નથી. આ માટે તેમને લવણ સાગરની તુલ્ય ગણ્યા છે. કારણ કે તેમાં જ્ઞાનાદિકને પ્રવેશ લેવા છતાં પણ તેમાંથી બહાર નીકળતું – અન્યને માટે તેનું પ્રદાન થતું નથી.
ચોથા ભંગના અન્તભૂત પ્રત્યેક બુદ્ધ છે. એ ન તે કંઈનાથી જ્ઞાનાદિક ગ્રહણ કરે છે ન કોઈને એ તેનું પ્રદાન કરે છે. મનુષ્યક્ષેત્રથી બહાર રહેતા સમુદ્રની તરહ એનામાં પ્રવેશ અને નિર્ગમ બનેને સર્વથા અભાવ રહે છે.
પ્રથમ ભંગના અન્તર્ગત સ્થવિરકલ્પીમાં શ્રુતના આવવા-જવાને સંભવ હેવાથી સૂત્રકાર એના સ્વરૂપને પ્રગટ કરે છે. “કઈત્યાદિ. એ શિષ્યને
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५७
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५. उ. ५ भ्यस्तथैव सः आचार्यः सर्वतः सर्वप्रकारेण इन्द्रियनोइन्द्रियोपशमरूपया गुप्त्या गुप्तस्तिष्ठतीति पश्याआचार्य इवान्येऽपि मुनयस्तादृशगुणसम्पन्ना भवन्तीति निर्दिशति -'पश्ये' त्यादि, महर्षयः महान्तश्च ते ऋषयो महर्षयो महासंयमिनः । किञ्च ते के हदोपमा महामुनयः? ये च प्रज्ञानवन्तः-प्रकर्षेण ज्ञायते बुद्धयतेऽनेनेदं वेति प्रज्ञानं, परस्य स्वस्य चालोकादिवदवभासकत्वात् प्रज्ञानम् आगमस्तदेषामस्तीति प्रज्ञानवन्तः =आगमतत्त्वपरिज्ञानकुशलाः। को संबोधित करते हुए कहते हैं कि हे शिष्य ! जिस प्रकार प्रवाहके मध्यवर्ती-जिससे दूसरा प्रवाह निकलता है और जिसमें दूसरा प्रवाह आकर मिलता है ऐसा हूद अक्षोभ्य होता है उसी प्रकार वह आचार्य भी सर्व प्रकारसे इन्द्रिय और नोइन्द्रियोंके उपशमरूप गुप्तिसे सदा रक्षित रहा करते हैं । आचार्यके समान अन्य मुनिजन भी जो इसी प्रकारके गुणोंसे सम्पन्न होते हैं उन्हें इसी भंगके अन्तर्गत ही समझना चाहिये। इसी बातको “पश्ये "त्यादि सूत्रांशसे प्रकट करते हैंविशिष्ट संयमका जो आराधन करते हैं वे महर्षि कहलाते हैं । ये महर्षि हृदके तुल्य होते हैं। ये प्रज्ञानसंपन्न होते हैं । प्रज्ञान शब्दका अर्थ यहां आगम है। क्यों कि प्रकाश आदिकी तरह इसीके द्वारा स्व और परका यर्थार्थ-रीतिसे बोध होता है। यह आगम जिनके होता है-अर्थात् जो इस आगम तत्वके ज्ञाता होते हैं वे प्रज्ञानवान हैं। સંબોધન કરીને કહે છે કે-હે શિષ્ય! જેમ પ્રવાહની વચમાં રહેલે હદ કે જેમાંથી બીજો પ્રવાહ નીકળે છે અને જેમાં બીજો પ્રવાહ આવીને મળે છે અક્ષોભ્ય હોય છે, એજ રીતે એ આચાર્ય પણ સર્વ પ્રકારથી ઈન્દ્રિય અને નેઈન્દ્રિયના ઉપશમરૂપ ગુપ્તિથી સદા રક્ષિત રહ્યા કરે છે. આચાર્યની સમાન બીજા મુનિજન પણ જે આ પ્રકારના ગુણોથી સંપન્ન હોય તે બધા આ ભંગના અન્તર્ગતજ સમજવા. २. वातने “ पश्य" त्या सूत्रांशथी प्रगट ४२ छ-विराट सयभनु र આરાધન કરે છે તે મહર્ષિ કહેવાય છે. એ મહર્ષિ હદના સમાન હોય છે. એ પ્રજ્ઞાનસંપન્ન હોય છે. પ્રજ્ઞાન શબ્દનો અર્થ અહિ આગમ છે. કેમ કે પ્રકાશ આદિની માફક એમના દ્વારા સ્વ અને પરને યથાર્થ રીતથી બંધ થાય છે. આ આગમ જેનામાં હોય છે. અર્થાત્ જે આગમ તત્વના જાણકાર છે તે अज्ञानवान छे.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५८
आचारागसूत्रे केचित्तादृशा अपि मुनयो बोध्यार्थस्य दुरवगाहित्वेन च क्वचिद् हेतूदाहरणादीनां सम्यग्ज्ञानासम्भवात्संशेरते न सम्यक्त्वमाप्नुवन्तीति तन्निरासायाह'प्रबुद्धाः' इत्यादि, प्रबुद्धाः प्रकर्षण बुद्धाः तीर्थङ्कराज्ञानुसारेण सम्यक्परिशीलिततत्त्वाः, तादृशा अपि कर्मणो गुरुत्वाधदि सावद्याचरणानोपरमेरन् तद्वथुदासायाह
शङ्का-प्रज्ञानसम्पन्न मुनि भी बोध्य-समझने योग्य पदार्थ जब दुरवगाह होता है-बड़ी मुश्किलसे जानने में आता है, या कहीं २ पर हेतु उदाहरणादिकके स्वरूपका वास्तविक भान उन्हें नहीं होता है, उस पदार्थ के स्वरूपमें संदेहशील हो जाते हैं ऐसी हालतमें तो वे समकित के लाभ से ही वंचित रहते होंगे ?
समाधान-यह बात नहीं है। इसीका स्पष्टीकरण सूत्रकारने "प्रबुद्धा" इस पदसे किया है। बोध्य अर्थ दुरवगाह होने पर भी या हेतु और उदाहरणादिक का सम्यग् परिज्ञान न होने पर भी वे उस पदार्थ में संदेहशील नहीं होते हैं। क्यों कि ये तीर्थङ्कर भगवान्की आज्ञाके अनुसार ही अपनी प्रवृत्ति रखते हैं। जो बात ममझ में नहीं आती है, उस पर ये अविश्वासी नहीं होते हैं। उनकी आज्ञाके माफिक ही ये तत्त्वोंका परिशीलन करते हैं। उन पर सदा दृढ विश्वास रखते हैं। इसीका नाम समकित है।
શંકા–પ્રજ્ઞાનસંપન્ન મુનિ પણ, બોધ્ય-સમજવો એગ્ય પદાર્થ જ્યારે દર હોય છે અને ઘણી મુશ્કેલીથી જાણવામાં આવે છે અથવા ક્યાંક ક્યાંક હેતુ ઉદાહરણાદિકના સ્વરૂપનું વાસ્તવિક ભાન તેને હેતું નથી. એ સમય એ પદાર્થના સ્વરૂપમાં સંદેહશીલ બને છે, એવી હાલતમાં તેઓ સમકિતના લાભથી વંચિત રહેતા હશે ?
उत्तर--24वात नथी, भानु स्पष्टी४२७५ सूत्रा२ " प्रबुद्धा” २॥ ५४थी કરેલ છે. બોધ્ય અર્થ છેટ હેવા છતાં પણ અથવા હેતુ અને ઉદાહરણનું સમ્યગ્ર પરિજ્ઞાન ન હોવાથી પણ તેઓ એ પદાર્થમાં સંદેહશીલ બનતા નથી, કારણ કે તેઓ તીર્થકર ભગવાનની આજ્ઞા અનુસાર જ પોતાની પ્રવૃત્તિ કરે છે. જે વાત સમજવામાં નથી આવતી એના પર એ અવિશ્વાસ નથી બનતા. તેમની આજ્ઞાની માફક જ તેઓ તનું પરિશીલન કરે છે. એના પર સદા દઢ વિશ્વાસ રાખે છે. તેનું નામ જ સમકિત છે.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ५
१५९ -'आरम्भे'त्यादि, आरम्भोपरताः-आरम्भेभ्यः पचन-पाचनादिसावधव्यापारेभ्यः उपरताः-विरताः त्यक्तारम्भा भवन्ति, एतत् यत्पूर्वमुक्तं मया वक्ष्यमाणं वा एत
सर्व सम्यक-समीचीनमस्तीति यूयं पश्यत । वक्ष्यमाणमेवाह-'कालस्ये 'त्यादि, ते पूर्वोक्ता महर्षयः कालस्य-समाधिमरणस्य काङ्क्षया स्पृहया परिव्रजन्ति-रत्नत्रयरूपे मोक्षमार्गे सर्वत उद्यमयन्ति । आचार्या मुनयो वा निर्भया अक्षोभ्या हृदोपमाः सन्तो विचरन्तीत्याशयः। 'इति'-अधिकारसमाप्तौ,ब्रवीमीत्यस्यार्थस्तूक्त एव।।मू०१॥
शङ्का-ऐसे होने पर भी कर्मकी दुर्निवारतासे यदि ये सावद्यव्यापारों के आचरणसे निवृत्त न होंतो इसका क्या उत्तर है ?
समाधान-यह शङ्का ठीक नहीं है, कारण किये पचनपाचनादिरूप सावध व्यापारोंसे सदा विरक्त ही रहते हैं । माना कि कर्मोंका उद्य दुर्निवार है, तो भी ये पचनपाचनादिरूप सावध व्यापारों में कण्ठगत प्राण होने पर भी प्रवृत्तिशील नहीं होते हैं-इस कथनपर आपको विश्वास रखना चाहिये । ये पूर्वोक्त महर्षिजन समाधिमरणरूप कालकी चाहना से तथा आगे भी जो विषय कहा जानेवाला है उस पर यह सत्य है, ऐसा मान कर रत्नत्रयरूप मुक्तिके मार्गमें सर्व प्रकारसे उद्यमशील रहते हैं।
भावार्थ -आचार्य अथवा मुनिजन मोक्षमार्गमें निर्भय और अक्षोभ्य हो कर विचरण करते हैं इसी लिये पूर्वोक्त प्रकारसे इन्हें इदकी उपमा दी गई है । सूत्रस्थ इति शब्द अधिकारके समाप्ति के सूचनार्थ है।
શંકા-આમ હોવા છતાં પણ કર્મના દોષોને લઈ કદાચ સાવઘવ્યાપારોના આચરણથી નિવૃત્ત ન થાય તે આને કે ઉત્તર છે ?
ઉત્તર—આ શંકા ઠીક નથી, કારણ કે એ પચનપાચન આદિ સાવદ્ય વ્યાપારથી સદા વિરકત રહે છે. કર્મોના ઉદયનું કારણ નિવારી શકાતું નથી. તે પણ એ પચન પાચનાદિરૂપ સાવદ્ય વ્યાપારમાં પ્રાણ જવાની છેલ્લી ઘડી સુધી પણ પ્રવૃત્તિશીલ થતા નથી. આ કથન ઉપર વિશ્વાસ રાખવું જોઈએ. આ પૂર્વોક્ત મહર્ષિજન સમાધિ મરણરૂપ કાળની ચાહનાથી તથા આગળ પણ જે વિષય કહેવામાં આવનાર છે એ રીતે આ સત્ય છે એમ માની રત્નત્રયરૂપ મુકિત માર્ગમાં સર્વ પ્રકારે ઉદ્યમશીલ રહે છે.
ભાવાર્થ –આચાર્ય અથવા મુનિજન મોક્ષમાર્ગમાં નિર્ભય અને ઈચ્છા વગરના બની વિચરણ કરે છે. આથી જ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી એમને હદની ઉપમા
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६०
आचाराङ्गसूत्रे आचार्याधिकारमभिधाय शिष्यकर्तव्यमधुना दर्शयति-'वितिगिच्छ' इत्यादि।
मूलम्-वितिगिच्छसमावन्नेणं अप्पाणणं नो लहइ समाहिं, सिया वेगेअणुगच्छति असिया वेगेअनुगच्छंति,अणुगच्छमाणेहिं अणणुगच्छमाणे कहं न निव्विज्जे ॥ सू० २॥
छाया-विचिकित्सासमापन्नेनाऽऽत्मना न लभते समाधि, सिता वैकेऽनुगच्छन्त्यसिता वैकेऽनुगच्छन्ति, अनुगच्छद्भिरननुगच्छन् कथं न निविद्येत ॥०२॥
टीका-'विचिकित्से'त्यादि, 'मुनिः' विचिकित्सासमापन्नेन-विचिकित्सा -शङ्का तां समापन्नः सम्सम्यग्देशतः सर्वतश्चापन्नः प्राप्तम्-विचिकित्सासमापनस्तेन आत्मना समाधिम् अन्तःकरणशान्ति न लभते न प्राप्नोति, संशयात्मानो हि मोहनी" ब्रवीमि" पदका अर्थ पहिले कई उद्देशोंमें प्रकट किया जा चुका है।सू०१। __आचार्य महाराज का अधिकार कह कर अब सूत्रकार शिष्यजनके कर्तव्यका कथन करते है-"वितिगिच्छ" इत्यादि ।
मुनिको जिनेन्द्र उपदिष्ट तत्त्वमें शङ्काशील नहीं होना चाहिये, क्यों कि शंकावृत्ति रखनेसे चित्तमें शांति नहीं आ सकती है। इसी बातको सूत्रकार प्रदर्शित करते हैं। विचिकित्सा शब्दका अर्थ संशय है। यह संशय मुनिके चित्त में किसी भीतत्त्वमें चाहे देशरूपसे हो चाहे सर्वरूपसे हो तो वह उसके चित्तमें कभी चैन नहीं लेने देता है।
क्यों कि संशयका स्वभाव भी इसी प्रकारका है, जो उदित होने पर आत्माको इतस्ततः परस्पर विरुद्ध अनेक विषयोंकी ओर दौड़ाता આપવામાં આવી છે. સૂત્રસ્થ ઈતિ શબ્દ અધિકારની સમાપ્તિની સૂચનારૂપ છે.
___" ब्रवीमि” पहन। अथ पडे। ५९॥ उद्देशोभi प्रट ४२वामा भावी ગએલ છે સૂ૦ ૧
આચાર્ય મહારાજના અધિકારને કહી સૂત્રકાર હવે શિષ્યજનના કર્તવ્યનું वर्णन ४२. छ. “ वितिगिच्छ” त्यादि.
મુનિએ જીનેન્દ્ર ઉપદિષ્ટ તત્ત્વમાં શંકાશીલ બનવું ન જોઈએ. કેમ કે શંકિતવૃત્તિ રાખવાથી ચિત્તમાં શાન્તિ આવી શકતી નથી. આજ વાત સૂત્રકાર પ્રગટ કરે છે. વિચિકિત્સા શબ્દનો અર્થ સંશય છે. આ સંશય મુનિના ચિત્તમાં કોઈપણ તત્ત્વમાં ચાહે દેશરૂપમાં હોય ચાહે સર્વરૂપથી હોય. સંશય તેના ચિત્તને ક્યારેય ચેન લેવા દે નહિ. કેમ કે સંશયને સ્વભાવ એ પ્રકારનું હોય છે કે તેને हृय थतां मात्माने-इतस्ततः ५२२५२ वि३६ मने विषयानी त२५ होर्या ४२
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५ उ. ५
१६१ योदयाद्युक्तिसिद्धेऽप्यर्थे मोहमुपगच्छन्ति, तथाहि-दर्शने धर्मास्तिकायाऽधर्मास्तिकायादौ वीतरागोक्ते तपसि संयमे च संशयाना दृश्यन्ते, एवमनेकत्र जीवादिविषये संशयो भवितुमर्हति । अर्थस्य सुखाधिगम-दुरधिगमानधिगमभेदेन त्रैविध्यम् , सुखाधिगमः शब्दादेः प्रत्यक्षः श्रवणनिपुणस्य भवति, दुरधिगमस्त्वकुशलस्य भवति, अनधिगमस्तु बधिरादेः। तत्रानधिगमस्तु न वस्तु । मुखाधिगमविषये विचिरहता है । संशयात्मा प्राणी मोहनीयके उदयसे युक्तिसिद्ध भी पदार्थमें मुग्ध बन जाया करता है। धर्मास्तिकाय अधर्मास्तिकायादि पदार्थ युक्तिसिद्ध एवं वीतरागप्रभुद्वारा प्रतिपादित हैं, तप और संयम भी जिनेन्द्रदेवद्वारा ही कहे हैं तो भी संदेहशील मनुष्य इनमें संदेह करते हुए देखे जाते हैं। अधिक क्या कहें ? संदेहशील मनुष्य जीवादिक पदार्थोके अस्तित्व तकमें भी सदा संदेह किया करते हैं । सुखाधिगम, दुरधिगम और अधिगमके भेदसे अर्थ ३ प्रकारका है। जिनकी श्रोत्रादि इन्द्रियां अपने विषयभूत पदार्थके विषय करने में अनुपहत हैं ऐसे मनुष्यादिकों को शब्दादिक अर्थका प्रत्यक्ष सुखपूर्वक-विना किसी रुकावटके अच्छी तरहसे होता है। जिनकी इन्द्रियों-श्रोत्रादिकोंमें कोई दोष है उन्हें इसका प्रत्यक्ष दुरधिगम-बडे कष्टसे होता है । जो बहिरे आदि हैं उन्हें शब्दादिक पदार्थों का अनधिगम होता है। अनधिगम कोई वस्तु नहीं है, इसलिये इसमें तो संदेह होता नहीं है, सन्देह वस्तु में हुआ करता है। છે, સંશયાત્મા પ્રાણી મોહનીયના ઉદયથી યુક્તિસિદ્ધ પદાર્થમાં પણ મુગ્ધ બની જાય છે. ધર્માસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાયાદિ પદાર્થ યુક્તિસિદ્ધ એટલે વીતરાગ પ્રભુદ્વારા પ્રતિપાદિત છે, તપ અને સંયમ પણ જીનેન્દ્રદેવે જ બતાવેલ છે તો પણું સંદેહશીલ મનુષ્ય આમાં પણ સંદેહ કરતા દેખાય છે. અધિક શું કહેવું ? સંદેહશીલ મનુષ્ય જીવાદિક પદાર્થોના અસ્તિત્વમાં પણ સદા સંદેહ કર્યા કરે છે. સુખાધિગમ, દુરધિગમ, અને અનધિગમને ભેદથી ત્રણ પ્રકારે અર્થ થાય છે, જેની શ્રોત્રાદિ ઈન્દ્રિયે પિતાના વિષયભૂત પદાર્થના વિષય કરવામાં અનુપહત (અખંડ) છે. એવા મનુષ્ય–આદિને શબ્દાદિક અર્થને પ્રત્યક્ષ સુખપૂર્વક-કોઈપણ જાતની રૂકાવટ વગર સારી રીતે થાય છે. જેની ઈન્દ્રિય-શ્રોત્રા દિકોમાં કઈ દેષ છે અને એને પ્રત્યક્ષ દુરધિગમ–ભારે કષ્ટથી થાય છે. જે બહેરા આદિ છે તેને શબ્દાદિક પદાર્થોને અનધિગમ થાય છે, અનધિગમ કઈ વસ્તુ નથી આ માટે એમાં તે સંદેહ થતું જ નથી. સંદેહ વસ્તુમાં થાય છે જે
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६२
आचाराङ्गसूत्रे
कित्साया न सम्भवः, स एव देशकालस्वभावव्यवहितस्तु संशयविषयो भवति । देशतो विप्रकृष्ट मेर्वादिविषये, कालतो विप्रकृष्टे ऋषभदेवादौ, स्वभावतो विप्रकृष्टे परमाण्वादिविषये च सन्देहो जायते । संशयात्मा गुरुणोपदिष्टोऽपि सम्यक्त्वरूपां बोधि न कदापि प्राप्नोतीत्यालोच्य पूर्वोक्तविषये मुनिः कदाचिदपि संशय न कुर्यादित्याशयः ।
जिस पदार्थका बोध अनायास से होता है, उसमें भी संदेहके लिये जगह नहीं है; परन्तु यही सुखाधिगम पदार्थ जब स्वभाव, देश और कालसे विप्रकृष्ट (दूर) हो जाता है तब इसमें भी संदेहशील प्राणियों को संदेह होने लगता है । देशसे विप्रकृष्ट मेरु आदि पदार्थ हैं, कालसे विप्रकृष्ट ऋषभदेवादि तीर्थङ्कर हैं। स्वभाव अपेक्षा दूरवर्ती परमाणु आदि पदार्थ हैं। इनमें अज्ञ - संदेहशील व्यक्तियों को संदेह होनेमें कोई आश्चर्य जैसी बात नहीं है। संशयात्मा व्यक्ति गुरुके द्वारा उपदिष्ट होनेपर भी सम्यक्त्वरूप बोधिके लाभ से वंचित बना रहता है। गुरुदेव उसे हर तरह से प्रत्येक पदार्थका स्वरूप अच्छी रीतिसे समझाते भी हैं तो भी उनके ऊपर उसकी सच्ची श्रद्धा सजग नहीं होती है, इस प्रकार विचार करके मुनिका कर्तव्य है कि वह वीतराग प्रभु द्वारा प्रतिपादित धर्म अधर्मादि द्रव्यों में तथा तप और संयमादिक आत्महित साधक विषयोंमें संदेह कभी भी न करे ।
પદાર્થના મેધ અનાયાસે થાય છે તેમાં પણ સદેહને માટે સ્થાન નથી, પરંતુ આ સુખાધિગમ પદાર્થ જ્યારે સ્વભાવ, દેશ અને કાળથી દૂર થાય છે ત્યારે આમાં પણ સ દેહશીલ પ્રાણીઓને સંદેહ થવા લાગે છે. દેશથી દૂર મેરૂ આદિ પદાર્થ છે અને કાળથી દૂર ૠષભાદિ તીર્થંકર છે. સ્વભાવ અપેક્ષા દૂર વતી પરમાણુ આદિ પદાર્થ છે. આમાં સદેહશીલ વ્યક્તિએને સદેહ થવામાં કાઈ આશ્ચય જેવી વાત નથી. સંશય આત્મા વ્યક્તિ કે જેને ગુરૂદ્વારા ઉપદેશ મન્યા હાય છે છતાં પણ સમ્યક્ત્વરૂપ માધિના લાભથી વંચિત રહે છે. ગુરૂધ્રુવ તેને હરેક પ્રકારે પ્રત્યેક પદાર્થનું સ્વરૂપ સારી રીતે સમજાવે છે તો પણ તેના ઉપર સાચી શ્રદ્ધા જાગતી નથી. આ પ્રકારે વિચાર કરીને મુનિનુ કર્તવ્ય છે કે તે વીતરાગ પ્રભુદ્વારા પ્રતિપાદ્રિત ધર્મ અધર્માદિ દ્રવ્યેામાં તથા તપ અને સયમાદિક આત્મહિત સાધક વિષયામાં સ ંદેહ કદી પણ ન કરે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ५
यद्वा-'वितिगिच्छे 'त्यस्य 'विद्वज्जुगुप्सा' इतिच्छाया। तेन विद्वज्जुगुप्सासमापन्नेन विदुषां-मुनीनां परिज्ञातसंसारासारभावानां जुगुप्सा अनादरः विद्वज्जुगुप्सा-स्नानाद्यकरणेन गात्रस्य मलोपहतत्वदुर्गन्धत्वादिकथनेन साधूनां निन्दा तां समापन्नेन संप्राप्तेन अनगारतिरस्कारपरायणेन आत्मना-अन्तःकरणेन परतैर्थिकः समाधि रत्नत्रयरूपं न लभते ।
कश्च समाधि लभत? इति प्रश्ने तं दर्शयति--'सिता' इत्यादि, एके-केचन लघुकर्माणः सिताः शब्दादिविषयानुरागेण पुत्रादिस्नेहेन च बद्धा अपि संसारिणः, 'वा' शब्दोऽत्राप्यर्थकः, अनुगच्छन्ति लघुकर्मखातीर्थङ्करगणधरादिप्ररूपि___ अथवा-"वितिगिच्छ” इसकी संस्कृत छाया “ विद्वज्जुगुप्सा" ऐसी भी होती है। इसका यह अर्थ होता है कि विद्वान् मुनि कि जिन्होंने भले प्रकारसे सांसारिक प्रत्येक पदार्थका वास्तविक स्वरूप जान लिया है, जो संसारकी असारतासे अच्छी तरहसे परिचित हो चुके हैं ऐसे मुनिके निन्दा, घृणा आदि करनेवाले अन्यमती जन नीच गोत्रादिकके बंधक होते हैं और रत्नत्रयरूप समाधिकी प्राप्तिके लाभसे सदा वंचित बने रहते हैं।
रत्नत्रयरूप समाधिके प्रापक (प्राप्त करनेवाले ) कौन जीव होते हैं, इसे प्रकट करनेके लिये टीकाकार “सिता" इत्यादि सूत्रांशकी व्याख्या करते हैं, कोई एक लघुकर्मी संसारी जीव यद्यपि शब्दादिक विषयोंके अनुरागसे अथवा पुत्रादिकोंके स्नेहसे उनमें मोहित बने रहते हैं-उनके ममत्वमें फंसे रहते हैं, तो भी लघुकर्मी-कर्म अल्प होनेसे तार्थङ्कर और गणधरादि प्रदत्त उपदेशका अनुसरण करते हैं ।
____ अथवा:-" वितिगिच्छ-सनी संस्कृत छाया ‘विद्वज्जुगुप्सा '५५ थाय છે. જેનો અર્થ એ થાય છે કે વિદ્વાન મુનિઓ કે જેઓ સંસારની અસારતાથી સારી રીતે પરિચિત બની ચૂક્યા છે, જેઓએ સારી રીતે સાંસારિક પ્રત્યેક પદાઈનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ જાણી લીધું છે, તેઓની નિંદા ધૃણા કરવાવાળા અન્યમતી નીચ ગોત્રાદિકના બંધક થાય છે અને રત્નત્રયરૂપ સમાધિની પ્રાપ્તિના લાભથી તે સદા વંચિત બની રહે છે.
રત્નત્રયરૂપ સમાધિને પ્રાપ્ત કરવાવાળા કેવા જીવ હોય છે–આ પ્રગટ કરવા भाट ४४२ "सिता" त्याहि सूत्रांनी व्याज्या ४२ छ. ध से सभी સંસારી જીવ જે કે શબ્દાદિક વિષયેના અનુરાગથી અને પુત્રાદિકોના સ્નેહથી તેમાં મોહિત બની રહે છે, તેના મમત્વમાં ફરી રહે છે તો પણ લઘુકમી -કર્મ અ૫-હોવાથી તે તીર્થકર અને ગણધરાદિ એ કહેલ ઉપદેશનું
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे तमुपदेशमनुसरन्ति । एवं वा = अथवा एके= संशयवर्जिता असिताः - विषय - दाराद्यनुरागैरवद्धा अनगारा अनुगच्छन्ति, अत्र वा शब्दः पक्षान्तरद्योतकः ।
- पुत्र
आचार्यमार्गानुगामिनः पुरुषस्य भवति सम्यक्त्वाधिगम इत्याह-' अनुगच्छद्भिरित्यादि, अनुगच्छद्भिः = आचार्यप्रतिपादितोपदेशानुगामिभिः सितैरसितैर्वा प्रेरितः सः अननुगच्छन् -सावद्याचारचारिणमननुसरन् सावद्यव्यापारमकुर्वन्नित्यर्थः, कथं न निर्विद्येत = सर्वविषयविरतिरूपवैराग्यं कथं न प्राप्नुयात् ? अपि तु प्राप्नुयादेव । इसी तरह जो कोई एक संशयविहीन होते हैं वे असित-पंचेन्द्रियों के विषयों एवं पुत्र पत्नी के अनुराग से विमुख हो कर अनगार अवस्थासंपन्न होते हैं और तीर्थङ्करादिप्रणीत उपदेशके अनुसार अपनी प्रवृत्ति चालू रखते हैं। यहां सूत्रस्थ " वा " शब्द दूसरे पक्षका द्योतक है।
१६४
जो आचार्य के बताये हुए मार्गके अनुसार प्रवृत्ति करते हैं उन्हें सम्यक्त्वका लाभ होता है इस बातको “अनुगच्छद्भिः" इत्यादि सूत्रांश द्वारा सूत्रकार प्रकट करते हैं । चाहे सित हों, चाहे असित हों, जो आचार्यद्वारा प्रदत्त उपदेश के अनुरूप चलते हैं, उन्हें रत्नत्रयरूप समाधिका लाभ होता है और इनके द्वारा उस ओर प्रवृत्ति करनेके लिये प्रेरित किया गया अन्य - दूसरा व्यक्ति भी, जो सावध व्यापारमें प्रवृत्तिशील व्यक्तियों का न अनुसरण करता है और न उसे स्वयं भी करता है, सर्व विषयोंकी विरतिरूप वैराग्यको धारण क्यों नहीं कर सकता है ? अर्थात् अवश्य धारण कर सकता है। आचार्य प्रदर्शित मार्ग पर चलઅનુસરણ કરે છે; એ જ રીતે જે કોઈ એક સંશયવિહીન હેાય છે તે પચેન્દ્રિચેાના વિષયો અને પુત્ર અને પત્નિના અનુરાગથી વિમુખ ખની અણુગાર અવસ્થા—સંપન્ન મને છે અને તીર્થં’કાદિપ્રણીત ઉપદેશ-અનુસાર પેાતાની પ્રવૃત્તિ ચાલુ રાખે છે.
આચાર્ય બતાવેલ માર્ગ અનુસાર જે પ્રવૃત્તિ કરે છે એને સમ્યક્ત્વના साल थाय छे. या वातने " अनुगच्छद्भिः " इत्यादि सूत्रद्वारा सूत्रार प्रगट કરે છે. આચાર્ય દ્વારા અપાયેલા ઉપદેશને અનુરૂપ ચાલે છે તેને રત્નત્રયરૂપ સમાધિના લાભ થાય છે. અને તેના દ્વારા એ તરફ પ્રવૃત્તિ કરવા માટે પ્રેરિત કરાયેલ ખીજી વ્યક્તિ પણ જે સાવદ્ય વ્યાપારમાં પ્રવૃત્તિશીલ વ્યક્તિઓનુ અનુસરણુ કરતા નથી અને પાતે પણ કરતા નથી, તે સર્વ વિષયાની વિરતિરૂપ વૈરાગ્યને ધારણ કેમ કરી શકતા નથી? અર્થાત્—અવશ્ય ધારણ કરી શકે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ५ आचार्यमार्गानुयायी शङ्काकासादिरूपमिथ्यात्वं विहाय सम्यक्त्वं प्राप्नुयादेवेत्यर्थः।
यद्वा-अनुगच्छद्भिः आचार्योक्तं जानद्भिः कैश्चित्संयमरीतिपालनविषये चोपदिष्टो मुनिः, ज्ञानानुदयाबुद्धिमान्येन च अननुगच्छन् मनस्यनवधारयन् कथं न निर्विद्येत; अपि तु निविद्येत पश्चात्तापं प्राप्नुयादेवेत्यर्थः । प्राप्तनिर्वेदश्च चेतसि परिचिन्तयति यदहमभव्योऽस्मि, न संयमो मे वर्तते। अत एव सम्यगुपदिष्टमपि कर्तुं न शक्यमित्यादि । एवंविधपश्चात्तापप्रतिपन्नं सितमसितं वाऽऽचार्य आश्वानेवाला प्राणी शङ्का, कांक्षा आदिरूप मिथ्यात्व का वमन कर-उसे छोड़ कर सम्यक्त्वको प्राप्त कर ही लेता है। ___ अथवा-आचार्यप्रतिपादित सिद्धान्त को जाननेवाले कितनेक मनुष्यों या मुनियोंद्वारा संयमकी रीतिके पालनेके विषयमें उपदिष्ट मुनि ज्ञानके अनुदय से अथवा बुद्धिकी मंदतासे आचार्य प्रतिपादित सिद्धान्तका यथावत् पालक न होनेसे क्या खिन्न नहीं होता है ? अर्थात् अवश्य खिन्न होता है।
भावार्थ-प्रेरित होने पर भी जब यह यथावत् संयम अथवातपका आराधक नहीं हो पाता है उस समय इसे एक प्रकारकी आत्मग्लानि होती है। उस अवस्थामें यह विचारता है कि मैं अभव्य हूं, संयमका पालक मैं नहीं हो सकता; यही कारण है कि यह विषय मुझे बार २ समझाया जाता है, आचार्य मुझे समझानेमें जरा सी भी करकसर नहीं रखते हैं फिर भी मैं यथावत् रीतिसे उनके कहे अनुसार चलने में असઆચાર્યો સૂચવેલા માર્ગ ઉપર ચાલવાવાળા પ્રાણી શંકા, આકાંક્ષા આદિરૂપ મિથ્યાત્વને દૂર કરી-એને છોડી સમ્યક્ત્વને પ્રાપ્ત કરી લે છે.
અથવા–આચાર્ય પ્રતિપાદિત સિદ્ધાંતને જાણવાવાળા કેટલાક મનુષ્યો અને મુનિઓ દ્વારા સંયમની રીતના પાલનના વિષયમાં ઉપદિષ્ટ મુનિ જ્ઞાનના અનુદયથી અને બુદ્ધિની મંદતાથી આચાર્ય પ્રતિપાદિત સિદ્ધાંતને યથાવત્ પાલક ન હોવાથી શું ખિન્ન નથી થતું? અર્થાત્ અવશ્ય ખિન્ન થાય છે.
ભાવાર્થ–પ્રેરિત હેવા છતાં પણ જ્યારે તે યથાવત્ સંયમ અને તપને આરાધક બની શકતું નથી ત્યારે તેને એક પ્રકારની આત્મગ્લાનિ થાય છે, આ અવસ્થામાં એ વિચારે છે કે હું અભવ્ય છું, સંયમ પાળક હું બની શકતે નથી, એ જ કારણ છે કે આ વિષય મને વારંવાર સમજાવવામાં આવે છે, આચાર્ય મને સમજાવવામાં જરા પણ કસર રાખતા નથી છતાં પણ હું યથાવત્ રીતથી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६६
आचाराङ्गसूत्रे सयति-भो भव्य ! निर्वेदं मा गमः, सम्यक्त्वप्राप्त्या भव्यस्त्वं, तत्माप्तिश्च ग्रन्थिभेदेन, ग्रन्थिभेदश्च भव्यस्यैव जायते, अभव्यस्य 'नाहं भव्य' इत्यादिबुद्धेरप्यनुदयात्इति विचार्य त्वं मा विषीदेति तात्पर्यम् ।। सू० २॥ ___ एष च विषयविरतिरूपो निर्वेदो द्वादशकषायक्षयोपशमाद्यन्यतमस्य सत्त्वे जायते, स खयाऽधिगतस्तर्हि तव दर्शन-चारित्रमोहनीययोः क्षयोपशमप्राप्तौ साम्प्रतं मर्थ ही बना रहता हूं। इस प्रकार पश्चात्तापको करनेवाले सितजन अथवा असित जनको आचार्य आश्वासन देते हुए कहते हैं कि “हे भव्य ! तू उदास न बन-आत्मग्लानि मत कर । तू भव्य है, तुझे समकितका लाभ हुआ है, समकितका लाभ ग्रन्थिभेदसे ही होता है, ग्रन्थिभेद तो भव्यको ही होता है, अभव्यको नहीं अभव्यके तो “ मैं अभव्य हूं" ऐसा ख्याल तक भी नहीं होता है"। ऐसा विचार कर तुम खेदखिन्न मत हो ॥ सू० २॥ ___यह विषयोंसे विरतिरूप निर्वेद १२ कषायों के क्षयोपशममें से किसी एकके सत्त्व होने पर होता है। वह विषयविरतिरूप निवद यदि तुझे प्राप्त हो चुका है तो तुझे दर्शनमोहनीय एवं चारित्रमोहनीयके क्षयोपशमकी प्राप्ति हो चुकने पर भी इस समय ज्ञानावरणीय कर्मका सद्भाव होनेसे ही प्रतिपादित तत्त्वार्थ में सकल वस्तुके बोधक ज्ञानकी તેમના કહેવા મુજબ ચાલવામાં અસમર્થ જ બની રહું છું. આ પ્રકારને પશ્ચાતાપ કરવાવાળા સિતજન અને અસિતજનને આચાર્ય આશ્વાસન આપીને કહે छ । “ल०य ! तु अहास मनी यात्मसानि न ४२. तुं भव्य छ, तने समयતને લાભ થાય છે, સમકિત ગ્રંથિભેદથી જ થાય છે, ગ્રન્થિભેદ તે ભવ્યને જ થાય છે, અભવ્યને નહિ અભવ્યને તે “હું અભવ્ય છું” એ ખ્યાલ પણ નથી આવત” એવો વિચાર કરી તમે નિરાશ ન બને છે. સૂ૨ છે
આ વિષયોથી વિરતિરૂપ નિર્વેદ ૧૨ કલાના ક્ષપશમમાંથી કઈ એકને સત્વ હોવાથી બને છે. તે વિષયવિરતિરૂપ નિર્વેદ જે તને પ્રાપ્ત થઈ ચૂકયું છે તે તેને દર્શનમોહનીય અને ચારિત્રમોહનીયના ક્ષપશમની પ્રાપ્તિ થઈ જવા છતાં પણ આ સમય જ્ઞાનાવરણીય કર્મને સદ્ભાવ હોવાથી જ પ્રતિપાદિત તત્વાર્થમાં સકલ વસ્તુના બોધક જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થયેલ નથી. માટે તમે
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ५ ज्ञानावरणीयसत्त्वात्मतिपादितेऽपि तत्त्वार्थे सकलवस्तुनो न ज्ञानं भवति, तदधिगमार्थ जिनोक्तवचनश्रद्धानरूपं सम्यक्त्वमवलम्बनीयमिति दर्शयति-'तमेव' इत्यादि।
मूलम्-तमेव सच्चं नीसंकंजं जिणेहिं पवेइयं ॥ सू०३॥ छाया-तदेव सत्यं निःशङ्कं यज्जिनैः प्रवेदितम् ।। सू० ३॥
टीका-तदेवे 'त्यादि, यत् धर्माधर्माकाश-काल-पुद्गलादिकं जिनः= वीतरागैः प्रवेदितं द्वादशपर्षदि प्ररूपितं, तदेव वस्तुजातं सत्यं वास्तविकम् , एवकारान्नान्यतैर्थिकादिप्ररूपितम् , किञ्च निःशङ्कं भगवदभिहितेषु परमसूक्ष्मेषु प्राप्ति नहीं हुई है, सो तुम उस अधिगम-ज्ञानकी प्राप्तिके लिये जिनप्रतिपादित वचनोंमें श्रद्धानरूप सम्यक्त्वका अवलम्बन करो। इसी घातको सूत्रकार प्रदर्शित करते हैं-' तमेव ' इत्यादि ।
जिस धर्मद्रव्य, अधर्मद्रव्य, आकाशद्रव्य, कालद्रव्य और पुद्गलद्रव्य का वर्णन वीतरागप्रभुने १२ प्रकारकी सभामें किया है, वही भगवत्प्ररूपित द्रव्य वास्तविक-सत्य है। सूत्र में 'एव' पद अन्यतीर्थिकप्ररूपित तत्त्व वास्तविक नहीं है इस बातका बोधक है । निःशंक शब्द यह प्रकट करता है कि भगवानने जिन सूक्ष्म, अन्तरित तथा दूर रहे हुए पदार्थों की प्ररूपणा की है और जो केवल शास्त्रों से ही जाने जाते हैं ऐसे परमाणु आदि पदार्थों में "ये हैं या नहीं हैं" इस प्रकारके संदेहका नाम शंका है-ऐसी शंका जिनमें नहीं है वे निःशंक हैं। તે અધિગમ-જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે જીનપ્રતિપાદિત વચનમાં શ્રદ્ધાનરૂપ સમ્યક્ત્વનું समान ४ २॥ पातने सूत्रा२ समनवे छे. “ तमेव" त्याहि.
વીતરાગ પ્રભુએ ૧૨ પ્રકારની સભાઓમાં ધમદ્રવ્ય, અધર્મદ્રવ્ય, આકા. શદ્રવ્ય, કાલિદ્રવ્ય અને પુદ્ગલદ્રવ્યનું જે વર્ણન કરેલ છે. તે ભગવતુ-પ્રરૂપિત द्रव्य वास्तवि: सत्य छे. सूत्रमा “ एव" ५४ अन्य तीर्थ ५३पित तत्व વાસ્તવિક નથી. આ વાતને બાધક છે. નિઃશંક શબ્દ એ પ્રગટ કરે છે કે ભગવાને જે સૂક્ષ્મ અન્તરિત તથા દૂર રહેલા પદાર્થોની પ્રરૂપણ કરી છે અને જે કેવળ શાથી જ જાણી શકાય છે એવા પરમાણુ આદિ પદાર્થોમાં “આ છે કે નથી” આ પ્રકારના સંદેહનું નામ શંકા છે. આવી શંકા જેનામાં નથી से नि:श छे.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८
आचारागसूत्रे शास्त्रमात्रज्ञेयेषु परमाण्वादिषु चार्थेषु अस्ति वा नास्ति इत्येवमाकारः सन्देहः शङ्का सा निर्गता अपगता यस्मात् तन्निःशङ्क-संशयरहितमस्ति स्वसमय. परसमयपरिज्ञाकुशलाचार्याणामप्राप्त्या देश-काल-स्वभावविप्रकृष्टेषु सूक्ष्मातीन्द्रियपदार्थसार्थेषु तत्साधकहेतुदृष्टान्ताद्यभावाच्च ज्ञानावरणीयोदयेन सम्यग्ज्ञानासत्त्वेऽपि जिनप्रवचने संशयादिरहितेन भाव्यमित्याशयः। अतस्तथ्यभूतार्थप्रतिपादके वीतरागवचने श्रद्धा कार्या । उक्तञ्च
“वीतरागा हि सर्वज्ञा, मिथ्या न ब्रुवते क्वचित् । ___ यस्मात्तस्माद्वचस्तेषां, तथ्यं भूतार्थदर्शनम् ॥ १ ॥ इति ॥
भावार्थ-स्वसमय और परसमयके ज्ञाता आचार्योकी अप्राप्सिसे देश, काल और स्वभाव विप्रकृष्ट ऐसे सूक्ष्म, अतीन्द्रिय पदार्थों में उनके साधक हेतु दृष्टान्तोंके अभावसे तथा ज्ञानावरणीय कर्मके उदयसे सम्यग्ज्ञान छद्मस्थ जीवोंके नहीं हो सकता है तो भी मुनियोंको जिनप्रवचनमें संशयरहित ही होना चाहिये । कभी उनके विषयमें संशय नहीं करें। कारण कि तथ्य (सत्य) और भूतार्थ (विद्यमान ) प्रतिपादक ही वीतराग प्रभुके वचन होते हैं । इसलिये उनमें श्रद्धा ही करणीय है । कहा भी है
वीतरागा हि सर्वज्ञा मिथ्या न ब्रुवते क्वचित् ।
यस्मात्तस्माद्वचस्तेषां तथ्यं भूतार्थदर्शकम् ॥ १॥ वीतराग ही सर्वज्ञ होते हैं। वे कहीं पर भी किसी भी अवस्थामें
ભાવાર્થ–સ્વ સમય અને પર સમયના જ્ઞાતા આચાર્યોની અપ્રાપ્તિથી દેશકાળ અને સ્વભાવ વિપ્રકૃષ્ટ એવા સૂક્ષ્મ, અતીન્દ્રિય પદાર્થોમાં એના સાધક હેતુ દૃષ્ટાંતના અભાવથી અને જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ઉદયથી સમ્યજ્ઞાન છદ્મસ્થ જીને થતું નથી. તે પણ મુનિયેએ ઇન પ્રવચનમાં સંશય રહિત રહેવું જોઈએ. કદી એમના વિષયમાં સંશય ન કરો કારણ કે સત્ય અને વિદ્યમાન પ્રતિપાદક જ વીતરાગ પ્રભુનાં વચન બને છે. આ માટે એમાં શ્રદ્ધા જ રાખવી જોઈએ. કહ્યું પણ છે –
वीतरागा हि सर्वज्ञा मिथ्या न ब्रुवते क्वचित् । यस्मात्तस्माद् वचस्तेषां तथ्य भूतार्थदर्शकम् ॥ १ ॥ વીતરાગ જ સર્વજ્ઞ હોય છે, એ કઈ પણ સ્થળે કઈ પણ અવસ્થામાં
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५ उ. ५
किं गृहस्थस्यैव शङ्का भवत्युत गृहीतचारित्रस्य मुनेरपीत्याशङ्कायामिदमुत्तरम्उभयोरपि शङ्का मोहनीयोदयप्राबल्येन भवति, तत्माबल्यस्योभयत्र संभवात् ।।०३।। संशयो हि प्रजितुमिच्छोर्भवति तत्र यद्विचारणीयं तदाह-सड्ढिस्स' इत्यादि।
मूलम्-सढिस्स णं समणुन्नस्स संपव्वयमाणस्स समियंतिमन्नमाणस्स एगया समिया होइ (१), समियंति मन्नमाणस्स एगयाअसमिया होइ(२), असमियंतिमन्नमाणस्स एगया समिया होइ (३), असमियंति मन्नमाणस्स एगया असमिया होइ (४), समियंति मन्नमाणस्स समिया वा असमिया वा समिया होइ उहाए (५), असमियंति मन्नमाणस्स समिया वा असमिया वा असमिया होइ उहाए (६), उवेहमाणो अणुवेहमाणं ब्रूया उवेहाहि समियाए, इच्चेवं तत्थ संधी झोसिओ भवइ, से उहियस्स ठियस्स गई समणुपासह, एत्थवि बालभावे अप्पाणं नो उवदंसिज्जा ॥ सू० ४॥
छाया-श्रद्धिनः खलु समनुज्ञस्य संप्रव्रजतः सम्यगिति मन्यमानस्यैकदा सम्यग् भवति (१), सम्यगिति मन्यमानस्यैकदा असम्यग् भवति (२), असम्य गिति मन्यमास्यैकदा सम्यग् भवति (३), असम्यगिति मन्यमानस्यैकदा असम्यग् मिथ्याभाषण नहीं करते हैं। इसलिये उनके वचन ही तथ्य और भूतार्थ -प्रतिपादक होते हैं।
शङ्का--च्या शङ्का गृहस्थोंके ही होती है अथवा संयमीजनोंके भी?
उत्तर--शङ्का दोनोंके होती है, कारण कि शङ्काका कारण मोहनीय कर्मके उदयकी प्रबलता है । यह कर्म दोनोंके संभवित है ॥३॥
जो दीक्षा ग्रहण करनेका अभिलाषी है उसके शङ्का होती है। इस विषयमें जो विचारणीय बात है वह सूत्रकार कहते हैं "सड्ढिस्स" इत्यादि। મિથ્યા ભાષણ કરતા નથી, આથી તેમનું વચન જ સત્ય અને વિદ્યમાનપ્રતિપાદક બને છે.
શંકા–શંકા શું ગૃહસ્થને જ થાય છે કે સંયમી જનેને પણ થાય છે?
ઉત્તર–શંકા બનેને થાય છે. શંકાનું કારણ મોહનીય કર્મના ઉદયની પ્રબળતા છે આ કર્મ બન્નેમાં સંભવિત છે.
જે શિક્ષા ગ્રહણ કરવાના અભિલાષી છે તેને શંકા થાય છે આ વિષયમાં २ विद्यारवानी पात छे ते सूत्र२ ४ छ-" सड्ढिस्स" त्याहि. २२
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७०
आचाराङ्गसूत्रे
भवति (४), सम्यगिति मन्यमानस्य सम्यग् वा असम्यग् वा सम्यग् भवत्युत्प्रेक्षया (५), असम्यगिति मन्यमानस्यैकदा सम्यग् वा असम्यग् भवत्युत्प्रेक्षया (६) । उत्प्रेक्षमाणोऽनुत्प्रेक्षमाणं ब्रूयादुत्प्रेक्षस्व सम्यक्तया, इत्येवं तत्र सन्धिर्शोषितो भवति, तस्योस्थितस्य गतिं समनुपश्यत, अत्रापि बालभावे आत्मानं नोपदर्शयेत् ॥ ०४||
टीका- 'श्रद्धिन' इत्यादि - श्रद्धिनः = श्रद्धावतः, श्रद्धा - हि वीतरागस्य गुरोश्च वचने विश्वासः सा यस्यास्ति स श्रद्धी तस्य श्रद्धिनः- आर्हतमार्गाऽऽस्थावतः समनुज्ञस्य मोक्षमार्गविहारिभिर्मुनिभिर्भावितस्य संयमार्हस्य संप्रव्रजतः = वैराग्येण प्रव्रज्यां स्वीकुर्वाणस्य जीवादिस्वरूपे संशयो यदि भवेत्तदा तदेव सत्यं निःशङ्कं यज्जनैः प्रवेदितम् इत्यादि सम्यगुपदेशेन तत्र प्रवृत्तस्य प्रवृद्धकण्डकस्योत्तरसमये सम्यक्त्वस्याधिक्यं साम्यं न्यूनत्वमभावो वा जायेतेत्याशयः । तादृशीमेव विचित्रा
वीतराग वचनों में विश्वासका होना श्रद्धा है । इस श्रद्धाविशिष्ट व्यक्तिका नाम श्रद्धी है। मोक्षमार्गमें विचरण करनेवाले मुनियोंके द्वारा संयमके योग्य बनाये गये-संयम धारण करनेकी ओर प्रवृत्त किये का नाम समनुज्ञ है। संयमको धारण जिसने कर लिया है- अर्थात् वैराग्यपूर्वक भागवती दीक्षा जिसने स्वीकृत कर ली है वह संप्रव्रजत् है । ऐसे व्यक्तिको यदि कदाचित् जीवादिक तत्त्वोंके स्वरूपमें संदेह हो जाता है तो वह इस अटल श्रद्धा पर कि “जिनेन्द्रदेवने जो कुछ कहा है वही सत्य निःशङ्क तत्त्व है " अपनी संदेहशील प्रवृत्तिका उन्मूलन कर देता है । इससे वह उत्तरकालमें समकितके लाभकी अधिकता की प्राप्ति कर लेता है। अथवा जीवादिक तत्त्वों में संदेहशील होने पर मिथ्यात्व
વીતરાગ વચનમાં વિશ્વાસ હોવા એ જ શ્રદ્ધા છે. આ શ્રદ્ધાવિશિષ્ટ વ્યક્તિનું નામ શ્રદ્ધી છે. મોક્ષમાર્ગમાં વિચરણ કરવાવાળા મુનિયાદ્વારા સયમને ચેાગ્ય બનાવેલા-સંયમ ધારણ કરવાની તરફ પ્રવૃત્ત અનેલનુ નામ સમનુના છે. સંયમ જેણે ધારણ કરી લીધેલ છે અર્થાત્ વૈરાગ્યપૂર્વક ભાગવતી દીક્ષા જેણે સ્વીકારી છે તે સંપ્રત્રજત્ છે. આવી વ્યક્તિને કદાચિત્ જીવાદિક તત્ત્વાના સ્વરૂપમાં સન્દેહ થઈ જાય છે તે તે આ અટલ શ્રદ્ધાપર કે “ જીનેન્દ્રદેવે જે કાંઈ કહ્યું છે એ નિઃશંક સત્ય તત્ત્વ છે.” પોતાની સન્દેહશીલ પ્રવૃત્તિને દૂર કરે છે, આથી તે ઉત્તરકાળમાં સમિતના લાભને અધિકતાથી પ્રાપ્ત કરી લે છે. અને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७१
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ५ त्मपरिणतिं दर्शयति — सम्यगि'त्यादि-तस्य शङ्कारहितस्य-पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टस्य सम्यगिति-जिनपवेदिततत्त्वमेव सम्यग् इति एवं मन्यमानस्य-अवबुध्यमानस्य एकदा-पश्चात्समये सम्यग् भवति संशयाभावेन जिनोक्ते शङ्काद्युत्पादासम्भवात् ॥१॥
तस्य संपव्रजतः श्रद्धावतः पूर्व सम्यगिति मन्यमानस्य एकदा-तदुत्तरकाले परतीथिंकशास्त्रपरिशीलनेन छद्मस्थविनिर्मितैकान्तनिश्चयनयप्रतिपादकग्रन्थावलोप्रकृतिके उदयमें वह समकित लाभसे वंचित हो जाता है । यदि उत्तरकालमें समकित प्राप्तिकी अधिकता उसे न हो तोसमकितका लाभ जितने रूपमें उसे पूर्व अवस्थामें हुआ है उसी रूपमें बना रहता है, अथवा उसकी अपेक्षा न्यून भी हो जाता है । ___ भावार्थ-आत्मा उपशम समकितको पा कर अन्तर्मुहर्तकालके बाद नियमसे या तो समकितके अभावसे मिथ्यात्वदशासम्पन्न हो जायगा या क्षायोपशमिक समकितवाला हो जावेगा। क्षायोपशमिकसे वृद्धि कर वही आगे क्षायिकसम्यग्दृष्टि हो जाता है। इस प्रकारकी विचित्र आत्मपरिणतिका प्रदर्शन कराते हुए सूत्रकार कहते हैं कि जिनवचनमें शंकारहित हो कर प्रवृत्तिशील उस प्राणीको उस समय “जिनोक्त तत्त्व ही सत्य है" इस प्रकारके विश्वाससे समकितका लाभ होता है; कारण कि समकितको नहीं होने देनेवाले जो शङ्कादिक दोष हैं वे उस समय उस आत्मासे पृथक हो जाते हैं । " सम्यगिति मन्यमानस्येकदा असम्यग् भवति" जिनप्रवचनमें श्रद्धासम्पन्न उसी मानवका ज्ञान जो पहिले
જીવાદિક તત્વોમાં સળેહશીલ હોવાથી મિથ્યાત્વપ્રકૃતિના ઉદયમાં તે સમક્તિલાભથી વંચિત બને છે. કદાચ ઉત્તરકાળમાં સમકિત પ્રાપ્તિની અધિકતા એને ન મળે તે સમક્તિ લાભ જેટલા રૂપમાં એને પૂર્વ અવસ્થામાં મળે છે એ રૂપમાં બન્યો રહે છે, અથવા એની અપેક્ષા ઓછી થઈ જાય છે.
ભાવાર્થ-આત્મા ઉપશમ–સમકિતના કારણે અત્તરમુહૂર્ત પછી નિયમથી અથવા સમકિતના અભાવથી મિથ્યાત્વદશાસંપન્ન બની જશે અથવા ક્ષાપશમિક સમકિતવાળા થઈ જશે. લાપશમિકથી આગળ વધી તે ક્ષાયિકસમ્યગ્દષ્ટિ થઈ જાય છે. આ પ્રકારની વિચિત્ર આત્મપરિણતિનું પ્રદર્શન કરાવતાં સૂત્રકાર કહે છે કે,
નવચનમાં શંકારહિત રહી પ્રવૃત્તિશીલ એ પ્રાણીને એ સમય “જિનેક્ત તત્વ જ સત્ય છે” આ પ્રકારના વિશ્વાસથી સમકિતને લાભ થાય છે. કારણ કે સમકિતને રોકવાવાળા જે શંકાદિક દોષ છે તે એ સમયે એના આત્માથી દૂર थ जय छे. (१) “सम्यगिति मन्यमानस्यैकदा असम्यग् भवति" न પ્રવચનમાં શ્રદ્ધાસંપન્ન એ માનવનું જ્ઞાન જે પહેલાં સમકિત રૂપમાં હતું.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
आचारागसूत्रे कनेन च व्यामोहितमतेमिथ्यात्वपरिगृहीततया हेत्वाभासदृष्टान्ताभासादीन् रागद्वेषादिना हेतुदृष्टान्तानभिजानतः सम्यक्त्ववञ्चितान्तःकरणस्य विपरीतश्रद्धासमुत्थानानन्तरम् असम्यग् भवति, निनोक्तं यत् सम्यक् तत्तस्याऽसम्यगिति चेतसिप्रतिभाति स्याद्वादसिद्धान्तरहस्यविस्मृतत्वात् । आक्षिपति चानेकान्तवादम् , तथा हि यत्सत् न तदसत् यच्चासत्तत्कथमपि न सद् भवितुमर्हति, एवं यन्नित्यं न तदनित्यं समकितरूपमें था उत्तरकालमें परतीर्थिक शास्त्रोंके परिशीलनसे अथवा छद्मस्थजनोंने जिन ग्रन्थों में एकान्तरूपसे निश्चयनयका वर्णन किया है उन ग्रन्थों के अवलोकन से मतिमें व्यामोह उत्पन्न हो जानेके कारण हेत्वाभास एवं दृष्टान्ताभासोंको भी सच्चे हेतु और सच्चे दृष्टान्तरूप मान लेता है। जिससे वह मिथ्यात्वसे युक्त हो जाने के कारण समकित से वंचित अन्तःकरणवाला हो जाता है । क्यों कि इसके हृदय में विपरीत श्रद्धाका निवास होता है। इस कारण यह स्यावाद सिद्वान्तके रहस्यको भूल जानेसे फिर जिनोक्त सम्यक् तत्त्वों को भी असम्यकपसे मानने लग जाता है, अनेकान्तवादका फिर तो वह खंडन करने लग जाता है, अचनाक ही कह उठता है कि वाहरे! स्यावाद सिद्धान्त ! तूं तो एक विलक्षण ही सिद्धान्त है सत् असत्, नित्य अनित्य आदि अनेक परस्परविरोधी धोको जो तूं एक ही जगह स्वीकार करता है, भला ! यह भी कोई बात है। अरे ! जो सत् होगा वह असत् नहीं होगा और ઉત્તર કાળમાં બીજા ધર્મનાં શાસ્ત્રોના સાંભળવાથી અથવા તે ધુતારા માણસ કે જેણે જીન ગ્રંથોમાં એકાન્ત રૂપથી નિશ્ચયનયનું વર્ણન કર્યું છે એવા ગ્રંથોના અવલોકનથી મતિમાં ભ્રમણા ઉત્પન્ન થઈ જવાના કારણે હત્યાભાસ અને દુષ્ટાન્તાભાસને પણ સાચા હેતુરૂપ અને સાચા દૃષ્ટાન્તરૂપ માની લે છે, આથી તે મિથ્યાત્વથી યુક્ત બની જવાના કારણે સમકિતથી વંચિત અંતઃકરણવાળે બની જાય છે. કેમકે એના હૃદયમાં વિપરીત શ્રદ્ધાને નિવાસ થવા પામ્યો હોય છે. આ કારણે એ સ્યાદ્વાદસિદ્ધાંતના રહસ્યને ભૂલી જવાથી જિકત સમ્યકૃતને પણ અસમ્યકરૂપથી માનવા લાગી જાય છે. અનેકાન્તવાદને પછી તે એ ખંડન કરવા માંડે છે, અચાનક જ કહી ઉઠે છે કે વાહ! સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાંત ! તું તો એક વિલક્ષણ જ સિદ્ધાંત છે. સત્ અસત, નિત્ય અનિત્ય આદિ અનેક પરસ્પર વિરોધી ધર્મોને જે તે એક જ સાથે સ્વીકાર કરે છે, ભલા આ પણ કોઈ વાત છે, અરે ! જે સત્ છે તે અસત્ ન થઈ શકે
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७३
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५. उ. ५ यच्चानित्यं न तन्नित्यं भवितुमर्हति, विरुद्धयोधर्मयोरेकत्रावस्थाने जगति विरोध एव विलयं गच्छेत् , तेन न युक्तोऽयमनेकान्तवादः, एकस्मिन् बहुधर्मसाधकहेतोस्तादृशदृष्टान्तस्य चासम्भवात् ॥ २ ॥
कस्य चिच्चैतद्वैपरीत्यमाह- असम्यगि 'त्यादि-मिथ्यात्वानुवन्धिनः कस्य चित् असम्यक्= पौद्गलिकः शब्दः' इत्यादि वीतरागोक्तं तत्त्वं न साधीय इति जो असत् होगा-वह सत् नहीं होगा। इसी प्रकार जो वस्तु नित्य है वह अनित्य कैसे हो सकती है और जो अनित्य होगी वह नित्य कैसे हो सकती है । यदि परस्पर विरुद्ध धर्मका भी एकत्र अवस्थान माना जायगा तो फिर जगतमें विरोध नामक कोई वस्तु ही नहीं रहेगी, समस्त वस्तुओं में परस्पर संकरता ही हो जायगी, परन्तु ऐसा तो है नहीं; अतः अनेकान्तवाद सिद्धान्त युक्तियुक्त सिद्धान्त नहीं है तथा ऐसा कोई हेतु या दृष्टान्त भी नहीं है कि जिसके बलपर एकही वस्तुमें परस्पर विरोधी धर्मोकी सत्ता साधी जा सके २ । “असम्यगितिमन्यमानस्यैकदा सम्यग् भवति" मिथ्यात्वका अनुबन्ध जिसकी आत्मामें लगा हुआ है ऐसा मनुष्य वीतरागप्रतिपादित तत्त्वको पहिले असम्यक् समझता है, मिथ्यात्व के आवेशमें वह विचारता है कि जैनसिद्धान्तमें शब्द को जो पुद्गल की पर्याय माना गया है वह ठीक नहीं है, इसी प्रकार आत्माको व्यापक न मानकर उसे जो स्वदेह प्रमाण माना है सो यह भी मान्यता અને અસત્ સત્ થઈ શકે નહિ. આ પ્રકારે જે વસ્તુ નિત્ય છે તે અનિત્ય કઈ રીતે થઈ શકે અને જે અનિત્ય હોય તે નિત્ય કેમ થઈ શકે. જે પરસ્પર વિરૂદ્ધ ધર્મોને પણ એકત્ર અવસ્થાન માનવામાં આવે તો પછી જગતમાં વિરોધ નામની કઈ વસ્તુ જ નહીં રહે–સમસ્ત વસ્તુઓમાં પરસ્પર એકતા જ બની જવાની; પરંતુ આવું તે નથી, આથી એ અનેકાન્તવાદ યુક્તિયુકત સિદ્ધાંત નથી. તેમ એ કોઈ હેતુ કે દષ્ટાંત પણ નથી કે જેના જોર ઉપર એક જ वस्तुमा ५२-५२ विरोधीधनी सत्ता ४३५ मनीश. (२) असम्यगिति मन्यमानस्यैकदा सम्यग् भवति" भिथ्यात्पनी मनु मना मात्मामा सागर છે એવા મનુષ્ય વીતરાગ પ્રતિપાદિત તત્વને અસમ્યફ સમજે છે. મિથ્યાત્વના આવેશમાં એ વિચારે છે કે “જૈન સિદ્ધાંતમાં શબ્દને જે પુદ્ગલની પર્યાય માનવામાં આવેલ છે તે સાચું નથી” આજ પ્રકારે આત્માને વ્યાપક ન માની એને સ્વદેહ પ્રમાણ માનેલ છે એ માન્યતા પણ ઉચિત નથી, ઈત્યાદિ રૂપથી
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
आचारागसूत्रे =एवं मन्यमानस्य मिथ्यात्वोदयप्राबल्येनाऽनर्थकं बहु विप्रलपतस्तस्य एकदा कदाचित् परिणामवैचित्र्यान्मिथ्यात्वोपशमेन आचार्योपदेशात्सम्यक्त्वनिश्चयेन च संशयादिके दूरीभूते सति यज्जिनोक्तं तत्त्वं तत्सम्यगिति भवति। संशयापनयस्तस्य कथमिति चेच्छृणु, एवं यदि शब्दो न पौगलिको भवेत्तर्हि तद्विहितावनुग्रहोपघातौ उचित नहीं है-इत्यादिरूपमें वह आत्मा वीतराग प्रतिपादित तत्त्वमें असम्यक्पना देखता है । इस प्रकार उसकी मान्यताका कारण प्रबल मिथ्यात्वका उदय है। इसकी प्रबलतामें वह और भी अनेक अनर्थक मान्यताओंकी कल्पनाको सम्यक् माना करता है, जगत्को ईश्वरकर्तृक माननेका भी यही कारण है । इस प्रकार उसके मिथ्यात्वकी वासनासे प्रभुकथित मार्ग-उल्टा-अयथार्थ प्रतिभासित होता है। परन्तु जब उसकी निष्पक्ष आचार्यादिक के सम्यग् उपदेशसे अथवा परिणामकी विचित्रता से या मिथ्यात्वके उपशमसे आखें खुलती हैं, तत्त्वका वास्तविक भाननिश्चय उसे होता है तो उसकी पूर्वमान्यता में सहसा परिवर्तन हो जाता है, संशय दूर होते ही फिर उसे यही निश्चय होता है कि जो वीतरागने तत्वोंके स्वरूपका प्रतिपादन किया है वही वास्तविक है। शब्द आकाश का गुण न होकर पुद्गलकी ही एक पर्याय है, यदि वह पौद्गलिक न होता तो उसके द्वारा जो कर्ण-इन्द्रियका उपघात देखने में आता है वह आकाशके अमूर्तिक होने पर उसके गुण को भी अमूर्तिक होनेसे कैसे हो તે આત્મા વિતરાગ પ્રતિપાદિત તત્વમાં અસમ્યક્રપણું જુએ છે. આ પ્રકારની એની માન્યતાનું કારણ પ્રબલ મિથ્યાત્વને ઉદય છે. એની પ્રબળતામાં એ બીજી પણ અનેક અનર્થક માન્યતાઓની કલ્પનાને સમ્યફ માન્યા કરે છે. જગતને ઈશ્વર કર્તક માનવાનું પણ આ કારણ છે. આ પ્રકારે એને મિથ્યાત્વની વાસનાથી પ્રભુ કથિત માર્ગ ઉલટ-અયથાર્થ પ્રતિભાસિત બને છે. પરંતુ જ્યારે એની નિષ્પક્ષ આચાર્યાદિકના સમ્યગ ઉપદેશથી અથવા પરિણામની વિચિત્રતાથી અથવા મિથ્યાત્વના ઉપશમથી આંખ ખુલે છે–તત્વનું વાસ્તવિક ભાન એને થવા પામે છે ત્યારે એની પૂર્વ માન્યતામાં સહસા પરિવર્તન થઈ જાય છે. સંશય દૂર થતાં જ ફરી એને એ નિશ્ચય બંધાઈ જાય છે કે વીતરાગે તોના સ્વરૂપને જે રીતે કહેલ છે તે જ વાસ્તવિક છે. શબ્દ આકાશના ગુણ નથી પણ પુદ્ગલની જ એક પર્યાય છે. કદાચ એ પૌગલિક ન હોત તો એના દ્વારા કર્ણ ઇન્દ્રિયને જે ઉપઘાત લેવામાં આવે છે તે આકાશ અમૂર્તિક હોવાથી એના
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ५
१७५ कर्णेन्द्रियस्य न स्याताम् , अमूर्तत्वाद् गगनवत् , न चायं तथेत्यादि न्यायावतारेण तस्य बाधकतर्कापनयो जायते ॥ ३॥
मिथ्यात्ववासनावासितान्तःकरणस्याहतशासनापरिशीलकस्य कस्य चिद् असम्यक् स्याद्वादतत्त्वं न शोभनं कथमेकेनैव समयेन परमाणुः सप्तमपृथिवीनलतः समुत्थाय लोकान्तं यावद्गच्छति ? इति एवं मन्यमानस्य कुतर्कग्रहिलस्य एकदाकुतर्कनिकरप्रसरावसरे असम्यग् भवति । इत्थं हि कुतकौद्भावितार्थास्ते विवदन्ते-चतुसकता है ? इसी प्रकार अनुग्रह भी जो शब्दसे उसका होता है वह भी नहीं हो सकता । भला! अमूर्तिक आकाशसे भी कहीं अनुग्रह और उपघात होते हैं। अतः अनुग्रह और उपघातकारक होनेसे शब्द मूर्तिक ही है । इस प्रकारसे वह युक्तिवादके बलपर अपने पूर्वबाधक तर्कका अपनयन कर (छोड़) देता है, इसलिये उसका वही ज्ञान सम्यक् ज्ञान हो जाता है ।
"असम्यगिति मन्यमानस्यैकदा असम्यक् भवति" मिथ्यात्वकी वासनासे जिसका अन्तःकरण वासित हो जाता है तथा जिनेन्द्र प्रतिपादित सिद्धान्तका जिसने परिशीलन भी नहीं किया है ऐसे मनुष्यके चित्तमें “स्याबादतत्त्व सुन्दर नहीं हैं। इस प्रकारका असम्यक उद्भूत होता है। उस कारणसे वह स्याद्वाद-सिद्धान्त-प्रतिपादित कथन को असम्यक् मानता है और कहता है कि जो जिनशास्त्र में यह लिखा है कि एक पुद्गलका परमाणु एक समयमें १४ राजू प्रमाण गमन करता ગુણને પણ અમૂર્તિક હોવાથી કઈ રીતે થઈ શકે? એ પ્રકારે અનુગ્રહ પણ જે શબ્દથી એને થાય છે એ પણ ન થઈ શકે. ભલા! અમૂર્તિક આકાશથી પણ કદી અનુગ્રહ અને ઉપઘાત થઈ શકે? અનુગ્રહ અને ઉપઘાતકારક હોવાથી શબ્દ મૂર્તિક જ છે, આ પ્રકારથી તે યુક્તિવાદના બળ ઉપર પિતાના પૂર્વબાધક તને છોડી દે છે. આથી એનું એ જ્ઞાન સમ્યક્ બની જાય છે. (૩)
“असम्यगिति मन्यमानस्यैकदा असम्यक् भवति" भिथ्यात्पनी वासनाथी જેનું અતઃકરણ વાસનાવાળું બને છે તથા જીતેન્દ્ર પ્રતિપાદિત સિદ્ધાંતનું જેણે પરિશીલન પણ કર્યું નથી, એવા મનુષ્યના ચિત્તમાં સ્યાદ્વાદ તત્વ બરોબર નથી” આ પ્રકારને અસમ્યક ઉભૂત થાય છે, એ કારણથી એ સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાન્ત પ્રતિપાદિત કથનને અસમ્યક્ માને છે. અને કહે છે કે જીન શાસ્ત્રમાં એવું લખ્યું છે કે એક પુદ્ગલના પરમાણુ એક સમયમાં
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे दशरज्जुस्वरूपलोकस्य प्रथमचरमाकाशप्रदेशयोयौंगपद्यसम्बन्धात् परमाणोस्तावप्रमाणत्वं दुर्वारमेव जायेत, लोकान्तद्वयगतप्रदेशयोश्चैक्यमापद्येत इत्यादियुक्तिभिस्तस्यासम्यक्त्वमिति, परन्तु ते देवानां प्रिया अनवगाहितवीतरागागमा न जानन्ति यथा विस्रसापरिणामेन परमाणोराशुगतिकतयैकसमयेनासङ्खधेयप्रदेशातिक्रमणं भवतीति ॥४॥ है सो यह बात समझमें नहीं आती है, कारण कि एक समयमें ही सप्तम नरकसे उठ कर कैसे लोकके अन्ततक वह जा सकता है। इस प्रकारकी मान्यतावालेका ज्ञान कुतर्कसे युक्त होता है, और इस ही कुतर्कके बलपर इस पूर्वोक्त मान्यताका निषेध करता है । निषेधमें वह यह कुयुक्ति देता है कि एक ही समयमें जब परमाणु चौदह राजू गमन करता है तो उसका लोकके आदि और अंतके प्रदेशके साथ युगपत् संबंध होने पर परमाणुमें भी चौदह-राजू-प्रमाणता आजायगी । अन्यथा युगपत् आदि अंतके प्रदेशके साथ उसका संबंध नहीं हो सकता है। तथा उसका युगपत् संबंध मानने पर लोकके आदि अंत प्रदेशोंकी भी एकता आवेगी । ऐसा कहनेवाले अज्ञानी वीतरागोपदिष्ट आगमके ज्ञाता न होनेसे इस बात को नहीं समझते हैं कि स्वाभाविक परिणामसे एक परमाणु शीघ्र गतिवाला होनेसे एक समयमें असंख्यात प्रदेशोंका उल्लंघन कर जाता है ।
૧૪ રાજૂપ્રમાણુ ગમન કરે છે. તેથી આ વાત સમજમાં બેસતી નથી. કારણ કે એક સમયમાં જ સક્ષમ નરકથી ઉઠી કઈ રીતે લેકના અન્ત સુધી એ પહોંચી શકે. આ પ્રકારની માન્યતાવાળા જ્ઞાન કુતર્કથી ભરેલા હોય છે, અને એ જ કુતર્કના બળ ઉપર તેઓ આ પૂર્વોક્ત માન્યતાને નિષેધ કરે છે. નિષેધમાં તે એવી કુયુકિત રજુ કરે છે કે એક જ સમયમાં જ્યારે પરમાણુ ૧૪ રાજુ ફરી શકે છે તે તેને લેકના આદિ અને અન્તના પ્રદેશની સાથે યુગપત સંબંધ હોવાથી પરમાણુમાં પણ ૧૪ રાજુ પ્રમાણતા આવી જાય. આ સિવાય યુગપત આદિ અન્તના પ્રદેશની સાથે એને સંબંધ હોઈ શકે નહીં. અને જે એને યુગપત્ સંબંધ માનવામાં આવે તે લોકના આદિ અંત પ્રદેશની પણ એકતા આવવાની, આવું કહેવાવાળા અજ્ઞાની વીતરાગના ઉપદેશેલ આગમથી જાણકાર ન હોવાથી આ વાતને સમજી શકતા નથી કે સ્વાભાવિક પરિણામથી એક પરમાણુ ત્વરિત ગતિવાળા હોવાથી એક સમયમાં અસંખ્ય પ્રદેશનું ઉલંઘન કરી શકે છે. (૪)
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७७
श्रुतस्फन्घ. १ लोकसार अ. ५. उ. ५
परमार्थप्रकटनपूर्वकं भङ्गानुपसंहरन्नाह- सम्यगि'त्यादि, सम्यगित्येवं मन्यमानस्य शङ्कादिवर्जितस्य सम्यग् उपादेयं वस्तूपादेयत्वे नैव जानतः, यत् सर्वज्ञोपदिष्टत्वेन सम्यक् यच्चासर्वज्ञोपदिष्टत्वेनासम्यक् तवयमपि तस्य उत्प्रेक्षया नयाभिप्रायसमालोचनया सम्यक्त्वपरिगृहीतया सम्यग भवति ॥ ५॥ ____ पूर्व वैपरीत्येनाह-'असम्य 'गित्यादि. असम्यगिति मन्यमानस्य स्याद्वादनयोक्तजीवाजीवादितत्त्वं यद्यपि सम्यगेव तथाऽप्यसम्यगिति जानतश्छद्मस्थस्या
“सम्यगिति मन्यमानस्य सम्यक् वा असम्यक वा सम्यक् भवति उत्प्रेक्षया" उपादेय वस्तुको उपादेयरूपसे और हेय वस्तुको हेयरूपसे माननेवाले तथा ज्ञात विषयको निःशंकरूपसे मानने और जाननेवाले सम्यग्दृष्टिका ज्ञान सम्यक् होता है । “सर्वज्ञके द्वारा कथित विषय सम्यक् और असर्वज्ञद्वारा प्रतिपादित विषय असम्यक् है " इस प्रकार इन दोनों बातोंका सम्यानयकी अपेक्षासे विचार करनेवाले सम्यग्दृष्टि मनुष्यका ज्ञान सचा ही माना गया है ५। " असम्यगिति मन्यमानस्य सम्यग् वा असम्यग् वा सम्यग्भवति उत्प्रेक्षया" स्याद्वादनयकी अपेक्षा से ही जीव और अजीवादि तत्त्वोंका स्वरूप कहा गया है, इसलिये उस स्वरूप विशिष्ट वे जीवादिक तत्त्व सम्यक् ही हैं, परन्तु छद्मस्थोंकी दृष्टिमें यह नयविचारणा ठीक २ समझमें नहीं आ सकनेके कारण और ऊपरी रूपसे ही वस्तुको जाननेके कारणसे उनका ज्ञान अधूरा रहता है, अतः
" सम्यगिति मन्यमानस्य सम्यक् वा असम्यक् वा सम्यक् भवति उत्प्रेक्षया" ઉપાદેય વસ્તુને ઉપાદેય રૂપથી અને હેય વસ્તુને હેયપણાથી માનવાવાળા તથા જ્ઞાત વિષયને નિઃશંકરૂપથી માનવા અને જાણવાવાળા સમ્યગ્દષ્ટિનું જ્ઞાન સમ્યક હોય છે. “સર્વજ્ઞ તરફથી કહેવામાં આવેલ વિષય સમ્યફ અને અસર્વજ્ઞ દ્વારા પ્રતિપાદિત વિષય અસમ્યક છે આ પ્રકારે આ બનને વાતને સમ્યકનયની અપેક્ષાથી વિચાર કરવાવાળા સમ્યગ્દષ્ટિ મનુષ્યનું જ્ઞાન સાચું જ માન્યું ગયેલ छे. (५) “ असम्यगिति मन्यमानस्य सम्यग वा असम्यग् असम्यग् भवति उत्प्रेक्षया " સ્યાદ્વાદનયની અપેક્ષાથી જ જીવ અને અછવાદિ તત્વોનું સ્વરૂપ કહેવામાં આવેલ છે. આ માટે એ સ્વરૂપવિશિષ્ટ તે જીવાદિક તત્વ સમ્યફ જ છે. પરંતુ છસ્થોની દષ્ટિમાં આ તથ્ય વિચારણા ઠીક ઠીક સમજવામાં નહિ આવવાના કારણે તેનું જ્ઞાન અધૂરું રહે છે. એટલે તે વસ્તુના વાસ્તવિક સ્વરૂપથી અનભિજ્ઞ બની २३
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
आचाराङ्गसूत्रे ग्दर्शित्वेन यत् सम्यग् वा असम्यग् वा सर्व तस्य उत्प्रेक्षया असम्यक्पालोचनया:परिशुद्धाध्यवसायत्वेन च मिथ्यात्वपरिगृहीततया असम्यग् भवति, यथैव संशयादिः पूर्वमङ्कुरितस्तथैव फलित इत्यर्थः ॥६॥ ___इत्थं सम्यगुत्प्रेक्षापरः परोपदेशदाने समर्थों भवतीत्याह-'उप्रेक्षमाण' इत्यादि-उत्प्रेक्षमाणः-जिनशासनपरिकर्मितबुद्धितया सकलहेयोपादेयपदार्थसार्थावगतिपूर्वकं सम्यगसम्यक् च सततं समालोचयन् अनुत्मेक्षमाणं लोकानुगमनशीलं वे वस्तुके वास्तविक स्वरूपसे अनभिज्ञ बन एकान्त-मत-प्रतिपादित वस्तुके अयथार्थ स्वरूपको यथार्थ-सम्यक् और यथार्थ स्वरूपको असम्यक् मान बैठते हैं । इसलिये यथार्थ स्वरूप जाननेवालों की दृष्टिमें यह उनकी मान्यता अयथार्थरूप ही है। क्यों कि जैसी प्रतीति होती है वैसा ही ज्ञान इन्हें होता है। असम्यक् प्रतीतिका कारण असम्यक् पर्यालोचना या अपरिशुद्ध अध्यवसाय है। इसका भी कारण निशंकरूपसे भानका अभाव है। इसलिये जिस रूपसे संशयादिक इन्हें वस्तुके विषयमें उत्पन्न होते हैं उसी रूपसे वे वहां फलित भी होते हैं ।
इस प्रकार वास्तविक वस्तुतत्त्वमें यथार्थ अयार्थपनेका कारण समझ कर जो इस विषयका विचार करने में चतुर हैं वे परको इस विषयकी दृढता संपादनार्थ समझाते हैं कि हे भव्य ! ' उत्प्रेक्षमाणोऽनुत्प्रेक्षमाणं ब्रूयादुत्प्रेक्षस्व सम्यक्तया" मैंने इस पदार्थकी अच्छी तरहसे पर्यालोचना कर ली है-जिनशासनमें जिस तत्त्वका वर्णन जिसरूपसे किया गया है એકાન્તમત–પ્રતિપાદિત વસ્તુના અયથાર્થ સ્વરૂપને યથાર્થ–સમ્યક્ અને યથાર્થ સ્વરૂપને અસમ્યક્ માની બેઠા છે. આ માટે યથાર્થ સ્વરૂપ જાણવાવાળાની દ્રષ્ટિમાં આ તેની માન્યતા અયથાર્થ રૂપ જ છે. કેમ કે જેવી પ્રતીતિ થાય છે તેવું જ્ઞાન તેને થાય છે. અસમ્યક્ પ્રતીતિનું કારણ અસમ્યક્ પર્યાલોચના અને અપરિશુદ્ધ અધ્યવસાય છે. આનું પણ કારણ નિઃશંકરૂપથી ભાનને અભાવ છે. આ માટે જે રૂપથી તેને સંશયાદિક વિષય વસ્તુમાં ઉત્પન્ન થાય છે, એવા રૂપમાં ते ५० भणे छे. (६)
આ પ્રકારે વાસ્તવિક વસ્તુતત્વમાં યથાર્થ અયથાર્થનું કારણ સમજીને જે આ વિષયને વિચાર કરવામાં ચતુર છે તે બીજાને આ વિષયની દઢતા સંપાદન भाट समनवे छे , लव्य! “ उत्प्रेक्षमाणो"-त्यादि.
મેં આ પદાર્થની સારી રીતે પર્યાચના કરેલ છે. જનશાસનમાં જે તત્વનું
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ५
१७९ सम्यगसम्यगादिसमालोचनारहितं संशयितमतिं जनं ब्रूयात् कथयेत् हे-भव्य ! सम्यक्तया आहेतशासनोक्तरीत्या समभावनया उत्प्रेक्षस्व-समालोचय पक्षपातराहित्येन जीवाजीवादितत्त्वमार्हतशासनोक्तं साधीयोऽथ वा परतैर्थिकोद्भावितमिति नेत्रे निमील्य स्वान्तःकरणे तत्त्वं विभावयेत्यर्थः । ___ यद्वा · उत्प्रेक्षमाणः '-उत् भावल्येन प्रेक्षमाणः संयमे समुद्योगपरः, अनुवह असंदिग्ध है, उसमें सन्देहके लिये थोडासा भी स्थान नहीं है। इतने तत्त्व हेय हैं, इतने उपादेय हैं, इतने ज्ञेय हैं । वीतराग प्रतिपादित वस्तुस्वरूप ही यथार्थ है; अन्य छद्मस्थ कथित नहीं। इस प्रकार जिनशासनसे परिकर्मित बुद्धि होनेसे हेय और उपादेय पदार्थोंकी अवगतिपूर्वक उनमें सम्यक् असम्यकपनेकी समालोचना करनेवाला विद्वान् मुनिजन, लोकानुगमनशील एवं सम्यक् असम्यक्की आलोचनासे रहित ऐसे संशयित मतिवाले जनके प्रति संबोधनार्थ कहते हैं कि हे भव्य ! कम से कम तूं आंखोंको मींचकर अपने चित्तमें पक्षपातसे रहित होकर इतना तो विचार कर कि जिस प्रकारसे वस्तुस्वरूपका प्रतिपादन जिन भगवान्ने किया है वह ठीक है या परतीथिकजनोंने जिस वस्तुतत्त्वका प्रतिपादन किया है वह ठीक है। __ अथवा-जो संयमके परिपालन करनेमें पूर्ण उद्योगशील हैं वे उसमें अनुत्साहित हुए अथवा संदेहशील हुए मनुष्यको समझा कि વર્ણન જેવા રૂપમાં આપેલ છે તે અસંદિગ્ધ છે, તેમાં સન્દ કરવાનું જરા પણ સ્થાન નથી. આટલું તત્વ હેય છે, આટલાં ઉપાદેય છે, આટલાં ય છે. વીતરાગ પ્રતિપાદિત વસ્તુસ્વરૂપ જ યથાર્થ છે, બીજા છદ્મસ્થથી પ્રતિપાદિત વસ્તુસ્વરૂપ યથાર્થ નથી. આ પ્રકારે જનશાસમાં પરિકમિત બુદ્ધિ હોવાથી હેય અને ઉપાદેય પદાર્થોની અવગતિપૂર્વક તેમાં સમ્ય-અસભ્યપણાની સમાલોચના કરવાવાળા વિદ્વાન મુનિજન, લેકાનુગામનશીલ અને સમ્યક્ અસભ્યની આલેચનાથી રહિત એવા સંશય મતિવાળા માણસને સંબોધન કરી કહે છે કે હે ભવ્ય ! તું તારી આંખને બન્ધ કરીને પક્ષપાતરહિત થઈ મનમાં
ડે તે વિચાર કર કે જે પ્રકારે વસ્તુસ્વરૂપનું પ્રતિપાદન જીન ભગવાને કરેલ છે તે ઠીક છે કે પરધર્મીઓએ જે વસ્તુતત્વનું પ્રતિપાદન કરેલ છે તે ઠીક છે?
અથવા–જે સંયમનું પરિપાલન કરવામાં પૂર્ણ ઉદ્યોગશીલ છે તેઓ આનાથી ઉત્સાહ વગરના બનેલા અથવા સંદેહ વૃત્તિવાળા બન્યા હોય એવા
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८०
आचारागसूत्रे त्प्रेक्षमाण-तत्रोद्यमरहितं संशयारूढं जनं ब्रूयात् , सम्यक्तवे-संयमे उत्प्रेक्षस्व-समुघोगं विधेहि-तत्र पराक्रमस्वेत्यर्थः, किमाश्रित्येदमुक्तमित्याह-' इत्येव 'मित्यादि, इत्येवं पूर्ववर्णितरूपेण तत्र-संयमे सन्धिः -ज्ञानावरणीयादिकर्मणां परम्परा झोषितः क्षपितः-दूरीकृतो भवति । ___ तादृशोत्प्रेक्षणशीलस्य यद्भवति तदाह- तस्ये 'त्यादि, हे शिष्याः! तस्य= श्रद्धावनः उत्थितस्य प्रबजितुमुद्यतस्य सम्यक्त्वे संशयरहितस्य स्थितस्य-आचार्यस्यादेशे तदन्तिके च वर्तमानस्य गति-तदाचरणरूपां पद्धतिं यूयं समनुपश्यत
सम्यक् प्रेक्षध्वम् , पूर्वोक्तस्य श्रद्धावतः सर्वजनप्रशंसापात्रत्वं ज्ञाने दर्शने च दृढत्वं हे भव्य ! तूं इस संयमकी परिपालनानिमित्त पूर्ण प्रयत्नशील रह । क्यों कि इस संयमकी आराधनामें ही ज्ञानावरणीयादिक द्रव्य-भावकौकी परंपरा के नाश करनेकी शक्ति रही हुई है। इस प्रकार प्रयत्नशील व्यक्तिके लाभ को प्रकट करनेके लिये सूत्रकार “ तस्योत्थितस्य गति समनुपश्यत" कहते हैं। उस श्रद्धासम्पन्न एवं भागवती दीक्षा ग्रहण करनेके लिये उद्यमशील मनुष्यको यह एक बड़ा भारी लाभ होता है कि जब वह शङ्कारहित होकर आचार्यके निकट वसता या उनकी आज्ञा में रहता हुआ संयमकी आराधना करनेमें तल्लीन होता है तब उसे सम्यक्त्वके परिज्ञानपूर्वक रत्नत्रयकी आराधनासे मुक्तिका लाभ होता है। इस प्रकार शिष्योंको सम्बोधन करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि देखो श्रद्धासम्पन्न व्यक्ति सर्वजनकी प्रशंसाका पात्र बन कर, ज्ञान और दर्शनमें दृढ़ताकी प्राप्तिसे चारित्रमें निश्चलता धारण करता हुआ रत्नत्रयकी મનુષ્યને સમજાવે કે હે ભવ્ય ! તું આ સંયમને પાળવામાં પૂર્ણપણે પ્રયત્નશીલ રહે, કેમ કે આ સંયમની આરાધનામાં જ જ્ઞાનાવરણીયાદિક દ્રવ્યભાવ કર્મોની પરંપરાને નાશ કરવાની શક્તિ છે. આવા પ્રયત્નશીલ વ્યક્તિના सालन प्रगट ४२त सूत्रअर " तस्योत्थितस्य गतिं समनुपश्यत" ४ छ-माव। શ્રદ્ધાસંપન્ન અને ભાગવતી દીક્ષા ગ્રહણ કરવામાં ઉદ્યમશીલ મનુષ્યને આ એક માટે લાભ થાય છે કે જ્યારે તે શંકારહિત બની આચાર્યની પાસે રહી અથવા એમની આજ્ઞામાં રહી સંયમની આરાધના કરવામાં તલ્લીન બને છે ત્યારે તેને સમ્યક્ત્વના પરિજ્ઞાનપૂર્વક રત્નત્રયની આરાધનાથી મુક્તિને લાભ થાય છે. આ પ્રકારે શિષ્યોને સંબોધન કરતાં સૂત્રકાર કહે છે કે જુઓ શ્રદ્ધાસંપન્ન વ્યક્તિ સર્વજનની પ્રશંસાને પાત્ર બની જ્ઞાન અને દર્શનમાં દૃઢતાની પ્રાપ્તિથી ચારિત્રમાં
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८१
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५ उ. ५ चारित्रे निश्चलत्वं सम्यक्त्वपरिज्ञानपूर्वकरत्नत्रयाराधनेन मोक्षाधिगमश्च भवतीति सम्यक् पश्यतेति तात्पर्यम् ।
यद्वा-तस्य-संयमोद्योगवतः उत्थितस्य तदुद्योगे सततं जाग्रतः गति मोक्षमाप्तिरूपां तत्साधिका रत्नत्रयसमाराधनरूपां वा तथा स्थितस्य संयमसमुद्योगवैपरीत्येन वर्तमानस्य सावधव्यापारनिरतस्य दण्डिशाक्यादेः गति तदाचरणरूपां पद्धति सर्वजननिन्दारूपां नरक-निगोदादिगमनं च समनुपश्यत-सम्यग् विचारयध्वम् , उभयोर्गतिं समवधार्य संयमे तपसि च पराक्रमध्वमित्यर्थः । संयमसमुद्योग. वर्जितस्याधमा गतिर्भवतीति किं तेन प्रकृते समायातमित्याह-'अनापीति। अत्र संयमानुद्योगरूपे बालभावे-वालस्य-अविदित-संयमानाचरणजनितनरकआराधनासे मोक्षका पात्र बन जाता है । जो संयममें उद्योगशाली हैं, एवं उस उद्योगमें जो निरन्तर जागृतिसम्पन्न हैं ऐसे मनुष्यको मुक्तिका लाभ या मोक्षप्राप्तिके कारणभूत रत्नत्रयकी आराधनाकी प्राप्ति होती है। परन्तु जो इससे विपरीत-दशासंपन्न हैं ऐसे दण्डिशाक्यादिकोंकी इस लोकमें निंदा होती है और परलोकमें उन्हें नरकनिगोदादिककी गति प्राप्त होती है । इस प्रकार विचारकर हे शिष्यो ! तुम संयम तपमें सदा प्रयत्नशील रहो ! इस कथनसे यह प्रकृतमें बात सिद्ध होती है कि जो संयममें समीचीन उद्योगसे रिक्त हैं उनकी अधम गति होती है, और जो उसमें उद्योगवाले हैं उनकी उर्ध्वगति-उत्तम गति होती है । इसलिये “अत्रापि बालभावे आत्मानं नोपदर्शयेत्" इस संयमके अनुद्योगरूप बालभावमें कि जिसमें संयमके अनाचरणजन्य नरकनिगोदादिक गतियोंके कटुक फलका નિશ્ચળતા ધારણ કરી રત્નત્રયની આરાધનાથી મોક્ષને પાત્ર બની જાય છે. જે સંયમાં ઉદ્યોગશાળી છે અને એ ઉદ્યોગમાં જે નિરંતર જાગૃતિસંપન્ન છે એવા મનુષ્યને મુક્તિને લાભ અથવા મેક્ષિપ્રાપ્તિના કારણભૂત રત્નત્રયની આરાધનાની પ્રાપ્તિ થાય છે, પરંતુ જે એનાથી વિપરીત દશાસંપન્ન છે–સાવધ વ્યાપારમાં ખુચેલ છે એવા દડિશાયાદિકોની આ લેકમાં નિંદા થાય છે અને પરલોકમાં તેને નરકનિદાદિકની ગતિ પ્રાપ્ત થાય છે. આ રીતે બનેની ગતિને વિચાર કરી હે શિષ્યતમે સંયમ અને તપમાં સદા પ્રયત્નશીલ રહો. આ કથનથી એ વાત સિદ્ધ થાય છે કે જે સંયમના પાલનમાં શિથિલતા બતાવે છે તેની અધમ ગતિ થાય છે. અને જે એના પાલનમાં ઉદ્યોગશીલ રહે છે તે
व (उत्तम) गति प्रात ४२ छे. २मा भाट “ अत्रापि बालभावे आत्मानं नो. पदर्शयेत् " २ सयभना मनुधोग३५ मामलामा भां संयम मनायसन्य
श्री. सायसूत्र : 3
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे निगोदादिकटुकफलस्य भावः अभिप्रायः आचरणमित्यर्थः बालभावस्तस्मिन् कुमार्गप्रवृत्तलोकाचरित इत्यर्थः । आत्मानं सर्वश्रेयःस्थानं निजं नोपदर्शयेत्= नोपस्थापयेत्-न तत्र स्वात्मानं पातयेदित्यर्थः । यथा केचित् नित्यत्वादमूतत्वाच नास्त्यात्मनः प्राणातिपातादिगंगनस्येवेति प्रतिपादयन्ति बालभावमाचरन्ति च तथा मुनयो न कुर्युरित्याशयः । अपिशब्दोऽत्र भिन्नक्रमस्तेन अबालभाये स्वात्मानमुपदर्शयेदित्यर्थः ॥ सू० ४ ॥ __ आत्मनो हननं न भवतीति मत्वा प्राणिहननादौ प्रवृत्तं पुरुषं तस्मानिवर्तयितुं हन्यमानस्य हन्तुश्चैक्यमापादयन्नाह-'तुमंसि' इत्यादि ।
मूलम्-तुमंसि नाम सच्चेव जं हंतव्वंति मन्नसि, तुमंसि नाम सच्चेव जं अज्जावेयव्वंति मन्नति, तुमंसि नाम सच्चेव जं परियावेयव्वंति मन्नसि, एवं जं परिचित्तव्वंति मनसि, जं उद्दभान नहीं होता है,कुमार्गप्रवृत्तलोकोंके द्वारा सेवित ऐसे आचरणमें सर्व कल्याणके पात्रस्वरूप अपनी आत्माको संलग्न न करो, उस आचारमें अपनी आत्माका पतन न करो। सारांश इसका यह है कि जैसे कोई अन्यमति-' आकाशकी तरह नित्य और अमूर्त होनेसे जीवका घात नहीं होता है। इस प्रकार मानते हैं और बालभावका आचरण करते हैं, उस प्रकार साधुको नहीं करना चाहिये ॥सू० ४ ॥
आत्माका हनन नहीं होता है ऐसा समझकर जो प्राणियोंके हिंसादिक कार्य में प्रवृत्त हैं उन पुरुषोंकी उस कार्यसे निवृत्ति करानेके लिये तथा हन्यमान और हन्तामें एकता है इस बातको प्रकट करनेके लिये सूत्रकार कहते हैं-'तुमंसि' इत्यादि। નરકનિગોદાદિ ગતિઓના કડવા ફળનું ભાન હેતું નથી, કુમાર્ગ પ્રવૃત્ત લોકોથી સેવિત એવા આચરણમાં સર્વકલ્યાણના પાત્રસ્વરૂપ પોતાના આત્માને ન જવા દે–એ આચારથી પિતાના આત્માનું પતન ન કરે. સારાંશ આને એ છે કે
જેમ કોઈ અન્ય મતિ “આકાશની માફક નિત્ય અને અમૂર્ત હોવાથી આત્મા (જીવ)ની ઘાત થતી નથી ” આ પ્રકારે માને છે, અને બાળભાવનું આચરણ કરે છે, આ રીતે મુનિએ કરવું જોઈએ નહિ સૂત્ર ૪
આત્મા હણાઈ શકતું નથી, એવું સમજીને જે પ્રાણીઓના હિંસાદિક કાર્યમાં પ્રવૃત્ત છે એવા પુરૂષોની એ કાર્ય થી નિવૃત્તિ કરાવવા માટે “હ માન અને હનામાં मेत छे, २॥ पात प्रगट ४२त सूत्रा२ ४ -" तुमंसि" त्यादि.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ५
१८३ वेयव्वंति मन्नसि, अंजु चेयं पडिबुद्धजीवी, तम्हा न हन्ता नवि घायए, अणुसंवयणमप्पाणेणं जं हंतव्वं नाभिपत्थए ॥ सू०५॥ ___ छाया- त्वमसि नाम स एव यं हन्तव्यमिति मन्यसे, त्वमसि नाम स एव यमाज्ञापयितव्यमिति मन्यसे, त्वमसि नाम स एव यं परितापयितव्यमिति मन्यसे, एवं यं परिग्रहीतव्यमिति मन्यसे, यम् अपद्रावयितव्यमिति मन्यसे, ऋजुश्चैतत्पतिबुद्धजीवी, तस्मान्न हन्ता नापि घातयेत् , अनुसंवेदनमात्मना यद् हन्तव्यं नाभिप्रार्थयेत् ॥ मू० ५॥ ___टोका-'त्वमसी' त्यादि-त्वं यं प्राणिनं हन्तव्यं दण्डकशा-शस्त्रादिभिहिसनीयम् इति एवं मन्यसे-जानासि स एव प्राणी त्वमसि सकलात्मनश्चेतनादिसमानलक्षणत्वात् , नामेति सम्भावनायाम् ; इदमत्र तत्त्वम्-हननेन गगनवदमूर्तस्यास्मनो हिंसा न भवति किन्तु शरीरस्यैव, तच्च शरीरं जीवस्याश्रयभूतमतीवप्रिय
सूत्रकार दूसरोंका घात करनेवालोंको उपदेश देते हुए कहते हैं कि तुम जिनको मारनेयोग्य-दण्ड-चावुक शस्त्र आदिकोंसे यह मारनेलायक है, ऐसा समझते हो वही तुम हो; क्यों कि उसमें और तुममें कोई अंतर नहीं है। शास्त्रकारोंने जीवका लक्षण चेतना बतलाया है। यह लक्षण ऐसा कोईसा भी जीव नहीं है कि जिसमें न पाया जाता हो । अतः इस जीवके सामान्य लक्षणसे युक्त होनेसे समस्त जीव लक्षणकी अपेक्षासे एक हैं।
भावार्थ-यद्यपि आत्मा अमूर्त है, जो अमूर्त होता है उसका आकाशकी तरह हनन-विनाश-घात नहीं हो सकता है, घात मूर्त शरीरका ही होता है। परंतु फिर भी जो हिंसा मानी जाती है उसका कारण यह है कि हिंसकद्वारा जीव उसका आश्रयभूत शरीरसे वियुक्त कर
સૂત્રકાર બીજાની ઘાત કરવાવાળાને ઉપદેશ આપતાં કહે છે કે તમે જેને મારવા ગ્ય-દડ, ચાબુક શસ્ત્ર વગેરેથી એ મારવાલાયક છે એવું સમજે છે એ તમે છે, કેમ કે એનામાં અને તમારામાં કોઈ અન્તર નથી. શાસ્ત્રકારોએ જીવનું લક્ષણ ચેતના બતાવેલ છે. આ લક્ષણ એવો કોઈ પણ જીવ નથી કે જેનામાં ન હોય. એથી આ જીવના સામાન્ય લક્ષણથી નક્કી છે કે સમસ્ત જીવ લક્ષણની અપેક્ષાથી એક છે.
ભાવાર્થ–આત્મા અમૂર્ત છે, જે અમૂર્ત હોય છે તેને આકાશની માફક હનન-વિનાશઘાત નથી થઈ શક્ત. ઘાત મૂર્ત શરીરને જ થાય છે, છતાં પણ તેમાં હિંસા માનવામાં આવે છે, તેનું કારણ એ છે કે હિંસા કરનાર
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८४
आचाराङ्गसूत्रे मतस्तच्छरीरात्तस्य वियोजनमेव हिंसा, तथाहि
" पञ्चेन्द्रियाणि त्रिविधं बलं च,
उच्छ्वास-निःश्वासमथान्यदायुः। प्राणा दशैते भगवद्भिक्ता,
स्तेषां वियोगीकरणं तु हिंसा ॥ १॥ इति वचनात् । किञ्च जीवस्य सर्वथा नामूर्तत्वादिसमधिगमो यतो गगनस्येव हननादिरूपविकारो नापद्येत किन्तु स कथश्चिन्मूर्तोऽपि शरीराधिष्ठितत्वादिति तस्य दिया जाता है । इस क्रियाका नाम हिंसो है । क्यों कि जीवका आश्रयभूत होनेसे वह शरीर उसे अत्यन्त प्रिय था, हिंसक उसे अपने हिंसारूप कर्मद्वारा विनष्ट कर दिया। हिंसाका लक्षण भी यही किया है। श्लोक-पञ्चेन्द्रियाणि त्रिविधं बलं च, उच्छ्वास-निःश्वासमथान्यदायुः।
प्राणा दशैते भगवद्भिक्ता,-स्तेषां वियोगीकरणं तु हिंसा ॥१॥ ___ अर्थ-पांच इन्द्रिय, तीन बल, उच्छ्वास निश्वास और आयु इन १० प्राणोंका वियोग करना हिंसा है।
दूसरी बात यह है कि आत्मा सर्वथा अमूर्त भी नहीं है, क्यों कि कर्मबन्धकी अपेक्षा वह कथंचित् मूर्त माना गया है। सर्वथा अमूर्त मानने पर ही गगनादिककी तरह उसमें हननादिरूप विकार દ્વારા આશ્રયભૂત શરીરથી જીવને નિયુક્ત કરી દેવામાં આવે છે. આ ક્રિયાનું નામ હિંસા છે, કેમ કે જીવના આશ્રયભૂત હોવાથી જે શરીર તેને અત્યંત પ્રિય હતું, હિંસક પિતાના હિંસારૂપ કર્મ દ્વારા તેને નાશ કરી નાખ્યું. હિંસાનું લક્ષણ પણ આમ કહેલ છે. “पञ्चेन्द्रियाणि त्रिविधं बलं च,
उच्छ्वासनिःश्वासमथान्यदायुः। प्राणा दशैते भगवद्भिरुक्ता,
स्तेषां वियोगीकरणं तु हिंसा ।। १ ।।" અર્થ–પાંચ ઇન્દ્રિય, ત્રણ બળ, ઉચ્છવાસ, નિશ્વાસ અને આયુષ્ય આ દસ પ્રાણોને વિયેગ કરે તે હિંસા છે. બીજી વાત એ છે કે આત્મા સર્વથા અમૂર્ત પણ નથી, કેમ કે કર્મબંધની અપેક્ષા તે કથંચિત્ મૂર્વ મનાએલ છે. સદા અમૂર્ત માનવાથી ગગનાદિકની માફક તેમાં હનનાદિરૂપ વિકાર થઈ શકતું નથી, પરંતુ એવી માન્યતા એકાન્ત રૂપથી જૈન ધર્મની નથી. જ્યારે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ५ इननादिकमुपपद्यत एव । एवं सर्व त्रैवात्मौपम्यं विभावनीयमिति दर्शयति-त्वमसी' त्यादि-त्वं यं-जीवम् आज्ञापयितव्यं दुष्करानभिमतकार्य नियोजनीयमिति मन्यसे त्वं स एवासि। एवमपरेष्वपि योज्यम् । तत्र परितापयितव्यं शारीर-मानसपीडया उपतापयितव्यं परिग्रहीतव्यं स्वायत्तीकरणीयम् । अपद्रावयितव्यं प्राणैर्व्यनहीं हो सकता है। परंतु ऐसी मान्यता एकान्तरूपसे जैनधर्मकी नहीं है । जब वह शरीरमें अधिष्ठित प्रत्यक्षरूपसे प्रतीत होता है तो फिर उसके विघात होने पर उसका भी विघात माना जाता है । इसी प्रकार आत्मोपमता सर्वत्र-वक्ष्यमाण पदोंके अर्थके साथ भी समन्वित कर लेनी चाहिये, यही बात " त्वमसि नाम स एव यमाज्ञापयितव्यमिति मन्यसे" इत्यादि पदोंमें प्रकट की गई है-तुम जिस दुष्कर एवं अनभिमत कार्यमें अन्य जीवोंको “ये वहां नियुक्त करनेयोग्य हैं " ऐसा समझकर नियुक्त करते हो सो ऐसा व्यवहार तुम्हारा उन जीवोंके साथ नहीं है, किन्तु यह व्यवहार तुम स्वयं अपने ही साथ करते हो ऐसा समझना चाहिये; क्यों कि उनमें और तुममें जीवके सामान्य लक्षण की अपेक्षा कोई अंतर नहीं है। इसी प्रकार जिन जीवोंको तुम शारीरिक एवं मानसिक पीडा पहुंचाने योग्य मानकर उन्हें उस तरहकी पीडा पहुंचाते हो, प्राणोंसे उन्हें वियुक्त करते हो, परिग्रहण योग्य मानकर तुम जिन जीवोंका दास-दासी आदिरूपमें परिग्रह करते हो, यह सब એ શરીરમાં અધિષ્ઠિત પ્રત્યક્ષ રૂપથી પ્રતીત થાય છે તે પછી એને વિઘાત થવાથી તેને પણ વિઘાત માની લેવાય છે. આ પ્રકારે આત્મોપમતાસર્વત્ર-વફ્ટમાણુ पहोना मथनी साथे ५५५ समन्वित ४३ वा नये. २मा पात “तुमंसि" ઈત્યાદિ! પદમાં પ્રગટ કરેલ છે. તમે જે દુષ્કર એવાં અનભિમત કાર્યમાં અન્ય અને “આ ત્યાં નિયુક્ત કરવા ગ્ય છે ” એવું સમજીને નિયુક્ત કરે છે, એવે વ્યવહાર તમારે એ જીવોની સાથે નથી; પરંતુ આ વ્યવહાર તમે ફક્ત પિતાની જ સાથે કરે છે, એમ સમજવું જોઈએ. કેમકે એનામાં અને તમા રામાં જીવસામાન્યલક્ષણની અપેક્ષા કેઈ અંતર નથી. આ રીતે જે જીવોને તમે શારીરિક અને માનસિક પીડા પહોંચાડવા ગ્ય માનીને એને એવી જાતની પીડા પહોંચાડો છે, પ્રાણોથી તેને છુટા પાડવા યોગ્ય માનીને તમે તેને પ્રાણાથી વિયુક્ત કરે છે, પરિગ્રહણ માનીને તમે જે જીવોનું દાસ-દાસી આદિ રૂપમાં પરિગ્રહ કરે છે, આ સઘળો વ્યવહાર તમારે તે જીવો સાથેને ઉચિત २४
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे परोपयितव्यमिति, एतानि च वाक्यानि हिंसाविशेषप्रतिपादकान्येव सन्ति । स्वस्य हननाज्ञापन परितापन परिग्रहापद्रावणादिकार्यकारिणं कंचिद्विलोक्य यथा दुःखं जायते तथैवापरस्यापि हननादिकारी चेवं भवेस्तदाऽऽत्मौपम्येन तत्तत्कार्यादौ दुःखानि भवन्तीत्यालोच्य कस्य चिन्न हननादौ प्रवर्त्तितव्यमित्याशयः । एतदाव्यवहार तुम्हारा उन जीवोंके साथ उचित नहीं है; क्यों कि जिस प्रकार अपनी हिंसा करनेवालेको देखकर तुम्हें दुःख होता है, अपनेको अनुचित एवं दुष्कर कार्य में नियुक्त करानेवालेको जानकर जैसे तुम्हें कष्ट का अनुभव होता है, अपनेको परिताप पहुंचाने योग्य जाननेवाले व्यक्ति को देखकर जैसे स्वयंको संताप होता है, अपनेको दास-दासीरूपमें समझनेवालेके प्रति जैसे तुम्हें तिरस्कार जाग्रत होता है और जैसे अपने को प्राणोंसे वियुक्त करनेयोग्य माननेवालोंके ऊपर तुम्हें क्रोध होता है उसी प्रकार यदि तुम भी इस प्रकारका व्यवहार दूसरों के प्रति करते हो तो तुम्हारा यह व्यवहार आत्मोपमतासे तुम्हें स्वयं दुःखप्रद होगा । कारण कि हिंसनीय, आज्ञापनीय, परितापनीय, परिग्रहणीय और अपद्रावणीय तुम स्वयं हो जाते हो । अतः अन्यको उस २ व्यवहार के योग्य मानना ही स्वयं अपने को उस २ व्यवहारके योग्य मानना है । ये पूर्वोक्त समस्त वाक्य हिंसाके प्रकारों के ही प्रतिपादक हैं ऐसा समझना चाहिये। अतः आत्मज्ञानी मुनिका कर्तव्य है कि वह कभी भी किसी भी जीवके हिंसादिक कार्योंमें નથી, જે રીતે તમારી હિંસા કરવાવાળાને જોઈ ને જેટલું દુઃખ તમને થાય છે, પોતાને અનુચિત એવા દુષ્કર કાર્યોંમાં નિયુક્ત કરનારને સામે જોઇ જેમ તમને દુઃખના અનુભવ થાય છે, તમને પરતાપ પહેાંચાડનાર વ્યકિતને જાણી જે રીતે તમોને સંતાપ થાય છે, તમને દાસ-દાસી રૂપે સમજનાર તરફ જેવો તમને તિરસ્કાર જાગૃત થાય છે અને જેમ તમને પ્રાણથી વિયુકત કરવા ચેાગ્ય માનવાવાળા ઉપર તમને ક્રોધ થાય છે, આજ રીતે તમે પણ આવા પ્રકારના વ્યવહાર બીજાઆના તરફ કરા તા તમારો આ વ્યવહાર આત્મોપમતાથી તમને દુઃખદાયક થશે, કારણ કે હિંસનીય, આજ્ઞાપનીય, પરિતાપનીય, પરિગ્રહણીય, અને અપદ્રાવણીય તમે સ્વય' બની જાવ છે. માટે ખીજાને તેને વ્યવહારને ચેાગ્ય માનવું તે સ્વય' પાતાને જ તે તે વ્યવહારને યાગ્ય માનવા ખરેખર છે. આ પૂર્વાંકત સમસ્ત વાકય હિંસાના પ્રકારાનુ જ પ્રતિપાદક છે, એવુ સમજવુ' જોઈ એ. એથી આત્મજ્ઞાની મુનિનું કર્તવ્ય
૧૮૬
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ५
૨૮૭
शयेनैव स एव त्वमसीति सर्वत्रैक्यप्रतिपादनमिति तवानिष्टप्राप्तौ यथा दुःखं जायते तथैवान्यस्येति सम्यक समालोचयेति भावः । उपलक्षणमेतन्मृषावादादीनामपि । इन्- हन्यमानयोरैक्यकथनेन किमायातमित्याह - ' ऋजु 'रित्यादि - एतस्पतिबुद्धजीवी - एतस्य हन्तृ - हननीयैक्यस्य यत्प्रतिबुद्धं प्रतिबोधः परिज्ञानं तद् एतत्प्रतिबुद्धम् तेन जीवितुं शीलं यस्य स एतत्प्रतिबुद्धजीवी हननादिव्यापारनिवृत्तश्च ऋजुः=सरलः-प्रगुणः आत्मसमसकलप्राणिगणदुःखदर्शी भवति । ततः किमि -
प्रवृत्ति न करे । इसी आशयसे सूत्रकारने " स एव त्वमसि' इस वाक्यसे सर्वत्र हन्यमान - हन्ता आदिमें एकता का कथन किया है। जिस प्रकार अनिष्टकी प्राप्ति में तुम्हें दुःख होता है उसी प्रकार अन्यके साथ कृत यह अनिष्ट व्यवहार इन्हें भी दुःखप्रद होता है, इस प्रकार मोक्षाभिलाषी मुनिको सदा विचार करते रहना चाहिये, यही सूत्रकारका आशय है । " स्वमसि नाम स एव यं हन्तव्यमिति मन्यसे " यह सूत्रांश मृषावाद आदिका उपलक्षक है । हन्ता और हन्यमानमें जो एकताका कथन किया है उसका यह अभिप्राय है जो एतत्प्रतिबुद्धजीवी है-हन्ता और हन्यमानमें एकताका प्रतिबोधसे ही जिसका जीनेका स्वभाव है, अर्थात् दूस
के घातादिक व्यापार से निवृत्त जिसका जीवन है ऐसा ऋजु जीव अपने तुल्य समस्त जीवोंको मानकर उनके दुःखका दर्शी होता है । इससे उसे इस बात का बोध होता रहता है कि जिस प्रकार मेरी हिंसा होने पर मुझे
66
છે કે તે કદિ પણ કોઈપણ જીવની હિંસાના કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ ન કરે. આ આશયથી सूत्रारे “ स एव त्वमसि " मा वाथी सर्वत्र हुन्यभान हुन्ता आद्दिमां श्रेस्तानुं કથન કરેલ છે. જે પ્રકારે અનિષ્ટની પ્રાપ્તિથી તમોને દુઃખ થાય છે એ જ પ્રકારે અન્યની સાથે અનિષ્ટ વ્યવહાર એને પણ દુઃખપ્રદ થતા હોય છે. આ વાતનો મેાક્ષાભિલાષી મુનિએ સદા વિચાર કરતા રહેવુ જોઈએ, આવો સૂત્રકારના व्याशय छे. त्वमसि नाम स एव यं हन्तव्यमिति मन्यसे " मा सूत्रांश भूषावाह माहिनुं ઉપલક્ષક છે. હન્તા અને હુન્યમાનમાં જે એકતાનુ કથન કરેલ છેએના આ અભિપ્રાય છે કે જે એતપ્રતિબુદ્ધજીવી છે—હન્તા અને હન્યમાનમાં એકતાના પ્રતિ મેધથી જ જેને જીવવાના સ્વભાવ છે, અર્થાત્ ખીજાના ઘાતાદિક વ્યાપારથી નિવૃત્ત જેમનુ જીવન છે; એવા યાવાન જીવ પાતાની તુલ્ય સમસ્ત જીવાને માની એના દુ:ખમાં સહભાગી બને છે. આથી એને એ વાતનું જ્ઞાન થતું રહે છે કે જે પ્રકારે મારી હિંસા થવાથી મને દુઃખ થાય એ જ પ્રકારે અન્ય
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे स्याह-' तस्मादित्यादि-यस्माद् हन्यमानस्य दुःखं स्वात्मन इव जायते तस्मात् कारणात स्वौपम्येन न हन्ता परपाणिप्राणविराधको न भवेत् , तथैव नापि घातयेत् , अपि शब्दाद् घ्नन्तं नानुमोदयेदिति । अपि च आत्मना यदितरस्य अनुपश्चात् संवेदनम् अनुभावनम्-मोहनीयोदयेन यद् हननादिना दुःखमुत्पादितं तत्पाश्चादास्मनाऽनुभवनीयं भवति, इत्यवधार्य यं कंचिद् हन्तव्यमिति मन्यमानस्तं नाभिप्रार्थयेत् कदाचिदपि हन्तव्यतया नेच्छेत् , कस्यचिदपि घातं मनसाऽपि नो कामयेत, किंपुनः कायेन वचसेति हृदयम् ॥ सू० ५ ॥ दुःख होता है उसी प्रकार अन्य प्राणीको भी हिंसा होते समय दुःख होता है। इसलिये स्वात्मोपमताके ध्यानसे परप्राणीके प्राणोंका विराधक कभी भी मुनिजनको नहीं होना चाहिये । जिस प्रकार यह स्वयं हिंसासे विरक्त होता है, उसी प्रकार उससे वह अन्य जनको भी निवृत्त कराता है। "अपि" शब्दसे हिंसामें प्रवृत्त अन्यजन की वह अनुमोदना भी नहीं करता है यह बोध होता है । “अनुसंवेदनमात्मना यद् हन्तव्यं प्रार्थयेत्" अनु शब्दका अर्थ पश्चात् और संवेदन शब्दका अर्थ अनुभावन है। मोहनीय कर्मके उदयसे जो हननादिक व्यापारोंद्वारा अन्य जीवोंको दुःख पहुंचाया जाता है वह दुःख पश्चात्-पीछे मारनेवालोंके द्वारा भोगनेयोग्य होता है, ऐसा विचार कर-निश्चय कर " यह हन्तव्य है" इस प्रकारकी परिणतिसे कभी भी किसी भी जीवको मारनेयोग्य नहीं समझना चाहिये। जब मनसे भी इस प्रकारकी घात करनेरूप परिणतिके चिन्तन પ્રાણીઓને પણ હિંસા થતે સમયે દુખ થાય છે. આ માટે સ્વ આત્માના પ્રમાણના ધ્યાનથી બીજા પ્રાણીના પ્રાણના નાશકર્તા મુનિજને કદી પણ ન બનવું જોઈએ. જે રીતે જે પિતાના મનથી જ હિંસાથી વિરક્ત થાય છે, તેવી જ રીતે બીજાને પણ હિંસાથી નિવૃત્ત બનાવે છે.
“अपि” २०४थी हिंसामा प्रवृत्त मlon भासने पा) 2. मनमोहन भापता नथी, मेवो थाय छ. “ अनुसंवेदन" त्याह! मनु शहना मथ પશ્ચાત્ અને સંવેદન શબ્દનો અર્થ અનુભાવન છે. મેહનીય કર્મના ઉદયથી જે જીવ હિંસાદિક વ્યાપારોદ્વારા બીજા જીવોને જેવું દુઃખ પહોંચાડે છે તેવું દુઃખ પાછળથી મારનારા પિતે જ ભગવે છે, એવો વિચાર કરી–નિશ્ચય કરી “આ હન્તવ્ય છે” આ પ્રકારની પરિણતિથી કદિ પણ જીવને મારવા લાગ્યા સમજવું ન જોઈએ. જ્યારે મનમાં પણ આ પ્રકારને ઘાત કરવારૂપ વિચારનું
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ५
__ आत्मनाऽनुसंवेदनं कृतमित्यभिहितं, तत्र संवेदनस्य सुख-दुःखरूपतया कणाद -गौतमानुयायिनेवात्मनो गुणभूतेन विशेषगुणेन ज्ञानेन भेदोऽथवा चाभेद एवात्र शिष्यप्रश्ने सुधर्मास्वामी प्राह-' जे आया' इत्यादि ।
मूलम्-जे आया से विन्नाया, जे विण्णाया से आया जेण वियाणइ से आया, तं पडुच्च पडिसंखाए, एस आयावाई समियाए परियाए वियाहिये तिबेमि ॥ सू०६॥ तकका विचार मुनिजन या सामान्य जनके लिये निषिद्ध है तो काय
और वचनसे तो इस प्रकारकी परिणतिका निषेध स्वतः ही हो जाता है। मुनिजनके लिये सर्वथा मन, वचन और कायसे परजीवोंकी हिंसा
आदिका सर्वथा त्याग करना चाहिये यही इसका भावार्थ है ॥सू०५॥ ___ "आत्माको दूसरे जीवोंकी हिंसा आदि नहीं करना चाहिये; क्यों कि हिंसाजन्य पापकर्मका फल उसे भोगना पड़ता है ऐसा निश्चय कर वह सर्वथा हिंसा आदिका त्याग करे" ऐसा जो आपने कहा है सो इस प्रकारका निश्चय आत्मा ज्ञानसे ही करता है । तब हम पूछते हैं कि जिस प्रकार कणाद और गौतमके अनुयायियोंने आत्मासे ज्ञानगुणको सर्वथा भिन्न माना है, उसी प्रकार क्या आत्मासे ज्ञान गुणका सर्वथा भेद या अभेद आप भी मानते हैं ? इस प्रकार जम्बूस्वामीके प्रश्नका उत्तर देते हुए श्रीसुधर्मास्वामी महाराज कहते हैं-"जे आया" इत्यादिચિંતન કરવું મુનિજન અને સામાન્ય જનને માટે નિષિદ્ધ છે, તે કાયા અને વચનથી તે આ પ્રકારની પરિણતિને નિષેધ સ્વતઃ જ બની જાય છે. મુનિજનને માટે સદા મન વચન અને કાયાથી પરજીવોની હિંસા આદિનો સર્વથા ત્યાગ છે–એ આને ભાવાર્થ છે કે સૂટ ૫ છે
આત્માએ બીજા જીવોની હિંસા આદિ ન કરવું જોઈએ; કેમ કે હિંસાજન્ય પાપકર્મનું ફળ એણે ભેગવવું પડે છે, એવો નિશ્ચય કરી તે હિંસા આદિનો ત્યાગ કરે.” એવું આપે કહ્યું છે. પણ આ પ્રકારનો નિશ્ચય તે આત્મા જ્ઞાનથી જ કરે છે, ત્યારે અમે આપને આ પૂછીએ છીયે કે જે પ્રકારે કણાદ અને ગૌતમના અનુયાયીઓએ આત્માથી જ્ઞાન ગુણને સર્વથા ભિન્ન માનેલ છે, એ પ્રકારે આપ પણ શું આત્માથી જ્ઞાન ગુણને સર્વથા ભેદ યા અભેદ માને છે? આ પ્રકારના જખ્ખસ્વામીના પ્રશ્નનો ઉત્તર દેતાં શ્રી સુધર્માસ્વામી महा२।०४ ४ छ-"जे आया" त्याहि.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे छाया–य आत्मा स विज्ञाता, यो विज्ञाता स आत्मा, येन विजानाति स आत्मा, तं प्रतीत्य प्रतिसंख्यायते, एष आत्मवादी सम्यकपर्यायो व्याहृत इति ब्रवीमि ॥ मू०६॥
टीका-'य आत्मे 'त्यादि-य आत्मा-नित्य उपयोगलक्षणो जीवः स विज्ञाता-विज्ञानकर्ताऽपि स एव प्रख्यातः, न पुनरात्मनः पदार्थसार्थबोधकं ज्ञानं पृथक् यो विज्ञाता-पदार्थपरिच्छेदक उपयोगः स एव आत्मा-जीव उपयोगलक्षणः, उपयोगस्य च ज्ञानस्वरूपत्वेन ज्ञानात्मनोरभेदसिद्धिरित्यर्थः । ___ नित्य और उपयोगलक्षणवाला जीव ही आत्मा है और वही विज्ञान क्रियाका कर्ता है। इस आत्मासे पदार्थोंका बोधक ज्ञानगुण सर्वथा भिन्न नहीं है । इसी प्रकार जो पदार्थपरिच्छेदक उपयोग है वही आत्मा है, क्यों कि आत्मा स्वयं उपयोगलक्षणवाला है। यह उपयोग हीज्ञानस्वरूप है। इसलिये ज्ञान और आत्मामें अभेद है। ___ भावार्थ-शिष्यने जो यह प्रश्न किया था कि आत्मासे ज्ञानगुण सर्वथा भिन्न है क्या ? इसका उत्तर स्त्रकारने यहां दिया है, वे कहते हैं कि आत्मा और ज्ञानगुणमें परस्परमें सर्वथा भेद नहीं है, क्यों कि आत्मा का लक्षण उपयोग है, और यह उपयोग त्रिकालमें भी आत्मासे सर्वथा भिन्न नहीं होता है, इसी प्रकार उपयोग स्वरूपसे परिणत ही आत्मा है। उपयोग दो प्रकारका है-१ ज्ञानोपयोग, और दूसरा दर्शनोपयोग । दर्शनोपयोगमें पदार्थका सामान्य प्रतिभास होता है, ज्ञानोपयोगमें पदार्थ
નિત્ય અને ઉપયોગલક્ષણવાળા જીવ જ આત્મા છે અને એ જ વિજ્ઞાન ક્રિયાના કર્તા છે. આ આત્માથી પદાર્થોનું બેધક જ્ઞાનગુણ સર્વથા ભિન્ન નથી, આમ જે પદાર્થ–પરિચછેદક ઉપગ છે એ જ આત્મા છે; કેમકે આત્મા સ્વયં ઉપગલક્ષણવાળો છે. આ ઉપગ જ જ્ઞાનસ્વરૂપ છે. આ માટે જ્ઞાન અને આત્મામાં અભેદ છે.
ભાવાર્થ_શિષ્ય જે એવો પ્રશ્ન કર્યો હતો કે આત્માથી જ્ઞાનગુણ સર્વથા ભિન્ન છે? એને ઉત્તર સૂત્રકારે અહિં આપેલ છે, એ કહે છે કે આત્મા અને જ્ઞાનગુણમાં પરસ્પરમાં સર્વથા ભેદ નથી, કેમ કે આત્માનું લક્ષણ ઉપયોગ છે, અને એ ઉપગ ત્રણ કાળમાં પણ આત્માથી સર્વથા ભિન્ન થઈ શકતું નથી. આ રીતે ઉપયોગસ્વરૂપથી પરિણત જ આત્મા છે. ઉપયોગ બે પ્રકારને છે, (૧) જ્ઞાનોપયોગ, (૨) દશને પગ. દર્શને પગમાં પદાર્થને સામાન્ય પ્રતિભાસ થાય
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ५
नन्वत्राभेदप्रतिपादनेन सौगतमतप्रवेशस्ते हि-ज्ञानात्मनो रैक्यं प्रतिपादयन्तीति चेन्न, अभेदो हि-यथा-'नीलो घट' इत्यादौ नीलघटयोरेकत्र स्थितावपि न तयो रैक्यमपि तु नीलघटयोरभेद एव । अन्यथा-नीलगुणनाशे घटनाशप्रसङ्गस्य दुर्वारत्वं समापनेत । तथैव प्रकृते ज्ञानात्मनोरभेदेन तद्धर्मयोरेकत्र स्थिता. वपि तयोर्ज्ञानात्मनोनॆक्यमपि त्वभेद एवेत्यदोषात् । का भिन्न २ रूपसे विशेष बोध होता है। ऐसा कोई सा भी क्षण नहीं है जब आत्मा अपने इस स्वभावसे रहित हो तथा यह स्वभाव आत्माको छोड़ कर निराधार कहीं प्रतीत होता हो। आत्मा ही तत्तदुपयोगस्वरूप परिणमित होता रहता है। इससे यह बात प्रतीतिकोटिमें स्थिर होती है कि आत्मासे ज्ञानगुण और ज्ञानगुणसे आत्मा स्वतन्त्रभिन्न नहीं है।
शङ्का-ज्ञान और आत्माका अभेद माननेपर अपसिद्वान्त नामक निग्रहस्थान आता है; क्यों कि यह मान्यता जैन सिद्धान्तकी मान्यता पुष्ट न कर उल्टी सौगत (बौद्ध) मान्यताका ही समर्थन करती है । यह ज्ञान
और आत्माका अभेद बाद बौद्धोंका है न कि जैनियोंका। - उत्तर-जिस प्रकार " नीलो घटः" " नीला घट" इस वाक्यमें नोल और घट इन दोनोंकी एकत्र स्थिति होने पर भी इन दोनों में एकता नहीं मानी जाती है, किन्तु अभेद ही माना जाता है। अन्यथा दोनोंमें एकता मानने पर नीलगुणके नाश होने पर घटके नाशका भी છે. જ્ઞાનપગમાં પદાર્થના ભિન્ન ભિન્ન રૂપથી વિશેષ બંધ થાય છે. એવી કઈ પણ ક્ષણ નથી હોતી કે આત્મા પોતાના આ સ્વભાવથી રહિત બને. આ સ્વભાવ આત્માને છેડી શકતું નથી, આત્માથી જ્ઞાનગુણ અને જ્ઞાનગુણથી આત્મા स्वतंत्र-मनुहा नथी.
શંકા–જ્ઞાન અને આત્માને અભેદ માનવાથી અપસિદ્ધાંત નામક નિગ્રહસ્થાન આવે છે, કેમ કે આ માન્યતા જૈન સિદ્ધાંતની માન્યતાથી વિરૂદ્ધ બૌદ્ધ માન્યતાનું સમર્થન કરે છે. જ્ઞાન અને આત્માને અભેદવાદ બૌદ્ધોને છે, नोन! नथी.
उत्त२-२ सारे " नीलो घटः " नीता घी-20 पायम नीद मने ઘટ આ બન્નેની એકત્ર સ્થિતિ હોવા છતાં પણ આ બન્નેમાં એકતા મનાતી નથી; પણ અભેદ જ માનવામાં આવે છે. અન્યથા-અનેમાં એકતા માનવાથી
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९२
आचारागसूत्रे प्रसंग होगा उसी प्रकार प्रकृतमें ज्ञान और आत्मामें भी एकता नहीं है किन्तु अभेद ही है, इस प्रकार पूर्वोक्त दोष नहीं आता है। ___ भावार्थ-शङ्काकारने जो ज्ञान और आत्माके अभेदमें बौद्धवादका समर्थन करना प्रकट किया है उसका यहां पर प्रत्युत्तर दिया गया हैएकतामें और अभेदमें अन्तर है । बौद्ध सिद्धान्त आत्मामें अभेद नहीं मानता है किन्तु वह दोनोंमें एकता मानता है । इससे ज्ञानकी अथवा
आत्माकी स्वतन्त्र सत्ता सिद्ध नहीं होती है, किन्तु दोनों में एकता ही सिद्ध होती है। इस एकतामें या तो आत्माहीका अस्तित्व सिद्ध होता है या ज्ञानका । दोनोंका नहीं । अभेद पक्षमें ऐसा नहीं है । वहां पर "नीलो घटः" की तरह अभेद होने पर भी दोनोंकी सत्ताका विलोप नहीं होता है । गुण और गुणी में एकता मानने पर गुण गुणीका स्वतन्त्र अस्तित्व नहीं बनता है । गुण गुणीरूप और गुणी गुणरूपमें परिवर्तित हो जाते हैं । परन्तु अभेद पक्षमें यह बात नहीं आती, दोनोंकी स्वतन्त्र स्वरूपसे सत्ता रहती है-इस पक्षमें इतना होता है कि गुण गुणीको छोड़कर और गुणी गुणको छोड़ कर परस्पर निरपेक्षरूपमें नहीं रहते हैं; किन्तु परस्पर सापेक्षरूपमें ही इनकी वृत्ति बनी रहती है। नील और घट નીલગુણનો નાશ થવાથી ઘટના નાશને પણ પ્રસંગ બને. આ જ રીતે પ્રકૃતિમાં જ્ઞાન અને આત્મામાં પણ એકતા નથી છતાં અભેદ છે, આ પ્રકારે પૂર્વોક્ત દેષ આવતું નથી.
ભાવાર્થ_શકાકારે જે જ્ઞાન અને આત્માના અભેદમાં બૌદ્ધવાદનું સમર્થન પ્રગટ કરેલ છે તેને આ સ્થળે પ્રત્યુત્તર અપાયેલ છે. એકતામાં અને અભેદમાં અંતર છે. બૌદ્ધ સિદ્ધાંત જ્ઞાન અને આત્મામાં અભેદ નથી માનતે, પરંતુ તે બન્નેમાં એકતા માને છે. એનાથી જ્ઞાનની અને આત્માની સ્વતંત્ર સત્તા સિદ્ધ થતી નથી. પરંતુ બન્નેમાં એકતા જ સિદ્ધ થાય છે. આ એકતામાં યા તે આત્માનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે યા તે જ્ઞાનનું. બન્નેનું નહિ. અભેદ પક્ષમાં मे नथी, त्यां " नीलो घटः "नी भा३४ मले डोवा छतi ५४ मन्नेनी સત્તાને વિલેપ થતું નથી, ગુણ અને ગુણમાં એકતા માનવાથી ગુણ ગુણીનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ બનતું નથી. ગુણ ગુણીરૂપ અને ગુણી ગુણરૂપમાં પરિવર્તિત બને છે, પરંતુ અભેદ પક્ષમાં આ વાત આવતી નથી, બનેની સ્વતંત્ર સ્વરૂપથી સત્તા રહે છે. આ પક્ષમાં એટલું હોય છે કે ગુણ ગુણીને છેડીને અને ગુણી ગુણને છેડીને પરસ્પર નિરપેક્ષ રૂપમાં રહેતા નથી, પરંતુ પરસ્પર–સાપેક્ષ
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५ उ. ५
न च नीलनाशे घटोऽपि नीलात्मना नष्ट एवेति दृष्टान्तासिद्धिरिति वाच्यम् ; इन दोनों में परस्परमें एकता नहीं है किन्तु अभेद सम्बन्ध ही है। ऐसा नहीं है कि नीलस्वरूप घट और घट स्वरूप नील है। किन्तु घटको छोड़कर नीलकी और नीलको छोड़कर घटकी स्वतन्त्र सत्ता नहीं है । यदि इन दोनोंकी एकता मानी जावे तो नीलके नाश होने पर घटका नाश होना चाहिये। परन्तु ऐसा नहीं होता है।
शङ्का-नीलके नाश होने पर नीलात्मना घटका भी तो नाश हो जाता है-इसलिये दृष्टांतकी असिद्धि है ।
भावार्थ-यह जो अभी कहा गया है कि नील और घटकी एकता मानने पर नीलस्वरूप के नष्ट होने पर घटका भी नाश होना चाहिये, परन्तु ऐसा नहीं होता-अतः दोनोंमें एकता न मान कर अभेद ही मानना चाहिये, इस पर प्रतिवादीका यह आक्षेप है कि नीलके नाश होने पर नीलस्वरूपसे घटका भी नाश हो जाता है इसलिये यह दृष्टान्त सिद्ध नहीं है। किन्तु असिद्ध ही है । दृष्टान्त वादी और प्रतिवादी दोनों को सिद्ध हुआ करता है। इसीलिये दृष्टान्तके घलसे वादी अपने साध्यकी सिद्धि करता है। असिद्ध दृष्टान्तसे नहीं। રૂ૫માં એમની પ્રવૃત્તિ બની રહે છે, નીલ અને ઘટ આ બન્નેમાં પરસ્પરમાં એકતા નથી, પરંતુ અભેદ સંબંધ જ છે. એવું નથી કે નીલ સ્વરૂપ ઘટ અને ઘટ સ્વરૂપ નીલ છે, પરંતુ ઘટને છોડીને નીલની અને નીલને છોડીને ઘટની સ્વતંત્ર સત્તા નથી. જે આ બન્નેની એકતા માનવામાં આવે તે નીલના નાશથી ઘટને પણ નાશ થવો જોઈએ, પરંતુ એવું બનતું નથી.
શંકા-નીલને નાશ થવાથી નીલાત્મના ઘટને પણ નાશ થઈ જાય છે. આ માટે દષ્ટાન્તની અસિદ્ધિ છે.
ભાવાર્થઅહિં જે કહેવાયું છે કે નીલ અને ઘટની એકતા માનવાથી નીલ સ્વરૂપને નાશ થવાથી ઘટને પણ નાશ થ જોઈએ. પરંતુ એવું બનતું નથી માટે બનેમાં એકતા ન માનીને અભેદ જ માનવા જોઈએ. આ ઉપર પ્રતિવાદીને એ આક્ષેપ છે કે નીલને નાશ થવાથી નીલ સ્વરૂપથી ઘટને પણ નાશ થાય છે, આ કારણે આ દષ્ટાન્ત સિદ્ધ નથી, પરંતુ અસિદ્ધ જ છે. સિદ્ધ દષ્ટાતજ વાદી અને પ્રતિવાદી બનેને માન્ય હોય છે, માટે જ દષ્ટાંતના બળથી વાદી પિતાના સાધ્યની સિદ્ધિ કરે છે. અસિદ્ધ દષ્ટાંતથી નહીં.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९५
आचारागसूत्रे अनेकान्तवादिनामस्माकं मतेन पदार्थस्यानन्तधर्मात्मकतयैकधर्मविनाशेऽप्यन्यधर्मसत्त्वान्नष्ट इति व्यवहारासम्भवेन दृष्टान्तस्य सिद्धेः । तथैव दाष्ान्तिकेऽपि ज्ञानविशेषस्य नाशेऽपि नात्मनो नाशस्तस्यापरामूर्तत्वासंख्येयप्रादेशिकत्वाऽगुरुलघुत्वादिधर्माणां सत्त्वेन नष्ट आत्मेति व्यवहारासम्भवात्कुत्राप्यनुपपत्तिर्नास्ति किमधिकेनेत्यलम् ।
उत्तर-ऐसा नहीं कहना चाहिये । क्यों कि दृष्टान्त सिद्ध ही है असिद्ध नहीं है। हम अनेकान्तवादी जैन स्यावाद सिद्धान्तानुसार प्रत्येक पदार्थको अनन्त धर्मात्मक मानते हैं। इसलिये किसी एक विवक्षित धर्म का विनाश होने पर भी उसमें अन्य धर्मोंका सद्भाव होनेसे विवक्षित रूपके नष्ट होने पर भी वह सर्वथा नष्ट हो गया ऐसी मान्यता घटित नहीं हो सकती है। अतः दृष्टान्त सिद्ध ही है असिद्ध नहीं। इसी प्रकार दान्तिक (आस्मा और ज्ञान)में भी ज्ञान विशेष (विवक्षित घट आदि ज्ञान)के नाश-परिवर्तन होनेपर भी आत्मा का नाश नहीं होता है। क्यों कि आत्मामें अन्य अमूर्तत्व, असंख्यात प्रदेशित्व और अगुरुलघुत्व आदि अनेक धर्मोंका अस्तित्व रहता है । इसलिये विवक्षित धर्मके अभावमें आत्मा नष्ट हो गई ऐसा व्यवहार वहां संभवित नहीं हो सकता। अतः इस कथनमें कोई भी विरोध नहीं है। अधिक क्या कहा जाय।
ઉત્તર–એવું ન કહેવું જોઈએ; કેમ કે દષ્ટાંત સિદ્ધ જ છે અસિદ્ધ નથી. અમે અનેકાન્તવાદી જેનો સ્વાદુવાદ-સિદ્ધાંત અનુસાર પ્રત્યેક પદાર્થને અનત ધર્મા ત્મક માનીએ છીએ. આ કારણે કોઈ એક વિવક્ષિત ધર્મને વિનાશ થવા છતાં પણ એનામાં અન્ય ધર્મોને સદ્ભાવ હોવાથી વિવક્ષિત રૂપથી નષ્ટ થવા છતાં પણ એને સર્વથા નાશ થઈ ગયે એ માન્યતા બરાબર નથી. આથી દષ્ટાંત સિદ્ધજ છે અસિદ્ધ નથી. આ રીતે દાર્જીન્તિક–આત્મા અને જ્ઞાનમાં પણ જ્ઞાન વિશેષ ઘટ આદિજ્ઞાન–માં નાશ-પરિવર્તન થવા છતાં પણ આત્માને નાશ થતું નથી, કેમ કે આત્મામાં બીજા અમૂર્તવ, અસંખ્યાત પ્રદેશિત્વ અને અગુરુલઘુત્વ આદિ અનેક ધર્મોનું અસ્તિત્વ રહે છે. આથી વિવક્ષિત ધર્મના અભાવથી આત્માને નાશ થઈ ગયે એ કહેવું સંભવિત નથી, એટલે આ કથનમાં કોઈ પણ વિરોધ નથી. વધુ શું કહ્યું જાય.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ.५
ज्ञानात्मनोरभेदमुपपाद्य करणभूतेन ज्ञानेनाभेदप्रतिपादनायाह-'येने'त्यादि, येन-मत्यादिना ज्ञानेन करणभूतेन क्रियारूपेण वा पदार्थ विजानाति-वि-विशेषेण सामान्यविशेषादिरूपेणेत्यर्थः, जानाति-ज्ञानविषयीकरोति साकारणभूतः क्रियाभूतो वा आत्मा, आत्मनः परिणामित्वात् , अत एव 'स्त्र आत्मानमात्मना जानातीत्यादावेकस्यापि कथञ्चिद्भेदमादाय तथा प्रतीतिः कई-कम-करणक्रियादीनामैक्यादुपपद्यते। ____ ज्ञान और आत्माका अभेद कह कर करणभूत ज्ञानके साथ भी
आत्माका अभेद है-इस बातको प्रतिपादन करनेके निमित्त सूत्रकार कहते हैं-"येन विजानाति स आत्मा" कि जिस मति आदि करणभूत अथवा क्रियारूप ज्ञानसे आत्मा पदार्थों को सामान्य और विशेष आदि रूपसे जानता है उस करणरूप या क्रियारूपमें वह आत्मा ही परिणत हुआ है । क्यों कि आत्माका स्वभाव परिणमनशील है, कूटस्थ नित्य नहीं। अतः आत्मा ही उस करणज्ञान अथवा जाननेरूप क्रियासे परिणत हुआ है। "स्व आत्मानम् आत्मना जानाति"-आत्मा आत्माको आत्मासे जानता है-इस वाक्यप्रयोगमें एक आत्मा ही कथंचित् भेददृष्टिकी अपेक्षासे कर्ता, कर्म, क्रिया और करणरूपसे परिणत होता है, आत्मा कर्ता, आत्मानं कर्म, आत्मना करण और जानाति यह क्रिया है। यहां आत्मा ही एक पदार्थ कथंचित् भेदकी अपेक्षासे नानाकारक रूपमें परिणत होता हुआ प्रकट किया गया है। ऐसा होने पर भी आस्मारूप पदार्थ में अनेकता-परस्परमें कर्ता कर्म आदिमें भिन्नता सिद्ध नहीं होती है।
જ્ઞાન અને આત્માને અભેદ કહી કરણભૂત જ્ઞાનની સાથે આત્માને અભેદ छ २॥ पातने प्रतिपाहन ४२di सूत्र४२ ४ छे “ येन विजानाति स आत्मा" જે મતિ આદિ કરણભૂત અથવા ક્રિયારૂપ જ્ઞાનથી આત્મા પદાર્થોને સામાન્ય અને વિશેષ આદિ રૂપથી જાણે છે તે કરણરૂપ અથવા ક્રિયારૂપમાં તે આત્મા જ પરિણત થયેલ છે. કેમકે આત્માને સ્વભાવ પરિણમનશીલ છે, ફૂટસ્થ નિત્ય નથી. માટે આત્મા से ४ ४२५५ शान भने ३५ छियाथी परिशुत येत छ. “ स्व आत्मानम् आत्मना जानाति " मात्मा सामान सामाथी त छ, सा पायप्रयोगमा એક આત્મા જ કહેલા ભેદદષ્ટિની અપેક્ષાથી કર્તા, કર્મ, ક્રિયા અને કરણરૂપથી परिणत भने छे. आत्मा xi, आत्मानम् ४, आत्मना ४२९भने जानाति આ ક્રિયા છે. અહિં આત્મા જ એક પદાર્થ કહેવાયેલા ભેદની અપેક્ષાથી નાના
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९६
___आचाराङ्गसूत्रे ननु मुनिस्तपसा कर्म धुनोतीत्यादौ कर्तृ-कर्म-करण-क्रियाणां भेदस्याऽऽपामरसाधारणतया कथमैक्याभिधानमिति चेन्न-आत्मनस्तु परिणामित्वेन कर्मकरण-क्रियारूपेणापि परिणामादेकत्वस्य सौलभ्यात् , कर्तृ-कर्म-करण-क्रियाणा___ "मुनिस्तपसा कर्म धुनोति" इस वाक्यमें कर्ता, कर्म, करण
और क्रियामें परस्पर भिन्नता साधारण से साधारण प्राणी तकको भी प्रतीत होती है ? फिर आप कर्ता, कर्म आदि कारकों में परस्परमें अभिनता कैसे कहते हैं, सो ऐसा नहीं कहना चाहिये, क्यों कि हमारा तो सिर्फ इतना ही कहना है कि परिणामी होनेसे एक ही आत्म पदार्थ कर्ता, कर्म, करण और क्रियारूपमें परिणत होता देखा जाता है, हम यह तो कहते नहीं हैं कि अभेदमें ही कर्ता-करणादि रूपकी प्रतीति होती है ! यह प्रतीति तो अभेदमें भी होती है और भेदमें भी होती है। "आत्मा ज्ञानसे आत्माको जानता है "यहां पर अभेद है इसमें भी कर्तादि रूपकी प्रतीति होती है । " मुनि तपसे कर्मको नष्ट करता है" यहां पर भेदमें कर्ता कर्म आदिकी प्रतीति होती है, और करणरूप ज्ञानसे आत्माका अभेद संबंध है ऐसा मानना चाहिये। कर्ता, कर्म, करण और क्रियाओंकी प्रतीति अभेदमें भी कथंचित् भेद विवक्षाके वशसे बन जाती है। इस व्यवहारमें कोई विरोध नहीं है પ્રકારના રૂપમાં પરિણત તે બતાવવામાં આવેલ છે. આવું હેવા છતાં પણ આત્મારૂપ પદાર્થમાં અનેકતા-પરસ્પરમાં કર્તા કર્મ આદિમાં ભિન્નતા–સિદ્ધ થતી નથી.
“ मुनिस्तपसा कर्म धुनोति" २ १४यम ४ा, भी, ४२६५ मन जियामा પરસ્પર ભિન્નતા સાધારણમાં સાધારણ પ્રાણીને પણ પ્રતીત થાય છે. તે આ કર્તા કર્મ આદિમાં પરસ્પર અભિન્નતા કેમ કહે છે, તેમ કહેવું ન જોઈએ. કેમ કે અમારું તે ફકત એટલું જ કહેવું છે કે પરિણામ હેવાથી એકજ આત્મા પદાર્થ કર્તા, કર્મ, કરણ અને ક્રિયારૂપથી પરિણત થતે જોવામાં આવે છે. અમે તે એમ કહેતા નથી કે અભેદમાં જ કર્તા કરણદિરૂપની પ્રતીતિ થાય છેઆ પ્રતીતિ અભેદમાં પણ થાય છે અને ભેદમાં પણ થાય છે. આત્મા જ્ઞાનથી આત્માને જાણે છે” આ સ્થળે અભેદ છે, એમાં પણ કર્તા આદિ રૂપની પ્રતીતિ થાય છે. “ મુનિ તપથી કર્મને નષ્ટ કરે છે?” અહિં ભેદમાં કર્તા કર્મ આદિની પ્રતીતિ થાય છે, અને કરણરૂપ જ્ઞાનથી આત્માને અભેદ સંબંધ છે એવું માનવું જોઈએ. કર્તા, કર્મ, કરણ અને ક્રિયાઓની પ્રતીતિ અભેદમાં પણ કોઈ રીતે ભેદ વિવક્ષાના વશથી બની રહે છે. આ વ્યવહારમાં કોઈ વિરોધ નથી, અને એથી
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५ उ. ५ मैक्येऽपि कथं चिद्भेदमादाय तथा व्यवहारः । उक्तश्च
"भूतिर्येषां क्रिया सैव, कारकं सैव चोच्यते । " इति । प्रकृते ज्ञानात्मनोरेकत्वे किमायातमित्याह-'तमित्यादि'-तं ज्ञानस्वरूपऔर इसलिये इस प्रकारका व्यवहार होता है। कहा भी है। "भूतिर्येषां क्रिया सैव कारकं सैव चोच्यते ।" इति ।
शङ्का--प्रकृतमें ज्ञान और आत्माका अभेद संबंध मानने से आप क्या सिद्ध करना चाहते हैं ?
उत्तर-तमित्यादि-ज्ञान स्वरूप आत्माकी प्रतीतिसे उसी स्वरूपसे आत्माका कथन किया जाता है।
भावार्थ-ज्ञान और आत्माका अभेद मानने पर यह लाभ होता है कि आत्मा ज्ञानस्वरूप सिद्ध होता है । अन्यथा आत्मामें जडत्वका प्रसंग होगा; क्यों कि भेद संबंधमें आत्मा अज्ञस्वभाव ठहरता है। समवायादि संबंध से आत्मामें ज्ञानका संबंध मान लेने पर भी उसमें ज्ञत्व धर्म नहीं आ सकता; कारण कि समवाय एक और नित्ल होने से ज्ञानका संबंध आत्मासे ही करायेगा, अन्य आकाशादिकके साथ नहीं; इसमें कोई नियामक तर्क नहीं है । अतः अभेद पक्षमें आत्मामें तत्स्वरूपताकी सिद्धि होती है यह एक बड़ा भारी लाभ है। दूसरे-ज्ञान और मारने व्य१६२ य छे. ४थु ५५ छ-" भूतियेषां क्रिया सैव कारक सैव चोच्यते" त्याहि.
શંકા–વાસ્તવમાં જ્ઞાન અને આત્માને અભેદ સંબંધ માનવાથી આપ શું સિદ્ધ કરવા માગો છે?
उत्तर-तमित्यादि-ज्ञान-५३५ मामानी प्रतातिथी मे २१३५मां આત્માનું કથન કહેવામાં આવે છે.
ભાવાર્થ-જ્ઞાન અને આત્માને અભેદ માનવાથી આ લાભ થાય છે કે આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ સિદ્ધ થાય છે, એ સિવાય આત્મામાં જડત્વને પ્રસંગ બને, કેમ કે ભેદ સંબંધમાં આત્મા અજ્ઞ સ્વભાવ ઠરે છે, સમવાયાદિ સંબંધથી આત્મામાં જ્ઞાનને સંબંધ માની લેવાથી પણ એમાં જ્ઞત્વ ધર્મ આવી શકતું નથી, કારણ કે સમવાય એક અને નિત્ય હોવાથી જ્ઞાનને સંબંધ આત્માથી જ કરાશે. અન્ય આકાશાદિક્ની સાથે નહીં. આમાં કેઈ નિયામક તર્ક નથી. આથી અભેદ પક્ષમાં આત્મામાં તસ્વરૂપતાની સિદ્ધિ થાય છે, આ એક ઘણું મટે લાભ છે. બીજું
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे मात्मानं प्रतीत्य अवलम्ब्य पतिसंख्यायते ते नैवात्मना कथ्यते। ज्ञानात्मनोरेकत्वस्वीकर्ता कं गुणमासादयतीत्याह 'एष' इत्यादि-एष आत्मवादी ज्ञानात्मकत्ववादी 'सम्यक्पर्यायः' समीचा-सम्यग्भावेन पर्यायः संयमाचरणं यस्येति स सम्यकपर्यायः-सम्यगनगाराचारचारी,
यद्वा-'शमितापर्याय' इतिच्छाया। शमितापर्याय:-शमोऽस्यास्तीति शमी तस्य भावः शमिता तया पर्यायो यस्य स शमितापर्याया-उपशान्तकषायः व्याख्यातः-तीर्थकृद्भिः कथितः ।। मू० ६॥ इति ब्रवीमि '-इत्यस्यास्तूक्त एव।
॥ पश्चमाध्ययनस्य पश्चम उद्देशः समाप्तः॥५-५ ॥
आत्माका अभेद संबंध माननेवाला आत्मवादी सम्यग्भावसे संयममुनियोंके आचारका आचरण करनेवाला होता है। इस कथनमें सांख्यमतका खण्डन किया है। सांख्यसिद्धान्तमें ज्ञान प्रकृतिका धर्म माना गया है, आत्माको कमलपत्रकी तरह निलेप बतलाया है; अतः मुनियों के सम्यकू आचारके आचरण करनेका बोध प्रकृतिको ही होगा, आत्माको नहीं। फिर आत्माको इस प्रकार के कष्टोंमें पड़नेसे लाभ ही क्या है ? प्रकृतिके संबंध विच्छेद होते ही ज्ञानके अभावमें आत्मा अज्ञ बन जाने से जड़स्वरूप हो जायगा। परन्तु ऐसा तो है नहीं; क्यों कि स्वानुभवसे आत्मा स्वरूपसे चेतन है और इसीलिये वह अपनी मलिन परिणतिको छोड़नेके लिये मुनियोंके निर्मल आचारका पालनके लिये प्रयत्नशील होता है। अथवा "समियाए परियाए"की संस्कृत छाया “शमितापर्यायः" भी होती है, तब इस प्रकारसे अर्थकी संगति होती है कि ज्ञान और જ્ઞાન અને આત્માને અભેદ સંબંધ માનવાવાળા આત્મવાદી સમ્યભાવથી સંયમ–મુનિના આચારનું આચરણ કરવાવાળા બને છે, આ વાતમાં સાંખ્યમતનું ખંડન કરેલ છે. સાંખ્ય-સિદ્ધાંતમાં જ્ઞાન પ્રકૃતિને ધર્મ માનેલ છે. આત્માને તે કમલપત્રની માફક નિલેપ બતાવેલ છે. આથી મુનિયેના સમ્યક્ર આચારનું આચરણ કરવાને બોધ પ્રકૃતિને જ છે આત્માને નહીં. પછી આત્માને આ પ્રકારના દુઃખમાં પડવાથી લાભ શું છે. પ્રકૃતિને સંબંધ વિચછેદ થવાથી જ્ઞાનના અભાવમાં આત્મા અજ્ઞ થઈ જવાથી જડસ્વરૂપ બની જશે. પરંતુ એવું તો છે નહિ કેમ કે સ્વાનુભવથી આત્મા સ્વરૂપથી ચેતન છે અને એ માટે એ પિતાની મલિન પરિણતિને છોડવા માટે મુનિઓના નિર્મલ આચારનું પાલન ४२१॥ भाट प्रयत्नशील मन छ. अथा "समियाए परियाए"नी संस्कृत छाया शमितापर्यायः ५५ डाय छ, तो भारे मथनी संगति थाय छ । ज्ञान भने
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
D
-
--
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ५ आत्माके अभेद सम्बन्धमें यह शमितापर्यायवाला-उपशान्तकषायवाला होता है । ऐसा तीर्थङ्कर प्रभुने कहा है। ___ भावार्थ-ज्ञान और आत्माका अभेद सम्बन्ध है जब इस प्रकारकी प्रतीति होगी तभी तो जाकर मनुष्य उस अपनी निर्मल ज्ञान अवस्था को, जो कषायोंने मलिन कर रखी है। प्राप्त करनेके लिये, उन कषायों को दमन करनेके लिये या उन्हें उपशमित करनेके लिये प्रयत्नशील बनेगा। नहीं तो भूलमें अज्ञ होनेसे उन कषायोंको दमन करने या उपशमित करनेका उपायोंका बोध उसे कैसे हो सकेगा। इसलिये आत्मा और शानमें अभेद ही मानना श्रेयस्कर है। भेद नहीं । " इति ब्रवीमि" इन पदोंका अर्थ पहिले ही कहा जा चुका है ॥
॥पंचम अध्ययनका पंचम उद्देश समाप्त॥५-५॥ આત્માના અભેદ સંબંધમાં આ શમિતાપર્યાયવાળા–ઉપશાન્તકષાયવાળા બને છે. એવું તીર્થંકર પ્રભુએ કહ્યું છે.
ભાવાર્થ-જ્ઞાન અને આત્માને અભેદ સંબંધ છે. જ્યારે આ પ્રકારની પ્રતીતિ થશે ત્યારે મનુષ્ય પોતાના નિર્મળ જ્ઞાનની અવસ્થાઓને, કષાએ જે મલીન કરી રાખી છે. પ્રાપ્ત કરવા માટે, તે તે કક્ષાનું દમન કરવા માટે અથવા તેઓને ઉપશામિક કરવા માટે પ્રયત્નશીલ બનશે. નહિ તે ભૂલમાં અજ્ઞ હેવાથી એ કષાયોનું દમન અને ઉપશમિત કરવાના ઉપાયને બોધ એને કેવી રીતે થશે. આ માટે આત્મા અને જ્ઞાનમાં અભેદ માનો શ્રેયસ્કર छ. 8. इति ब्रवीमि " 2AL पहनो 24905 ४उपायेद छ.
પાંચમા અધ્યયનને પાંચમો ઉદ્દેશ સમાપ્ત . ૫-૫ છે
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
। अथ पञ्चमाध्ययनस्य षष्ठ उद्देशः । गतः पञ्चमोद्देश इदानीं षष्ठः प्रारभ्यते । अस्य च पूर्वी देशेन सहायमभिसम्बन्धः । पूर्वत्र ह्रदसदृश आचार्यों भवेदिति कथितम् । अत्रोद्देशे-' तादृशाचार्यसंसर्गत आचार्यशुश्रूषणरतेन मुनिना त्रिषष्टयधिकत्रिशतपाषण्डिकमतानां गृहस्थाना
॥ पांचवें अध्ययनका छठा उद्देश ॥ पंचम उद्देशका व्याख्यान हो चुका, अब इस समय छढे उद्देशका व्याख्यान प्रारंभ होता है । इस उद्देशका पूर्व उद्देशके साथ सम्बन्ध है
और वह इस प्रकार है-पूर्व पंचम उद्देशमें आचार्य महाराजको इद (द्रह) की उपमा दी है । उस इद उपमित आचार्यके पास शिष्यको रहना चाहिये, यह भी अच्छी तरह खुलासा किया जा चुका है । उनके निकट निवास करनेसे शिष्य किस २ संसर्गसे परे रहता है इस बातका इस उद्देशमें प्रदर्शन करना सूत्रकारको अभीष्ट है; अतः सर्व प्रथम यहां इस विषयका विवेचन करनेके लिये सूत्रकार, इस अभिप्रायसे प्रेरित हो कि हृदोपमित आचार्यके संसर्गसे उनकी सेवा वैयावृत्ति करनेमें रत चित्तवाला साधु ३६३ पाखण्डियोंके मतके संसर्गसे, गृहस्थोंके अधिक सम्पर्कसे एवं परतीथिकोंके संगसे पृथक् हो जाता है, “अणाणाए एगे" इत्यादि सूत्र
પાંચમા અધ્યયનને છઠ્ઠો ઉદ્દેશ. પાંચમો ઉદેશ કહેવાઈ ચૂક્યો છે, હવે છઠ્ઠા ઉદ્દેશને પ્રારંભ થાય છે. આ ઉદ્દેશને પૂર્વ ઉદ્દેશ સાથે સંબંધ છે, અને તે એ પ્રકારે છે કે પૂર્વ પાંચમા ઉદ્દેશમાં ગુરૂ મહારાજને હદની ઉપમા દેવામાં આવી છે. હદ ઉપમિત આચાર્ય મહારાજની પાસે શિષ્ય રહેવું જોઈએ એને પણ સારી રીતે ખુલાસે કરવામાં આવ્યો છે. એમની પાસે રહેવાથી શિષ્ય કયા ક્યા સંસર્ગથી દૂર રહે છે. એ વાતનું સ્પષ્ટીકરણ આ ઉદેશમાં સૂત્રકારને કરવું ઈટ છે, માટે સહુ પ્રથમ અહીં આ વિષયનું વિવેચન કરવા માટે સૂત્રકાર હોપમિત આચાર્યના સંસર્ગથી તેની સેવા વૈયાવૃત્તિ કરવામાં રતચિત્તવાળાસાધુ ૩૬૩ પાખંડીઓના મતના સંસર્ગથી અને પતિથીના સંગથી નિરાળો બને છે. આ અભિપ્રાયથી પ્રેરિત मनी " अणाणाए एगे प्रत्याहि सूत्रने प्रारन रे छे. मामा के सर्व प्रथम
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०१
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ६ परतीथिकानां च संसर्गपरित्यागो विधेयः' इति प्रतिपादयिष्यते । तत्रादौ पाषण्डिकमार्गपरित्यागमेव दर्शयति-'अणाणाए' इत्यादि
मूलम्-अणाणाए एगे सोवहाणा आणाए एगे निरुवट्ठाणा, एयं ते मा होउ, एयं कुसलस्स दंसणं, तदिट्टीए तम्मुत्तीए तप्पुरकारे तस्सन्नी तन्निवेसणे ॥ सू० १॥
छाया-अनाज्ञायामेके सोपस्थाना आज्ञायामेके निरुपस्थानाः, एतत्ते मा भवतु,एतत्कुशलस्य दर्शनम् ,तदृष्टया तन्मुक्त्या तत्पुस्कारस्तत्संज्ञी तनिवेशनः।'सू०१॥
टीका-'अनाज्ञाया 'मित्यादि-एके-केचन सदसद्विवेकविकला इन्द्रियविषयपाशबद्धाः, अनाज्ञायां तीर्थङ्करानुपदिष्टे स्वच्छन्दमार्गे ' सोपस्थानाः' सह उपस्थानेन=संयमाभासोद्योगेन ये स्थितास्ते सोपस्थाना-सावधाचरणप्रवृत्ताः वीतरागोपदिष्टधर्मरहिताः सन्ति, ते हि-'वयमपि संयमिनः' इति सगर्व वदन्तो लोकान् वश्चयन्तीत्यर्थः। किञ्च एके-केचन निन्दितमार्गानुगामितया दूषितान्तःका प्रारम्भ करते हैं। इसमें वे सर्व प्रथम ३६३ पाखण्डियोंके मार्गके परित्याग करनेका उपदेश देते हैं
कोई एक सत् और असत्के विवेकसे विकल हुए प्राणी इन्द्रियोंके विषयरूपी पाशसे बद्ध हो कर तीर्थङ्करद्वारा अनुपदिष्ट स्वच्छन्दमार्गमें प्रवृत्ति कर संयमाभासके आराधनके प्रयत्नमें उद्यमशील रहते हैं। स्वच्छन्द-प्रवृत्ति-विशिष्ट होनेसे ऐसे जीव सावद्य आचारी होते हैं और इसीलिये वे वीतरागद्वारा उपदिष्ट मार्गसे बहिर्भूत माने जाते हैं। ये संयमाभासी जीव " हम भी संयमी हैं " इस प्रकार गर्व करके संयमी होनेका लोगोंके समक्ष भाव प्रगट करते हैं और भोलेभाले प्राणियोंको अपने जालमें फसाते रहते हैं। कोई एक ऐसे भी हैं जो तीर्थङ्कर प्रभुकी ૩૬૩ પાખંડીઓના માર્ગને પરિત્યાગ કરવાને ઉપદેશ આપે છે.
કોઈ એક સત અને અસના વિવેકથી વિકલ બનેલ પ્રાણી ઈન્દ્રિના વિષયરૂપી પાસથી બંધાઈને તીર્થંકરદ્વારા પ્રતિપાદિત થયેલા રસ્તે પ્રવૃત્તિ કરી સંચમાભાસના આરાધનને પ્રયત્ન કરવામાં ઉદ્યમશીલ રહે છે. સ્વછંદ-પ્રવૃત્તિવિશિષ્ટ હોવાથી એ જીવ સાવદ્ય આચારી બને છે અને એથી એ જીવ વીતરાગદ્વારા ઉપદિષ્ટ માર્ગથી દૂર રહે છે એવા, સંયમાભાસી (દ્રવ્યલિંગી) જીવ “અમે પણ સંયમી છીયે” આ પ્રકારનો ગર્વ કરીને સંયમી હોવાને લેકો સમક્ષ ભાવ પ્રગટ કરે છે, અને ભોળાભાળા માણસોને પિતાની જાળમાં ફસાવતા રહે છે. કોઈ એવા પણ હોય છે કે જે તીર્થંકર પ્રભુની આજ્ઞાનું २६
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
आचाराङ्गसूत्रे करणाः प्रमादिनः, आज्ञायां भगवदुक्तमोक्षमार्गे निरुपस्थानाः निर्गतमुपस्थानमुद्योगो येषां ते निरुपस्थाना वीतरागप्ररूपिताचारचरणवर्जिताः सन्ति। एतत्-पूर्वोक्तं आज्ञाकी आराधना करनेके उद्योगसे ही रहित हैं। ऐसे जीव निन्दित मार्गके अनुसरण करनेवाले होनेकी वजहसे दूषित अन्तःकरणवाले एवं प्रमादशील रहा करते हैं । ये भगवत्कथित मोक्षमार्गमें निरुद्यमी होते हैं । भगवानने जिस आचारके पालन करनेका उपदेश दिया है वे इस आचारके पालन करने में वे विमुख रहा करते हैं।
भावार्थ-संसारमें कितनेक ऐसे मनुष्य हैं जो तीर्थङ्कर अप्रतिपादित मार्गमें उद्योग करते रहते हैं । स्वेच्छानुसार अपनी निरर्गल प्रवृत्ति बनाये हुए हैं । समझाये जाने पर भी ऐसे जीव आत्मकल्याणके मार्ग की तरफ ऋजुनहीं होते। कुछ ऐसे भी जीव हैं जो प्रभुप्रतिपादित मार्गमें उद्यमसे वर्जित हैं।
प्रथम कोटिके जीव लोकोंको प्रतारणा करने (ठगने )के निमित्त द्रव्यलिङ्गी साधुका वेष पहिनकर अपनेको वास्तविक संयमी घोषित करते हैं, तब दूसरी कोटिके मनुष्य मूलमें ही तीर्थङ्कर भगवान्की आज्ञाके आराधक नहीं होते हैं। यदि उन्हें समझाया जाय तो ये समझ सकते हैं और यथार्थ आघारकी ओर ऋजु हो सकते हैं, शिष्यको संबोधित करते हुए सूत्रकार आशीर्वाद वचनरूपमें उससे कहते हैं कि हे शिष्य! આરાધન કરવામાં ઉદ્યોગરહિત છે. આવા મનુષ્ય નિન્દિતમાર્ગનું અનુસરણ કરવાવાળા હોવાને કારણે દૂષિત અંતઃકરણવાળા અને પ્રમાદશીલ રહ્યા કરે છે. એવા જી ભગવત્કથિત મોક્ષમાર્ગમાં નિરૂદ્યમી હોય છે. ભગવાને જે આચારનું પાલન કરવાને ઉપદેશ આપ્યો છે એ આચારનું પાલન કરવાથી વિમુખ રહ્યા કરે છે.
ભાવાર્થ–સંસારમાં કેટલાક એવા મનુષ્ય છે જે તીર્થંકર અપ્રતિપાદિત માર્ગમાં ઉદ્યોગશીલ રહે છે અને સ્વેચ્છાનુસાર પોતાની ભિન્ન પ્રવૃત્તિ કર્યો જાય છે, અને સમજાવવા છતાં પણ આવા મનુષ્ય આત્મકલ્યાણના માર્ગ તરફ વળતા નથી. કોઈ એવા પણ જીવ છે જે પ્રભુપ્રતિપાદિત માર્ગમાં ઉદ્યમથી દૂર છે. પ્રથમ કોટિના જીવ લોકોને ઠગવા નિમિત્તે દ્રવ્યલિંગી સાધુનો વેશ પહેરી પોતાને સાચા સંયમી જાહેર કરે છે. એનાથી બીજી કોટિના જીવ મૂળમાં જ તીર્થંકર ભગવાનની આજ્ઞાના આરાધક નથી હોતા, એમને જે સમજાવવામાં આવે તો સમજી શકે છે અને યથાર્થ આચારની તરફ એ વળી શકે છે. શિષ્યને સંબોધન કરતાં સૂત્રકાર અશીર્વાદ વચનરૂપમાં એમને કહે છે કે હે શિષ્ય !
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०३
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५ उ. ६ निन्दितमार्गाचरणं श्रेयोमार्गानाचरणं चैतवयं ते तव गुरुवाक्यानुयायिनः, मा भवतु । ताभ्यां नरक-निगोदादिदुर्गतिरवश्यम्भाविनीत्यवधार्य ततो निवर्तितव्यमित्याशयः। एतस्य स्वमतिकल्पितत्वं परिहत्तुमाह-'एत' दित्यादि-एतत्= पूर्वोक्तं कुमार्गाचरणं सन्मार्गस्खलनं च दुर्गतिनिदानमिति कुशलस्य सर्वज्ञस्य दर्शनम् अभिमतम् आशय इत्यर्थः। ___ यद्वा-पूर्वोक्तवैपरीत्येन एतत् अनाज्ञायां निरुपस्थानत्वमाज्ञायां च सोपस्थानत्वमित्युभयं कुशलस्य दर्शनमस्ति । " एतत्ते मा भवतु" ये पूर्वोक्त प्रथम कोटिवालेका निन्दित आचरण
और द्वितीय कोटिवालेका श्रेयोमार्गका अनाचरण यह दोनों प्रकारकी प्रवृत्ति गुरुवाक्यके अनुसार प्रवृत्तिशील तुझमें नहीं होवे । क्यों कि इस प्रकारकी प्रवृत्तिसे जीव नरक निगोदादिकके दुःखोंका अवश्य भोगनेवाला होता है, इस प्रकार अपनी आत्मामें दृढ़ विश्वाससम्पन्न बन इस दुष्प्रवृत्तिसे सदा अपनी रक्षा कर-उस ओरसे अपने को सदा बचाता रह ! हे जम्बू ! सर्वज्ञ भगवान् की यही आज्ञा है । यह मैं अपनी बुद्धिसे नहीं कहता हूं। "एतत्कुशलस्य दर्शनम् " इस सूत्रांशका यह भी भाव होता है कि पूर्व में जो यह कहा है कि अनाज्ञामें सोपस्थानता और आज्ञामें निरुपस्थानता तुझमें नहीं होवे-सो इन दोनोंसे विपरीत तू अपनी प्रवृत्ति बना, अर्थात्-अनाज्ञामें निरुद्यमी और आज्ञामें सोद्यमी बन-यही सर्वज्ञकी आज्ञा है, अथवा-अनाज्ञामें सोपस्थानता और आज्ञा " एतत्ते मा भवतु ॥ २॥ पूर्वात प्रथम प्रोटीनु महत माय२९५ मने બીજી કોટિવાળાનું શ્રેયમાર્ગમાં અનાચરણ આ બન્ને પ્રકારની પ્રવૃત્તિ ગુરૂ વાક્યના અનુસાર પ્રવૃત્તિશીલ તારામાં ન બને, કેમ કે આ પ્રકારની પ્રવૃત્તિથી જીવ નરકનિગોદાદિકના દુખોને ભોગવનાર અવશ્ય બને છે. આ પ્રકારે પિતાના આત્મામાં દઢવિશ્વાસસંપન્ન બની ખરાબ પ્રવૃત્તિથી સદા તારી રક્ષા કર. એ તરફથી સદા પિતાની જાતને બચાવ. હે જમ્બુ સર્વજ્ઞ ભગવાનની આ આજ્ઞા छ. २मा हुँ भारी मुद्धिथी तो नथी. “ एतत्कुशलस्य दर्शनम्" सूत्रांशन। એ પણ ભાવાર્થ થાય છે કે પૂર્વે જે કહેવામાં આવ્યું છે કે અનાજ્ઞામાં સેપસ્થાનતા અને આજ્ઞામાં નિરૂપસ્થાનતા તારામાં ન થાય, માટે આવા દોષથી વિપરીત તું તારી પ્રવૃત્તિ બનાવ. અર્થાત્ અનાજ્ઞામાં નિરૂદ્યમી અને આજ્ઞામાં સેદ્યમી બન. એવી સર્વજ્ઞની આજ્ઞા છે. અથવા–અનાજ્ઞામાં
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
आचारागसूत्रे अथवा-पूर्वोक्तमेतद्वयं विहाय निरन्तरं गुरुकुलनिवासिना त्वया भाव्यम् , एतत्-शिष्यं प्रत्युपदेशवचनं कुशलस्य दर्शनम् । एतस्यैवार्थस्य प्रकटनायाह'तदृष्टथे 'त्यादि- तदृष्टया तन्मुक्त्या तत्पुरस्कारस्तत्संज्ञी तन्निवेशनः' इत्यादेाख्यानाध्ययने चतुर्थों देशे प्रोक्ता । आचार्यदृष्टया वर्तमानस्तदुक्ताचारचरणशीलस्तदिङ्गिताकारपरिज्ञस्तज्ज्ञानोपयुक्तो मुनिनित्यं गुरुकुलवासी भवेदित्यर्थः । कुमा
र्गाऽऽसेवनं सन्मार्गाऽसेवनं च कल्याणमार्गविघातकं भवतीति तयोर्गुरुसमीपावमें निरुपस्थानताको छोड़ कर हे शिष्य ! तू निरन्तर गुरुकुलका निवासी बन-इस प्रकार शिष्यको समझानेके लिये सूत्रकारने सर्वज्ञके आज्ञावचन का यह प्रदर्शन किया है-" तदृष्टया तन्मुक्त्या तत्पुरस्कारस्तत्संगी तन्निवेशनः"। इसी अर्थ को पुष्ट या प्रकटन करने के लिये सूत्रकारके इन पदों का व्याख्यान टीकाकारने पहिले इसी अध्ययनके चतुर्थ उद्देशके दूसरे सूत्र में कर दिया है। इसका भावार्थ यही है कि आचार्यकी निश्रामें रहनेवाला, उनके कहे अनुसार अपनी दैनिक चर्याका आचरण करनेवाला और उनके इंगित-आकारका ज्ञाता ऐसा शिष्य ज्ञान, ध्यान और अध्ययनमें निरत रहता हुआ गुरुकुलमें निवासके योग्य होता है । कुमार्गका आसेवन और सन्मार्गका अनासेवन करना ये दोनों बातें कल्याणमार्गकी निरोधक या विघातक मानी गई हैं; इसलिये जो शिष्य गुरुकुलमें निवास करेगा-गुरुकी निश्रामें या उनके समीप रहेगा उसके पास इस प्रकारकी प्रवृत्ति नहीं हो सकती ! इसलिये शिष्यको गुरुकुलनिवासी बननेकी સેપસ્થાનતા અને આજ્ઞામાં નિરૂપસ્થાનતાને છોડીને હે શિષ્ય! તું નિરંતર ગુરૂકુળને નિવાસી બન. આ પ્રકારે શિષ્યને સમજાવવા માટે સૂત્રકારે સર્વજ્ઞની माज्ञान क्यनने प्रदर्शित ४२व छ–“ तदृष्टया" त्याहि । मे १४ मथनी पुष्टि અને પ્રગટ કરવા માટે સૂત્રકારના આ પદોનું વ્યાખ્યાન ટીકાકારે પહેલા આ જ અધ્યયનના ચોથા ઉદેશના બીજા સૂત્રમાં કરેલ છે. એને ભાવાર્થ એ છે કે આચાર્યની નિશ્રામાં રહેવાવાળા એમના કહ્યા અનુસાર પિતાની દૈનિક ચર્ચાનું આચરણ કરવાવાળા અને એમના ભાવને જાણવાવાળા એવા શિષ્ય જ્ઞાન, ધ્યાન અને અધ્યયનમાં નિરત રહીને ગુરૂકુળમાં નિવાસને યોગ્ય બને છે. કુમાગનું આસેવન અને સન્માર્ગનું અનાસેવન કરવું એ બનને વાતે કલ્યાણ માર્ગની નિરોધક અને વિઘાતક માની ગઈ છે. આ કારણે જે શિષ્ય ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરશે, ગુરૂની નિશ્રામાં અને તેની સમીપ રહેશે એની પાસે આવા પ્રકારની પ્રવૃત્તિ બનતી નથી. આ કારણે શિષ્યને ગુરૂકુળ નિવાસી બનાવવા તરફ સૂત્ર
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०५
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ६ स्थानेन न कदाऽप्यवसरसम्भव इति भावः ॥ मू० १ ॥ तादृशः कं गुणमासादयतीत्याह-' अभिभूय' इत्यादि
मूलम्-आभिभूय अदक्खू अणभिभूए पभू निरालंबणयाए जे महं अबहिमणे, पवाएण पवायं जाणिज्जा, सह संमइयाए परवागरणेणं अन्नेसिं वा अंतिए सुच्चा ॥ सू० २॥
छाया-अभिभूयाद्राक्षीदनभिभूतः प्रभुनिरालम्बनताया यो महान् अबहिमनाः, प्रवादेन प्रवादं जानीयात् , सह सम्मत्या परव्याकरणेनान्येषां वाऽन्तिके श्रुत्वा ।। मू० २॥ ___टीका-'अभिभूये' त्यादि-यः ‘तदृष्टया'-इत्यादि-विशेषणविशिष्टो मुनिः, अभिभूय परीषहोपसर्ग घातिकर्मचतुष्टयं वा पराजित्य, अनभिभूतः अनुकूल-प्रतिकूलोपसर्गेण परतैर्थिकैर्वा न पराभूतः सन् अद्राक्षीत्-जिनोत्ततत्त्वमीप्सितवान्, स निरालम्बनतायाः पूर्व-पश्चात्संयोगत्यागेन निराधारतायाः प्रभुः समर्थः, ओर सूत्रकारका खास प्रेरणात्मक यह आदेश है ॥ सू० २॥
इस प्रकारका शिष्य कौनसे गुणका भाजन होता है, इस बातको प्रकट करनेके लिये सूत्रकार कहते हैं “ अभिभूय" इत्यादि ।
जो मुनि " तदृष्टया तन्मुक्त्या" इत्यादि पूर्वोक्त सूत्रांश प्रतिपादित विशेषणों से युक्त होता है तथा परिषह और उपसर्गों को या कर्मचतुष्टयको जीतकर जो उनसे अव्याहत पराक्रमवाला हाता है, अनुकूल प्रतिकूल उपसगों अथवा परतीर्थिकसे अजेय होता हुआ जिनेन्द्रद्वारा प्रतिपादित वस्तुस्वरूपका जो विचारक होता है, वह पूर्वसंयोग और पश्चात्संयोगका परित्यागी हो कर किसीके भी अवलम्बन-सहारेकी अपेक्षा नहीं रखता है। इस संसारमें माता, पिता, पुत्र, स्त्री और मित्र કારને આ મુખ્ય પ્રેરણાત્મક આદેશ છે.
- આ પ્રકારને શિષ્ય કેવા ગુણને ધારક હોય છે, આ વાતને પ્રગટ કરવા भाट सूत्रा२ ४१ छ “ अभिभूय " त्याह!
हे मुनि “ तदृष्टया तन्मुक्त्या" त्यादि पूति सूत्रांश प्रतिपादित विश. પણથી યુક્ત હોય છે તથા પરિષહ અને ઉપસર્ગોને અથવા ચાર ઘાતિયા કર્મને જીતીને જે તેનાથી અવ્યાહત પરાકમવાળા થાય છે. અનુકૂળ પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગો અને પરતીર્થિકોથી વિજયી બનીને જીનેન્દ્રદ્વારા પ્રતિપાદિત વસ્તુસ્વરૂપના જે વિચારક હોય છે તે પૂર્વસંયોગના પરિત્યાગી બનીને કોઈને પણ ઓશીયાળા રહેવાની અપેક્ષા રાખતા નથી.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे आलम्बनानपेक्षी भवतीत्यर्थः । अत्र संसारे माता- पितृ - पुत्र - कलत्र - मित्रादय आलम्बनभूताः सन्तीति यदापाततः प्रतिभाति न तु वास्तविकं, तैस्त्राण-शरणासम्भवात् नाऽऽलम्बन भूताः, तत्सम्बन्धस्य मोहादिजनकत्वेन कुगतिहेतुत्वात् । एवं यो विभावयति स संयमादृते न किमप्यालम्बनमभिलषतीति भावः । कश्चतादृशः ? इति प्रश्न प्राह - ' यो महा' - नित्यादि - यः = रत्नत्रय समाराधकः महान् = महापुरुषो लघुकर्मा अबहिर्मनाः =बहिः = तीर्थङ्करोपदेशादन्यत्र न विद्यते मनः = चित्तं यस्य सोऽवहिर्मनाः = वीतरागाज्ञानुयायी परिहृतपरतैर्थिकमतो भवति । स एव च प्रवादेन - प्रकृष्टेन वादेन = पूर्वाचार्यपारम्परिकोपदेशेन प्रवादं = वीतरागवचनं जानीयात् = ज्ञानविषयीकुर्यात्समालोचयेदित्यर्थः ।
२०६
आदि अवलम्बनभूत पदार्थ ऊपरसे ही मोही जीवको मालूम पड़ते हैं, विवेकदृष्टिसे देखने पर तो ये बिलकुल निःस्सार ही हैं, इनसे किसी भी प्रकार से किसी भी जीवकी न तो रक्षा ही हो सकती है और न ये किसीके लिये त्राणशरणरूप ही हैं। इनके साथ जननीजनकत्वादिरूप संबंध मोहका जनक होनेसे इस जीवको कुगतिमें ही पहुंचानेका एक मात्र कारण बनता है" इस प्रकार जो विचारता है वह संयमके सिवाय किसी भी वस्तु को अपना अवलम्बनभूत नहीं समझता है ।
ऐसा कौन मनुष्य हो सकता है ? इस प्रश्नका उत्तररूप समाधान करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि “यो महान् अबहिर्मनाः प्रवादेन प्रवादं जानीयात् " जो रत्नत्रयकी आराधनासे महान - लघुकर्मी बना है तथा तीर्थङ्करके उपदेशके सिवाय जिसका चित्त अन्यतीर्थिकोंके उपदेशमें
આ સંસારમાં માતા, પિતા, પુત્ર, સ્ત્રી અને મિત્ર આદિ અવલખનભૂત પદા ઉપરથીજ મોહ પમાડનારાં જીવને માલુમ પડે છે, વિવેક દૃષ્ટિથી જોવાથી તો આ બધાં તદ્દન નિસ્સાર જ છે. એથી કોઈ પણ પ્રકારેકોઈ પણ જીવની ન તો રક્ષા થઈ શકે છે કે ન તા તે કોઈ ને માટે ત્રાણુ શરણુરૂપ છે. એમની સાથે જનનીજનક ઇત્યાદિ રૂપ સંબંધ મોહનાં કારણ હોવાથી આ જીવને કુગતીમાં પહેચાડવાના કારણભૂત બને છે. આ પ્રકારે જે વિચારે છે તે સંયમના સિવાય કોઇ પણ વસ્તુને પોતાને અવલખનભૂત માનતા નથી.
એવા કયા મનુષ્ય હોઇ શકે છે ? આવા પ્રશ્નના ઉત્તરરૂપ સમાધાન १२तां सूत्रअ२ हे छे “ यो महान् अबहिर्मनाः " हत्याहि ने रत्नत्रयनी आराધનાથી મહાન—લઘુકર્મી બન્યા છે તથા તીર્થંકરના ઉપદેશ સિવાય જેનુ' ચિત્ત
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ६
२०७ यद्वा-'अबहिर्मनाः' नानाविधलौकिकसिद्धिदर्शनेनापि सर्वज्ञोपदेशात् बहिः= पृथग्भूते परमते न विद्यते मनो यस्य स तथा। ताश्च सिद्धय इन्द्रजालकसदृश्य एवेति संलग्न नहीं होता है ऐसा वीतरागके मतका पथिक एवं अन्य एकान्तवादियोंके सिद्धान्तकी ओर नहीं झुकनेवाला मनुष्य पूर्व आचार्य परम्परा से आगत उपदेशद्वारा वीतरागके वचनका, संशय-विपर्यय आदि दोषों से रहित ही विचार करनेवाला हो सकता है। ___भावार्थ-ऐसा कौन मनुष्य हो सकता है ? इस प्रश्नका समाधान यहां पर सूत्रकारने किया है। वे कहते हैं कि ऐसा वही मनुष्य हो सकता है कि जिसने सम्यग्दर्शनादिककी आराधनासे अपने जीवनको कर्मके भारसे लघु बना लिया है, अर्थात्-जो आसन्नसंसारी है, तथा जिसके चित्तमें वीतराग धर्मके सिवाय अन्य धर्मके प्रति धार्मिक भावनासे थोड़ी सी भी श्रद्धा नहीं है। क्यों कि वीतराग धर्मको ही वह अपना सब कुछ समझता है तथा पूर्व आचार्य परंपराके अनुसार प्रवाहरूपसे चले आये उपदेशसे ही जो वीतरागके वचनका श्रद्धालु बना है, जो यह अच्छी तरहसे समझ चुका है कि वीतरागवचन संशय विपर्यय एवं अनध्यवसाय आदि दोषोंसे रहित हैं, वही उत्कृष्टसंयमी है ।
अथवा-" अबहिर्मनाः" इस पदका अर्थ इस प्रकारसे भी होता બીજા ધર્મવાળાના ઉપદેશમાં લાગતું નથી એવા વીતરાગનો અનુગામી અને એકાન્તવાદીઓના સિદ્ધાંતની તરફ નહિ ઝુકવાવાળા મનુષ્ય પૂર્વ-આચાર્ય પરંપરાથી આવેલ ઉપદેશદ્વારા વીતરાગના વચનમાં, સંશય-વિપર્યય આદિ દેશોથી રહિત વિચાર કરવાના થઈ શકે છે.
ભાવાર્થ—એ મનુષ્ય હોઈ શકે છે ? આ પ્રશ્નનું સમાધાન અહિં સૂત્રકારે કરેલ છે. એ કહે છે કે એવો એ જ મનુષ્ય હોઈ શકે છે કે જેણે સમ્યગ્દર્શનાદિકની આરાધનાથી પિતાના જીવનને કર્મના ભારથી લઘુ બનાવી દીધેલા છે. અર્થાત્ જે આસન્નસંસારી–હુલકમી છે, તથા જેના ચિત્તમાં વીતરાગ ધર્મ સિવાય અન્ય ધર્મ તરફ ધાર્મિક ભાવનાથી થોડી માત્ર પણ શ્રદ્ધા નથી. કેમ કે વીતરાગ ધર્મને જ એ પિતાનું સર્વસ્વ સમજે છે તથા પૂર્વ–આચાર્ય-પરંપરા અનુસાર પ્રવાહરૂપથી ચાલ્યા આવતા ઉપદેશથી જે વીતરાગના વચનેને શ્રદ્ધાળુ બનેલ છે, અને એ સારી રીતે સમજી ચૂકેલ છે કે વીતરાગ વચન સંશય વિપર્યય અને અનધ્યવસાય આદિ દોષોથી રહિત છે. એ જ ઉત્કૃષ્ટ સંયમી છે.
मथा-“ अबहिर्मनाः" ॥ पहन। मथ मा प्रारथी ५५ थाय छ,
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
आचाराङ्गसूत्रे विचार्य प्रवादेन भगवद्वचनेन प्रवाद-त्रिषष्टयधिकत्रिशतपरतैर्थिकमतं जानीयात्अनासेव्यतया बुद्धयेत, मिथ्यावविलसिततया ज्ञात्वा परीक्ष्य च तेषां मतं खण्डयेदित्यर्थः । ते च परतैर्थिकमवादाः परस्परविरुद्धार्था नैकत्र पर्यवसितार्थास्तद्यथाहै कि पूर्वोक्त वह जीव अन्य मतमें अनेक प्रकार की सिद्धियों को देखता है, तो भी उसका चित्त उस ओर नहीं झुकता है । कारण कि वह समझता है कि अनेक प्रकारकी उन २ सिद्धियों से विशिष्ट वे सिद्ध इन्द्रजालियों जैसे ही हैं । इस प्रकार विचार कर वह वीतराग प्रभुके वचनोंके सहारेसे ३६३ पाखंडियोंके मतको अनासेव्य-सेवन करनेके अयोग्य ही मानता है-ये सब मिथ्यात्वके ही विलास हैं, इनसे आत्मिक शांतिलाभ नहीं हो सकता है ऐसा जानकर और उन्हें अपनी बुद्धिरूपी तर्कणाकी कसौटी पर कस कर ग्राह्यकोटिमें परिगणित नहीं करता है। इनसे अन्य भोलेभाले जीवोंका भविष्यमें अहित न हो जाय इस विचारसे उनमें वह प्रमाणता का भी खण्डन करता है। वह जानता है कि इन मतोंमें प्रतिपादित विषय परस्परमें विरुद्ध अर्थकी प्ररूपणा करता है, जो कुछ विषय इनमें लिखा गया है वह ठीक नहीं है, कारण कि जिस विषयको एक स्थान पर हेय बताया है उसी विषयको दूसरी जगह उपादेय बतलाया गया है। हम देखते हैं कि वेद जो एक सनातन सिद्धांत का उनकी मान्यतानुसार सबसे पुराना और प्रमाणिक ग्रन्थ है उसमें પૂર્વોક્ત તે જીવ અન્ય મતમાં અનેક પ્રકારની સિદ્ધિઓને દેખે છે તે પણ તેનું ચિત્ત તે તરફ લાગતું નથી. કારણ કે તે સમજે છે કે અનેક પ્રકારની તેવી તેવી સિદ્ધિઓથી યુકત તે સિદ્ધ ઈન્દ્રજાળિક માફક છે આ પ્રકારને વિચાર કરી એ વીતરાગ પ્રભુના વચનના આધારથી ૩૬૩ પાખંડીઓના મતને સેવન કરવાને અયોગ્ય માને છે. આ બધું મિથ્યાત્વને જ વિલાસ છે. એનાથી આત્મિક શાન્તિને લાભ મળી શકતું નથી, એવું જાણી અને એને પિતાની બુદ્ધિરૂપી તકની કસેટી પર કસીને ગ્રહણ કરવા લાયક માનતા નથી. એનાથી બીજા ભોળાભાળા માણસનું અહિત ભવિષ્યમાં ન બને એ વિચારથી આવા માણસો સમક્ષ તેના વિચારોનું એ ખંડન કરતું રહે છે. એ જાણે છે કે આવા મતેમાં પ્રતિપાદિત વિષય પરસ્પરમાં વિરૂદ્ધ અથની પ્રરૂપણ કરે છે. જે કોઈ વિષય એમાં લખેલ છે તે બરાબર નથી. કારણ કે જે વિષયને એક સ્થળે હેય બતાવેલ છે ત્યારે એ જ વિષયને બીજે સ્થળે ઉપાદેય બતાવેલ છે. વેદ જે સનાતન સિદ્ધાંતમાં એમની માન્યતા અનુસાર સહુથી પુરાતન અને પ્રમાણિત ગ્રંથ છે
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५ उ. ६
प्रथमं तावद्वेद एव "मा हिंस्यात् सर्वा भूतानि" इत्येकत्राभिधायाऽऽपरत्र च " अग्निपोमीयं पशुमालभेत" इति विरुद्धार्थप्रतिपादकत्वादप्रमाणम् । ___एवं संसारस्येश्वरो निमित्तकारणं भवतीति वैशेषिकास्तेषामपि समानमातृपितृजातयोः पुंसोर्भाग्यवैषम्येण सुखदुःखादे वैचित्र्यदर्शनात्तेऽप्यन्ततः प्राक्तनशुभाशुभकर्मफलरूपमदृष्टं स्वीकुर्वाणाः प्रष्टव्याः, यदि च भवद्भिरीश्वरस्य निमित्तकारणता पहिले “ मा हिंस्यात् सर्वा भूतानि" इस वाक्यसे हिंसा करनेका निषेध किया है, फिर दूसरी जगह “अग्नीषोमीयं पशुमालभेत" इस मन्त्रपदसे अग्नीषोम यज्ञ करनेके लिये पशुके मारनेका विधान किया है, इस प्रकारसे परस्परमें विरुद्ध अर्थकी प्रतिपादकता उसमें भरी पड़ी है। जिसमें इस प्रकारके परस्पर विरोधी कथन देखने में आता है, और जहां युक्तिसे भी विरोधी तत्त्वोंका परूपण हुआ है, भला! यह वेद प्रमाणता की कोटिमें कैसे आ सकता है? इसी प्रकार वैशेषिक सिद्धान्तकार इस जगतका कर्ता “एक ईश्वर है" ऐसा मानते हैं । परन्तु जब उनसे यह प्रश्न किया जाता है कि एक ही माता पितासे उत्पन्न हुए पुरुषों में सुख दुःख आदिकी विचित्रता क्यों देखी जाती है ? परमात्माके द्वारा उत्पन्न किये गये इन जीवोंमें यह विषमता क्यों ? इसका वे समाधान करते हुए कहते हैं कि इस विषमता का कारण उनके भाग्यकी
सेमा प्रथम “मा हिंस्यात् सर्वा भूतानि" २ पायथी हिंसा ४२वानी निषेध ४२वामा मावेस छ. १२ मा २थणे “ अग्नीषोमीयं पशुमालभेत” 24t मंत्र પદથી અગ્નીમ યજ્ઞ કરવા માટે પશુને મારવાનું વિધાન કરેલ છે. આ રીતે અનેક સ્થળમાં આ પ્રકારથી પરસ્પર વિરૂદ્ધ અર્થની પ્રતિપાદકતા એમાં ભરી પડી છે. જેમાં આ પ્રકારના પરસ્પરના વિરોધી કથન જોવામાં આવે છે અને યુક્તિથી પણ વિધી તેનું પ્રરૂપણ કરાયેલ છે તે વેદ પ્રમાણુતાની કોટીમાં કઈ રીતે આવી શકે ? એ જ રીતે વિશેષિક સિદ્ધાંતકાર આ જગતના કર્તા “એક ઈશ્વર છે” એમ માને છે. પરંતુ જ્યારે એમને આ પ્રશ્ન કરવામાં આવે કે એક માતાથી ઉત્પન્ન થએલ પુરૂષોમાં સુખ દુઃખ ઈત્યાદિની વિચિત્રતા કેમ દેખાય છે? પરમાત્માએ જ ઉત્પન્ન કરેલ આ જીવમાં આવી વિષમતા કેમ ? આનું સમાધાન કરતાં એ કહે છે કે આ વિષમતાનું કારણ એના ભાગ્યની વિષમતા છે. તેણે જે રીતનાં શુભ અને અશુભ કર્મો કર્યા છે એ અનુસાર તેને સુખ २७
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
आचारागसूत्रे ब्रुवद्भिरन्तेऽपि चाऽदृष्टविशेषः स्वीक्रियत एव, तर्हि ईश्वरस्य कारणतां विनैवाऽदृष्टेनैव सर्व सेत्स्यति, अदृष्टं तु शुभाशुभकर्मफलरूपमेव किमीश्वरस्य कर्तृत्वदुराग्रहेणेत्यलम् ।
कापिलास्तु-'प्रकृतिरेव की पुरुषस्तु प्रतिक्षेत्र [ शरीर] वती निर्गुणोविषमता हैं, उन्होंने जैसा कुछ शुभ और अशुभरूप अदृष्ट कमाया है उसीके अनुसार वे सुखदुःख आदिको भोगा करते हैं। इसमें ईश्वरकी क्या अपेक्षा है ? जब वे इस प्रकारका उत्तर देते हैं तब हम उनसे पूछते हैं कि जब तुम इस जगतका निमित्तकारण ईश्वरको कल्पित करते हो तो फिर सुखदुःखादिककी विचित्रताका कारण अदृष्टकी कल्पना क्यों करते हो। क्यों अदृष्टको सुखदुःखादिकका कारण मानते हो? इस प्रकारकी मान्यतामें ईश्वरमें सर्वशक्तिमत्ताका अभाव आता है; क्यों कि ईश्वरकी अपेक्षा अधिक शक्तिशाली पदार्थ एक अदृष्ट आपके कथनानुसार सिद्ध होता है; इसलिये जब अदृष्ट ही सबके भाग्यका विधाता है तो फिर ईश्वरको बीचमें डालकर क्यों उसकी ईश्वरता पर कलंक लगाते हो। जिसे अदृष्ट माना गया है, उसे ही जैन सिद्धान्तकी परिभाषा में कर्मका फल सुख दुःख कहा गया है, इसलिये इस दुराग्रहको छोडकर वास्तविक वस्तुस्थितिका विचारक बनो। इस पूर्वोक्त कथनसे वैशेषिक सिद्धान्तमें परस्पर विरुद्धार्थप्ररूपकता प्रकट की गई है। દુખ આદિ ભોગવવાં પડે છે. આમાં ઈશ્વરની શી અપેક્ષા છે, જ્યારે તે આ પ્રકારને ઉત્તર દે છે ત્યારે અમે તેને પૂછીએ છીએ કે જ્યારે તમે આ જગતનું નિમિત્ત કારણ ઈશ્વરને માને છે તો પછી સુખ દુઃખ ઈત્યાદિની વિચિત્રતાનું કારણ અદષ્ટની કલ્પના કેમ કરે છે? અદષ્ટને કેમ સુખ દુઃખનું કારણ માને છે? આ પ્રકારની માન્યતામાં ઈશ્વરમાં સર્વશક્તિમત્તાને અભાવ આવે છે; કેમકે ઇશ્વરની અપેક્ષા અધિક શક્તિવાળા પદાર્થ એક અદષ્ટ આપનો કથનાનુનુસાર સિદ્ધ હોય છે, આ માટે જ્યારે અદષ્ટ જ સહુના ભાગ્ય વિધાતા છે તો પછી ઈશ્વરને વચમાં નાખીને એની ઈશ્વરતા ઉપર કલંક કેમ લગાડે છે. જેને અદષ્ટ માનવામાં આવેલ છે એને જ જૈન સિદ્ધાંતની પરિભાષામાં કર્મનું ફળ સુખ દુઃખ કહેવાયેલ છે, આ માટે એ દુરાગ્રહને છેડી વાસ્તવિક વસ્તુસ્થિતિના વિચારક બને. આ પૂર્વોક્ત કથનથી વૈશેષિક સિદ્ધાંતમાં પરસ્પર-વિરૂદ્ધાર્થ–પ્રરૂપકતા પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે.
સાંખ્ય સિદ્ધાંતની પણ આવી જ દશા છે, એમણે પ્રકૃતિ અને પુરૂષ આ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५ उ. ६
२११ निष्क्रियो निःसङ्गः पुष्करपलाशवनिर्लेपः उपभोक्ता न तु कर्ता तदुपभोगार्थमचेतना प्रकृतिः सर्वमुपकल्पयति इति कथयन्ति, असमीचीनं तदर्शनम्-अचेतनस्य लोके प्रवर्तकत्वादर्शनेन दृष्टान्तासम्भवादप्रमाणम् । एवमीश्वरः प्रपञ्चरूपस्य जगतो __सांख्यसिद्धान्तकी भी यही दशा है, उन्होंने प्रकृति और पुरुष इस प्रकारसे दो मौलिक तत्त्व माने हैं। उनका कहना है जो कुछ करती-धरती है वह सब प्रकृति ही करती है, पुरुष-आत्मा नहीं। वह तो अकर्ता है, भिन्न २ शरीरवर्ती है, निर्गुण निष्क्रिय एवं निःसंग है। जिस प्रकार जलमें रहता हुआ भी कमलका पत्र उससे अलिप्त रहता है, ठीक इसी तरहसे आत्मा भी है। प्रकृति-प्रदत्त समस्त सुखदुःखादिकों का भोग करना ही उसका काम है, स्वयं यह किसी भी बातका कर्त्ता नहीं है। अचेतन प्रकृति जो भी कुछ करती है वह सब इस आत्माके उपभोगके लिये ही करती है, स्वयंके लिये नहीं। प्रकृति जड और पुरुष चेतन है। इस प्रकारका यह सांख्यका कथन ठीक नहीं है, क्यों कि लोकमें ऐसा कोई सा भी दृष्टान्त नहीं मिलता है कि जिसके बलपर अचेतनमें भी प्रवर्तकता मानी जा सके । प्रकृति जब स्वयं अचेतन है तो कार्यों की करनेवाली कैसे हो सकती है ? विना किसीकी प्रेरणा पाये वह पुरुषके उपभोगके लिये प्रवृत्ति कैसे कर सकेगी ! हां यदि इस विषयमें कोई दृष्टान्त मिलता तो उसके बल पर सांख्योंका यह कथन मान्य भी हो जाता। यदि પ્રકારથી બે મૌલિક (મુખ્ય) તત્ત્વ માનેલ છે, એમનું કહેવું છે કે જે કાંઈ કરે છે તે પ્રકૃતિ જ કરે છે, પુરૂષ-આત્મા નહિ. એ તો અકર્તા છે, ભિન્નભિન્ન શરીરવર્તી છે, નિર્ગુણ, નિષ્ક્રિય અને નિઃસંગ છે. જેમ જળમાં રહેવા છતાં કમળપત્ર તદ્દન અલિપ્ત રહે છેઆ જ પ્રમાણે આત્મા પણ છે. પ્રકૃતિપ્રદત્ત સમસ્ત સુખ દુઃખાદિને ભેગા કરે એ જ એનું કામ છે, સ્વયં (પોતે) એ કોઈ પણ વાતને કર્તા નથી. અચેતન પ્રકૃતિ જે પણ કાંઈ કરે છે એ બધું આ આત્માના ઉપભોગ માટે જ કરે છે, પિતાને માટે નહિ. પ્રકૃતિ જડ અને પુરૂષ ચેતન છે. આ પ્રકારનું સાંખ્યનું કથન ઠીક નથી, કેમ કે લેકમાં એ કઈ પણ દૃષ્ટાંત નથી મળતું કે જેના બળ ઉપર અચેતનમાં પણ પ્રવર્તકતા માનવામાં આવે. પ્રકૃતિ જ્યાં પિતે જ અચેતન છે ત્યાં એ કાર્યો કરવાવાળી કયાંથી થઈ શકે? કોઈ પ્રેરણા મળ્યા વગર એ પુરૂષના ઉપગ માટે પ્રવૃત્તિ કઈ રીતે કરી શકે? આ વિષયમાં કોઈ દૃષ્ટાંત હોત તે એના જેર ઉપર સાંખ્યનું એ
EMAINMEAsha કથન માન્ય પણ થઈ શકત. કદાચ અહિં એવી શંકા કરવામાં આવે કે જૈન
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
आचाराङ्गसूत्रे यहां पर यह शङ्का की जावे कि जैनसिद्धान्तकारोंने जिन्हें कर्म माना है वे भी तो अचेतन हैं, उन अचेतनों में सुखदुःखादिरूप फलके प्रति प्रवर्तकता देखी जाती है, उसी प्रकार प्रकृतिमें भी प्रवर्तकता मानने में क्या हानि है ? इस प्रकार दृष्टान्तकी असंभवता बतलाकर जो इस कथन को अप्रमाण बतलाया गया है वह ठीक नहीं है। सोसांख्योंको ऐसा कहना जैनसिद्धान्तके प्रतिकूल है। जैनसिद्धान्तकारोंने कार्मणवर्गणारूप द्रव्यमें जीवकी रागादिक परिणतिके निमित्त को लेकर कर्मरूपसे परिणमन माना है, कार्मणवर्गणाओं का परिणमन (कर्मरूप होना) विना निमित्त के नहीं होता । अतः जब इनमें अशुद्धजीवके विभावभावों को लेकर कर्मरूपसे परिणमन होता है तभी ये सुखदुःखादिकरूप फलके प्रति प्रवर्तक माने गये हैं। सांख्यसिद्धान्तके अन्दर प्रकृतिमें इस तरहसे प्रवर्तकता नहीं मानी गई है; क्यों कि आत्मा स्वयं निगुण एवं अकर्ता माना गया है। प्रकृतिको इस प्रकार विभावपरिणतिसे अधिष्ठित हो कर यदि कार्यकी करनेवाली माना जावे तो फिर उसे जो "मूलप्रकृतिरविकृतिः" कारणरूप ही माना गया है सो यह मान्यता ठीक नहीं मानी जा सकती; कारण कि इस प्रकारकी मान्यतामें उसमें विकृति आनेसे वह कार्यरूप किसी अपेक्षासे मानी जावेगी। विशेष जिज्ञासुओंको यह विषय न्यायग्रन्थोंसे देख लेना चाहिये। સિદ્ધાંતકાએ જેને કર્મ માનેલ છે એ પણ અચેતન જ છે, એ અચેતનમાં સુખ દુઃખાદિ ફળ તરફ પ્રવકતા જોવામાં આવે છે, એ જ રીતે પ્રકૃતિમાં પણ માનવામાં કયું નુકશાન છે? આ રીતે દૃષ્ટાંતની અસંભવતા બતાવીને આ સ્થાનને અપ્રમાણિત કહેલ છે તે બરાબર નથી; આમ સાંખ્યાનું કહેવું જૈન સિદ્ધાંતથી વિરૂદ્ધનું છે. જૈન સિદ્ધાંતકાએ કામણવર્ગણારૂપ દ્રવ્યમાં જીવની રાગાદિક પરિણતિના નિમિત્તને લઈને કર્મરૂપથી પરિણમન માનેલ છે. કામણગણુઓનું પરિણમન ( કમરૂપ થવું) કોઈ નિમિત્ત સિવાય થતું નથી. આથી જ્યારે આમાં અશુદ્ધ જીવના વિભાવભાવને લઈ કર્મરૂપથી પરિણમન થાય છે ત્યારે એ સુખ દુઃખના ફળ તરફ પ્રવર્તક માનવામાં આવેલ છે. સાંખ્ય સિદ્ધાંતમાં પ્રકૃતિમાં આ પ્રકારથી પ્રવર્તકતા માનવામાં આવી નથી; કેમ કે આત્મા સ્વયં નિર્ગુણ અર્તા માનવામાં આવેલ છે. પ્રકૃતિને આ રીતે વિભાવપરિણતિથી અધિષ્ઠિત थ। म ४२पापाजी भानवामां आवे तो पछी सन२ “मूलप्रकृतिरविकृतिः" કારણરૂપજ માનવામાં આવેલ છે આ માન્યતા બરોબર થઈ શકે નહિ. કારણ કે આ પ્રકારની માન્યતાથી એનામાં વિકૃતિ આવવાથી કોઈ અપેક્ષાથી એને પણ કાર્યરૂપ માનવામાં આવશે. વધુ જીજ્ઞાસા ધરાવનારે આ વિષય ન્યાયગ્રન્થોમાં જોઈ લેવું જોઈએ.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१३
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ६ निमित्तकारणं समवायि [ उपादान ] कारणं चास्तीत्यङ्गोकुर्वन्तोऽविद्याविभ्रमं सकलप्रपञ्चजातं शुक्तौ रजतवद् ब्रह्मणि जगदध्यस्तम् [आरोपितम् ] नेदं रजतमिति विशेषदर्शनादधिष्ठानमात्रावशेषो यथा, तथैव 'नेह नानाऽस्ति किञ्चने त्यादि विशेपदर्शनादधिष्ठानमात्रावशेषमद्वैतं ब्रह्म सिध्यति इत्यादि ब्रुवन्तो वेदान्तिनः प्रष्टव्या ___ इसी प्रकार वेदान्तियोंका कथन भी परस्परविरुद्धार्थ प्ररूपक है। वह इस प्रकारसे है-“वे इस जगतरूप प्रपंचका निमित्तकारण एवं समवायि ( उपादान ) कारण एक ईश्वर को मानते हैं। घट-पट-मठ-शकट
और कट (चदाई) आदि जो अनेक वस्तुरूप प्रपंच प्रतिभासित होता है वह सब अविद्या-मायारूप विभ्रमसे मालूम पड़ता है, जैसे-शुक्ति (सीप)में रजतका ज्ञान होता है। शुक्तिमें जिस प्रकार रजतका आरोप होता है, उसी प्रकार एक ब्रह्ममें इस जगतका आरोप होता है। उत्तरकालमें जिस प्रकार " यह रजत नहीं है ” इस प्रकार बाधक प्रत्यय होता है और इससे सिर्फ अधिष्ठानमात्र-शक्ति अवशिष्ट बची रहती है, उसी प्रकार इस संसारमें प्रत्यक्ष दृश्यमान ये नाना पदार्थ कुछ नहीं हैं, किन्तु अविद्या-माया विभ्रमसे अनेकरूप प्रतिभासित होते हैं, वास्तविक नहीं हैं। वास्तविक तो एक ब्रह्म ही है। इस प्रकार उत्तरकालीन बाधक प्रत्ययसे एक अधिष्ठानमात्ररूप अद्वैत ब्रह्मकी ही सिद्धि होती है" इस प्रकारका यह वेदान्तियोंका कथन भी ठीक नहीं है । कारण कि
આ રીતે વેદાન્તવાદીઓનું કથન પણ પરસ્પર વિરોધ બતાવનાર છે. તે આ પ્રકારે છે તેઓ આ જગતરૂપ પ્રપંચનું નિમિત્તકારણ અને ઉપાદાનકારણ એક ઇશ્વરને માને છે. ઘટ–પટ-મઠ શકટ અને કટ (સાદડી) ઈત્યાદિ જે અનેક વસ્તુરૂપ પ્રપંચ પ્રતિભાસિત હોય છે. આ બધું અવિદ્યા-માયારૂપ વિશ્વમથી દેખાય છે, જેમ સીપમાં રજતનું જ્ઞાન હોય છે. સીપમાં જેમ રજતને આરોપ થાય છે. આ જ પ્રકારે એક બ્રહ્મમાં આ જગતને આરેપ થાય છે. ઉત્તર કાળમાં જે રીતે ““આ રજત નથી આ પ્રકારે બાધક પ્રત્યય (જ્ઞાન) હોય છે અને આથી ફક્ત અધિષ્ઠાન માત્ર સીપ અવશિષ્ટ બની રહે છે, આ રીતે આ સંસારમાં પ્રત્યક્ષ દેખાતા વિવિધ પદાર્થો કાંઈ નથી, પણ અવિદ્યા-માયાના વિભ્રમથી અનેક રૂપ દેખાય છે, વાસ્તવિકમાં નથી; વાસ્તવિક તે એક બ્રહ્મ જ છે. આ રીતે ઉત્તરકાલીન બાધક પ્રત્યયથી (જ્ઞાનથી) એક અધિષ્ઠાનરૂપ અદ્વૈત બ્રાની જ સિદ્ધિ હોય છે. આ પ્રકારનું વેદાતિઓનું એ કથન પણ ઠીક નથી; કારણ કે એકજ
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे यद् एकस्य समवायि [ उपादान ] कारण-निमित्तकारणयोलोंके क्वाप्यदर्शनेन दृष्टान्तासम्भवात् प्रत्यक्षदृष्टस्य जगतः सामान्येन शब्दप्रमाणेन बाधासम्भवाच्च न युक्तियुक्तं भवन्मतमिति ।। ___तथा सौगताः- यत् सत् तत् क्षणिकं सर्वस्य च निरन्वय एव नाश इति कथयन्ति। यस्मादुपादानकारणाद् यदुपादेयं जायते तस्योपादेयस्य तथैवोपादाने नाशो भवति, यथा-घटं प्रत्युपादानकारणं मृत्पिण्डः, अतो घटस्य तत्रैव नाशो भवति, तेन घटएक ही ब्रह्म निमित्त और उपादान कारण नहीं बन सकता है। हां-यदि कोई ऐसा दृष्टान्त मिलता कि जो निमित्त और उपादान कारण होता तो यह मान्यता ठीक मानी जा सकती, परन्तु ऐसा कोई दृष्टान्त ही नहीं दिखता । अतः यह एक कल्पना मात्र है, वास्तविक नहीं। दूसरे प्रत्यक्ष से स्पष्ट प्रतिभासित होनेवाले जगतमें सामान्य शब्द प्रमाण (आगमप्रमाण) से बाधा भी कल्पित नहीं हो सकती है। इसलिये वेदान्तमत युक्तियुक्त नहीं माना जा सकता।
बौद्धसिद्धान्त भी युक्तियुक्त नहीं है, क्यों कि वे “यत्सत् तत्सर्व क्षणिकं" कहते हैं। अर्थात्-जो सत् (पदार्थ) हैं वे सब क्षणिक निरन्वय नाशशील हैं। परन्तु इस क्षणिकवादमें उपादान-उपादेय-भाव सिद्ध नहीं होनेसे कार्यकारण भावकी सिद्धि नहीं हो सकती है। जिस उपादान करण से जो उपादेयरूप कार्य होता है उस कार्यका उसी उपादानरूप कारणमें नाश होता है। जैसे घटके प्रति उपादानकारण मृत्पिण्ड है और उस घटका उसीमें ही विनाश होता है । इस अपेक्षा घट और मृत्पिण्ड બ્રહ્મ નિમિત્ત અને ઉપાદાન કારણ થઈ શકે નહિ. કદાચ કોઈ એવું દષ્ટાંત અપાત કે જે નિમિત્ત અને ઉપાદાન કારણ હોત તે આ માન્યતા ઠીક માની જાત. પરંતુ એવું કોઈ દષ્ટાંત દેખાતું નથી. આથી એ કલ્પના માત્ર છે, વાસ્તવિક નથી. બીજુ પ્રત્યક્ષથી સ્પષ્ટ દેખાતા આ જગતમાં સામાન્ય શબ્દ પ્રમાણથી કલ્પના પણ થઈ શકતી નથી. આ કારણે વેદાન્ત મત માનવાયોગ્ય મનાતું નથી. બૌદ્ધ सिद्धांत ५ भानवा योग्य नथी; मते " यत्सत् तत्सर्वं क्षणिकं "२२ पहा છે તે બધા ક્ષણિક નિરન્વય નાશશીલ છે એમ કહે છે; પરંતુ આ ક્ષણિકવાદમાં ઉપાદાનઉપાદેયભાવ સિદ્ધ નહિ હોવાથી કાર્યકારણ ભાવની સિદ્ધિ થઈ શકતી નથી. જે ઉપાદાનરૂપ કારણથી જે ઉપાદેયરૂપ કાર્ય થાય છે આ કાર્યને એ ઉપા દાનરૂપ કારણમાં નાશ થાય છે, જેમ ઘડા પ્રતિ ઉપાદાનકારણ માટીનો પિંડ છે અને એ ઘડાનો એમાં જ વિનાશ થાય છે. આ રીતે ઘડાનો અને માટીપિંડને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५ उ. ६
२१५ मृत्पिण्डयोनियतः कार्यकारणभावः सिद्धयति । निरन्वयनाशाङ्गीकारे घटस्य कुत्र नाशः स्याद् येन नाशाश्रय उपादानं स्यादिति नियतकार्यकारणभावासिद्धया न समीचीनं तन्मतमिति-इत्यादियुक्तिभिः परवादं निरस्य मुनिना सर्वज्ञोपदेशे वर्तितव्यमिति हृदयम् । ___कथं प्रवादं जानीयादित्याह-सहे 'त्यादि-सहसम्मत्या-सहात्मना या संगता मतिः सा सहसम्मतिःपरोपदेश-निरपेक्षा जातिस्मरणप्रतिभादिकरूपा मतिस्तया जानीयात्। यद्येचं नावगच्छेत् तदा परव्याकरणेन-परस्य-तीर्थकदादेर्व्याकरणं पदार्थसार्थस्य यथार्थस्वरूपप्ररूपणं तत्परव्याकरणं तेन परव्याकरणेन आईतागमेन जानीयात् , तेनाप्यनधिगमे अन्येषामाचार्यादीनाम् अन्तिके समीपे श्रुत्वातदुपदेशमाकर्ण्य वस्तुतत्त्वं जानीयात् ॥ मू० २॥ का परस्परमें-कार्यकारणभाव नियत सिद्ध होता है । परन्तु जब पदार्थका निरन्वय विनाश मान लिया जायगा तब घटका कहां पर नाश होगा। नाश निराश्रय होगा, उपादानके आश्रय नहीं । इस प्रकार उपादान
और उपादेयभाव न बननेसे परस्परमें नियमित कार्यकारण भावकी सिद्धि नहीं हो सकती है। अतः यह मत भी ठीक नहीं है। ___ कहनेका अभिप्राय केवल इतना ही है कि इत्यादि युक्तियोंसे परमतका निराकरण कर विद्वान् मुनिको सर्वज्ञ प्रभुके उपदेशमें ही सदा निरत-श्रद्धालु रहना चाहिये।
"सहसंमत्या परव्याकरणेन अन्येषां वाऽन्तिके श्रुत्वा" इस प्रकार अपनी जातिस्मरण-प्रतिभादिकरूप बुद्धि या तीर्थङ्कर-प्रभुकथित आगमसे मुनि इन परमतोंका सम्यक् ज्ञाता बने। यदि कदाचित् ऐसा પરસ્પર કાર્યકારણથી મેળ સિદ્ધ થાય છે, પરંતુ જો પદાર્થને નિરન્વય વિનાશ માની લેવામાં આવે તે ઘડાનો નાશ ક્યાં થાય ? આ રીતે ઉપાદાન અને ઉપાદેય ભાવ ન બનવાથી પરસ્પરમાં નિયમિત કાર્યકારણ ભાવની સિદ્ધિ નથી થઈ શકતી. આથી આ મત પણ બરાબર નથી.
કહેવાનું તાત્પર્ય માત્ર એટલું જ છે કે અનેક યુક્તિઓથી બીજા મતનું નિરાકરણ કરી વિદ્વાન મુનિએ સર્વજ્ઞ પ્રભુના ઉપદેશમાં જ સદા શ્રદ્ધાળુ २६ नये.
___“सहसंमत्या परव्याकरणेन अन्येषां वाऽन्तिके श्रुत्वा" २ असारे पोतानी જાતિસ્મરણ-પ્રતિભારિકરૂપ બુદ્ધિથી અને તીર્થકર પ્રભુએ કહેલ આગમથી મુનિ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
ज्ञात्वा किं कर्तव्यमिति दर्शयति-निदेशं ' इत्यादि
मूलम् - निदेशं नाइवट्टेज्जा मेहावी सुपडिलेहिया सव्वओ सव्वयाए सम्ममेव समभिजाणिया, इह आरामं परिण्णाय अल्लीण परिव्वए, निडियट्ठी वीरे आगमेण सया परक्कमे ज्जासि तिवेमि ॥ सू० ३ ॥
छाया - निर्देशं नातिवर्तेत मेधावी सुप्रत्युपेक्ष्य सर्वतः सर्वात्मना सम्यगेव समभिज्ञाय, इहाऽऽरामं परिज्ञायाऽऽलीनगुप्तः परिव्रजेत्, निष्ठितार्थी वीर आगमेन सदा पराक्रमेथा इति ब्रवीमि ।। सू० ३ ॥
टीका -' निर्देश 'मित्यादि - मेधावी - आचार्यमर्यादानुगमनशीलो निर्देश = वीतरागोपदेशं सर्वात्मना = उत्सर्गापवादरूपेण, यद्वा — आभ्यन्तरबाह्यरूपेण सर्वतः = सर्वप्रकारेण द्रव्यक्षेत्रकालभावरूपेणेत्यर्थः, सुप्रत्युपेक्ष्य - मिथ्यादृष्टिवादं भगवद्वादं च हेयोपादेयत्वेन सम्यक् समालोच्य सम्यगेव सम्यक्तया यथावस्थितरूपेण स्वमतं परमतं च समभिज्ञाय प्रमाणनयैर्ज्ञात्वा नातिवर्तेत - भगवदाज्ञां नातिक्रमेतनोल्लङ्घयेदित्यर्थः, उपलक्षणात् परवादं च निराकुर्यादिति । अपि च इह =अत्र जिनयोग न मिले तो आचार्यादिक गुरुओंके निकट बस कर उनके उपदेश श्रवणसे वास्तविक वस्तु तत्त्वका ज्ञायक बने ।
वस्तु तत्त्व या परप्रवादको जान कर फिर क्या करना चाहिये? इस के समाधानार्थ सूत्रकार कहते हैं "निदेशं " इत्यादि ।
आचाराङ्गसूत्रे
-
जो मुनिजन बुद्धिशाली हैं, अर्थात् अपने धर्मगुरुओंकी मर्यादाके रक्षक हैं, उनके निर्दिष्ट मार्गानुसार अपनी प्रवृत्ति करते हैं, स्वमनःकल्पित प्रवृत्ति नहीं करते। वे वीतराग प्रभुके उपदेशका अनेक मार्गसे विचार कर कभी भी उससे विरुद्ध प्रवृत्ति, या उसका उल्लंघन नहीं करते। वीतराग प्रभुका उपदेश अनेक नयोंकी अपेक्षासे प्रवर्तित हुआ है ऐसा
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
આ પરમતોના સંપૂર્ણ જ્ઞાતા બને. પરંતુ કદાચ એવા યાગ ન મળે તે આચાય આદિ ગુરૂએની પાસે રહી એમના ઉપદેશ શ્રવણથી વાસ્તવિક વસ્તુતત્ત્વના જાણકાર મને. વસ્તુતત્ત્વ અને પરમતને જાણી પછી શું કરવું જોઈએ ? એના સમાधानमा सूत्रकार हे छे " निद्देसं " त्याहि !
જે મુનિજન બુદ્ધિશાળી છે એટલે પોતાના ધર્મગુરૂઓની મર્યાદાના રક્ષક છે-એમણે ઉપદેશેલ મા અનુસાર પોતાની પ્રવૃત્તિ કરે છે, સ્વમન:કલ્પિત પ્રવૃત્તિ કરતા નથી તે વીતરાગ પ્રભુના ઉપદેશને અનેક માથી વિચાર કરી કદી પણ એનાથી વિરૂદ્ધ પ્રવૃત્તિ અથવા એનુ ઉલ્લંઘન નથી કરતા. વીતરાગ પ્રભુના ઉપદેશ સિદ્ધ છે એવા વિચાર કરી તે કદી પણ એના આગમમાં શંકા
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ६
२१७
विचार कर वे भी उनके आगममें शंकाशील नहीं होते हैं उसमें परस्परविरुद्धार्थप्ररूपताकी शंका नहीं करते हैं। वे यह अच्छी तरहसे समझ लेते हैं कि भगवान वीतराग प्रभुके वचन ही निर्दोष होनेसे उपादेय हैं और सदोष होनेसे मिथ्यादृष्टियोंके वचन हेय हैं। क्यों कि पदार्थों का जैसा स्वरूप है वह वीतरागप्रभु प्रतिपादित आगमसे साक्षात ज्ञात होता है; कारण कि उसमें ही पदार्थों का यथार्थस्वरूप प्रतिपादित हुआ है अन्य मिथ्यादृष्टियों के आगम में नहीं, कारण कि उसमें उनका यथावस्थित स्वरूप प्रतिपादित नहीं हुआ है, इनमें एकान्तवादकी ही प्ररूपणा है, जो प्रत्यक्ष और अनुमानसे बाधित है। पदार्थोंका स्वरूप अनेकान्तकी प्ररूपणा से ही वास्तविक ज्ञात होता है, और वही अनेकान्तता पदार्थोंमें प्रत्यक्षादि प्रमाणोंसे ज्ञात होती है। इस अनेकान्तताका परिज्ञान पदार्थों में प्रमाण और नयोंसे होता है । वस्तुके अंदर रहे हुए अनंत धर्मों में से किसी एक धर्मको मुख्यकर शेष धर्मोकी अविवक्षासे उन्हें गौगकर वस्तुस्वरूपका प्रतिपादन करना नय है। अनंतधर्मात्मक वस्तुका कथन प्रमाण है। इस प्रकार पदार्थों में अनेकान्तता ही सिद्ध होती है ।
शङ्का - नयवाक्यसे जो पदार्थों के स्वरूपका प्रतिपादन किया जाता है वह भी तो एकान्तवाक्य है; फिर इसमें प्रमाणरूपता कैसे मानी जा सकती है ?
શીલ અનતા નથી-એમાં પરસ્પર વિરોધીપણાની શકા નથી કરતા. એ સારી રીતે સમજે છે કે ભગવાન વીતરાગ પ્રભુનાં વચન નિષ તેમજ આચરવાચેાગ્ય હાવાથી મિથ્યાષ્ટિઓનાં વચન નકામાં છે; કેમ કે પદાર્થોનું જેવું સ્વરૂપ છે તે વીતરાગ પ્રભુએ સમજાવેલ આગમથી જાણી શકાય છે. કારણ કે એમાં જ પદાર્થોનુ યથાર્થ સ્વરૂપ સમજાવેલ છે. બીજા મિથ્યાદૅષ્ટિએના આગમમાં નહીં. કારણ કે એમાં એનું સાચુ સ્વરૂપ સિદ્ધ સ્વીકારાયું નથી. એનામાં એકાન્તવાદની જ પ્રરૂપણા છે. જે પ્રત્યક્ષ અને અનુમાનથી બાધિત છે. પદાર્થોનું સ્વરૂપ અનેકાન્તની પ્રરૂપણાથી જ વાસ્તવિક જાણી શકાય છે અને એ જ અનેકાન્તતા પદાર્થોમાં પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેાથી જ્ઞાત થાય છે. આ અનેકાન્તતાનુ પરિજ્ઞાન પદાર્થોમાં પ્રમાણ અને નચેાથી થાય છે. વસ્તુની અંદર રહેલા અનંત ધર્મોમાંથી કોઈ એક ધર્મ ને મુખ્ય ગણી ખીજા ધર્મોની અવિવક્ષા કરી એને ગૌણ સમજી વસ્તુસ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરવું નય છે. અનંત ધર્માત્મક વસ્તુનુ કથન પ્રમાણ છે. આ પ્રકારે પદાર્થીમાં અનેકાન્તતા જ સિદ્ધ થાય છે.
શંકા-નયત્રાકચથી જે પદાર્થોના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે આ પણુ એકાન્તવાક છે, પછી આને પ્રમાણરૂપતા કઈ રીતે માની શકાય ?
२८
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૨૨૮
आवारागसूत्रे उत्तर-यह आशंका ठीक नहीं है, क्यों कि जहां पर विवक्षित धर्मकी ही प्रधानता की जावे और बाकी अन्य धर्मोका तिरस्कार कर दिया जावे वहां पर ही एकान्तताआती है । नयवाक्यमें सर्वथा एकान्त प्रतिपादकता नहीं है। यद्यपि नय अपने द्वारा गृहीत धर्मका ही प्रतिपादन करता हैं, परन्तु वह वस्तुगत अनेक धौका तिरस्कार नहीं करता है, किन्तु उनकी ओर वह गजनिमीलिका धारण कर लेता है । इस प्रकार नयवाक्यमें दुर्नयतारूप सर्वथा एकान्तप्रतिपादकता नहीं आती है। __ शंका-इस प्रकारके कथनसे नयवाक्यमें जब प्रमाणता आती है तो उसे प्रमाणवाक्यसे भिन्न क्यों मानना चाहिये ? उसका समावेश प्रमाणवाक्यमें क्यों नहीं कर लिया जावे ?
उत्तर-शङ्का ठीक नहीं है, क्यों कि जिस प्रकार समुद्रका एक बिन्दु असमुद्र एवं समुद्र नहीं हो सकता है। किन्तु समुद्रका एक देश कहा जाता है, उसी प्रकार नय वाक्य भी प्रमाणका एक देश माना गया है, वह न प्रमाण है और न अप्रमाण । इस प्रकार वह जीवादिक पदार्थों में या वीतरागप्रतिपादित आगममें उत्सर्ग और अपवाद मार्गसे प्रमाण नयोंके द्वारा यथार्थप्रतिपादकता जानकर उसे उपादेयकोटिमें
ઉત્તર–આ આશંકા વ્યાજબી નથી, કેમ કે જ્યાં વિવક્ષિત ધર્મની જ પ્રધાનતા માનવામાં આવે અને બાકીના બીજા ધર્મોને તિરસ્કાર કરવામાં આવે ત્યાં જ એકાન્તતા આવે છે. નવાક્યમાં સંપૂર્ણ એકાન્તપ્રતિપાદકતા નથી. યદ્યપિ નય પિતા દ્વારા ગૃહીત ધમને જ પ્રતિપાદિત કરે છે, પરંતુ એ વસ્તુગત અનેક ધર્મોને તિરસ્કાર કરતું નથી. પરંતુ એની તરફ તે સમભાવ ધારણ કરે છે, આ રીતે નયવાક્યમાં દુર્નયતા–સર્વથા-એકાન્ત–પ્રતિપાદકતા આવતી નથી.
શંકા–આ પ્રકારના કથનથી નયવાકયમાં જ્યારે પ્રમાણતા આવે છે તે એને પ્રમાણ વાક્યથી ભિન્ન કેમ માનવું જોઈએ? એને સમાવેશ પ્રમાણવામાં કેમ નથી કરાતે?
ઉત્તર–શંકા બરાબર નથી, કેમ કે જે રીતે સમુદ્રનું એક ટીપું અસમુદ્ર અને સમુદ્ર બની શકતું નથી, પરંતુ સમુદ્રને એક દેશ કહેવાય છે, એ જ રીતે નયવાકય પણ પ્રમાણને એક દેશ માનવામાં આવેલ છે. એ પ્રમાણ પણ નથી તેમ અપ્રમાણ પણ નથી. આ રીતે જીવાદિક પદાર્થોમાં અને વીતરાગ પ્રતિપા. દિત આગમમાં ઉત્સર્ગ અને અપવાદ માર્ગથી પ્રમાણ ન દ્વારા યથાર્થ– પ્રતિપાદકતા જાણી તેને ઉપાદેયકોટિમાં અને મિથ્યાદષ્ટિઓના સિદ્ધાંતને હેય
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ६ शासने लोके आलीनगुप्तः-आलीनः-आ-सर्वतस्तपसि संयमे गुरूपदेशे परसमयनिराकरणे च लीनः तत्परः गुप्तः कूर्मवत् संयतेन्द्रियनोइन्द्रियश्च सन् ‘निष्ठितार्थी' निष्ठितः सकलकर्मक्षयरूपत्वान्मोक्षः सोऽर्थः प्रयोजनमस्यास्तीति स निष्ठितार्थी मोक्षाभिलाषी वीरः कर्मविदारणनिपुणः ‘आरामम् ' आ=
और मिध्यादृष्टियोंके सिद्धान्तको हेयकोटिमें स्थापित कर वीतराग के मार्गमें निःशंक बन आचार्यके निर्दिष्ट मार्गमें यथार्थ प्रवृत्तिशील होता है।
"सर्वतः सर्वात्मना" इन दो पदोंका यह भी अर्थ होता है कि आभ्यन्तर एवं बाह्यरूपसे तथा द्रव्य, क्षेत्र, काल और भावको लेकर वह मेधावी मुनि वीतरागकथित उपदेशरूप आगमका विचार करनेवाला होता है। इसलिये जो वस्तु जिस द्रव्य क्षेत्रादिक की अपेक्षासे हेय होती है वही वस्तु अन्य द्रव्य क्षेत्रादिककी अपेक्षासे उपादेय भी हो जाती है। _इस प्रकार इस जिनशासनरूपी लोक, तप, संयम, गुरुके उपदेशके पालन करने और परसमयके निराकरण करनेमें सर्व प्रकारसे कटिबद्ध वह मुनि कच्छपकी तरह अपनी इन्द्रियों एवं नोइन्द्रिय (मन )का संवरण करता हुआ समस्त कोका क्षयस्वरूप-मोक्ष-प्रयोजनवाला होता है । इस प्रयोजनका साधन जो संयम है उसमें फिर इसकी निरवद्य प्रवृत्ति होती है; कारण कि मुक्तिका लाभ विना काँके क्षय हुए नहीं होता है। कोका क्षय भी विना संयमकी आराधना किये होता કોટિમાં ગણ વીતરાગના માર્ગમાં નિઃશંક બની આચાર્ય સમજાવે તે માર્ગમાં તે યથાર્થ પ્રવૃત્તિશીલ બને છે.
“सर्वतः सर्वात्मना" मा मे पहोनी मे ५५ अर्थ थाय छ । माल्यन्तर भने બાહ્ય રૂપથી તથા દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવને લઈ એ મેધાવી મુનિ વીતરાગે કહેલ ઉપદેશરૂપ આગમને વિચાર કરવાવાળા હોય છે. આ માટે જે વસ્તુ જે દ્રવ્ય-ક્ષેત્રાદિકની અપેક્ષાથી હેય હાય છે એ જ વસ્તુ બીજા દ્રવ્ય-ક્ષેત્રાદિકની અપેક્ષાથી ઉપાદેય પણ બની જાય છે.
આ પ્રકારે આ જનશાસનરૂપી લોક, તપ, સંયમ, ગુરૂના ઉપદેશનું પાલન અને પરસમયનું નિરાકરણ કરવામાં સર્વ પ્રકારથી કટિબદ્ધ એવા મુનિ કાચબાની માફક પિતાની ઈન્દ્રિયો અને મનનું સંવરણ કરીને સમસ્ત કર્મોનો ક્ષયસ્વરૂપ–ક્ષપ્રજનવાળા બને છે. આ પ્રોજનનું સાધન જે સંયમ છે તેમાં તેની નિરવદ્ય પ્રવૃત્તિ બને છે, કારણ કે મુક્તિનો લાભ કર્મક્ષય વિન થતું નથી. કર્મોને લય પણ સંયમની આરાધના વગર થતું નથી. સંયમને લાભ થવાથી જ આત્મા પિતાના નિજ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
आचाराङ्गसूत्रे समन्ताद् रमयत्यात्मानं स्वस्वरूपे यः स आरामः संयमस्तं परिज्ञाय-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा आसेवनपरिज्ञयाऽऽसेव्य च परिव्रजेत्-निरवद्याचरणे विहरेत् । हे शिष्य! त्वं सदा-सर्वस्मिन् काले आगमेन-वीतरागोपदेशेन आचार्योपदेशेन च पराक्रमेथाः= संयमे पराक्रमं कुरु । ' इति' इत्यधिकारसमाप्तौ' 'ब्रवीमि' इति पूर्ववत् ॥०३॥ कथं मुहुर्मुहुरुपदिश्यत इत्याह-' उड्ढे ' इत्यादि
मूलम्-उड्ढं सोया अहो सोया, तिरियं सोया वियाहिया। एए सोया विअक्खाया, जेहिं संगति पासह ॥ सू० ४ ॥ _ छाया-ऊर्ध्व स्रोतांसि अधः स्रोतांसि, तिर्यक् स्रोतांसि व्याहृतानि। एतानि स्रोतांस्यप्याख्यातानि, यैः सङ्गमिति पश्यत ।। मू०४॥
टीका-'ऊर्ध्व 'मित्यादि-ऊर्ध्वम्-ऊर्ध्वलोके स्वर्गादौ स्रोतांसि-आस्रवद्वाराणि मिथ्यात्वाविरत्यादीनि वर्तन्ते तत्रापि देवसम्बन्धि कामभोगसेवनात् , नहीं है । संयमके लाभ होने पर ही आत्मा अपने निज स्वरूपमें रमण करता है, स्वस्वरूपमें रमणता ही तो संयम है।
इस प्रकारसे वह ज्ञ परिज्ञासे जान कर और आसेवन परिज्ञासे उसका सेवन करता है, निरवद्य आचरण करने में प्रवृत्तिशील बन सदा उसी ओर मग्न रहता है। इस प्रकारके उपदेशसे सूत्रकार शिष्यजनको समझाते हुए कहते हैं कि हे शिष्य ! तुम भी सदा-सर्वकाल वीतराग प्रभुके उपदेश या आचार्य महाराजके उपदेशसे संयम पालनेकी ओर पराक्रमशाली बनो। सूत्रस्थ 'इति' शब्द अधिकारकी समाप्तिका सूचक है। ब्रवीमि'पदका व्याख्यान पहिले कई स्थानोंपर लिखाजा चुका है। सू०३॥
बारंबार संयममें प्रवृत्ति करनेका उपदेश क्यों दिया जाता है? इस का समाधान करने निमित्त सूत्रकार कहते हैं-' उड्ढं सोया" इत्यादि। સ્વરૂપમાં રમણ કરે છે. સ્વસ્વરૂપમાં રમણતા એ જ સંયમ છે. આ પ્રકારે તે જ્ઞપરિણાથી જાણીને અને આસેવન પરિજ્ઞાથી તેનું સેવન કરે છે, અને નિરવદ્ય આચરણ કરવામાં પ્રવૃત્તિશીલ બની સદા તે તરફ મગ્ન રહે છે. આ પ્રકારના ઉપદેશથી સૂત્રકાર શિષ્યજનને સમજાવતાં કહે છે કે હે શિષ્ય ! તમે પણ સદા સર્વકાળ વીતરાગ પ્રભુના ઉપદેશ અને આચાર્ય મહારાજના ઉપદેશથી સંયમ પાલનની त२३ ५।भाजी मनी सूत्रस्थ इति श५-६ मधिनी समातिनो सूय छे. "ब्रवीमि" આ પદનું વ્યાખ્યાન આગળ કેટલાક સ્થાનમાં કહેવાઈ ગયાં છે. (સૂ) ૩)
વારંવાર સંયમમાં પ્રવૃત્તિ કરવાને ઉપદેશ કેમ આપવામાં આવે છે. આનું समाधान ४२५। निभित्ते सूत्रा२ ४ छ “ उड्ढं सोया" त्यादि !
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५ उ. ६
२२१ अधः अधोलोके स्रोतांसि-आस्रवद्वाराणि भवनपतिसुखासेवनात् , तिर्यग्लोके मनुष्यलोके स्रोतांसि तियङ्मनुष्यव्यन्तरविषयसुखसेवनात् व्याहृतानि कथितानि । __उर्ध्व, अधः और तिर्यग् ( मध्य ) इन तीनों लोकोंमें कर्मों के आने के अनेक द्वार-कारण शास्त्रोंमें प्रतिपादित किये गये हैं । सामान्यतयामिथ्यात्व, अविरति, कषाय, प्रमाद और योग ये कर्मबन्धके कारण होते हैं । प्रत्येक गतिमें अथवा इन तीन लोकमें ऐसा कोई सा भी स्थान नहीं है कि जहां पर जीव कौके बन्धसे रहित हो । बन्ध बिना आस्त्रवके नहीं होता है, अतः जो कारण बन्धके हैं वे ही आस्रवके समझना चाहिये । स्वर्ग आदि में इन कारणों के अतिरिक्त भी कर्मास्रवके और भी कई कारण हैं । यद्यपि इन कारणकलापोंका समावेश पूर्वोक्त कारणकलापोंमें ही हो जाता है, फिर भी यहां पर जो देवगति संबंधी विषय सुखोंका सेवन उनके आसवका कारण बतलाया गया है वह शिष्यजनोंको विशेष रीतिसे समझानेके लिये ही कहा गया है। इसी प्रकार अधोलोक एवं तिर्यग्लोकमें भी यही बात समझना चाहिये । अधोलोक में नरकगतिमें नपुंसकलिङ्गका उदय होनेसे वहां पर जीवों-नारकियोंको वैषयिक सुखोंका आसेवनजन्य कौका आस्रव कैसे हो सकता है ? यह आशंका यद्यपि.हो सकती है, तो भी इस आशंकाका समाधान यही है कि नपुंसक वेदके उदयमें बाह्यरूप में वैषयिक सुखों-रतिसम्बन्धी
ઉર્ધ્વ, અધઃ અને તિર્ય આ ત્રણે લોકોમાં કર્મોને આવવાનાં અનેક કાર -ॐ॥२७॥ शास्त्रीमा यावेत छे. सामान्य रीते-मिथ्यात्व, विति, पाय, પ્રમાદ અને વેગ આ કર્મબંધનાં કારણ બને છે. પ્રત્યેક ગતિમાં અથવા આ ત્રણ લોકમાં એવું કોઈ પણ સ્થાન નથી કે જ્યાં જીવ કર્મોના બંધથી રહિત હોય. બંધ આશ્રવ વિના બનતું નથીમાટે જે કારણું બંધ માટે છે તે જ કારણ આશ્રવનું સમજવું. સ્વર્ગ આદિમાં આ કારણથી અતિરિકત પણ કર્માલવના બીજા પણ કેટલાંક કારણે છે; આથી આ કારણ–કલાપેને સમાવેશ પૂર્વોક્ત કારણ–કલાપમાં જ થઈ જાય છે, છતાં પણ અહિં જે દેવગતિસંબંધી વિષયસુખનાં સેવન, એના આશ્રવનું કારણ બતાવેલ છે તે શિષ્યજનને વિશેષ રીતિથી સમજાવવા માટે જ કહેલ છે. આ જ પ્રકારે અલોક અને તિર્યશ્લેકમાં પણ આ વાત સમજવી જોઈએ. અલેકમાં નરકગતિમાં નપુંસક લિંગને ઉદય હોવાથી તે જગ્યાએ છ–નારકિયાના વૈષયિક સુખોનું સેવનજન્ય કર્મોના આસવ કઈ રીતે થઈ શકે? આ આશંકા છે કે થઈ શકે છે તે પણ આ આશંકાનું સમાધાન એ છે કે નપુંસક વેદના ઉદયમાં બાહ્યરૂપમાં વૈિષયિક સુખો–રતિ સંબંધી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
आचारागसूत्रे __ यद्वा-प्रज्ञापकापेक्षया ऊवं स्रोतांसि-गिरिशिखरमाग्भारनितम्बप्रपातोदकादीनि, अधोऽपि-गर्तनदीतटकन्दरादीनि, तियंगपि उद्यानपरिषत्मासादादीनि स्रोतांसि जन्तूनां विषयोपभोगास्पदानि व्याहृतानि व्याख्यातानि। एतानि लोकत्रयवर्तीनि कर्मास्रवद्वाराणि नदीस्रोतांसीव स्रोतांसि आख्यातानि-कथितानि, आनंदोंका अनुभव भले ही न हो, परन्तु इस वेदके उदयमें बहुत भयंकर मानसिक कामपीडा होती है, उसीसे जीव कमेंका आस्रव किया करता है, तथा मिथ्यात्व आदि कारण तो वहां स्पष्ट हैं ही। ___ दूसरे-इस अधोलोकमें भवनपतियोंका निवासस्थान है, वहां विषयोंका सेवन भवनपति आदि किया करते हैं । इस अपेक्षासे अधोलोक भी कर्मास्रवके कारणसे रहित नहीं है। तिर्यग्लोक-मध्यलोकमें भी यही अवस्था है, यहां पर भी मनुष्यगति संबंधी, तियश्चगति सम्बन्धी और व्यन्तरदेव सम्बन्धी विषय सुखोंका सेवन कर्मोंके आस्रवका कारण स्पष्ट रूप है।
अथवा प्रज्ञापककी अपेक्षासे-उर्ध्वस्रोत, गिरिशिखर आदि स्थित प्रपातजल हैं, अधःस्रोत-गड्ढा, नदीतट, कन्दरा आदि हैं, तिर्यकस्रोतउद्यान परिषत् प्रासाद आदि हैं । ये सब वैषयिक सुखोंके स्थानभूत हैं, जीव इन स्थानों में वैषयिक सुख सेवन करते हैं तो जिस प्रकार नदी આનંદોને અનુભવ ભલે ન હોય પરંતુ આ વેદના ઉદયમાં ખૂબ જ ભયંકર માનસિક કામપીડા થાય છે. આથી જીવ કર્મોને આસવ કર્યા કરે છે. તથા મિથ્યાત્વ આદિ કારણ તે ત્યાં સ્પષ્ટ છે જ.
બીજું આ અલોકમાં ભવનપતિનું નિવાસસ્થાન છે ત્યાં વિષયેનું સેવન ભવનપતિ આદિ કરે છે, આ અપેક્ષાથી અધોલોક પણ કર્માસવના કારણથી રહિત નથી. તિર્યચલોક-મધ્યલોકમાં પણ એવી જ અવસ્થા છે. ત્યાં પણ મનુષ્ય ગતિ સંબંધી, તિર્યંચગતિ સંબંધી અને વ્યન્તરદેવ સંબંધી વિષયસુખનાં સેવન કર્મોના આશ્રવનું કારણ સ્પષ્ટ રૂપથી છે.
અને પ્રજ્ઞાપકની અપેક્ષાથી-ઉર્ધ્વસ્ત્રોત-ગિરિશિખર આદિ સ્થિત પ્રપાત જળ माहि, मधः सीत-मा, नदीतट, ४२६ मा छ, भने तिय सीतઉદ્યાન, પરિષ, પ્રાસાદ આદિ છે. આ સઘળાં વૈષયિક સુખોનાં સ્થાન છે. જીવ આ સ્થાનમાં વિષયિક સુખ સેવન કરે છે. જે પ્રકારે નદી આદિ જળા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ६
२२३ पापोपादानकारणैत्रिविधकर्मास्त्रवैस्तै यः पूर्वोक्तैः सङ्ग भूतानां समासक्तिं कर्माभिष्वङ्ग वा पश्यत-यूयं प्रेक्षध्वम् , इति हेतोर्यस्मादभिष्वङ्गात् स्रोतांसि भवन्ति तस्मादागमोक्तसंयममार्गे सर्वतः सर्वात्मना पराक्रमेथा इति पूर्वेण सम्बन्धः ॥ सू० ४।। आदि जलाशयोंमें जलके आनेके कारणभूत स्रोत हुआ करते हैं उसी प्रकार ये सब भी कोंके आनेके स्रोत-द्वार हैं। ____ इन तीन प्रकारके द्वारोंसे कि जिनसे उन २ लोकोंमें रहे हुए जीवों को नवीन काँका प्रतिसमय आस्रव होता रहता है-इस जीवकी आसक्ति होती रहती है, अथवा इन तीन प्रकारके कोके आस्रवके कारणोंद्वारा आगत कर्मोंसे इस जीवका सम्बन्ध होता रहता है। इसलिये शिष्योंको समझाते हुए सत्रकार कहते हैं कि जब यह बात स्पष्ट है तो हे शिष्य! तुम ऐसा प्रयत्न करो कि जिससे तुम्हारा इन स्थानोंसे सम्पर्क न हो। इनसे संपर्क छुड़ानेका एक मात्र कारण आगममें प्रतिपादित संयममार्ग का आराधन ही है। इसलिये उस संयमकी आराधना करनेके लिये तुम सदा सर्वप्रकारसे कटिबद्ध रहो।
भावार्थ-" वारंवार संयममें प्रवृत्ति करानेका उपदेश क्यों दिया जाता है ?" इस प्रकारके प्रश्नका समाधान इस सूत्रद्वारा किया गया है और वह संक्षिप्तमें यही बतलाया गया है कि संयम ही कमेंके आस्रव का निरोधक है, अतः उसमें ही प्रवृत्ति करनी चाहिये; इसीलिये ही શોમાં પાણીને આવવાનાં કારણભૂત ઝરણ થયા કરે છે આવી રીતે એ સઘળાં પણ કમને આવવાનાં દ્વાર છે.
આવા ત્રણ પ્રકારના દ્વારથી કે જેનાથી તે તે લેકેમાં રહેલા જીને નવીન કર્મોને પ્રતિસમય આસવ થતો રહે છે–તે જીવની આસક્તિ થતી રહે છે, અથવા આ ત્રણ પ્રકારના કર્મોના આસવના કારણદ્વારા આગત કર્મોથી આ જીવનો સંબંધ થઈ રહ્યો છે. આ કારણે શિષ્યને સમજાવતાં સૂત્રકાર કહે છે કે જ્યારે આ વાત સ્પષ્ટ છે તે હે શિષ્ય! તમે એ પ્રયત્ન કરો કે જેથી તમારો આવા સ્થાનમાં સંપર્ક ન થાય, આનાથી સંપર્ક છેડાવાનું એક માત્ર કારણ આગમમાં પ્રતિપાદિત સંયમનું આરાધન જ છે. આ માટે સંયમની આરાધના કરવા સારૂ તમે સદા સર્વ પ્રકારથી કટિબદ્ધ રહો.
ભાવાર્થ – “વારંવાર સંયમમાં પ્રવૃત્તિ કરાવવાને ઉપદેશ કેમ આપવામાં આવે છે ?” આ પ્રકારના પ્રશ્નનું સમાધાન આ સૂત્રદ્વારા કરેલ છે. અને તે સંક્ષિપ્તમાં એ જ બતાવવામાં આવ્યું છે કે સંયમ જ કર્મોના આશ્રવને નિરે
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
आचारागसूत्रे अन्यमप्युपदेशमाह-' आवट्ट ' इत्यादि
मूलम्-आवढे तु पेहाए एत्थ विरमिज्ज वेयवी, विणइत्तु सोयं निक्खम्म एसमहं अकम्मा जाणइ पासइ पडिलेहाए नावकंखइ इह आगई गई परिन्नाय अच्चेइ जाइमरणस्स वट्टमग्गं वक्खायरए ॥ सू० ५॥
छाया-आवतं तु प्रेक्ष्यात्र विरमेद्वेदवित् , विनेतुं स्रोतो निष्क्रम्य एष महान् अकर्मा जानाति पश्यति प्रत्युपेक्ष्य नावकाङ्क्षतीहाऽऽगतिं गतिं परिज्ञाय अत्येति जातिमरणस्य वर्तमान व्याख्यातरतः ॥ सू० ५ ।।
टीका-'आवर्त 'मित्यादि-अत्र-इह जिनशासने लोके वा, वेदवित् वीतरागप्रणीताऽऽगमज्ञः, आवर्त मिथ्यात्वाविरत्यादिरूपं भावावते, तु-शब्देन उसमें प्रवृत्ति करनेका बार बार उपदेश दिया जाता है। लोकमें ऐसा कोई सा भी स्थान नहीं है कि जहां रह कर जीव कोंके आस्रवसे रहित हो सके । उर्ध्वलोक, मध्यलोक और अधोलोक ये सब ही स्थान कमेंके आस्रवके कारणोंसे भरे पडे हैं। अतः एक संयमरूप ही मार्ग ऐसा है जो कोंके आस्रवको रोकता है। इसलिये उसीमें प्रवृत्ति करनी चाहिये। ___ इसी विषय से लगती हुई और भी बात सूत्रकार कहते हैं“आव" इत्यादि।
जो मनुष्य इस लोकमें अथवा इस पर्याय में वीतरागप्रणीत आगम का ज्ञाता है उसका कर्तव्य है कि वह मिथ्यात्व अविरति आदिरूप जो भाव आवर्त हैं उनसे, तथा “तु" इस शब्दसे गृहीत शब्दादिक विषધક છે. માટે તેમાં જ પ્રવૃત્તિ કરવી જોઇએ. આ માટે જ એવી પ્રવૃત્તિ કરવાને ઉપદેશ વારંવાર આપવામાં આવે છે. લેકમાં એવું કેઈ પણ સ્થાન નથી કે
જ્યાં રહીને જીવ કર્મોના આસવથી રહિત બની શકે. ઉર્વલોક, મધ્યલોક અને અલકમાં સઘળાં સ્થાન કર્મોને આશ્રવના કારણેથી ભરેલો છે. આથી એક સંયમરૂપ માર્ગ એ છે જે કર્મોના આશ્રવને રોકે છે. આ માટે એમાં પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ.
2॥ विषयने संगती मील मेवात सूत्रधार ४९ छ. “आवटें" त्याहि.
જે મનુષ્ય આ લેકમાં અથવા આ પર્યાયમાં વીતરાગ પ્રણીત આગમન જ્ઞાતા છે, તેનું કર્તવ્ય છે કે તે મિથ્યાત્વ અવિરતિ આદિરૂપ જે ભાવ આવર્ત છે તેનાથી, તથા “સુઆ શબ્દથી ગૃહીત શબ્દાદિક વિષયરૂપી આવર્તેથી; અથવા
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ६
शब्दादिविषयावर्त कर्मबन्धावर्त वा प्रेक्ष्य = पर्यालोच्य विरमेत् = आस्रवद्वारेभ्यो निवर्तेत, तेषां प्रतिरोधं कुर्यादित्यर्थः । किं तेन प्रतिरोधेनेत्याह - 'विनेतु 'मित्यादि । यः स्रोतः = कर्मणामास्त्रवद्वारं विनेतुम् अपनेतुं दूरीकर्तुं निष्क्रम्य = प्रव्रज्य एषः = अयं प्रत्यक्षभूतः, महान उदारचरितो महापुरुषः ' अकर्मा' न विद्यते कर्म घातिरूपं rea arsha क्षीणघातिकर्मा अत एव जानाति सामान्यरूपेण ततः पश्यति = यरूपी आवत्तोंसे, अथवा कर्मबन्धरूप आवत्तौसे विचारपूर्वक अवश्य २ विरक्त बने । संसार में मिथ्यात्व अविरति आदि ये सब कर्मों के आस्रव के कारण बतलाये गये हैं । इनके द्वारा ही जीव नवीन २ कर्मोंका आस्रव और बंध किया करता है । इन आस्रवों के कारणोंको रोकने के लिये सबसे मुख्य कर्तव्य है कि वीतरागप्रणीत आगमका ज्ञाता बनें । इस प्रकार के ज्ञातृत्वभावसे जीव यह भलीभांति समझ सकता है कि इस संसार में रुलानेका अथवा शब्दादिक विषयकषायों में फंसानेका प्रधान कारण मिथ्यात्व और अविरति परिणाम हैं। इस प्रकार जब वह इन आवसका प्रतिरोध करनेका दृढसंकल्पी हो जाता है तब वह नियमसे इन आवन्तोंकी निरोधका जिनदीक्षाको अंगीकार कर अपने मार्गको प्रशस्त बनाता हुआ आगे २ के गुणस्थानों पर चढ़ कर उदारचरित महात्मा पुरुषोंकी श्रेणिमें परिगणित होने लगता है । एक समय ऐसा भी आता है कि वह परिणामोंकी अत्यन्त निर्मलता के प्रभावसे घातिया haar विनाशक चन अनन्त दर्शन और अनन्त ज्ञानका धारक केवलिકર્મમ'ધરૂપી આવર્તાથી વિચારપૂર્વક અવશ્ય અવશ્ય વિરક્ત બને. સંસારમાં મિથ્યાત્વ અવિરતિ આદિ જે સઘળાં કર્મોના આશ્રવનાં કારણુ ખતાવેલ છે એના દ્વારા જ જીવ નવીન નવીન કર્મના આશ્રવ અને અધ કર્યાં કરે છે. આ આસ્રવેાના કારણાને રાકવા માટે પહેલું એ કર્તવ્ય છે કે વીતરાગપ્રણીત આગમના જાણુકાર અને, આ પ્રકારના જ્ઞાનના ભાવથી જીવ સારી પેઠે એ સમજી શકે છે કે આ સંસારમાં ભરમાવવાનુ અને શબ્દાદિક વિષય કષાયામાં ફસાવવાનું પ્રધાન કારણ મિથ્યાત્વ અને અવિરતિ પરિણામ છે. આ પ્રકારે જ્યારે એ આવા આવરણાને પ્રતિરોધ કરવાના દઢસંકલ્પી બને છે ત્યારે તે નિયમથી એ આવરણોના નિરોધક જીનદીક્ષાના અંગીકાર કરી પેાતાના માર્ગ માકળે મનાવી આગળ ને આગળ વધવા ગુણસ્થાન પર ચઢી ઉદારચિરત મહાત્મા પુરૂષોની શ્રેણીમાં પરિગણિત અને છે. એક સમય એવા પણ આવે છે કે પરિણામેાની અત્યંત નિળતાના પ્રભાવથી તે ઘાતીયા કર્મોના વિનાશક બની અનન્ય જ્ઞાન
२९
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
२२५
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
आचारागसूत्रे विशेषरूपेणावबुध्यते,सामान्यज्ञानपूर्वकमेव विशेषज्ञानं जायते, न हि सामान्यरूपेणाज्ञातो घटो नीलादिघटस्वरूपं युक्तिसहस्रेणापि बोधयितुं शक्नोति । एतेन चोपयोगक्रमो दर्शितः । स एषोऽकर्मा किं विदध्यादित्याह-'प्रत्युपेक्ष्ये 'त्यादि-स विदितपरमार्थः सम्यग् विचार्य नावकाङ्क्षति वीतरागत्वान्न किमपीच्छति । परमात्माके पदसे विभूषित हो जाता है। सूत्रस्थ-" जानाति पश्यति" ये दो क्रियापद इस बातकी सूचनापरक हैं कि परमात्मा पहिले पदार्थोंका सामान्यरूपसे अवलोकन करते हैं पश्चात् उन्हीं पदार्थों को विशेषरूपसे जानते हैं । यह मानी हुई बात है कि सामान्यज्ञानपूर्वक ही विशेष ज्ञान हुआ करता है । ऐसा नहीं है कि सामान्य ज्ञानके अभावमें विशेष ज्ञान हो जाय । जब तक पदार्थोंका सामान्य ज्ञान नहीं होगा तब तक विशेष ज्ञान नहीं हो सकता, घट जब तक सामान्य रूपसे अज्ञात बना रहेगा तब तक उसका नीलादि घट इस प्रकारके विशेष रूप से ज्ञान हो नहीं सकता । ऐसी कोई भी युक्ति नहीं है जो सामान्यरूपसे अज्ञात पदार्थका विशेषरूपसे भी ज्ञान हो जानेकी साधिका हो । इस कथनसे परमात्माके
भी दर्शनउपयोग और ज्ञानउपयोग ये दोनों क्रमिक हैं यह बात प्रदशित होती है। परमात्मा विदितपरमार्थ होने से तथा कृतकृत्य होनेसे निस्पृह प्रवृत्तिशाली रहते हैं। उनके किसी भी वस्तुकी चाहना नहीं होती। चाहना-इच्छा यह मोहका एक भेद है, मोहके सर्वथा अभाव हो जानेसे અને અનન્ત દર્શનના ધારક કેવલી પરમાત્માના પદથી વિભૂષિત બની જાય છે. सूत्रस्थ “जानाति पश्यति" सामे या५६ मा वातनी सूचना ४२ छ કે પરમાત્મા પ્રથમ પદાર્થોને સામાન્ય રૂપથી અવલોકન કરે છે પછી તે પદાર્થોને વિશેષ રૂપથી જાણે છે. આ માનેલી વાત છે કે સામાન્યજ્ઞાનપૂર્વક જ વિશેષજ્ઞાન થતું રહે છે. એમ નથી કે સામાન્ય જ્ઞાનના અભાવમાં વિશેષ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય. જ્યાં સુધી પદાર્થોનું સામાન્ય જ્ઞાન થશે નહીં ત્યાં સુધી વિશેષ જ્ઞાન થઈ શકવાનું નથી. ઘટ જ્યાં સુધી સામાન્યરૂપથી અજ્ઞાત બની રહેશે ત્યાં સુધી નીલ આદિ ઘટ આ પ્રકારનું વિશેષ રૂપનું જ્ઞાન થઈ શકતું નથી. એવી કઈ પણ યુક્તિ નથી જે સામાન્યરૂપથી અજ્ઞાત પદાર્થના વિશેષરૂપથી પણ જ્ઞાન થઈ જવામાં સાધક બને. આ કથનથી પરમાત્માના દર્શનને ઉપયોગ અને જ્ઞાનને ઉપગ આ બન્ને કમિક છે આ વાત પ્રદર્શિત થાય છે. પરમાત્મા વિદિતપરમાર્થ થવાથી તથા કૃતકૃત્ય થવાથી નિસ્પૃહ-પ્રવૃત્તિશાળી રહે છે. એને કોઈ પણ વસ્તુની ચાહના થતી નથી. ચાહના-ઈચ્છા એ મોહ એક ભેદ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર૭
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ६
अपि च स एव ' व्याख्यातरतः' वि-विविधप्रकारेण प्रधानपुरुषार्थत्वेनारब्धसूत्रार्थतदुभयत्वेन तपः संयमाचरणेन च आख्यातः कथितो व्याख्यातो मोक्षस्तत्र रतम्-तदधिगमतत्परः, आत्यन्तिकैकान्तिकाव्याबाधशिवसुखक्षायिकज्ञानदर्शनादियुक्त इत्यर्थः, इह मनुष्यलोके स्थितः सन् जन्तूनाम् आगतिं चतुर्विधां गतिं पञ्चविधां तत्मायोग्यकर्म वा परिज्ञाय-द्विविधपरिज्ञया ज्ञात्वा परिहत्य च 'जातिमरणस्य' इच्छाका भी वहां पर अभाव हो जाता है । अतः वीतराग होने से वे इच्छासे सर्वथा परे ही रहा करते हैं। ये व्याख्यातरत होते हैं। व्याख्यात शब्दका अर्थ मोक्ष है । क्यों कि वही प्रधान पुरुषार्थरूपसे कहा गया है। उसी मोक्ष पुरुषार्थको प्रतिपादन करने एवं उसकी प्राप्तिके निमित्त ही प्रभुने सूत्र, अर्थ और सूत्रार्थ इस रूपसे आगमकी प्ररूपणा की है, तथा इसीके निमित्त तप और संयमके आचरण करनेका उपदेश है। उसमें ये रत रहते हैं।
भावार्थ-कर्मोके सर्वथा अभावसे होनेवाली, परमशुद्ध दशाका नाम ही मुक्ति है और यह अवस्था बाधारहितसुखविशिष्ट है, क्षायिक ज्ञान और क्षायिक दर्शनका सदा इसमें प्रकाश रहता है, ऐसी मुक्त अवस्थासे परमात्मा युक्त होते हैं । परमात्मदशा ही मुक्तिदशा है, उनसे भिन्न वह अवस्था नहीं है ये परमात्मा जीवन्मुक्त अवस्थामें संसारमें रहते हुए भी समस्त संसारी जीवोंकी चतुर्विध आगति और पांच प्रकारकी गति अथवा उसके उपार्जन योग्य कर्माको द्विविध परिज्ञासे जानकर और મોહને સર્વથા અભાવ થવાથી ઈચ્છાને પણ ત્યાં અભાવ થઈ જાય છે, આથી વીતરાગ હોવાથી તે ઈચ્છાથી સર્વથા દૂર જ રહ્યા કરે છે. એ વ્યાખ્યાતરત (મોક્ષગામી) બને છે. વ્યાખ્યાત શબ્દને અર્થે મોક્ષ છે, કેમ કે એ પ્રધાન-પુરૂષાર્થ-રૂપથી કહેવાયેલ છે. એ મેક્ષ પુરૂષાર્થને પ્રતિપાદન કરવા અને તેની પ્રાપ્તિ નિમિત્તજ પ્રભુએ સૂત્ર, અર્થ અને સૂત્રાર્થ એ રૂપથી આગમની પ્રરૂપણ કરેલ છે. અને આને નિમિત્ત તપ અને સંયમનું આચરણ કરવાને ઉપદેશ છે. આમાં એ રત રહે છે.
ભાવાર્થ-કર્મોના સર્વથા અભાવથી થવાવાળી પરમશુદ્ધ દશાનું નામ જ મુક્તિ છે, અને આ અવસ્થા બાધારહિત-સુખ-વિશિષ્ટ છે, ક્ષાયિક જ્ઞાન અને ક્ષાયિક દર્શનને સદા આમાં પ્રકાશ રહે છે, પરમાત્મા આવી મુક્ત અવસ્થાથી યુક્ત બને છે. પરમાત્મદશા જ મુકતદશા છે, એનાથી ભિન્ન એ અવસ્થા નથી. આ પરમાત્મા જીવન્મુક્ત અવસ્થામાં સંસારમાં રહેવા છતાં પણ સમસ્ત સંસારી જીની ચતુર્વિધ આગતિ અને પાંચ પ્રકારની ગતિ અથવા એના ઉપાર્જનયોગ્ય
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८
आचारागसूत्रे जातिश्च जन्म च मरणं च-जातिमरणं तस्य, वर्तमार्ग गत्यागतिरूपपरिभ्रमणमार्ग विकल्पितसंसारेष्टवियोगानिष्टसंयोग-दारिद्रय-दौर्भाग्य-शारीर-मानसाधनेकदुःखात्मकं संसारस्रोतस्तन्निदानं कर्म वा अत्येति-अतिक्रामति उल्लङ्घयतीत्यर्थः, वाङ्मनसयोरविषयो लोकाग्रे शाश्वतः सिद्धो भवतीति भावः । भू० ५ ॥ ___तस्य स्वरूपं दर्शयति- सव्वे' इत्यादिउन्हें छोड़कर इस संसारस्रोतसे कि जो जन्म और मरणका स्थान है, तथा जिसमें इष्टवियोग और अनिष्ट योग बना रहता है, दरिद्रताका जहां निवास रहता है, दुर्भाग्य पाप जहां पर अपना प्रभाव जमाए हुए पड़ा है, शारीरिक एवं मानसिक आदि दुःखोंकी परम्परा इस जीवनको जहां पीसती रहती है, इन सर्व से परे हो जाते हैं। जब तक अघातिया कोका उद्य उनके रहता है तब तक यद्यपि वे संसारमें रहते हैं। परन्तु फिर भी वे उस संसारकी परंपरावर्धक कमेंके उपार्जन से रहित ही रहते हैं। घातिया कोके सर्वथा प्रक्षय हो जाने से वे फिर से संसारकी प्राप्ति कराने वाले कर्मोके चक्कर में नहीं पड़ते हैं। अघातिया कमें के विनष्ट होते ही मुक्तिस्थानमें जा विराजते हैं। यह स्थान लोकके अग्रभागमें स्थित है उससे आगे धर्मास्किाय का अभाव होने से वे वहींपर ठहर जाते हैं। इसी अवस्थाका नामसिद्ध दशा है। यह संसारी जीवोंके वचन के अगोचर और मनसे भी विचारमें नहीं आ सके ऐसी है ॥ सू०५ ।।
इसी अवस्थाके स्वरूपको सूत्रकार कहते हैं-"सव्वे सरा"इत्यादि। કર્મોને વિવિધ પરિણાથી જાણી અને એને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી છેડી આ સંસારસોતથી કે જે જન્મ અને મરણનું સ્થાન છે, અને જેમાં ઈષ્ટવિયોગ અને અનિષ્ટ સંગ થતું રહે છે, દરિદ્રતાને જ્યાં નિવાસ રહે છે, દુર્ભાગ્ય પાપ જ્યાં પિતાને પ્રભાવ જમાવી બેઠા છે, શારીરિક અને માનસિક આદિ દુઓની પરંપરા જ્યાં આ જીવનને પીસતી રહે છે, આ સર્વથી દૂર થઈ જાય છે. જ્યાં સુધી અઘાતિયા કર્મનો ઉદય એને રહે છે ત્યાં સુધી કદાચ તે સંસારમાં રહે છતાં પણ તે સંસારના પરં. પરાવર્ધક કર્મોના ઉપાર્જનથી રહિત જ રહે છે. ઘાતિયા કર્મોને સર્વથા ક્ષય થઈ જવાથી એ ફરી સંસારની પ્રાપ્તિ કરાવવાવાળા કર્મોના ચક્કરમાં પડતા નથી. અઘાતીયા કર્મોને વિનષ્ટ થવાથી મુક્તિ સ્થાનમાં જઈ વિરાજમાન બને છે. આ સ્થાન લેકના અગ્ર ભાગમાં સ્થિત છે. એથી આગળ ધમસ્તિકાયને અભાવ હોવાથી તે ત્યાં રોકાઈ જાય છે. આ અવસ્થાનું નામ સિદ્ધદશા છે. આ સંસારી જીના વચનથી અગોચર અને મનથી પણ વિચારમાં ન આવી શકે એવી છે. (સૂ) ૫)
२. अस्थाना स्व३५ने सूत्र४२ ४ छ-" सव्वे सरा" त्याहि !
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ६
मूलम्-सव्वे सरा नियति, तका तत्थ न विज्जइ, मई तत्थ न गाहिया,ओए अप्पइट्टाणस्स खेयन्ने ।सेनदीहे, न हस्से, नवटे,न तंसे,नचउरंसे,नपडिमंडले, न किण्हे, न नीले,नलोहिए, न हालिद्दे, न सुकिल्ले, न सुरभिगंधे, न दुरभिगंधे, न तित्ते, न कडुए, न कसाए, न अंबिले, न कक्खडे, न मउए, न गरुए, न लहुए, न सीए, न उण्हे, ननिद्धे, नलुक्खे,न काऊ, न रहे, न संगे, न इत्थी, न पुरिसे, न अन्नहा, परिन्ने, सन्ने, उवमा नविज्जए, अरूवी सत्ता। अपयस्स पयं नस्थि ॥ सू० ६॥ ___ छाया--सर्वे स्वरा निवर्तन्ते, तर्कों यत्र न विद्यते, मतिस्तत्र न ग्राहिका, ओजः अप्रतिष्ठानस्य खेदज्ञः। स न दीर्घो, न इस्वो, न वृत्तो, न त्र्यस्रो, न चतुरस्रो, न परिमण्डलो, न कृष्णो, न नीलो, न लोहितो, न हारिद्रो, न शुक्लो, न सुरभिगन्धो, न दुरभिगन्धो, न तिक्तो, न कटुको, न कपायो, नाम्लो, न मधुरो, न कर्कशो, न मृदुः, न गुरुः, न लघुः, न शीतो, नोष्णो, न स्निग्धो, न रूक्षो, न कापोतः, न रुहो, न सङ्गो, न स्त्री, न पुरुषो, नान्यथा, परिज्ञः, संज्ञः, उपमा न विद्यते, अरूपिणी सत्ता । अपदस्य पदं नास्ति । मू०६॥
टीका--'सर्व' इत्यादि-यत्र सिद्धावस्थायां सर्वे-निरवशेषाः स्वराः ध्वनयो निवर्तन्ते-प्रतिपाद्य-प्रतिपादकसम्बन्धा न घटन्ते, शब्दादिविषयाभिधेये सति वाच्यवाचकभावसम्बन्धविषयस्यावश्यम्भावात् । न च तस्यामवस्थायां शब्दादयः प्रवृत्तिनिमित्ततामुपलभन्त इत्याशयः । न तत्र तर्कस्यावसरोऽपीत्याह-' तर्क' इत्यादि
सिद्धदशाका वर्णन करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि इस सिद्ध दशामें समस्त स्वर-ध्वनियां प्रतिपाद्यप्रतिपादकरूप संबंधसे पर रहती हैं। अर्थात्-इस सिद्ध अवस्थाका पूर्ण-स्वरूप-वर्णन किसी भी शब्दद्वारा नहीं हो सकता है। जो पदार्थ शब्दादिक का विषयभूत हुआ करता है वहीं पर वाच्यवाचकभाव संबंधकी घटना घटित होती है, सिद्धदशा जो शब्दके अगोचर है उसमें फिर वाच्यवाचकभाव संबंध घटित भी
- સિદ્ધદશાનું વર્ણન કરતાં સૂત્રકાર કહે છે કે આ સિદ્ધદશામાં સમસ્ત સ્વરોધ્વનીઓ પ્રતિપાદ્ય-પ્રતિપાદકરૂપ સંબંધથી દૂર રહે છે. અર્થાત- આ સિદ્ધ અવસ્થાના પૂર્ણ સ્વરૂપનું વર્ણન કેઈપણ શબ્દ દ્વારા થઈ શકતું નથી. જે પદાર્થ શબ્દાદિકના વિષયભૂત થયા કરે છે ત્યાં વાચ્યવાચક–ભાવ–સંબંધની ઘટના ઘટિત હોય છે. સિદ્ધદશા જે શબ્દથી અગોચર છે એમાં પછી વાવાચકભાવસંબંધ ઘટિત પણ કેમ થઈ શકે. ઘટ અર્થમાં ઘટ શબ્દની પ્રવૃત્તિનિમિત્ત ઘટનરૂપ ક્રિયા છે. એટલે ઘટ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३०
आचारागसूत्रे अपि च तर्क:-ऊहापोहः पदार्थविशेषाध्यवसाय इत्यर्थः ‘एवं चेद् एवं भवेद् ' इत्याकारकः कल्पनाविशेषो न विद्यते, शब्दादिविषयस्यावसर एव तर्कस्यावसरो भवति तदभावे कुतस्तकसम्भवः, एवं चेद् एवं स्यादित्युभयत्रापि शब्दविषयस्यैकैसे हो सकता है। घट अर्थमें घट शब्दकी प्रवृत्तिका निमित्त घटनरूप क्रिया है, अतः घट शब्द घट अर्थका प्रतिपादक होनेसे उनमें परस्पर वाच्यवाचकसंबंध सुघटित हो जाता है । इस प्रकार इस दशामें प्रवृत्ति के निमित्तभूत शब्दादिक उपलब्ध नहीं होते; कारण कि जो भी शब्द वहां पर प्रवृत्त होंगे वे उससे संपूर्ण धर्मका-स्वरूपका युगपत् प्रतिपादन नहीं कर सकते हैं । ध्वनियां क्रमिक होती हैं, और क्रम २ से ही वस्तु के स्वरूपका प्रतिपादन करती हैं। जिस स्वरूपका प्रतिपादन उनके द्वारा होता है वही स्वरूप उसका नहीं है, वह तो उसका प्रतिपाद्य विषय एकदेश पड़ता है, उतने स्वरूपमात्र तो वह वस्तु है नहीं; अतः अनंतधर्मात्मक होनेसे उसका एकधर्ममुखेन सम्पूर्ण रूपसे कथन शब्दादि द्वारा हो नहीं सकता। प्रमाणसे हो जावेगा? तो इस प्रकारकी आशङ्का उत्तर यही है कि प्रमाण स्वानुभवगम्य है, वह वचनसे नहीं कहा जा सकता है, जो वचनसे कहा जाता है वह नयका विषय पड़ता है। इस अपेक्षासे यहां पर सिद्धदशाको अवाच्य कहा है। वैसे तो सिद्ध अवस्थाके स्वरूपका वर्णन शास्त्रकारोंने जितना भी हो सका है किया ही है। परन्तु यहां पर जो उसे अवक्तव्य कहा है उसका भाव सिर्फ શબ્દ ઘટ અર્થને પ્રતિપાદક હોવાથી એનામાં પરસ્પર વાચવાચક સંબંધ સુઘટિત બને છે. આ પ્રકારે આ દિશામાં પ્રવૃત્તિના નિમિત્તભૂત શબ્દાદિક ઉપલબ્ધ નથી બનતા. કારણ કે જે પણ શબ્દ ત્યાં પ્રવૃત્ત હોય તે એના સંપૂર્ણ ધર્મના સ્વરૂપનું યુગપત્ (એકીસાથે) પ્રતિપાદન કરી શકતા નથી. ધ્વની કમવાર થાય છે અને કમ કમથી વસ્તુના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરે છે. જે સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન એના દ્વારા થાય છે એ જ આ સ્વરૂપ એનું નથી હોતું, એ તે એના પ્રતિપાદ્ય વિષય એકદેશ પડે છે. તાવસ્વરૂપ માત્ર તે એ વસ્તુ નથી, આથી અનંત ધર્માત્મક હોવાથી એનું સંપૂર્ણ રૂપથી કથન એક ધર્મવડે શબ્દાદિદ્વારા થઈ શકતું નથી. પ્રમાણથી થઈ જશે?—આ પ્રકારની આશંકાને ઉત્તર આ છે કે પ્રમાણનું કથન સ્વાનુભવગમ્ય છે, એ વચનથી કહેવાઈ શકતું નથી. જે વચનથી કહ્યું જાય છે તે નયરૂપ બને છે. આ અપેક્ષાથી અહિં સિદ્ધદશાને અવાચ્ય કહેલ છે. એમ તે સિદ્ધ અવસ્થાના સ્વરૂપનું વર્ણન શાસ્ત્રકારોથી જેટલું પણ બન્યું છે, તે કરેલ છે પરંતુ અહીં તેને અવ્યક્ત
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ६
२३१
इतना ही है कि पदार्थका वास्तविक समस्त स्वरूप शब्दोंद्वारा प्रतिपादित हो ही नहीं सकता! जितना स्वरूप केवलियोंने अपने केवलज्ञानसे पदार्थका जाना है उससे अनन्तवें भागकी उन्होंने अपनी ध्वनिद्वारा परीषदाके बीचमें प्ररूपणा की है, जितने अंशकी प्ररूपणा की है उससे अनन्तवें भागकी धारणा गणधरोंके ज्ञानमें हुई है। जितनी धारणा हुई है उससे भी अनन्तवें भागकी उन्होंने रचना की है। इस अपेक्षासे भी सिद्ध अवस्थाके समस्त स्वरूपका वर्णन शब्दोंद्वारा नहीं हो सकता ! इसीलिये उस सिद्ध दशामें तर्कको भी स्थान नहीं है। तर्क शब्दका अर्थ ऊहापोह है । ऊहापोह उसीमें होता है जो शब्दका विषय होता है । शब्दके अविषयभूतमें तर्क नहीं होता । इसी ख्याल से टीकाकारका यह कथन कि " पदार्थविशेषाध्यवसायः" पदार्थ विशेषका अध्यवसाय स्वरूप तर्क वहां नहीं होता सर्वथा सत्य है । यदि यह विषय ऐसा है तो ऐसा होगा" इस प्रकारका कल्पनाविशेष वहीं पर होता है जो शब्दका विषयभूत होता है। यह “ एवं चेत् एवं भवेत् " कल्पनाविशेष स्वयं शब्दमय है, और यही तर्कका आकार है, अतः इस प्रकार के तर्ककी प्रवृत्ति उस अवस्थामें नहीं होती, कारण कि " एवं चेत् एवं स्यात् " इन दोनों जगहों में शब्दविषय-पदार्थका ही अवलम्बन होता કહેલ છે અને ભાવ ફક્ત એટલે જ છે કે પદાર્થના વાસ્તવિક સમસ્ત સ્વરૂપ શદ્વારા પ્રતિપાદિત થઈ જ ન શકે. કેવલીઓએ પિતાના કેવલજ્ઞાનથી પદાર્થનું જ સ્વરૂપ જાણેલ છે, એના અનન્તમા ભાગની એમણે પોતાના દિવ્યધ્વનિ દ્વારા સભા વચ્ચે પ્રરૂપણ કરી છે. જેટલા અંશની પ્રરૂપણા કરી છે એનાથી અનન્તમાં ભાગની ધારણા ગણધરોના જ્ઞાનમાં થઈ છે. જેટલી ધારણા થઈ છે એથી અતખ્તમા ભાગની એમણે રચના કરી છે. આ અપેક્ષાથી પણ સિદ્ધ અવસ્થાનું સમસ્ત રૂપનું વર્ણન શબ્દ દ્વારા નથી થઈ શકતું. આ કારણે એ સિદ્ધદશામાં તકને સ્થાન નથી. તર્ક શબ્દને અર્થ ઉહાપોહ થાય છે. ઉહાપોહ એમાં હોય છે જે શબ્દનો વિષય હોય છે. શબ્દના અવિષય ભૂતમાં તક નથી હોતું. આ કારણે જ टी२नु से ४थन छ, “पदार्थविशेषोऽध्यवसायः " पहा विशेषना मध्यવસાય સ્વરૂપ તર્ક ત્યાં થતો નથી એ સર્વથા સત્ય છે. “આ વિષય એ છે તો એમ હશે, આ પ્રકારને ક૯૫નાવિશેષ એ સ્થળે થાય છે જે શબ્દનો વિષयभूत होय छे. २॥ “ एवं चेत् एवं भवेतू” ४६पनाविशेष स्वयं शमय छ અને એ જ તર્કનો આકાર છે. આથી આ પ્રકારના તકની પ્રવૃત્તિ એ અવસ્થામાં नथी थती. २९ ३-५ एवं चेतू एवं स्यात्' मा भन्ने या विषय
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२
आचारागसूत्रे वावलम्बनात् , मूले 'तका' इत्यत्र प्राकृतत्वात स्त्रीत्वम् । तर्काभावे हेतुमाह -'मति 'रित्यादि-तत्र सिद्धावस्थायां 'मतिः' मननं मतिः मनोव्यापारः पदार्थचिन्तनरूपा, सा चौत्पत्तिक्यादिभेदाच्चतुर्विधा; न ग्राहिका-नानुभावयित्री, है। इसी विषयको विशेष रीतिसे स्पष्ट करनेके लिये सूत्रकार-“मतिस्तत्र न ग्राहिका" कहते हैं। मतिः-मननं मतिः-विचार करनेका नाम मति है। यह मतिरूप मानसिक व्यापार कि जिसमें पदार्थों के चिन्तवनके प्रति मानसिक धारा दौड़ती रहती है तथा जिसके औत्पत्तिकी आदि ४ चार भेद हैं, उस सिद्ध दशाका अनुभव करनेवाला नहीं हो सकता। क्यों कि उस दशामें संकल्पविकल्परूप कल्पनामात्रके लिये अवसर ही नहीं है। जो कर्मोंसे युक्त-लिप्त हैं, ऐसी आत्माओंको मुक्तिका लाभ नहीं होता-इस बातको बतानेके निमित्त सूत्रकार "ओजः अप्रतिष्ठानस्य खेदज्ञः” कहते हैं। जो सकल कर्मों के मलसे रहित हो चुके हैं वे ही आत्मा मोक्षसुखका अनुभव करनेवाले होते हैं, अर्थात् कर्ममलीमस आत्मा उस सुखसे सदा वंचित ही रहा करते हैं। अप्रतिष्ठान शब्दका अर्थ मोक्ष है। क्यों कि औदारिक आदि शरीरोंका अथवा कर्मोका सद्भाव इस अवस्थामें नहीं रहता है । इस मोक्षका कि जो अव्याबाधस्सुखस्वरूप है कमेंसे मलिन आत्मा अनुभव भी
પદાર્થનું જ અવલમ્બન થાય છે. આ વિષયને વિશેષ રીતથી સ્પષ્ટ કરવા માટે सूत्र४२-“ मतिस्तत्र न ग्राहिका" हे छे. मतिः-मननं मतिः-विया२ ४२पानु નામ મતિ છે-આ મતિરૂપ માનસિક વ્યાપાર કે જેમાં પદાર્થોના ચિન્તવન તરફ માનસિક ધારા દેડતી રહે છે તથા જેના ઔત્પત્તિકી આદિ ચાર ભેદ છે એ સિદ્ધદશાને અનુભવ કરવાવાળી બની શકતી નથી, કેમ કે તેવી દશામાં સંકલ્પવિકલ્પરૂપ કલ્પનામાત્રને પણ અવસર નથી. જે કર્મોથી યુક્ત છે તેવા આત્માઓને મુક્તિનો લાભ થતો નથી–આ વાત બતાવવા નિમિત્ત सूत्रा२ “ ओजः" त्या!ि हे छ. २ स४८ भना भणथी २डित अनेस છે એવા આત્માએ મોક્ષ સુખને અનુભવ કરનાર હોય છે. અર્થા-કર્મના મળથી બંધાએલ આત્માઓ એ સુખથી સદા વંચિત જ રહ્યા કરે છે. અપ્રતિઠાન શબ્દનો અર્થ મેક્ષ છે. કેમ કે ઔદારિક આદિ શરીરેનો અને કર્મોને સદભાવ એ અવસ્થામાં રહેતું નથી. આ મોક્ષ કે જે અવ્યાબાધ-સુખ-સ્વરૂપ છે તેને અનુભવ કર્મોથી મલિન આત્માઓ કઈ રીતે કરી શકે. અવ્યાબાધ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ६
२३३
"
तत्र संकल्प - विकल्प - कल्पनामात्रस्यानवसरात् । कर्मसमन्वितस्य मोक्षगमनं न भवतीति दर्शयति-- ' ओज ' इति । ओजः = ओजोरूपः सकलकर्ममलरहितत्वेन ज्योतिःस्वरूपः अपि च अप्रतिष्ठानस्य न विद्यते प्रतिष्ठानमौदारिकादिशरीरस्य कर्मणां वा अवस्थितिर्यत्र सोऽप्रतिष्ठानो मोक्षस्तस्य मोक्षसुखस्येत्यर्थः, खेदज्ञः=अनुभावुकः, तत्र विमलज्ञानसद्भावात् । अत्र वेदशब्देनाऽनुभवरूपोऽर्थी गृह्यते । किश्च तदा स दीर्घो लम्बो न, इस्वो वामनो न वृत्तः वर्तुलाकारो न, त्र्यस्रः = त्रिकोणो न, चतुस्रः = चतुष्कोणो न, परिमण्डल: संस्थानविशेपचान् न, उपलक्षणात् सकलसंस्थानवर्जितः एतच्च परिमाणमवलम्ब्य प्रोक्तम्, अथ वर्णमाश्रित्य कथयति - 'न कृष्ण' इत्यादि - कृष्णो न, नीलो न, लोहितः = रक्तो न हारिद्रः = पीतो न, शुक्लः = श्वेतो नः गन्धमाश्रित्योच्यते 'न सुरभी' त्यादिकैसे कर सकते हैं । अव्याबाध सुखरूप मोक्षका अनुभव विना निर्मल ज्ञानके नहीं हो सकता । संसारी आत्माओं - मलिन जीवोंके इस निर्मल Sarah प्रकटता है ही नहीं । इसकी प्रकटता तो उन्हीं के होती है जो कर्ममल - कलंकसे निर्मुक्त हो चुके हैं। खेदज्ञ- शब्द घटक खेदका अर्थ यहांपर प्रकरण से अनुभव रूप ग्रहण किया गया है। उस मुक्ति अवस्थामें रहने वाला आत्मा न दीर्घ - विस्तृत होता है, न लम्बा होता है, न ह्रस्वछोटा होता है, न गोल होता है, न त्रिकोण होता है-न चतुष्कोण होता है, न परिमण्डल - गोल आकारवाला होता है, उपलक्षणसे और भी जितने आकार होते हैं उन आकारवाला भी नहीं होता है। यह आकार विषयके अभावका कथन परिमाणको ले कर किया है। अब वर्णको लेकर कथन करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि मुक्तिमें रहा हुआ आत्मा न काला होता है, न नीला होता है, न लाल होता है, न સુખરૂપ માક્ષના અનુભવ નિળ જ્ઞાન વિના થતા નથી. સંસારી આત્માએમલિન જીવાને આ નિળ એધની પ્રગટતા છે જ નહિ. આની પ્રગટતા તા અને જ થાય છે જે કમ મળકલકથી નિમુક્ત થયા છે. ખેદજ્ઞ શબ્દમાં સ્થિત ખેદ શબ્દને અર્થ અહિં પ્રકરણથી અનુભવરૂપ ગ્રહણ કરેલ છે. એવી મુક્તિ અવસ્થામાં રહેવાવાળા આત્મા ન દીર્ઘ-વિસ્તૃત હાય છે, ન લાંખા હોય છે, ન નાના હોય છે, ન ગાળ હાય છે, ન ત્રિકોણ હાય છે, ન ચતુષ્કાળુ હોય છે, ન પરિમંડળ એટલે ગોળાકારવાળા હેાય છે, ઉપલક્ષણથી જેટલા પણ ખીજા આકાર હોય છે તે આકારવાળા પણ નથી. આ આકારવિષયના અભાવનું કથન પરિણામને લઇ કહેલ છે, હવે વ આશ્રયે સૂત્રકાર કહે છે કે મુક્તિમાં રહેલ આત્મા ન કાળા હોય છે, ન લીલા હાય છે, ન લાલ હાય છે, ન પીળા હોય છે, અને ન તો સફેદ હાય છે, ત્યાં વિશુદ્ધ આત્મા
३०
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४
आचारागसूत्रे सुरभिगन्धः सुगन्धवान् न, दुरभिगन्धः-दुर्गन्धवान् नः रसमाश्रित्य कथ्यते 'न तिक्त' इत्यादि-तिक्तः मरीचादिवत् न, कटुको निम्बादिवद् न, कषायः-हरीतक्यादिवद् न, आम्ल:=अम्लिकावद् न, मधुरो न; स्पर्श निषेधयति-न कर्कश' इत्यादि-कर्कशः कठिनो न, मृदुः कोमलो न, लघुन गुरुन, शीतो न, उष्णो न, स्निग्धः चिक्कणो न, रूक्षः रसरहितोऽपि न, कापोतः कापोतलेश्यायुक्तो न, मध्यग्रहणादाद्यन्तग्रहणम् , तेन सकललेश्यारहित इत्यर्थः, यद्वा-कायः कायवान् न, न पीला होता है, और न सफेद ही होता है । वहां पर विशुद्ध आत्मा न अच्छी गंधवाला होता है, न दुर्गधवाला होता है, न मिर्च आदिकी तरह तिक्त रसवाला होता है, निम्ब-नीम आदिकी तरह न कटुक रस वाला होता है, हरड आदिकी तरह न कषाय रसवाला होता है, इमली आदिकी तरह न आम्ल रसवाला होता है और न शक्करकी तरह मीठे रसवाला ही होता है। इसी तरह वहां न कठोर स्पर्श होता है, न कोमल स्पर्श होता है, न लघु स्पर्श होता है, न भारी स्पर्श होता है, न शीत स्पर्श होता है, न उष्ण स्पर्श होता है, न स्निग्ध स्पर्श होता है, न चिकना स्पर्श होता है और न रूक्ष स्पर्श होता है। कापोतलेश्या भी वहां नहीं होती है । लेश्याओंमें कापोतलेश्या यह मध्यमें आई है, इस के ग्रहण से आदि और अन्तकी लेश्याओंका भी ग्रहण हो जाता है। इसलिये यह समझना चाहिये कि वहांपर छओं लेश्याओंका सद्भाव नहीं है। वहां औदारिक आदि पांच शरीरों में से किसी भी शरीरका सद्भाव न ન સારી સુગંધવાળા હોય છે, ન દુર્ગધવાળા હોય છે, મરચાં ઈત્યાદિની માફક ન તીખા રસવાળા હોય છે, લીમડા વિ. ની માફક ન કડવા રસવાળા હોય છે, હરડે ઈત્યાદિની માફક ન કષાયરસવાળા હોય છે, આમલી ઇત્યાદિની માફક ન ખાટા રસવાળા હોય છે. અને સાકરની માફક ન તે મીઠા રસવાળા હોય છે. આજ રીતે ત્યાં ન કઠોર સ્પર્શ હોય છે, ન કોમળ સ્પર્શ હોય છે, ન લઘુ સ્પર્શ હોય છે, ન ભારી સ્પર્શ હોય છે, ન શીતળ સ્પર્શ હોય છે, ન ઉષ્ણ સ્પર્શ હોય છે, ન સ્નિગ્ધ સ્પર્શ હોય છે, ન ચીકણે પશે હોય છે, અને ન તે લુખો સ્પર્શ હોય છે. કાતિલેશ્યા પણ ત્યાં નથી થતી. વેશ્યાઓમાં કાપતલેશ્યા મધ્યમાં આવેલ હોવાથી એના ગ્રહણથી આદિ અને અન્તની વેશ્યાઓનું પણ ગ્રહણ થાય છે. જેથી એ સમજવું જોઈએ કે એ સ્થળે એ લેશ્યાઓને સભાવ નથી. એ દારિક આદિ પાંચ શરીરમાંથી કઈ પણ શરીરને સદ્ભાવ ન હોવાથી તેઓ અકાય બને છે. કર્મ રૂપી બીજને સર્વથા પ્રક્ષય થઈ
श्री मायाग सूत्र : 3
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५. उ. ६
२३५ न रुहः, रोहति-पुनः-पुनः प्रादुर्भवतीति रुहा उत्पत्तिमान् न, कर्मबीजाङ्कुरस्य सर्वथा दग्धत्वात् , अत एव न ‘सङ्गः 'सङ्गोऽस्यास्तीति सङ्गा-संयोगवान् न, सर्वसङ्गरहित इत्यर्थः । न स्त्री, न पुरुषः, नान्यथा-स्त्रीपुरुषत्वाभावान्नपुंसकोऽपि नेत्यर्थः । निषेधवाक्यैरत्र वाङ्मनसयोरगोचरतया केनापि रूपेण वक्तुमशक्य इति प्रतिपादितम् । होने से वे अकाय होते हैं। कर्मरूपी बीजके सर्वथा प्रक्षय हो जानेसे वे फिर मुक्तिसे इस संसारमें पीछे लौट कर नहीं आते हैं। जब उन्हें पुनः संसार दशा ही नहीं होती है तो इससे यह भी स्पष्ट सिद्ध है कि वे किसी भी प्रकारके संयोगसे लिप्त भी नहीं होते हैं। उस अवस्थामें समस्त संयोगका उनके अभाव रहता है। उनके न स्त्रीलिङ्गका, न पुरुषलिङ्गका,
और न स्त्री पुरुषके अभावस्वरूप नपुंसक लिङ्गका ही सद्भाव होता है, वे अलिङ्ग होते हैं । यहां पर रूपादिक पौगलिक धर्मों के निषेध से यह बात जानी जाती है कि वे किस रूपमें हैं यह हम छद्मस्थ न वचन से कह सकते हैं और न मनसे ही विचार सकते हैं। उनका स्वरूप छमस्थ जीवोंके मन और वचनके अगोचर है। जब यह बात है तो हम किसी भी स्वरूपसे उन्हें नहीं कह सकते हैं। वाणी और मन ये दोनों ही वस्तुएँ पौद्गलिक हैं, पौद्गलिकोंसे अपौद्गलिकका न पूर्णरूपसे वर्णन ही हो सकता है और न स्पष्टरूपसे विचार ही हो सकता है। शुद्ध स्वरूपको જવાથી તે મુક્તિથી આ સંસારમાં ફરી પાછા આવતા નથી. જ્યારે તેઓને ફરી સંસારદશા નથી થતી તે એથી એ સ્પષ્ટ છે કે એઓ કઈ પણ પ્રકારના સંગથી લિપ્ત થતા નથી. તે અવસ્થામાં સમસ્ત સંગને વિગ રહે છે. તેને ન સ્ત્રીલિંગને, ન પુરૂષલિંગને અને ન સ્ત્રી પુરૂષના અભાવ સ્વરૂપ નપુંસક લિંગને સદૂભાવ બને છે. તેઓ અલિંગ હોય છે. આ સ્થળે રૂપાદિક પૌગલિક ધર્મોના નિષેધથી એ વાત જણાય છે કે તેઓ કયા રૂપમાં છે તે, અમે છદ્મસ્થ છીએ માટે વચનથી ન કહી શકીએ અને ન તે મનથી વિચારી શકીએ. એનાં સ્વરૂપ છસ્થ જીના મન અને વચનથી અગોચર છે. જ્યારે આ વાત છે તે અમે કેઈ પણ સ્વરૂપથી એને ઓળખી શકતા નથી. વાણું અને મન બને વસ્તુઓ પૌગલિક છે, પૌદ્ગલિકોથી અપૌદ્ગલિકોનું પૂર્ણ રૂપથી વર્ણન થઇ શકતું નથી. અને ન તે સ્પષ્ટરૂપથી વિચાર પણ થઈ શકે છે. શુદ્ધ સ્વરૂપને જાણવા માટે શુદ્ધ અનુભવ જ કામ આપે છે. એટલે જેનું વાણીથી વર્ણન અને
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६
आचारागसूत्रे किन्तु परिज्ञः सकलात्मप्रदेशैः सकलवस्तुतत्त्वस्य ज्ञाता, एवं 'संज्ञः' सं= सम्यग् जानाति पश्यतीति संज्ञः अनन्तज्ञान-दर्शनादिसमन्वित इत्यर्थः, तत्स्वरूपमुपमयाऽपि ज्ञातुमशक्यमित्याह-'उपमे'त्यादि-उपमानम्-उपमा सादृश्यं न तत्र जाननेके लिये शुद्ध अनुभव ही काम देता है। अतः जिसका वाणीसे वर्णन और मनसे विचार तक भी नहीं हो सकता है उसका कथन भी कैसे किया जा सकता है यह स्वयं एक अनुभवगम्य बात है।
वे सिद्ध भगवान् केवलज्ञानके आवारक (ढकन) ज्ञानावरणीय कर्मके सर्वथा विनाश हो जानेसे विशुद्ध समस्त आत्मप्रदेशों के द्वारा सकल वस्तुतत्त्वके ज्ञाता हैं, इससे उनका ज्ञान अनन्त है यह बात स्पष्ट हो जाती है । क्यों कि अनन्त पदार्थोको विषय करनेवाला ज्ञान अनन्त हुए विना नहीं रह सकता, तथा अनंतज्ञानके हुए विना उन अनंत पदार्थों का हस्तामलकवत् साक्षात्कार भी नहीं हो सकता। ज्ञानके पहिले दर्शन होता है, विना दर्शनके ज्ञानका सद्भाव नहीं माना गया हैं, इस लिये जब उनके ज्ञानमें अनन्तता है तो इससे यह भी युक्तियुक्त है कि उनका दर्शन भी अनंत है। इसी बातका बोधन "संज्ञ" इस पदसे सूत्रकारने किया है।
शङ्का-जिस प्रकार सांसारिक पदार्थोंका वर्णन किसी पदार्थकी उपमा देकर करने में आता है, उसी प्रकारसे सिद्धोंका वर्णन भी आप हमें उपमा दे कर समझा दीजिये ? મનથી વિચાર પણ થતું નથી એનું કથન પણ કેમ કરી શકાય, આ સ્વયં એક અનુભવગમ્ય વાત છે.
આ સિદ્ધ ભગવાન કેવળજ્ઞાનના ઢાંકણરૂપ જ્ઞાનાવરણીય કર્મને સદા વિનાશ થવાથી વિશુદ્ધ સમસ્ત આત્મપ્રદેશ દ્વારા સકલ વસ્તુતત્વના જ્ઞાતા છે; આથી તેનું જ્ઞાન અનત છે, આ વાત સ્પષ્ટ છે. કેમકે અનન્ત પદાર્થોને વિષય કરવાવાળા જ્ઞાન અનંત થયા વગર રહેતું નથી, અને અનંત જ્ઞાન થયા વિના એ અનન્ત પદાર્થોના હસ્તાકમલવતું સાક્ષાત્કાર પણ થઈ શકતું નથી. જ્ઞાનનાં પહેલાં દર્શન થાય છે, દર્શન વગર જ્ઞાનને સદ્ભાવ માનવામાં આવતું નથી. આ માટે જ્યારે એના જ્ઞાનમાં અનન્તતા છે તે આથી એ પણ યુક્તિયુક્ત છે કે તેનું દર્શન પણ અનન્ત छ. या वातनु मोधन " संज्ञ" मा ५४थी सूत्रधारे ४२ छे.
શંકા–જે પ્રકારે સાંસારિક પદાર્થોનું વર્ણન કોઈ પદાર્થની ઉપમા આપીને કરવામાં આવે છે, એજ પ્રકારથી સિદ્ધોનું વર્ણન પણ અમને ઉપમા આપી સમજાવે?
श्री. मायागसत्र : 3
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३७
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ६ विद्यते। सिद्धस्वरूपं न केनाप्युपमातुं शक्यते । तस्य कीदृशी सत्तेत्याह- अरूपिणी'-त्यादि-तस्य युक्तात्मनः सत्ता-सद्भावः सा अरूपिणी केनापि रूपेण वक्तुम___ उत्तर-कहना तो ठीक है, परन्तु उनके आगे यदि हमें कोई उपमा दृष्टिपथ होती तो हम उसके द्वारा उनका वर्णन भी कर देते। परन्तु उनके आगे तो उपमा ही अस्त है, उनकी उपमा उनमें ही है। अतः " उपमा तत्र न विद्यते" किसी भी पदार्थकी उपमासे हम उनके स्वरूपका कथन नहीं कर सकते हैं। वे अनुपमेय हैं।
शङ्का-उनकी सत्ता कैसी है-उनके अस्तित्वका किसी भी रूपसे वर्णन हो सकता है?
उत्तर - "अरूपिणी सत्ता" उनकी सत्ता अरूपिणी है, अतः उनके अस्तित्वका वर्णन किसी भी रूपसे नहीं हो सकता है । किसी भी रूप से जिसका कथन न हो सके उसका नाम “अरूपिणी" है । पहिले यह प्रकट ही किया जा चुका है कि सिद्धदशा रूप, रस, गंध और स्पर्शादिसे रहित है। तथा इस्व, दीर्घत्वादिक धर्म उसमें सम्भवित नहीं होते हैं। ये सब पुद्गलके धर्म हैं । पुद्गल ही मूर्तिक है, बाकी द्रव्य अमूर्तिक हैं। आत्मा भी कर्मबन्धकी दशामें यद्यपि मूर्तिक माना गया है, परन्तु अपने निजस्वरूप अथवा सिद्ध अवस्थाकी अपेक्षा से वह अमूर्तिक ही
ઉત્તર–કહેવું તે ઠીક છે, પરંતુ એની આગળ કદાચ અમને કોઈ ઉપમા દષ્ટિપથ થાત તો અમે એનું વર્ણન પણ કરી દેત, પણ એની આગળ તે अपमान र मना छ, मेमनी रुपमा समनामा ४ छ. मेटले " उपमा तत्र न विद्यते" ५ पहाथ नी माथी म तेभना स्व३५नु ४थन ४श શકતા નથી. એ ઉપમાથી પર છે.
શંકા–એમની સત્તા કેવી છે–એમના અસ્તિત્વનું કોઈ રૂપથી વર્ણન થઈ શકે છે?
उत्तर--" अरूपिणी सत्ता” भनी सत्ता २३पी छ. अमना मस्तिત્વનું વર્ણન કોઈ પણ રૂપથી થઈ શકે નહિ. કઈ પણ પ્રકારે જેનું वर्णन न 5 शतेनु नाम “ भ३पिजी" छ. पडसां से घुछ हैસિદ્ધ દશા રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શાદિથી રહિત છે તથા હસ્વ, દીર્ઘત્વાદિક ધર્મ એમાં સંભવિત થતું નથી. આ બધા પુગલના ધર્મ છે. પુદ્ગલ જ મૂર્તિક છે. બીજા દ્રવ્ય અમૂર્તિક છે. આત્મા પણ કર્મબંધની દશામાં મૂર્તિક માનવામાં આવે છે, પરંતુ પોતાના નિજસ્વરૂપ અથવા સિદ્ધ અવસ્થાની અપેક્ષાથી અમૂતિક જ છે. એટલે અમૂર્તિક આત્માનું હસ્વત્વ આદિ
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८
आचाराङ्गसूत्रे
शक्या, तत्र दीर्घत्वादि सकलविषयाऽप्रतिपादनात् अपि च- अपदस्य न विद्यते पदं स्थानमवस्थानविशेषो यस्य सोऽपदस्तस्य, पदं - पद्यते बुध्यते येनार्थस्तत्पदं = तद्वाचकः शब्दः, तन्नास्ति । यः कश्चिदभिधातुं योग्यो भवति स सर्व एव शब्दादिविषषयाभिधानेन वक्तुं शक्यो, न चायं तथेति तात्पर्यम् ॥ ०६ ॥
इस
है। अतः अमूर्त्तिक आत्माका ह्रस्वत्वादिक रूप न होनेसे उनके द्वारा उस के अस्तित्वका वर्णन हो भी कैसे सकता है ? अथवा " अरूपिणी " शब्दके द्वारा मुक्त आत्माकी सत्ता रूपरहित ही वर्णित हुई है, तो भी तदविनाभावी रस, गंध और स्पर्शका भी रूपके निषेध से निषेध हुआ ही समझना चाहिये ।
""
अपदस्य पदं नास्ति " जिसका कोई पद-स्थान अथवा अवस्थान विशेष नहीं है वह अपद है । जिसके द्वारा अर्थका बोध होता है वह पद है। अपदका वाचक कोई पद - शब्द नहीं होता है । जो कहने के योग्य होता है वही कहा जा सकता है । घटादिक पदार्थ घटादि शब्दद्वारा इस लिये प्रतिपादित होते हैं कि वे उन शब्दोंद्वारा कहे जाने योग्य होते हैं । वाच्यवाचकभाव या प्रतिपाद्यप्रतिपादक भावसंबंध अपने योग्य पदार्थोंमें ही हुआ करता है, अन्यत्र नहीं । सिद्धदशा अपद है; अतः इसका वर्णन करनेवाला कोई भी पद नहीं है । विशेष - यह सब कथन आत्माके शुद्ध स्वरूपकी दृष्टिसे निश्चयनयके अभिप्रायको ले कर ही किया गया समझना चाहिये । उनका वाचक कोई शब्द नहीं है इत्यादि कथन सर्वथा રૂપ ન હોવાથી એની મારફત એના અસ્તિત્વનું વર્ણીન પણ કઈ રીતે થઇ શકે? “ अरूपिणी આ શબ્દ દ્વારા મુક્ત આત્માની સત્તા, રૂપરહિત જ કહેવામાં આવી છે, તે પણ તેની સાથે જ રહેનાર રસ, ગંધ અને સ્પર્શોના પણ રૂપના નિષેધથી નિષેધ થયા જ સમજવા જોઈ એ.
અથવા
ܙܐ
66
अपदस्य पदं नास्ति " मेनुं अर्ध यह-स्थान अथवा व्यवस्थान विशेष नथी એ અપદ છે. જેના દ્વારા અર્થના મેધ થાય છે એ પદ્મ છે. અપદના વાચક કોઈ પટ્ટ—શબ્દ નથી, જે કહેવા ચાગ્ય હોય છે એ જ કહેવાય છે. ઘટાર્દિક પદાર્થ ઘટાદિ શબ્દથી આ માટે પ્રતિપાદિત હોય છે કે તે એ શબ્દો દ્વારા કહેવાને ચેાગ્ય હોય છે. વાચ્યવાચકભાવ અથવા પ્રતિપાદ્યપ્રતિપાદક ભાવ સંબંધ પોતાના ચેાગ્ય પદાર્થોમાં જ હોય છે, અન્યમાં નહિ. સિદ્ધ દશા અપદ છે, આથી એનુ વર્ણન કરનાર કોઈ પદ નથી. વિશેષ-આ બધું આત્માના વિશુદ્ધ રૂપની દૃષ્ટિથી નિશ્ચય નયને અભિપ્રાય લઈ ને કહેવાયુ છે, એમ સમજવું જોઈ એ. એના વાચક કોઈ શબ્દ નથી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ लोकसार अ. ५. उ. ६
तदेव प्रकटयन्नुपसंहरति-' से न ' इत्यादि
यद्वा-'न दीर्घ' इत्यादिना शब्दादिविशेषो निराकृतः पुनस्तत्सामान्यनिराकरणायाह-' से न' इत्यादि।
मूलम्-से न सद्दे न रूवे न गंधे न रसे न फासे इच्चेव त्तिबेमि ॥ सू०७॥
छाया-स न शब्दो नरूपं न गन्धो न रसो न स्पर्श इत्येवमिति ब्रवीमि ।।०७।।
टीका-'स न' इत्यादि-स मुक्तात्मा न शब्दस्वरूपः, न रूपात्मकः, न एकान्त रूपसे नहीं समझना चाहिये । अन्यथा वे सर्वथा अवक्तव्य होने से अवक्तव्य इस शब्दके द्वारा भी नहीं कहे जा सकेंगे, तथा रूप रस गन्धादिका निषेध भी वहां नहीं हो सकेगा। तथा इनके अभावात्मक"रूपादि रहित हैं " इत्याकारक-बोधके वे ग्राह्य भी नहीं होंगे। इस लिये यह सब कथन सिद्ध स्वरूपकी पूर्ण दशाका वाचक कोई शब्द नहीं है इतने ही में चरितार्थ समझना चाहिये । सू०६॥
इसी पूर्वोक्त विषयको पुनः प्रकट करते हुए सूत्रकार उसका “सेन" इत्यादि सूत्रद्वारा उपसंहार करते हैं, अथवा-"न दीर्घः" इत्यादि पदों द्वारा उस अवस्थामें दीर्घत्वादि-विशेष-धर्मवाचक विशेष शब्दों की विषयताका ही निषेध किया गया है, सामान्य रूपसे शब्दात्मकतादिका निषेध नहीं किया है; सो “से न” इत्यादि सूत्रद्वारा सामान्यरूपसे शब्दात्मकतादिका वहां निषेध करते हुए सूत्रकार कहते हैं
वह मुक्त आत्मा न शब्दस्वरूप हैं, न रूपस्वरूप है, न गंधस्वरूप આ કથન કોઈ એકાન્ત રૂપથી સમજવું ન જોઈએ, અન્યથા એ સર્વથા અવક્તવ્ય હોવાથી અવક્તવ્ય આ શબ્દથી પણ કહી શકાય નહિ; તેમ રૂપ, રસ, ગંધ ઈત્યાદિને નિષેધ પણ ત્યાં થઈ શકે નહિ. તથા એના અભાવાત્મક-“રૂપાદિ રહિત છે” એવી બોધથી પણ એ ગ્રાહી નહિ થાય આ માટે સિદ્ધસ્વરૂપની પૂર્ણ દશાને વાચક કોઈ શબ્દ નથી–એટલામાં જ આ બધાં કથન ચરિતાર્થ સાર્થક સમજવું જોઈએ (સૂ૦૬)
से पूर्वोत विषयने पुनः प्राट ४२त सूत्र२ मेन। “ से न" त्या सूत्र द्वा२५सा२ ४२ छ. 4241-" न दीर्घः "त्यादि पोथी को. २५वस्थामा वी. ત્વાદિ–વિશેષ-ધર્મવાચક વિશેષશબ્દોની વિષયતાને જ નિષેધ કરવામાં આવ્યું છે. सामान्य३५थी शम्हात्मता माहिना निषेध नथी ध्यो, भाटे "सेन" त्या सूत्रथी સામાન્ય રૂપથી શબ્દાત્મકતા આદિનો ત્યાં નિષેધ કરતાં સૂત્રકાર કહે છે –
એ મુક્ત આત્મા ને શબ્દસ્વરૂપ છે, ન તે રૂપસ્વરૂપ છે, ન ગંધસ્વરૂપ
श्री. सायासंग सूत्र : 3
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦
आचाराङ्गसूत्रे
गन्धात्मकः, न रसस्वरूपः, न स्पर्शस्वरूपः, इत्येवं पूर्वोक्तस्वरूपेण स न शब्दादिसामान्यरूपो नापि तद्विशेषरूपः शब्दादिप्रवृत्तिनिमित्ताभावादेव केनापि प्रकारेण वक्तुं न शक्य इति भावः । ' इति ब्रवीमि 'त्यस्यार्थस्तु प्रथमाध्ययनोक्तरीत्याऽवगन्तव्यः ॥ मु० ७ ॥
अध्ययनविषयोपसंहारः
अस्मिन्नध्ययने च भोगविषयासक्त्यै व्रजन्नो मुनि, हिंसादित्यजको निवृत्तविषयासङ्गो मुनिः सम्मतः । निर्विण्णोऽप्यपरिग्रहो मुनिरसावेकाकिनो दुष्कृत
माचार्या ह्रदसन्निभाव परमत्यागश्च संवर्णितः ॥ १ ॥ ॥ इतिश्री - विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ - प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक- प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक- वादिमानमर्दक-शाहूछत्रपति - कोल्हापुरराजप्रदत्त - " जैनशास्त्राचार्य " - पदभूषितकोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर पूज्य - श्री घासीलाल- प्रतिविरचितायाम् आचाराङ्गसूत्रtrissचार चिन्तामणिटीकायां लोकसाराख्यं पञ्चममध्ययनं सम्पूर्णम् ॥ ५ ॥
हैं, न रसस्वरूप हैं और न स्पर्शस्वरूप हैं । इस प्रकार वह न शब्द सामान्यस्वरूप हैं और न रूप, रस और गंध आदि सामान्य स्वरूप हैं । जहां सामान्य धर्मका ही अभाव है वहां तद्विशेष हस्वआदि विशेषशब्दविषयता तथा नील, शुक्ल आदि विशेषरूपता कैसे आ सकती है? अर्थात् नहीं आ सकती । इसलिये सामान्य और विशेष रूपसे शब्द आदि की प्रवृत्तिके निमित्तका अभाव होनेसे ही वह मुक्तदशा किसी भी प्रकार से कथन करनेमें नहीं आती है । " इति ब्रवीमि " इन पदों का अर्थ प्रथम अध्ययन में उक्त रीतिके अनुसार जान लेना चाहिये। मू०७
છે, ન રસસ્વરૂપ છે, અને ન તા સ્પર્ધા સ્વરૂપ છે. આ પ્રકારે ન શબ્દ સામાન્ય સ્વરૂપ છે, અને ન રૂપ, રસ તથા ગંધ આદિ સામાન્ય સ્વરૂપ છે. જ્યાં સામાન્ય ધર્મના જ અભાવ છે ત્યાં આગળ હસ્વ આદિ વિશેષશબ્દવિષયતા તથા નીલ, શુકલ આદિ વિશેષરૂપતા કઇ રીતે આવી શકે ? અર્થાત્ આવી શકતી નથી. આ માટે સામાન્ય અને વિશેષ રૂપથી શબ્દ આદિની પ્રવૃત્તિના નિમિત્તના અભાવ હોવાથી જ ये भुक्तदृशा श्रेई पागु अारे उही शाती नथी. “इति ब्रवीमि " આનો અર્થ પ્રથમ અધ્યયનમાં એ કહ્યા પ્રમાણે જાણી લેવા જોઇએ (સ્૦૭)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ५. उ. ६
इस अध्ययनका उपसंहार पद्यसे करते हैं-'अस्मिन्नध्ययने' इत्यादि।
(१) पहले उद्देशमें-प्राणियोंकी हिंसा करनेवाला, विषयोंके लिये सावध क्रियाओंमें प्रवृत्ति करनेवाला मुनि नहीं है। तथा विषयोंके लिये ही विचरण करनेवाला और उनमें लवलीन चित्त बना हुआ भी मुनि धर्मसे रहित है। (२) द्वितीय उद्देशमें-हिंसादि पापस्थानों से निवृत्त ही मुनि होता है। (३) तृतीय उद्देशमें-जो परिग्रहसे विरत है और कामभोगोंसे रहित है वही विरक्त मुनि है । (४) चतुर्थ उद्देशमें-अगीतार्थ मुनिको एकाकी होकर विहार नहीं करना चाहिये, क्यों कि इस प्रकारके विहारमें उसे अनेक विघ्नबाधाएँ आती हैं। (५) पंचम उद्देशमें-मुनिको द्रहके समान होना चाहिये। मन, वचन और कायगुप्तिसे युक्त होना चाहिये । स्त्री आदिके संगसे रहित होना चाहिये । सम्यग्दर्शन और चारित्रके धारक होना चाहिये-संशयादिक दोषवर्जित होना चाहिये। (६) छठे उद्देशमें-उन्मार्गमें जानेका और राग एवं द्वेषका साधुको त्याग कर देना चाहिये। यह आचाराङ्गसूत्रके लोकसार नामके पांचवें अध्ययनकी आचार
चिन्तामणि-टीकाका हिन्दीभाषानुवाद सम्पूर्ण ॥५॥ मा अध्ययनन! S५२ ५५थी ४२वामां आवे छे. "अस्मिन्नध्ययने" त्या.
(૧) પહેલા ઉદ્દેશમાં–પ્રાણીઓની હિંસા કરવાવાળા અને વિષયને માટે સાવધ ક્રિયાઓમાં પ્રવૃત્તિ કરવાવાળાને મુનિ ન કહેવાય. તેમજ વિષયને માટે જ વિચરણ કરવાવાળા અને એમાં લવલીન ચિત્ત થયેલા પણ મુનિ ધર્મથી રહિત છે. (૨) બીજા ઉદ્દેશમાં–હિંસાદિ પાસ્થાનેથી નિવૃત્ત જ મુનિ હોય છે. (૩) ત્રીજા ઉદ્દેશમાં–જે પરિગ્રહથી વિસ્ત છે અને કામગથી રહિત છે એ જ વિરક્ત મુનિ છે. (૪) ચોથા ઉદેશમાં–અગીતાર્થ મુનિએ એકાકી થઈ વિહાર કરે ન જોઈએ, કેમ કે આ પ્રકારના વિહારથી એને અનેક વિનો यावे छ. (4) पायमा शमां-मुनिम्मे द्र (सरोव२ )नी समान नये. મન, વચન અને કાયાથી વિરક્ત બનવું જોઈએ. સ્ત્રી આદિના સંગથી દૂર રહેવું જોઈએ, સમ્યગ્દર્શને જ્ઞાન અને ચારિત્રના ધારક બનવું જોઈએ. સંશય આદિ होपोथी २लित नसे. (६) ७१! उदेशमi-Sभागमन, २०२॥ मने देषना ત્યાગ કરી દેવો જોઈએ. આ આચારાંગસૂત્રના લોકસાર નામના પાંચમા અધ્યયનની આચાર
ચિંતામણિ-ટીકાને ગુજરાતી અનુવાદ સંપૂર્ણ ૫ છે
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ षष्ठाध्ययनस्य प्रथम उद्देशः॥ उक्तं पञ्चमाध्ययनं, तत्र लोकसाररूपसंयमस्य मोक्षस्य च स्वरूपं निगदितं, तयोः प्राप्तिर्हि मातापित्रादिसंगपरित्यागेन कर्मधूननेन च विना न भवतीत्युभयं बोधयितुमिदं धूताख्यमध्ययनं प्रोच्यते
धूयते-अपनीयत इति धृतं-मातापित्रादिसंगः अष्टविधं कर्म च । तद् धूननाहतया प्रतिपाद्यते यत्राध्ययने तदपि धूतं निगद्यते ।
छठा अध्ययनका प्रथम उद्देश । पांचवां अध्ययन कहा जा चुका है। उसके अन्दर लोकमें सारभूत संयम और मोक्षका स्वरूप कहा गया है। संयम और मुक्तिकी प्राप्ति माता पिता आदि स्वजनोंके साथ ममत्वका त्याग और कोका विनाश किये विना नहीं होती है, इस कारण इन दोनों विषयोंको समझानेके लिये इस धूताख्यान का प्रारंभ किया जाता है।
मुमुक्षुजनों द्वारा जो दूर-परिवर्जित किया जाय वह धूत है। वह धूत माता पिता आदिका संग और अष्टविधकर्मस्वरूप है। क्यों कि मुमुक्षुओं द्वारा इनका ही परित्याग किया जाता है । इस अध्ययनमें इन दोनों विषयोंको धूनन-परित्यागके योग्य प्रतिपादित किया गया है। इसलिये इस अध्ययनका नाम भी “धूत" हो गया है।
છઠી અધ્યયનને પ્રથમ ઉદ્દેશ. પાંચમે અધ્યયન કહેવાઈ ગયો છે, એ અધ્યયનમાં લેકમાં સારભૂત સંયમ અને મોક્ષનું સ્વરૂપ કહેવામાં આવેલ છે. સંયમ અને મુક્તિની પ્રાપ્તિ, માતા પિતા આદિ સ્વજનેના મમત્વને ત્યાગ, કર્મોને વિનાશ કર્યા વગર થઈ શકતો નથી. આ કારણે આ બન્ને વિષયો સમજાવવા માટે આ ધૂતાખ્યાન અધ્યયનને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે.
મુમુક્ષુજને દ્વારા જે દૂરપરિવજીત કરવામાં આવે તે ધૂત છે. એ ધૂત માતા પિતા ઈત્યાદિનો સંગ અને અષ્ટવિધર્મસ્વરૂપ છે, કેમ કે મુમુક્ષુઓ દ્વારા એને પરિત્યાગ કરવામાં આવે છે. આ અધ્યયનમાં આ બન્ને વિષયને ધૂનન–પરિત્યાગને યેગ્ય પ્રતિપાદિત કરવામાં આવેલ છે. આ માટે આ અધ્યયननुं नम ५४ “ धूत" 25 आयु छे.
उदरा.
श्री आया। सूत्र : 3
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. १
२४३
धूतं द्विविधं द्रव्यभावभेदात् । तत्र द्रव्यधूतं वस्त्रपात्रादि, भावधूतमष्टविधं कर्म । उक्तञ्च
“जह मलमलिणं वत्थं, खारदव्वेण निम्मलं भवइ ।
तह संजमेण तवसा, कम्ममलं भवइ भावधुयं" ॥१॥ छाया--यथा मलमलिनं वस्त्रं, क्षारद्रव्येण निर्मलं भवति ।
तथा संजमेन तपसा, कर्ममलं भवति भावधृतम् ॥१॥ अत्र भावधूननाधिकारः । अस्मिन्नध्ययने पञ्चोद्देशाः सन्ति, तत्र प्रथमोद्देशे स्वजनसङ्गस्य, द्वितीये कर्मणां, तृतीये-उपकरणशरीरममत्वस्य, चतुर्थे गौरवत्रयस्य, पञ्चमे चोपसर्गमानापमानानां विधूननं प्रतिपादयिष्यते । तत्र स्वजनसङ्गपरित्याग
धृत, द्रव्य और भावके भेदसे दो प्रकारका है। वस्त्र और पात्रादिक द्रव्य धूत हैं । अष्टविधकर्म भाव धूत हैं। कहा भी है
'जह मलमलिणं वत्थं ' इत्यादि
जैसे मलसे मलिन हुआ वस्त्र,क्षार द्रव्य-सोडा साबुन आदिसे साफ किया जाता है उसी प्रकार भावस्वरूप कर्मरूपी मैल भी आत्मासे संयम और तपद्वारा धोया-साफ किया जाता है।
यहां पर भावधूतका अधिकार है। इसके ५ उद्देश हैं-१प्रथम उद्देश में स्वजनके संगका, द्वितीय उद्देशमें कौका, तृतीय उद्देशमें उपकरण
और शरीरके ममत्वका, चतुर्थ उद्देशमें तीन गौरवोंका, और पंचम उद्देशमें उपसर्गों एवं मान और अपमानका धूनन प्रतिपादित किया है। इनमें सर्व प्रथम सूत्रकार स्वजनोंके साथ संगके परित्यागका बोधक प्रथम
ધૂત દ્રવ્ય અને ભાવના ભેદથી બે પ્રકારનું છે. વસ્ત્ર અને પાત્રાદિક દ્રવ્યधूत छ, अष्टविध भावधूत छ. युं पर छ-"जह मलमलिण वत्थं " त्याहि.
જેમ મળથી ગંદું બનેલ વસ્ત્ર ક્ષારદ્રવ્ય–સોડા સાબુ વગેરેથી સાફ કરવામાં આવે છે એ જ રીતે ભાવસ્વરૂપ કર્મરૂપી મેલને પણ આત્માથી સંયમ અને તપ દ્વારા છેવા–સાફ કરવામાં આવે છે.
અહીં ભાવપૂતનો અધિકાર છે. આના પાંચ ઉદ્દેશ છે. પ્રથમ ઉદ્દેશમાં સ્વજનના સંગનું, બીજા ઉદ્દેશમાં કર્મોનું, ત્રીજા ઉદ્દેશમાં ઉપકરણ અને શરીરના મમત્વનું, ચેથા ઉદ્દેશમાં ત્રણ ગોરવનું, અને પાંચમા ઉદ્દેશમાં ઉપસર્ગો અને માન તથા અપમાનનું ધૂનન પ્રતિપાદન કરેલ છે. આમાં સર્વ પ્રથમ સૂત્રકાર સ્વજનના સંગનો પરિત્યાગ કરવો જોઈએ આ સમજાવવા માટે પ્રથમ ઉદેશને પ્રારંભ કરે છે. આમાં સહુ પ્રથમ સૂત્રકાર એ બતાવે છે કે જે પદાર્થ જે સ્વરૂપથી અવસ્થિત
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૪
आचारागसूत्रे बोधकः प्रथमोद्देशः प्रारभ्यते । तत्रादौ यथाऽवस्थितसकलपदार्थतत्त्वज्ञा नरा एवानुपमं धर्ममुपदेष्टुमर्हन्तीति बोधयितुमाह-'ओबुज्झमाणे ' इत्यादि ।
मूलम्-ओबुज्झमाणे इह माणवेसुअक्खाति से परे। जस्सिमाओ जातीओ सव्वओ सुपडिलेहियाओ भवंति, अक्खाइ से णाणमणेलिसं ॥ सू० १॥
छाया-अवबुध्यमानः इह मानवेषु आख्याति स नरः। यस्येमा जातयः सर्वतः सुमतिलेखिता भवन्ति, आख्याति स ज्ञानमनीदृशम् ।। मू० १॥
टीका-इह-अस्मिन् लोके मानवेषु-मनुष्येषु यः अवबुध्यमानः निरावरणज्ञानसद्भावादात्मनः संसारस्य च यथार्थस्वरूपं सम्यगजानन् अस्ति, स नरः= अघातिकर्मचतुष्टयसद्भावाद् मनुष्यदेहावस्थितः सन् अनीदृशम्-अनुपमम्-प्रशस्यतम-सम्यगिति यावत् , ज्ञानम्-श्रुतचारित्रधर्मम् , अत्र ज्ञानमित्यनेन ज्ञानं ज्ञानकार्य च उपलक्ष्यते; आख्याति-मनुष्येभ्यो वदतीत्यर्थः। तीर्थङ्करा एव सर्वज्ञाः भवन्ति, अतस्तदुक्तः श्रुतचारित्रधर्म एव सम्यगिति भावः । यत्तु कुड्यादयोऽपि उद्देशका प्रारंभ करते हैं। उनमें सबसे पहिले सूत्रकार यह बतलाते हैं कि जो पदार्थ जिस स्वरूपसे अवस्थित हैं उन सकल पदार्थों को उसी स्वरूपसे जाननेवाले मनुष्य ही अनुपम धर्मके कथन करनेके योग्य हो सकते हैं। इसी बातको समझानेके लिये सूत्रकार कहते हैं"ओबुज्झमाणे" इत्यादि ।
इस चराचर संसारमें जिन मनुष्योंको निरावरणज्ञानकी प्राप्ति हो चुकी है और इसीसे जो आत्मा एवं संसारके वास्तविक स्वरूपके ज्ञाता हुए हैं, वे मनुष्य अघातिया कोंके सद्भावसे मनुष्य शरीरमें स्थित हो कर ही सम्यक ज्ञान और उपलक्षणसे उसके कार्यस्वरूप अनुपम सच्चे श्रुतचारित्ररूप धर्मके उपदेष्टा अन्य संसारी जीवोंके लिये होते हैं। છે તે સકલ પદાર્થોને તે સ્વરૂપથી જાણવાવાળા મનુષ્ય જ અનુપમ ધર્મનું કથન કરવા એગ્ય બની શકે છે. આ વાત સમજાવવા માટે સૂત્રકાર કહે છે“ ओबुज्झमाणे " त्यादि
આ ચરાચર સંસારમાં જે મનુષ્યોને નિરાવરણ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ ચૂકી છે અને એનાથી જે આત્મા તથા સંસારના વાસ્તવિક સ્વરૂપના જાણકાર બનેલ છે તે મનુષ્ય અઘાતિયા કર્મોના સભાવથી મનુષ્ય શરીરમાં સ્થિત થવા છતાં સમ્યજ્ઞાન અને ઉપલક્ષણથી એના કાર્યસ્વરૂપ અનુપમ-સાચા મૃતચારિત્રરૂપ ધર્મના ઉપદેશક અન્ય સંસારી જી માટે થાય છે. તીર્થકરના સિવાય ધર્મની
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. १. उ. १
રક धर्म वदन्तीति शाक्याः, यच्चवैशेषिका उलूकभावेन पदार्थानामाविर्भावनं मन्यन्ते, तन्न समीचीनम् , धर्मनिरूपणं मनुष्यमन्तरेण न संभवति, सोऽपि यदि घातिकर्मक्षये सति निरावरणज्ञानाऽऽविर्भावेन सर्वज्ञतामुपलभेत । एवंभूतः सर्वज्ञः स्वयं कृतार्थोऽपि प्राणिनां हिताय द्वादशविधपर्षदि धर्म निरूपयतीत्युपपद्यते। कथं नु नाम तीर्थङ्करके सिवाय धर्मका उपदेश अन्य छद्मस्थजन नहीं कर सकते हैं क्यों कि वे आत्मा और संसारके स्वरूपके वास्तविक ज्ञाता नहीं होते हैं। ___ भावार्थ-तीर्थङ्कर ही धर्मोपदेशक होते हैं, क्यों कि वे सर्वज्ञ हैं। अतः तीर्थङ्करप्रणीत श्रुतचारित्ररूप धर्म ही सच्चा है; अन्य छद्मस्थजन प्रणीत नहीं ! शाक्य लोग जो यह कहते हैं कि कुड्यादिक धर्मका निरूपण करते हैं । तथा अज्ञानी वैशेषिक जो यह कहते हैं कि पदार्थोंका आविर्भावन उलूकभावसे ही होता है, सो उनकी यह मान्यता ठीक नहीं है क्यों कि धर्मका निरूपण उस मनुष्यके विना संभवित नहीं होता है कि जिसने घातिया कोंके अभावसे केवलज्ञानकी प्राप्ति से सर्वज्ञता प्राप्त न कर ली हो । घातिया क के विनाशसे केवलज्ञान की उद्भूति होती है और इसीकी उपलब्धिका नाम सर्वज्ञता है। जो सर्वज्ञ होते हैं वे कृतार्थ होते हैं, उनकी प्रत्येक इच्छाएँ नष्ट हो जाती हैं, संसारमें कोई भी ऐसा पदार्थ नहीं होता है जिसकी उन्हें चाहना हो। कृतकृत्य होने पर भी वे भव्य जीवोंके पुण्यके उदय एवं योगोंके सद्भाव ઉપદેશ બીજા છદ્મસ્થજન કરી શકતા નથી, કેમ કે એ આત્મા તથા સંસારના સ્વરૂપના વાસ્તવિક જાણકારી નથી હોતા.
ભાવાર્થ –તીર્થકર જ ધર્મોપદેશક હોય છે, કેમ કે એ સર્વજ્ઞ છે. એટલે તીર્થંકર પ્રણીત શ્રત–ચારિત્રરૂપ ધર્મ જ સાચે છે; બીજા છદ્મસ્થજન પ્રણીત નહિ! શાક્યુલેક જે એવું કહે છે કે કુડ્યાદિક ધર્મનું નિરૂપણ કરે છે તથા અજ્ઞાની વૈશેષિક છે એવું કહે છે કે પદાર્થોના આવિર્ભાવન ઉલુકભાવથી જ થાય છે. એમની આ માન્યતા બરાબર નથી, કેમ કે ધર્મનું નિરૂપણ એવા મનુષ્યના વગર સંભવિત બનતું નથી કે જેણે ઘાતીયા કર્મોના અભાવથી કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિથી સર્વજ્ઞાતા પ્રાપ્ત કરી ન હોય. ઘાતીયા કર્મોના વિનાશથી કેવલજ્ઞાનની ઉભૂતિ થાય છે. અને એની ઉપલબ્ધિનું નામ સર્વજ્ઞતા છે. જે સર્વજ્ઞ બને છે તે કૃતાર્થ હોય છે. એમની પ્રત્યેક ઈચ્છાઓ નષ્ટ થઈ ગઈ હોય છે. સંસારમાં કોઈ પણ એ પદાર્થ નથી દેખાતે જેની એમને ચાહના હોય. કૃતકૃત્ય હેવા છતાં પણ તેઓ ભવ્ય અને પુણ્યના ઉદય અને ગેના સદ્દભાવથી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६
आचारागसूत्रे जडस्वरूपः कुड्यादिः ज्ञानावरणीयाधष्टविधकर्मपाशबद्धस्तिर्यक् प्राणी च सर्वज्ञवीतरागसमकक्षतां प्राप्तुमर्हति, योग्यधर्मनिरूपणं कत्तु प्रभवति ?।
ननु किं तीर्थङ्कर एव धर्ममाख्याति ? किमुतान्योऽपि ? इति शिष्यजिज्ञासायामाह-'यस्येमा ' इत्यादि । यस्य केवलिनः श्रुतकेवलिनश्च इमाः प्रत्यक्षभूताः जातय एकेन्द्रियादिजातयः सर्वतः सर्वप्रकारैः मूक्ष्मबादरपर्याप्तापर्याप्तरूपैः सुप्रतिलेखिताः अज्ञानसंशयविपर्यासनिराकरणेन यथार्थतो ज्ञाता भवन्ति, स नरः से समवसरण में प्राणियोंको हितावह उपदेश देते हैं-धर्मकी प्ररूपणा करते हैं । जब धर्मकी प्ररूपणा करना सर्वज्ञके आधीन है तब यह कौन सचेतन प्राणी मान सकता है कि जड़ स्वभाव-अचेतन कुड्यादिक (भित्ति आदि ) तथा अष्टविध कर्मरूपी पाशसे जकड़ा हुआ तिर्यञ्च प्राणी सर्वज्ञकी समकक्षताको पाने के लायक हो सकता है ? अर्थात्उससे योग्य धर्मकी प्ररूपणा हो सकती है? या वह योग्य धर्मकी प्ररूपणा करनेके लिये शक्तिशाली हो सकता है ? कदापि नहीं।
तीर्थङ्कर प्रभु ही धर्मकी देशना देते हैं या और भी कोई देता है ? इस प्रकार शिष्यकी शङ्काके निवारणार्थ “यस्येमाः” इत्यादि सूत्रांशकी प्ररूपणा करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि केवली और श्रुतकेवली भी धर्मकी प्ररूपणा करते हैं। क्यों कि उनके निर्दोष-संशय, विपर्यय और अनध्यवसायरहित ज्ञानसे वे प्रत्यक्षभूत एकेन्द्रियादिक जातियां सूक्ष्म, बादर, पर्याप्त और अपर्याप्तरूपसे भलीभांति जाने हुए होते हैं। સમવસરણમાં પ્રાણીને હિતાવહ ઉપદેશ આપે છે–ધર્મની પ્રરૂપણા કરે છે.
જ્યારે ધર્મની પ્રરૂપણ કરવી સર્વજ્ઞને આધીન છે ત્યારે એ કયે સચેતન પ્રાણી માની શકે છે કે જડસ્વભાવ અચેતન કુડ્યાદિક (ભીત આદિ) તથા અષ્ટવિપકર્મરૂપી પાસથી જકડાયેલા તિર્યંચ પ્રાણી સર્વજ્ઞની સમકક્ષાતને મેળવવા લાયક બની શકે છે? અર્થા–એનાથી એગ્ય ધર્મની પ્રરૂપણ થઈ શકે છે ? અથવા તે યંગ્ય ધર્મની પ્રરૂપણ કરવા માટે શક્તિશાળી બની શકે છે? हाथि नहि. (ोणे नाड)
તીર્થંકર પ્રભુ જ ધર્મની દેશના આપે છે--અથવા બીજા પણ કોઈ આપે छ १ ॥ ४२नी शिष्यनी शान निवाथे “ यस्येमाः" त्याहि सूत्रांनी પ્રરૂપણ કરતાં સૂત્રકાર કહે છે કે કેવલી અને શ્રતકેવલી પણ ધર્મની પ્રરૂપણા કરે છે, કેમ કે નિર્દોષ-સંશય, વિપર્યય અને અધ્યવસાય રહિત જ્ઞાનથી એ પ્રત્યક્ષભૂત એકેન્દ્રિયાદિક જાતીઓને સૂક્ષ્મ, બાદર, પર્યાય અને અપર્યાયરૂપથી સારી રીતે જાણતા હોય છે.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
rui
+--
ma.main
भुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. १ केवली श्रुतकेवली च अनीदृशम् अनुपम-सम्यक् प्रशस्तं, ज्ञानं श्रुतचारित्रम् आख्याति । तीर्थङ्करादन्यश्चतुर्दशपूर्वधरोऽपि सर्वोत्तमं धर्ममुपदिशतीत्यर्थः । मू०१।।
स तीर्थङ्करः कथंभूतान् मनुष्यानुपदिशतीति जिज्ञासायामाह-'से किट्टा' इत्यादि।
मूलम्-से किटाइ तेसिं समुट्ठियाणं निक्खित्तदंडाणं समाहियाणं पन्नाणमंताणं इह मुत्तिमग्गं, एवमवि एगे महावीरा विप्परिकमंति, पासह एगे विसायमाणे अणत्तपन्ने ॥ सू०२ ॥ - छाया-स कीर्तयति तेषां समुत्थितानां निक्षिप्तदण्डानां समाहितानां प्रज्ञानवताम् इह मुक्तिमार्गम् , एवमपि एके महावीरा विपराक्रमन्ते, पश्यत एकान विषीदतः अन्यत्रमज्ञान् ॥ सू०२॥ ___टीका--स तीर्थङ्करगणधरादिः, इह-अस्मिन् मनुष्यलोके समुत्थितानांधर्माचरणार्थमुद्यतानां, निक्षिप्तदण्डानां प्राणिहिंसानिवृत्तानां, समाहितानाम्-अनन्य
भावार्थ-यह पहिले जो कहा है कि तीर्थङ्कर प्रभु धर्मका उपदेश देते हैं ? या कोई अन्य भी ?; सो इस शिष्यकी आशङ्काका यह उत्तर है। इसमें यह बतलाया गया है कि तीर्थङ्करके अतिरिक्त केवली और श्रुतकेवली-चतुर्दश पूर्वधर भी सर्वोत्तम इस श्रुतचारित्ररूप धर्मका भव्य जीवोंको उपदेश देते हैं। सू०१॥ ..
वे तीर्थङ्कर किस प्रकारके मनुष्योंको धर्मका उपदेश देते हैं-इस प्रकारकी जिज्ञासाके होने पर सूत्रकार कहते हैं-"से किट्टइ" इत्यादि।
वे तीर्थङ्कर भगवान् अथवा गणधरादि इस मनुष्य लोकमें ऐसे जीवों को सम्यग्दर्शन, सम्यक् ज्ञान और सम्यक् चारित्ररूप मुक्तिके मार्ग (धर्म)का उपदेश देते हैं जो धर्मके आचरण करनेके लिये उद्यत हैं, - ભાવાર્થ...આ પહેલાં જે કહ્યું છે કે તીર્થંકર પ્રભુ ધર્મને ઉપદેશ આપે છે ? અથવા બીજા પણ?, આ પૂર્વોક્ત શિષ્યની આશંકાને આ ઉત્તર છે, આમાં એ બતાવાયું છે કે તીર્થંકર સિવાય કેવલી અને શ્રુતકેવલી–ચતુર્દશપૂર્વધર પણ સંપૂર્ણ રીતે મૃતચારિત્રરૂપ ધર્મને ભવ્ય જીને ઉપદેશ આપે છે.
એ-તીર્થકર મનુષ્યોને કયા પ્રકારના ધર્મને ઉપદેશ આપે છે, આ પ્રકા२नी शास। डोपाथी सूत्र४२ ४३ छ-" से किट्टइ" त्याह.
એ તીર્થંકર ભગવાન અથવા ગણધરાદિક દેવ આ મનુષ્ય લોકમાં એવા જેને સમ્યક દર્શન, સમ્યક્ જ્ઞાન અને સમ્યક્ ચારિત્રરૂપ મુક્તિમાર્ગ (ધર્મ) ને ઉપદેશ આપે છે જે ધર્મનું આચરણ કરવા માટે ઉત્સુક હોય છે. પ્રાણી.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे मनसां प्रज्ञानवतां हेयोपादेयबुद्धिमतां मनुष्याणां मुक्तिमार्ग-सम्यग्दर्शनशानचारित्ररूपं कीर्तयति कथयति । एवं भगवता गणधरादिना वा मोक्षमार्गे प्रतिबोधिते सति एके केचिद् महावीराः कर्मरिपून विनाशयितुं संयमरणाङ्गणे विपराक्रमन्तेविशेषेणात्मनः शक्ति प्रकटीकुर्वन्ति । एकान्-कांश्चित् मोहविवशान् कातरान्
अन्यत्रप्रज्ञान् भगवद्देशनेतरविषयसंलग्नोपयोगान् अतएव-विषीदतः प्रियवियोगाप्रियसंयोगेप्सितानवाप्तिप्रभृतिभिः पीड्यमानान् पश्यत, यद्वा-'अणत्तपन्ने' इत्यस्य -'अनात्मप्रज्ञान् ' इतिच्छाया । आत्मने हिता प्रज्ञा-आत्मप्रज्ञा अविद्यमानाऽऽत्मप्रज्ञा येषां ते अनात्मप्रज्ञाः, तान् विषीदतः-संयमाराधने श्लथीभवतः-संयम प्राणियोंकी हिंसाका जिन्होंने परित्याग कर दिया है, अपने धर्मकर्मके आचरणमें ही जिनका मन तल्लीन रहता है, और जो हेय और उपादेयकी बुद्धिसे समन्वित हैं। इस प्रकार भगवान् वा गणधरादिकोंके द्वारा मुक्तिका मार्ग समझाये जाने पर भी कोई एक मनुष्य कर्मरूपी शत्रुओंको परास्त करनेके लिये संयमरूपी युद्धांगणमें विशेषरूपसे अपनी शक्ति प्रगट करते हैं, कोई एक मोहसे कातर बने हुए अन्यत्र-स्त्री पुत्र आदि सांसारिक पर पदार्थों में-जो भगवान्की देशनासे बाह्य-भिन्न विषय हैं उनमें-फंसे रहते हैं और निरन्तर इष्ट-प्रिय-वियोग और अनिष्ट-संयोग तथा अभिलषितकी अप्राप्ति आदिसे पीडित होते देखे जाते हैं । “अणत्तपन्ने " इसकी संस्कृत छाया “ अनात्मप्रज्ञान् " भी है। इसका अर्थ होता है, कि जो आत्मप्रज्ञावाले नहीं है-अर्थात् आत्माकी हितकारक बुद्धिसे जो शून्य है, अतएव संयमके पालनके लिये ઓની હિંસાને જેમણે પરિત્યાગ કરેલ છે, પિતાના ધર્મકર્મના આચરણમાં જેનું મન તલ્લીન રહે છે, અને જે હેય અને ઉપાદેયની બુદ્ધિથી સમન્વિત (યુક્ત) છે. આ પ્રકારે ભગવાન અથવા ગણધરાદિકો દ્વારા મુક્તિનો માર્ગ સમજાવવામાં આવ્યા છતાં પણ કોઈ એક મનુષ્ય કમરૂપી શત્રુઓને પરાસ્ત કરવામાં સંયમરૂપી યુદ્ધભૂમિમાં વિશેષરૂપથી પિતાની શક્તિ પ્રગટ કરે છે. કોઈ એક મેહપાસમાં બંધાઈને સ્ત્રી પુત્ર આદિ સાંસારિક પદાર્થો કે જે ભગવાનની દેશનાથી બાહ્ય-ભિન્ન વિષય છે એમાં ફસાઈ રહે છે અને નિરંતર ઈષ્ટ-પ્રિય-વિયેગ તથા અનિષ્ટ સંયોગ અને અભિલષિત અપ્રાપ્તિરૂપ પીડાઓથી પીડિત થતા દેખાય छ. “ अणत्तपन्ने" मानी संस्कृत छाया "अनात्मप्रज्ञान् " ५४ छ. मान! मथ એ થાય છે કે જે આત્મપ્રજ્ઞાવાળા નથી. અર્થાત આત્માની હિતકારક બુદ્ધિથી २ शून्य छ, अतएव सयमना पाणवाम शिथिस छ- त२५ नी प्रवृत्ति
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. १
२४९ पालयितुमप्रवृत्तान् पश्यत अवलोकयतेत्यर्थः ।। सू० २॥ किश्च–' से बेमि' इत्यादि।
मूलम्-से बेमि, से जहानामए कुम्मे हरए विणिविट्ठचित्ते पच्छन्नपलासे उम्मग्गं से नो लहइ ॥ सू० ३ ।।
छाया-स ब्रवीमि, तद्यथानामकः कूर्मों इदे विनिविष्टचित्तः पलाशपच्छन्नः उन्मार्ग स न लभते ॥ मू० ३॥
टीका-सा भगवन्मुखादवगततत्त्वः अहं ब्रवीमि-अनात्मप्रज्ञस्य दृष्टान्त कथयामि । तद्यथा नामकः-कश्चित् कूर्मः अच्छपः, इदे जलाशये विनिविष्टचित्तः= समासक्तमनाः, अपि च पलाशप्रच्छन्ना-जलशैवालनलिनीपौराच्छादितः। सूत्रे तु प्राकृतखात् प्रच्छन्नशब्दस्य व्यत्ययेन पूर्वनिपातः । उन्मार्गम्-ऊर्ध्वमार्ग-जलाद्बहिर्देशं न लभते, तथा सः अनात्मपज्ञः उन्मार्गम् ऊर्ध्वमार्ग-मोक्षमार्ग न लभत इत्यर्थः । यथा जलाशयसमासक्तलाज्जलशैवालकमलिनीपत्राच्छादितत्वाच्च कच्छपो हूद एव तिष्ठति न जलाद्वहिर्देशं प्राप्नोति, तथाऽनात्मप्रज्ञः संसारमहादे जो शिथिल है-उस तरफ जिनकी प्रवृत्ति नहीं है, ऐसे देखे जाते हैं। सू०२॥
तथा-" से बेमि" इत्यादि।
सूत्रकार कहते हैं कि मैं अनात्मप्रज्ञका दृष्टान्त कहता हूं। जिस प्रकार महारुद (द्रह) आदि जलाशयमें रहता हुआ कच्छप उसमें रहे हुए जल शैवाल और कमलपत्रोंसे ढका रहने पर जलसे बाहर होकरतट नहीं पाता है, उसी प्रकार जो अनात्मप्रज्ञ है वह भी जब तक संसार से बाहर नहीं होता तब तक मुक्तिके मार्गको प्राप्त नहीं करता है।
भावार्थ-जैसे जलाशयमें रहा हुआ कच्छप कि जिसकी भावना उससे बाहर निकलनेकी नहीं है, प्रत्युत उसी में रहनेके लिये जिसका नथी, सेवा पाय छे. ( सू०२ )
तथा-" से बेमि" त्याह!
સૂત્રકાર કહે છે કે હું અનાત્મપ્રજ્ઞનું દૃષ્ટાંત કહું છું. જે રીતે મહાહદ (દ્રહ) આદિ જળાશયમાં રહેનાર કાચ તેમાં રહેલા જળ, સેવાળ અને કમળપત્રોથી ઢાંકેલ રહેવાથી બહાર નીકળી કિનારો મેળવી શકતો નથી એ જ પ્રકારે જે અનાત્મપ્રજ્ઞ છે એ પણ જ્યાં સુધી સંસારથી બહાર નથી થતો ત્યાં સુધી મુક્તિના માર્ગને મેળવી શકતા નથી.
ભાવાર્થ—જેવી રીતે જળાશયમાં રહેલ કાચબો કે જેની ભાવના બહાર નિકળવાની નથી પણ તેમાં રહેવાને માટે જેનું મન આસક્ત છે અને તેમાં
३२
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
ahmcahe
२५०
आचारागसूत्रे विषयनिविष्टचित्तत्वात् कर्मपटलाच्छादितत्वाच्च तत्रैव निमज्जन् अवतिष्ठते, न तु मोक्षमार्ग प्राप्नोतीति भावः। ___ यद्वा-उन्मार्गम्-ऊर्ध्वमार्ग विवररूपं न लभते । अयं भावः-कश्चिन्महादः शैवालाच्छादितो विविधजलचराश्रय आसीत् । तत्रैकदा तत्तटस्थजम्बूक्षस्य सुपक्वं फलमेकं शैवालोपरि निपपात, येन शैवालमध्ये कच्छपग्रोवामात्रप्रमाणं विवरं संजातम् । अथ निजयूथपरिभ्रष्टः कश्चित कच्छपो भ्राम्यन् शैवालमध्यगते विवरे स्वचित्त आसक्त है और जो उसमें रहनेसे ही जल, शैवाल, कमलिनीके पत्रोंसे लिपटा रहता है,कभी भी वह इद (द्रह )से बाहर नहीं होता, प्रत्युत उसीमें मग्न रहता है, उसी प्रकार जो अनात्मप्रज्ञ हैं वे संसार रूपी महारुदमें विषयोंमें आसक्त तथा कर्मपटलसे आवृत होनेके कारण डूबते उतराते रहते हैं और मुक्तिके मार्गसे सदा वंचित बने रहते हैं। ___ अथवा-उन्मार्ग शब्दका अर्थ विवर (छिद्र) रूप ऊर्ध्वमार्ग है। महारुदके कच्छपकी तरह अनात्मप्रज्ञ जीव इस मार्गको नहीं पाते हैं। जैसे कोई एक महाहूद था। उसमें बहुत ज्यादा शैवाल-काई छाई हुई थी। उसमें अनेक जलजन्तु रहते थे। उसके तट पर एक जामुनका वृक्ष भी था, जो पके हुए फलोंसे लदालद भरा हुवा था। उसमेंसे एक जामुन टूट कर उस महाहदको शैवाल पर जा गिरा। उसके गिरनेसे उस शैवालपटलमें कच्छपकी गरदन प्रमाण जितना एक छिद्र हो गया। इसके कुछ समय बाद अपने समुदाय-साथियोंसे वियुक्त हुआ कोई રહેવાથી જે જળ, સેવાળ, કમળપત્રોથી લપટાઈ રહે છે, ક્યારેય તે જળાશયથી બહાર નથી નીકળતું, પણ તેમાં જ મગ્ન રહે છે. એ જ રીતે જે અનાત્મપ્રજ્ઞ છે, તે સંસારરૂપી મહાહદમાં વિષયમાં આસક્ત તથા કમથી ઘેરાયેલ હોવાને કારણે ડુબત-અથડાતે રહે છે અને મુકિતના માર્ગથી સદા વંચિત બને છે.
मथा--भाग शनविव२ (छिद्र) ३५ वा छे. महाહદના કાચબાની માફક અનાત્મપ્રજ્ઞ જીવ એ માર્ગને મેળવી શકતા નથી. જેમ કોઈ એક મોટું જળાશય હતું. એમાં ઘણું જ સેવાળ-કીચડ જામેલ હતું. એમાં અનેક જળ-જંતુઓ રહેતાં હતાં. એના કિનારે એક જાંબુનું ઝાડ હતું જે પાકેલા ફળથી લગ્યું પામ્યું હતું. તેમાંથી એક જાંબુ જળાશયમાં સેવાળ ઉપર જઈ પડયું. એના પડવાથી જામેલા સેવાળમાં કાચબાની ડોક આવી શકે એવું છિદ્ર પડયું. આના થોડા સમય બાદ પોતાના સાથી સમુદાયથી છુટા પડેલ એક કાચ ત્યાં આવી પહોંચે. તેણે તે સેવાળના છિદ્રની અંદર પિતાની ડોક
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ धूताख्यान अ. ६ उ. १
२५१ कीयग्रीवां प्रवेश्यो प्रदेशे चक्षुःप्रचारं चक्रे । ततोऽसौ शरच्चन्द्रिकया शुक्लीकृते बहुतरतारकासमलंकृते गगनतले विद्योतमानं पूर्णचन्द्रमलोकयत् । तदवलोकनेन चातीव प्रमुदितस्य तस्य मनसि विचारः समुदपद्यत, यदि मदीयवान्धवा एतत् स्वर्गसदृशमदृष्टपूर्व पश्यन्ति ततः शोभनं भवेदित्येतदवधार्य बन्धूनामन्वेषणार्थमितश्चेतश्च बभ्राम । संप्राप्य च निजान् परिवारान् पुनरपि तद् विवरं मार्गयितुं सर्वतः पर्यटति स्म । जलाशयस्य तस्य विस्तीर्णतया तदुदकप्राचुर्याच्च पुनरसौ तद् विवरं न लेभे । तद्वत् संसारहूदे जीवकच्छपः कमशेवालविवरादिह मनुष्यार्यक्षेत्रसुकुएक कछुवा घूमता २ वहां पर आ निकला। उसने उस शैवालके विवरमें अपनी ग्रीवाको निकाल कर ऊपरको देखना प्रारंभ किया तो क्या देखता है कि शरदकालीन चन्द्रिका-ज्योत्स्नासे शुभ्र एवं अनेक तारोंसे प्रकाशित आकाशमें पूर्ण चन्द्रमण्डल चमक रहा है । उसे देखकर वह चित्तमें अत्यन्त प्रसन्न हुआ और विचारने लगा-कि अहा! यह कितना सुरम्य दृश्य है । यदि मेरे समस्त बन्धुजन इस अदृष्ट पूर्व स्वर्ग जैसे सुन्दर प्रदेशको देखें तो बहुत अच्छा हो। ऐसा निश्चय कर वह अपने बन्धुओंकी खोजमें वहांसे निकला और इधर उधर घूम २ कर उनकी तपास करने लगा। जब वे सब उसे मिल गये तो वह उन्हें साथ ले कर उस विवरकी ओर चला, परन्तु वह जलाशय अधिक विस्तृत
और अधिक पानीसे पूर्ण भरा हुवा था, इसलिये उसे वह विवर फिर न मिल सका । इसी प्रकार यह अनात्मप्रज्ञ जीवरूपी कछुआ भी इस संसाररूप इदमें पडा हुवा है और कर्मरूपी शैवालके विवरसे કાઢી ઉપર જવા માંડ્યું. તે શું જુએ છે કે શરદઋતુનો ચંદ્રની સ્નાથી શુભ્ર અને અનેક તારાઓથી પ્રકાશિત આકાશ કે જેમાં પૂર્ણ ચંદ્રમંડળ ચમકી રહ્યું છે. તે જોઈ મનમાં અત્યંત ખુશી ઉપજી અને વિચારવા લાગ્યું કે અહા ! કેટલું સુરમ્ય દશ્ય છે. જે મારા સમસ્ત બંધુજન આ અષ્ટપૂર્વ સ્વર્ગ જેવા સુંદર પ્રદેશને જુએ તો ઘણું સારું થાય. એ નિશ્ચય કરી તે પિતાના સમુદાયની શેધમાં નીકળ્યો અને આડો અવળો ફરી એની તપાસ કરવા માંડ્યો.
જ્યારે બધા તેને મળી ગયા ત્યારે તે એ બધાને સાથમાં લઈ છિદ્રની તરફ ચાલ્ય; પરંતુ જળાશય ખૂબ મોટું હતું અને જળથી પૂરેપૂરું ભરેલ હતું આથી એને એ છિદ્ર ફરી મળી શકયું નહીં. આ જ રીતે અનાત્મપ્રજ્ઞ જીવરૂપી કાચબે પણ સંસારરૂપી હદમાં પડેલ છે. અને કર્મરૂપી સેવાળના વિવરથી
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
आचाराङ्गसूत्रे लोत्पत्तिसम्यक्सपर्यन्तरूपं व्योमतलं प्राप्य मोहवशात् स्वजनचिन्तया भोगचिन्तया वा ततः परावृत्तः सन् पुनः संसारमहाहूद एव पर्यटति न तु मोक्षमार्ग लभते । तस्माद् भवशतसहस्रदुर्लभं कर्मविवरभूतं सम्यक्त्वं लब्ध्वा नैव तत्र प्रमादः कार्य इति ॥ मू०३॥
अनात्मप्रज्ञानामन्यमपि दृष्टान्तमाह-'भंजगा' इत्यादि।
मूलम्-भंजगा इव संनिवेसं णो चयंति, एवं एगे अणेगरूवेहिं कुलेहिं जाया, रूवेहिं सत्ता कलुणं थणंति, णिदाणतो ते ण लभंति मोक्खं ॥ सू०४ ॥ ___ छाया-भञ्जका इव सन्निवेशं नो त्यजन्ति, एवमेकेऽनेकरूपेषु जाताः, रूपेषु सक्ताः करुणं स्तनन्ति, निदानतस्ते न लभन्ते मोक्षम् ।। मू० ४ ॥ मनुष्यपर्याय, आर्यक्षेत्र, सुकुलमें जन्म और सम्यक्त्वका लाभरूप व्योमतल (आकाश) की प्राप्ति कर मोहके वशसे अपने सगे सम्बन्धियों की एवं भोगोंकी चिंतामें फँस कर उन सब प्राप्त हुए शुभ अवसरोंको व्यर्थ गवां देता है, और संसाररूपी महाइदमें ही परिभ्रमण करता रहता है। वहांसे वह अपने उद्धारके मार्गकी ओर नहीं बढता है-मोक्षके मार्गको नहीं पाता है। इसलिये सूत्रकार शिक्षा देते हैं कि-हे शिष्यजन ! सम्यक्त्वको कि जिसकी प्राप्ति इस जीवको हजारों भवोंमें भी दुर्लभ है और जो कोका विवरभूत है, उसे प्राप्त कर फिर उसकी रक्षा करने में प्रमाद करना उचित नहीं है । सू०३॥ ___ अनात्मप्रज्ञोंके ऊपर और भी दृष्टान्त सूत्रकार प्रकट करते हैं'भंजगा इव' इत्यादिમનુષ્યપર્યાય, આર્યક્ષેત્ર, સુકુળમાં જન્મ અને સમ્યકત્વના લાભારૂપ વ્યોમતળ (આકાશ)ની પ્રાપ્તિ કરી મેહના વશ થઈ પિતાના સગા-સંબંધીઓની અને ભેગોની ચિંતામાં ફસાઈ એને પ્રાપ્ત થયેલા બધા સુઅવસરને વ્યર્થ ગુમાવી દે છે અને સંસારરૂપી મહાહદમાં જ પરિભ્રમણ કરતા રહે છે. એમાંથી એ પિતાના ઉદ્ધારના માર્ગની તરફ વધી શકતું નથી, મોક્ષના માર્ગને મેળવી શકતો નથી. માટે સૂત્રકાર શિક્ષા દે છે કે હે શિષ્યજન! સમ્યક્ત્વ કે જેની પ્રાપ્તિ હજારે ભવમાં પણ આ જીવને દુર્લભ છે અને જે કર્મના વિવરભૂત છે, એને પ્રાપ્ત કરી તેની રક્ષા કરવામાં પ્રમાદ કરે ઉચિત નથી. ( સૂ૦૩ )
मनाभप्रज्ञा मागे माटात सूत्र४२ ५८ ४२ छ-" भंजगा इव" प्रत्याहि.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ धूताख्यान अ. ६. उ. १
२५३
टीका-इव = यथा भञ्जकाः = वृक्षाः सन्निवेशं स्वकीयं स्थानं न स्यजन्ति-कर्मपरतन्त्रतया स्थावरत्वमासाद्य नापसरन्ति । एवम् = अनेन प्रकारेण एके- अनात्मप्रज्ञाः, अनेकरूपेषु = उच्चावचेषु कुलेषु - उग्रभोगादिषु श्वपाकादिषु च जाताः, रूपेषु = रूपादिविषयेषु सक्ताः = गृद्धिमापन्नाः करुणं - सदुःखं स्तनन्ति = विलपन्ति, तथाहि“ किमिदमचिन्तितमसदृशमनिष्टमतिकष्टमनुपमं दुःखम् । सहसैवोपनतं मे, नैरयिकस्येव सच्चस्य ॥ १ ॥ इति ।
99
जैसे वृक्ष स्थावरनामकर्मके उदयकी परतन्त्रता से स्थावरपर्यायकी प्राप्तिसे अपने स्थानको नहीं छोड़ते हैं इसी प्रकार जो अनात्मप्रज्ञ जीव हैं वे भी उग्रभोगादि उच्च एवं चण्डाल आदि नीच कुलोंमें उत्पन्न होकर रूपादिक पंच इन्द्रियोंके विषयों में अत्यन्त गृद्ध हो बुरी तरह चिल्लाते हैं - कहते हैं कि जिस प्रकार नारकी अचिन्तित असदृश अनुपम अनिष्ट और अतिकष्टप्रद दुःखोंको सहसा भोगते रहते हैं उसी प्रकार मेरी भी यही हालत है । इस प्रकारके ये दुःख मेरे ऊपर कहांसे आ कर टूट पडे ।
दुःखोंको भोगते हुए भी वे अनात्मप्रज्ञ जीव इनके मूलकारण कर्मोंसे वियुक्त नहीं होते हैं। यदि ऐसा ही होता कि जिन कर्मोंके उदय में जिनका फल भोग लिया जाय ऐसे कर्म यदि नष्ट हो जाते या उनसे उनका छुटकारा हो जाता तो यह बात मानी जा सकती थी कि उन
જેમ વૃક્ષ સ્થાવરનામક ના ઉદયની પરતંત્રતાથી સ્થાવરપર્યાય કે જેમાં એક સ્થળથી ખીજા સ્થળમાં અવર જવરની ક્રિયા થતી નથી અથવા તે પાતે જ્યાં છે તે સ્થળેથી કરવામાં પેાતાનું સ્થાન છેડી શકતું નથી. આ પ્રકારે જે અનાત્મપ્રજ્ઞ જીવ છે એ પણ ઉગ્નભોગાદિ ઉચાં અને ચંડાલ આદિ નીચ કુળોમાં ઉત્પન્ન થઈને રૂપાદિક પાંચ ઇન્દ્રિયાના વિષયોમાં અત્યંત મુખ્ય ખની ખરાબ રીતે ડુખતા રહે છે. કહે છે કે જે પ્રકારે નારકી અચિન્તિત અસદેશ અનુપમ અનિષ્ટ અતિકષ્ટપ્રદ દુઃખાને ભોગવ્યા કરે છે. એ જ રીતે મારી પણ એ જ હાલત છે. આ પ્રકારનાં એ દુઃખ મારા ઉપર કચાંની આવી તુટી પડ્યાં.
દુ:ખોને ભાગવતાં પણ એ અનાત્મપ્રજ્ઞ જીવ એનાં મૂળકારણુ કર્મોથી છુટતા નથી. કદાચ એવું હોત કે જે કર્મના ઉદયમાં જેનું ફળ ભાગવી લેવામાં આવે એવાં કમ કદાચ નાશ પામે અથવા એનાથી તેના છૂટકારો થઈ જાય તા એ વાત માની શકાત કે એ કર્યાંથી તેની મુકિત થઈ ચૂકી. પરંતુ એવુ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
9
किन्तु ते = अनात्ममज्ञाः निदानतः = दुःखस्य मूलकारणतः - कर्मत इत्यर्थः, मोक्षम् - वियोगं न लभन्ते तपःसंयमानासेवनेन कर्मबन्धापगमं न प्राप्नुवन्तीत्यर्थः । अयं भावः - यथा वृक्षाः शीतवातातपच्छेदन भेदनशाखाकर्षणमोटनभञ्जनादिनानाविधोपद्रवान् सहमाना अपि स्थावरनामकर्मोदयात्स्वस्थानतो वियुक्ता न न भवन्ति, तथा - अनात्मप्रज्ञास्तनयवनिताभिस्तिरस्कृता अपि विविधाधिव्याधिपरिस्ता अपि, राजपुरुषतस्करादिभिः सर्वस्वापहरणपुरस्सरं लुण्ठिता अपि, मातापितृपुत्रकलत्रादिभिर्वियुक्ता अपि, 'मधुबिन्दु' न्यायेनाल्पसुखदुरन्तदुःखपरिपूरितगृहस्थ भावमपरित्यजन्तः सकरुणं विलपन्ति, किन्तु सकलदुःखानुषङ्गनिबन्धनकर्मबन्धतो वियुक्ता नैव भवन्तीति ॥ सू० ४ ॥
२५४
कर्मों से उसकी मुक्ति हो चुकी; परन्तु ऐसा तो होता नहीं है; क्यों कि फल भोगने से कर्मों का सर्वथा विनाश नहीं होता है, प्रत्युत तप और संयम की आराधना से ही जीव कर्मोंसे छुटकारा - मुक्ति पाता है । अनात्मप्रज्ञ मुक्ति के कारणोंसे परे रहते हैं । मोक्षके साधनोंका सेवन-आचरण नहीं करते, अतः कर्मबन्धसे रहित भी नहीं हो सकते हैं ।
भावार्थ - जिस प्रकार वृक्ष, शीत, वायु, धूप, छेदन, भेदन, शाखा का खे चना, उसका मोडना और काटना आदि अनेक प्रकारके उपद्रवों को सहते रहते हैं, तो भी स्थावरनामकर्मके उदयसे वे अपने गृहीत स्थान से जुदा नहीं हो सकते हैं । इसी प्रकार अनात्मप्रज्ञ जीव भी पुत्र-स्त्री आदिकोंसे तिरस्कृत होते हुए भी अनेक प्रकारकी आधिव्याधियोंको झेलते हुए भी राजपुरुष एवं चौर आदिके द्वारा सर्वस्वहरणपूर्वक लूटे गये होने पर भी, और तो क्या; माता, पिता, पुत्र और स्त्री आदिकोंसे
તે બનતું નથી; કેમ કે ફળ ભોગવવાથી કર્મોના સથા વિનાશ થતા નથી; તપ અને સયમની આરાધનાથી જ જીવ કર્મોથી મુકિત મેળવે છે. અનાત્મપ્રજ્ઞ મુકિતના કારણથી દૂર રહે છે. મેાક્ષના સાધનાનું સેવન--આચરણ કરતા નથી માટે કબન્ધાથી રહિત પણ થતા નથી.
भावार्थ–? अठारे वृक्ष, शीत, वायु, धूप, छेहन, लेहन, अजने में यवु કે તેને તાડવી, મરડવી આદિ પ્રકારના ઉપદ્રવાને સહ્યા કરે છે; તે પણ સ્થાવરનામકર્મના ઉદ્દયથી પોતાના સ્થાન ઉપરથી હટી શકતું નથી. આ જ રીતે અનાત્મપ્રજ્ઞ જીવ પણ પુત્ર-સ્ત્રી ઈત્યાદિથી તિરસ્કૃત થતા હોવા છતાં, અનેક પ્રકારની આધિ-વ્યાધિઓમાં રીખાતા, રાજપુરૂષ અને ચોર વગેરેથી સર્વસ્વ લુંટાઈ જવા છતાં પણુ, માતા, પિતા, પુત્ર અને સ્ત્રી ઇત્યાદિથી અલગ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. १
२५५ अनात्मप्रज्ञानां तेषु तेषु कुलेषु जन्म कस्मै प्रयोजनाय भवती ? ति जिज्ञासायामाह-'अहे 'त्यादि ।
मूलम्-अह पास तेहिं कुलेहिं आयत्ताए जाया ॥सू०५॥ छाया-अथ पश्य तेषु कुलेषु आत्मत्वाय जाताः ॥ सू० ५॥
टीका-अथ हे शिष्य ! त्वं पश्य, अनात्मप्रज्ञास्तेषु-उच्चावचेषु कुलेषु आत्मस्वाय-आत्मकृतकर्मविपाकानुभवाय जाताः-जन्म प्राप्ताः नानाविधदुर्दशापना भवन्ति, अतः श्रुतचारित्रधर्माराधनमेव श्रेयस्करमिति ॥ मू०५ ॥ वियुक्त होते हुए भी, मधुबिन्दुकी प्राप्ति करनेके लिये लोलुपी बने हुए मनुष्यकी तरह, अल्प सुख और दरन्त दःखोंसे परिपूर्ण गृहस्थभावको नहीं छोड़ते हैं और दुःखोंसे दुःखित होते रहते हैं, तो भी समस्त दुःखोंकी परम्पराका प्रधान कारण जो कर्मबन्ध है उससे वियुक्त नहीं होते हैं । मू० ४॥ ___ अनात्मप्रज्ञोंका उन २ कुलोंमें जन्म किस प्रयोजनके लिये होता है इस प्रकारकी जिज्ञासामें सूत्रकार कहते हैं-" अह पास" इत्यादि।
सूत्रकार पूर्वोक्त जिज्ञासाका समाधान करने निमित्त शिष्यजनसे कहते हैं कि हे शिष्य ! अनात्मप्रज्ञोंका जो उच्च नीच कुलोंमें जन्म होता है वह उनके द्वारा पूर्वमें किये गये कमेंके विपाकके अनुभव करने के लिये होता है । कके वे कठिनतर विपाकोंको भोगते हुए अनेक प्रकारकी दुर्दशाओंसे गृहीत होते रहते हैं। इसलिये इन दुःखोंसे छुटकारा पानेका इलाज एक यही है कि श्रुतचारित्ररूप धर्मका आराधन પડી જવા છતાં પણ, મધુબિન્દુની પ્રાપ્તિ કરવા લેલુપ્ત બનેલા મનુષ્યની માફક, અલ્પ સુખ અને અગણિત દુઃખોથી પરિપૂર્ણ ગૃહસ્થભાવને છોડતું નથી. અને દુખેથી દુઃખિત થતું રહે છે, તે પણ સમસ્ત દુઃખેની પરમ્પરાનું કારણ જે કર્મબન્ધ છે એનાથી છૂટો થઈ શકતું નથી. (સૂ) )
અનાત્મપ્રજ્ઞોને તે તે કુળમાં જન્મ ક્યા પ્રજનથી થાય છે? આ २नी ज्ञासामा सूत्रा२ ४९ छे. “ अह पास" त्यादि !
સૂત્રકાર પૂર્વોકત જીજ્ઞાસાનું સમાધાન કરવા નિમિત્તે શિષ્યજનથી કહે છે કે હે શિષ્ય ! અનાત્મપ્રજ્ઞોને જે ઉચ્ચ નીચ કુળમાં જન્મ થાય છે તે એના દ્વારા પૂર્વનાં કરેલાં કર્મોના વિપાકનો અનુભવ કરવા માટે થાય છે. કર્મોના એ કઠિનતર વિપાકોને ભોગવતાં એ અનેક પ્રકારની દુર્દશાએથી ઘેરાઈ જાય છે. આ માટે એ દુઃખોથી છુટકારો મેળવવાને ઈલાજ એક આ જ છે કે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
२५६
__ आचाराणसूने स्वकृतकर्मोदयाद् विविधरोगादिकं प्राप्नुवन्तीत्याह-'गंडी' इत्यादि। मूलम्-गंडी अहवा कुट्ठी, रायंसी अवमारियं ।
काणियं झिमियं चेव, कुणियं खुजियं तहा ॥१॥ उदरं च पास मूयं च, सूणियं च गिलासिणिं । वेवयं पीढसाप्पिं च, सिलिवयं महुमेहणिं ॥२॥ सोलस एए रोगा, अक्खाया अणुपुत्वसो। अह णं फुसंति आयंका, फासा य असमंजसा ॥३॥ मरणं तेसिं संपेहाए, उववायं चवणं च नच्चा ।
परिपागं च संपेहाए, तं सुणेह जहा तहा ॥४॥सू०६॥ छाया-गण्डी अथवा कुष्ठी, राजांसी अपस्मारिकः ।
काणत्वं झिम्मियं चैव, कुणित्वं कुब्जत्वं तथा ॥१॥ उदारिणं च पश्य मूकं च, शूनिकं च ग्रासिनम् । वेपकं पीठसर्पिणं च, श्लीपदिनं मधुमेहिनम् ॥२॥ षोडशैते रोगा आख्याता अनुपूर्वशः । अथ तं स्पृशन्ति आतङ्काः, स्पर्शाश्वासमनसाः ॥३॥ मरणं तेषां संप्रेक्ष्य, उपपातं च्यवनं च ज्ञात्वा ।
परिपाकं च संप्रेक्ष्य, तच्छृणुत यथा तथा ॥ ४ ॥ मू० ६॥ टीका-सकलदुःखनिदानस्य कर्मणः सद्भावे कर्मणो वैचित्र्यादनेकरूपा अबकिया जाय; कारण कि जगतमें जीवोंका कल्याण करनेवाली यही एक वस्तु है ॥ सू० ५॥ _ अपने किये हुए काँके उदयसे जीव अनेक प्रकारके रोगादिकोंको भोगते हैं; इसे प्रकट करने के लिये सूत्रकार कहते हैं-"गण्डी" इत्यादि।
कर्म सकल दुःखके कारण हैं। इसीलिये उनके विचित्र उदयमें जीव अनेक प्रकारकी अवस्थाओंका अनुभव करते हैं । इसी विषयको શ્રતચારિત્રરૂપ ધર્મનું આરાધન કરે; કારણ કે જગતમાં જીવનું કલ્યાણ કરનાર આ એક જ વસ્તુ છે. (સૂ૦૫)
પિતાના કરેલા કર્મોના ઉદયથી જીવ અનેક પ્રકારના રોગાદિકને ભોગવે छ. माने प्रगट ४२१॥ भाट सूत्रा२ ४ छ “ गंडी" इत्यादि !
કર્મ સકળ દુઃખનું કારણ છે. આ માટે એના વિચિત્ર ઉદયમાં જીવ અનેક પ્રકારની અવસ્થાઓને અનુભવ કરે છે. આ વિષયને પૂર્વોક્ત ગાથાઓમાં સૂત્ર
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. १
२५७
स्था अनुभवन्ति प्राणिनः । तद् यथा - कर्मविपाकोदयात् कश्चिद् गण्डी = गण्डमा । लारोगयुक्तः, अथवा - कश्चित् कुष्ठी - कुष्ठरोगी, तथा - कश्चित् - राजांसी - राजयक्ष्मवान् = क्षयरोगाक्रान्तः, तथा कश्चित् अपस्मारिका = अपस्माररोगयुक्तः - मृगीरोगी, तथा कस्यचित्- काणत्वम् = अक्षिरोगः, तथा कस्यचित् झिम्मियं जड़ता, तथा कस्यचित् कुणित्वं=गर्भाधानदोषात् एकचरणे ह्रस्वता एकपाणौ न्यूनता वाहीनाङ्गत्वम्, तथा कस्यचित् कुब्जत्वं = मातापितृशोणितशुक्रदोषेण गर्भस्थावस्थायामुत्पद्यमानः कुब्ज रोगः । तथा हे शिष्य ! त्वं कंचित् उदरिणं उदररोगिणं पश्य । तथा - कंचिन्मृकम् = अव्यक्तवाचं पश्य, तथा कंचित् शूनिकं शोफरोगयुक्तं पश्य, तथा - ग्रासिनं = भस्मकरोगिणं पश्य । तथा - वेपकं - कम्परोगयुक्तं पश्य । तथापीठसर्पिण = पीठसर्परोगिणं- हस्तगृहीतकाष्ठेन संसरणशीलं पङ्गुविशेषं पश्य । तथा - इली पदिनं हस्तिपदरोगयुक्तं पश्य, तथा मधुमेहिनं = मधुमेहरोगयुक्तं पश्य । इन पूर्वोक्त गाथाओं में सूत्रकारने प्रकट किया है। वे कहते है कोई जब कर्म के विपाकसे १ गण्डमाला रोग से पीडित रहता है, कोई २ कुष्ठी होता है, कोई ३ राजयक्ष्मासे-क्षयरोगसे दुःखी होता है, कोई ४ अपस्मार - मृगीरोग से अक्रान्त रहता है, कोई५ काणा होता है, किसीमें ६ जडता होती है। किसी ७ कुणिता - हीनाङ्गता होती है - गर्भाधान के दोष से एक पैर में या एक हाथ में न्यूनताका नाम हीनाङ्गता है । कोई ८ कुबडा होता है। माता पिताके शोणित शुक्र दोषसे गर्भकी अवस्थामें यह रोग उत्पन्न होता है। कोई पेटके ९ रोगी हैं, कोई १० गुंगे है, किसीके ११ सृजनरोग है, किसी को भस्मक १२ व्याधि है, किसीको १३ कंपरोग है, कोईके १४ पीठसर्पका रोग है, इस रोगके रोगी काष्ठकी चिरैया बनवा कर उनके सहारे से चला करते हैं, ये एक तरहके पंगु कहलाते हैं । किसीके १५ श्लीपद रोग होता है। इस रोगमें रोगीका पैर हाथीके पैर जैसा स्थूल हो
કારે પ્રગટ કરેલ છે. કોઈ જીવ કના વિપાકથી ગણ્ડમાલા રોગથી પીડિત રહે છે. કોઈ કોઢના ભોગ બને છે, કોઇ રાજયમા–ક્ષયરોગથી દુ:ખી થાય છે. કોઇ અપસ્માર–મૃગી રાગથી આક્રંદ કરે છે, કોઈ કાણો અને છે, કોઇમાં જડતા હોય છે, કોઈના અંગ ઉપાંગોમાં ખામી હોય છે, કોઈ કુખડા હોય છે, કોઈ પેટના રોગી હોય છે, કાઈ મુંગા હોય છે, કોઈ ને શાફ ( સેાજાના ) રોગ હોય છે, કોઈ ને ભસ્મક વ્યાધિ હોય છે, કોઈ ને કમ્પરોગ હોય છે, કોઈ ને પીડસપના રોગ હાય છે, જે રાગના રોગી લાકડાની ઘોડીના આધારે ચાલે છે, જે એક પ્રકારના પાંગળા કહેવાય છે, કેાઈ ને હાથીપગાના રોગ થાય છે, કોઈને મધુ
३३
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
आचाराङ्गसूत्रे एते षोडश रोगाः अनुपूर्वशः=अनुक्रमेण आख्याताः कथिताः। अथ अनन्तरम् आतङ्काः-शीघ्रं जीवितहारिणःशूलादयो व्याधिविशेषाः, स्पर्शाश्व गाढमहारादिजनिताः दुःख विशेषाः असमञ्जसा:-क्रम-योगपद्य-निमित्ता-निमित्तोत्पन्नाः स्पृशजाता है, किसीके १६ मधुमेह हो जाता है, इस रोगके रोगीकी पेशाब शहद जैसे रंगकी होती है और उसमें कीडियां लगने लगती हैं। ये १६ रोग जो यहां यथाक्रमसे बतलाये गये हैं, ये सब अशुभ कमेंके उदयके फल विशेष हैं। कमें के उदयमें जीवोंकी और भी क्या २ अवस्थाएँ होती हैं इन्हें " अथ तेस्पृशन्ति” इत्यादि श्लोकसे प्रकट करते हैं। कोई २ ऐसे भी रोग होते हैं कि जिनमें जीवनका शीघ्र ही अन्त हो जाता है। जैसे उदरशूल वगैरह । गाढ प्रहार आदिसे उत्पन्न हुए दुःखोंका नाम स्पर्श है। जिन रोगोंमें निमित्त चाहे क्रमसे मिले चाहे अक्रम-एकसाथ मिलें, अथवा क्रम और अक्रमसे वे न भी मिलें; ऐसे क्रमिक और अक्रमिक निमित्त और अनिमित्तोंसे जो रोग उत्पन्न होते हैं उनका नाम असमंजस है। ये भी अशुभादयसे ही जीवोंके होते हैं।
शङ्का-अशुभोदय ही उन रोगोंकी उत्पत्तिका निमित्त है, फिर अनिमित्तसे भी असमंजस रोगोंकी उत्पत्तिका कथन आपका ग्राह्य कैसे माना जा सकता है ?
उत्तर-यहां बाह्य कारणोंकी उपस्थिति और अनुपस्थितिकी अपेक्षा પ્રમેહ થઈ જાય છે, આ સેળ રેગ જે યથાક્રમથી અહીં બતાવ્યા છે આ બધા અશુભ કર્મોના ઉદયના ફળ છે. કર્મોના ઉદયમાં જીવોની બીજી પણ શું શું अवस्थामा मन छ अने, “अथ ते स्पृशन्ति " त्याहि साथी प्रगट ४२ छे.
કેઈ કેઈએ રેગ હોય છે કે જેનાથી જીવનને તરત જ અન્ત આવી જાય છે, જેમકે ઉદરશૂળ વગેરે. ગાઢ પ્રહાર આદિથી ઉત્પન્ન થયેલ દુઃખનું નામ સ્પર્શ છે. જે રેગામાં નિમિત્ત ચાહે ક્રમથી મળે અથવા અકમથી. એ ન પણ મળે એવા ક્રમિક અને અક્રમિક નિમિત્ત અને અનિમિત્તથી જે રોગ ઉત્પન્ન થાય છે તેનું નામ અસમંજસ છે. આ પણ અશુભ ઉદયથી જ જીવેને થાય છે.
શંકા–અશુભોદય જ તે રેગની ઉત્પત્તિનું નિમિત્ત છે. પછી અનિમિત્તથી પણ અસમંજસ રેગની ઉત્પત્તિનું આપનું કથન ગ્રાહ્ય કેમ માનવામાં આવે ?
ઉત્તર—અહિં બાહ્ય કારણોની ઉપસ્થિતિ અને અનુપસ્થિતિની અપેક્ષાથી
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. १
२५९ न्ति, तेषां गृहाऽऽसक्तमनसामसमञ्जसरोगैः क्लेशितानां मरणं संप्रेक्ष्य पर्यालोच्य उपपातं च्यवनं च देवानां ज्ञाखा, तथा परिपाकं-मिथ्यात्वाविरत्यादिजनितानामबाघोत्तरकालमुदयावलिकाप्रविष्टानां कर्मणां शारीरमानसदुःखरूपं फलं संप्रेक्ष्य विचार्य सकलदुःखमूलं कर्म समुच्छेत्तुं तपः संयमे प्रयतितव्यमित्यर्थः । भोः शिष्याः! तत्-कर्मणां फलं यथा भवति तथा मया वक्ष्यमाणं शृणुत ॥ सू० ६ ॥ ___ संसारिणो विविधं कर्मविपाकमनुभवन्तीति दर्शयितुमाह-'संति पाणा' इत्यादि। से ही निमित्तका कथन समझना चाहिये। कर्मोंका उदय आभ्यन्तर निमित्त है और यह निमित्त तो प्रत्येक रोगोंमें साधारण कारण पड़ता ही है। उन असमंजस रोगोंसे गृहस्थाश्रममें मग्न हुए जीवों-गृहस्थोंका मरण देख कर तथा देवोंका भी उपपात-जन्म और च्यवन-मरण जान कर, एवं मिथ्यात्व, अविरति आदि कारणकलापसे उत्पन्न-बन्धदशाको प्राप्त और अबाधा कालको छोड़कर उदयावलिमें प्रविष्ट ऐसे कर्मोका शारीरिक एवं मानसिक दुःखरूप फल अच्छी तरह विचार कर सकल दुःखोंके मूल कारण इन कोंको नाश करनेके लिये तप और संयममें प्रयत्न करना चाहिये। शिष्योंको संबोधन करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि हे शिष्यजन ! इन कोका फल जिस प्रकार होता है उस प्रकार मैं
और कहता हूं, सो तुम सुनो ॥ सू० ६ ॥ ___ संसारी जन कलॊके विपाकको भोगते हैं-इसी बातको समझाने के लिये सूत्रकार कहते हैं-" संति पाणा" इत्यादि। જ નિમિત્ત અને અનિમિત્તનું કથન સમજવું જોઈએ. કર્મોને ઉદય આત્યંતર નિમિત્ત છે, તે નિમિત્ત તે પ્રત્યેક રોગોમાં સાધારણ કારણ છે જ. આવા અસમંજસ રેગથી ગૃહસ્થાશ્રમમાં મગ્ન રહેલા છ-ગૃહસ્થોનું મરણ દેખી તથા દેવેને પણ ઉપપાત-જન્મ અને ચ્યવન-મરણ જાણી, મિથ્યાત્વ અવિરતિ આદિ કારણ કલાકથી ઉત્પન્ન બંધદશાને પ્રાપ્ત અને અબાધાકાળને છેડીને ઉદયાવલીમાં પ્રવિષ્ટ એવા કર્મોના, શારીરિક અને માનસિક દુઃખરૂપ ફળ સારી રીતે વિચાર કરી, સકળ દુઃખોના મૂળ કારણ આ કર્મોને નાશ કરવા માટે, તપ અને સંયમમાં પ્રયત્ન કરવું જોઈએ. શિષ્યને સંબોધન કરતાં સૂત્રકાર કહે છે કે હે શિષ્યજન ! આ કર્મોનાં ફળ જે પ્રકારથી થાય છે એ પ્રકાર ફરીથી વધુ તમને કહું છું, તે तभे समजा. (सू०६)
સંસારી જન કર્મોના વિપાકને ભગવે છે આ વાત સમજાવવા સૂત્રકાર छ “ संति पाणा" त्या
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
आचारागसूत्रे मूलम्-संति पाणा अंधा तमसि वियाहिया, तमेव सई असइं अइअञ्च उच्चावयफासे पडिसंवेएइ,बुद्धेहिं एयं पवेइयं ॥७॥ __छाया-सन्ति प्राणा अन्धास्तमसि व्याख्याताः, तामेव सकृत् असकृत् अतिगत्य उच्चावचान् स्पर्शान् प्रतिसंवेदयन्ति, बुद्धरेतत्मवेदितम् ॥ सू० ७॥
टीका-ये प्राणाः पाणिनः तमसि द्रव्यान्धकारे नरकादौ भावान्धकारे मिथ्यात्वादौ वा सन्ति-विद्यन्ते ते अन्धाः हेयोपादेयविवेकरहिताः व्याख्याताः= कथितास्तीर्थङ्करैः। किंच-तामेवावस्थां गण्डकुष्ठादिरोगजनितामेकेन्द्रियादिजातिप्राप्तिरूपां वा, सकृद् एकवारम् असकृत् अनेकवारं वा अतिगत्य अनुभूय तत्रउच्चावचान्–तीव्रमन्दान् स्पर्शान्-दुःखविशेषान् प्रतिसंवेदयन्ति अनुभवन्ति, उक्ते वक्ष्यमाणे च विषये श्रद्धोत्पादनाय सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामिनं प्रत्याह-बुद्धैरित्यादि। एतद् बुधैः सर्व जैस्तीर्थङ्करैः प्रवेदितम् प्रबोधितं तस्मादेतन्मम वचनं श्रद्धेयमिति भावः ॥ सू० ७॥
जोप्राणी द्रव्य अन्धकाररूप नरकादि गतियोंमें एवं भाव-अन्धकाररूप मिथ्यात्व आदिमें वर्तमान हैं वे द्रव्यरूपसे सूझते होते हुए भी हेय
और उपादेयके विवेकसे रहित होनेसे भावरूपसे अंधे ही हैं ऐसा तीर्थङ्करोंका कहना है। ऐसे ही जीव गण्डकण्ठादि रोगोंसे विशिष्ट अवस्था एवं एकेन्द्रियादिक जातिकी प्राप्तिरूप पर्यायको बारबार या एक बार भोगकर तीव्र और मन्द दुःखविशेषोंको भोगा करते हैं । कहे गये अथवा आगे कहे जानेवाले विषयमें विश्वास उत्पन्न करनेके लिये श्री सुधर्मास्वामी श्री जम्बूस्वामीके प्रति कहते हैं कि ये जो कुछ मैंने कहा है, अथवा आगे भी जो कुछ कहा जायगा वह मेरी निजी कल्पना नहीं है, किन्तु यह सर्वज्ञके वचन है, ऐसा समझकर मेरे वचनों पर तुम विश्वास रखो ।। सू० ७॥ - જે પ્રાણી દ્રવ્યઅંધકારરૂપ નરકાદિ ગતિમાં, ભાવ અંધકારરૂપ મિથ્યાત્વ આદિમાં વર્તમાન છે તે દ્રવ્યરૂપથી દેખતા હોવા છતાં પણ હેય અને ઉપાદેયના વિવેકથી રહિત હોવાથી ભાવરૂપથી આંધળા જ છે, એવું તીર્થંકરનું કહેવું છે. એવા જીવ ગંડ, કુષ્ઠાદિ રેગેના ભંગ બની અને એકેન્દ્રિયાદિક જાતિની પ્રાપ્તિરૂપ પર્યાયને એકવાર અથવા વારંવાર ભોગવી તીવ્ર અને મંદ દુઃખ ઈત્યાદિને ભેગવે છે. કહેવાઈ ગયે લ અથવા આગળ કહેવામાં આવનાર વિષયમાં વિશ્વાસ ઉત્પન્ન કરવા માટે શ્રી સુધર્માસ્વામી શ્રી જખ્ખસ્વામીને કહે છે કે આ જે કાંઈ મેં કહ્યું છે અને આગળ પણ જે કાંઈ કહેવામાં આવશે એ મારી
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
-
-
-
-
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. १ किश्च-'संति पाणा' इत्यादि ।
मूलम्-संति पाणा वासगा, रसगा, उदए, उदयचरा, आगासगामिणो पाणा पाणे किलेसंति ॥ सू० ८॥
छाया-सन्ति प्राणा वासकाः, रसगाः, उदके, उदकचराः, आकाशगामिनः प्राणाः प्राणिनः क्लेशयन्ति ॥ मू० ८॥
टीका-वासकाः-शब्दकरणसमर्था द्वीन्द्रियादयः तथा रसगाः-तिक्तकटुकादिरसवेदकाः सचिन इत्यर्थः, तथा-उदके-अप्काये स्थिता अप्कायिका इत्यर्थः, तथा -उदकचरा जलचरा मत्स्यकच्छपादयः, अत्र स्थलचराः सदियः पक्षिणश्चापि केचन जलाश्रितत्वाजलचरा उच्यन्ते । तथा-आकाशगामिना पक्षिणश्च, इत्येते प्राणाः प्राणिनः सन्ति । ते सर्वेऽपि प्राणा: पाणिनः, प्राणान्-अपरान् जीवान् क्लेययन्ति-आहाराद्यर्थं द्वेषावेशाद्वा पीडयन्ति ।। सू० ८ ॥
रसना-इन्द्रियके सद्भावसे शब्द करनेमें समर्थ ऐसे द्वीन्द्रियादिक जीव, तथा तिक्त-कटुकादिक रसोंका अनुभवन करनेवाले संज्ञी जीव, पानी आदि कायमें स्थित अप्कायिक जीव-मछली कछुवा आदि जलचर जीव, सर्प पक्षी वगैरह स्थलचर जीव और आकाशमें उड़नेवाले पक्षी आदि नभचर जीव ये सब प्राणी आहारादिकके निमित्त, दूसरे जीवोंको क्लेशित करते हैं तथा द्वेषके आवेशसे उन्हें पीडा भी पहुंचाते हैं।
भावार्थ-दीन्द्रियसे लेकर संज्ञी असंज्ञी पंचेन्द्रिय पर्यन्त समस्त जलचरादिक जीव परस्परमें एक दूसरेको आहारादिकके निमित्तसे પિતાની કલ્પના નથી, પરંતુ આ સર્વજ્ઞનાં વચન છે, એવું સમજી મારા વચને ५२ तमे विश्वास रामा. (सू०७)
રસના ઈન્દ્રિયના ભાવથી શબ્દ કરવામાં સમર્થ એવા હીન્દ્રિયાદિક જીવ તથા તિક્ત કટુક આદિ રસનો અનુભવ કરવાવાળી સંજ્ઞી જીવ, પાણીમાં રહેનારા અષ્કાયિક જીવ-માછલાં, કાચબા વગેરે જલચર જીવ, સર્પ પક્ષી વગેરે સ્થળચર જીવ અને આકાશમાં ઉડનારાં પક્ષી આદિ નભચર જીવ આ બધા પ્રાણ આહારાદિકના નિમિત્તથી બીજા ને કલેશિત કરે છે તથા શ્રેષના આવેશથી એમને પીડા પણ પહોંચાડે છે.
ભાવાર્થ-દ્વીન્દ્રિયથી લગાવી સંજ્ઞી અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય પર્યત સમસ્ત જળચરાદિક જીવ પરસ્પરમાં એક બીજાને આહારાદિકના નિમિત્તથી અથવા શ્વેષાદિકના
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे पुनरपि संसारिणां दशां दर्शयितुमाह-पास लोए' इत्यादि ।
मूलम्-पास लोए महब्भये, बहुदुक्खा हु जंतवो ॥सू०९॥ छाया-पश्य लोके महद्भयं, बहुदुःखा हु जन्तवः ॥ सू० ९ ॥
टोका-हे शिष्य ! लोके-चतुर्दशरज्ज्वात्मके जगति महद्भयं=ज्ञानावरणीयादिकर्मोदयवशात् प्राणिनामनादिकालतो विविधं दुरन्तं भयं पश्य । हु-यतः जन्तवः पाणिनः, बहुदुःखाः कर्मोदयवशाद् विविधानन्तदुःखाः सन्ति ॥ सू०९ ॥ अथवा द्वेषादिकके आवेशसे पीडित किया करते हैं । कोई २ पक्षी भी जो जलके ही आश्रित रहते हैं जलचर माने गये हैं ।। सू०८॥
पुनरपि संसारी जीवोंकी दशाको प्रकट करनेके लिये सूत्रकार कहते हैं-" पास लोए" इत्यादि।
शिष्यको संबोधन करते हुए सूत्रकार कह रहे हैं कि हे शिष्य ! तुम देखो, इस संसार में जीवोंको थोड़ी सी भी शांति नहीं है। उनके पीछे अनेक प्रकारके भय लगे हुए हैं । अनेक शारीरिक एवं मानसिक कष्टोंसे वे रातदिन व्यथित हो रहे हैं। ___ यह लोक १४ राजू प्रमाण है । इसमें जितने भी जीव हैं वे अनादि कालसे ज्ञानावरणीय आदि कमेंके उदयके वशमें पड़े हुए हैं। इस कारण वे भयसहित हैं। क्यों कि परतन्त्रतामें स्वतन्त्रताका अभाव होने से सदा भय ही भय बना रहता है। कभी ये नरकनिगोदादिककी कथाओं को सुन कर उससे भयभीत होते हैं, कभी तिर्यश्चगतिके दुःखोंसे, तो આવેશથી પીડિત કર્યા કરે છે. કે કોઈ પક્ષી પણ જે જળનાં જ આશ્રિત छ सेन य२ मानवामां आवे छे. (सू०८)
સંસારી જીની દશાને પ્રગટ કરવા માટે ફરીથી સૂત્રકાર કહે છે" पास लोए" त्यादि
શિષ્યને સંબોધન કરતાં સૂત્રકાર કહે છે કે હે શિષ્ય ! જુઓ, આ સંસારમાં ને ગેડી પણ શાંતિ નથી. એની પાછળ અનેક પ્રકારના ભય લાગ્યા રહે છે. શારીરિક અને માનસિક કષ્ટોથી એ રાતદિવસ અકળાતા રહે છે.
આ લેક ૧૪ રાજૂપ્રમાણ છે, આમાં જેટલા પણ જીવ છે એ અનાદિ. કાળથી જ્ઞાનાવરણીય આદિકર્મોના ઉદયના વશમાં પડ્યા છે. આ કારણે એ ભયમાં છે. કારણ કે પરતંત્રતામાં સ્વતંત્રતાને અભાવ હોવાથી સદા કાળ ભયજ ભય બ રહે છે, ક્યારેક એ નરકનિગોદાદિકની કથાઓ સાંભળી એનાથી ભયભીત બને છે, ક્યારેક તિર્યંચ ગતિનાં દુઃખેથી, તે કયારેક મનુષ્યગતિનાં દુખેથી,
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्धः १ धूताख्यान अ. ६. उ. १
२६३
संसारिणां कथमीदृशी दशा भवतीति जिज्ञासायामाह 'सत्ता का मेहि' इत्यादि । मूलम् - सत्ता कामेहिं माणवा अबलेण वहं गच्छति सरीरेण पभंगुरेणं ॥ सू० १० ॥
छाया - सक्ताः कामेषु मानवाः अबलाय वधं गच्छन्ति शरीराय प्रभङ्गुराय |१०| टीका - मानवाः मनुष्याः कामेषु - विषयभोगेषु सक्ताः = अनुरक्ताः सन्ति, अतः प्रभङ्गुराय = क्षणभङ्गुराय क्षणक्षणपरिणामितया स्वत एव प्रतिक्षणविनाशिने अबलाय= निःसाराय शरीराय = औदारिकशरीराय - शरीर पुष्ट्यर्थमिति भावः । बंन्धं= कभी मनुष्यगतिके दुःखोंसे । इन कर्मोंके सदासे आधीन रहनेवाले मेरी क्या दशा होगी? ऐसा चिन्तारूप महाभय प्रत्येक सचेतन प्राणीके हृदयमें बना ही रहता है; अतः अनेक प्रकारके दुरन्त भयों से घिरे हुए अनन्त संसारी जीव हैं, और इसी कर्मोदयके वश से ये विचारे रातदिन अनंत कष्टोंका भी सामना करते रहते हैं । सू०९ ॥
संसारी जीवोंकी ऐसी दशा क्यों होती है ? इस प्रकारकी जिज्ञासाके समाधाननिमित्त सूत्रकार कहते हैं- " सत्ता कामेहिं " इत्यादि ।
अवतरणरूप शङ्काका समाधान करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि कामभोगों में मग्न होनेसे मनुष्यको थोड़ा भी अवकाश प्राप्त नहीं है, अतः उन कामभोगोंका साधनभूत इस औदारिक शरीर की पुष्टिके निमित्त वे अनुचित उपायोंका भी आचरण करते रहते हैं । नरकनिगोदादिकके अनन्त दुःखोंकी कारणभूत अन्य प्राणियोंकी हिंसा करते हुए भी ये अचकाते नहीं हैं। इन्हें स्वप्नमें भी यह विचार नहीं आता कि जब
આવા કર્મોને સદા આધીન રહેનાર મારી શું દશા થશે? એવા ચિન્તારૂપી મહાભય પ્રત્યેક સચેતન પ્રાણીના હૃદયમાં ખન્યા રહે છે. આવા અનેક પ્રકારના વિકટ ભચેાથી ઘેરાયેલ અનન્ત સંસારી જીવ છે. કોયના વશથી આ બિચારા રાતદિન અનન્ત કોના સામના કરતા રહે છે. (સૂ॰ ૯)
સ'સારી જીવાની આવી દશા કેમ થાય છે, આ પ્રકારની જીજ્ઞાસાના સમાधाननिभित्त सूत्रार उडे छे. “ सत्ता कामेहिं " त्याहि
અવતરણરૂપ શકાનું સમાધાન કરતાં સૂત્રકાર કહે છે કે કામલેાગામાં મગ્ન હોવાથી મનુષ્યને ઘેાડા પણ અવકાશ મળતા નથી. કામભેગાના સાધનભૂત આ ઔદારિક શરીરની પુષ્ટિના કારણે એ અનુચિત ઉપાયોનું પણું આચરણ કરતા રહે છે. નરકનિગેાદાદિકના અનન્ત દુઃખોના કારણભૂત અન્ય પ્રાણીઓની હિંસા કરવામાં પણ એ અચકાતા નથી. એમને સ્વપ્નમાં
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
-
२६४ नरकनिगोदाधनन्तदुःखहेतुभूतां प्राणिहिंसां तजनितकर्मबन्धं च गच्छन्तिाप्नुवन्ति-कुर्वन्तीत्यर्थः । सूत्रे चतुर्थ्यर्थे तृतीयाऽऽपत्वात् ॥ सू० १०॥
किञ्च'अट्टे' इत्यादि। मूलम्-अट्टे से बहुदुःखे, इति बाले पकुव्वति।
एते रोगे बहू णच्चा, आउरा परितावए ॥ सू० ११॥ छाया-आर्तः स बहुदुःख, इति वालः प्रकुरुते ।।
एतान् रोगान् बहून् ज्ञात्वा आतुराः परितापयन्ति ॥ मू० ११ ॥ ___टीका-आत: आतरौद्रध्यानवर्ती, अत एव बहुदुःखः शारीरमानसविविधदुःखाक्रान्तः स बाल:-अज्ञानी-कर्त्तव्याकर्त्तव्यमूढः इति एतादृशं कर्म इति एवम् उक्तविधं प्राणिवधं वा प्रकुरुते । एतान्-उक्तरूपान् बहून् बहुविधान् षोडशप्रकारान् रोगान्-ज्ञात्वा प्राप्य आतुराः रोगपीडिताः परितापयन्ति व्याधिप्रशमनार्थ शरीरपुष्टयर्थं च एकेन्द्रियादिप्राणिगणमुपमर्दयन्ति ।। सू० ११ ॥ सांसारिक प्रत्येक पदार्थ परिणमनशील हैं तो यह मेरा शरीर भी उसी प्रकारका होनेसे क्षण २ में स्वतः गल रहा है। यह स्वयं तो निःसार है, पर इससे सार प्राप्त किया जा सकता है ॥सू० १०॥
शारीरिक एवं मानसिक अनेक रोगोंसे आक्रान्त वह अज्ञानी प्राणी कर्तव्याकर्तव्यके ज्ञानसे विमूढ हुआ आर्त और रौद्रध्यानके वशवर्ती बन प्राणिहिंसा जैसे अनर्थोके करने में कुछ भी आगे पीछे का विचार नहीं करता । कण्ठमाल, कुष्ठ आदि १६ प्रकारके रोगोंसे जब ऐसे प्राणी अत्यन्त पीडित होते हैं तब वे अपनी उस २ व्याधिके प्रशमनार्थ अथवा शरीरकी पुष्टयर्थ एकेन्द्रियादि प्राणियोंकी हिंसा करने लग जाते हैं। પણ એ વિચાર નથી આવતું કે જ્યારે સંસારી પ્રત્યેક પદાર્થ પરિણમનશીલ છે તે મારું આ શરીર પણ એવા જ પ્રકારનું હોવાથી ક્ષણ ક્ષણમાં પોતે ગળી રહ્યું છે. આ પોતે તે નિઃસાર છે છતાં એનાથી પણ સારા પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. સૂ૦૧૦) - શારીરિક અને માનસિક અનેક રોગોથી અકળાતે એ અજ્ઞાની પ્રાણી કર્તવ્યાકર્તવ્યના જ્ઞાનથી વિમૂઢ બની આત અને રૌદ્ર ધ્યાનને વશવર્તી બની પ્રાણિહિંસા જેવા અનર્થો કરવામાં કાંઈ પણ આગળ-પાછળને વિચાર કરતે નથી. કઠમાળ, કઢ, ઈત્યાદિ ૧૬ પ્રકારના રેગથી જ્યારે એ અત્યંત પીડિત બને છે ત્યારે એ પિતાની એ વ્યાધિના પ્રશમન માટે અથવા શરીરની પુષ્ટિ અથે એકેન્દ્રિયાદિ પ્રાણીઓની હિંસા કરવા લાગી જાય છે.
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. १
२६५
भावार्थ - शरीर में जब कोई विशेष व्याधि हो जाती है, और उपाय करते हुए भी जब उसकी शांति नहीं होती है तो रोगीके चित्तमें अनेकों प्रकार के संकल्प-विकल्प उठने लगते हैं । इन संकल्पविकल्पोंके मध्यमें पड़ा हुआ वह रोगी कभी अपने अपाय की चिन्तासे ग्रसित होता है, कभी इन इष्ट पदार्थोंका वियोग मुझसे हो जायेगा इस प्रकार की दुर्भावनासे व्याकुल होता है, हाय! अब क्या करूं ? कहां जाऊं ? ये दुःख अब नहीं सहे जाते, मर जाऊं तो बहुत अच्छा - इत्यादि रूपसे बोलता हुवा आतरौद्र ध्यानको ध्याता है । इस स्थितिमें पडे हुए उस जीवको जो भी कोई उपाय बतलाता है वह उन उपायोंको भी करनेके लिये कटिबद्ध हो जाता है । देहसे जीवका अत्यन्त ममत्व होनेसे देह की पीडासे यह रोगोंको मिटानेके लिये अनेकानेक हिंसाजन्य कार्य करता है । कर्तव्य क्या है, अकर्त्तव्य क्या है इस प्रकारकी निर्णय बुद्धि गुमा बैठता है। इस हालत में यदि कोई उससे यह कह देता है कि अमुक पशुकी बलि देने से यह रोग शांत हो जाता है तो वह उस जीवकी भी हिंसा करने से नहीं चूकता है। शरीरकी पुष्टिके निमित्त भी इसी प्रकारसे अज्ञानी मनुष्य अन्य जीवोंकी हिंसा करनेमें घृणा नहीं करता || सू०११ ॥
ભાવા —શરીરમાં જ્યારે કાઈ વિશેષ વ્યાધિ થઈ જાય છે અને ઉપાય કરવા છતાં પણ જ્યારે એની શાંતિ થતી નથી ત્યારે રોગીના ચિત્તમાં અનેક પ્રકારના સંકલ્પ વિકલ્પ ઉડવા લાગે છે. આ સંકલ્પ-વિકલ્પાના કુંડાળામાં પડેલા એ રાગી કચારેક પાતાના અપાયની ચિન્તાથી ઘેરાઈ જાય છે, કયારેક આ બધાને છોડીને મારે જવું પડશે-આ પ્રકારની દુર્ભાવનાથી વ્યાકુળ અને છે. હાય! હવે શું કરૂં ? કયાં જાઉં? આ દુઃખ હવે સહેવાતું નથી. મરી જાઉં તે ઘણું સારૂં. આ રીતે ખેલતાં આ રૌદ્રધ્યાનમાં પડી જાય છે. આ સ્થિતિમાં પડેલા એ જીવને જો કોઇ પણ ઉપાય બતાવવામાં આવે તો તે એ ઉપાયાના કરવામાં કટિબદ્ધે બને છે. દેહથી જીવવું અત્યંત મમત્વ હોવાથી દેહની પીડાથી એ રાગોને મટાડવા અનેકાનેક હિંસાજન્ય કાર્ય કરે છે, કર્તવ્ય શું છે? અને અકર્તવ્ય શું? એના નિર્ણય કરવાની વિવેકબુદ્ધિ શુમાવી બેસે છે. આ હાલતમાં કોઈ એને એવુ‘ કહે કે અમુક પશુનું ખલિદાન દેવાથી આ રોગ મટી જાય તેા તે એ જીવની પણ હિંસા કરવાનું ચુકતા નથી. શરીરની પુષ્ટિને કારણે અજ્ઞાની જીવ આ પ્રકારે અન્ય જીવોની હિંસા કરવામાં ઘૃણા કરતા નથી.(સ્૦૧૧)
૩૪
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
२६६
आचारागसूत्रे आचार्यः शिष्यमुपदिशति-' नालं' इत्यादि । मूलम्-नालं पास अलं तवेएहिं, एयं पास मुणी ।
महब्भयं नाइवाइज कंचणं ॥ सू० १२॥ छाया-नालं पश्य, अलं तव एतैः। एतत्पश्य मुने ! महद्भयं नातिपतयेत्कञ्चन ॥ १२ ॥
टीका-हे मुने ! पश्य-विमलधियाऽवलोकय यथा नालं-कर्मोदयजनितरोगान् निवर्तयितुं चिकित्साविधयो न समर्थाः सन्ति, तस्मात् तव हेयोपादेयविवेकवतः एभिः कर्मबन्धकारणैचिकित्साविधिभिः अलं-पर्याप्तम् । किञ्च-एतत्___ " नालं" इत्यादि सूत्रद्वारा आचार्य महाराज शिष्यको उपदेश देते हुए कहते हैं
मुनिको लक्ष्यकर सूत्रकार कहते हैं कि हे मुने ! निर्मल बुद्धिसे तुम इस बातका विचार अवश्य २ करो कि जो भी रोग होते हैं वे सब इस जीवके अशुभ कर्मोदयसे होते हैं, उन्हें दूर करनेकी सामर्थ्य किसीमें नहीं है, जब तक अशुभका उदय बना रहेगा तब तक चिकित्सा होने पर भी उनकी शांति नहीं होगी, इसलिये कर्मोदयसे उत्पन्न हुए इन देहाश्रित रोगोंको हटानेके लिये कोई भी चिकित्साविधि समर्थ नहीं है। जब यह बात सिद्धान्तसिद्ध है, तो फिर चिकित्सानिमित्त अन्य प्राणियोंकी हिंसा करने जैसी चिकित्साविधि, जो केवल कर्मबन्धका ही कारण है; क्यों किया जाय ! तथा अन्य प्राणियोंकी की गई हिंसा स्वप्नमें भी शांति नहीं दे सकती है; किन्तु यह महाभयप्रद ही होती है । कारण कि इस कर्मके कर्ता जीवको यह कर्म जन्म और
"नालं" त्या सूत्रद्वा२॥ मायाय भा२।०४ शिष्यने उपदेश -nudi छ
મુનિની સામે લક્ષ રાખી સૂત્રકાર કહે છે કે હે મુનિ ! નિર્મળ બુદ્ધિથી તમે આ વાતને અવશ્ય વિચાર કરો કે જે પણ રોગ થાય છે એ બધા જીવના અશુભકર્મોદયથી જ થાય છે, એને દૂર કરવાનું સામર્થ્ય કેઈનામાં નથી. જ્યાં સુધી અશુભને ઉદય રહે છે ત્યાં સુધી સારવાર છતાં પણ એને શાંતિ થતી નથી. એટલે કર્મોદયથી ઉત્પન્ન થયેલ આ દેહાશ્રિત રેગોને દૂર કરવામાં કેઈ પણ ચિકિત્સાવિધિ સમર્થ બનતી નથી. જ્યારે આ વાત સિદ્ધાંતથી દઢ સાબીત થયેલ છે તે પછી ચિકિત્સાનિમિત્ત બીજા પ્રાણીઓની હિંસા કરવામાં આવે તે તે કર્મબંધનું જ કારણ છે. આ રીતે કરવામાં આવતી પ્રાણિહિંસા સ્વપ્નમાં પણ શાંતિ લેવા દેતી નથી, અને તે મહાભયપ્રદ પણ બને છે. કારણ
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
____२६७
श्रुतस्कम्घ १ धूताख्यान अ. ६ उ. १ प्राण्युपमर्दनं महद्भयं-जन्ममरणादिमहाभयहेतुत्वात् । अतः कञ्चन=कमप्येकेन्द्रियादिकं प्राणिनं नातिपातयेत्-न प्राणेभ्यो व्यपरोपयेत् । एकस्मिन्नपि प्राणिनि इन्यमाने ज्ञानावरणीयादिकं कर्म बध्यते, तच्चानन्तसंसाराय सम्पद्यते । तस्मापाण्युपमर्दनं महाभयम् ॥ १२ ॥ मरणादिरूप महाभयके देने में कारणरूप होता है।अथवा कारणमें कार्यके उपचारसे महाभयका कारण होनेसे यह हिंसाकर्म स्वयं महाभयरूप है। इसलिये आत्महितैषीका कर्तव्य है कि वह किसी भी एकेन्द्रिय जीव तककी भी हिंसा न करे-उन्हें अपने प्यारे प्राणोंसे वियुक्त न करे।क्यों कि एक भी प्राणीका किया गया उपमर्दन कर्ताको ज्ञानावरणीयादिक आठ कोका बन्ध करानेवाला होता है। कर्मबंधसे जीव अनंत संसारी बनता है । इसलिये यह कर्म महाभयस्वरूप है।
भावार्थ-अशुभोदयसे जीवोंको व्याधियां होती हैं। जीवहिंसायुक्त चिकित्साविधिसे भी उन व्याधियोंका विनाश नहीं होता है। अशुभोदयकी शांतिसे व्याधियोंका विनाश स्वयमेव हो जाता है। चिकित्सा जडमूलसे रोगका नाश नहीं करती है, किंतु उस रोगको दबा देती है यह बात आजकल के विद्वान् भी स्वीकार करने लगे हैं। फिर हिंसामय चिकित्सासे व्याधियोंका विनाश मानना बालुका-रेतसे तेल निकालने की बात मानने जैसी है । इस विधिसे जीव नवीन कमेंका बन्ध करता है ओर रातदिन नीरोग अवस्था प्राप्तिके स्थानमें भयंकर કે આ કર્મને કરનાર જીવ જન્મ અને મરણરૂપ મહાભયને ભેગવનાર બને છે. આત્મહિતેચ્છનું એ કર્તવ્ય છે કે તે કઈ પણ એકેન્દ્રિય જીવની પણ હિંસા ન કરે-એને પિતાના પ્રાણથી વિયુક્ત ન કરે, કેમ કે એક પણ પ્રાણીનું કરવામાં આવેલ ઉપમન, કરનારને જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મોને બંધ કરનાર બને છે. કર્મબંધથી જીવ અનંત સંસારી બને છે. આ માટે આ હિંસાકર્મ મહાભયસ્વરૂપ છે.
भावार्थ---शुमन यथी वोने व्याधियो दाशु ५ छ. वित्सिाવિધિ કે જેમાં અન્ય નું ઉપમર્દન કરવામાં આવે છતાં આવી ચિકિત્સા રેગને નાશ કરી શકતી નથી. અશુદયની શાંતિથી વ્યાધિઓને વિનાશ આપમેળે થઈ જાય છે. રેગના શમન માટે દવાની ઉપયોગિતા સ્વીકારાઈ છે, જીવ. હિંસા નહીં. હિંસાવાળી ચિકિત્સાથી વ્યાધિઓને વિનાશ માન એ રેતીમાંથી તેલ કાઢવા જેવી વાત છે. આ વિધિથી જીવ નવીન કર્મોના બંધ બાંધે છે અને નિરોગી અવસ્થા પ્રાપ્ત કરવાને બદલે ભયંકર અસાધ્ય રેગેને ભેગવનાર બને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८
आचाराङ्गसूत्रे मूलम्-आयाण भो! सस्सूस भो! धूयवायं पवेयइस्सामि, इह खलु अत्तत्ताए तेहिं तेहिं कुलेहिं अभिसेएण अभिसंभूया अभिसंजाया अभिनिव्वुडा अभिसंवुड्ढा अभिसंबुद्धा अभिणिक्खंता अणुपुठवेण महामुणी ॥ सू० १३ ॥
छाया-आजानीहि भोः ! शुश्रूषस्व भो ! धूतवादं प्रवेदयिष्यामि, इह खलु आत्मतया तेषु तेषु कुलेषु अभिषेकेण अभिसंभूताः, अभिसंजाताः, अभिनिवृताः, अभिसंदृद्धाः, अभिसंबुद्धाः अभिनिष्क्रान्ताः, अनुपूर्वेण महामुनयः ॥ १३ ॥
टोका-भोः शिष्य ! यदहं धूतवादं धूतम् अष्टविधकर्मधूननं तस्य वादो धूतवादस्तं प्रवेदयिष्यामि तद् आजानीहि अवधारय, तथा भोः ! शुश्रूषस्व-श्रोतुमिच्छां कुरु।' भोः' इत्यस्य पुनरुच्चारणं वक्ष्यमाणार्थस्य दुरधिगमत्वेन शिष्याऽवधानार्थ, तथा च-'सावधानेन भवता भाव्यम्' इत्यभिप्रायोऽवगम्यते । असाध्य रोगोंका आधार बन जाता है। इसलिये जो व्याधियोंके आधार बनना नहीं चाहते हैं वे तप और संयमद्वारा इनके मूल कारणोंका विनाश करनेके लिये अग्रेसर बनें। किसी जीवकी देवी देवताको बलि देनेसे या किसीके मांस आदिके खानेसे व्याधियोंकी क्षीणता होगी इस अन्धश्रद्धारूप पापका परित्याग करें ॥ सू०१२॥
वक्ष्यमाण धूतवादको हृदयमें धारण-श्रवण आदि करनेके निमित्त शिष्यकोप्रेरित करते हुए सूत्रकार कहते है-"आयाण भो" ! इत्यादि ।
हे शिष्य ! मैं जिस अष्टविध कोंके नाशके वाद-कथनको कहूंगा तुम उसे हृदय में धारण करो । यदि धारण न हो सके तो उसे सदा सुननेकी इच्छा करते रहो । सूत्र में दो बार जो " भो भो" शब्दका प्रयोग हुआ है, उससे सूत्रकारका यह अभिप्राय मालूम होता है कि છે. આ માટે જે આવા ભયંકર રોગોથી બચવા તપ અને સંયમના પંથે વળે છે અને કેઈ દેવી દેવતાને કઈ જીવનું બલિદાન દેવામાં પાપ સમજે છે આ જીવ અસાધ્ય વ્યાધિથી બચે છે. (સૂ૦૧૨)
વફ્ટમાણ ધૂતવાદને હૃદયમાં ધારણ શ્રવણ આદિ કરવા માટે શિષ્યને પ્રેરિત ३२त सूत्रा२ ४ छ “ आयाण भो” त्याह!
હે શિષ્ય! હું જે આઠ પ્રકારના કર્મોના નાશ પછીની વાત તમેને કહું છું તમે એને હૃદયમાં ધારણ કરે. જે ધારણ ન થઈ શકે તે એને સાંભળ पानी ४२७ उमेश ४२॥ २७1. सूत्रमा मे मत २ “भो भो” हुने। પ્રયોગ થયો છે, આથી સૂત્રકારને એ અભિપ્રાય થાય છે કે જે વિષય આગળ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्फन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. १ प्रतिज्ञातमर्थमाह-'इह खलु' इत्यादि । इह-अस्मिन् मनुष्यलोके पाणिनः आत्मतया -अनादिकालतो जीवकर्मणोः सम्बन्धादात्मकृतकर्मपरिणत्या तेषु तेषु-विविधेषु स्वस्वकर्मोदयप्रापितेषु उपभोगादिषूत्तमेषु श्वपाकादिषु नीचेषु च कुलेषु अभिषेकेण =शुक्रशोणितसंयोगादिक्रमेण अभिसंभूताः जननीगर्भे कललावस्थां प्राप्ताः, अभिसजो विषय आगे कहा जानेवाला है वह बड़ी मुश्किलसे समझनेमें आवे ऐसा है; इसलिये शिष्योंके चित्तको उस विषयकी ओर सावधान करते हुए वे शिष्यजनोंसे कहते हैं कि हे शिष्यों! तुम सावधानचित्त हो कर ही इस विषयको सुनना; अन्यथा-व्यग्रचित्त होओगे तो कुछ भी समझमें नहीं आवेगा । यहांसे वही प्रस्तुत विषय कहा जाता है-- ___ इस मनुष्यलोकमें समस्त प्राणी कोंके सम्बन्धसे परतन्त्र हो रहे हैं ।यह जीव और कमेंका सम्बन्ध आजका नहीं है किन्तु अनादिकाल का है। इस सम्बन्धके कारण ही जीव कोंके विपाकोदयसे उन २ गतियोंकी प्राप्तिके कारणभूत कौके उदय आने पर उग्रभोगादि विशिष्ट उत्तम कुलोंमें एवं चण्डाल आदि नीच कुलोंमें मातापिताके शोणितशुक्र आदिके संयोगक्रमसे उत्पन्न होते हैं। संक्षेपसे उत्पत्तिका क्रम इस प्रकार हैं-सर्वप्रथम जीव माताके गर्भ में "कलल" अवस्थामें रहता है । इसके बाद क्रमसे अनेक अवस्थाओंको धारण कर फिर वह पेशीअवस्थासम्पन्न होता है। अंग-उपांगों की तथा स्नायु एवं शिरके बालोंकी કહેવામાં આવનાર છે તે ખૂબ મુશ્કેલીથી સમજવામાં આવે તેવું છે. આ માટે શિષ્યોના ચિત્તને એ વિષય તરફ સાવધાન કરતાં સૂત્રકાર શિષ્યજનને કહે છે કે હે શિષ્ય! તમે સાવધાનચિત્તથી આ વિષયને સાંભળજે. જે વ્યગ્રચિત્ત બનશે તે આગળ કાંઈ પણ સમજવામાં નહિ આવે. અહિંથી એ વિષય કહેવો श३ थाय छे.
આ મનુષ્યલોકમાં બધાં પ્રાણી કર્મના સંબંધથી પરતંત્ર થઈ રહ્યાં છે. આ જીવ અને કર્મને સંબંધ આજને નથી; પરંતુ અનાદિ કાળને છે. આ સંબંધના કારણથી જીવ કર્મોના વિપાકના ઉદયથી એ એ ગતિની પ્રાપ્તિના કારણભૂત કર્મોને ઉદય આવવાથી ઉઝ ભોગ આદિ વિશિષ્ટ ઉત્તમ કુળોમાં અથવા ચંડાળ વિગેરે નીચ કુળમાં માતા પિતાના શેણિતશુક વગેરેના સંયોગક્રમથી ઉત્પન્ન થાય છે. ટુંકમાં ઉત્પત્તિને કેમ આ પ્રકારનું છે. સર્વપ્રથમ જીવ भाताना गलमा "कलल " अवस्थामा २७ छ, सपछी भथी मने अवस्थामा ધારણ કરી ફરી તે પેશી અવસ્થા પ્રાપ્ત કરે છે. અંગ ઉપાંગો તથા સ્નાયુ
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७
२७०
____ आचारागसूत्रे जाताः-कललानन्तरं यावत्पेश्यवस्थां प्राप्ताः, अभिनिताः ततः साङ्गोपाङ्गस्नायुशिरोरोमादीनां क्रमेणाभिनिर्वर्तनेन गर्भपूर्णावस्थां प्राप्ताः, ततो गर्भानिःसृताःसन्तः अभिसंवृद्धाः शैशवादिक्रमेण वृद्धि प्राप्य धर्मश्रवणयोग्यावस्थां समापन्नाः, ततः अभिसंबुद्धाः धर्मकथादिकं निमित्तमासाद्योपलब्धपुण्यपापस्वरूपादितया बोधिबीजं प्राप्ताः, ततः अभिनिष्क्रान्ताः गृहस्थभावानिर्गताः-प्रव्रज्यां प्राप्ता इत्यर्थः, अनुपूर्वेण अनुक्रमेण आचाराङ्गादिद्वादशाङ्गगणिपिटकाभ्यासतदर्थभावनोपबृंहितचरणकरणपरिणामतयोपाध्यायगीतार्थ - परिहारविशुद्धिकैकाकिविहारि- प्रतिमाधारिजिनकल्पिकावस्थापर्यवसानक्रमेण महामुनयो भवन्ति ॥ सू० १३ ॥ क्रम २ से जब पूर्ण रचना हो जाती है, तब गर्भकी वह पूर्ण अवस्था कहलाती है। इस पूर्ण अवस्था के व्यतीत होते ही जीव वहांसे बाहर निकलता है। शैशव-बालपन आदिके क्रमसे जब उसकी वृद्धि होने लगती है तो एक समय ऐसा भी आ जाता है कि जब यह धर्मश्रवण के योग्य अवस्थाको प्राप्त होता है । धर्मकथाके सुननेसे पुण्य और पापके स्वरूपसे यह भलीभांति परिचित हो जाता है और बोधिबीजको पाता है। बोधिबीजकी प्राप्ति होनेसे यह गृहस्थभावसे निर्गत हो जाता है-जैनेश्वरी दीक्षाको अंगीकार करता है, क्रम २ से आचारांग आदि द्वादशांग गणिपिटकका अभ्यास करता है, अथवा उनके अभ्यास करने की भावना रखता है । इस भावनासे वह अपने करगसत्तरी और चरणसत्तरीके परिणामोंकी वृद्धि करता रहता है। इससे क्रमशः उपाध्याय, गीतार्थ, परिहारविशुद्धिक, एकाकीविहारी, प्रतिमाधारी और जिनकल्पी અને માથાના વાળની કમે કમે જ્યારે પૂર્ણ રચના થઈ જાય છે ત્યારે ગર્ભની પૂર્ણ અવસ્થા પછી જીવ ત્યાંથી બહાર નીકળે છે. શૈશવ-આળપણ ઈત્યાદિ કમથી જ્યારે એની વૃદ્ધિ થવા લાગે છે, આમાં એક સમય એવો પણ આવી જાય છે કે જ્યારે તે ધર્મશ્રવણને યોગ્ય અવસ્થાને પ્રાપ્ત થાય છે. ધર્મકથા સાંભળવાથી થનાર પુણ્ય અને પાપના સ્વરૂપથી એ સારી રીતે પરિચિત થઈ જાય છે. અને બોધિબીજને પામે છે. બે ધિબીજની પ્રાપ્તિ થવાથી એ ગૃહસ્થસ્વભાવથી નિર્ગત બની જાય છે, જૈનેશ્વરી દીક્ષા અંગીકાર કરે છે. ક્રમે ક્રમે આચારાંગ ઈત્યાદિ દ્વાદશાંગ ગણિપિટકને અભ્યાસ કરે છે, અથવા એને અભ્યાસ કરવાની ભાવના રાખે છે. આ ભાવનાથી એ પિતાના કરણસત્તર અને ચરણસત્તરીના પરિણામોની વૃદ્ધિ કરતે રહે છે અને આગળ વધતાં ઉપાધ્યાય,
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ धृताख्यान अ. ६ उ. १
२७१
मूलम-तं परिकमंतं परिदेवमाणा मा णे चयहि इय ते वयंति । छंदोवणीया अज्झोववन्ना अकंदकारी जणगा रुवंति । अ तारिसे मुणी नो ओहं तरए, जणगा जेण विप्पजढा।सू०१४॥ ___ छाया-तं पराक्रमन्तं परिदेवमानाः ' मा अस्मान् त्यज' इति ते वदन्ति । छन्दोपनीता अध्युपपन्ना आक्रन्दकारिणो जनका रुदन्ति । अ तादृशो मुनिनों ओघं तरति जनका येन विप्रत्यक्ताः ॥ मू०१४ ॥ साधु पर्यन्तकी अवस्थाओंका धारक बनता हुआ महामुनि हो जाता है।
भावार्थ-कषाय सहित होनेसे जीव कोंके योग्य पुद्गल परमाणुओं का जो ग्रहण करता है इसीका नाम बन्ध है। इस बन्धनशासे समस्त संसारी जीव परतन्त्र हो रहे हैं और तत्तद्गतिप्रापक कर्मोदयसे वे उच्चनीचादि कुलोंमें मातापिताके रज और वीर्यके सम्बन्धसे गर्भावस्थासम्पन्न बन कर क्रम २ से अपने २ समयानुसार उत्पन्न होते रहते हैं। शैशवादि अवस्था बाद धर्मश्रवण योग्य अवस्थावाले जब वे होते हैं तब धर्मकथाके श्रवणसे पुण्यपापके स्वरूपके ज्ञाता होकर बोधिबीजकी प्रासिसे गृहीत धर्मकी सफलता निमित्त जैनेश्वरी दीक्षा धारण कर आचारांग आदि सूत्रोंका अभ्यास करते हुए अपने चारित्रकी उज्ज्वलता की वृद्धि करने में सावधान रहते हैं । जिनकल्पी साधुकी अवस्थापर्यन्त मध्यकी जितनी भी साधुओंकी अवस्थाएँ हैं उन सबका आराधन करते हुए वे महामुनियोंकी कोटिमें आ विराजते हैं । सू०१३॥ ગીતાર્થ, પરિહારવિશુદ્ધિક, એકાકીવિહારી, પ્રતિભાધારી અને જનકલ્પી સાધુ સુધીની અવસ્થાને ધારક બની મહામુનિ થઈ જાય છે.
ભાવાર્થ-કષાયસહિત હોવાથી જીવ કર્મોને યોગ્ય પુદગલ પરમાણુઓનું ગ્રહણ કરે છે. આનું નામ બંધ છે. આ બંધદશાથી સમસ્ત સંસારી જીવ પરતંત્ર થઈ રહ્યા છે અને તે તે ગતિને આપનાર કર્મોદયથી તે ઉચ્ચ નીચ આદિ કુળમાં માતા પિતાના રજ અને વીર્યના સંબંધથી ગર્ભાવસ્થાસંપન્ન બની, ક્રમે ક્રમે પિતપિતાના સમયાનુસાર જન્મ લે છે. બાલ્યઆદિ અવસ્થા બાદ ધર્મશ્રવણ યોગ્ય અવસ્થાવાળે જ્યારે તે થાય છે ત્યારે ધર્મકથાના શ્રવણથી પુણ્ય પાપના સ્વરૂપને જાણકાર બની બધિબીજની પ્રાપ્તિથી ગ્રહીત ધર્મની સફળતારૂપ જૈનેશ્વરી દીક્ષા ધારણ કરી આચારાંગ આદિ સૂત્રને અભ્યાસ કરતાં પોતાના ચારિત્રની ઉજજવલતાની વૃદ્ધિ કરવામાં સાવધાન રહે છે. જનકલ્પી સાધુની અવસ્થા પર્યત વચ્ચેની જેટલી પણ સાધુઓની અવસ્થાઓ છે એ સહુનું આરાધન કરતાં કરતાં તે મહામુનિઓની કક્ષાએ પહોંચે છે. (સૂ૦૧૩).
श्री. सागसूत्र : 3
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
टीका = तम् = अभिसंधुद्ध गृहवासविमुखं, पराक्रममाणं - महामुनिनिषेवितं प न्धानमारोहन्तं, ते= मातापितृतनयभार्यादयः वदन्ति - 'अस्मान् मा त्यज ' इति । किञ्च - छन्दोपनीताः त्वदभिप्रायानुवर्तिनः, अध्युपपन्नाः = त्वदनुगामिनः वयं स्मः, तस्मादेवंभूतानस्मान् परित्यज्य किं व्रजसि ? इत्येवमाक्रन्दकारिणः = सशोकं विलपन्तः जनकाः मातापित्रादयो रुदन्ति ।
२७२
किं चैवं ते वदन्ति - अ तादृशो मुनिरित्यादि ।
येन पाषण्डिवञ्चितेन मुग्धेन जनका: = मातापित्रादयः विप्रत्यक्ताः - सर्वथा परित्यक्ताः तादृशः अन्न मुनिर्भवति । अत्र - ' अ ' इति स्वरप्रतिरूपकमव्ययं निषेधार्थे वर्तते । नो=नच ओघं- संसारसागरप्रवाहं तरति ॥ सू० १४ ॥
जिसने संसार, शरीर, और भोगोंका वास्तविक स्वरूप जानकर गृहवाससे विरक्ति धारण की है, और जो महामुनियोंद्वारा सेवित मार्गका अवलम्बन करनेके लिये उद्यत हो रहा है ऐसे मुमुक्षुजनको देखकर उसके माता पिता, पुत्र स्त्री वगैरह स्वजन उससे कहते हैं कि “मा अस्मान् - त्यज " तुम हमें मत छोड़ो; कारण कि हम सब तुम्हारी इच्छानुसार प्रवृत्ति करनेवाले एवं तुम्हारे पीछे २ चलनेवाले हैं, तो फिर इस प्रकार से वर्तन करनेवाले हम सबको छोड़कर तुम क्यों जा रहे हो ? इस प्रकार सशोक विलाप करते हुए माता पिता आदि सम्बन्धिजन रोते हैं और कहते हैं कि यह वास्तविक मुनि नहीं है, पाखण्डियों से ठगाये गये इस भोले भाले ने अपने मातापितादिकको सर्वथा व्यर्थ ही छोड़ दिये हैं, तथा यह संसाररूपी समुद्रके प्रवाहको भी नहीं तैर सकता है || सू० १४॥
જેણે સંસાર, શરીર અને ભેગાનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ જાણી લઈ ગૃહવાસથી વિરક્તિ ધારણ કરી છે, અને જે મહામુનિદ્વારા સેવિત માર્ગનું અવલંબન કરવામાં ઉદ્યમશીલ રહે છે એવા મોક્ષાભિલાષી જનને જોઇ એનાં માતા પિતા, पुत्र स्त्री वगेरे स्वन्न येने उडे छे डे “मा अस्मान् त्यज" तमे अभोने छोडे। નહીં, કારણ કે અમેા બધા તમારી ઇચ્છા અનુસાર પ્રવૃત્તિ કરનારા અને તમારી પાછળ પાછળ ચાલવાવાળા છીયે. છતાં પણ તમે અમો બધાને છેડી કેમ જઈ રહ્યા છે ? આ પ્રકારના શેક વિલાપ કરતા માતા પિતા ઈત્યાદિ સંબધીજના રૂએ છે અને કહે છે કે એ વાસ્તવિક મુનિ નથી, પાખડીએથી છેતરાએલ આ ભોળાભાળાએ પેાતાના માતા પિતા વગેરેને સમજ્યા વગર સવ થા છેડી દીધાં છે, અને આ સંસારરૂપી સમુદ્રના પ્રવાહને પણ તરી શકતા નથી. (સ્૦૧૪)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. १.
२७३ अभिसम्बुद्धस्य कर्तव्यमाह-'सरणं' इत्यादि ।
मूलम्-सरणं तत्थ नो समेइ, कहं नु नाम से तत्थ रमइ? एयं नाणं सया समणुवासिज्जासि-त्तिबेमि ॥ सू० १५॥
छाया-शरणं तत्र नो समेति, कथं नु नाम स तत्र रमते ? एतद् ज्ञानं सदा समनुवासयेः, इति ब्रवीमि । मू० १५॥ ___टीका-तत्र-तस्मिन्नवसरे दीक्षाग्रहणकाले सः अभिसम्बुद्धः प्रव्रज्यां ग्रहीतुकामो वैराग्यवान् विलपन्तमपि मातापित्रादिकं शरणं नो समेति-नोपगच्छति । संसारस्वरूपसमधिगमसञ्जाततीव्रतरवैराग्यभावनामावितात्मतया मातापित्रादिकृताऽऽक्रन्दनमवगणय्य संयममार्गमारोहुं प्रवृत्तो भवतीति भावः। एतदेव स्पष्ट
गृहवाससे विमुख जनके कर्तव्योंको सूत्रकार कहते हैं-" सरणं" इत्यादि।
इस सूत्रमें सूत्रकार यह कह रहे हैं कि जब मनुष्य मुनिदीक्षा धारण करनेके सन्मुख होता है, वैराग्यसे उसका हृदय भरा हुआ होता है तब उस समय वह पूर्वोक्तरूपसे विलाप करते हुए माता पिता आदि की बातों में जरा भी नहीं ललचाता; कारण कि उसे यह बात भलीभांति ज्ञात हो चुकी है कि मुझे मृत्युसे छुडानेमें ये समर्थ नहीं हो सकते हैं; क्यों कि ये स्वयं ही उसके आधीन बने हुए हैं । कोंके फलको भोगते समय कौन ऐसा संसारमें है जो मुझे सहारा दे सके ? यहां धर्मके सिवाय मेरा रक्षक कोई नहीं है। संसारी स्वयं अपने २ कोंके उदयसे त्रस्त हो रहे हैं, इनमें कौन किसका रक्षक हो सकता है। सबको अपने कर्म भोगने पड़ते हैं। यदि कोई निष्कारण
पासथी विभुप मानना२ना तव्याने सूत्रा२ ४ छ “सग्णं" त्यादि.
આ સૂત્રમાં સૂત્રકાર એ કહે છે કે જયારે મનુષ્ય મુનિરીક્ષા ધારણ કરવા ચોગ્ય બને છે, વૈરાગ્યથી એનું હદય ભરાએલું હોય છે, ત્યારે એ સમય તે પૂર્વોક્તરૂપથી વિલાપ કરતાં માતા પિતા વગેરેની વાતમાં જરા પણ લલચા નથી, કારણ કે એ વાત સારી રીતે એ જાણી ચૂક્યું હોય છે કે મને મૃત્યુના મુખમાંથી છોડાવવામાં આ બધાં અસમર્થ છે, કેમ કે તેઓ પોતે જ એને આધીન બનેલ છે. કર્મના ફળને ભગવતી વખતે સંસારમાં એવું કે છે કે મને આધારરૂપ બને. ધર્મના સિવાય મારું કઈ રક્ષક નથી. સંસારી પોતે જ પોતપોતાના કર્મોના ઉદયથી દુઃખી થઈ રહ્યા છે. આમાં કેણ કેનું રક્ષક બની શકે ? બધાને પોતાના કર્મનાં ફળ ભોગવવાં
श्री माय॥२॥ सूत्र : 3
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७४
आचाराङ्गसूत्रे
यति - ' कथं नु नाम ' इत्यादि । स=तीव्रवैराग्यवान् तत्र = तस्मिन् गृहवा से नरकरूपे मोक्षद्वारा लाभूते कथं नु नाम रमते = अनुरागं कुर्यात् ? किन्तु नैव स तत्रासतो भवितुमर्हति । यतः कारागारवा सरूपोऽयं गृहवासो न कस्याप्यभिसंबुद्धस्य प्रियः बंधु है - रक्षक है - तो वह एक आराधित धर्म ही है; अतः उसका ही सहारा लेना मुझे उत्तम है । इस प्रकार संसारके स्वरूपके विचारसे उसके हृदयमें तीव्रतर वैराग्यभाव की जागृति होती है। इसका ही यह परिणाम होता है कि जो वह स्वार्थवश रोते चिल्लाते हुए भी अपने माता पिताकी तरफ थोड़ी सी भी ममत्वदृष्टिसे नहीं निहारता है और सहसा उनसे विरक्त बन संयम मार्गपर आरूढ़ होनेके लिये कटिबद्ध हो जाता है । इसी बात को " कथं नु नाम तत्र रमते " इस पंक्ति में खुलासा किया है। ठीक ही है; अरे ! जिसकी आत्मामें तीव्रतर वैराग्यका वास हो चुका है, जो इस संसारको अशरण और असार समझ चुका है, भला ! वह संसार के पथिकों को शरण और साररूप मान भी कैसे सकता है। उसे तो गृहवास नरकतुल्य और मोक्षद्वारका अर्गलास्वरूप ही प्रतिभासित होता है । यही कारण है जो वह उसमें आसक्त नहीं होता ।
भावार्थ — कोई भी प्रतिबुद्ध- समझदार मनुष्य जैसे कारागारमें रहना पसंद नहीं करता है, ठीक इसी प्रकारसे जो संसार, शरीर और પડે છે. આમાં કાઈ નિષ્કારણ અન્ધુ હોય-રક્ષક હોય તે તે એક આરાધિત ધમ જ છે. આથી એના જ આશ્રય લેવે! મારા માટે ઉત્તમ છે. આ પ્રકારે સસારના સ્વરૂપના વિચારથી એના હૃદયમાં વૈરાગ્યભાવની તીવ્રતર જાગૃતિ થાય છે. એના પરિણામરૂપ રાતાં ચિલ્લાતાં પેાતાનાં માતા પિતા વગેરેની સ્વાર્થવશતા તરફ એ જરાસરખી પણ મમત્વષ્ટિથી જોતા નથી, અને એનાથી તદૃન વિરક્ત અની સંયમ માર્ગ ઉપર આરૂઢ થવા એ મક્કમ બની જાય છે. આ વાતને " कथं नु नाम तत्र रमते " या पंडितमां मुसासो उरेल छे, ही छे. अरे ! જેના આત્મામાં વૈરાગ્યના તીવ્રતર વાસ થઇ ચુકયા છે, આ સંસારને જે અશરણ અને અસાર સમજી ચુકેલ છે એવા વિરક્ત જન સ્વજનાના સ્વા વશ આકદને કેમ વશ ખની શકે? એને તે ગૃહવાસ નરકતુલ્ય અને મેક્ષદ્વારમાં બાધકજ જણાતું હોય છે, આથી તે એનામાં આસક્ત નથી બનતા.
ભાવાર્થ—કાઈ પણ પ્રતિબુદ્ધ—સમજૂ મનુષ્ય જેમ જેલખાનામાં રહેવાનું પસંદ કરતા નથી. આ જ રીતે જે સંસાર, શરીર અને ભાગેાના સાચા સ્વરૂપને જાણી ગયેલ છે એને ગૃહસ્થવાસ પ્રિય લાગતા નથી.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. १ स्यादिति भावः । उपसंहरन्नाह-'एतद्ज्ञान'-मित्यादि । एतत् अष्टविधकर्मधूननविषयकधूतवादोक्तं ज्ञानं-जीवकर्मणोरनादिसम्बन्धात्स्वकृतकर्मपरिणत्या पृथिव्यादिषड्जीवनिकायेषु पुनः पुनरनन्तानन्तजन्ममरणदुःखौघमनुभूय प्रबलपुण्योदयेन मनुष्यभवायक्षेत्रसुकुलजन्मादिकमुपलभ्य धर्मश्रवणयोग्यावस्थायां वर्तमानः कथञ्चिद् धर्मकथादिकं निमित्तमासाद्याभिगतजीवाजीवस्वरूप उपलब्धपुण्यपापः आत्रवसंवभोगोंके वास्तविक स्वरूप के ज्ञाता हैं उन्हें गृहस्थवास भी प्रिय नहीं होता है।
"एतद्ज्ञानं सदा समनुवासये:-इति ब्रवीमि"।
इस प्रकरणका उपसंहार करते हुए सूत्रकार शिष्यसे कहते हैं कि इस धूतवादमें अष्टविध कर्मोके विनाश करनेका जो विषय आया है और साथमें जो यह बतलाया गया है कि जीव और कर्मोंका संबंध अनादिकालका है, तथा तत्तद्गतिप्रापक कृतकर्मके उद्यसे जीव पृथिवीकायिक आदि पर्यायों में उत्पन्न होता है, एवं वहां बारंबार अनन्तानंत जन्ममरणके दुःखोंके भारको वहन करता हुआ वह कोई प्रबल पुण्यके उदय से मनुष्यभव, आर्यक्षेत्र, सुकुलमें जन्म आदि सामग्रीकी प्राप्तिसे धर्मके श्रवण करनेयोग्य अवस्थासम्पन्न बन, कथंचित् धर्मकथा आदिके निमित्त को पाकर, जीव और अजीवादि पदार्थों के स्वरूपका ज्ञाता बन, पुण्य और पापके यथार्थस्वरूपसे परिचित हो, आस्रव, बंध, संवर और निर्जरा के कारणोंमें कुशलमति होता हुआ मोक्षमार्ग पर आरूढ हो कर क्रमसे महा मुनि होता है, इस प्रकार यह सब विषय प्रतिपादित हुआ है; सो हे शिष्य!
" एतद्ज्ञानं सदा समनुवासयेः- इति ब्रवीमि । ”
આ પ્રકરણનો ઉપસંહાર કરતાં સૂત્રકાર શિષ્યને કહે છે કે આ ધૂતવાદમાં આઠવિધ કર્મોને વિનાશ કરવાને જે વિષય આવેલ છે અને સાથે જે એમ બતાવવામાં આવ્યું છે કે જીવ અને કર્મોને સંબંધ અનાદિકાળને છે અને તે તે ગતિઆપવાવાળા કરેલ કર્મના ઉદયથી જીવ પૃથિવીકાયિક આદિ પર્યાયોમાં ઉત્પન્ન થાય છે, અને ત્યાં વારંવાર અનંતાનંત જન્મમરણના દુખેને ભાર સહન કરતાં કોઈ પ્રબળ પુણ્યના ઉદયથી મનુષ્યભવ, આર્યક્ષેત્ર, સુકુળમાં જન્મ આદિ સામગ્રીની પ્રાપ્તિથી ધર્મને શ્રવણ કરવા ગ્ય અવસ્થાસંપન્ન બની, કથંચિત ધર્મકથા આદિન નિમિત્તને પામીને, જીવ અને અજીવાદિ પદાર્થના સ્વરૂપને જ્ઞાતા બની, પુણ્ય અને પાપને યથાર્થ સ્વરૂપથી પરિચિત બની, આસવ, બંધ, સંવર આ નિર્જરાના કારણેમાં કુશળ બનીને, મોક્ષમાર્ગમાં આરૂઢ થઈને,
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
२७६
आचारागसूत्रे रनिर्जराबन्धाधिकरणकुशलः सन् मोक्षमार्गारूढः क्रमेण महामुनिर्भवतीत्येवंरूपं सम्यगवबोधं सदा-निरन्तरं समनुवासये स्वात्मनि त्वं सम्यगनुभावयेः। इति ब्रवीमि । व्याख्या पूर्ववत् ।। मू० १५ ॥
॥ इति षष्ठाध्ययनस्य प्रथम उद्देशः समाप्तः ॥६-१॥ तुम इस विषयको भलीभांति अपने हृदयमें चिन्तवन करते रहो। " इति ब्रवीमि" इन पदोंका व्याख्यान पूर्वमें कहा ही जा चुका है।
भावार्थ-तीनवैराग्यसम्पन्न आत्मा अपने संबंधीजनद्वारा प्रदर्शित किये गये ममताभरे अनुनयविनयको लक्ष्यमें न देकर अपने दृढ अध्यवसित कार्यकी पूर्ति करने में ही तल्लीनमति होता है । संसारके कोई भी पदार्थ उसे फिर लुभा नहीं सकते। घर उसे लुभा नहीं सकता, वह तो उसे कारागार जैसा मालूम होने लगता है । समस्त सम्बन्धीजन स्वार्थी एवं अशरण उसे प्रतिभासित होने लगते हैं। एक आराधित धर्मको ही वह अपना रक्षक और सहाथी मानता है। इसीकी आराधना में वह सब कुछ अपना विसर्जित कर देता है। साधारण मुनि अवस्था से ले कर जिनकल्पी साधु अवस्थातक की क्रियाओंकी आराधना करता हुआ वह भाग्यशाली महामुनि की कोटिमें आ जाता है ॥सू०१५॥
॥ छट्ठा अध्ययनका पहला उद्देश समाप्त॥६-१॥ કમે કમે મહાનિ બને છે. આ પ્રકારે આ સઘળે વિષય પ્રતિપાદિત થયો છે; માટે હે શિષ્ય! તમે આ વિષયનું સારી રીતે પિતાના હદયમાં ચિન્તવન કરતા २डी. " इति ब्रवीमि " २0 यहोनु व्याभ्यान पूर्वमा (205) ४६ आयु छ.
ભાવાર્થ–તીવ્ર–વૈરાગ્ય-સંપન્ન આત્મા પોતાના સંબંધી જનદ્વારા કહેવામાં આવેલા મમતાભર્યા-અનુનય વિનયને લક્ષમાં ન લેતાં પોતાના દઢ અધ્યવસિત કાર્યની પૂર્તિ કરવામાં જ તલ્લીન બને છે. સંસારના કેઈ પણ પદાર્થ અને પછી લેભાવી તેના લક્ષથી દૂર કરી શકતું નથી. ઘર એને લેભાવી નથી શકતું. ઘર તે એને જેલખાના જેવું લાગે છે. સઘળાં સંબંધી જન સ્વાર્થી અને અશરણ છે તે તેને ભાસ થાય છે. એક આરાધિત ધર્મને જ તે પોતાને રક્ષક અને સહાયક માને છે. એની આરાધનામાં તે પિતાનું બધું ન્યોછાવર કરી દે છે, સાધારણ મુનિ અવસ્થાથી માંડી જીનકલપી સાધુ અવસ્થા સુધીની કિયાએની આરાધના કરતાં તે ભાગ્યશાળી મહામુનિની કેટીમાં જઈ બેસે છે. (સૂ૦૧૫)
છઠ્ઠા અધ્યયનને પહેલો ઉદ્દેશ સમાપ્ત . ૬-૧ છે
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
। अथषष्ठाध्ययनस्य द्वितीय उद्देशः । इहानन्तरोद्देशके मातापित्रादिस्वजनसङ्गविधूननं निगदितं, तच्च कर्मविधूननं विना न सफलं स्यात् , अतस्तदर्थं द्वितीयोदेशकं कथयति । तत्रादौ ये गृहीतचारित्राः पश्चात् प्रबलमोहोदयात् आचारं परित्यजन्ति तेषां संसारपरिभ्रमणाद् विश्रामो न भवतीति तान् बोधयितुमाह-आउरं' इत्यादि ।
मूलम्-आउरं लोगमायाए चइत्ता पुवसंजोगं हिच्चा उवसमं वसित्ताबंभचेरंसि, वसु अणुवसु वा जाणित्तु धम्मं जहा तहा, अहेगे तमचाइ कुसीला, वत्थं पडिग्गहं कंबलं पायपुंछणं विउसिज्ज, अणुपुव्वेण अणहियासमाणा परीसहे दुरहियासए।
॥छठा अध्ययनका दूसरा उद्देश ॥ इस अध्ययनके प्रथम उद्देशमें माता, पिता आदि स्वजनों के संबंध का परित्याग प्रकट किया गया है । परन्तु यह परित्याग कौके विनाश के विना सफल नहीं हो सकता है। इसलिये उन कर्मोंके विनाशके निमित्त इस द्वितीय उद्देशका कथन सूत्रकार प्रारम्भ करते हैं। उसमें सर्वप्रथम वे इस बातका निरूपण करते हैं कि जिसने चारित्रकी प्राप्ति तो कर ली है, परन्तु प्रबल चारित्रमोहनीयके उदयसे उस गृहीत चारित्रका परित्याग भी कर दिया है, तो इससे उसका संसारके परिभ्रमणसे विश्राम हो जाता होगा, सो यह बात नहीं है। इसी विषयको उसे समझाने के लिये सूत्रकार कहते हैं-" आउरं" इत्यादि।
७६ अध्ययननी भीन्ने उद्देश. આ અધ્યયનના પ્રથમ ઉદ્દેશમાં માતા-પિતા વગેરે સ્વજનેના સાથેના સંબંધને પરિત્યાગ પ્રગટ કરાયેલ છે. પરંતુ એ પરિત્યાગ કર્મોના વિનાશ વગર સફળ બની શકતું નથી. આ માટે કર્મોના વિનાશને માટે આ બીજા ઉદેશના કથનને સૂત્રકાર પ્રારંભ કરે છે. એમાં સહુ પ્રથમ તે એ વાતનું નિરૂપણ કરે છે કે જેણે ચારિત્રની પ્રાપ્તિ તો કરી લીધી છે, પરંતુ પ્રબલ ચારિત્રમોહનીયના ઉદયથી એ ગૃહીત ચારિત્રને પરિત્યાગ પણ કરી દીધે છે, તે આથી એના સંસારના પરિભ્રમણને વિશ્રામ મળી જાય છે, આ पात नथी! या विषयन समन भाट सूत्रा२ ४ छ “ आउरं" त्याहि.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
आचाराङ्गसूत्रे
कामे ममायमाणस्स इयाणिं वा मुहुत्तेण वा अपरिमाणाए भेए । एवं से अंतराय एहिं कामेहिं आकेवलिएहिं अवतिन्ना चेए॥ सू० १ ॥
छाया - आतुरं लोकमादाय त्यक्त्वा पूर्वसंयोगं हित्वा उपशमं उषित्वा ब्रह्मचर्ये, वसवः अनुवसवो वा ज्ञात्वा धर्म यथा तथा, अथैके तम् अशक्नुवन्ति कुशीलाः, वस्त्रं पतद्ग्रहं कम्बलं पादमोच्छनं व्युत्सृज्य अनुपूर्वेण अनधिसहमानाः परीषहान दुरधिसहान् कामान् ममायमानस्य इदानीं मुहुर्तेन वा अपरिमाणाय भेदः । एवं स आन्तरायिकैः कामैः आकेवलिकैः अवतीर्णाः चैते ॥ १ ॥
टीका — लोकं = षड्जीवनिकायम्, आतुरं=क्लेशितम्, आदाय = बुद्ध्या गृहोत्वा अवबुध्येतियावत् तथा पूर्वसंयोगं मातापितृपुत्रकलत्रादिसम्बन्धं त्यक्त्वा, तथा - उपशमं = विरर्ति, हित्वा = प्राप्य, तथा ब्रह्मचर्ये उपित्वा = स्थित्वाऽपि वसवः = साधवः, अनुवसवः षष्ठ्याः प्रतिमाया आरभ्य यावदेकादशप्रतिमाधारिणः श्रावका वा यथा तथाऽवस्थितं धर्म = श्रुतचारित्राख्यं ज्ञात्वाऽपि, अथ = अनन्तरम्, एके= केचित् मोहोदयात् कुशीलाः सावधानुष्ठानप्रवृत्ताः सन्तः, तं= धर्म पालयितुं अ = न शक्नुवन्ति, अतस्ते दुरधिसहान् अनधिसहमानाः वस्त्रं पतद्ग्रहं = पात्रं कम्बलं पादषड्जीवनिकायस्वरूप इस लोकको क्लेशित अपनी बुद्धिसे जानतथा माता, पिता, पुत्र, कलत्र आदि रूप पूर्वसंयोगका परित्याग कर, उपशमरूप विरतिको प्राप्त कर, और ब्रह्मचर्यव्रतका पालन कर साधु जन, अथवा श्रावककी छट्ठी प्रतिमासे ले कर ११ वीं प्रतिमा तकका आचार पालन करनेवाले गृहस्थजन, जिस स्वरूपसे श्रुतचारित्ररूप धर्मकी स्थिति है उस रूपसे उसे जान कर भी मोहके उदयसे बाद में कई एक कुशीलसावद्य अनुष्ठान में प्रवृत्ति करनेवाले हो जाते हैं, और उस श्रुतचारित्ररूप धर्मके पालन करने में सर्वथा अक्षम बन उससे भ्रष्ट हो जाते हैं । परि
कर,
ܐ
ષડ્થવનિકાયસ્વરૂપ આ લેાકને પેાતાની બુદ્ધિથી કલેશિત જાણી, માતા, પિતા, પુત્ર અને કુટુંબીજનેાના પૂર્વસંચાગના પરિત્યાગ કરી, ઉપશમરૂપ વિરતિને પ્રાપ્ત કરી, બ્રહ્મચર્ય વ્રતનું પાલન કરવા ઉપરાંત સાધુજન અથવા શ્રાવકની છઠ્ઠી પ્રતિમાથી લઈ ૧૧મી પ્રતિમા સુધીનુ આચાર પાલન કરવાવાળા ગૃહસ્થ જન જે સ્વરૂપની શ્રુતચારિત્રરૂપ ધર્મની સ્થિતિ છે એ રૂપથી એને જાણીને પણ, મેાહના ઉદ્દયથી કોઇએક સાવદ્યાનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્તિ કરવાવાળા બની જાય છે અને શ્રુતચારિત્રરૂપ ધર્મનું પાલન કરવામાં સર્વથા અક્ષમ થઈ ભ્રષ્ટ થઈ જાય છે. પરિષહોના સહેવામાં અસમર્થ બનીને વસ્ત્ર, પાત્ર, કમ્બલ અને પાદપ્રેાંછન
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
___२७९
श्रुतस्कन्ध १ धूताख्यान अ. ६. उ. २ पोच्छनं रजोहरणं च व्युत्सृज्य धर्मरुच्यभावाच्यक्त्वा अनुपूर्वेण अनुक्रमेण चारित्रं परित्यजन्ति । 'अनुक्रमेण ' इत्यने नेदमुक्तं भवति-कुशीलेषु केचित् देशविरति, केचित् सम्यक्त्वमात्रमाश्रित्य तिष्ठन्ति, केचिच्च ततोऽपि परिभ्रश्य मिथ्यात्वमुपगच्छन्तीति । विषयमोगार्थ धर्म त्यक्तवतां पापोदयफलमाह-कामान् ' इत्यादि। कामान् शब्दादिविषयान ममायमानस्य-ममत्वाविषयीकुर्वाणस्य इदानीं प्रव्रज्यापरित्यागानन्तरमेव-भोगप्राप्तिसमनन्तरमेव वा मुहुर्तेन वा अन्तमुहूर्तेन वा, इदमुपलक्षणं तेन-कण्डरीकवदहोरात्रेण ततोऽप्यधिकेन कालेन वा क्षणभङ्गुरादस्माच्छरीषहोंके सहने में असमर्थ बने हुए वे वस्त्र, पात्र, कम्बल और पादप्रोञ्छन -रजोहरणका, धर्मकी ओर रुचिके अभावसे, परित्याग कर क्रमशः चारित्रका पालन करना छोड़ देते हैं। "अनुक्रम" पदसे यह बात मालूम होती है कि कुशीलों में कोई २ देशविरतिका और कोईएक चतुर्थ गुणस्थानका पालन करते हैं और कोई ऐसे भी होते हैं जो उस चतुर्थ गुणस्थान तकका भी परित्याग कर प्रथम मिथ्यात्व गुणस्थानवर्ती हो जाते हैं।
विषयभोगोंके निमित्त धर्मका परित्याग करनेवालोंके पापोंके उदय फलको प्रकट करने के लिये सूत्रकार " कामान्" इत्यादि सूत्रांश कहते हैं । वे इसमें प्रकट करते हैं कि शब्दादिक विषयोंको ममत्वका विषय करनेवाले उस परित्यक्तचारित्रवाले मनुष्यका, प्रव्रज्याके त्यागके अनन्तर अथवा भोगप्राप्तिके बाद, या एक अन्तर्मुहर्तकालमें, उपलक्षण से कंडरीककी तरह अहोरात्र-एकदिनरातमें, अथवा इससे भी अधिक -રજોહરણને, ધર્મના તરફ રૂચીના અભાવને કારણે ત્યાગ કરી ચારિત્રનું પાલન કરવાનું છોડી દે છે. “અનુક્રમ” પદથી એ વાત માલુમ પડે છે કે કુશીલેમાં કઈ કઈ દેશવિરતિનું અને કેઈ ચોથા ગુણસ્થાનનું પાલન કરે છે; અને કઈ એવા પણ હોય છે કે જે ચોથા ગુણસ્થાનને પણ પરિત્યાગ કરીને મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાનવત્તી બની જાય છે.
વિષયભોગને નિમિત્ત ધર્મને પરિત્યાગ કરવાવાળાનાં પાપના ઉદયના ફળ प्रगट ४२१॥ भाटे सूत्र॥२ “ कामान् ” त्यादि सूत्रांश ४ छ. तेथे। मेमा प्राट કરે છે કે શબ્દાદિક વિષયોમાં આસક્તિ કરવાવાળા ચારિત્ર છોડનાર તે મનુષ્યને, પ્રવજ્યાના ત્યાગ બાદ, અથવા ભોગ પ્રાપ્તિ પછી, અથવા એક અન્તમુહર્ત કાળમાં, ઉપલક્ષણથી કંડરીકની માફક એક દિનરાતમાં, અથવા તેનાથી પણ અધિક
श्री. पाय॥२२॥ सूत्र : 3
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
रात्पृथग्भूतस्य तस्य पश्चात्कृतस्य - ' पछाकडा ' इति प्रसिद्धस्य अपरिमाणाय =अपरिमितकालं यावत् भेदः - मनुष्यशरीरस्यान्तरं व्यवधानं भवति, धर्मात्परिभ्रश्य मृतस्य नरककिगोदाद्यनन्तदुःखमनुभवतोऽनन्तकालेनापि पुनर्मनुष्यशरीरं दुर्लभं भवति, कथं पुनस्तरयार्यक्षेत्र सु कुल जन्मबोधिवीजा दिसामग्र्याः संभव ? इति भावः ।
२८०
एतदेवोपसंहरन्नाह--' एव ' मित्यादि । एवम् अनया रीत्या सः=भोगार्थी पश्चात्कृतः एते तदितरे ये भोगाभिलाषिणो वर्तन्ते एतेऽपि च, आन्तरायिकैः=
समय में इस क्षणभंगुर शरीर से जब वियोग होता है, तो फिर पीछे उसके लिये इस दुर्लभ मनुष्य जन्मकी प्राप्ति होने में समयका कोई प्रमाण निश्चित नहीं है । छोड़ी हुई उस पर्यायकी पुनरपि प्राप्ति होनेके लिये विरहकाल अपरिमित है- फिरसे मनुष्यपर्याय प्राप्त होनेके लिये भवोंकी कोई गणना नहीं है - उसकी पुनः प्राप्तिके लिये अपरिमित अन्तर - व्यधानपड़ जाता है । गृहीतचारित्रधर्मसे भ्रष्ट बनकर मरे हुए उस अधम मनुष्यकी उत्पत्ति नरकनिगोदादिकों में होती है और वह वहांकी अपार - अनंत दुःखराशिका अनुभव करता रहता है । अनन्तकाल तक भी उसके लिये मनुष्य भवकी पुनः प्राप्ति होना दुर्लभ हो जाती है। जब यह बात है तो फिर यह तो सिद्ध ही है कि उसके लिये आर्यक्षेत्र, सुकुल में जन्म, afraint लाभ इत्यादि समस्त सामग्रियों की प्राप्तिकी संभवता कैसे हो सकती है !
इसीका उपसंहार करते हुए सत्रकार कहते हैं कि इस रीति से वह भोगार्थी तथा इससे अतिरिक्त और भी जो भोगाभिलाषी है ये सब, સમયમાં આ ક્ષણભંગુર શરીરથી જ્યારે વિયેાગ થાય છે ત્યાર પછી એના માટે આ દુર્લભ મનુષ્ય જીવનની પ્રાપ્તિ હોવામાં સમયનું કોઈ પ્રમાણ નિશ્ચિત નથી. છેાડેલ એ પર્યાયની ફરીથી પ્રાપ્તિ થવા માટે વિરહકાળ અપરિમિત છે-ફરીથી મનુષ્યપર્યાય પ્રાપ્ત કરવા માટે ભવાની કોઈ ગણના નથી એની ફ્રી પ્રાપ્તિ માટે અપરિમિત અન્તર (વ્યવધાન) થઈ જાય છે. ગૃહીત ચારિત્રધર્મ થી ભ્રષ્ટ બની મરનાર એ અધમ મનુષ્યની ઉત્પત્તિ નરકનિંગદાદમાં થાય છે, અને એ ત્યાંની અપાર-અનન્ત દુઃખરાશિના અનુભવ કરતા રહે છે. અનન્તકાળ સુધી પણ એને માટે મનુષ્યભવની પ્રાપ્તિ દુર્લભ બની જાય છે. જ્યારે આ વાત છે તેા પછી એ તા સિદ્ધ જ છે કે તેને માટે આર્યક્ષેત્ર, સુકુળમાં જન્મ, ધિબીજના લાભ ઈત્યાદિ સમસ્ત સામગ્રીઓની પ્રાપ્તિની સંભવતા પણ કેમ થઈ શકે ? કોઇ કાળે થઈ શકે નિહ. આના ઉપસંહાર કરતાં સૂત્રકાર કહે છે કે આ રીતથી તે ભેગાથી તથા આનાથી અતિષ્ઠિત એવા પણુ જે ભોગાભિલાષી છે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८१
-
श्रुतस्कन्ध १ धूताख्यान अ. ६ उ. २ अन्तरायबहुलत्वाद्दुःखमयैः आकेवलिकैः, केवलम् अखण्डं सम्पूर्णमिति यावत् , न केवलमकेवलं तत्र भवा आकेवलिकाः असंपूर्णांस्तैः भोगेच्छां पूरयितुमक्षमै कामैः -शब्दादिविषयैः अतृप्ताः सन्तः मनुष्यशरीरव्यवधानं प्राप्नुवन्ति ॥ मू०१॥ अन्तरायबहुल होनेसे दुःखमय एवं असंपूर्ण इन शब्दादिविषयरूप कामोंसे अतृप्त होते हुए मनुष्य शरीरकी पुनः प्राप्तिके कालको व्यवधान (अन्तर) सहित कर देते हैं, आकेवलिक शब्दका अर्थ असंपूर्ण है और वह इस प्रकारसे कि अखंड-संपूर्णका नाम केवल है, जो केवल नहीं वह अकेवल है। उसमें जो हो वह आकेवलिक है । कामोंको असंपूर्ण इसलिये बतलाया गया है कि वे भोगोंकी इच्छाकी पूर्ति करने में असमर्थ हैं । ज्यों ज्यों इनका लाभ होता है त्यों त्यों जीवकी इच्छाएँ इन्हें अधिकाधिकरूपसे भोगनेके लिये बढ़ती जाती हैं।
भावार्थ-जो मनुष्य इस षड्जीवनिकायरूप लोकको क्लेशित समझकर उसका परित्याग कर देते है, तथा मातापिता आदि संबंधीजनों से भी विमुख बन कर चारित्रधर्मकी आराधना करनेमें लवलीन हो जाते हैं-चारित्रके पालनसे सम्बन्ध रखनेवाली जितनी भी ब्रह्मचर्य आदिक पालने जैसी अन्य क्रियाएँ हैं उन सबका भी वे अच्छी तरहसे पालन करते हैं, परन्तु फिर भी मोहकी प्रबलतासे वे उस गृहीत चारित्र से भ्रष्ट बनकर मिथ्यात्वी तक हो जाते हैं और मुनिचिन्होंका सर्वथा એ બધા અન્તરાયબહુલ હોવાથી દુઃખમય અને અસંપૂર્ણ આ શબ્દાદિ વિષયરૂપ કામોથી અતૃપ્ત થતાં થતાં મનુષ્ય શરીરની પુનઃ પ્રાપ્તિના કાળને વ્યવધાન (मत२ ) सहित ४२ हे छे. आकेवलिक शन। म असणु छ, भने ते આ પ્રકારે કે અખંડ સંપૂર્ણનું નામ કેવલ છે, જે કેવલ નથી એ અકેવલ છે. એમાં જે હોય તે આકેવલિક છે. કામને અસંપૂર્ણ એ માટે બતાવેલ છે કે તે ભેગોની ઈચ્છાની તૃપ્તિ કરવામાં અસમર્થ છે. જેમ જેમ ભોગોને લાભ થાય છે તેમ તેમ જીવની ઈચ્છાઓ અને અધિકાધિક રૂપથી ભોગવવા માટે વધતી જાય છે.
ભાવાર્થ—જે મનુષ્ય જીવનિકાયરૂપ લેકને કલેશરૂપ સમજીને તેને પરિત્યાગ કરી દે છે તથા માતા પિતા અને પોતાના સંબંધીજનથી પણ વિમુખ બનીને ચારિત્રધર્મની આરાધના કરવામાં તલ્લીન થઈ જાય છે. ચારિત્રના પાલનથી સંબંધ રાખવાવાળી જેટલી પણ બ્રહ્મચર્ય આદિ પાળવા જેવી અન્ય ક્રિયાઓ છે એ બધાનું પણ તે સારી રીતે પાલન કરે છે. છતાં પણ મેહની પ્રબળતાથી એ ગ્રહણ કરેલા ચારિત્રથી ભ્રષ્ટ બની મિથ્યાત્વી બની જાય છે, અને સુનિચિન્હોને સર્વથા પરિત્યાગ કરી વિષયભોગોની ચાહનામાં
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮ર
___ आचारागसूत्रे यस्तु आसन्नमोक्षतया कथंचित् कुतश्चित् चारित्रं प्राप्य लघुकर्मतया प्रवर्धमानपरिणामो भवति, स सिद्धिपदं प्राप्नोतीति बोधयितुमाह-'अहेगे' इत्यादि ।
मूलम्-अहेगे धम्ममायाय आयाणप्पभिइ सुपणिहिए चरे अप्पलीयमाणे दढेसव्वं गिद्धिं परिण्णाय,एस पणए महामुणी।सू०२॥ ___ छाया--अथैको धर्ममादाय आदानप्रभृति सुप्रणिहितश्चरेत् अप्रलीयमानः दृढः सर्वा गृद्धिं परिज्ञाय, एष प्रणतो महामुनिः ॥ मू० २॥ ___टीका--अथ अनन्तरम् , एकः कश्चिदात्मार्थी धर्म-श्रुतचारित्राख्यम् , परित्याग कर, विषयभोगोंकी चाहनामें फँस, उनका सेवन करते हुए अपने अतिदुर्लभ मनुष्यजन्मको व्यर्थ नष्ट कर, नरकनिगोदादिक गतियोंके अनंत कष्टोंको भोगते रहते हैं। ऐसे जीवोंको फिरसे मानव जन्म कब कैसे प्राप्त होगा। सू० १॥ ___ आसन्नभव्य होनेसे मोक्षकी प्राप्ति जिन्हें निकट समयमें होनेवाली है वे किसी भी तरहसे कहींसे भी चारित्रधर्मकी प्राप्ति कर लघुकर्मवाले होनेकी वजहसे चारित्रधर्मकी पालनामें वर्धितपरिणामवाले होते हैं
और सिद्धिपदको प्राप्त कर लेते हैं-इस बातको समझानेके लिये सूत्रकार कहते हैं " अहेगे" इत्यादि । ____ 'अथ' शब्दको अर्थ अनन्तर है। जिसका तात्पर्य है कि जो चारित्रधर्मको प्राप्त कर किसी कारणवश उसका परित्याग कर देते हैं उनकी क्या दुर्दशा होती है सो तो प्रकट कर दी गई है। अब जो चारित्रको यावज्जीवन पालते हैं उनके विषयमें यहां कहा जाता हैફસી તેનું સેવન કરે છે, અને પોતાના અતિદુર્લભ એવા મનુષ્ય જન્મને વ્યર્થ નષ્ટ કરી નરકનિગોદાદિ ગતિઓના અનંત કણોને ભોગવતો રહે છે. એવા જીને ફરીથી માનવ જન્મ કયારે કેમ પ્રાપ્ત થશે. (સૂ૦૧)
- આસન્નભવ્ય હોવાથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ જેને નિકટ સમયમાં થવાવાળી છે, એ કઈ પણ રીતથી ક્યાંયથી પણ ચારિત્રધર્મની પ્રાપ્તિ કરી, લઘુકર્મવાળા હોવાને કારણે ચારિત્રધર્મને પાળવામાં વર્ધિત પરિણામવાળા હોય છે, અને સિદ્ધિપદને प्रात ४२ से छे. २. पात समन्ना भाटे सूत्रा२ ४ छ. “अहेगे" छत्यादि.
अथ शनी मथ मनन्तर छ, रेनु तात्पर्य को छ , यारित्र ધર્મને પ્રાપ્ત કરી કેઈ કારણવશ તેને પરિત્યાગ કરી દે છે, એની શું દુર્દશા થાય છે?, એ તે પ્રગટ કરી દેવામાં આવી છે. હવે જે ચારિત્રને ચાવજીવન પાળે છે તેના વિષયમાં અહિં કહેવામાં આવે છે.
श्री माय॥२॥ सूत्र : 3
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८३
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. २ आदाय गृहीत्वा, आदानप्रभृति-श्रुतचारित्रधर्मग्रहणकालादारभ्य, सुप्रणिहितः= सावधानः परीषहसहनशीलः अप्रलीयमानः कामभोगेषु न प्रलीयमानः-अनासक्तः, अतएव-दृढः गृहीततपःसंयमानुष्ठानपतिज्ञायामविचलितचित्तः सर्वा गृद्धि विषयभोगेच्छां परिज्ञाय=ज्ञपरिज्ञयाऽनन्तदुःखकारणत्वेन विज्ञाय प्रत्याख्यानपरिज्ञया तां दूरत एव परिहत्य चरेत् भगवदुपदिष्टं धर्म समाचरेदित्यर्थः । एषः= चारित्रमादाय सर्वगृद्धिभावपरित्यागी महामुनिः महापुरुष एव प्रणतः कर्मधूनने सम्यक् प्रत्तो भवति, न तु तदन्यः कातर इति ॥ मू० २॥ ___ अपरं च--'अइअच्च' इत्यादि ।
जो कोई आत्मार्थी श्रुतचारित्ररूप धर्मको प्राप्त कर उसकी प्राप्तिके समयसे लेकर जीवनपर्यन्त परीषह और उपसर्गों के सहन करने में सावधान रहते हैं-परीषह उपसर्ग आने पर चारित्रसे विचलितचित्त नहीं होते हैं, तथा कामभोगोंमें जो सदा वांछारहित होते हैं, एवं जो दृढ़गृहीत तप और संयमके अनुष्ठान करनेकी प्रतिज्ञामें अविचलितचित्त होते हैं, ऐसे वंदनीय मुनि समस्त विषयभोगोंकी इच्छाओंको अनंत दुःखोंका कारणरूप ज्ञपरिज्ञासे जानकर और प्रत्याख्यानपरिज्ञासे उनका दरही से परित्याग कर, वीतरागकथित निर्मल चारित्रकी आराधना करते हैं। चारित्रको प्राप्त कर समस्त विषयोंमें गृद्धिभावके परित्यागी वे ही महामुनि हैं, और वे ही कमेंकी रज हटाने-उडानेमें अच्छी तरह प्रवृत्त होते हैं। इनके सिवाय अन्य-दूसरे कायर नहीं! ॥सू०२॥
तथा 'अइअच्च' इत्यादि
જે કઈ આત્માથી શ્રુતચારિત્રરૂપ ધર્મને પ્રાપ્ત કરી તેની પ્રાપ્તિના સમચથી માંડીને જીવનપર્યત પરિષહ અને ઉપસર્ગ સહન કરવામાં સાવધાન રહે છે. પરિષહ ઉપસર્ગ આવવાથી ચારિત્રથી વિચલિતચિત્ત નથી થતા, તથા કામભોગેથી જે સદા વાછા–રહિત બને છે એવા જે દઢતાપૂર્વક ગ્રહણ કરેલ તપ અને સંચમનું અનુષ્ઠાન કરવાની પ્રતિજ્ઞામાં અવિચલિતચિત્ત હોવાથી એવા વંદનીય મુનિ અને જે સમસ્ત વિષયભોગોને તથા ઈચ્છાઓને અનન્ત દુઃખેના કારણરૂપ જ્ઞપરિણાથી જાણી અને અને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને છેટેથી જ પરિત્યાગ કરી વીતરાગકથિત નિર્મળ ચારિત્રની આરાધના કરે છે. ચારિત્ર પ્રાપ્ત કરી સમસ્ત વિશ્વમાં ગૃદ્ધિભાવનો પરિત્યાગી જે છે, એ જ મુનિ છે. અને એ જ કર્મોની રજ દૂર કરવામાંઉડાડવામાં સારી शत प्रवृत्त डोय छे. सना सिवाय अन्य-bilat आय२ ना. (सू०२)
तथा " अइअञ्च " त्या !
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
मूलम् - अइअच्च सव्वओ संगं ण महं अस्थित्ति इय एगो अहं, अस्सि जयमाणे इत्थ विरए अणगारे, सव्वओ मुंडे रीयंते, जे अचेले परिवुसिए संचिक्खड़ ओमोयरियाए ॥ सू० ३ ॥
२८४
छाया -- अतिगत्य सर्वतः सङ्गं न मम अस्ति, इति एकोऽहमस्मिन् यतमानः अत्र विरतः अनगारः, सर्वतो मुण्डः रीयमाणः, यः अचेलः पर्युषितः संतिष्ठते अवमोदरिकायाम् ॥ ० ३ ॥
"
टीका -- मम नास्ति किंचित्, इति-अतः अहमेक एवास्मीति भावनाभावितः सर्वतः = सर्वथा सङ्ग = मातापित्रादिसम्बन्धम् अतिगत्य = अतिक्रम्य अस्मिन् आचारे यतमानः - यतनां कुर्वन् अत्र = विषयभोगे विरतः - सर्वथा निवृत्तः, अतएव अनगारः = प्रव्रजितः, सर्वतोमुण्डः = द्रव्यतः केशलुञ्चनेन भावतो रागद्वेषराहित्येन मुण्डः, रीयमाणः- संयमानुष्ठाने विहरन् यः अचेल : = अल्पचेल:- जिनकल्पिको वा, पर्युषितः = पर्युषिताहारी, अत्रमोदरिकायां न्यूनोदरतायां संतिष्ठते वर्तते, तदपि पर्युषिताशनंनोदरपूरणेन किंवमोदरिकयेति भावः । स महामुनिरिति पूर्वेण सम्बन्धः ॥ ०३॥
" एगोहं" मैं एक हूं, मेरा संसार में कोई नहीं है, मैं अकिञ्चन हूंइस प्रकारकी भावनासे जिसका मन वशमें किया हुआ है, और इसी भावना से ओतप्रोत बन जो मातापिता - आदिके सम्बन्धसे रहित बना हुआ है, ऐसा वह महामुनि अपने गृहीतचारित्रकी आराधना में सम्हाल रखता हुआ, विषयभोगोंसे सर्वथा विरक्त होता है। मुनिदीक्षासे सुशोभित वह मुनिरत्न सर्व प्रकार से मुण्ड-द्रव्यसे केशोंके लुञ्चन करनेसे एवं भावसे राग-द्वेष से रहित होने से होता है। संयमके अनुष्ठानमें विचरण करता हुआ वह अचेल - अल्पवस्त्रवाला होता है, अथवा जिनकल्पी बनता है । पर्युषित ( ठण्डा - वासी) आहार भी अल्प आहारमें एगोहं" हुं मेड छु, भाई संसारमा अर्ध नथी. हुँ अडियन छ . આ પ્રકારની ભાવનાથી જેણે પેાતાનું મન વશ કરેલ છે, અને એવી ભાવનાથી ઓતપ્રોત બની જે માતા, પિતા આદિના સંબંધથી રહિત ખનેલ છે, એવા એ મહામુનિ પાતે ગ્રહણ કરેલ ચારિત્રની આરાધનામાં સંભાળ રાખતાં વિષયભોગેાથી સર્વથા વિરક્ત બને છે, મુનિન્દીક્ષાથી સુશોભિત એ મુનિરત્ન સર્વ પ્રકારથી મુંડ, દ્રવ્યથી કેશલેચન કરવાથી ( વાળનું ખેચવાથી) અને ભાવથી રાગ-દ્વેષથી રહિત થવાથી બને છે. સયમના અનુષ્ઠાનમાં વિચરણ કરનાર એ અચેલ-અપ વસ્ત્રવાળા બને છે, અથવા જીનકલ્પી થાય છે, પયુષિત (ઠંડા
66
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ६. उ. २
२८५
अमोदरिकायां वर्त्तमानस्य परीषहसहनमाह - ' से आकुट्टे' इत्यादि ।
मूलम् - सेआकुट्टे वा हए वा लुंचिए वा पलियं पकत्थ अदुवा पकत्थ अतहिं सद्दफा सेहिं, इय संखाए एगयरे अन्नयरे अभिन्नाय तितिक्खमाणे परिव्वए । जे य हिराजे य अहिरीमाणा ॥ सू०४॥
छाया -- स आक्रुष्टो वा हतो वा लुञ्चितो वा पलितं प्रकथ्य अथवा प्रकथ्य अतथ्यैः शब्दस्पर्शैः, इति संख्याय एकतरान् अन्यतरान् अभिज्ञाय तितिक्षमाणः परिव्रजेत् । ये च ह्रीरूपाः ये च अहीमनसः || सू० ४ ॥
टीका -- सः = अवमोदरिकः यदा केनचिद्धर्मानभिज्ञेन पलितं = पूर्वकृतं जुगुप्सितं कर्म प्रकथ्य = ' भो प्रब्रजित ! पूर्व काष्ठहारादिकर्म कृत्वा प्रव्रजितवेषः किमिदानीं मामुपदेष्टुं प्रवृत्तः' इत्यादिवाक्यैर्विनिन्द्य, अथवा अतथ्यैः = अशोभनैः असंगतैः=अनुचितैः शब्दस्पर्शैः = ' त्वं चौरः पारदारिकः' इत्यादिशब्दैः, तथा ही मानना चाहिये । अर्थात् पर्युषित आहार भी ऊनोदररूपसे ही लेता भरपेट नहीं ॥ सू० ३॥
अल्प- आहारी - अवस्थामें भी परीषह और उपसर्गों को उसे सहन करना चाहिये, इसे सूत्रकार कहते हैं- " से आकुट्ठे इत्यादि ।
वह अवमोदरिकाव्रती साधु यदि किसी धर्मानभिज्ञ व्यक्तिके द्वारा इस प्रकार से कहा जाय कि हे प्रब्रजित ! तुम तो पहिले लकडियां बेचा करते थे, अब कबसे साधु बन गये हो ? साधुका वेष पहिन कर क्या इस समय हमें उपदेश दे रहे हो ? हम तुम्हारे जैसे हीन कुलका उपदेश नहीं सुनना चाहते ! अथवा इस प्रकारके अनुचित वाक्यों से यदि कोई उसकी निंदा करे कि तुम तो परदारलंपट हो, चोर हो; या
बासी ) भाडार से छे, अथवा उनोहर - मस्य- आहारी थाय छे. पर्युषित भाडा રને પણ અલ્પ આહાર જ માનવા જોઈ એ, અર્થાત્ આહાર પણ ઉનાદરરૂપથી જ से छे; पेट लरीने नहीं. ( सू० 3 )
અલપ–આહારી અવસ્થામાં પણ પરિષહ અને ઉપસગે એણે સહન કરવા लेहये. याने सूत्रअर ४ छे. " से आकुट्ठे " इत्याहि !
એ અવમોરિકાવ્રતી સાધુને કદી કોઈ ધર્મોનભિન્ન વ્યક્તિની મારફત આ પ્રકારથી કહેવાય કે હું પ્રત્રજિત ! તમે તે પહેલાં લાકડાં વેચતા હતા, કચારથી સાધુ બની ગયા છે? સાધુના વેશ પહેરી શુ આ સમય અમને ઉપદેશ આપી રહ્યા છે ? અમે તમારા જેવા હલકા કુળના માણસને ઉપદેશ સાંભળવા નથી ઇચ્છતા.” અથવા આ પ્રકારનાં અનુચિત વાકયોથી કાઈ એમની નિંદા કરે કે तथे तो व्यलियारी छो, और छो, अथवा अर्ध " सेना हाथ अये, पण अये,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८६
आचाराङ्गसूत्रे करचरणच्छेदन-भेदन-मोटनादिरूपैः स्पर्शेश्च प्रकथ्य कद कृत्य आक्रुष्टः आक्षिप्तः वा-अथवा हतः यष्टिमुष्टयादिभिस्ताडितः लुश्चितो वा केशाकर्षणेन नखाघातेन च व्याकुलीकृतः सन् इति='मम पूर्वकृतकर्मफलमेतत्' इत्येवं संख्याय-पर्यालोच्य एकतरान्-उक्तरूपान् प्रतिकूलपरोषहान् अथवा अन्यतरान्तद्भिन्नाननुकूल परिषहान् सत्कारपुरस्कारादिरूपानपि अभिज्ञाय-मोक्षमार्गप्रतिबन्धका एते इति विचार्य तितिक्षमाणः-उभयानपि परीषहान् समभावेन सहमानः परिव्रजेत्-विहरेत् । प्रकारान्तरेणापि परीपद्वैविध्यं दर्शयति-'ये चे 'त्यादि । ये च परीषहाः हीरूपाः लज्जारूपाः-अचेलरूपा याचनादिरूपा वा, तथा ये च अहीमनसः-अलज्जाकोई " उसका हाथ काटे, पैर छेदे, गर्दन पकड़ कर मरोड देवे"-इस प्रकारसे उसे दुःखित करे, लकड़ी, मूंठ आदिसे कोई यदि उसे ताडित करे, बालोंको पकड कर यदि कोई उसे घसीटे, अथवा लोंचे, तो भी उस साधुको यही विचारना चाहिये कि "मम पूर्वकृत कर्मफलमेतत्" ये सब उपसर्ग मेरे पूर्वकृत कमेंके ही फल हैं। इनमें इनका कुछ भी अपराध नहीं । इस प्रकारसे जब उसके ऊपर ये पूर्वोक्त बातें प्रतिकूलपरीषहके रूपमें आती हैं, अथवा सत्कार, पुरस्कार आदि अनुकूल परीषहरूपमें आती हैं तो उस समय उसे यही विचारकर कि ये सब “मोक्ष. मार्गकी प्रतिबन्धिका है" उन्हें खुशीसे सहना चाहिये । चाहे अनुकूल परीषह हों, चाहे प्रतिकूल परीषह हों, चाहे कोई उपसर्ग करे, अथवा सत्कार करे, सब अवस्थाओं में मुनियों को समभाव रखना चाहिये । इसी प्रकार जो अचेलरूप-(अल्प वस्त्र-सामान्य वस्त्र)-अथवा याचनादि, ગરદન પકડી મરડી નાખે” આ પ્રકારે એને દુઃખિત કરે, લાકડી કે હાથથી માર મારે, વાળ પકડીને કેઈ ઢસરડે, અથવા લેચે, તો પણ સાધુએ વિચારવું જોઈએ है “मम पूर्वकृतकर्मफलमे तत्" --AL G५ भा२। पूर्ववत ना ફલ સ્વરૂપ છે. આમાં તેને કોઈ અપરાધ નથી. આ રીતે જ્યારે એના ઉપર એ પૂર્વોક્ત વાતે પ્રતિકૂળ પરિષહના રૂપમાં આવે છે, અથવા સત્કાર, પુરસ્કાર આદિ અનુકૂળ પરિષહરૂપમાં આવે છે તે એ સમય એણે એ વિચાર કરીને કે આ બધી વાતે “મોક્ષમાર્ગની પ્રતિબંધિકા છે તેને ખુશીથી સહી લેવું જોઈએ. ભલે અનુકૂળ પરિષહ હોય, ચાહે પ્રતિકૂળ પરિષહ હોય, ચાહે કોઈ ઉપસર્ગ કરે કે સત્કાર કરે. બધી અવસ્થાઓમાં મુનિઓએ સમભાવ રાખવું જોઈએ. આ રીતે જે અચેલરૂપ (અપ વસ્ત્ર સામાન્ય વસ્ત્ર) અથવા યાચનાદિરૂપ પરિષહ જે લજજારૂપ છે અને શીત, ઉષ્ણ આદિ અલજજારૂપ છે આ બને
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. २
२८७ रूपाः शीतोष्णादयस्तान द्विविधानपि परीपहान् समभावेन तितिक्षमाणः परित्रजेदिति सम्बन्धः ॥ सू० ४ ॥
मूलम्-चिच्चा सव्वं विसुत्तियं फासे समियदंसणे ॥सू०५॥ छाया-त्यक्त्वा सर्वां विस्रोतसिकां स्पृशेत् समितदर्शनः ॥ सू० ५ ॥
टीका-किश्च-'चिच्चा' इत्यादि । समितदर्शनः सम्यग् इतं-गतं प्राप्त दर्शनं यस्य स समितदर्शनः-सम्यग्दृष्टिरित्यर्थः। सो विस्रोतसिकां-परीषहप्रयुक्तं दुश्चिन्तनं त्यक्त्वा स्पृशेत् सर्वान् परीषहान् अधिसहेत ॥ मू० ५ ॥
मूलम्-एए भो ! णगिणा वुत्ता जे लोगंसि अणागमणधम्मिणो ॥ सू० ६॥
छाया-एते भो! नग्ना उक्ता ये लोकेऽनागमनधर्मिणः ॥ सू०६॥
टीका-एए भो' इत्यादि । भोः शिष्याः ! ये अनागमनधर्मिणः अपत्यागमनशीलाः-आवृतप्रतिज्ञाभारधारणशीलत्वात् पुनगृहं प्रत्यागन्तुं नेच्छन्तीत्यर्थः, रूप परीषहें लज्जारूप हैं और जो शीत उष्ण आदि अलज्जारूप हैं, इन दोनों परीषहों को भी उसे समभावसे युक्त होकर ही सहन करना चाहिये, तभी कौका नाश होगा ॥ सू० ४॥
-अच्छी तरह अथवा अच्छा प्राप्त है दर्शन जिसे उसका नाम समितदर्शन-सम्यग्दृष्टि है। वह परीषहप्रयुक्त दुश्चिंतनका त्याग कर समस्त परीषहोंको सहे। परीषहोंको सहते समय कभी भी आर्त रौद्ररूप परिणाम नहीं करना चाहिये, शांति और समतासे उन्हें सहना चाहिये ॥ सू० ५॥
शिष्योंको सम्बोधित करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि हे शिष्यो! जो अनागमनधर्मी हैं-गृहीतमुनिव्रतधारणरूप प्रतिज्ञाके भारको वहन करने के स्वभाववाले होनेकी वजहसे जो पीछे लौट कर घर नहीं પરિષહોને પણ સમભાવથી યુક્ત થઈ એણે સહન કરવા જોઈએ. ત્યારે જ કર્મોને नाश थशे. (सू०४)
સારી રીતે પ્રાપ્ત છે દર્શન જેને તેનું નામ સમિતિદર્શન એટલે સમ્યગ્દષ્ટિ છે. તે પરિષહપ્રયુક્ત ખરાબ ચિંતનને ત્યાગ કરી સઘળા પરિષહોને સહે. તે પરિષહેને સહન કરતી સમય કદી પણ તેને આ રૌદ્રરૂપ પરિણામ નહિ કરવું જોઈએ, શાંતિ અને સમતાથી તેને સહવું જોઈએ. (સૂ૦૫)
શિષ્યને સંબોધન કરતાં સૂત્રકાર કહે છે કે હે શિષ્ય ! જે અનાગમનધમાં છે–ધારણ કરેલ મુનિવતરૂપ પ્રતિજ્ઞાના ભારને વહન કરવાને સ્વભાવવાળા
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८८
आचारागसूत्रे एते-परीषहसहिष्णवः नग्नाः=भावनग्नाः-अकिंचनाः निर्ग्रन्थाः उक्ताः-तीर्थङ्करैः कथिताः ॥ सू०६॥
मूलम्-आणाए मामगं धम्मं, एस उत्तरवाए इह माणवाणं वियाहिए ॥ सू०७॥
छाया-आज्ञया मामकं धर्मम् , एष उत्तरवादः इह मानवेभ्यो व्याख्यातः।।
टीका-'आणाए' इत्यादि। आज्ञया ममोपदेशेन मामकं-मदीयं मयाऽङ्गीकृतं धर्म सम्यगनुपालयेत् इत्येवमुक्तं भगवता । एष उत्तरवादः उत्कृष्टोपदेशः इह मनुष्यलोके मानयेभ्यो व्याख्तातः, इह मनुष्यार्थमेतद्वचनमुक्तं तेषामेव सम्पूर्णधर्माराधनयोग्यतासद्भावात् ॥ सू० ७ ॥ आते हैं वे ये परीषहोंको सहन करनेके स्वभाववाले भावनग्न-अकिंचन निर्ग्रन्थ साधु तीर्थङ्करों द्वारा कहे गये हैं।
भावार्थ-परीषहोंके जीतने में जो अपनी शक्तिका पराक्रम प्रकट करते हैं और उनसे अनुद्विग्न बन कर जो "कार्य वा साधयामि शरीरं वा पातयामि"-अपने गृहीत मुनिव्रतरूप कार्यकी सफलतार्थ सर्व प्रकारके सुखों को सर्वथा त्याग चुके हैं और अपनी प्रतिज्ञाके निर्वाहार्थ परीषहोंसे अडोल बन कर उनका सामना करते हैं-कभी भी घर नहीं आते हैं, वे ही सच्चे भावसाधु हैं; ऐसा तीर्थङ्करोंका आदेश है।सू०६॥ __मनुष्यों में ही संपूर्ण श्रुतचारित्ररूप धर्मके आराधन करनेकी योग्यता का सद्भाव है, इसलिये मैंने उनके लिये ही यह वचन कहा है कि वे मेरे कहनेसे मेरे द्वारा अङ्गीकृत धर्मका अच्छी तरह पालन करें; क्यों कि હોવાના કારણે જે ઘેર પાછા નથી ફરતા, તે એ પરિષહેને સહન કરવાના સ્વભાવ વાળા ભાવનગ્ન–અકિંચન નિગ્રંથ સાધુ તીર્થકરથી કહેવાયા છે.
ભાવાર્થ–પરિષહોને જીતવામાં જે પિતાની શક્તિનું પરાક્રમ પ્રગટ કરે छ भने सथी मनुद्विान मनी 2 “ कार्य वा साधयामि शरीरं वा पातयामि'પિતે ધારણ કરેલા મુનિવ્રતરૂપ કાર્યની સફળતા માટે સર્વ પ્રકારના સુખોને જે સર્વથા ત્યાગ કરી ચૂક્યા છે, અને પિતાની પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ કરવા પરિષહોથી અડાલ બની તેને જે સામને કરે છે-કદી પણ ઘર તરફ નજર સરખીએ કરતા नथी, मेरा साया-मासाधु छ-मेव। तीर्थरोन माहेश छ. (सू०६)
માણસમાં જ સંપૂર્ણ તચારિત્રરૂપ ધર્મનું આરાધન કરવાની યોગ્યતાને સદૂભાવ છે, આ માટે મેં એમને માટે જ આ વચન કહેલ છે કે તેઓ મારા કહે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
----
-
-
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. २
मूलम-इत्थोवरए तंझोसमाणे आयाणिज्जंपरिन्नायपरियाएण विंगिचइ ॥ सू० ८॥
छाया-अत्रोपरतः तद् झोषयन् आदानीयं परिज्ञाय पर्यायेण विवेचयति ॥८॥
टीका-' इत्थोवरए' इत्यादि । अत्र-अस्मिन् कर्मधूननोपाये संयमे, उपरतः उप-सामीप्येन रतः संलग्नः सन् , तद्-अष्टविधं कर्म झोषयन्=क्षपयन् धर्म चरेदित्यर्थः । अतः आदानीय कर्म परिज्ञाय मूलोत्तरप्रकृतिभेदेन ज्ञात्वा पर्यायेण=श्रमणधर्माराधनेन विवचयति-पृथक करोति-क्षपयतीत्यर्थः ॥ मू०८ ॥
सकलकर्मधूननक्षमं यद्बाह्यं तपस्तदधिकृत्याह-इह एगेसिं' इत्यादि । यह उत्कृष्ट धर्मका उपदेश मनुष्योंके लिये ही कहा गया है। ___भावार्थ-यह उत्कृष्ट धर्मका उपदेश मनुष्योंके लिये ही है ऐसा जो कहा जाता है, उसका कारण मनुष्योंमें ही सम्पूर्ण रूपसे धर्माराधन करनेकी योग्यता रही हुई है, अन्योंमें नहीं ! अतः उन्हींके निमित्त धर्मका उपदेश है, अन्य प्राणी भी इससे आत्महित कर सकते हैं ॥सू०७॥
कर्मके विनाश करने में उपायस्वरूप इस संयम में लवलीन हुआ मुनि अष्टविध कर्मका विनाश करता हुआ धर्मकी आराधना करे; क्यों कि भूल और उत्तर प्रकृतिके भेदसे कर्मका परिज्ञान कर श्रमणधर्मकी आराधना करनेसे मनुष्य उन कमेंका क्षय करता है।०८॥
समस्त कर्मोके विनाश करनेमें समर्थ जो बाह्य तप है उसकी अपेक्षासे सूत्रकार कहते हैं-"इह एगेसिं" इत्यादि । વાથી મારા દ્વારા અંગીકૃત ધર્મનું સારી રીતે પાલન કરે; કેમકે આ ઉત્કૃષ્ટ-ધર્મને ઉપદેશ મનુષ્યને માટે જ છે.
ભાવાર્થ_આ ઉત્કૃષ્ટ ધર્મનો ઉપદેશ મનુષ્ય માટે જ છે” એમ જે કહેવામાં આવે છે એનું કારણ મનુષ્યમાં જ સંપૂર્ણ રૂપથી ધર્મારાધન કરવાની યોગ્યતા રહેલી છે, અન્યમાં નહીં. આથી એમના નિમિત્ત ધર્મને ઉપદેશ છે, અન્ય प्राणी ५ मानाथी मात्भडित ४शश छ. (सू०७)
કર્મને વિનાશ કરવાના ઉપાયસ્વરૂપ એ સંયમમાં લવલીન બનેલ મુનિ, અષ્ટવિધ કર્મોને વિનાશ કરતાં, ધર્મની આરાધના કરે. કેમ કે મૂલ અને ઉત્તર પ્રકૃતિના ભેદથી કર્મનું પરિજ્ઞાન કરી શ્રમણુધર્મની આરાધના કરવાથી મનુષ્ય सेना भर्भाना क्षय ४२ छे. (सू०८)
સમસ્ત કર્મોને વિનાશ કરવામાં સમર્થ જે બાહ્યતા છે એની અપેક્ષાથી सूत्रा२ ४९ छ " इह एगेसिं" त्यादि.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
२९०
आचाराशस्त्रे मूलम्-इह एगेसिं एगचरिया होइ, तत्थियरा इयरोहिं कुलेहि सुद्धेसणाए सव्वेसणाए से मेहावी परिव्वए। सुभि अदुवा दुभि अदुवा तत्थ भेरवा पाणा पाणे किलेसंति, ते फासे पुट्ठो धीरे अहियासिज्जासि तिबेमि ॥ सू० ९॥ ____ छाया--इह एकेषामेकचर्या भवति, तत्रेतरादितरेषु कुलेषु शुढेषणया सर्वेषगया स मेधावी परिव्रजेत् । सुरभि अथवा दुरभि अथवा तत्र भैरवाः प्राणाः प्रा. णान् क्लेशयन्ति, तान् स्पर्शान् स्पृष्टो धीरः अधिसहस्व इति ब्रवीमि ॥ सू० ९॥
टीका--इह-अस्मिन् जिनशासने, एकेषां केषांचित् शिथिलीकृतकर्मबन्धानां एकचर्या-एकाकिविहरणप्रतिमा भवति । तत्र चानेकरूपा अभिग्रहविशेषाः भवन्ति, अतः प्राभृतिकादोषमधिकृत्याह-तत्रेत्यादि । तत्र तस्मिन् एकाकिविहारे स-कर्मधूननार्थमुद्यतः, मेधावी-साधुमर्यादाव्यवस्थितः, इतरादितरेषु अज्ञातेषु अन्तमान्तेषु वा कुलेषु शुद्धेषणया-शङ्कादिदशैषणादोषरहितेनाशनादिना सर्वैषगया आहाराबुद्गमोत्पादनग्रासैषणारूपा या सर्वेषणा तया, परिशुद्धेन विधिना कर्मधूननोपाये संयमे परिव्रजेत्-विहरेत् , तथा सुरभि सिंहकेशरमोदकादिकं दुरभि=
जिनके कमेंका बन्ध शिथिल हो गया है ऐसे मुनिराजोंकी एकचर्या होती है, इस चर्यामें उनके अनेक प्रकारके अभिग्रहविशेष होते हैं। प्राभृतिका दोषको लेकर सूत्रकार कहते हैं कि उस एकाकिविहारमें कमेंके विनाश करनेमें उधत एवं साधुमर्यादामें व्यवस्थित वह मेधावी मुनि अज्ञात अथवा अन्तप्रान्त कुलोंमें शुद्ध-एषणा-शङ्कादिक दश एषणा के दोषोंसे रहित आहारादिकसे और सर्वएषणा-आहारादिकके उद्गम, उत्पादन एवं ग्रास एषणासे परिशुद्ध विधिसे कमेंके विनाशक संयम में लवलीन रहता हुआ विहार करे, और सुरभि-सिंहकेशरमोदक वगैरह, और दुरभि-बल्लचणा आदिसे निष्पन्न पर्युषित अम्ल
જેમના કમનો બંધ શિથિલ થઈ ગયેલ છે એવા મુનિરાજની એકર્યા થાય છે. આ ચર્યામાં એમને અનેક પ્રકારને અભિગ્રહવિશેષ હોય છે. પ્રાકૃતિકા દોષ લઈને કહે છે કે એકાકિવિહારમાં કર્મોને વિનાશ કરવામાં તત્પર, અને સાધુમર્યાદામાં વ્યવસ્થિત એ મેધાવી મુનિ, અજ્ઞાત અથવા અન્તપ્રાન્ત કુળોમાં શુદ્ધ એષણ–શંકાદિક દશ એષણાના દેરહિત આહારદિકથી અને સર્વ એષણા –આહારાદિકને ઉદ્દગમ, ઉત્પાદન અને ગ્રાસ–એષણથી પરિશુદ્ધ વિધિથી કર્મોને વિનાશ કરનાર સંયમમાં વિલીન રહી વિહાર કરે, અને સુરભિ-સિંહકેશરમાદક વગેરે, અથવા દુરભિ-એલચણા વગેરેથી નિષ્પન્ન પષિત ખાટી છાશ
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९१
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. २ वल्लचणकादिनिष्पन्नं पर्युषितमन्नमम्लतकादिमिश्रितं वा प्राप्य परिव्रजेत् रागद्वेषरहितो विहरेत् । शास्त्रविधिमनतिक्रम्य यथालब्धं प्रशस्ताप्रशस्तगन्धयुक्तमाहारादिकमङ्गारधूमादिमण्डलदोषपरिवर्जनपूर्वकं भुञ्जीतेति भावः, तथा चोक्तम्-- "पडिग्गहं संलिहिताणं लेवमायाइ संजए । सुगंधं वा दुगंधं वा, सव्वं भुंजे न छेड्डए ॥ १॥ (दश वै० अ०५ उ० २)
अथवा-भोः शिष्य ! एकाकिविहारे श्मशानादौ भैरवाः भयंकराः प्राणाः पिशाचादयः प्राणान्-अन्यान् पाणिनः, यद्वा प्राणान्तव प्राणान् क्लेशयन्ति-उपतक्र (खाटी छाछ) आदिसे मिश्रित अन्नको राग-द्वेष रहित भोगे। शास्त्रोक्त विधिके अनुसार जो भी निर्दोष आहार उसे प्राप्त हो- चाहे वह प्रशस्तगन्धयुक्त हो, चाहे अप्रशस्त गन्धवाला हो, उस आहारको वह अङ्गार धूमादिमण्डल दोषसे परिवर्जित भोगे। कहा भी है"पडिग्गहं संलिहिताणं, लेवमायाइ संजए।
सुगंधं वा दुगंधं वा, सव्वं भुंजे न छड्डए ॥” (दश. अ.५ उ.२गा.१)
अथवा-एकाकीविहार करनेवाले शिष्यको शिक्षा देते हुए सूत्रकार कहते हैं कि हे शिष्य ! जब तुम एकाकिविहारमें हो, और कदाचित् श्मशान आदिमें ध्याननिमित्त रहना पडे, तो उस दशामें यदि वहां रहनेवाले भयङ्कर पिशाचादिक प्राणी कि जिनका स्वभाव ही दूसरे प्राणियों को कष्ट पहुंचानेका होता है तुम्हें भी क्लेशित करें-कष्ट-उपसर्ग पहुंचावें तो तुम उन कष्टोंसे घबराना नहीं, प्रत्युत धीरवीरकी तरह આદિથી મિશ્રિત અન્નને, રાગ-દ્વેષ રહિત ભોગવે. શાસ્ત્રોક્તવિધિ અનુસાર જે પણ નિર્દોષ આહાર તેને પ્રાપ્ત થાય, ચાહે તે પ્રશસ્ત ગંધવાળા હોય, ચાહે અપ્ર. શસ્ત ગંધવાળા હોય, તે આહારને તે અંગાર ધૂમાદિમંડળ દોષોથી રહિત मोगवे. युं ५ छ" पडिग्गहं संलिहिताणं, लेवमायाइ संजए। सुगंधं वा दुगंध वा, सव्वं भुंजे न छड्डए ॥” (दशवै० अ० ५ उ०२ गा० १)
અથવા–એકાકિ વિહાર કરવાવાળા શિષ્યને સમજાવતાં સૂત્રકાર કહે છે કે હે શિષ્ય! જ્યારે તમે એકાકીવિહારમાં હો, અને કદાચિત મશાન આદિમાં ધ્યાન નિમિત્ત રહેવું પડે છે તેવી દશામાં કદાચ તે જગ્યાએ રહેવાવાળા ભયં. કર પિશાચ આદિ પ્રાણી કે જેને સ્વભાવ બીજા પ્રાણીઓને કષ્ટ પહોંચાડવાને છે, તમને પણ કલેશ આપે-ઉપસર્ગ પહોંચાડે તે તમે તેવા કષ્ટોથી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे तापयन्ति । त्वं तु तैः क्लेशैः स्पृष्टः, धीरः अक्षोभ्यः सन् तान् स्पर्शान् दुःखविशेषान् अधिसहस्व-इति ब्रवीमि, अस्य व्याख्या पूर्ववत् ॥ सू० ९॥
॥षष्ठाध्ययनस्य द्वितीय उद्देशः समाप्तः॥६-२॥
उन कष्टोंको अक्षुब्धचित्त बन शांतिभावसे सहन करना। "इति ब्रवीमि" इन पदोंकी पहिले जैसी ही व्याख्या समझ लेनी चाहिये।
भावार्थ-एकाकिविहार करनेवाले साधु वे ही हो सकते हैं जो जितेन्द्रिय होते हैं और उपसर्ग एवं परीषहोंसे जो कभी भी विचलितचित्त नहीं होते हैं । इनके अनेक प्रकारके नियम होते हैं । ये ऐसी कोई भी प्रवृत्ति नहीं करते कि जिससे साधुमर्यादाका भङ्ग हो। आहार के लिये जब ये निकलते हैं तब चाहे अन्तप्रान्त हो, कैसा भी क्यों न हो, जहां भी इन्हें शङ्कादिक दश एषणाके दोषोंसे रहित आहार मिल जायगा अथवा सर्वैषणासे जो परिशुद्ध होगा, कल्प समझ कर ये उसे ले लेगे । वह चाहे सिंहकेशरमोदकादिक हो चाहे, बल्लचणकादिक से बना और अम्लतकादिकसे मिश्रित हो, उसमें इन्हें कोई भी जातका पक्षपात नहीं होता है। आहारके विषयमें इनकी यही शुद्धदृष्टि रहती है कि कुछ भी मिलेपर उसे शास्त्रविधिके अनुसार ही ग्रहण करें। ગભરાતા નહીં, પણ ધીર વીરની રીતે તેવા કષ્ટોને ક્ષોભવિના શાંતિભાવથી सहन ४२. “इति ब्रवीमि" मा पहानी पडेदानी भा५४०४ व्याज्य समन्वी ने मे. | ભાવાર્થ–એકાકીવિહાર કરવાવાળા સાધુ એ જ હોય છે જે જીતેન્દ્રિય હોય છે, ઉપસર્ગ અને પરિષહોથી જે કદિ પણ વિચલિતચિત્ત થતા નથી. એમના અનેક પ્રકારના નિયમો હોય છે, તેઓ એવી કઈ પણ પ્રવૃત્તિ નથી કરતા કે જેનાથી સાધુમર્યાદાને ભંગ થાય. આહારને માટે જ્યારે તે નીકળે છે ત્યારે ભલે અન્નપ્રાન્ત હોય, ગમે તેવું કેમ ન હોય, જ્યાં પણ તેને શંકાદિક એષણાના દોષોથી રહિત આહાર મળી જાય અથવા સર્વેષણથી જે પરિશુદ્ધ હોય તેને કલ્પ સમજીને તે લઈ લે. એ ભલે સિંહકેશરમોદકાદિક હોય ચાહે બલચણકાદિકથી બનેલ અને ખાટી છાશ આદિથી મિશ્રિત હોય. તેમાં તેને કેઈ પણ જાતને પક્ષપાત થતું નથી, આહારના વિષયમાં તેની આવી શુદ્ધ નજર રહે છે કે કાંઈ પણ મળે, પણ તેને શાસ્તવિધિ અનુસારે જ अड रीश.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. २
२९३
शिष्योंको सम्बोधन करते हुए सूत्रकार अन्तमें कहते हैं कि इस एकाकिविहारमें साधुको अनेक प्रकारकी आपत्तिविपत्तियों का सामना करना पड़ता है । कभी २ तो यहां तक भी मौका आ जाता है कि श्मशान आदिमें पहुंचने पर साधुके उपर भयंकर पिशाचादि प्राणियों का उपसर्ग होता है; परन्तु वह धीरवीर साधु उनसे कभी भी घबराता नहीं है और सहर्ष उन परीषह-उपसर्गोंको जीतकर अपने संयमकी रक्षा करता है || सू०९ ॥
छट्टा अध्ययनका दूसरा उद्देश समाप्त ॥ ६-२॥
શિષ્યાને સંબોધન કરતાં સૂત્રકાર કહે છે કે આ એકાકીવિહારમાં સાધુને અનેક પ્રકારની આપત્તિ-વિપત્તિના સામના કરવા પડે છે. ક્યારેક કયારેક તા એવા પણ પ્રસંગ આવે છે કે સ્મશાન આદિમાં પહોંચતાં સાધુના ઉપર ભયંકર પિશાચાદિ પ્રાણીઓના ઉપસર્ગ થાય છે; પરન્તુ તે ધીરવીર સાધુ એનાથી કાઈ વખત ગભરાતા નથી, અને સહુષ એવા પરિષહ ઉપસને જીતીને પેાતાના સચમની રક્ષા કરે છે.
છઠ્ઠા અધ્યયનના બીજે ઉદ્દેશ સમાસ ૫ ૬–૨ ૫
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
। अथ षष्ठाध्ययनस्य तृतीय उद्देशः । इहानन्तरद्वितीयोद्देशके कर्मधूननं सोपायं प्रदर्शितम् । तच्चोपकरणशरीरममत्वविधूननं विना न संभवतीत्यतस्तद्बोधयितुं तृतीयमुद्देशकं कथयति, तत्रादौ मुनिमर्यादामाह-'एयं खु' इत्यादि ।
मूलम्-एयं खु मुणी आयाणं सयासुअक्खायधम्मे विहूयकप्पे णिज्झोसइत्ता ॥ सू० १॥
छाया-एतत्खलु मुनिरादानं सदा स्वाख्यातधर्मः विधूतकल्पः निझैष्य ॥ मू० १॥
टीका-सदासर्वदा स्वाख्यातधर्म:-मु-सुष्टु-सम्यकप्रकारेण आख्यातःभगवता मरूपितः ममत्वत्यागरूपो धर्म एव धर्मः यस्य स स्वाख्यातधर्मः, तथा
छहा अध्ययनका तीसरा उद्देश । इस अध्ययनके द्वितीय उद्देशमें कोका क्षय उपायसहित प्रदर्शित किया जा चुका है। कर्मोंका क्षय भी जब तक उपकरण और शरीरमें ममत्वका अभाव नहीं होगा तब तक नहीं हो सकता है, इसलिये उसे समझानेके लिये इस तृतीय उद्देशका सूत्रकार कथन करते हैं। उसमें सर्वप्रथम वे मुनिकी मर्यादा कहते हैं-' एयं खु" इत्यादि ।
सर्वदा जिसके हृदय में भगवत्प्ररूपित ममत्वत्यागरूप धर्म विद्यमान है, जो यह समझता है कि ममत्वत्याग ही सच्चा धर्म है, अर्थात्जिनप्रवचनमें कथित प्रतिज्ञाके भारको वहन करनेमें जो शक्तिसम्पन्न
છ અધ્યયનને ત્રીજો ઉદ્દેશ આ અધ્યયના બીજા ઉદ્દેશમાં કર્મોનો ક્ષય ઉપાયસહિત પ્રદર્શિત કરવામાં આવેલ છે. કર્મોને ક્ષય પણ જ્યાં સુધી ઉપકરણ અને શરીરમાં મમત્વને અભાવ નહિ થાય ત્યાં સુધી થઈ શકતો નથી. આ માટે એ સમજાવવા આ ત્રીજે ઉદ્દેશ સૂત્રકાર કહે છે. એમાં સર્વપ્રથમ એ મુનિની મર્યાદા કહે છે. " एयं खु" इत्यादि.
સદાય જેના હૃદયમાં ભગવપ્રરૂપિત મમત્વત્યાગરૂપ ધર્મ વિદ્યમાન છે. જે એ સમજે છે કે મમત્વત્યાગજ સાચો ધર્મ છે, અર્થાત–જીનપ્રવચનમાં કહેલ પ્રતિજ્ઞાન ભારને વહન કરવામાં જે શક્તિસંપન્ન છે, તથા વિધુતકલ્પ–સારી
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
श्रुतस्कन्ध. १ घृताख्यान अ. ६. उ. ३ विधूतकल्पः-विधूतः सम्यक स्पृष्टः कल्प-आचारो येन स विधूतकल्पः ज्ञानाचारादिपरिपालको मुनिः एतत्-पूर्वोक्तं वक्ष्यमाणं वा आदानं कर्मोपादानं धर्मोपकरणातिरिक्तं वस्त्रादिकं निर्दोष्यवर्जयित्वा-अस्वीकृत्येत्यर्थः, विहरति ॥ मू० १॥
किश्च-'जे अचेले' इत्यादि । ___ मूलम्जे अचेले परिवुसिए, तस्स णं भिक्खुस्स नो एवं भवइ-परिजुण्णे मे वत्थे, वत्थं जाइस्सामि, सुत्तं जाइस्सामि, सूई जाइस्सामि, संधिस्सामि, सीविस्सामि, उक्कसिस्सामि, वुकसिस्सामि, परिहिस्सामि, पाउणिस्सामि ॥ सू०२॥ ___छाया-योऽचेलः पर्युषितस्तस्य खलु भिक्षोनों एवं भवति-परिजीणं मे वस्त्रं, वस्त्रं याचिष्ये, सूत्रं याचिष्ये, सूची याचिष्ये, संधास्यामि, सेविष्यामि, उत्कर्षयिष्यामि, व्युत्कर्षयिष्यामि, परिधाष्यामि, प्रावरिष्यामि ॥सू० २॥ है, तथा विधूतकल्प-अच्छी तरहसे जिसने कल्पका स्पर्श किया हैज्ञानाचार आदि आचारका जो पालक है, ऐसामुनि पूर्वोक्त तथा आगे कहे जानेवाले धर्मोपकरणके सिवाय अन्य वस्त्रादिकका त्याग कर मुनिधर्ममें विचरण करता है।
भावार्थ-जो यह समझता है कि ममत्वत्यागरूप धर्म ही कि जिस की प्ररूपणा और पालना तीर्थङ्करादि देवोंने की है यही धर्म है, तथा जो ज्ञानाचारादिकका भलीभांति पालन करने में सायधान रहता है और धर्मोपकरणके सिवाय अन्य वस्त्रादिक परिग्रहरूप होनेसे कर्मोंके उपार्जन करानेवाले हैं, ऐसा विचार कर जो उनका त्याग करता है, वही सच्चा मुनि है ॥सू०१॥ રીતે જેણે કલ્પને સ્પર્શ કરેલ છે, જ્ઞાન–આદિ આચારના જે પાલક છે, એવા મુનિ પૂર્વોકત તથા હવે પછી કહેવામાં આવનાર ધર્મોપકરણના સિવાય અન્ય વસ્ત્રાદિકને ત્યાગ કરી મુનિ ધર્મમાં વિચરણ કરતા હોય છે.
ભાવાર્થ–જે એ સમજે છે કે મમત્વત્યાગરૂપ ધર્મ જ કે જેની પ્રરૂપણું અને પાલન તીર્થંકરાદિક દેવેએ કરી છે, એ જ ધર્મ છે. તથા જે જ્ઞાનાચારાદિકનું સારી રીતે પાલન કરવામાં સાવધાન રહે છે, તે એ સમજીને કે ધર્મોપકરણના સિવાય અન્ય વસ્ત્રાદિક પરિગ્રહરૂપ હોવાથી કર્મોનું ઉપાર્જન કરવાવાળા छ. मेवा विया२ श२ तेनी त्यास ४२ छ, २४ साया भुनि छ. (सू०१)
श्री आया। सूत्र : 3
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६
आचारागसूत्रे टीका-यः साधुः, अचेला=अल्पवस्त्रः, अत्राल्पार्थे नञ् , यथाऽयमज्ञ इत्यत्र स्वल्पज्ञानवानित्यर्थों भवति; तथा-पर्युषितः संयमे कर्मधूननोपाये व्यवस्थितः, तस्य भिक्षोः एवं वक्ष्यमाणं न भवति-न कल्पते, यथा परिजीर्ण मे वस्त्रम् , इदं मम शरीरत्राणाय न भविष्यतीति वस्त्रं याचिष्य इति, पूर्वगृहीतवस्त्रस्य जीर्णतया स्फाटिततया च शीतपीडितस्य ममानेन शरीरत्राणासंभवात् नवीनं वस्त्रं याचिष्य
तथा-'जे अचेले' इत्यादि। 'अचेले'-यहांपर अल्प-अर्थवाचक नश्का प्रयोग हुआ है। जैसे 'अज्ञ' इसमें होता है । यह अज्ञ शब्दका जिस प्रकार सर्वथा ज्ञानका अभाव प्रतिपादित नहीं करता है किन्तु ज्ञानमें अल्पता प्रदर्शित करता है, ठीक इसी प्रकारसे 'अचेल' यह शब्द भी वस्त्रके सर्वथा अभावका प्रदर्शन नहीं करता किन्तु उसमें अल्पता ही बतलाता है । ऐसे-जो अचेल-अल्प वस्त्रवाला है, तथा काँके विनाशक उपायमें जिसकी स्थिति है, उस साधुके चित्त में यह कल्पना नहीं उठती है अर्थात् उसे इस प्रकारकी कल्पना करना उचित नहीं है कि मेरा यह वस्त्र जीर्ण पुराना हो गया है अब इससे मेरे शरीरकी रक्षा नहीं हो सकेगी; अतः कोई दूसरा वस्त्र कहीं किसी से चलकर याच लूंगा। मतलब यह कि मेरा पहिलेका जो यह वस्त्र है वह इस समय जीर्ण और फटा हुवा होनेसे शीतपीडित मेरे शरीरकी रक्षा करने में सर्वथा असमर्थ है अतः नवीन वस्त्रके विना मिले मेरे
तथा “जे अचेले" त्यादि !
अचेले-म -८५ मथ वायॐ नजून। प्रयास थयो छ-म “ अज्ञ" मामा थाय छ. २मा अज्ञ शम्र प्रसारे सपथा ज्ञान नाममा प्रतिपाદિત નથી કરતે, પરંતુ જ્ઞાનમાં અલ્પતા પ્રદર્શિત કરે છે, ઠીક એ પ્રકારથી 'अचेल' मा श-४ ५६ वखना सवथा भानु प्रहशन नथी ४२तो, परन्तु એમાં અલ્પતા જ બતાવે છે. એવા જે અચેલ–અપવસ્ત્રવાળા છે, તથા કર્મોના વિનાશક ઉપાયમાં જેની સ્થિતિ છે, એવા સાધુના ચિત્તમાં એ કલ્પના નથી ઉઠતી, અર્થાત્ એણે એ પ્રકારની કલ્પના કરવી ઉચિત નથી કે મારું આ વસ્ત્ર જીણું-જુનું થઈ ગયું છે, હવે આનાથી મારા શરીરની રક્ષા થઈ શકવાની નથી બીજું કઈ વસ્ત્ર કઈ જગ્યાએ કોઈની પાસેથી માગી લઈશ. મતલબમારી પાસે પહેલાનું જે આ વસ્ત્ર છે તે આ સમયે જીર્ણ થવાથી ફાટી ગયેલ છે, અને ઠંડીમાં મારા શરીરની રક્ષા કરવામાં તક્ત અસમર્થ છે. આથી નવીન વસ્ત્ર વગર મારા શરીરનું ઠંડીથી રક્ષણ થવું અસંભવ છે. આ માટે નવું વસ્ત્ર
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९७
श्रुतस्कन्ध १ धूताख्यान अ. ६ उ. ३ इत्यर्थः । सूत्र-तन्तुं याचिष्ये, सूची याचिष्ये, संधास्यामि-भूत्रमूच्यो लब्ध्वा जीर्णवस्त्रस्य रन्धं संधास्यामीत्यर्थः । तथा स्फाटितं सेविष्यामि । तथा-उत्कर्षयिष्यामि -अपरवस्त्रखण्डं योजयित्वा वर्धयिष्यामि, लघुवस्त्रं विशालं करिष्यामीत्यर्थः । तथा व्युत्कर्षयिष्यामि-स्फाटितभागं त्रोटयित्वाऽपनेष्यामि। तथा परिधास्यामि-एवं कृते सति पश्चादिदं जीर्णवस्त्र परिधानवस्त्रं करिष्यामि । तथा-प्रावरिष्यामि-मावरणं 'चादर ' इति भाषापसिद्धं करिष्यामि । शरीरका शीतसे त्राण (रक्षा) होना असंभव है । इसलिये नवीन वस्त्र मिल जाय तो ठीक ! जब तक वह नहीं मिलता है-तब तक जैसे बने इस फटे पुराने वस्त्रसे ही काम निकाल लूंगा; परन्तु ऐसे तो ये काममें आवेगा नहीं; अतः यदि कहींसे सुई और डोरा मिल जाय तो उससे इसे सी लूंगा, जहां २ यह फट चुका है-जोड लूंगा, इसमें जितने छेद हो चुके हैं उन्हें भर लूंगा, नहीं तो कौन इतना परिश्रम करे, जो भाग बिलकुल फट चुका है उसे इससे निकाल दूंगा और दूसरा टुकडा जोड़ लूंगा, इससे यह फटा पुराना टुकडा पहिलेकी अपेक्षा कुछ बड़ा भी हो जायगा। इससे मेरे दोनों काम निकल जायेंगे, पहिरने टाइममें पहिर लिया करूँगा और ओढने के समयमें ओढ भी लिया करूंगा, अर्थात् इसकी चादर बना लूंगा। इस प्रकारके संकल्प विकल्परूप आर्तध्यानसे मुनिके शुभ अध्यवसाय नहीं होता है। शुभ अध्यवसाय उत्पन्न हुए विना परंपरारूपसे कमेंका क्षय भी नहीं हो सकता, अतः क के क्षय के लिये उद्यत हुए मुनिको आर्तध्यानका सर्वथा परित्याग कर देना મળી જાય તે ઠીક. પરંતુ જ્યાં સુધી એ ન મળે ત્યાં સુધી ગમે તેમ આ ફાટેલા જુના વસ્ત્રથી જ ચલાવી લઈશ, પરતુ ફાટેલ હાલતમાં તે એ કામમાં આવી શકે તેમ નથી, આથી જે કયાંયથી સોય દેરા મળી જાય તે એનાથી એને સીવી લઉં, જ્યાં જ્યાં એ ફાટયું છે ત્યાં જેડી લઉં, અને જ્યાં છિદ્ર પડ્યાં છે એને ભરી લઉં. નહિ તે કોણ આટલો પરિશ્રમ કરે. જે ભાગ બીલકુલ ફાટી ગયેલ છે એને કાઢી નાખી બીજે ટુકડે જોડી દઈશ. આથી એ ફાટેલ જને ટકડે પહેલાં કરતાં મેટ થશે અને એથી મારાં બન્ને કામ થઈ જશે. પહેરવાના ટાઈમે પહેરી લઈશ અને ઓઢવાના સમયે ઓઢી પણ લઈશ આ પ્રકારના સંકલ્પ-વિકલ્પરૂપ આધ્યાનથી મુનિને શુભ અધ્યવસાય થતું નથી, શુભ અધ્યવસાય ઉત્પન્ન થયા વિના પરંપરારૂપના કર્મોને ક્ષય પણ થઈ શકતો નથી. આથી કર્મોના ક્ષયને માટે ઉદ્યત બનેલ મુનિએ આધ્યાનને સર્વથા ત્યાગ
३८
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८
आचारागसूत्रे एवंरूपातध्यानेन शुभाध्यवसायो नोत्पद्यते, तस्मात् कर्मधूननार्थमुद्यतेन मुनिनाऽऽर्तध्यानं परिवर्जनीयम् , अवसरे यद् भवेत्तद् भविष्यतीति चिन्तयेदिति भावः ॥ मू० २॥ _____ तस्याऽचेलस्य साधोर्जीर्णवस्त्रविषयकमार्तध्यानं यदि नापि भवेत् , किन्तु चाहिये और ऐसा विचार करना चाहिये कि जिस समय जो होनेवाला होगा सो होगा।
भावार्थ-चाहे अल्पवस्त्रवाले हों, चाहे बहु वस्त्रवाले हों; जो परपदार्थों में मोही हैं, उनके ही ये पूर्वोक्त रूपसे कल्पनाएँ उठा करती हैं। यदि मुनिके भी ये इसी तरहसे उठती हैं तो वह सच्चा मुनि नहीं है। मुनिके इस प्रकारकी कल्पनाओंका जागरण आर्तध्यानका कारण माना गया है, जो शुभ परिणामोंकी प्राप्तिमें प्रतिबन्धक होता है । अतः मुनियोंको तो इस प्रकारकी कल्पना उठनी ही नहीं चाहिये-उन्हें तो यही विचार चाहिये कि जो जिस समयमें होना है वही होगा, मुझे इसकी चिन्ता नहीं करनी चाहिये, चिन्तासे कौका ही बन्ध होगा, न कि उनका धूनन । तात्पर्य यह है कि वस्त्र पुराना हो जाय तो उसकी चिन्ता न करें, और कब सीऊंगा इस प्रकार आर्तध्यान न करें ॥सू०२॥
भले ही उस अचेल साधुके लिये फटे-पुराने-वस्त्र-विषयक आर्तકરવો જોઈએ અને એ વિચાર કરે જોઈએ કે જે સમયે થવાનું છે તે થઈને જ રહેશે.
ભાવાર્થ ચાહે અલ્પવસ્ત્રવાળા હોય, ચાહે બહુવસ્ત્રવાળા હોય, જે પરપદાર્થોમાં મોહી છે એને જ એ પૂર્વોકતરૂપથી કલ્પનાઓ ઉડ્યા કરે છે. મુનિના મનમાં પણ જો આવી કલ્પના ઉઠે તે એ સાચો મુનિ નથી. મુનિમાં આ પ્રકારની કલ્પનાઓ જાગવી એ આર્તધ્યાનના કારણરૂપ માનવામાં આવેલ છે. જે શુભ પરિણામોની પ્રાપ્તિમાં બાધારૂપ બને છે. આથી મુનિઓમાં તે આ પ્રકારની કલ્પનાઓ ઉઠવી જ ન જોઈએ. એણે તો એવો જ વિચાર રાખવો જોઈએ કે જે સમયે જે બનવાનું છે તે બનવાનું જ છે. મારે એની ચિન્તા શા માટે કરવી જોઈએ. ચિન્તાથી તો કર્મને બન્ધ થાય છે, એને નાશ નહિ. તાત્પર્ય એ છે કે વસ્ત્ર ભલે જુનું થઈ જાય એની એ ચિન્તા ન કરે, અને જ્યારે સીવીશું આ પ્રકારથી આર્તધ્યાન ન કરે. (સૂ) ૨)
એ અચેલ સાધુને માટે ફાટેલ જુના વચ્ચે વિષે ભલે આર્તધ્યાન ન હોય
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ धूताख्यान अ. ६ उ. ३
२९९ वक्ष्यमाणपरीपहाणामवश्यं सम्भव इति तत्र तस्य यत् कर्तव्यं तदाह-'अदुवा तत्थ ' इत्यादि।
मूलम्-अदुवा तत्थ परकमंतं भुज्जो अचेलं तणफासा फुसंति, सीयफासा फुसंति, तेउफासा फुसंति, दंसमसगफासा फुसंति । एगयरे अन्नयरे विरूवरूवे फासे अहियासति अचेले लाघवं आगममाणे, तवे से अभिसमण्णागए भवइ॥सू०३॥
छाया-अथवा तत्र पराक्रममाणं भूयोऽचेलं तृणस्पर्शाः स्पृशन्ति, शीतस्पर्शाः स्पृशन्ति, तेजःस्पर्शाः स्पृशन्ति, दंशमशकस्पर्शाः स्पृशन्ति । एकतरान् अन्यतरान् विरूपरूपान् स्पर्शान् अध्यास्ते अचेलो लाघवम् आगमयन् , तपस्तस्य अभिसमन्वागतं भवति ॥ मू०३ ॥
टीका-अथवा तत्र-अल्पवस्त्रावस्थायां पराक्रममाण-कर्मधूननोपाये संयमे समुद्यजानं अचेलम्=अल्पवस्त्रं साधु क्वचिद् ग्रामादौ त्वक्त्राणवस्त्राभावात् तृणशायिनं, ध्यान न हो तो भी ये वक्ष्यमाण परीषह तो अवश्य हो सकते हैं। उनके होनेपर जो उनका कर्तव्य है,उसे सूत्रकार कहते हैं-"अदुवा तत्थ" इत्यादि।
अथवा-अल्प वस्त्र धारण करनेकी अवस्थामें अच्छी तरहसे उद्युक्त अर्थात् संयमकी रक्षा अधिक वस्त्रोंके धारण करनेसे नहीं हो सकती है और जहां संयमकी रक्षा ही नहीं है वहां कौका क्षय भी नहीं हो सकता है-इस भावनासे प्रेरित वह साधु कर्मविनाशक संयममें सदा उद्योगशाली बना रहता है और इसीलिये वह अल्प वस्त्र-थोडे वस्त्रोंसे अपना काम चलाता है, तो भी ऐसे साधुको किसी प्रामादिकमें शारीरिक रक्षाके योग्य वस्त्रोंका अभाव होनेसे कदाचित् घासपर भी शयन करना पड़ता है, इस अवस्थामें कठोर तृणस्पर्श से उत्पन्न दुःखविशेषों તે પણ એ વક્ષ્યમાણ પરિષહ તે અવશ્ય થાય છે, તે થતાં તેનું જે કર્તવ્ય છે तेने सूत्र४२ ४ छ “अदुवा तत्थ" त्याहि.
અથવા અ૫ વસ્ત્ર ધારણ કરવાની અવસ્થામાં સારી રીતે ઉકત એટલે સંયમની રક્ષા વધુ વસ્ત્રો ધારણ કરવાથી થઈ શકતી નથી, અને જ્યાં સંયમની રક્ષા જ નથી ત્યાં કર્મનો ક્ષય પણ થઈ શકતું નથી, આ ભાવનાથી પ્રેરિત તે સાધુ કર્મવિનાશક સંયમમાં સદા ઉદ્યોગશાળી બની રહે છે, અને એ માટે તે અલ્પ વસ્ત્ર–થોડાં વચ્ચેથી પોતાનું કામ ચલાવે છે, તે પણ એવા સાધુને કોઈ ગામડામાં શારીરિક રક્ષા–ગ્ય વસ્ત્રોને અભાવ હોવાથી કોઈ વખતે ઘાસ ઉપર
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
३००
आचारागसूत्रे तृणस्पर्शाः परुषतृणस्पर्शजनितदुःखविशेषाः कदाचित् स्पृशन्ति-पीडयन्ति, तथा शीतस्पर्शाः शीतपरीषहाः स्पृशन्ति । तथा-तेजःस्पर्शाः उष्णपरिषहाः स्पृशन्ति, तथा दंशमशकस्पर्शाः स्पृशन्ति । एषु परिषहेषु ये एकतरे-एकरूपाः, प्रतिकूला एव दंशमशकादयः, तथा-ये अन्यतरे-उभयविधाः-अनुकूलप्रतिकूलरूपाः शीतोष्णादयः; यथा ये शीतस्पर्शाः हेमन्ते प्रतिकूलास्त एव ग्रीष्मेऽनुकूलाः, तथा य उष्णस्पर्शाः ग्रीष्मे प्रतिकूलास्त एव हेमन्तेऽनुक्ला इत्येवमनुकूलप्रतिकूलरूपाः शीतस्पर्शाः उष्णस्पर्शाश्च भवन्ति, अतएव विरूपरूपाः अनेकरूपाः स्पर्शाः-परिषहरूपास्तृणादिस्पर्शाः प्रादुर्भवन्ति, तान् अचेला अल्पवस्त्रः साधुः अधिसहते। स किमुद्दिश्य परिषहान् अधिसहत? इति जिज्ञासायामाह-लाघवमागमयनिति । लाघवम् द्रव्यतो का उसे सामना करना पड़ता है-उन दुःखोंको सहता है। शीतस्पर्शपरीषह भी वह सहता है। डांस मच्छर आदि जन्य वेदनाओंको भी सहन करता है । इन परीषहोंमें कोई २ परीषह प्रतिकूल ही हैं, तथा कोई अनुकूलप्रतिकूल उभयरूप हैं। जैसे-दंशमशकादिक प्रतिकल ही हैं। तथा शीत उष्ण वगैरह अनुकूल प्रतिकूल दोनों रूप हैं। जो शीतस्पर्श हेमन्त ऋतुमें प्रतिकूल मालूम देते हैं वे ही ग्रीष्मऋतुमें अनुकूल लगने लगते हैं । इसी प्रकार जो उष्ण स्पर्श ग्रीष्ममें प्रतिकूल लगते हैं वे ही हेमन्तमें अनुकूल जचते हैं। इसी अपेक्षा ये शीत-उष्ण स्पर्श विरूपरूप-अनेक रूप बताये गये हैं। इन अनेकरूप स्पीको और परीषहरूप तृणादिस्पर्श को वह अचेल साधु सहन करता है। किस विचारसे वह इन परीषहोंको सहता है ? इस प्रकारकी जिज्ञासा होने पर सूत्रकार પણ સુવું પડે છે. આ સ્થિતિમાં કઠેર ઘાસના સ્પર્શથી ઉત્પન્ન દુઃખને તેને સામનો કરવો પડે છે-એ આવાં દુઃખોને સહે છે. શીતસ્પર્શ પરીષહ પણ સહે છે. ડાંસ, મચ્છર આદિજન્ય વેદનાઓને પણ સહન કરે છે. આ પરીષહમાં કઈ કઈ પરીષહ પ્રતિકૂળ જ હોય છે, અને કઈ કઈ અનુકૂળ પ્રતિકૂળ ઉભયરૂપ હોય છે. જેમ દંશ મશકાદિ પરીષહ પ્રતિકૂળ જ છે. અને શીત ઉbણ આદિ પરીષહ અનુકૂળ પ્રતિકૂળ ઉભયરૂપ છે. જે શીતસ્પર્શ હેમંત ઋતુમાં પ્રતિકૂળ માલુમ પડે છે. તે જ ગ્રીષ્મ ઋતુમાં અનુકૂળ લાગે છે. એ જ રીતે ઉoણ સ્પર્શ ગ્રીષ્મ ઋતુમાં પ્રતિકૂળ લાગે છે તે જ હેમન્તમાં અનુકૂળ લાગે છે. આ અપેક્ષાથી શીત–ઉણુ સ્પર્શ વિરૂપરૂપ-અનેકરૂપ બતાવવામાં આવેલ છે. આ અનેકરૂપ સ્પર્શીને અને પરિષહરૂપ તૃણાદિસ્પર્શીને એ અચેલ સાધુ સહન કરે છે. ક્યા વિચારથી એ આવાં દુઃખો સહે છે? આ પ્રકારની જીજ્ઞાસા હોવાથી सूत्रधार ४ छ -“ लाघवं ओगमयन् " साधु वाहिनी साधव-सक्ष५
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. ३
३०१ भावतश्च। तत्र द्रव्यतो-धर्मोपकरणवस्त्रादिलाघवं,भावतस्तु-ज्ञानावरणीयाधष्टविधकर्मलाघवम् , आगमयन्-नयन् , यद्वा-अवगमयन्-मोक्षार्थिनो मम वस्त्रादिलाघवं कर्मलाघवं चावश्यं करणीयमित्येवं चिन्तयन्-इति यावत् : परिषहाणां सहनमेव मम कर्मधूननोपाय इति कृत्वा तान् सर्वान् परीपहान् अधिसहत इति भावः ।
तस्य-उपकरणलाघवेन कर्मलाघवं कर्मलाघवेन चोपकरणलाघवं विदित्वा तृणादिस्पर्शान् अधिसहमानस्य तपः कायक्लेशरूपतया बाह्य तपः, अभिसमन्वागतं मोक्षाभिमुख्येन सम्यगाचरितं भवति ॥ सू० ३॥ कहते हैं कि " लाघवं आगमयन्" वह साधु वस्त्रादिकों का लाघवसंक्षेप करानेका अभिलाषी है-अर्थात् द्रव्य और भावके भेदसे लाघव दो प्रकारका है-धर्मके उपकरणभूत वस्त्रादिकोंकी लघुता-अल्पता द्रव्य लाघव है और ज्ञानावरणीयादि अष्ट कर्मोकी लघुता भावलाघव है। इन दोनोंको वह मुनि लाघव (हलकापन ) की ओर ले जा रहा है। " आगमयन् "की जगह “अवगमयन्" यह भी पाठान्तर है, इससे यह भाव निकलता है कि उसका सदा यही विचार रहता है कि मैं मोक्षका अभिलाषी हूं, मेरे पास सदा वस्त्रोंकी अल्पता ही होनी चाहिये और मुझे कमेंका लाघव अवश्य करना चाहिये। इसी विचारसे वह परीषहोंको सहता है,क्योंकि इनका सहना ही मेरे पास कमेंके क्षय करनेका उपाय है। __ साधुके उपकरण के लाघवसे कर्मीका लाघव और कमेंके लाघव से उपकरणका लाघव जानकर, तृगादि स्पर्शजन्य कष्टोंको सहन करनेवाले उस साधुका तृणादि स्पर्शजन्यकष्ट तप-कायक्लेश नामक बाह्यतप है और वह उसको निर्जरा समझकर अच्छी तरहसे सहन करता है।सू०३। કરવાને અભિલાષી છે–અર્થાત દ્રવ્ય અને ભાવ ના ભેદથી લાઘવ બે પ્રકારે છે-ધર્મના ઉપકરણભૂત વસ્ત્ર આદિની લઘુતા દ્રવ્ય લાઘવ છે અને જ્ઞાનાવરણીયાદિ આઠ કર્મોની લઘુતા ભાવલાઘવ છે, આ બન્નેને એ લાઘવની તરફ AMय छ. “ आगमयन "२ स्थाने “अवगमयन्” 21 ५ पन्त२ छ; माथी એ ભાવ નિકળે છે કે એને સદા એ વિચાર રહે છે કે હું મોક્ષને અભિલાષી છું, મારી પાસે વસ્ત્રોની સદા અલ્પતા જ રહેવી જોઈએ, અને મારે કર્મોનું લાઘવ અવશ્ય કરવું જોઈએ. કેમ કે દુઃખને સહેવાથી આઠ કર્મોને ક્ષય થાય છે.
ઉપકરણના લાઘવથી કર્મોનું લાઘવ અને કર્મોના લાઘવથી ઉપકરણનું લાઘવ જાણી તૃણાદિસ્પર્શ જન્ય કષ્ટોને સહનારતે સાધુનું તૃણાદિસ્પર્શજન્ય કષ્ટ તપ-કાયક્લેશ નામનું બાહ્ય તપ છે, અને એ તેને નિર્જરા સમજી સારી રીતે સહન કરે છે. (સૂ૦૩)
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२
आचारागसूत्रे
एतच्च न मया स्वबुद्धया परिकल्प्य कथ्यते; किन्तु भगवदुक्तानुसारेणे. त्याह-'जहेयं' इत्यादि ।
मूलम्-जहेयं भगवया पवेइयं तमेव अभिसमिच्चा सव्वओ सव्वत्ताए संमत्तमेव समभिजाणिज्जा, एवं तेसिं महावीराणं चिररायं पुत्वाइं वासाणि रीयमाणाणं दवियाणं पास अहियासियं ॥ सू० ४॥
छाया--यथैतद् भगवता प्रवेदितं तदेवाभिसमेत्य सर्वतः सर्वात्मतया सम्यक्त्वमेव समभिजानीयात् । एवं तेषां महावीराणां चिररात्रं पूर्वाणि वर्षाणि रीयमाणानां द्रविकान् पश्य अध्यासितम् ।। मू० ४॥
टीका-एतद्-उक्तं वक्ष्यमाणं च यथान्येन प्रकारेण भगवता प्रवेदितं-प्रकर्षण बोधितम् , अतः तदेव उपकरणादिलाघवम् , सर्वतः द्रव्यक्षेत्रकालभावतः, तत्र द्रव्यतः -आहारोपकरणादौ, क्षेत्रतः-सर्वत्र ग्रामादौ, कालतः-अहर्निशम् दुर्भिक्षकादौ वा, ___ यह मैं अपनी बुद्धिकी कल्पनासे नहीं कहता हूं, किन्तु भगवान्के कहे अनुसार ही कहता हूं; इस बातको प्रकट करनेके लिये श्रीसुधर्मास्वामी श्रीजम्बूस्वामीसे कहते हैं-"जहेयं" इत्यादि। ___ भगवान ने यह पूर्वोक्त अथवा वक्ष्यमाण उपकरणादिलाघवरूप विषय जिस प्रकारसे कहा है-समझाया है, वही द्रव्य, क्षेत्र, काल और भावसे जानकर, मुनि उसमें दत्तावधान बन, शुभ अध्यवसायरूप सम्यक्त्वका ही मोक्षकी सन्मुखतासे चिन्तवन करे। आहार एवं उपकरणादिकोंमें जो लाघव किया जाता है वह द्रव्यकी अपेक्षा लाघव है । मैं इतने ही ग्रामोंमें विहार करूंगा, इतनेमें नहीं इस प्रकार जो ग्रामादिकों में
આ હું મારી બુદ્ધિની કલ્પનાથી નથી કહેતે; પરંતુ ભગવાનના કહેવા અનુસાર જ કહું છું. આ વાતને પ્રગટ કરવા માટે શ્રી સુધર્માસ્વામી શ્રી જમ્મુस्वाभीने हे छ~~-“जहेयं" इत्यादि.
ભગવાને આ પૂર્વોકત અથવા વક્ષ્યમાણ ઉપકરણાદિલાઘવરૂપ વિષય જે પ્રકારે કહેલ છે–સમજાવેલ છે, તેને દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવથી જાણીને મુનિ તેમાં એકાગ્ર બની શુભ અધ્યવસાયરૂપ સમ્યક્ત્વને જ મોક્ષની સન્મુખતા માટે ચિંતવન કરે. આહાર અને વસ્ત્રો આદિમાં જે લાઘવ કરવામાં આવે છે તે દ્રવ્યની અપેક્ષા લાઘવ છે. હું એટલા જ પ્રામાદિકોમાં વિહાર કરીશ, એટલામાં નહિ-આ પ્રકારે જે પ્રામાદિકોમાં લાઘવ કરવામાં આવે છે તે ક્ષેત્રની
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. ३
३०३ भावतो मायाराहित्येन अभिसमेत्य-ज्ञात्वा सर्वात्मतया अनन्यमनसा सम्यक्त्वमेव =शुभाध्यवसायमेव समभिजानीयात् सम्यग्मोक्षाभिमुख्येन जानीयात् , चिन्तयेदित्यर्थः। अयं भावः-जिनकल्पिक एकवस्त्रधारिणं स्थविरकल्पिकं न हीलयेत् । एवमेकवस्त्रधारको द्विवस्त्रधारकम् , द्विवस्त्रस्त्रिवस्त्रधारकम् । तथा चातुर्मासिकक्षपकस्त्रिमासक्षपकम् , त्रिमासिको द्विमासिकम् , द्विमासिक एकमासिकम् , एकमासिकोऽद्धमासिकम्, अर्द्धमासिकक्षपक एकान्तरक्षपकम् , एकान्तरक्षपक एकभक्तभोजिनं न हीलयेत् ,यथा अयं न मादृशः, किन्तु दुष्करतपःसंयमाराधनकातरः इत्यादिरूपं दुष्पणिधानं न कुर्यात् । किमधिकेन? जिनकल्पिकः प्रतिमाप्रतिपन्नो वा लाघव किया जाता है वह क्षेत्रकी अपेक्षा लाघव है । इस ग्राममें मैं एक रात दिन रहूंगा, अथवा दुर्भिक्षकालादिकमें रहूंगा, सब समयमें नहीं, यह कालकी अपेक्षा लाघव है। मायाचाररहित होना यह भावकी अपेक्षा लाघव है । तात्पर्य इसका यह है-जिनकल्पी साधु, एक वस्त्र धारण करनेवालेका, एक वस्त्रधारी द्विवस्त्रधारणकरनेवालेका, द्विवस्त्रधारी तीनवस्त्रधारणकरनेवालेका, तथा चातुर्मासिकक्षपक, त्रिमासिक क्षपकका, त्रिमासिक क्षपक द्विमासिक क्षपकका, द्विमासिकक्षपक एकमासिक क्षपकका, एकमासिक क्षपक अर्धमासिक क्षपकका, अर्द्धमामासिकक्षपक एकान्तर क्षएकका, और एकान्तरक्षपक एकभक्तभोजीका, कभी भी तिरस्कार न करे । यह मेरा जैसा नहीं है। किन्तु दुष्कर तप
और संयमकी आराधना करने में कायर है-इत्यादि-रूपसे उनकी अवलेहना न करे, और न अनादरकी दृष्टिसे देखे । इस विषयमें ज्यादा
અપેક્ષા લાઘવ છે. આ ગામમાં હું એક રાત દિવસ રહીશ. અથવા દુર્મિક્ષ કાલાદિકમાં રહીશ, બધા સમય સુધી નહિ. આ કાળની અપેક્ષા લાઘવ છે. માયાથી રહિત રહેવું એ ભાવની અપેક્ષા લાઘવ છે. તાત્પર્ય એનું એ છે કે જનકલ્પી સાધુ એક વસ્ત્ર ધારણ કરવાવાળાનું અને એક વસ્ત્રધારી બે વસ્ત્ર ધારણ કરવાવાળાનું, બે વસ્ત્રધારી ત્રણ વસ્ત્ર ધારણ કરવાવાળાનું તથા ચાતુર્માસિક ક્ષપક સૈમાસિક ક્ષેપકનું, ત્રિમાસિક ક્ષેપક બે માસિક ક્ષેપકનું, બે માસિક ક્ષપક એક માસિક ક્ષેપકનું, એક માસિક ક્ષેપક અર્ધમાસિક ક્ષેપકનું, અર્ધમાસિક ક્ષપક એકાતર ક્ષેપકનું અને એકાતર ક્ષેપક એકભકતજીને કદિ પણ તિરસ્કાર ન કરે એ મારા જેવા નથી, પરંતુ દુષ્કર તપ અને સંયમની આરાધના કરવામાં કાયર છે-ઈત્યાદિ રૂપથી એની અવહેલના ન કરે, અને ન તો અનાદરની દૃષ્ટિથી જુએ. આ વિષયમાં વધુ શું કહેવું. જીનકલપી સાધુઓ અને પડિમાધારી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
आचाराङ्गसूत्रे
कदाचित् स्वकल्पेन षडपि मासान् भिक्षां न लभते चेत्तथाऽप्यसौ समभावमालम्ब्य विभावयति - सर्वे चैते स्वस्वकर्मक्षपणार्थं यथाविधिप्रवृत्ताः धृतिसंहननबलस्थामादिकारणवशाद विकल्पा जिनाज्ञायामेव वर्त्तन्त इति । एतच्च बाहुभ्यां समुद्रतरणवदसम्भवं नास्ति, चिरमन्यैर्बहुभिस्तीर्थङ्करगणधरैः समाराधितत्वादिति दर्शयितुमाह-' एवम्' इत्यादि । एवम् उक्तविधिना तेषाम् = अचलेतया तृणस्पर्शादिकमसहमानानां महावीराणां कर्म विदारणशूराणां चिररात्रं- प्रभूतकालं यावज्जीवमित्यर्थः, तदेव स्पष्टीकरोति पूर्वाणि वर्षाणि च रीयमाणानां संयममार्गे गच्छतां,
"
-
क्या कहा जाय ? जिनकल्पी हो, अथवा पडिमाधारी हो, कदाचित् वह यदि अपने कल्पसे छह मास तक भी भिक्षा नहीं पाता है तो भी समताभावका अवलम्बन कर विचारता है कि ये समस्त मुनिजन शास्त्र विधि के अनुसार अपने २ कर्मों के क्षपण करनेके लिये प्रवृत्त हैं, धैर्य, संहनन, बलकी स्थिरता आदि कारणके वशसे विसदृश कल्पवाले होते हुए भी जिन भगवान् की आज्ञामें ही प्रवृत्ति कर रहे हैं। यह बात हाथोंसे समुद्र को पार करने जैसी असंभव नहीं है । क्यों कि यह सम्यक्त्वरूप मार्ग चिरकाल तक अनेक तीर्थङ्करों एवं गणधरोंने पाला है । इसी बातको दिखलानेके लिये सूत्रकारने " एवं तेषां महावीराणां चिररात्रं पूर्वाणि वर्षाणि रीयमाणानां द्रविकाणां पश्य अध्यासितम् " इस सुत्रांशको कहा है। इसमें वे यह बतलाते हैं कि तीर्थङ्करादिकोंने भी उक्त विधिके अनुसार ही अचेल अवस्थामें रहते हुए तृणस्पर्शादि परीषहोंको सहन किया है, और इसीसे वे कर्मरूपी शत्रुओंके क्षय करनेमें शूरवीर बने हैं, तथा उनके जीवनका पूर्व और वर्षरूप समय संयममार्गकी आराधना
સાધુએ કદાચ પોતાના કલ્પથી છ મહિના સુધી ભિક્ષા ન મેળવે તો પણ સમતાભાવનું અવલંબન કરી વિચારે છે કે આ બધા મુનિજન શાસ્ત્રવિધિના અનુસાર પાતપેાતાના કર્માંના ક્ષપણ કરવા માટે પ્રવૃત્ત છે. ધૈર્ય, સહનન, મળની સ્થિરતા આદિ કારણના વશથી વિભિન્ન કલ્પવાળા હોવા છતાં જીન ભગવાનની આજ્ઞામાં જ પ્રવૃત્તિ કરે છે
આ વાત હાથથી સમુદ્રને પાર કરવા જેવી અસ'ભવ નથી; કેમ કે સમ્યક્ત્વરૂપ મા` ચિરકાળ સુધી અનેક તીર્થંકરો અને ગણધરીએ પાળેલ છે. આ વાતને પ્રદર્શિત ४२वा भाटे सूत्रअ२ “एवं तेषां महावीराणा" इत्यादि सूत्रांशने उडे छे. भाभां तेथे। એ બતાવે છે કે તીર્થંકર આદિએ પણ ઉકતવિધિ અનુસાર જ અચેલ અવસ્થામાં રહેતાં તૃણસ્પર્શોદિ પરિષદ્ધને સહન કરેલ છે, અને એથી તેઓ ક રૂપી શત્રુઓનો ક્ષય કરવામાં શૂરવીર બન્યા છે. તથા એમનાં જીવનનાં પૂર્વ અને વરૂપ સમય સચમમાર્ગીની આરાધના કરવામાં જ વ્યતીત થયેલ છે. અહિં પૂર્વનું પ્રમાણ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
___३०५
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. ३ तत्र पूर्व वर्षाणां सप्ततिः कोटिलक्षाः षट्पञ्चाशच्च कोटिसहस्राणि, तत्र ऋषभदेवादारभ्य शीतलनाथं दशमतीर्थङ्करं यावत् पूर्वसंख्यायाः सद्भावात् पूर्वाणीत्युक्तं, ततः श्रेयांसादारभ्य वर्षसंख्याप्रवृत्तेवर्षाणीत्युक्तमिति । तथा द्रविकाणाम् आत्मार्थिनाम् अध्यासितम्-अधिसोढमेतद्-इति हे शिष्य ! पश्य-अवधारय । बहुभिर्महापुरुषैः पूर्व द्वाविंशतिपरीषहसहनं कृतं, तस्मान्मोक्षार्थिभिस्तृणस्पर्शादयः परीषहाः सम्यक् सोढव्या इति भावः ॥ सू० ४ ॥ करने में ही व्यतीत हुआ है। यहां पर पूर्वका प्रमाण टीकाकार इस प्रकारसे बतलाते हैं-८४००००० लाख वर्षका एक पूर्वाङ्ग होता है और ८४००००० लाख पूर्वाङ्गका एक पूर्व होता है। एक पूर्वमें ७० लाख करोड और ५६ हजार करोड वर्ष होते है । ऋषभदेवसे लेकर शीतलनाथ जो दशवें तीर्थङ्कर हैं उन तक संयमका काल तो पूर्व तकका रहा है। उसके बादके तीर्थङ्कर श्रेयांसनाथसे लेकर महावीर पर्यन्त तीर्थङ्करोंका संयम समय पूर्व के प्रमाणमें न रह कर वर्षोंके प्रमाणमें आ जाता है। इसलिये “वर्षाणि" ऐसा सूत्रकारने कहा है। द्रविक-आत्मार्थियोंका जीवनकाल भी इसी प्रकारसे संयममार्गमें व्यतीत हुआ है, हे शिष्य ! तुम अपने चित्तमें ऐसी श्रद्धा रखो । भावार्थ-पूर्वमें अनेक महापुरुषोंने २२ परीषहोंको सहन किया है। अतः मोक्षाभिलाषी तृणस्पर्शादिक परीषहोंको अच्छी तरहसे सहन करें । सू० ४॥ ટીકાકાર આ પ્રકારે બતાવે છે–૮૪ લાખ વર્ષનું એક પૂર્વા થાય છે, અને ૮૪ લાખ પૂર્વાનું એક પૂર્વ થાય છે, એક પૂર્વમાં સીત્તેર લાખ કરોડ અને છપ્પન હજાર કરોડ (૭૦૫૬૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦ ) વર્ષ હોય છે. ઋષભદેવથી લઈ શીતલનાથ જે દસમા તીર્થંકર છે એમના સુધી સંયમન કાળ તો પૂર્વ તકને રહ્યો છે. એમના પછી તીર્થકર શ્રેયાંસનાથથી લઈને મહાવીર પર્યન્ત તીર્થકરોને સંચમસમય પૂર્વના પ્રમાણમાં ન રહેતાં વર્ષોના પ્રમાણમાં આવી ગયેલ છે. આ માટે "वर्षाणि" Q सूत्ररे ४ छ. द्रवि-मात्माथीमोना ना ५५ ॥ પ્રકારના સંયમમાર્ગમાં વ્યતીત થયેલ છે, હે શિષ્ય ! તમે તમારા ચિત્તમાં એવી શ્રદ્ધા રાખે.
ભાવાર્થ–પૂર્વમાં અનેક મહાપુરૂષોએ ૨૨ પરિષહોને સહન કર્યા છે. આ માટે જે મોક્ષના અભિલાષી છે એનું કર્તવ્ય છે કે તેઓ તૃણસ્પર્શાદિક પરિ. पहाने सारी शेते सडन ४२, (सू० ४)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०६
-
आचारागसूत्रे परीषहोपसर्गसहनशीलानां यद्भवति, तदाह-'आगयपन्नाणाणं' इत्यादि। ___ मूलम्-आगयपन्नाणाणं किसा बाहा भवंति, पयणुए मंससोणिए । विस्सेणिं कडे परिणाए, एस तिन्ने मुत्ते विरए वियाहिए त्तिबेमि ॥ सू० ५॥ ___ छाया--आगतप्रज्ञानानां कृशा वाहवो भवन्ति, प्रतनुकं मांसशोणितम् । विश्रेणिं कृत्वा परिज्ञया, एष तीर्णः मुक्तः विरतः व्याख्यातः-इति ब्रवीमि ॥मू०५॥
टीका--आगतमज्ञानानां लब्धसम्यगज्ञानानां बाहवः भुजाः कृशा भवन्ति, तपसा परीषहाधिसहनेन च गात्राणि कृशत्वमापद्यन्त इत्यर्थः। यद्वा-बाधा' इतिच्छाया, तत्र बाधाः परीषहजनिता पीडाः कृशा भवन्ति प्रतनुत्वमापद्यन्ते । कर्मक्षपणार्थ प्रयतमानाः साधवः “ममैते शरीरमात्रपीडाकराः परीषहोपसर्गाः सहायका एवे"ति मन्यमानाः शरीरपीडां न पश्यन्तीति भाव ।। अतः मांसशोणितं
परीषह और उपसगोंको सहन करनेका जिनका स्वभाव है ऐसे महामुनियों को जो लाभ होता है उसे सूत्रकार कहते हैं “आगयपन्नाणाणं" इत्यादि।
जिन्हें सम्यग्ज्ञानकी प्राप्ति हो चुकी है ऐसे महामुनियोंकी भुजाएँ कृश हो जाती हैं, अर्थात्-तप और परीषहोंके सहनेसे उनके शरीर कृश जाते हैं । "बाहा" शब्दकी छाया "बाधा" भी है-जिसका अर्थ है कि सम्यग्ज्ञानी मुनियोंकी परीषहजन्य बाधाएँ कृश हो जाती हैं-अत्यंत अल्प रह जाती हैं।
भावार्थ-कको नाश करनेके लिये प्रयत्नशील साधु परीषहादिकोंके आने पर यह विचार करते हैं कि ये परीषह और उपसर्ग मेरे शरीरमात्रको ही पीड़ा देनेवाले हैं, संयमका कुछ भी ये बिगाड़ नहीं कर सकते हैं, प्रत्युत उसमें सहायक ही हैं। इस प्रकार मानकर वे महा
આ પરિષહ અને ઉપસર્ગો સહન કરવાને જેમને સ્વભાવ છે એવા महाभुनियान 2 साल थायछ भने सूत्र४२ हे छ. "आगयपन्नाणाणं" त्याहि.
જેને સમ્યજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ ચુકી છે એવા મહામુનિયેની ભુજાઓ કૃશ થઈ જાય છે, અર્થાત–તપ અને પરિષહ સહન કરવાથી એમનું શરીર કૃશ થઈ જાય छ, “बाहा" शहनी छाया “ बाधा " ५ छ.रेन मथ ये छ , सभ्यशानी મુનિની પરિષહજન્ય બાધાઓ કૃશ થઈ જાય છે-અત્યંત અલ્પ થઈ જાય છે.
ભાવાર્થ-કર્મોને નાશ કરવા માટે પ્રયત્નશીલ સાધુ પરિષહ વગેરેના આવવાથી એ વિચાર કરે છે કે એ પરિષહ અને ઉપસર્ગ મારા શરીર માત્રને જ પીડા આપનાર છે. સંયમનો એ કાંઇ પણ બગાડ કરી શકનાર નથી; પરંતુ એમાં
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. ३
३०७ =परीपहादिसहनशीलानां शरीरस्थं मांसरुधिरं प्रतनुकं-शुष्कं सत् स्वल्पतरं भवति । रूक्षाहारत्वादल्पाहारत्वात् परीपहादिसहनाच्च अल्पवस्त्रतया तृणस्पर्शशीतस्पर्शादिभिः शरीरस्य रसशोषणाच्च मोक्षार्थिनां मांसशोणितं शुष्कं भवतीति भावः। ___ तथा परिज्ञया समभावनया जिनकल्पिकः स्थविरकल्पिको वा विकृष्टाविकष्टतपश्चरणशीलः प्रत्यहंभोजी वा सर्वेऽप्येते भगवदाज्ञावर्तिन एव-इत्येवंरूपया विश्रेणिं कृत्वा रागद्वेषकषायसंततिरूपां संसारावतारणिकां संसारश्रेणि समत्वभावनया क्षान्त्यादिभिश्च त्रोटितां कृत्वा वर्तत इत्यर्थः । एषः-उक्तलक्षणः साधुः, मुनि होती हुई शारीरिक पीड़ाकी तरफ लक्ष्य नहीं देते हैं। परीषह आदि को शांतिभावसे सहनेवाले साधुओंके शरीरका मांस और रुधिर शुष्क हो जाता है-वे शरीरसे दुबले पतले हो जाते हैं-रुधिर और मांस उनके शरीर में बहुत कम रह जाता है । कारण कि अन्तप्रान्त और अल्प आहारसे, परीषह आदिके सहनेसे और थोडे वस्त्र रखनेके कारणसे तृणस्पर्शादिकोंके द्वारा होनेवाली अनेक परीषहोंसे उनके शरीरका मांस और शोणित सूख जाता है। ___ समभावनासे युक्त जिनकल्पी हो या स्थविरकल्पी हो, विकृष्ट (कठिन) तप तपनेवाला हो, या अविकृष्ट ( साधारण ) तप तपनेवाला हो, या प्रतिदिन आहार करनेवाला हो, ये सब भगवानकी आज्ञानुसार ही चलनेवाले हैं । इस रूपसे जो राग, द्वेष और कषायकी परंपरारूप संसारश्रेणी को समभावसे एवं क्षान्त्यादि धर्मके आराधनसे तोड़ देते એ સહાયક જ છે. આ પ્રકારે માની એ મહામુનિ પિતાને થતી શારીરિક પીડાની તરફ લક્ષ આપતા નથી. પરિષહ આદિને શાન્તિપૂર્વક સહન કરવાવાળા સાધુઓના શરીરનું માંસ અને લેહી સૂકાઈ જાય છે અને શરીરથી તેઓ દુબળા પાતળા બની જાય છે. લેહી અને માંસ એમના શરીરમાં નામમાત્રનાં રહે છે; કારણ કે અન્તપ્રાન્ત અને અ૯૫ આહારથી, પરિષહ આદિના સહેવાથી અને થોડાં વસ્ત્ર રાખવાના કારણથી, તૃણસ્પર્શેદિક દ્વારા બનતા અનેક પરિષહોથી તેના શરીરનું માંસ અને લોહી સૂકાઈ જાય છે.
સમભાવનાથી યુકત જનકલ્પી હોય અથવા તે સ્થવિરકલ્પી હોય; વિકૃ– કઠિન તપ તપવાવાળા હોય, અથવા–અવિકૃષ્ણ-સાધારણ તપ તપવાવાળા હોય, અથવા પ્રતિદિન આહાર કરવાવાળા હોય, કેઈ પણ સાધુ હોય એ બધા ભગવાનની આજ્ઞા અનુસાર જ ચાલવાવાળા છે. અને આ રૂપથી જે રાગ, દ્વેષ અને કષાયની પરંપરારૂપ સંસારશ્રેણીને સમભાવથી એટલે ક્ષાત્યાદિ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०८
____ आचाराङ्गसूत्रे तोर्णः भवाब्धेः पारंगतः, मुक्तः सर्वसंगरहितः, विरतः सर्वसावद्यव्यापाररहितः व्याख्यातः तीर्थङ्करैः कथितः । इति ब्रवीमि, भगवता यथोपदिष्टं तथेदं कथयामीत्यर्थः ॥ सू०५॥
संसारश्रेणिं संत्रोटय वर्तमानमरतिरभिभवतीत्याह-'विरयं' इत्यादि ।
मूलम्-विरयं भिक्खं रीयंतं चिरराओसियं अरई तत्थ किं विधारए? ॥ सू० ६॥ __ छाया-विरतं भिक्षु रीयमाणं चिररात्रोषितम् अरतिस्तत्र किं विधारयेत्।।सू०६॥
टोका-विरतम्-असंयमतो निवृत्तं रीयमाणम् उत्तरोत्तरप्रवर्धमानशुभाध्यवसायेषु प्रवर्तमानं चिररात्रोषितं प्रभूतकालं संयमावस्थितं भिक्षु-निरवद्यभिक्षाजीविनं मुनिम् अरतिः संयमोद्वेगः तत्र-संयमे किं विधारयेत्-किं प्रतिस्खलयेत्। हैं, वही पूर्वोक्तलक्षणसंपन्न साधु संसारसमुद्रसे पार हो जाते हैं और सर्वसंगसे रहित हो सर्वसावद्यव्यापाररहित हो जाते हैं-ऐसा तीर्थङ्कर प्रभुका कहना है। "इति ब्रवीमि" यह कथन मेरा नहीं है, किन्तु प्रभुका है। हे जम्बू ! उन्होंने जैसा कहा है वैसा ही मैं कहताहूं ॥ सू०५॥
संसारपरम्पराको उच्छेद करके रहे हुए साधुको अरतिभाव कदाचित् परास्त कर सकता है ! इसे प्रकट करनेके लिये सूत्रकार कहते हैं "विरयं” इत्यादि
असंयम भावसे दूर रहनेवाले, और उत्तरोत्तर बढते हुए शुभ अध्यवसायोंमें प्रवृत्ति करनेवाले, तथा बहुत काल तक संयमकी आराधना करते २ उसीमें अपने जीवनके समयको व्यतीत करनेवाले ऐसे निरवध भिक्षाजीवी मुनिको संयममें उद्धेगरूप अरतिभाव उससे स्खધર્મના આરાધનથી તેડી દે છે; એવા પૂર્વોકતલક્ષણસંપન્ન સાધુ સંસારસમુદ્રથી પાર થઈ જાય છે, અને સર્વસંગથી રહિત બની સર્વસાવધવ્યાપારરહિત બની जय छ अर्बु तीर्थ ४२ प्रभुनु छ. " इति ब्रवीमि"-२॥ ४थन माइ नथी, પરન્તુ પ્રભુનું છે. હે જમ્મુ ! એમણે જેમ કહ્યું છે તેવી જ રીતે હું કહું છું. (સૂ૦૫)
સંસારપરંપરાને ઉછેદ કરી રહેલા સાધુઓને અરતિભાવ કદાચ પરાસ્ત ४श श छे! माने प्रगट ४२१॥ भाट सू१२ ४ छ “ विरयं" इत्यादि.
અસંયમભાવથી દૂર રહેવાવાળા અને ઉત્તરોત્તર વધતા જતા શુભ અધ્યવસાયમાં પ્રવૃત્તિ કરવાવાળા તથા ઘણા કાળ સુધી સંયમની આરાધના કરતાં કરતાં એમાં જ પોતાના જીવનને સમય વ્યતીત કરવાવાળા એવા નિરવદ્ય ભિક્ષાજીવી મુનિને સંયમમાં ઉદ્વેગરૂપ અરતિભાવ અટકાવી શકે ખરો કે?
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. ३
३०९ अत्र किं शब्दः प्रश्ने; तथाभूतमपि मोक्षमार्गारूढं किमरतिविषयस्थानं नीत्वा स्वलयेत् ?, स्खलयेदित्युच्यते । इन्द्रियाणि दुर्वाराणि अविनयवन्ति च, मोहशक्तिश्चाचिन्त्या, तथा-कर्मपरिणतिरपि विचित्रा, तर्हि किं न कुर्यात् ?, अपि तु सर्व कुर्यादिति भावः।
यद्वा-किं शब्दोऽत्र क्षेपार्थे । अरतिस्तथाभूतं मोक्षमार्गावस्थितं विधारयेत्= प्रतिस्खलयेत् किम् ?, नैव विधारयेदित्यर्थः ॥ सू० ६॥ किञ्च–'संघेमाणे' इत्यादि ।
मूलम्-संधेमाणे समुट्टिए, जहा से दीवे असंदीणे ।सू०७॥
छाया-संदधानः समुत्थितः; यथा स द्वीपः असंदीनः ॥ सू० ७ ॥ लित कर सकता है क्या ? यहां “किं" यह शब्द प्रश्नवाचक है।
उत्तर-हां! ऐसे भी उस मोक्षमार्ग में आरूढ हुए मुनिको अरतिभाव विषयोंकी ओर ले जाकर स्खलित कर सकता है। क्यों कि इन्द्रियां दुर्निवार हैं, मोहकी शक्ति अचिन्त्य है तथा कर्मकी परिणति भी विचित्र है। इनकी प्रबलता क्या नहीं कर सकती? सब कुछ कर सकती है। ___ अथवा-"किं" शब्द यहां क्षेप अर्थमें है। इसका मतलब है कि यदि कोई हमसे यह पूछे कि क्या ऐसे मोक्षमार्गमें स्थित साधुको भी अरतिभाव संयममार्गसे च्युत कर सकता है ? तो हम यह उत्तर देगें कि नहीं कर सकता है ॥सू०६॥ ___तथा-" संधेमाणे" इत्यादिमा " किं " 20 श५४ प्रश्नवाय छे.
ઉત્તર ––હા, એવા મોક્ષમાર્ગમાં આરૂઢ થયેલા મુનિને પણ અરતિભાવ વિષયેની તરફ લઈ જઈ સ્મલિત કરી શકે છે, કેમ કે ઈન્દ્રિયની અનેકવિધ મોહવાની શક્તિ અચિત્ય છે તથા કર્મની પરિણતિ પણ વિચિત્ર છે. એની પ્રબળતા શું નથી કરી શકતી? બધું કરી શકે છે. ____ अथवा--" किं" A७४ मा ५ अर्थमा छे. यानी मतमो छ કદાચ કઈ એમ પૂછે કે શું આવા મોક્ષમાર્ગમાં સ્થિત સાધુને પણ તિભાવ સંયમ માર્ગથી યુત કરી શકે છે? તે એને આ ઉત્તર છે કે કરી शता नथी. (सू०१६)
"संधेमाणे" त्याह
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
आचाराङ्गसूत्रे टीका-यतः स संदधानः उत्तरोत्तरमधिकाधिकप्रशस्तपरिणामधारां गुणस्थानकं वा आरोहन् समुत्थितः सम्यगुत्थितः यथाऽऽख्यातचारित्राभिमुखः उत्तरोत्तर -प्रशस्तभावसमारूढो वर्तते । तमरतिः कथं स्खलेयिदिति भावः । यथा द्वीपः= द्विर्गता आपोऽस्मिन्निति द्वीपः-उभयतः पानीयं यत्र तिष्ठति सा स्थलभूमिर्तीपः, असंदीनः जलोपप्लावनाद्युपसर्गरहितो भवति, तथा स-पूर्वोक्तलक्षणो मुनिरपि परिषहोपसर्गपतिबाधितो न भवतीत्यर्थः । यद्वा-असंदीनो द्वीपो यथा यात्रिभिराश्वसनीयो भवति, तथा स तथाविधः साधुरिति । समुद्रादिकमुत्तरीतुमिच्छन्तोऽसंदीनं द्वीपमाश्वसन्ति-विश्वसन्ति, तथैव संसारसागरं समुत्तितीर्षवोऽन्ये प्राणिनः तं साधु विश्वसन्तीत्यर्थः ॥ सू० ७॥
जिसकी प्रशस्त परिणामधारा उत्तरोत्तर अधिकाधिकरूपमें वृद्धिंगत हो रही है, अथवा जो आगे २ के गुणस्थानों पर चढ़ता जा रहा है, और इसीसे जो यथाख्यात चारित्रके सन्मुख जा रहा है, ऐसे महामुनिको अरतिभाव कैसे अपने स्थानसे स्खलित कर सकता है ? अर्थात् नहीं कर सकता है, दोनों ओर जिसके जल होता है उसका नाम द्वीप है। वह द्वीप-स्थलभूमि जिस प्रकार जलमग्न होने आदिके उपद्रवसे सुरक्षित रहता है उसी प्रकार ऐसा मुनि भी परीषह और उपसर्ग से बाधित नहीं होता है। ___ अथवा-जिस प्रकार असंदीन (उपसर्गरहित ) द्वीप यात्रियोंके लिये आश्वासनका स्थान होता है उसी प्रकार वे महामुनि भी भव्योंके लिये आश्वासन (आधार) रूप हैं। समुद्रादिकको पार करनेकी भावनावाले मनुष्य असंदीन द्वीपमें विश्वास रखते हैं, उसी प्रकार संसाररूपी
જેની પ્રશસ્ત પરિણામધારા ઉત્તરોત્તર અધિકાધિકરૂપમાં વૃદ્ધિગત થઈ રહી છે, અથવા જે ગુણસ્થાને પર આગળ આગળ ચઢતા જતા હોય છે, અને આથી જે યથાખ્યાત ચારિત્રની સનમુખ જઈ રહેલ છે એવા મહામુનિને અરતિભાવ ક્યાંથી પિતાના સ્થાનથી ખલિત કરી શકે ? અર્થાત્ કરી શકતું નથી. બન્ને બાજુ જેને જળ છે એનું નામ દ્વીપ છે, એ દ્વીપ-સ્થળભૂમિ જે રીતે પૂર આદિના ઉપદ્રવથી સુરક્ષિત રહે છે. એ રીતે એવા મુનિ પણ પરિષહ અને ઉપસર્ગથી બાધિત હોતા નથી. જેમકે ઉપસર્ગ રહિત દ્વીપ યાત્રિને માટે આશ્વાસનનું સ્થાન હોય છે, તેવી જ રીતે મહામુનિ પણ ભવ્ય જીને માટે આધારરૂપ છે. સમુદ્રાદિકને પાર કરવાની ભાવનાવાળા મનુષ્ય ઉપસર્ગ રહિત દ્વીપમાં વિશ્વાસ રાખે છે, એવી રીતે સંસારરૂપી સસથી પાર થવાની ભાવનાવાળા ભવ્ય પણ એવા મુનિને વિશ્વાસ કરે છે.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्धः १ धूताख्यान अ. ६. उ. ३
मूलम् - एवं से धम्मे आरियपदेसिए । सू० ८॥ छाया - एवं स धर्मः आर्यमदेशितः ।। सू० ८ ॥
३११
टीका- स प्रागुक्तः आर्यप्रदेशितः = तीर्थङ्करभाषितः धर्मः एवम् = ईदृशो द्वीपतुल्योऽस्तीत्यर्थः । भगवद्भाषितो धर्मः खलु जलेनासंदीनद्वीपवत् अरख्या कुतर्केण च कदाचिदपि न बाध्यत इति भावः ॥ भ्रू० ८ ॥
ननु तथाविधा भगवद्भाषितधर्मस्य समाराधकाः कथंभूता भवन्तीति शिष्यजिज्ञासायामाह - ' ते अणवकखमाणा ' इत्यादि ।
समुद्र से पार होनेकी भावनावाले भव्य भी उन मुनिका विश्वास करते हैं । भावार्थ - यथाख्यात चारित्रकी ओर ले जानेवाली प्रशस्त परिणामधारा जिसके उत्तरोत्तर अधिकाधिक रूप में बढ रही है ऐसे मुनिके लिये एक तो परीषह उपसर्गादिक आते नहीं हैं, यदि कदाचित आ भी जाते हैं तो वे मुनि उनसे जलके प्लाव (उपद्रव) से असंदीन द्वीपकी तरह सदा सुरक्षित रहते हैं और अन्य प्राणियोंके लिये आधारभूत होते हैं । सू०७॥
जिस प्रकार पूर्वोक्त स्वरूपवाला साधु अरति आदि बाधाओंसे बाधित नहीं होते उसी प्रकार जिनेन्द्रप्रतिपादित वह धर्म भी अरति या कुतकें से कभी भी बाधित या खण्डित नहीं होता है । यह धर्म भी असंदीन द्वीपकी तरह ही है । वह जिस प्रकार जलप्लाव से निर्बाध रहता है - उसी प्रकार धर्म भी कुतकेंसे या अरति आदि दुर्भावोंसे अबाध्य रहता है || सू०८||
भगवत्कथित धर्म समाराधक जीव कैसे होते हैं? इस प्रकार शिष्यकी जिज्ञासाका " ते अणवकखमाणा" इत्यादि सूत्रसे सूत्रकार ભાવા ચથાખ્યાત ચારિત્રની તરફ દોરવાવાળી પ્રશસ્ત પરિણામધારા જેને ઉત્તરશત્તર અધિક—અધિક–રૂપમાં વધી રહી છે, એવા મુનિને માટે જો કે પિરષહ ઉપ સકિ આવતાં નથી, અને કદાચ આવી જાય તે પણ એ મુનિ એનાથી જળના ઉપદ્રવથી સુરક્ષિત દ્વીપની માફ્ક, સદા સુરક્ષિત રહે છે, અને અન્ય પ્રાણિએ भाटे आधारभूत रहे छे. ( सू०७ )
જે પ્રકારે પૂર્વોક્તસ્વરૂપવાળા સાધુ અતિ આદિ ખાધાઓથી બાધિત નથી થતા, એજ પ્રકારે જીનેન્દ્રપ્રતિપાદિત ધર્મ પણ અતિ અને કુતર્કોથી કદી પણ આંધિત અને ખંડિત થતા નથી, આ ધમ પણ સુરક્ષિત દ્વીપની માફક છે. એ જેમ જળના ઉપદ્રવથી સુરક્ષિત રહે છે તે પ્રકારે ધર્મ પણ કુતર્કોથી અને અરતિ આદિ દુર્ભાવાથી સુરક્ષિત રહે છે. (સ્૦૮)
ભગવત્કથિત ધર્મ ના આરાધક જીવ કેવા હોય છે? આ પ્રકારની શિષ્યની
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२
आचारागसूत्रे मूलम्-ते अणवकंखमाणा पाणे अणइवाएमाणा दइया मेहाविणो पंडिया ॥ सू० ९॥ _ छाया--ते अनवकासन्तः प्राणान् अनतिपातयन्तः दयिताः मेधाविनः पण्डिताः ॥ सू० ९॥
टीका--यतस्ते मुनयः अनवकासन्तः विषयभोगाननभिवाञ्छन्तः तथाप्राणान् प्राणिनः, अनतिपातयन्तः अहिंसन्तः, इदं शेषमहाव्रतानामुपलक्षणम्-तेन शेषाण्यपि महाव्रतानि धारयन्त इत्यर्थः, तथा दयिताः सकलमाणिनां शुभचिन्तकत्वात् सर्वलोकप्रिया इत्यर्थः, तथा-मेधाविनः-साधुमर्यादाव्यवस्थिताः, पण्डिताः= सर्वसावधव्यापारपरिहारेण हेयोपादेयज्ञानवन्तो भवन्तीत्यर्थः॥ सू० ९॥ __ये तु हेयोपादेयज्ञानाभावाद्भगवद्धर्मे समुत्थिता न सन्ति, तान् प्रति यदाचार्यादीनां कर्तव्यं तदाह-' एवं तेसिं' इत्यादि । समाधान करते हैं
भगवत्प्रतिपादित धर्मके समाराधक जीव विषयभोगोंकी वाञ्छासे रहित होते हैं, प्राणियोंकी हिंसा नहीं करते हैं। उपलक्षणसे अवशिष्ट महाव्रतों के धारक होते हैं । समस्त जगतके कल्याणके अभिलाषी होने से वे जगत्प्रिय होते हैं। साधुमर्यादामें रहते हैं और समस्त सावध व्यापारोंके त्यागी होनेसे हेय और उपादेयके विवेकसे वासित अन्तःकरणवाले होते हैं ॥सू०९॥ _ जो हेय और उपादेयके विवेकके अभावसे भगवत्प्रतिपादित धर्म में समुत्थित नहीं है-उसमें अनुत्साही हैं, उनके प्रति आचार्योंका क्या कर्तव्य होना चाहिये ? इस बातको सूत्रकार "एवं तेसिं' इत्यादि सूत्रद्वारा प्रकट करते हैंज्ञासानु "ते अणवकखमाणा" त्या सूत्रथी सूत्रा२ समाधान ४२ छे.
ભગવતુ-પ્રતિપાદિત ધર્મના આરાધક જીવ વિષયભેગોની વાંછનાથી રહિત હોય છે. પ્રાણુઓની હિંસા કરતા નથી. ઉપલક્ષણથી અવશિષ્ટ મહાવ્રતને ધારક હોય છે. સમસ્ત જગતના કલ્યાણના અભિલાષી હોવાથી એ જગતપ્રિય હોય છે. સાધુમર્યાદામાં રહે છે. અને સમસ્ત સાવદ્ય વ્યાપારના ત્યાગી હોવાથી હેય અને ઉપાદેયના વિવેકથી ભરપૂર અન્તઃકરણવાળા હોય છે. (સૂ૦૯)
જે હેય અને ઉપાદેયના વિવેકના અભાવથી ભગવ–પ્રતિપાદિત ધર્મમાં સ્થિર નથી–ઉત્સાહી નથી, એમના તરફ આચાર્યોનું શું કર્તવ્ય છે? એ વાતને सूत्रार “ एवं तेसिं" त्यादि सूत्रद्वारा प्रगट रे छ.
श्री आय॥॥ सूत्र : 3
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध, १ धूताख्यान अ. ६. उ.३
___१३ मूलम्-एवं तेसिं भगवओ अणुहाणे जहा से दियपाए। एवं ते सिस्सा दिया य राओ य अणुपुव्वेण वाइयत्तिबेमि।।सू०१०॥
छाया--एवं तेषां भगवतोऽनुत्थाने यथा स द्विजपोतः । एवं ते शिष्या दिवा च रात्रौ च अनुपूर्वेण वाचिताः, इति ब्रवीमि ॥ सू० १०॥ ___टीका--भगवतः श्रीवर्धमानस्वामिनो धर्म एवं पूर्वोक्तरीत्या तेषां तथाभूतज्ञानाभावेन भगवद्धर्मसमाराधनानुत्साहवतां शिष्याणाम् अनुत्थाने उत्तरोत्तरमधिकाधिकप्रशस्तपरिणामधारानारोहणे सति आचार्यादिभिः सदुपदेशदानेन बुद्धिवैशयं विधेयमित्यर्थः । अत्र दृष्टान्तमाह-' यथा सः' इत्यादि, .. यथा सा प्रसिद्धः द्विजपोतः पक्षिशावकः मातापितृभ्यामनुपाल्यते, एवं ते शिष्या आचार्येण दिवा च रात्रौ च अनुपूर्वेण क्रमेण वाचिताः-सामायिकादीन्येकादशाङ्गानि च पाठिताः सकलपरीषहोपसर्गसहिष्णवः संसारसागरोत्तरणसमर्थाश्च भवन्तीत्यर्थः । इति ब्रवीमि । अस्य व्याख्या प्राग्वत् ॥ मू० १०॥
॥ षष्ठाध्ययनस्य तृतीयोद्देशः समाप्तः ॥६-३॥ ___ भगवान् श्री वर्धमानस्वामीके धर्म में इस प्रकार पूर्वोक्त रीतिसे यदि शिष्यजन हेयोपादेय ज्ञानसे विकल होनेके कारण, भगवान् द्वारा उपदिष्ट धर्मकी आराधना करनेमें अनुत्साही हों तो, आचार्योंका कर्तव्य है कि वे उन्हें सदुपदेश प्रदान करें, जिससे उनकी बुद्धिमें विशदता आवे । दृष्टान्त-जैसे पक्षियुगल अपने बच्चोंको पालता है, उन्हें चलना-फिरना सिखलाता है उसी प्रकार वे शिष्य भी आचार्यद्वारा रात दिन क्रम २ से सामायिक आदिके तथा ग्यारह अंगोंके पाठी बनाये जाते हैं, ताकि वे सकल परीषह और उपसगौंको जीतनेमें सहनशील बन संसारसागरसे पार होने में शक्तिसम्पन्न बन सकें । "इति ब्रवीमि " इन पदोंकी व्याख्या पहिले जैसी जाननी चाहिये।
ભગવાન શ્રી વર્ધમાન સ્વામીના ધર્મમાં આ પ્રકારે પૂર્વોક્ત રીતથી કદાચ શિષ્યજન-હેય ઉપાદેયના જ્ઞાનથી વિકળ હોવાના કારણે ભગવાન દ્વારા ઉપદિષ્ટ–ઉપદેશેલ ધર્મની આરાધના કરવામાં અનુત્સાહી હોય તે આચાર્યનું કર્તવ્ય છે કે તેઓ તેને સદ્ ઉપદેશ પ્રદાન કરે. જેનાથી તેની બુદ્ધિમાં વિશદતા આવે. દષ્ટાંત-જેમ એક પક્ષીજેડું પિતાના બચ્ચાને પોષે છે, તેને ચાલતાં ફરતાં શીખવાડે છે, એવી જ રીતે તે શિષ્ય પણ આચાર્ય દ્વારા રાતદિવસ ક્રમ કમથી સામાયિક આદિના અને અગ્યાર ૧૧ અંગોના પાઠી બનાવવામાં આવે છે. જેથી તે સકલ પરિષહ અને ઉપસર્ગો જીતવામાં સહનશીલ બની સંસારસાગરથી પાર થવામાં शतिसपन्न मनी श. "इति ब्रवीमि" मा पहानी व्याच्या पावलावी. ४०
श्री माय॥२॥ सूत्र : 3
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
भगवान के द्वारा कथित धर्ममें जो शिष्यजन मन्दपरिणामी होंउत्साहशील न हों तो, आचार्यका कर्तव्य है कि वह उनका तिरस्कार न कर उन्हें उस धर्मकी आराधना करनेमें चतुर बनावें - उन्हें शास्त्रोंका अभ्यास करावें । जैसे पक्षी अपने बच्चोंकी संभाल रखते हैं उसी प्रकार आचार्य भी उनकी हरएक प्रकार से संभाल रखते हुए हेय और उपादेयके विवेकसे वासित मतिवाला करनेकी चेष्टा करते रहें; ताकि वे परीषह और उपसर्गों के सहनमें अधीर न बन कर सहनशील बनें, और इस संसार समुद्र से पार हो सकें || सू० १० ॥
॥ छट्टा अध्ययन का तीसरा उद्देश समाप्त ॥ ६-३ ॥
३१४
ભગવાનદ્વારા કહેવાએલા ધર્મીમાં જે શિષ્યજન મદ્યપરિણામી હોય– ઉત્સાહશીલ ન હોય તે, આચાર્યનું કર્તવ્ય છે કે તેના તિરસ્કાર ન કરતાં તેને આ ધર્મની આરાધના કરવામાં ચતુર અનાવે–તેને શાસ્ત્રોના અભ્યાસ કરાવે. જેમ -પક્ષી પેાતાના ખચ્ચાઓની સંભાળ રાખે છે તે પ્રકારે આચાય પણ તેની દરેક પ્રકારથી સંભાળ રાખીને હેય અને ઉપાદેયના વિવેકથી ભરપૂર મતિવાળા કરવાની ચેષ્ટા કરતા રહે, જેથી તે પરિષદ્ધ અને ઉપસગે† સહન કરવામાં અધીરા નખને. સહનશીલ અને, અને આ સસાર સમુદ્રથી પાર થઇ શકે. (સ્૦૧૦ ) છઠ્ઠા અધ્યયનના ત્રીજો ઉદ્દેશ સમાસ ૫ ૬–૩ ૫
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ षष्ठाध्ययनस्य चतुर्थ उद्देशः॥
इहानन्तरतृतीयोदेशके उपकरणशरीर ममत्वधूननं प्रतिबोधितम् । तच्च गौरवत्रयवतः सम्पूर्णतया न भवत्यतस्तद्धूननार्थ चतुर्थो देशं कथयन्नाद्यं सूत्रमाह-' एवं ते सिस्सा' इत्यादि ।
मूलम् - एवं ते सिस्सा दिया य राओ य अणुपुव्वेण वाया तेहिं महावीरेहिं पण्णाणमंतेहिं, तेसिंतिए पण्णाणमुवलव्भ हिच्चा उवसमं फारुसियं समाइयंति ॥ सू० १ ॥
छाया - एवं ते शिष्या दिवा च रात्रौ च अनुपूर्वेण वाचिताः तैर्महावीरैः प्रज्ञानवद्भिः, तेषामन्तिके प्रज्ञानमुपलभ्य हित्वा उपशमं पारुषिकं समाददति ॥ १ ॥
टीका — एवं पक्षिशावकसंवर्धनक्रमेण ते शिष्याः दिवा रात्रौ च अनुपूर्वेण = क्रमेण यथा त्रिवर्षपर्याय आचाराङ्गादि अध्याप्यते, कक्षान्तरे केशसमुद्भवे सति ततः ॥ छट्टा अध्ययनका चोथा उद्देश ॥
इस अध्ययनके तृतीय उद्देशमें साधुको उपकरण और शरीरमें ममत्व नहीं रखना चाहिये, यह बात समझा दी गई है । इनमें ममत्व का त्याग, जो तीन गौरवोंसे युक्त है उसके संपूर्ण रीतिसे नहीं होता है । इसलिये उन गौरवोंके त्याग करानेके लिये इस चतुर्थ उद्देशको प्रारम्भ करते हुए सूत्रकार कहते हैं- " एवं ते सिस्सा " इत्यादि ।
जिस प्रकार पक्षी अपने बच्चोंका क्रमशः संवर्धन करते हैं, उसी प्रकार सम्यग्ज्ञानी तीर्थङ्कर और गणधरादिकोंके द्वारा भी आचाराङ्गादि છઠા અધ્યયનના ચોથો ઉદ્દેશ.
આ અધ્યયનના ત્રીજા ઉદ્દેશમાં સાધુએ ઉપકરણ તરફ મમત્વ રાખવું ન જોઇએ આ વાત સમજાવવામાં આવી છે. આ મમત્વનો ત્યાગ, જે ત્રણ ગૌરવથી ભરપૂર છે તેનાથી સારી રીતે થઈ શકતા નથી. માટે તે ત્રણ ગૌરવના ત્યાગ दुराववा भाटे या अतुर्थ उद्देशनो आरंभ उरतां सूत्रअर हे छे–“ एवं ते ferear" Seule.
જે પ્રકારે પક્ષી પેાતાના બચ્ચાને પાળી પોષીને મોટું કરે છે એ રીતે સભ્યજ્ઞાની તીર્થંકર અને ગણધર આદિ દ્વારા પણ આચારાંગ સૂત્ર ઈત્યાદિ પાઢનક્રમથી શિષ્યજન દિનરાત ગ્રહણુશિક્ષા અને આસેવનશિક્ષા આ બન્ને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवाराङ्गसूत्रे पूर्वमप्यध्याप्यते, - इत्यादिक्रमेण मज्ञानवद्भिः सम्यग्ज्ञानवद्भिः तैर्महावीरैः तीर्थङ्करगणधरादिभिः वाचिताः = ग्रहणा सेवनाशिक्षाद्वयेन शिक्षिताः, सूत्रार्थतदुभयाध्यापनरूपां ग्रहणशिक्षां साधुसामाचारी पालनरूपामा सेवन शिक्षां च ग्राहिताः । तत्र केचन शिष्याः, तेषाम् आचार्यादीनां तीर्थङ्करादीनाम् अन्ति के समीपे प्रज्ञानं प्रकृष्टं ज्ञानं श्रुतज्ञानम् उपलभ्य = संप्राप्य ज्ञानगर्वान्धाः सन्तः उपशमं शान्तिभावं हित्वा = प्रबलमोहोदयापनीत सदुपदेशसञ्जातोत्कटमदत्वेन त्यक्त्वा पारुषिकं = पारुष्यं समादसूत्र पाठनक्रमसे शिष्यजन दिन-रात निरन्तर ग्रहणशिक्षा और आसेवनशिक्षा इन दोनों शिक्षाओंसे शिक्षित किये जाते हैं। शिष्यकी दीक्षापर्याय जब तीन वर्षकी हो जाय तो उसे आचाराङ्ग आदि सूत्रों का क्रमसे अध्ययन कराना चाहिये, तथा यदि कक्षा ( कांख ) में वाल ऊग आवें तो इसके पहिले भी उसे आचारांग आदिका अध्ययन कराया जा सकता है | क्रम २ से सूत्र अर्थ और साथ २ सूत्र अर्थका अध्ययन शिष्यको कराना इसका नाम ग्रहणशिक्षा है । साधु समाचारीके पालन करनेकी उन्हें शिक्षा देना इसका नाम आसेवनशिक्षा है । उसमें कोई २ शिष्य उन तीर्थङ्कर या आचार्योंके निकट सर्वोत्तम श्रुतज्ञान प्राप्त कर विशिष्ट ज्ञानी जब हो जाते हैं तब ज्ञानका गर्व करने लग जाते हैं, और इस अभिमान से अंध - उन्मत्त हो कर शांतिभाव तकका भी परित्याग कर देते हैं । इस अवस्थामें वे प्रबल मोहके उदयसे गुरुके प्रदत्त उपदेश अनुसार प्रवृत्ति नहीं करते हैं, और उत्कट मदके नशेमें बेभान जैसे बन कर अपने उपकारी गुरुजनोंके साथ भी वाचनिक कठोर व्यवहार શિક્ષાઓથી શિક્ષિત બનાવવામાં આવે છે. શિષ્યની દીક્ષાના સમય જ્યારે ત્રણ વર્ષનો થઈ જાય ત્યારે તેને આચારાંગ સૂત્ર આદિ સૂત્રોનુ ક્રમથી અધ્યયન કરાવવુ જોઈએ. પણ જો આ સમયની અંદર તેની કાંખમાં વાળ ઉગવા લાગે તો આ કાળ પહેલાં આચારાંગ આદિનું અધ્યયન કરાવી શકાય છે. ક્રમ ક્રમથી સૂત્ર, અર્થ અને સાથોસાથ સૂત્ર અથનું અધ્યયન શિષ્યને કરાવવું જોઈ એ, આનુ નામ ગ્રહણુશિક્ષા છે. સાધુસામાચારનું પાલન કરવાની શિક્ષા દેવી જોઈએ ? આનું નામ આસેવનશિક્ષા છે. આમાં કોઈ કોઈ શિષ્ય તીર્થંકર અથવા આચાર્યની પાસેથી શ્રુતજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી જ્યારે સારા જ્ઞાની બની જાય ત્યારે જ્ઞાનનો ગવ કરવા લાગી જાય છે, અને એ અભિમાનથી અંધ-ઉન્મત્ત ખની શાંતિભાવના પણ પરિત્યાગ કરી દે છે. આ અવસ્થામાં તે પ્રમળ મેાહના ઉર્દુયથી ગુરૂથી પ્રાપ્ત થયેલ ઉપદેશ અનુસાર પ્રવૃત્તિ કરતા નથી અને મદના નશામાં બેભાન જેવા બની જઈ ઉપકારી ગુરૂજનાની સાથે પણ વાદવિવાદરૂપી
३१६
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
_
३१७
श्रुतस्कन्ध १ धूताख्यान अ. ६ उ. ४ दति गृह्णन्ति, यथा-ज्ञानलवं प्राप्य, तन्मदान्धाः परस्परं वाचनाप्रच्छनादिषु वदन्ति, 'भवता यन्निगद्यते नैतत् समीचीनं, अस्य शब्दस्य नायमर्थः, यथा मयोच्यते स एव सिद्धान्तः, शब्दार्थनिर्णयाय कश्चिदेवास्ति मादृशः' इत्यादिरूपं वचनपारुष्यं स्वीकुर्वन्ति ॥ सू०१॥ किञ्च-'वसित्ता' इत्यादि।
मूलम्-वसित्ता बंभचेरांसि आणं तं नोत्ति मन्नमाणा॥सू०२॥ छाया-उपित्वा ब्रह्मचर्ये आज्ञां तां नो इति मन्यमानाः ॥ मू० २॥
टीका-एके तु शिष्याः ब्रह्मचर्ये संयमे आचारार्थम् उषित्वा स्थित्वा तामाज्ञां तीर्थङ्करोपदेशरूपां नो इति मन्यमानाः देशतस्तीर्थकुदुपदेशं नाद्रियमाणाः सातागौरवप्रकर्षणाऽज्ञातकुलादिष्वन्तप्रान्ताहारमाप्तिशङ्कया शरीरविभूषादिना चारित्रमालिन्यलक्षणं बाकुशिकत्वं प्रपद्यन्त इति भावः ॥ सू० २॥ करने लग जाते हैं । वे पल्लवग्राहिपाण्डित्यवाले शिष्यजन गर्वोन्मत्त बन-अहंकारसे फूल कर सूत्रोंकी वाचना एवं प्रच्छना आदिके समय यह कह दिया करते हैं कि " आप जो कुछ कह रहे हैं वह ठीक नहीं है, इस शब्दका यह अर्थ नहीं है" "जो कुछ मैं कहता हूं वही यथार्थ है-वही सुन्दर सिद्धान्त है, शब्द और अर्थका निर्णय मेरा जैसा कोई कर सकता है ! कोई नहीं" इत्यादि रूपसे अभिमानयुक्त वचन बोलते हैं । सू० १॥
तथा-"वसित्ता" इत्यादि।
कोई एक शिष्यजन ब्रह्मचर्यका पालन करके तीर्थङ्कर उपदिष्ट आज्ञा का आदर नहीं करते हैं । एकदेशसे भी तीर्थङ्करके उपदेशको वे नहीं मानते हैं । सातागौरवके प्रकर्षसे "कदाचित् अज्ञातकुलादिकोंमें हमें अन्तप्रान्त आहार मिले ?" इस प्रकारकी शङ्कासे वे शारीरिक वेषકઠોર વ્યવહાર કરવા લાગે છે. તેવા પલ્લવગ્રાહિપાંડિત્યવાળા શિષ્યજન ગન્મત્ત બની અહંકારથી કુલાઈ જઈ સૂત્રોની વાચના અથવા પ્રચછના આદિના સમયે એવું કહી દે છે કે “ આપ જે કાંઈ કહે છે એ ઠીક નથી, આ શબ્દને આ અર્થ નથી.” “હું જે કાંઈ કહું છું તે બરોબર છે. એ જ સુંદર સિદ્ધાન્ત છે, શબ્દ અને અર્થને નિર્ણય મારા જે કંઈ કરી શકે છે! કોઈ નહિ” ઈત્યાદિ રૂપથી અભિમાનયુકત વચન બેલે છે. (સૂ૦૧)
तथा “ वसित्ता" त्यादि !
કોઈ એક શિષ્યજન બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરી તીર્થકરે ઉપદેશેલ આજ્ઞાને આદર ન કરે, એકદેશથી પણ તીર્થકરના ઉપદેશને એ ન માને, સાતાગૌરવના
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८
आचाराङ्गसूत्रे
ननु साध्वाचारपरिभ्रष्टानां कुशीलानां दीर्घः संसारो भवतीत्युपदेशः कथं न तेभ्यः क्रियते ? इति जिज्ञासायामाह - ' आघायं तु ' इत्यादि ।
मूलम् - आघायं तु सुच्चा निसम्म, "समणुन्ना जीविस्सामो" एगे निक्खम्म ते असंभवंता विडज्झमाणा कामेहिं गिद्धा अज्झोववन्ना समाहिमाघायमझोसयंता सत्थारमेव फरुसं वयंति । सू०३ |
छाया -- आख्यातं तु श्रुत्वा निशम्य, 'समनोज्ञा जीविष्यामः ' एके निष्क्रम्य ते असंभवन्तः विदह्यमानाः कामैर्गृद्धाः अध्युपपन्नाः समाधिम् आख्यातम् अजोषयन्तः शास्तारमेव परुषं वदन्ति ॥ सू० ३ ॥
टीका -- एके- केचन कुशीलाः शिष्यास्तु - आख्यातं = तीर्थङ्करगगधरादिभिः कथितं कुशीलाचारविपाकं श्रुत्वा निशम्य अवधार्य शास्तारमेव परुषं वदन्तीत्यन्वयः । कथम्भूतास्ते शिष्याः १ इत्यत्राह - 'समनोज्ञा' इत्यादि, समनोज्ञा: लोकप्रियाः सन्तः जीविष्यामः इति मत्वा निष्क्रम्य = प्रत्रजितो भूत्वा ते असम्भवन्तः=न भूषा बनाते हैं, इससे उनका चारित्र मलिन बनता है, और इससे वे कुश मुनियोंकी श्रेणिमें परिगणित होने लगते हैं | सू० २ ॥
argh आचारसे परिभ्रष्ट उन कुशीलोंको आप वह उपदेश क्यों नहीं देते हो कि कुशीलोंका संसार दीर्घ हो जाता है ? इस प्रकारकी शिष्यकी जिज्ञासामें सूत्रकार “आघायं तु" यह सूत्र कहते हैं
कोई एक कुशील शिष्य तीर्थङ्कर और गणधरादिकों द्वारा कथित कुशील संबंधी आचारके विपाकको सुनकर और उसका अवधारण कर के भी अपने शासकके प्रति कठिन वचन बोलते हैं । हम लोग लोकप्रिय बन कर जीयेंगे " ऐसे अभिप्राय से प्रेरित हो भागवती दीक्षाका वेष पहिन साधु तो बन जाते हैं, परन्तु फिर वे न सम्यग्
66
66
પ્રકથી “ કદાચ અજાણ્યા કુળવાળાઓને ત્યાંથી અન્તપ્રાન્ત આહાર મળે ? આવી શંકાથી તે શરીરની વેશભૂષા બનાવે છે. આથી એનું ચારિત્ર મલિન ખની જાય છે, અકુશ મુનિઓની ગણત્રીમાં ગણાવા લાગે છે. ( સૂ૦ ૨ )
સાધુના આચારથી ભ્રષ્ટ થયેલા તે કુશીલાને આપ કેમ ઉપદેશ આપતા નથી, જેથી કુશીલાનેા સ'સાર દીર્ઘ બની રહ્યો છે ? આ પ્રકારની શિષ્યની અને એથી તે જીજ્ઞાસામાં સૂત્રકાર
66
आघाय
આ સૂત્ર કહે છે.
ܕܙ
કેાઈ એક કુશીલ શિષ્ય તીર્થંકર અને ગણધરાદિકોદ્વારા કહેવામાં આવેલ કુશીલસંબંધી આચારના વિપાકને સાંભળી, અને સમજીને પણ પોતાના ગુરૂજન વગેરે તરફ કઠણ વચન મેલે છે, “ અમે તે લોકપ્રિય બનીને જીવવાના ” આવા અભિપ્રાયથી પ્રેરિત અની ભાગવતી દીક્ષાના વેશ પહેરી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. ४ न सम्यग् भवन्तः-पुनर्मोहोदयाद् गौरवत्रयान्यतमावेशान्मोक्षमार्गे न प्रवर्त्तमाना इत्यर्थः; तथा कामैः भोगाभिलाषैः विदह्यमानाः=अभिलषितविषयानवाप्त्या कषायानलेनान्तस्तप्यमानाः गृद्धाः सातादिगौरवलोलुपाः, अध्युपपन्नाम्-विषयसुखनिमग्नमानसाः आख्यातं तीर्थङ्करप्ररूपितं समाधिम्-उपशमम् अजोषयन्तः असेवमानाः सन्तः शास्तारमेव-शिक्षयितारमेव,यद्वा-तीर्थङ्करादिकमेव परुषकक्ष निन्दावचनं वदन्ति । अत्र-एव शब्देनेदमुक्तं भवति-एवं तीर्थङ्करादिः सर्वप्राणिसुखावहं दुरन्तसंसारदुःखविध्वंसकं शाश्वतिकशिषपदप्रापकं दयामयं धर्म परमकरुणया कल्याणाय भवन्तः " पुनः मोहके उदयसे तीन गौरवोंमें से किसी एक गौरवके आवेशसे मुक्ति मार्गमें प्रवृत्तिसे शून्य ही रहते हैं । भोगोंकी अभिलापासे वे रातदिन जलते रहते हैं । जब इन्हें अभिलषित विषय नहीं मिलता है तो उस समय वे कषायरूपी अग्निसे संतप्त बन कर सातादिक गौरवोंमें लोलुपी बने रहते हैं । इनकी वैषयिक सुखोंमें मानसिक वृत्ति चलायमान होती रहती है । तीर्थङ्कर प्रभुसे प्ररूपित समाधिभावउपशमभावसे रहित ही बने रहते हैं । समझाने पर उल्टे ये समझानेवालेको ही कठोर वचन बोलकर उनकी भर्त्सना करते हैं-रूक्ष निंदास्मक वचन बोलते हैं। सूत्रमें "शास्तारमेव" जो यहां 'एव' पदका प्रयोग हुआ है उससे यह बात मालूम होती है कि-जो तीर्थङ्कर भगवान सर्वप्राणिओंको सुखकारक, इस दुरंत संसारके दुःखोंका विनाशक शाश्वतिक शिवपदकी प्राप्तिका हेतु और दयामय ऐसे धर्मकी परम करुणासे जीवोंके कल्याणके निमित्त प्ररूपणा करते हैं, ऐसे तीर्थङ्करोंकी साधु तो मनी लय छे, छतi ५ ते “न सम्यगू भवन्तः” पुन: મોહના ઉદયથી ત્રણ ગૌરવમાંના એક ગૌરવના આવેશથી મુક્તિમાર્ગની પ્રવૃત્તિથી દૂર બની જાય છે. ભેગની અભિલાષાથી તે રાતદિવસ બળતો રહે છે. જ્યારે તેને ઈચ્છિત વિષય નથી મળતું ત્યારે તે કષાયરૂપી અગ્નિથી સંતપ્ત બની સાતાદિક ગૌરવોમાં લેલુપી બની રહે છે. તેની વિષયિક સુખમાં માનસિક વૃત્તિ ચલાયમાન થતી રહે છે. તીર્થંકર પ્રભુએ પ્રરૂપિત ઉપશમભાવથી રહિત બની જાય છે. સમજાવવાથી તે ઉલટ સમજાવનાર તરફ જ કઠેર વચને બેલી એની भानहानि ४२ छ-निहाम क्यनो मोसे छे. सूत्रमा “शास्तारमेव " महिने 'एव' पहनी प्रयोग छ, अनाथी से बात मासुम ५ छ, तीर्थ४२ भगवान सर्व પ્રાણને સુખકારક, આ દુરન્ત સંસારના દુઃખોના વિનાશક, શાશ્વતિક શિવપદની પ્રાપ્તિના હેતુ અને દયામય એવા ધર્મની પરમ કરૂણાથી જેના કલ્યાણ નિમિત્ત પ્રરૂપણ કરે છે. એમની આજ્ઞાનું પાલન કરવું તે દૂર રહ્યું, પણ એમને
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
आचाराङ्गसूत्रे
समुपदिशति, तदाज्ञापरिपालनं तु दूरतोऽपास्तं; प्रत्युत परुषवचनेन तमेवाक्षिपन्ति, तद्यथा - भगवान् प्रमादी षड्लेश्याधारी गोशालकरक्षणेन स्खलितः इत्यादि । तदेत्सर्वं तेषां प्रबलमिध्यात्वोदयविलासमात्रमिति नवमाध्ययनचतुर्थी देशवृत्तौ स्पष्टीभविष्यति ॥ सू० ३ ॥
ते स्वयं भ्रष्टाः कुशीला न केवलं शास्तारं परुषं वदन्ति, अपरानपि साधून परुषं वदन्तीत्याह--' सीलमंता' इत्यादि ।
आज्ञा का पालन करना तो दूर रहा, परंतु वे कुशील उनका ही परुष (कठिन) वचनोंसे तिरस्कार करते हैं, कहते हैं कि "भगवान तो प्रमादी थे, षड्लेश्याओंको धारण करते थे, गोशालाके रक्षण करने से वे चूक गये थे" । इस प्रकार उनका कहना प्रबल मिथ्यात्वके उदयका एक विलासमात्र है; यह बात हम नौमे अध्ययनके चतुर्थ उद्देशमें स्पष्ट करेंगे ।
वे वेषधारी साधुका बाना इसलिये पहिर लिया करते हैं कि इस बानेसे हमें खाने पीनेको निश्चिन्ततासे मिल जाया करेगा; नहीं तो कौन पूछे ! विषयकषायोंके ये पिण्ड होते हैं। थोड़ी २ सी बातों में लड़नेझगड़ने को तैयार हो जाते हैं । इन्हें साधुमर्यादा क्या है ? इस तकका भी भान नहीं होता ! मौजसे खाना और तीन गौरवोंके वश रहना एक यही इनका लक्ष्य रहता है || सू०३ ॥
(6
स्वयंभ्रष्ट वे कुशील सिर्फ अपने शास्ताके प्रति ही कठोर वचनों का प्रयोग करते हैं, सो बात नहीं; किन्तु अन्य साधुओंसे भी यहा-तहा જ કઠણ વચનાથી તિરસ્કાર કરે છે કે ભગવાન તેા પ્રમાદી હતા, ષટ્લેયાધારી હતા, ગૌશાળાનું રક્ષણ કરવાથી તેએ ચૂકી ગયા પ્રકારે તેનું કહેવું પ્રમળ મિથ્યાત્વના ઉદયનો એક વિલાસ માત્ર છે. નવમા અધ્યયનના ચોથા ઉદ્દેશમાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવશે.
ता.
ܙܕ
આ
આ વાત
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
તે વેષધારી સાધુના વેષ એ માટે પહેરી રાખે છે કે એ વેષથી ખાવા પીવાનું તા વગર ચિન્તાએ મળતું રહે છે. નહિ તા કેણુ ભાવ પૂછે. વિષયકષાયેાના પિંડરૂપ તે જરા જરા વાતમાં લડવા-ઝગડવા તૈયાર થઇ જાય છે. સાધુમાઁદા શું છે ? એનું તેને ભાન નથી હેાતું. મોજથી ખાવુ અને ત્રણ ગૌરવના વશ રહેવુ' આ જ તેનું લક્ષ હાય છે. (સૂ૦ ૩ )
જાતે ભ્રષ્ટ અનેલ તે કુશીલ ફક્ત પોતાના આચાય ગુરૂ આદિ પ્રત્યે જ કઠોર વચનાના પ્રયાગ કરે છે એ વાત નથી; પરંતુ બીજા સાધુઓથી પણ એ भावान व्यवहार १रे छे. या वातने प्रगट उरतां सूत्रार हे छे “सीलमंता १४त्यादि.
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. ४
___३२१ मूलम्-सीलमंता उवसंता संखाए रयिमाणा 'असीला' अणुवयमाणस्स बितिया मंदस्स बालया ॥ सू०४॥ ___ छाया--शीलवन्त उपशान्ताः संख्यया रीयमाणाः 'अशीलाः ' अनुवदतः द्वितीया मन्दस्य बालता ।। मू० ४॥ ___टीका--ये साधवः शीलवन्तः अष्टादशशीलाङ्गसहस्रधराः, यद्वा महाव्रतपञ्चेन्द्रियकषायनिग्रह-गुप्तित्रय-धारिणः, अतएव उपशान्ताः क्षान्त्यादिगुणयुक्ताः, 'शीलवन्तः' इत्यने नैव कषायोपशमार्थस्य गतार्थत्वात्पुनः 'उपशान्ताः' इति विशेषणं कषायनिग्रहस्य माधान्यं बोधयितुमुक्तम्। तथा-सङ्ख्यया हेयोपादेयमज्ञया व्यवहार करते हैं। इसी बातको प्रकट करने के लिये सूत्रकार कहते हैं "सीलमंता" इत्यादि।
जोसाधु अठारह हजार (१८०००) शीलोंके भेदोंको धारण करनेवाले हैं, अथवा पंच महाव्रतोंके पालक पंचेन्द्रियों एवं कषायोंका निग्रह करनेवाले
और गुप्तित्रयके धारक हैं, तथा इसीसे जोक्षमा आदि सद्गुणोंसे विभूषित हैं, हेय और उपादेयके विवेकपूर्वक संयममार्गमें जो लवलीन हैं। उन्हें भी ये कुशील “ये अशील हैं-ये चारित्रसे रहित हैं। ऐसा कहते हैं। यह इन अवसन्न-पासत्थादिरूप कुशीलोंकी दूसरी अज्ञानता है। प्रथम तो उनकी यही बड़ी भारी अज्ञानता है--जो ये स्वयं चारित्रसे भ्रष्ट हुए हैं और दूसरी अज्ञानता यह है कि जो ये चारित्रशालियोंको भी अचारित्री-भ्रष्ट कहते हैं । सूत्रमें " शीलवन्तः” इस पदसे ही कषायोंके उप. शमनरूप अर्थकी प्रतीति हो जाती है। फिर भी "उपशान्ताः" ऐसाजो पद देकर उनका स्वतन्त्ररूपसे अभाव प्रदर्शित किया है, उसका मतलब केवल कषायोंके निग्रहकी प्रधानता प्रकट करना ही समझना चाहिये ।
જે સાધુ અઢારહજાર (૧૮૦૦૦) શલોના ભેદને ધારણ કરવાવાળા છે, અથવા પાંચ મહાવ્રતના પાલક પંચેન્દ્રિયે અને કષાયે નિગ્રહ કરવાવાળા અને ગુણિત્રયના ધારક છે. અને એથી જે ક્ષમા આદિ સદ્ગુણોથી વિભૂષિત છે, હેય અને ઉપાદેયના વિવેકપૂર્વક સંયમ માર્ગમાં જે લવલીન છે, એમને પણ તે કુશીલ “ આ અશીલ છે– આ ચારિત્રથી રહિત છે” એમ કહે છે, આ તે અવસન્નપાસસ્થાદિ રૂપ કુશીલેની બીજી અજ્ઞાનતા છે. પહેલી તે તેની આ મોટી અજ્ઞાનતા છે કે તે સ્વયં ચારિત્રથી ભ્રષ્ટ થઈ ગયા છે, અને બીજી અજ્ઞાનતા આ છે કે જે यात्रिजीमोने पशु अयात्रिी श्रष्ट हे छे. सूत्रमा “ शीलवन्तः " मा ५४थी ४ पायान। उपशमन३५ अर्थनी प्रतीति तय छे. छतi my उपशान्ताः "
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૨૨૨
आचारागसूत्रे रीयमाणाः-संयममार्गे प्रवर्तमानाः सन्ति तान् 'अशीला: चारित्रवर्जिता एते' इति अनुवदतः प्रतिवदतः मन्दस्य अवसन्नपार्श्वस्थादेरेषा द्वितीया बालतास्ति । अत्र ज्ञानगन्धित्वात् स्वयं चारित्रभ्रष्टा अभूवनिति प्रथमा, द्वितीया तु अन्यसाधून् प्रति 'भ्रष्टाः ' इति कथनरूपेति भावः ॥सू०४॥
केचिद् ऋजुमतयः स्वयमशक्ता अपि साध्वाचारं प्रशंसन्तीत्याह'नियमाणा' इत्यादि ।
मूलम् -नियट्रमाणा वेगे आयारगोयरमाइक्खंति ॥सू०५॥ छाया--निवर्तमाना वैके आचारगोचरमाख्यान्ति ॥ मू० ५ ॥
टीका--वा=अथवा एके-केचित् निवर्तमानाः स्वयं संयमाराधनां सम्यक्तया कर्तुमसमर्थतया ततो निवृत्ता अपि आचारगोचरं-मूलोत्तरगुणं अख्यान्ति-शुद्धतया वर्णयन्ति, तेषां द्वितीया बालता नास्तीति भावः ॥ सू० ५ ॥
जो शीलसंपन्न हैं-उपशान्त हैं, हेय और उपादेयके विवेकपूर्वक संयममार्गमें लगे हुए हैं उन्हें ये कुशील अचारित्री कह कर अपनी अज्ञानता प्रदर्शित करते हैं ॥सू०४॥
कोई २कुशील (शिथिलाचारी)ऋजुमतियुक्त होते हैं। ये चारित्रके भारको वहन करनेके लिये असमर्थ होते हुए भी साधुके आचारको प्रशंसा करते हैं । इसी बातको प्रकट करनेके लिये सूत्रकार कहते हैं "नियमाणा" इत्यादि___अथवा कोई २ कुशील (शिथिलाचारी) स्वयं संयमकी समीचीन आराधना करने में असमर्थ होनेसे उससे दूर रहते हैं, तो भी मूलगुण और उत्तरगुणोंकी शुद्धतासे प्रशंसा करते हैं । इनके द्वितीया बालता (अज्ञानता) नहीं होती।
એવું જે પદ છે તે સ્વતંત્રરૂપથી કષાના અભાવ પ્રદર્શિત કરે છે. આનો અર્થ કેવળ કષાયેના નિગ્રહની પ્રધાનતા પ્રગટ કરવા માટે જ કહેવાયાનું સમજવું જોઈએ.
જે શીલસંપન્ન છે–ઉપશોન્ત છે, હેય અને ઉપાદેયના વિવેકપૂર્વક સંયમ માગમાં લાગેલા છે એમને તે કુશીલ ચારિત્ર વગરના કહી પિતાની અજ્ઞાનતાનું प्रहशन ४२ छ. (सू०४)
કઈ કઈ કુશલ ( શિથિલાચારી) હલકી મતિથી ભરેલા હોય છે. ચારિત્રના ભારને એ વહન કરી શકતા નથી, છતાં પણ સાધુના આચારની प्रशसा ४२ छ. ॥ पातने प्रगट ४२ता सूत्रा२ ४ छ “नियट्टमाणा" त्यादि.
અથવા કે કોઈ કુશીલ (શિથિલાચારી) સ્વયં સંયમના આરાધના કરવામાં અસમર્થ હેવાથી એનાથી દૂર રહે છે તે પણ મૂળગુણ અને ઉત્તરગુણની
श्री आयागसूत्र : 3
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. ४ सदसद्विवेकभ्रष्टाः किं कुर्वन्ती ? त्याकाङ्क्षायामाह-'नाणभट्ठा' इत्यादि।
मूलम्-नाणब्भट्ठा दंसणलूसिणो नममाणा वेगे जीवियं विप्परिणामंति ॥ सू० ६॥
छाया-ज्ञानभ्रष्टा दर्शनलूषिणो नमन्त एके जीवितं विपरिणामयन्ति ॥५०६॥
टीका-एके-केचन दर्शनलूषिणः सम्यक्त्वपतिताः, अतएव ज्ञानभ्रष्टाः हेयोपादेयबुद्धिविच्युताः, नमन्तो वा आचार्यादीन् द्रव्यतः प्रणमन्तोऽपि जीवितं= स्वात्मानं विपरिणामयन्ति परिवर्तयन्ति-सम्यक्चारित्रा विध्वंसयन्तीत्यर्थः सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रलक्षणान्मोक्षमार्गाद् भ्रश्यन्तीति भावः ॥ सू० ६॥
भावार्थ-शुद्ध संयमकी आराधना नहीं हो सकनेके कारण कोई २ कुशील उस संयमकी पालनासे यद्यपि दूर रहते हैं, फिर भी उस संयमको शुद्ध रीतिसे पालनेवालोंकी वे निंदा नहीं करते-उन्हें 'ये भ्रष्ट हैं, ऐसा नहीं समझते; अतः ये प्रथम बालतासे युक्त होते हुए भी दूसरी बालतासे रहित माने जाते हैं । सू०५ ॥
जो सत् और असत्के विवेकसे भ्रष्ट हैं, वे क्या करते हैं ? इस प्रकार की आकांक्षा होने पर सूत्रकार कहते हैं-" नाणभट्ठा" इत्यादि
कोई २ बकुश सम्यक्त्वसे पतित होनेकी वजहसे, हेय और उपादेयवाली बुद्धिसे रहित होते हुए, आचार्यादिकोंके लिये द्रव्यरूप नमस्कार से नमन करते हैं तो भी अपनी आत्माको सम्यक्त्व चारित्रसे पतित ही बनाये रहते हैं। ऐसे जीव सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान और सम्यकचारित्ररूप मोक्षमार्गसे सदा भ्रष्ट हैं, ऐसा समझना चाहिये ॥सू०६॥ શુદ્ધતાથી પ્રશંસા કરે છે. એને બીજી બાળતા (અજ્ઞાનતા) નથી હોતી.
ભાવાર્થ –શુદ્ધ સંયમની આરાધના ન કરી શકવાને કારણે કઈ કઈ કુશીલ તે સંયમની પાલનાથી જે કે દૂર રહે છે તે પણ સંયમને શુદ્ધ રીતિથી પાળવાવાળાની નિંદા તે નથી કરતે-એમને એ ભ્રષ્ટ છે એમ નથી સમજતો. આથી એ પ્રથમ બાલતાથી યુક્ત હોવા છતાં પણ બીજી બાલતાથી રહિત मानवामां आवे छे. (सू० ५)
જે સત્ અને અને અસત્તા વિવેકથી ભ્રષ્ટ છે તે શું કરે છે, આ પ્રકારની Asial पायी ४ छ नाणभट्ठा ध्त्यादि.
કઈ કઈ બકુશ સમ્યક્ત્વથી પતિત થવાના કારણે હેય અને ઉપાદેયવાળી બુદ્ધિરહિત બની આચાર્યાદિકોને દ્રવ્યરૂપ નમસ્કારથી નમન કરે છે, તે પણ તે પિતાના આત્માને સમ્યકત્વચારિત્રથી પતિત જ બનાવી રાખે છે, એવા જીવ સમ્યગ્દર્શન, સન્યજ્ઞાન અને સમ્યકૂશ્ચારિત્રરૂપ મોક્ષ માર્ગથી સદા ભ્રષ્ટ છે એવું समान. (सू०६)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
आचाराभस्त्रे किश्च-'पुट्ठा' इत्यादि। ___ मूलम्-पुट्ठा वेगे नियति जीवियस्सेव कारणाा, णिक्खंतंपि तेसिं दुन्निक्खं भवइ ॥ सू०७ ॥
छाया-स्पृष्टा वैके निवर्तन्ते जीवितस्यैव कारणात् , निष्क्रान्तमपि तेषां दुनिष्क्रान्तं भवति ॥ सू०७॥
टीका-एके-केचन स्पृष्टाः परीषहोपसर्गरुपद्रुताः सन्तः जीवितस्यैव कारणात्=क्षणभङ्गुरजीवनस्य सुखार्थ निवर्तन्ते-संयमात्पृथग् भवन्ति । तेषां चारित्रच्युतानां निष्क्रान्तमपि-निष्क्रमणमपि दुनिष्क्रान्तं भवति-भूलोत्तरगुणविघातेन निरर्थकं भवति । चारित्रपरिभ्रष्टानां गृहानिष्क्रमणं न श्लाघनीयं भवति, प्रत्युत गर्हणीयमेवेति भावः ॥ सू० ७॥
तथा-"पुट्ठा" इत्यादि।
कोई २ बकुश परीषह और उपसर्गों से बाधित बन कर अपने प्यारे जीवनके विनाशके भयके कारणसे गृहीत संयममार्गमें भ्रष्ट हो जाते हैं । अर्थात् ये जहां भी जीवनके कष्टकारी विपत्तिरूप विभीषिका से उपद्रवित होते हैं शीघ्र ही वहां इस क्षणभंगुर जीवनको सुख मिले' इस चाहनासे संयममार्गसे हट जाते हैं। ऐसे चारित्रसे पतित हुए भयशीलोंकी पूर्वकालगृहीत प्रव्रज्या-दीक्षा मूल और उत्तरगुणोंके विघातसे निरर्थक हो जाती है। ठीक बात है-जो चारित्रसे भ्रष्ट हो चुके हैं, उनका गृहसे निकलना-गृहका परित्याग करना प्रशंसनीय नहीं होता है; उल्टा निंदनीय ही माना जाता है।
भावार्थ-कोई २ बकुश क्षणभंगुर जीवनको सुखी करनेके अभितथा-" पुढा” त्याह!
કેઈ કોઈ બકુશ પરિષહ અને ઉપસર્ગોથી ગભરાઈ પિતાના પ્યારા જીવનના વિનાશના ભયના કારણથી ગ્રહણ કરેલા સંયમ માર્ગથી ભ્રષ્ટ થઈ જાય છે. અર્થાત્ એ જ્યાં પણ જીવનને કષ્ટકારી કઈ પણ આપત્તિ-વિપત્તિરૂપ કારણથી ઉપદ્રવિત બને છે. તરત જ ત્યાંથી આ ક્ષણભંગુર જીવનનું સુખ મળે એવી ચાહનાથી તે સંયમ માર્ગથી દૂર થાય છે. એવા ચારિત્રથી પતિત બનેલા ભયશીલની પૂર્વ કાળમાં ગ્રહણ કરેલી દીક્ષા મૂળ અને ઉત્તર ગુણેના વિઘાતથી નિરર્થક બેની જાય છે. ઠીક વાત છે. જે ચારિત્રથી ભ્રષ્ટ બનેલા છે. એમનું ઘરમાંથી નિકળવું પ્રશંસનીય બનતું નથી, ઉલટું નિંદનીય માનવામાં આવે છે.
ભાવાર્થ –કોઈ કેઈ બકુશ ક્ષણભંગુર જીવનને સુખી કરવાના અભિપ્રા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. ४ किश्च–'बालवयणिज्जा' इत्यादि।
मूलम्-बालवयणिज्जा हु ते नरा, पुणो पुणोजाइंपकप्पंति, अहे संभवंता विदायमाणा "अहमंसति" विउकसे, उदासीणे फरुसं वयंति, पलियं पकत्थे, अदुवा पकत्थे अतहेहि, तं वा मेहावी जाणिज्जा धम्मं ॥ सू० ८॥
छाया--बालबचनीया हु ते नराः, पुनः पुनर्जाति प्रकल्पयन्ति, अधः संभवन्तः विद्वायमानाः 'अहमस्मीति' व्युत्कर्षयेयुः, उदासीनान् परुषं वदन्ति, पलितं प्रकथयेत् , अथवा प्रकथयेत् अतथ्यैः, तन्मेधावी जानीयाद् धर्मम् ॥८॥
टीका-यतः जीवितमुखाथै चारित्रविच्युता अतस्ते नरा बालवचनीयाःबालानाम् आपामरजनानां वचनीयाः-निन्दनीया भवन्ति, किंच ते पुनः पुनर्जातिम् =एकेन्द्रियादिपुत्पत्तिं प्रकल्पयन्ति-प्रकुर्वन्ति । चारित्रपरिवर्जनेनानन्तानन्तवारं चतुर्गतिकसंसारे जन्ममरणान्यनुवर्तमाना अरहट्टघटीयन्त्रन्यायेन परिवर्तन्त इति भावः ।
किञ्च-अधः संभवन्तः संयमस्थानात्पतन्तः विद्वायमानाः-पण्डितम्मन्याः प्रायसे ही परीषहादिकोंके आने पर संयममार्गको छोड़ देते हैं। ऐसे जीवोंकी पूर्वकालिक प्रव्रज्या भी निरर्थक हो जाती है । सू०७॥
तथा--"बालवयणिज्जा" इत्यादि--
क्यों कि ये बकुश जीवनको सुखी करनेके अभिप्रायसे चारित्रसे भ्रष्ट बनते हैं, इसीलिये पामर जैसे प्राणियों तकसे भी निंदनीय होते हैं। ऐसे जीव बार २ एकेन्द्रियादिक पर्यायों में अपनी उत्पत्ति करते रहते हैं-अर्थात् गृहीत चारित्रके त्यागसे अनन्तानन्त बार चतुर्गतिस्वरूप संसारमें जन्म और मरणके चक्कर में पड कर अरहट्ट-घटीयंत्रकी तरह भ्रमण किया करते हैं।
ये संयमस्थानसे नीचे गिरते हैं, फिर भी अपनेको पण्डित मानते યથી જ પરિષહ આદિ આવતાં સંયમમાગને છેડી દે છે. એવા જીવોની પૂર્વક Cas अनन्या पण निश्थ मनी लय छे. (सू०७)
तथा-“बालवयणिज्जा" त्याहि !
કેમ કે એ બકુશ જીવનને સુખી કરવાના અભિપ્રાયથી ચારિત્રથી ભ્રષ્ટ બને છે. આ માટે પામર જેવા પ્રાણીઓથી પણ નિંદનીય બને છે. એવા જીવ વારંવાર એકેન્દ્રિયાદિક પર્યાયમાં પિતાની ઉત્પત્તિ કરતા રહે છે, અર્થાત ગૃહીત ચારિત્રના ત્યાગથી અનન્તાનતવાર ચતુર્ગતિસ્વરૂપ સંસારમાં જન્મ અને મરણના ચક્કરમાં પડી અહટઘટીયંત્રની માફક ભ્રમણ કિયા કરે છે.
તે સંયમ સ્થાનથી નીચે પડે છે, છતાં પણ પોતાની જાતને પંડિત માને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
आचारागसूत्रे 'अहमस्मीति 'अहमेव बहुश्रुतोऽस्मीति प्रत्येकं प्रलपन्तस्ते व्युत्कर्षयेयुः स्वं स्वमात्मानं प्रशंसन्ति, यथा-यदाचार्यों जानाति तन्मया मागेव ज्ञातमित्यादि । किञ्च-उदासीनान्-उपशान्तकषायान् स्खलितहितकथनप्रवृत्तानऽन्यानपि परुषं वदन्ति आक्षिपन्ति । तदेव दर्शयति-पलितमित्यादि, पलितं प्राक्तनं दीक्षाग्रहणात्याकालिकचरितं काष्ठभारवहनादिकं प्रकथयेयुः-प्रवदन्ति-'पूर्व तृणकाष्ठभारवाहनादिभिर्घष्टशिरसि तव नैकोऽपि केशो दृष्टिगोचरीभवति, एवंभूतस्त्वं किमिदानीमुपदेष्टुं प्रवृत्तोऽसि' इत्यादि। अथवा अतथ्यैः असद्भिर्दो षैः प्रकथयेयुः परुषं हैं। "मैं ही बहुश्रुत हूं"-इस प्रकार ये हरएकसे अपनी आश्लाघा किया करते हैं। इसमें ये कभी २ यह भी कह दिया करते हैं कि जो आचार्य जानते हैं वह तो मैं पहिलेसे ही जानताथा-आदि। तथा-जिन की कषायें उपशांत हो चुकी है, आत्महितसे भ्रष्ट बने हुए मनुष्योंको जो आत्महितके उपदेश करने में प्रवृत्त हैं ऐसे अन्य साधुजनोंका भी ये तिरस्कार करते हैं-उनके प्रति भी ये कठोर वचनोंका प्रयोग करते हैं । इसी बातको सूत्रकार " पलितं प्रकथयेत्" इत्यादि सूत्रांशसे प्रकट करते हैं । दीक्षा ग्रहण करनेके पहिलेके समयके आचरणका नाम पलित है। यदि कोई बकुश निर्मल संयम मार्गके आराधक साधुजनसे ऐसा कहे कि हम तुम्हें जानते हैं, तुम वे ही हो जो पहिले काष्ठका भार माथे पर ढोया करते थे । देखो; यही कारण है कि पहिले तृणकाष्ठके भारों को ढोते ढोते तुम्हारे माथे-शिरपर एक बाल भी नजर नहीं आ रहा है, तुम ऐसे हो; अब इस समय क्या हमें उपदेश देने के लिये प्रवृत्त हो?-इस प्रकारके कथनका नाम पलित कथन है । अथवा जो दोष उसमें न हों છે. “હું જ બહુશ્રુત છું ” આ પ્રકારથી તે દરેકની સામે પોતાની બડાઈ હાંકયે રાખે છે. આમાં તે કઈ વખતે એવું પણ કહે છે કે આચાર્ય જે જાણે છે આ તે હું पडसेथी - anा छु. वि.
તથા–જેની કષાય ઉપશાન્ત થઈ ચૂકી છે, આત્મહિતથી ભ્રષ્ટ બનેલા માણસને જે આત્મહિતને ઉપદેશ આપવામાં પ્રવૃત્ત છે એવા અન્ય સાધુજનોને પણ તે તિરસ્કાર કરે છે. એના તરફ કઠોર વચનને પ્રયોગ કરે
2॥ पातने सूत्र२ " पलितं प्रकथयेत्” त्या सूत्रांशथी प्रगट ४२ छ. દીક્ષા લીધા પહેલાંના સમયના આચરણનું નામ પલિત છે, કદી કોઈ બકુશ નિર્મલ સંયમ માર્ગના આરાધક સાધુજનને એમ કહે કે હું તમને જાણું છું તમે તે એ છે કે પહેલાં લાકડાના ભારા માથે ઉપાડતા હતા. જુઓ; આ કારણે તમારા માથામાં એક પણ વાળ નજરે પડતા નથી, તમે તો એવા છે,
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धृताख्यान अ. ६. उ. ४
_३२७ प्रवदन्ति, यथा-'त्वं हिंसको मृषावादी स्वयं पतितोऽसि, किमन्यमुपदिशसी'त्यादि । सूत्रे 'विउकसे' 'पसत्थे' इत्यत्र आषत्वादेकवचनम् । उपसंहरन्नाह-तं मेहा वी' इत्यादि, तत्-तस्मात् कारणात् मेधावी-साधुमर्यादाव्यवस्थितो मुनिः धर्म=श्रुतचारित्रलक्षणं जानीयात् सम्यग् भावयेत् , न तु धर्मात्पचलितो भवेत्।०८। ऐसे अविद्यमान दोषोंसे उसे तर्जित-तिरस्कृत करना; जैसे-तुम हिंसक हो, मृषावादी हो, स्वयं पतित हो, दूसरोंके लिये क्या उपदेश देते हो? इत्यादि । उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते है-"तं मेहावी" इत्यादि। इसलिये साधुमर्यादामें व्यवस्थित मेधावी मुनि श्रुतचारित्ररूप धर्मकी अच्छी तरहसे भावना भाता रहे-उसे सम्हालता रहे, धर्मसे कभी भी प्रच्युत न होवे।
भावार्थ--जो बकुश क्षणिक इस जीवनको सुखित बनानेकी इच्छा से चारित्ररूप धर्मसे च्युत हो जाते हैं, जगतके छोटे से भी छोटे प्राणी उनकी निंदा और हंसी करते हैं। चारित्रभ्रष्ट जीवोंका अनन्तानन्त काल एकेन्द्रियादिक जीवोंकी पर्यायमें ही व्यतीत होता है। चारित्रभ्रष्ट हो कर भी जो अपने को अच्छा समझते हैं-अपने भीतर बहुश्रुत होनेका जो अभिमान करते हैं-अन्य निर्मल चारित्र आराधक साधुओंके प्रति जो कठोर शब्दोंका प्रयोग करते हैं-उनका तिरस्कार करते हैं-पहिलेके उनके आचरणोंको ले कर जो उन्हें नीचा दिखानेका ત્યારે આજે અમને ઉપદેશ આપવા આવ્યા છે. આ પ્રકારના કથનનું નામ પલિત છે. અથવા જે દોષ એનામાં ન હોય એવા પગ-માથા વિનાના દે લગાડી તિરસ્કૃત કરવા; જેમ કે-તમે હિંસક છો, ખોટું બેલનારા છે, સ્વયં પતિત છો ફરી બીજાને શું ઉપદેશ આપે છે વગેરે. ઉપસંહાર કરતાં સૂત્રકાર કહે છે કે"तं मेहावी" त्या ! 20 माटे साधु-महिमा व्यवस्थित मेधावी भुनि श्रुतयारित्र. રૂપ ધર્મની ભાવના ભાવતા રહે, એને સાંભળતા રહે. ધર્મથી કદિ પણ પાછા ન હઠે.
ભાવાર્થજે બકુશ ક્ષણિક આ જીવનને સુખી બનાવવાની ઈચ્છાથી ચારિત્રરૂપ ધર્મથી પાછા હઠે છે આવા સાધુની જગતમાં નાના મેટા એની નિંદા અને હાંસી કરે છે. ચારિત્રભ્રષ્ટ અને અનન્તાનંત કાળ સુધી એકેન્દ્રિયાદિક જેની પર્યાયમાં સમય વ્યતીત થાય છે. ચારિત્રબ્રણ બનીને પણ જે પિતાને સારા સમજે છે, પોતાની અંદર બહુશ્રત હોવાનું અભિમાન કરે છે. બીજા નિર્મળ ચારિત્ર આરાધક સાધુ તરફ જે કઠોર શબ્દોને પ્રયોગ કરે છે– તેને તિરસ્કાર કરે છે, પહેલા તેના આચરણેને દાખલો આપી તેને નીચા
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८
आचारागसूत्रे चारित्रविच्युतं बालमाचार्यादिरेवं शिक्षयेदित्याह-'अहम्मट्टी' इत्यादि ।
मूलम्-अहम्मट्टी तुमंसि णाम बाले,आरंभट्ठी अणुवयमाणे 'हण पाणे' घायमाणे, हणओ वावि समणुजाणमाणे, घोरे धम्मे उदीरिए' उवेहइ णं अणाणाए एस विसपणे वितहे वियाहिएत्तिबेमि ॥ सू० ९॥
छाया-अधर्मार्थी त्वमसि नाम बालः, आरम्भार्थी अनुवदन् 'प्रागान-जहि' घातयन् , घ्नतश्चापि समनुजानानः, घोरः धर्मः उदीरितः, उपेक्षसे तम् अनाज्ञायाम् एष विषण्णः वितर्दः व्याख्यातः-इति ब्रवीमि ॥ सू० ९॥
टीका-हे शिष्य ! यतस्त्वम् आरम्भार्थी-पड्जीवनिकायोपमर्दनप्रवृत्तः 'प्राणान्पाणिनः जहि-मारय' इति अनुवदन्=पुनः पुनब्रुवन् , तथा अपरैः घातयन् , घ्नतश्चापि समनुजानानः अनुमोदयन् असि, तस्मात्त्वं बालो नाम अज्ञतया प्रयत्न करते हैं, अविद्यमान दोषोंसे जो उन्हें दूषित प्रकट करते हैं ऐसे जीव साधुमर्यादासे बाह्य हैं । इनमें प्रथम नंबरकी बालताके साथ २ द्वितीय नंबरकी बालता रही होती है । इसलिये मुमुक्षु साधुका कर्तव्य है कि वह कभी भी किसी अन्य साधुके प्रति परुष (कठिन) शब्दोंका प्रयोग न करे, तभी जाकर श्रुतचारित्ररूप धर्मका वह संरक्षण और पालन कर सकता है । सू०८॥
चारित्रसे भ्रष्ट हुए बालजीवोंको आचार्य किस प्रकारसे संबोधे? इस बातको प्रकट करनेके लिये सूत्रकार कहते हैं-"अहम्मट्टी" इत्यादि।
बाल शिष्यको संबोधन करते हुए आचार्य कह रहे हैं कि हे शिष्यो! तुम षड्जीवनिकायों के उपमर्दनरूप आरम्भमें प्रवृत्त हो; क्यों कि तुम “प्राणियोंको मारो" इस प्रकार बार २ कहते हो, और दूसरों દેખાડવાનો પ્રયત્ન કરે છે. પગ-માથા વિનાના દેશોથી જે તેને દેષિત પ્રગટ કરે છે, એવા જીન સાધુ મર્યાદાથી બાહ્ય છે. તેમાં પહેલા નંબરની બાલતાની સાથે સાથે બીજા નંબરની બાલતા (અજ્ઞાનતા) રહી હોય છે. માટે મુમુક્ષુ સાધુનું કર્તવ્ય છે કે કઈ પણ વખતે બીજા સાધુ પ્રત્યે કઠણ શબ્દનો પ્રયોગ ન કરે, તો જ તે શ્રતચારિત્રરૂપ ધર્મનું સંરક્ષણ અને પાલન કરી શકે છે. (સૂ૦૮)
ચારિત્રથી ભ્રષ્ટ બનેલા બાલજીને આચાર્ય કયા પ્રકારે સંબધે ? આ વાતને प्रगट ४२वा भाटे सूत्रधार ४ छे. “ अहम्मदी" त्यादि.
બાળશિષ્યને સંબોધન કરીને આચાર્ય કહે છે કે, હે શિષ્યો ! તમે ષડ્રેજીવનિકાયના ઉપમદનરૂપ આરંભમાં પ્રવૃત્ત છે, કેમ કે તમે–“પ્રાણીઓને મારે” આ પ્રકારે વારંવાર કહે છે અને બીજાઓથી તેને ઘાત કરાવે છે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. ४. प्रसिद्धोऽसि, तथा अधर्मार्थी अधर्माभिलाषी असि। किश्च-घोरः दुःखमयः कर्तुमशक्यः, धर्मः-साधूनामाचारः उदीरितः-तीर्थङ्करैः कथितः इत्यवधार्य अनाज्ञायांतीर्थङ्कराज्ञाबहिर्वी सन् तं-तीर्थङ्करोक्तं धर्मम् उपेक्षसे परित्यजसीत्यर्थः। आर्षवात्सूत्रे प्रथमपुरुषनिर्देशः । एषः एवंविधस्त्वादृशो जनः विषण्णः कामभोगमूच्छितः, अतएव वितदः षड्जीवनिकायोपमर्दनपरायणः व्याख्यातः तीर्थङ्करैः कथितः। तस्मात् इति ब्रवीमि त्वं मेधावी भूत्वा धर्म जानीयाः' इति पूर्वोक्तं, तथा वक्ष्यमाणं च कथयामि ॥ मू०९॥ से उन्हें मरवाते हो, तथा उन्हें मारनेवालोंकी तुम अनुमोदना करते हो। इसलिये तुम बाल हो-अज्ञरूपसे प्रसिद्ध हो । इस प्रकारकी प्रवृत्तिसे ही यह स्पष्ट मालूम होता है कि तुम अधर्माभिलाषी बने हुए हो। तीर्थडरों ने साधुओंका आचार बहुत कठिनतर बतलाया है-हरएक प्राणी उसे सहसा नहीं पाल सकता है - ऐसा निश्चय कर तुम उनकी आज्ञा के बहिर्वर्ती मत बनो। यदि ऐसा करते हो तो निश्चय है कि तुम उनके धर्मकी अवलेहना करते हो-उपेक्षा करते हो। तीर्थङ्करोंका यही आदेश है कि जो तुम्हारे जैसे मनुष्य कामभोगोंमें मूछित बने हुए हैं वे षड्जीबनिकाय के उपमर्दन करनेमें परायण माने गये हैं। इसलिये मैं कहता हूं कि तुम मेधावी बन कर धर्मको समझो। तथा और भी जो कुछ कहता हूं उसे सुनो। साधुको कृत, कारित और अनुमोदना एवं मन वचन और कायसे हिंसादिक पापोंका सर्वथा त्यागी होना चाहिये ऐसा तीर्थङ्कर प्रभुओंका मुख्य आदेश है यद्यपि-तुम स्वयं हिंसा नहीं તથા તેને મારવાવાળાઓની અનુમોદના કરે છે, આ માટે તમે બાળ છો–અજ્ઞ રૂપથી પ્રસિદ્ધ છે. આ પ્રકારની પ્રવૃત્તિથી એ સ્પષ્ટ માલૂમ થાય છે કે તમે અધર્મ અભિલાષી બન્યા છે. તીર્થંકરેએ સાધુઓનો આચાર ઘણું જ કઠિન બત છે, દરેક પ્રાણી તેને સહસા પાળી શકતા નથી, તે નિશ્ચય કરી તમે એમની આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરનાર ન બને. જો તમે એવું વર્તન રાખતા હો તો એ નિશ્ચય છે કે તમે તેના ધર્મની અવલેહના કરે છે–ઉપેક્ષા કરે છે. તીર્થંકરને એ આદેશ છે કે, જે તમારા જેવા મનુષ્ય કામોમાં મૂચ્છિત બનેલા છે તેઓ ષડૂજીવનિકાયને ઉપમર્દન કરવામાં પરાયણ માનવામાં આવેલ છે. આ માટે હું કહું છું કે, તમે મેધાવી બની ધમને સમજે, અને બીજું પણ જે કહું છું તે સાંભળો. સાધુએ કરવું, કરાવવું અને અનુમોદન આપવું અને મન વચન અને કાયાથી હિંસાદિક પાપોને સદા ત્યાગ કરે જોઈએ; એ તીર્થકર પ્રભુને મુખ્ય ઉદેશ છે. કદાચ તમે પોતે હિંસા ન કરતા હે; પરંતુ બીજા४२
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३०
आचारागसूत्रे इति ब्रवीमिति पूर्वसूत्रोपात्तं वक्ष्यमाणवचनमाह 'किमणेण भो' इत्यादि।
मूलम्-किमणेण भो ! जणेण करिस्सामित्ति मन्नमाणा एवं एगे विइत्ता मायरं पियरं हिच्चा णायओ य परिग्गहं वीरायमाणा समुहाए अविहिंसा सुव्वया दंता, पस्स दीणे उप्पइए पडिवयमाणे,वसट्टाकायरा जणालूसणाभवंति।सू०१०। ___ छाया--किमनेन भो ! जनेन करिष्यामीति मन्यमाना एवमेके विदित्वा मातरं पितरं हित्वा ज्ञातीन् च परिग्रहं वीरायमाणाः समुत्थाय अविहिंसाः सुव्रताः दान्ताः, पश्य दीनान् उत्पतितान् प्रतिपततः, वशार्ताः कातरा जनाः लूपका भवन्ति ॥ मू० १०॥
टीका--भो ! हे आत्मन् ! अनेन एतद्भवप्राप्तेन जनेन-मातापित्रादिस्वजनेन स्वार्थपरेण वस्तुतोऽनर्थरूपेण किं करिष्यामि-स्वकर्मविपाकावसरे नायं करते हो; परंतु फिर भी दूसरों को उस ओर लगाते हो, एवं उस काम के करनेवालोंकी अनुमोदना भी करते हो । अतः तुम्हारी इस प्रवृत्तिसे यही निश्चित होता है कि तुम अभी तक भी साधुमर्यादासे अनभिज्ञ बने हुए हो; इसलिये इस अज्ञताका त्याग करो। तुम तो समझदार हो, प्रयत्न करो; ताकि मुनिधर्मका वास्तविक स्वरूप समझ सको। आरंभार्थी बन कर अधर्माभिलाषी मत बनो ॥ सू० ९॥ _ " इति ब्रवीमि " इस प्रकार जो ९ में मूत्र में कहा है उसीके विषय को सूत्रकार कहते हैं-" किमणेण भो” इत्यादि।
जो पहिले संसारका परित्याग कर विरक्त साधु बन जाते हैं और पीछे उससे पतित बन गृहस्थ हो जाते हैं, उनके विषयमें सूत्रकार कथन करते हैं कि ये प्राणी प्रथम ऐसा विचार करते हैं " हे आत्मन् ! इस એને તે તરફ લગાડે છે, અને તેવા કામ કરવાવાળાઓની અનુમોદના પણ કરે છે, માટે તમારી આ પ્રવૃત્તિથી એ નિશ્ચિત થાય છે કે તમે હજી સુધી સાધુમર્યાદાથી અનભિજ્ઞ છે. માટે આ અજ્ઞતાને ત્યાગ કરે. તમે સમજદાર છે, પ્રયત્ન કરો, જેથી મુનિધર્મનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ સમજી શકે. આરંભાથી બની અધર્માભિલાષી ન બનો. (સૂ) ૯)
“इति ब्रवीमि" - अरे २ नवम सूत्रमा डेरा छे ये विषयने सूत्र४२ हे छे-“ किमणेण भो" त्याहि.
જે પહેલા સંસારને પરિત્યાગ કરી વિરક્ત સાધુ બની જાય છે, અને પાછળથી એનાથી પતિત થઈ ગૃહસ્થ થઈ જાય છે, એના વિષયમાં સૂત્રકાર કહે છે–એ પ્રાણ પ્રથમ એવો વિચાર કરે છે “હે આત્મન ! આ ભવમાં પ્રાપ્ત એવા
श्री आयागसूत्र : 3
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. ४ जनो मम शरणाय वा त्राणाय वा भविष्यतीति मन्यमानाः एके केचन धर्मकथादिश्रवणेन विदितसंसारस्वभावाः एवम् एतत्पकारकं संसारस्वरूपं विदित्वा-सर्वथानर्थमूलं विज्ञाय मातरं पितरम् , उपलक्षणतया पुत्रकलत्रमित्रादिकमपि, तथा ज्ञातीन्
बान्धवान् परिग्रहं-धनधान्यहिरण्यसुवर्णहादिकं च हित्वा-वैराग्यभावनया तृणवत्परित्यज्य वीरायमाणाः चारित्रग्रहणे सिंहवत्प्रवर्तमानाः समुत्थाय-प्रव्रज्यां गृहीत्वा अविहिंसाः पट्कायोपमर्दननिवृत्ताः,अतएव सुव्रताः पाणातिपातविरमणादिमहाव्रतधारिणः, दान्ताः इन्द्रियनोइन्द्रियदमनप्रवृत्ता भवन्ति । तान् उत्पतितान्= प्रबलमोहोदयेन संयमस्थानात् उत्प्लुत्य निर्गतान् प्रतिपततः कर्मगतिवैचित्र्यात्काभवमें प्राप्त स्वार्थमें तत्पर एवं वास्तविक दृष्टिसे अनर्थरूप माता-पिता आदि स्वजनसे मैं क्या करूँगा? ये मेरे क्या काम आयेंगे? जब मैं अपने शुभ और अशुभ कर्मके फलका भोक्ता बनंगा तब ये मुझे उसमें सहायक नहीं हो सकेंगे, न ये मुझे शरणभूत होंगे, और न ये मेरे रक्षक ही होंगे" ऐसे अध्यवसायसे प्रेरित हो कई एक जीव धार्मिक कथाओं के श्रवणसे संसारका स्वरूप जानकर और माता पिता तथा उपलक्षण से-पुत्र, कलत्र एवं मित्रादिकोंको, तथा बान्धवों, धन, धान्य, हिरण्य, सुवर्ण और मकान आदिको वैराग्यभावनासे वासित अन्तःकरण बन, तृणकी तरह छोड कर, चारित्रके ग्रहणमें सिंहकी तरह प्रवृत्तिशील बनते हुए दीक्षा धारण करते हैं, और षटकायके जीवोंकी हिंसासे दूर रहते हुए प्राणातिपातविरमण आदि पंच महाव्रतोंका आराधन करते हुए इन्द्रिय और मनका निग्रह करने में लवलीन रहते हैं। इतनी अवस्था तक भी पहुँचे हुए जीवोंको मोहका प्रबल उद्यका झकोरा कहां से कहां સ્વાર્થમાં તત્પર અને વાસ્તવિક દષ્ટિએ અનર્થરૂપ માતા-પિતા ઈત્યાદિ સ્વજન સાથે હું શું કરું ? આ લેગ મારા ક્યા કામમાં આવવાનાં ? જ્યારે હું મારા શુભ અને અશુભ કર્મના ફળને ભક્તા બનીશ ત્યારે એમાં એ મને સહાય કરી શકવાનાં નથી, ન એ મને આશ્રય આપશે, ને તે મારાં રક્ષક બનશે. આવા વિચારથી પ્રેરાઈને કેઈ એક જીવ ધાર્મિક કથાઓના શ્રવણથી સંસારનું સ્વરૂપ
Mणी, माता-पिता, स्त्री, पुत्र मुटुंग तेमाल भित्रो तथा धन, धान्य, डीस, મિતી. સુવર્ણ અને મકાન ઈત્યાદિને વૈરાગ્ય ભાવનાથી છેડી, ચારિત્રને ગ્રહણ કરવામાં સિંહની માફક પ્રવૃત્તિશીલ બની દીક્ષા ધારણ કરે છે, અને ષકાયના જીવોની હિંસાથી દૂર રહી પ્રાણાતિપાત વિરમણ વગેરે પાંચ મહાવ્રતની આરાધના કરતાં, ઈન્દ્રિય અને મનને નિગ્રહ કરવામાં તત્પર રહે છે આટલી અવસ્થા સુધી પહોંચેલા જીવને પણ મોહના પ્રબળ ઉદયને એક જ ઝપાટે ક્યાંથી
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२
आचाराङ्गसूत्रे
रागार गृहस्थावासे पुनर्निपततः, अतएव दीनान् शृगालवन्नीच भावप्रगतान् संसारदुःखव्याकुलान् पश्य - हे शिष्य ! अवलोकय । यतः वशार्त्ताः = कषायवशवर्त्तिस्वादार्त्तरौद्रध्यानयुक्ताः, कातराः शृगालसादृश्यं प्राप्य परीषहोपसर्गभीरखो ये ले जाकर पटक देता है - इसके लिये सूत्रकार " पश्य दीनान् उत्पतितान् प्रतिपततः " इस पंक्तिद्वारा प्रकट करते हैं
वे इसमें बतलाते हैं कि प्रबल मोहके उदयसे संयमस्थान से उछलकर निकलनेवाले वे जीव कर्मकी गतिकी विचित्रता से कारागारके तुल्य गृहस्थावास में जाकर ठहरते हैं और वहां शृगालकी तरह नीच मनोवृत्तिसे युक्त होते हुए सांसारिक दुःखोंसे व्याकुल होते रहते हैं । शिष्यको सम्बोधन कर सूत्रकार कहते हैं कि हे शिष्यो ! तुम देखो ! क्या से क्या वे बन जाते हैं। इस प्रकारके उनके परिवर्तन में छिपी हुई कौन वस्तु काम करती है कि जिससे मोहके उदयकी प्रबलता जागृत बन उनका सर्वसंहारक बनती है ? इसका उत्तर सूत्रकार " वशार्त्ताः कातराः जनाः लूषका भवन्ति" इस पंक्तिसे देते हैं । वे कहते हैं - इसमें प्रबल अपराध कषायवशवर्तिताका है । इतना सब कुछ करने पर भी वे जो प्रबल मोहके उदयसे पतित बना दिये जाते हैं, उसका प्रधान कारण उनका कषायोंसे युक्त होना है । कषायोंसे युक्त होने के कारण ही जीव आत एवं रौद्रध्यानवाले होते है । जिस प्रकार श्रृंगाल जरासा भी ध्वनि पाकर अपने स्थानसे भाग खडा होता है, उसी प्रकार ये भी परीषह और उपसर्ग आने पर, उनसे भयभीत बनकर अपने
उपाडी श्यां पछाडी हे छे. थे मंगे सूत्रअ२ " पश्य दीनान् उत्पतितान् प्रतिपततः” આ પંક્તિદ્વારા પ્રગટ કરે છે. તેઓ આમાં બતાવે છે કે પ્રબળ મેાહના ઉદયથી સચમસ્થાનથી ઉછળી કમની વિચિત્રતાથી જીવ કારાગારતુલ્ય ગૃહસ્થવાસમાં જઇ પડે છે. ત્યાં શૃગાલની માફક નીચ મનેાવૃત્તિથી યુક્ત બની સાંસારિક દુ:ખોથી વ્યાકુળ થતા રહે છે. શિષ્યને સબોધન કરતાં સૂત્રકાર કહે છે કે હું શિષ્યા ! તમે જુઓ; ઘડીમાં શુ થી શુ થઈ જાય છે. આ પ્રકારના એના પરિવર્તનમાં કઈ એવી છુપી વસ્તુ કામ કરે છે કે જેથી માહના ઉદયની પ્રમલતા જાગ્રત થઈ मेनो सर्व संहार १रे छे ? खाना उत्तर सूत्रार वशार्ताः कातराः जनाः लूषका भवन्ति” मा पंस्तिथी आवे छे. तेथे डे-यामां प्रमण अपराध કષાયવશવશવિતતાનેા છે. આટલું કરવા છતાં પણ માહના પ્રમળ ઉદય એને પતિત બનાવીદે છે. આનું પ્રધાન કારણ એનુ કષાયેાથી યુકત થવું છે. કષાયેાથી યુકત થવાના કારણે જ જીવ આ-રૌદ્ર ધ્યાનવાળા બની જાય છે. જે રીતે શ્રૃગાલ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६ उ. ४
३३३ जनाः सन्ति ते लूषकाः व्रतविध्वंसका भवन्ति । अष्टादशशीलासहस्राणि धारयितुं कः पारयिष्यतीत्यवधार्य द्रव्यलिङ्ग भावलिङ्गं च विहाय सर्वथा षट्कायविराधका भवन्तीति भावः ॥ मू० १०॥ पश्चात्कृतानां लोकेऽवहेलना भवतीत्याह- अहमेगेसिं ' इत्यादि ।
मूलम्-अहमेगेसिं सिलोए पावए भवइ, से समणविभंते समणविभंते ॥ सू०११ ॥
छाया-अथैकेषां श्लोकः पापको भवति, स श्रमणविभ्रान्तः श्रमणविभ्रान्तः।
टीका-अथ द्रव्यभावलिङ्गत्यागानन्तरम् एकेषां ये भग्नप्रतिज्ञाः परित्यक्तसंयमास्तेषां मध्ये केचित्तव्रज्यात्यागसमनन्तरमेव म्रियन्ते, केचिदल्पकालेन, यथा कृषीवलमुनिर्भगवदभिमुखं रजोहरण-सदोरकमुखवस्त्रिका-वस्त्र-पात्राणि प्रक्षिप्य समवसमहाव्रत-आराधन-रूप स्थानसे भाग खडे होते हैं-अर्थात् व्रतोंके लोप करनेवाले होते हैं । द्रव्यलिङ्ग तथा भावलिङ्गको तज कर ये सर्वथा षट्कायके जीवोंके विराधक हो जाते हैं । सू० १०॥ __पछाकड़ोंकी लोकमें अवलेहना होती है-इस बातको प्रदर्शित करने के लिये सूत्रकार कहते हैं-"अहमेगेसिं” इत्यादि ।
द्रव्यलिङ्ग और भावलिङ्गके त्यागके बाद अपनी प्रतिज्ञाभङ्ग करनेवाले तथा संयमका परित्याग करनेवाले उन जीवों में से किन्हीं २ जीवोंकी प्रव्रज्या त्यागके अनन्तर समयमें ही मृत्यु हो जाती है, तथा किन्हीं २ की कुछ समय पश्चात् , जैसे कृषीवल मुनिकी कि जिसने भगवान् के समक्ष ही रजोहरण, सदोरक मुखवस्त्रिका एवं वस्त्र और पात्रोंका परित्याग कर दिया था, समवसरणकी भूमिसे बाहर निकलते समय ही (સિયાળ) જરા ખડખડાટ સાંભળતાં પિતાના સ્થાનથી ભાગે છે એ જ રીતે એ પણ પરિષહ અને ઉપસર્ગ આવતાં એનાથી ભયભીત બની પિતાના મહાવતની આરાધનાના સ્થાનેથી ભાગી છૂટે છે. અર્થાત્ મહાવ્રતને ભાંગી નાંખે છે. દ્રલિંગ તથા ભાવલિંગને છોડીને ષકાયના જીને એ સદા विराध मनी लय छे. (सू०१०)
પછાકડાઓની લોકમાં મશ્કરી થાય છે આ વાતને પ્રદર્શિત કરવા સૂત્રકાર हे छ. " अहमेगेसिं" छत्याहि.
દ્રવ્યલિંગ અને ભાવલિંગના ત્યાગ બાદ, પિતાની પ્રતિજ્ઞા ભંગ કરવાવાળા અને સંયમ પરિત્યાગ કરવાવાળા તે જીવોમાંથી કેઈ કોઈ જીવની પ્રવ્રજ્યા ત્યાગના બાદના સમયમાં જ મૃત્યુ થઈ જાય છે. તથા કેઈ કેઈની થોડા સમય બાદ, જેવી રીતે કૃષીવલ મુનિનું કે જેણે ભગવાનની સમક્ષ જ રજોહરણ સરક
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३४
आचाराङ्गसूत्रे रणाद् बहिनिर्गतस्तदानीमेव मृतः, यथा वा ततोऽधिकेन कालेन कण्डरीकः, केचिच्च ततोऽधिकमपि जीवन्ति, तेषां श्लोका चारित्रग्रहणतत्परिपालनजनितयश कीर्तिरूपः पापका स्वपक्षपरपक्षे सर्वत्र भूमण्डले चाश्लोको भवति-भग्नोत्साहानां भग्नपराक्रमाणां भग्नमहाव्रतानां लोके सर्वत्र निन्दा भवति । यथा___" परलोकविरुद्धानि, कुर्वाणं दूरतस्त्यजेत् ।
___आत्मानं यो न संधत्ते, सोऽन्यस्मै स्यात्कथं हितः" ॥ १॥ इति ।
निन्दामेवदर्शयति-'सः' इत्यादि, सः असौ श्रमणविभ्रान्तः श्रमणः पश्चाद्विभ्रान्तः, श्रमणो भूत्वा पश्चाद्भ्रष्ट इति । अत्र मूले 'श्रमणविभ्रान्तः' मृत्यु हो गई थी, कण्डरीककी चारित्रत्यागके कुछ काल बाद ही मृत्यु हुई थी, कोई मनुष्य चारित्रलागके बाद भी जीवित रहते हैं । ऐसे जीवों की स्वपक्ष और परपक्षमें तथा सर्वत्र अपकीर्ति फैलती है! लोग कहते हैं कि यह भग्न उत्साहवाला है, भग्न पराक्रमवाला है, भग्न महाव्रतवाला है। इस प्रकार लोकमें सब जगह उसकी निंदा होती है । ठीक ही हैलोकमें भग्न उत्साहवालोंकी, भग्न पराक्रमवालोंकी, भग्न महावतवालोंकी निंदा होनी ही चाहिये; क्यों कि-"परलोकविरुद्धानि कुर्वाणं दूरतस्त्यजेत्।
आत्मानं योन संधत्ते सोऽन्यस्मै स्यात्कथं हितः॥" परलोक विरुद्ध कार्योंको करनेवाले व्यक्तिका दूरसे परित्याग कर देना चाहिये। जो स्वयंका हित नहीं कर सकता है वह दूसरोंका कैसे हितकारक हो सकता है । निंदाका प्रकार प्रकट करनेके लिये सूत्रकार कहते हैं-"स श्रमणविभ्रान्तः " यह चारित्रभ्रष्ट श्रमण हो कर पश्चात् विभ्रान्त-भ्रष्ट हुआ है, इसમુખવસ્ત્રિકા અને વસ્ત્ર તથા પાત્રોને ત્યાગ કર્યો, અને સમવસરણની ભૂમિથી બહાર ની. કળતા સમયે જ તેનું મૃત્યુ થયેલું. કણ્ડરીકનું ચારિત્રત્યાગ બાદ ચેડા કાળે મૃત્યુ થવા પામેલું. કેઈ મનુષ્ય ચારિત્ર ત્યાગ બાદ પણ જીવિત રહે છે એવા જીની સ્વપક્ષ અને પરપક્ષમાં પણ અપકીર્તિ સર્વત્ર ફેલાય છે. લેકો કહે છે કે આ ઉત્સાહ વગરને છે, પરાક્રમ વગરને છે, મહાવ્રતને ત્યાગ કરનાર છે. આ પ્રકારે લેકેમાં સર્વત્ર તેની નિંદા થાય છે. ઠીક જ છે-કેમાં ઉત્સાહ રહિતની, પરાક્રમ રહિતની તથા મહાવ્રતને ત્યાગ કરનારની નિંદા થવી જ જોઈએ. भ3-परलोकविरुद्धानि, कुर्वाणं दूरतस्त्यजेत् । आत्मानं यो न संधत्ते सोऽन्यस्मै स्यात् कथं हितः।।"-५२४ वि३४ आर्यान। ४२नार व्यतिनो २थी त्याग કરવું જોઈએ. જે પોતાનું હિત નથી કરી શકતા તે બીજાઓનું હિત કેવી રીતે કરી श. निहानी ४२ प्रगट ४२त सूत्रा२४ " स श्रमण विभ्रान्तः "धति.
આ ચારિત્રબ્રણ સાધુ બનીને પાછળથી વિબ્રાન્ત-ભ્રષ્ટ થયેલ છે, માટે શ્રમણ
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ६. उ. ४
३३५ इति द्विरुक्तेनेदमुक्तं भवति-लोके सर्वत्र प्रतिदेशं प्रतिग्राम प्रतिनगरं प्रतिस्थलं पतिजनं संयमभ्रष्टानां निन्दा प्रसरतीति ॥ सू०११ ॥
किञ्च-पासहेगे' इत्यादि।
मूलम्-पासहेगे समन्नागएहिं असमन्नागए, णममाणेहिं अणममाणे, विरएहिं अविरए, दविएहिं अदविए।अभिसमेच्चा पंडिए मेहावी णिटिय? वीरे आगमेणं सया परकमेज्जासि-त्तिबेमि॥१२॥ ___ छाया-पश्यत एके समन्वागतैः असमन्वागताः, नमद्भिरनमन्तः, विरतैरविरताः, द्रविकैरदविकाः। अभिसमेत्य पण्डितः मेधावी निष्ठितार्थः वीरः आगमेन सदा पराक्रमेथाः, इति ब्रवीमि ॥ मू० १२ ॥ ___टीका-हे शिष्याः पश्यत यूयं कर्मप्रभावम् , एके केचन हतभाग्याः समन्यागतैः-उग्रविहारिभिः सह वसन्तोऽपि असमन्वागताः-शीतलविहारिणो भवन्ति । तथा-नमद्भिः संयमाराधकतया विनयननैः सह स्थिता अपि अनमन्तः अविनीता अहङ्कारिणः, तथा विरतैः-विरतिमद्भिः सह निवसन्तोऽपि अविरताः-विरतिरलिये श्रमणविभ्रान्त है । मूल सूत्रमें यह पद दो बार कहा गया है। सो उसका यह मतलब है-कि लोकमें सर्व जगह-हरएक गांवमें, हरएक नगरमें, हरएक स्थानमें और प्रत्येक मनुष्यमें संयमसे भ्रष्ट हुए मनुष्यों की निन्दा होती है ॥सू०११॥
तथा-"पासहेगे" इत्यादि ।
शिष्योंको संबोधित करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि हे शिष्यो! तुम लोग कमेंके प्रभावको तो देखो, बिचारे हतभाग्य कोई साधुजन उग्र विहार करनेवालोंके साथ रहते हुए भी शीतलविहारी होते हैं, संयमके आराधन करनेवाले होनेसे विनीत साधुओंके साथ एक जगह वसते हुए भी उद्धतस्वभावके अहंकारी होते हैं, विरतिवालोंके साथ વિબ્રાન્ત છે. મૂળ સૂત્રમાં આ પદ બે વાર કહેવામાં આવેલ છે. તેને આ મતલબ છે કે લેકમાં સર્વ જગ્યા, દરેક ગામમાં, દરેક નગરમાં, દરેક સ્થાનમાં અને પ્રત્યેક મનુષ્યમાં સંયમથી ભ્રષ્ટ થયેલા મનુષ્યની નિંદા થાય છે. (સૂ૦૧૧)
तथा—“पासहेगे" त्याहि
શિષ્યોને સંબોધીને સૂત્રકાર કહે છે કે, હે શિષ્ય ! તમે કર્મોનો પ્રભાવ તે જુઓ. બીચારા હતભાગી કેઈ સાધુજન ઉગ્રવિહાર કરવાવાળાઓની સાથે રહેવા છતાં પણ શીતલવિહારી બને છે. સંયમનું આરાધન કરવાવાળા હોવાથી વિનીત સાધુઓની સાથે રહેવા છતાં પણ ઉદ્ધતસ્વભાવના તથા અહંકારી હોય છે. વિરતિવાળાઓની સાથે હંમેશા સ્થિતિ કરવા છતાં પણ અવિરતિ,
श्री. आयासूत्र : 3
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३६
आचारास्त्रे हिताः, तथा द्रविकैः संयमाराधकैः सहावस्थिता अपि अद्रविकाः संयमानाराधका एव तिष्ठन्ति । हे शिष्य ! त्वं तु अभिसमेत्य समन्वागतादिमहापुरुषान् संप्राप्यतैः सह निवासं कृत्वा, पण्डितः सम्यग्ज्ञानवान् मेधावी-साधु सामाचारीव्यवस्थितः निष्ठितार्थः विगतविषयसुखस्पृहः, तथा वीरः परीषहोपसर्गसहनपुरस्सरं कर्मशत्रुदलनदक्षः सन् आगमेन-तीर्थङ्करोपदेशानुसारेण सदा सर्वदा पराक्रमेथाः-तपःसंयमे पराक्रमं स्फोरय । इति ब्रवीमि, व्याख्या पूर्ववत् ।। मू० १२ ॥
॥ इति षष्ठाध्ययनस्य चतुर्थ उद्देशः समाप्तः ॥६-४॥ सदा स्थिति करते हुए भी अविरतिसंपन्न होते हैं, संयमकी आराधना करनेवालोंके साथ निवास करते हुए भी संयमकी आराधना करनेसे वंचित रहते हैं । इसलिये हे शिष्य ! तुम उग्रविहारी, विनयी, विरतिसंपन्न और संयमाराधक साधुओंके साथ निवास करते हुए सम्यग्ज्ञान संपन्न, साधु समाचारीमें व्यवस्थित, वैषयिक सुखतृष्णासे निर्मुक्त, और परीषह और उपसर्गों के सहनपूर्वक कर्मशत्रुओंके विनाश करने में दक्ष होते हुए, तीर्थङ्कर प्रभुके उपदेशके अनुसार सदा तप और संयमकी आराधना करनेमें वीर्योल्लासी बनो। " इति ब्रवीमि" इन पदोंकी व्याख्या पहिलेके समान समझनी चाहिये ॥ सू०१२॥
॥ छट्ठा अध्ययन का चौथा उद्देश समाप्त ॥ ६-४॥ સંપન્ન બને છે. સંયમની આરાધના કરવાવાળાઓની સાથે નિવાસ કરવા છતાં પણ સંયમની આરાધના કરવાથી વંચિત રહે છે. માટે હે શિષ્ય ! તમે ઉગ્રવિહારી, વિનયી, વિરતિસંપન્ન અને સંયમ આરાધક સાધુઓની સાથે નિવાસ કરીને સમ્યજ્ઞાનસંપન્ન, સાધુસમાચારીમાં વ્યવસ્થિત, વૈષયિક તૃષ્ણાથી નિમુકત અને પરિષહ અને ઉપસર્ગો સહન કરી કર્મશત્રુઓને વિનાશ કરવામાં દક્ષ બને. તીર્થંકર પ્રભુના ઉપદેશ અનુસાર સદા તપ અને સંયમની આરાધના કરવામાં वाददासी मनी. " इति ब्रवीमि " 24पहोनी व्याच्या पसानी भा५४ सम०पी.
છ અધ્યયનને ચેથા ઉદેશ સમાપ્ત ૬-૪
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
। अथषष्ठाध्ययनस्य पञ्चम उद्देशः। इहानन्तरचतुर्थो देशके गौरवत्रयविधूननं निगदितम् । तदर्थ चो देशकार्थमुपसंहरन्-'वीरे सया आगमेणं परक्कमेज्जासि' इति वाक्येन 'मुनिना तीर्थरोपदेशानुसारेण वर्तितव्य 'मित्यबोधि । अथ तच्च गौरवत्रयविधूननं परीषहोपसर्गमानापमानविधूननेन विना सम्पूर्णतया न भवितुमर्हतीत्यतस्तत्मदर्शयितुं पञ्चमोद्देशमुपक्रमते, तत्र परीषहोपसर्गादीनि कुत्र संभवन्तीति दर्शयितुमाह'से गिहेसु वा' इत्यादि। ___ मूलम्-से गिहेसु वा गिहतरेसु वागामेसु वा गामंतरेसु वा नगरसु वा नगरंतरेसु वा जणवएसु वा जणवयंतरेसु वा संते
छठा अध्ययनका पाँचवाँ उद्देश । इस छडे अध्ययनके चतुर्थ उद्देशमें सूत्रकारने तीन गौरवोंके त्याग करनेका उपदेश दिया है । उस उपदेशके अन्दर उद्देशमें कथित अर्थका उपसंहार करते हुए उन्होंने “वीरे सया आगमेणं परक्कमेज्जासि" इस वाक्यसे “ मुनियोंको तीर्थङ्कर प्रभुके उपदेशके अनुसार रहना चाहिये" यह समझाया है । यह गौरवत्रयका त्याग परीषह, उपसर्ग, मान और अपमानके सहे विना पूर्ण रूपमें नहीं हो सकता है। इसलिये इसी विषयका प्रदर्शन करनेके लिये इस पश्चम उद्देशका प्रारंभ किया गया है। उसमें सर्व प्रथम सूत्रकार परीषह और उपसर्ग कहां पर संभवित होता है-इस बातको दिखानेके लिये “से गिहेसु" इत्यादि सूत्र कहते हैं
છ અધ્યયનને પાંચમો ઉદ્દેશ છઠ્ઠ અધ્યયનના ચેથા ઉદેશમાં સૂત્રકારે ત્રણ ગૌરના ત્યાગને ઉપદેશ આપેલ છે. તે ઉપદેશમાં ચતુર્થો દેશકથિત અર્થને ઉપસંહાર કરતાં તેઓએ " वीरे सया आगमेणं परक्कमेज्जासि" २ ४यथा “भुनिया मे तीर्थ २ प्रभुना ઉપદેશ–અનુસાર રહેવું જોઈએ.” તે સમજાવ્યું છે. આ ત્રણ ગૌરવને ત્યાગ પરિષહ, ઉપસર્ગ, માન-અપમાનને સહ્યા વિના પૂર્ણરૂપથી બનતું નથી. તેથી આ વિષયને સમજાવવા માટે આ પાંચમાં ઉદ્દેશને પ્રારંભ કરેલ છે. આમાં સર્વપ્રથમ સૂત્રકાર પરિષહ અને ઉપસર્ગ કયાં કયાં સંભવિત બને છે એ વાત हेमा माटे “से गिहेसु" त्यादि सूत्र ४ छे.
४३
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे गइया जणा लूसणा भवंति, अदुवा फासा फुसंति, ते फासे पुट्ठो धीरो अहियासए ओए समियदंसणे ॥ सू० १॥ ___ छाया-तस्य गृहेषु वा गृहान्तरेषु वा ग्रामेषु वा ग्रामान्तरेषु वा नगरेषु वा नगरान्तरेषु वा जनपदेषु वा जनपदान्तरेषु वा सन्त्येकके जना लूपका भवन्ति, अथवा स्पर्शाः स्पृशन्ति; तान् स्पर्शान् स्पृष्टः धीरः अध्यासयेत् ओजः समितदर्शनः ॥ सू०१॥
टीका-तस्य आहारादि ग्रहीतुं गच्छतो मुनेः, गृहेषु वा उच्चनीचमध्यमकुलेषु, गृहान्तरेषु वा गृहसमीपेषु, ग्रामेषु वा ग्रामसमीपेषु वा, नगरेषु वा नगरसमीपेषु वा, तथा ग्रामानुग्राम विहरतश्च जनपदेषु वा देशेषु मगधादिषु, जनपदान्तरेषु= देशसीमासु, उपलक्षणत्वात् उद्यानेषु वा उद्यानान्तरेषु वा, तथा-विहारभूमिषु स्वाध्यायं कुर्वतो, विचारभूमिषु शरीरचिन्तार्थ गच्छतो गतस्य वा, एकके एके ये केचन कषायोपहतचेतसो जनाः लूषका:-परीपहोपसर्गादिकारकाः भवन्ति । अथवा ___ आहारादि ग्रहण करनेके निमित्त जाते हुए मुनिजनको घरोंमें-उच्च, नीच और मध्यम कुलोंमें, घरके आसपासमें, गावोंमें, गांवोंके आसपासमें, नगर में, नगरके आसपासमें, तथा एक ग्रामसे दूसरे ग्राममें विहार करते हुए मुनिको मगधादिक जनषदमें, जनपदकी सीमा -हदमें, उपलक्षणसे बगीचामें, बगीचाके आसपासमें, तथा-स्वाध्याय करनेवाले मुनिको विहार भूमिमें, शौचादिकी निवृत्तिके लिये जाते हुए अथवा गये हुए साधुको विचारभूमि-नगरके बाहिरी जंगल (वन) आदि प्रदेशमें, कई एक कि जिनका चित्त कषायसे मलिन हो रहा है-व्याप्त या युक्त बना हुआ है ऐसे दुष्ट मनुष्य उपसर्ग और परीषह आदि करनेवाले होते ही हैं । अथवा-वात, पित्त और कफजनित दुःख विशेष या तृणस्पर्श, दंशमंशक, शीत उष्ण आदि जनित दुःख भी कभी २ उन्हें दुःखित
આહારાદિ ગ્રહણ કરવા નિમિત્ત જતાં મુનિજનને ઘરમાં-ઉચ્ચ, નીચ અને મધ્ય કુળોમાં ઘરની આસપાસમાં, ગામમાં ગામની આસપાસમાં, નગરમાં, નગરની આસપાસમાં, તથા એક ગામથી બીજા ગામમાં વિહાર કરનાર મુનિને મગધાદિક જનપદમાં, જનપદની સીમા-હદમાં, ઉપલક્ષણથી બગીચામાં, બગીચાની આસપાસમાં તથા સ્વાધ્યાય કરવાવાળા મુનિને વિહાર ભૂમિમાં, શૌચાદિની નિવૃત્તિ માટે જતાં અથવા આવતાં સાધુને વિચારભૂમિ-નગરની બહાર જંગલ (વન) આદિ પ્રદેશમાં, કેટલાક દુષ્ટ મનુષ્ય કે જેનું ચિત્ત કષાયથી મલિન બનેલ છે આકુળવ્યાકુળ બનેલ છે, ઉપસર્ગ અને પરિષહ કરનાર હોય છે. અથવા વાત, પિત્ત
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. ५. स्पर्शाः दुःखविशेषाः वातपित्तकफदोषजनिताः, तृणस्पर्शदंशमशकशीतोष्णादिजनिता वा स्पृशन्ति-कदाचिदभिभवन्ति; तैः परीषहोपसर्गादिभिः स्पृष्टः ओजः एकः रागद्वेषादिरहितः समितदर्शनः उपशान्ताध्यवसाय;, यद्वा समितदर्शनः समतामितं समितं दर्शनं यस्य सः, समदृष्टिरित्यर्थः; धीरः अक्षोभ्यः सन् तान्-लूषककृतान् वातादिदोषजनितात् तृणस्पर्शादिजनितान् वा स्पर्शान्-दुःखविशेषान् अध्यासयेत्= अधिसहेत; नरकादिदुःखं यथा कर्मोदयजनितं तथा मदीयमेतत्सर्व स्वकर्मोदयफलमित्येतन्मयैव सोढव्यमित्यवधार्य सम्यक् तितिक्षेत इत्यर्थः ॥ सू० १ ॥
किञ्च–'दयं ' इत्यादि। करते ही रहते हैं । इसलिये उन परीषह और उपसर्ग आदिसे सताये गये या उपद्रवित किये गये वे रागद्वेषरहित सम्यग्दृष्टि मुनिजन अक्षोभ्य होते हुये उन वातादिदोष जनित अथवा तृणस्पर्शादिसे होनेवाले दुःखविशेषोंको सहन करें, घबरावें नहीं । उस समय वे यही विचारे-कि जिस प्रकार कर्मके उदयजनित नरक आदिके दुःखोंको मैंने ही अनन्तवार सहन किये हैं, उसी तरह ये सब भी हमारे कर्मोदयजनित हैं; इसलिये हमें ही इन्हें मध्यस्थभावसे सहना चाहिये, ऐसा निश्चय कर अच्छी तरह-विना किसी आकुलताके उन्हें सहें। समताको प्राप्त जिसका दर्शन है उसका नाम समितदर्शन-सम्यग्दृष्टि है ॥ सू० १॥ ___ तथा-"दयं लोगस्स" इत्यादि ।
અને કફજનિત દુઃખવિશેષ અને તૃણસ્પર્શ, દંશમશક, શીત ઉષ્ણ આદિ જનિત દુખ પણ એમને કોઈ કઈ વખત દુખિત કરતે રહે છે. આ માટે એવા પરિષહ અને ઉપસર્ગ વગેરેથી સતાવેલ અને ઉપદ્રવિત કરાએલ એ રાગદ્વેષરહિત સમ્યગ્દષ્ટિ મુનિજન અક્ષેભ્ય બનીને તે વાતાદિ દોષ જનિત અથવા તૃણ સ્પર્શાદિથી થવાવાળા દુઃખવિશેષને સહન કરે. ગભરાય નહિ. એ સમયે એ એવું જ વિચારે કે જે પ્રકારે કર્મના ઉદયથી નરક આદિના દુઃખોને મેં અનેક વખતે સહન કરેલ છે, એ જ રીતે એ બધાં મારા કર્મોના ઉદયરૂપ છે. આ માટે મારે પણ તેને મધ્યસ્થભાવથી સહન કરવાં જોઈએ. એવો નિશ્ચય કરી સારી રીતે આકુલતારહિત એને સહે. સમતાને પ્રાપ્ત જેનું દર્શન છે એનું નામ સમ્યગ્દષ્ટિ છે. (સૂ૦ ૧)
तथा-" दयं लोगस्स" त्याहि.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४०
% 3D
आचारानसूत्रे मूलम्-दयं लोगस्स जाणित्ता पाईणं पडीणं दाहिणं उदीणं आइक्खे विभए किट्टे वेयवी ॥ सू० २॥
छाया—दयां लोकस्य ज्ञात्वा प्राचीनं प्रतीचीनं दक्षिणं उदीचीनम् आचक्षीत विभजेत् कीर्तयेत् वेदवित् ।। सू० २ ॥ ___टीका–वेदवित्-सर्वज्ञमणीतागमज्ञानवान् मुनिः, लोकस्य ज्ञात्वान्द्रव्यतः षड्जीवनिकायस्वरूपं विज्ञायेत्यर्थः, लोकस्येत्यत्र-कर्मणः सम्बन्धमात्रविवक्षायां षष्ठी; तथा-क्षेत्रतः-प्राचीन-पूर्व, प्रतीचीन-पश्चिमं; दक्षिणम्, उदीचीनम्= उत्तरम् , उपलक्षणखादन्यानपि दिग्विभागान् ज्ञात्वा अभिसमीक्ष्य कालतोयावज्जीवं भावतो रागद्वेषरहितः सर्वत्र दयां कुर्वन् धर्ममाचक्षीत; यथा-सर्व प्राणिनो दुःखद्विषः सुखलिप्सव. आत्मौपम्येन सर्वदा द्रष्टव्या इति । तथा धर्ममाचक्षाणः विभजेत्-द्रव्यक्षेत्रकालभावभेदैः प्राणातिपातविरमणादिभिश्च मरूपयेत्। कीर्तयेत् धर्मानुष्ठानफलं कथयेत् ॥ सू० २ ॥
सर्वज्ञरचित आगमके ज्ञाता मुनि द्रव्यसे षड्जीवनिकायस्वरूपको जान कर तथा क्षेत्रसे पूर्वदिशा, पश्चिमदिशा, दक्षिणदिशा और उत्तरदिशाको, एवं उपलक्षणसे इन दिशाओंके विभागोंको जानकर, कालकी अपेक्षा जीवनपर्यन्त, भावसे रागद्वेषरहित होकर, सर्वत्र धर्मका उपदेश करें । उस उपदेशमें यह अवश्य २ प्रकट करें कि समस्त संसारी प्राणी दुःखको नहीं चाहते हैं और सुखके अभिलाषी हैं, अतः समस्त प्राणिओं को अपने समान समझना चाहिये, तथा वह धर्म द्रव्य,क्षेत्र, काल और भावके भेदों एवं अहिंसा आदि व्रतोंके भेदोंकी अपेक्षासे अनेक प्रकार का है। इस प्रकार उसका विभागकर प्ररूपणा करें।धर्मकी आराधनासे जीवोंको क्या फल मिलता है ? इसका भी व्याख्यान करें। | સર્વરચિત આગમના જ્ઞાતા મુનિ દ્રવ્યથી વજીવનિકાયસ્વરૂપ લેક
સ્વરૂપ જાણીને, તથા ક્ષેત્રથી પૂર્વ દિશા, પશ્ચિમદિશા, દક્ષિણદિશા અને ઉત્તરદિશા, અને ઉપલક્ષણથી આ દિશાના વિભાગોને જાણીને, કાળની અપેક્ષા જીવનપર્વત, ભાવથી રાગ દ્વેષ રહિત બનીને સર્વત્ર ધર્મને ઉપદેશ કરે. આ ઉપદેશમાં તે અવશ્ય અવશ્ય પ્રગટ કરે કે સમસ્ત સંસારી પ્રાણી દુખને ચાહતા નથી, અને સુખના અભિલાષી છે. માટે સમસ્ત પ્રાણીઓને પિતાના સમાન સમજવા જોઈએ. તથા એ ધર્મ, દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર અને કાળ, ભાવના ભેદે અને અહિંસા આદિ વ્રતના ભેદની અપેક્ષાથી અનેક પ્રકારનો છે. આ પ્રકારે તેના વિભાગ કરી પ્રરૂપણું કરે. ધર્મની આરાધનાથી અને શું ફળ મળે છે તેનું વ્યાખ્યાન કરે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४१
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. ५ किश्च-से उडिएसु वा ' इत्यादि ।
मूलम्-से उहिएसु वा अणुटिएसु वा सुस्सूसमाणेसु पवेदए-संतिं विरतिं उवसमं णिव्वाणं सोयं अजवियं मदवियं लाघवियं अणइवत्तिय ॥ सू० ३ ॥
छाया-उत्थितेषु वा अनुत्थितेषु वा शुश्रूषमाणेषु प्रवेदयेत् शान्ति विरतिम् , उपशमं निर्वाणं शौचम् आर्जविकं मार्दविकं लाघविकम् अनतिपत्य ॥ मू०३ ॥
टीका--सा आगमवित् शुश्रूषमाणेषु श्रोतुमिच्छत्सु गुर्वादिसेवां कुर्वत्सु वा उत्थितेषु-गृहीतप्रव्रज्येषु वा अनुत्थितेषु-श्रावकादिषु वा शान्तिम्-शमनम्-अहिंसा___भावार्थ-सर्वज्ञ भगवानद्वारा प्रतिपादित आगमके ज्ञाता मुनिराज लोक आदिका यथार्थ स्वरूप जान कर, जीवोंकी रक्षाके निमित्त धर्मका उपदेश दें। उसमें वह द्रव्य, क्षेत्र, कालभावकी, अथवा अहिंसा व्रत आदिकी अपेक्षासे धर्मका विस्तारपूर्वक कथन करें, और साथमें यह भी स्पष्ट समझायें कि धर्मके आराधनसे किन २ जीवोंको किस २ फल की प्राप्ति हुई है। सू०२॥
तथा-" से उहिएसु वा " इत्यादि।
आगमज्ञाता वे मुनि धर्मका उपदेश करते समय इन विषयोंका भी विवेचन करें । धार्मिक उपदेश सुननेके जो इच्छुक हैं उनका नाम शुश्रूषमाण हैं, अथवा जो गुरुओंकी सेवा करते हैं वे भी शुश्रूषमाण हैं। जिन्होंने दीक्षा ग्रहण कर ली है वे उत्थित हैं और श्रावक आदि अनुत्थित हैं। इन सबके लिये वे आगमज्ञाता मुनि अहिंसा, मृषावाद आदिसे
ભાવાર્થ–સર્વજ્ઞ ભગવાન દ્વારા પ્રતિપાદિત આગમના જ્ઞાતા મુનિરાજ લેક આદિનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણું છની રક્ષા નિમિત્ત ધર્મનો ઉપદેશ દે. તેમાં તે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ અને અહિંસાવ્રત આદિની અપેક્ષાથી ધર્મનું વિસ્તાર પૂર્વક કથન કરે. અને સાથે સાથે એ પણ સમજાવે કે ધર્મના આરાધનાથી કયા કયા જીને કયા ક્યા ફળની પ્રાપ્તિ થયેલ છે.
तथा-" से उदिएसु वा" त्यादि.
આગમજ્ઞાતા એ મુનિ ધર્મનો ઉપદેશ કરતી વખતે એ વિષનું પણ વિવેચન કરે. ધાર્મિક ઉપદેશ સાંભળવામાં જે ઈચ્છુક છે તેનું નામ શુશ્રુષમાણ છે, અથવા જે ગુરૂઓની સેવા કરે છે તેઓ પણ શુશ્રુષમાણ છે. જેઓએ દીક્ષા ગ્રહણ કરેલી છે તેઓ ઉસ્થિત અને શ્રાવક આદિ અસ્થિન છે. આ બધા માટે
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२
आचाराङ्गसूत्रे
मित्यर्थः, विरतिम्-विरमणं मृषावादादिविरमणं मूलगुणमित्यर्थः, उपशमं क्रोधोपशमं क्षमाम्, उपलक्षणत्वात्सर्वमुत्तरगुणमित्यर्थः, निर्वाणं मूलगुणोत्तरगुणफलभूतं मोक्षम्, शौचं=मनःशुद्धिम्, आर्जविकम् = आर्जवं मायाशल्यराहित्यं, मार्दविकं मार्दवं मानराहित्यं, लाघविकम् = कर्मभारापनयनादात्मनो लाघवम्। एतत्सर्वम् अनतिपत्य= यथावस्थितमर्थमनतिक्रम्य-आगमानुसारेणेत्यर्थः, प्रवेदयेत् = उपदिशेत् ॥ स्रु०३ ॥
किच--' सव्वेसि' इत्यादि ।
मूलम् - सव्वेसिं पाणाणं, सव्वसिं भूयाणं, सव्वेसिं जीवाणं, सव्वेसिं सत्ताणं अणुवीइ भिक्खू धम्ममाइक्खेज्जा ॥ सू०४ ॥ छाया - सर्वेषां प्राणानां सर्वेषां भूतानां सर्वेषां जीवानां सर्वेषां सच्चानाम्, अतुविचिन्त्य भिक्षुर्धर्ममाचक्षीत ॥ सु०४ ॥
विरमण होने रूप विरति-मूलगुण, क्रोधका उपशमरूप क्षमा, उपलक्षणसे समस्त उत्तरगुण, निर्वाण- मूलगुण और उत्तरगुणोंके फलभूत मोक्ष, मानसिक शुद्धि, मायाशल्यका अभावरूप आर्जव (सरलता), मानका अभावरूप मार्दव (नम्रता ), और कर्मभारके नाश हो जाने से उद्भूत आत्माके लाघवगुणका यथार्थ स्वरूपसे - आगम के अनुरूप उपदेश करें ।
आगमज्ञाता मुनिको अपने उपदेशमें प्रधानतया किन २ विषयोंका वर्णन करना चाहिये सूत्रकारने वे सब विषय उपर्युक्त रीति से प्रकट किये हैं । अतः विद्वान् उपदेशक मुनि, धार्मिक उपदेश सुननेवालोंके समक्ष उन विषयोंपर अवश्य २ अपने उपदेशमें प्रकाश डालें ||| सू०३ ॥
तथा - " सव्वेसिं " इत्यादि ।
તે આગમજ્ઞાતા મુનિ, અહિંસાના મૃષાવાદ આદિથી વિરમણુ હાવારૂપ વિરતિમૂળગુણના, નિર્વાણુ–ક્રોધના ઉપશમરૂપ ક્ષમાનો, ઉપલક્ષણથી સમસ્ત ઉત્તરગુણુ, મૂળગુણ અને ઉત્તરગુણાના ફળભૂત મોક્ષના, માનસિક શુદ્ધિ, માયાશલ્યના અભાવરૂપ સરળતા, માનના અભાવરૂપ નમ્રતા અને કમ`ભારનો નાશ થઇ જવાથી ઉદ્ભૂત આત્માના લાઘવગુણનો યથાર્થ સ્વરૂપથી આગમને અનુરૂપ ઉપદેશ કરે.
આગમજ્ઞાતા મુનિએ પાન્નાના ઉપદેશમાં મુખ્ય તથા કેવા કેવા વિષ ચાનુ વર્ણન કરવું જોઈએ. સૂત્રકારે એ બધા વિષય ઉપર્યુંકત (ઉપર કહેલ ) રીતિથી પ્રગટ કરેલ છે. માટે વિદ્વાન્ ઉપદેશક મુદ્રિ ધાર્મિક ઉપદેશ સાંભળવા વાળા સમક્ષ એ વિષયા ઉપર અવશ્ય અવશ્ય પેાતાના ઉપદેશનો પ્રકાશ ફે' કે, तथा - " सव्वेसि " छत्याहि.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. ५
३४३ टीका--भिक्षुः-निर्दोषभिक्षाजीवी मुनिः सर्वप्राणिभूतजीवसत्त्वानां हितं अनुविचिन्त्य पर्यालोच्य धर्म श्रुतचारित्रलक्षणम्-अगारधर्ममनमारधर्म वा आचक्षीतप्रतिबोधयेत् । एकेन्द्रियादिषु सर्वेषु प्राणिषु कस्यचिदपि विराधना यथा न भवेतथा धर्ममुपदिशेदिति भावः ॥ सू० ४ ॥
अनुविचिन्त्य धर्ममाचक्षाणो भिक्षुरन्यत्किं कुर्यादित्याह-'अणुवीइ भिक्खू' इत्यादि।
मूलम्-अणुवीइ भिक्खू धम्ममाइक्खमाणे णो अत्ताणं आसाइज्जा, णो परं आसाइज्जा, णो अन्नाइं पाणाइं भूयाई जीवाइं सत्ताइं आसाइज्जा ॥ सू० ५॥ ___ निर्दोष भिक्षासे अपने शरीरका निर्वाह करनेवाले भिक्षु समस्त प्राणियों, समस्त भूतों, समस्त जीवों और समस्त सत्वोंका हित विचार कर श्रुतचारित्ररूप धर्मका, अथवा गृहस्थ और मुनिके धर्मका व्याख्यान करें । एकेन्द्रियादिक समस्त प्राणियों में से किसी भी जीवकी विराधना जिस तरह किसी भी जीवसे न बने-इस प्रकारसे धर्मका उपदेश देकर जीवोंको समझावें। अथवा मुनिका धर्म क्या है ? गृहस्थका धर्म क्या है? इस विषयको समझावें । समझानेकी पद्धति इतनी हृदयरोचक एवं चित्ताकर्षक हो कि जिससे प्राणी उस उपदेशको सुन कर एकेन्द्रियादिक जीवों तककी भी विराधना करना छोड़ देवें ॥ सू०४॥
धर्मका बार २ विचार कर कथन करनेवाला भिक्षु और क्या करें? इसके लिये सूत्रकार कहते हैं-"अणुवीइ भिक्ख" इत्यादि ।
નિર્દોષ ભિક્ષાથી પિતાના શરીરનો નિર્વાહ કરવાવાળા ભિક્ષુ સમસ્ત પ્રાણી, સમસ્ત ભૂતે, સમસ્ત જીવો અને સમસ્ત સોના હિતને વિચાર કરી શ્રતચારિત્રરૂપ ધર્મનું અથવા ગૃહસ્થ અને મુનિ ધર્મનું વ્યાખ્યાન કરે. એકેન્દ્રિયાદિક સમસ્ત પ્રાણુયોમાંથી કઈ પણ જીવની વિરાધના જે રીતે કઈ પણ જીવથી ન બને આ પ્રકારથી ધર્મનો ઉપદેશ આપી જેને સમજાવે, અને મુનિને ધર્મ શું છે? ગૃહસ્થને ધર્મ શું છે? આ વિષય સમજાવે. સમજાવવાની પદ્ધતિ એટલી હૃદયંગમ હોવી જોઈએ કે તેની અસર તાત્કાલિક પહેચે; જેથી ઉપદેશ सामना२ मेन्द्रिययोनी त२६ ५५ समापवाणो मने. (सू०४) ।
ધર્મને વારંવાર વિચાર કરી બેલવાવાળા ભિક્ષુ બીજું શું કરે ? આને भाटे सूत्र२ ४ छ–“ अणुवीइ भिक्खू " ऽत्यादि.
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४
आचाराशस्त्रे छाया-अनुविचिन्त्य भिक्षुधर्ममाचक्षाणःनो आत्मानमाशातयेत् , नो परमाशायेत् , नो अन्यान् प्राणान् भूतान् जीवान् सत्त्वान् आशातयेत् ॥ सू०५॥ ___टीका-धर्मम् आचक्षाणः कथयन् भिक्षुः संयमी, अनुविचिन्त्य सर्वप्राणिहिताहितं पर्यालोच्य आत्मानं-स्वकीयमात्मानं न आशातयेत्-स्वास्मन आशातनां सर्वथा न कुर्यात्, ज्ञानदर्शनचारित्रविरुद्धवर्तनेनात्मनः संसारपरिभ्रमणं भवति तदेवात्मन आशातना विराधनेत्यर्थः। सा द्विविधा-लौकिकी लोकोत्तरा चेति, एकैकाऽपि द्रव्यभावभेदाद् द्विधा । तत्र द्रव्यतो लौकिकी सचित्ताचित्तमिश्रद्रव्यविषया, भावतो विनयादिस्खलितस्य विद्यादिलामो यया न भवति सा । द्रव्यतो लोकोत्तरा शरीरोपधिविषया, भावतस्तु ज्ञानदर्शनचारित्रतपोविनयादिगुणविषया। तथा
धर्मका उपदेश करनेवाले भिक्षु-संयमी समस्त प्राणियोंके हित और अहितकी पर्यालोचना कर, अपनी निज आत्माकी सर्वथा विराधना न करें । ज्ञान, दर्शन और चारित्रसे विरुद्ध प्रवर्तन करनेसे आत्माका जो संसारमें परिभ्रमण होता है, वह परिभ्रमण ही आत्माकी आशातनाविराधना है। यह लौकिकी, और लोकोत्तरा के भेदसे प्रकारकी है। लौकिकी एवं लोकोत्तराये दोनों भी द्रव्य और भावके भेदसे दो दो भेदवाली हैं। सचित्त, अचित्त और मिश्र द्रव्यको विषय करनेवाली आशातना द्रव्यसे लौकिकी है। अविनयीके जिससे विद्यादिकका लाभ नहीं होता है वह भावसे लौकिकी आशातना है । शरीर और उपधिको विषय करनेवाली द्रव्यसे लोकोत्तरा आशातना है, तथा ज्ञान, दर्शन और चारित्र, तप और विनयादिक गुणोंको विषय करनेवाली भावसे लोकोत्तरा
ધર્મનો ઉપદેશ કરનાર ભિક્ષુએ સંયમ પાળવા ઉપરાંત બધા પ્રાણીઓના હિત અને અહિતની પર્યાલોચના કરી પોતાના આત્માની સર્વથા વિરાધના ન કરે. જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રથી વિરૂદ્ધ પ્રવર્તન કરવાથી આત્માનું જે સંસારમાં પરિભ્રમણ થાય છે–એ પરિભ્રમણ જ આત્માની અશાતના–વિરાધના છે. આ લૌકિકી અને લેકોત્તરના ભેદથી બે પ્રકારે છે. લૌકિકી અને લકત્તર આ બને પણ દ્રવ્ય અને ભાવના ભેદથી બબ્બે ભેદવાળી છે. સચિત્ત, અચિત્ત અને મિશ્ર દ્રવ્યનો વિષય કરવાવાળી આશાતના દ્રવ્યથી લૌકિકી છે. અવિનયીને જેથી વિવાદિકનો લાભ નથી મળતો તે ભાવથી લોકિકી આશાતના છે. શરીર અને અને ઉપધિનો વિષય કરવાવાળી દ્રવ્યથી લેત્તર તથા જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રમાં અવિનય આદિ ગુણો વિષય કરવાવાળી ભાવથી લેકેત્તર આશાતના
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४५
-
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ.५ परम् अन्यं, शुश्रूषुमार्यमनार्यमुत्थितमनुत्थितं वा न आशातयेत् , तथा-अन्यान् वा सामान्येन प्राणान् माणिनः भूतान् जीवान् सत्त्वान् , सर्वानित्यर्थः; न आशातयेत् , षड्जीवनिकायस्वरूपाऽपलापेन सावद्योपदेशेन च न विराधयेत्। इदमुक्तं भवति-तथाभूतमुपदेशं न कुर्यात् येन कस्यापि प्राणिनो विराधना समुत्पद्येत ॥५॥ आशातना है। उपदेश सुनने के लिये अभिलाषी बने हुएका नाम शुश्रूषु, सर्वविरतिरूप चारित्रके पालक उत्थित और गृहस्थजन अनुत्थित हैं। इनमें से कोई भी हो, मुनिका कर्तव्य है कि वह इनकी आशातना (विराधना) न करें। इसी प्रकार सामान्यसे प्राणियोंकी, भूतोंकी, जीवोंकी, और सत्त्वोंकी वे आशातना करनेके अधिकारी नहीं हैं। ऐसा उपदेश न दें कि जिससे षड्जीवनिकायके स्वरूपका आपलाप हो और सावद्य व्यापारोंमें जीवोंकी प्रवृत्ति हो । क्यों कि इस प्रकारके उपदेशसे जीवोंकी प्रवृत्ति अन्य जीवोंकी विराधनाकी ओर उत्साहित होती है। कहनेका मतलब यह है कि ऐसा उपदेश मुनिको कभी नहीं देना चाहिये कि जिससे किसी भी जीवकी विराधना होवे।
धर्मका उपदेश करनेवाला संयमी सदा इस बातका पूर्ण ध्यान रखे कि, मेरे उपदेशसे जहां तक हो सके, सब जीवोंका कल्याण हो । कुमार्गमें जानेवाले भी प्राणी इससे लाभ उठावें और वे सन्मार्गमें लग जावें । श्रोताओंके ऊपर उसी उपदेष्टाका प्रभाव पड़ता है जो स्वयं ज्ञान, છે. ઉપદેશ સાંભળવા માટે ઉત્સુક બનેલાનું નામ સુશ્રુષ, સર્વવિરતિરૂપ ચારિત ત્રના પાલક ઉસ્થિત અને ગૃહસ્થજન અનુસ્થિત છે. આમાંથી કોઈ પણ હો, મુનિનું કર્તવ્ય છે કે તે કેઈની વિરાધના ન કરે. આ જ રીતે સામાન્ય પ્રાણી
ની, ભૂતની, જીવોની અને સત્વેની તે વિરાધના કરવાના અધિકારી નથી. એ ઉપદેશ ન આપે કે જેથી ષટુજીવનિકાયના સ્વરૂપનો અપલાપ (સંતાડવાપણું) થાય અને સાવદ્ય વ્યાપારમાં જીની પ્રવૃત્તિ વધે. કેમકે આ પ્રકારના ઉપદેશથી જીવોની પ્રવૃત્તિ અન્ય જીવોની વિરાધના તરફ ઉત્સાહિત બને છે. કહેવાની મતલબ એ છે કે મુનિએ એ ઉપદેશ ન દેવું જોઈએ કે જેથી કોઈ પણ જીવની વિરાધના થાય.
ધર્મને ઉપદેશ કરનાર સંયમી આ વાતને સદા પૂર્ણ રીતે ધ્યાનમાં રાખે કે મારા ઉપદેશથી બને ત્યાં સુધી જીવોનું કલ્યાણ થાય. કુમાર્ગમાં જવાવાળા પ્રાણી પણ આને લાભ મેળવે અને સન્માર્ગે ચાલવા લાગે, શ્રોતાઓ ઉપર આવા ઉપદેશકને પ્રભાવ પડે છે જે સ્વયં જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્રથી વિરૂદ્ધ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आचारागसूत्रे एवम्भूतो मुनिः सर्वप्राणिनां शरणं भवतीति दृष्टान्तद्वारेण दर्शयति'से अणासायए' इति।
मूलम् से अणासायए अणासायमाणे वज्झमाणाणं पाणाणं भूयाणं जीवाणं सत्ताणं जहा से दीवे असंदीणे एवं से भवइ सरणं महामुणी ॥ सू० ६॥
छाया-सः अनाशातकः अनाशातयन् वध्यमानानां प्राणानां भूतानां जीवानां सत्त्वानां, यथा स द्वीपः असन्दीनः, एवं स भवति शरणं महामुनिः ॥ मू०६॥
टीका-यथासः प्रसिद्धः असन्दीनः जलोपप्लवरहितः द्वीपः प्राणिनां शरणम् आश्रयो भवति, एवं सअसौ अनाशातकः-अविराधकः अनाशातयन् आशातनामकुर्वन् महामुनिः तीर्थङ्करो गणधरो वा तपःसंयमलब्धिसम्पन्नोऽनगारो वा वध्यदर्शन, और चारित्रसे विरुद्ध प्रवर्तन नहीं करता है । इसी लिये उस उपदेष्टाके लिये प्रभुका यह आदेश है कि वह अपनी आशातना (विराधना) न करे । जो स्वयं धर्मसे विरुद्ध प्रवृत्तिशाली होता है, वह दूसरों को सुमार्गपर नहीं ला सकता है।सू०५॥
ऐसा मुनि सर्व प्राणियोंका शरणभूत होता है-इस बातको दृष्टान्त द्वारा सूत्रकार दिखलानेके लिये “से अणासायए" यह सूत्र कहते हैं
असन्दीन द्वीप कि जिसके चारों ओर पानी होते हुए भी जो स्वयं जलके उपद्रवसे रहित होता है-ऐसा प्रदेशविशेष जैसे अनेक प्राणियों का आश्रयभूत होता है, इसी तरह अनाशातक -अविराधक महामुनि-तीर्थङ्कर अथवा गणधर देव या तप और संयमकी लब्धिवाले मुनिजन भी आशातना (विराधना) से रहित होकर પ્રવૃત્તિ ન કરતા હોય. આ માટે ઉપદેશકને પ્રભુનો એ આદેશ છે કે તે પિતાની વિરાધના ન કરે. જે સ્વયં ધર્મથી વિરૂદ્ધ ચાલનાર હોય છે તે બીજાને सुमाग ७५२ वी शत नथी. (सू० ५)
એવા મુનિ સર્વ પ્રાણીઓના શરણભૂત હોય છે એ. વાત દુષ્ટાન્તદ્વારા सूत्र४२ मतावा भाटे “ से अणासायए " २सूत्र हे छे.
અસન્દીન બેટ કે જેની ચારે તરફ પાણી હોય છે છતાં તે જળના ઉપદ્રવથી રહિત રહે છે. આ પ્રદેશ અનેક પ્રાણીને આશ્રયદાતા બને છે. એ જ રીતે અનાશાતક-અવિરાધક મહામુનિતીર્થંકર અથવા ગણધરદેવ તેમજ તપ અને સંયમની લબ્ધિવાળા મુનિજન પણ, આશાતના (વિરાધના)થી રહિત થઈને
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ लोकसार अ. ६. उ. ५
३४७ मानानां प्राणानां भूतानां जीवानां सत्त्वानां सर्वेषां तद्रक्षणोपायप्रदर्शनतः शरणं भवति । वधकानां च तदध्यवसायान्निवर्त्तनेन विशिष्टगुणस्थानावस्थापनाच्छरणं भवति । तथाहि-अगारानगारधर्ममाचक्षाणस्तथाविधो महापुरुषः कतिचन प्रव्राजयति; कतिचन श्रावकवते प्रवर्त्तयति, कतिचन सम्यक्त्वं प्रापयन् मोक्षमार्गस्य प्रथमसोपाने समारोहयति, कतिचन प्रकृतिभद्रान् करोति, प्रगाढमिथ्यात्ववतश्चापि कतिचन नवनीतवन्मृदुलमानसान् विदधातीति ॥ सू० ६॥ __उक्तमर्थमुपसंहरन्नाह-एवं से उहिए' इत्यादि । समस्त प्राणी, भूत, जीव और सत्त्वकी रक्षाके उपाय दिखानेके कारण समस्त प्राणियोंके, समस्त भूतोंके, समस्त जीवोंके और समस्त सत्त्वों के आश्रय-शरण होते हैं। तथा-वे उन प्राणी आदिके वध करनेवालोंके भी, उन्हें हिंसाके व्यापारसे निवृत्त कर विशिष्ट गुणस्थानमें पहुंचानेके कारण; शरण होते हैं । सबके शरण वे महामुनि वध करनेवाले जीवों में से कितनेक जीवोंको उपदेश दे कर दीक्षित कर देते हैं, कइयोंको श्रावकोंके व्रतोंमें स्थापित कर देते हैं, कितनेकों को सम्यक्त्व प्राप्त करा कर मोक्षमार्गकी प्रथम सीढ़ी पर चढ़ा देते हैं, और कितनेक प्राणियोंको प्रकृतिसे भद्र बना देते हैं। यहां तक कि जिनके गाढ मिथ्यात्वका भी उदय है ऐसे भी कई जीवोंके चित्त को वे नवनीत (मक्खन) के समान कोमल बना देते हैं । सू०६॥
पूर्वोक्त अर्थका उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते हैं--" एवं से उहिए" इत्यादि। સમસ્ત પ્રાણી, ભૂત, જીવ અને સત્વની રક્ષાને ઉપાય પ્રદર્શિત કરવાને લીધે સમસ્ત પ્રાણીયાના, સમસ્ત ભૂતના, સમસ્ત જીવોના, અને સમસ્ત સોના આશ્રય-શરણ–દાતા હોય છે.
તથા–તે પ્રાણ આદિનો વધ કરનાર મનુષ્યોને હિંસાના વ્યાપારથી નિવૃત્ત કરી, વિશિષ્ટ ગુણસ્થાનમાં લઈ જવાના કારણે, તે મહામુનિ તે હિંસકેના પણુ શરણ થાય છે. બધાના શરણ તે મહામુનિ વધ કરનાર છમાંથી કેટલાક ને ઉપદેશ આપી દીક્ષા ગ્રહણ કરાવે છે. કેટલાયને શ્રાવકના વ્રતમાં દઢ બનાવે છે. કેટલાયને સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરાવી મોક્ષધર્મની પ્રથમ સીડી ઉપર ચડાવી દે છે. અને કેટલાક પ્રાણીને પ્રકૃતિથી ફેરવનાર બને છે. ત્યાં સુધી કે જેનામાં ગાઢ મિથ્યાત્વનો પૂર્ણ ઉદય હોય એવા ઘણા જીના ચિત્તમાં પિતાની શુદ્ધ વાણીને પ્રવાહ રેડી તેને માખણ જેવા કેમળ મનવાળા બનાવી દે છે. (સૂ) ૬)
पूर्वात मर्थन। ५.२ ४२०i सूत्र।२४ -"एवं से उठ्ठिए" त्याल.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८
आचाराक्षसूत्रे मूलम्-एवं से उठिए ठियप्पाअणिहे अचले चले अबहिलेस्से परिव्वए ॥ सू० ७॥ ___ छाया-एवं स उत्थितः स्थितात्मा अनीहः अचलः चलः अवहिर्लेश्यः परिव्रजेत् ॥ सू० ७॥ ___टीका-एवम्-उक्तरीत्या स उत्थितः कर्मधूननार्थ गृहीतप्रव्रज्यः स्थितात्माश्रुतचारित्रधर्मे स्थितः स्थिरीभूत आत्मा यस्य सः-धर्माराधनपरायणः, अनीहःकपटवर्जितः-अनिगूहितबलवीर्य इत्यर्थः, यद्वा-'अस्निहः' इति च्छाया; रागद्वेषरहितः, अचल:-महावाते प्रवहति सति मेरुरिवानुकूलपतिकूलपरीषहोपसर्गसमुपस्थितौ सत्यामप्रकम्पः, विकृताध्यवसायरहित इत्यर्थः । चल: स्थिरवासवर्जितः, उग्रविहारीत्यर्थः। अहिलेश्या-न वर्त्तते संयमाद्वहिर्लेश्या मनोवृत्तिर्यस्य सः तथोक्तः, संयमैकलक्ष्यः सन् परिव्रजेत्-विहरेत् ॥ मू० ७॥ ___ इस पूर्वोक्त रीतिसे कर्मों को हटाने के लिये जिसने आहती दीक्षा धारण की है, तथा जिसकी आत्मा श्रुतचारित्ररूप धर्म में स्थिरीभूत हैधर्मके आराधन करने में जो परायण है, कपटरहित है-अपने बल और वीर्यको जिसने छिपाता नहीं है, अथवा अस्निह-राग और द्वेषसे रहित है, झंझावातके चलने पर भी सुमेरुकी ज्यों जो अनुकूल प्रतिकूल परीषह और उपसर्गों के आने पर भी अडोल बना रहता है-विकृतपरिणामोंसे शून्य रहता है, जो उग्रविहारी है-स्थिरवास नहीं करता है, संयमके सिवाय बाहिरी पदार्थों में जिसकी मानसिक वृत्ति चलायमान नहीं होती है, ऐसामुनि संयमरूप अपने एक लक्ष्यमें स्थिर बन विहार करे। सू०७॥
એ પૂર્વોક્ત રીતથી કર્મોને હટાવવા માટે જેણે આહતી દીક્ષા ધારણ કરી છે તથા જેનો આત્મા શ્રત ચારિત્રરૂપ ધર્મમાં સ્થિર છે-ધર્મનું આરાધન કર. વામાં જે પરાયણ છે, કપટરહિત છે–પોતાનું બળ અને વીર્યને જેણે છુપાવેલ નથી. અથવા જે રાગ અને દ્વેષથી રહિત છે, ગમે તેવા ઝંઝાવાતની સામે જેમ મેરૂ પર્વત અડગ અને અચળ રહે છે, એ રીતે ગમે તેવા ઉપસર્ગો અને પરિષહ આવવા છતાં અચળ રહે છે–વિકૃત પરિણામેથી શૂન્ય રહે છે, જે ઉગ્ર વિહારી છે–સ્થિર વાસ કરતા નથી, સંયમ સિવાય બહારના પદાર્થોમાં જેની માનસિક વૃત્તિ ચલાયમાન થતી નથી, એવા મુનિ સંયમરૂપ પિતાના એક લક્ષમાં स्थिर मनी विडार ४२. (सू०७)
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. ५
३४९ उक्तरीत्या चारित्रमाराधयन् ज्ञान प्राप्य मुक्तो भवतीति दर्शयति'संखाय' इत्यादि ।
मूलम्-संखाय पेसलं धम्म दिटिमं परिणिव्वुडे ॥सु०८॥ छाया--संख्याय पेशलं धर्म दृष्टिमान् परिनिवृतः ॥ सू० ८ ॥
टीका--दृष्टिमान्–सम्यग्दर्शनवान् पेशलं हिंसादिदोषरहितं शुद्धं धर्म= जिनोक्तं श्रुतचारित्राख्यं संख्याय सम्यग्ज्ञानेन विज्ञाय परिनिर्वृतः समूलसकलकर्मक्षयात् प्रकटितशुद्धात्मस्वरूपतया निराबाधाऽमन्दानन्दसन्दोहसम्पन्नो भवति । ___ यस्तु मिथ्यादृष्टिः पेशलं धर्म न जानाति स परिनिवृतो न भवतीति दर्शयितुमाह-' तम्हा' इत्यादि ।।
उक्त रीतिसे चारित्रकी आराधना करनेवाला मुनि ज्ञानकी प्राप्ति करके मुक्त होता है-इस बातको सूत्रकार कहते हैं-" संखाय” इत्यादि।
सम्यक् दर्शन-सम्पन्न मुनि हिंसादिक दोषोंसे रहित शुद्ध ऐसे जिनेन्द्रद्वारा प्रतिपादित श्रुतचारित्ररूप धर्मका सम्यक ज्ञानसे परिज्ञान कर परिनिवृत्त हो जाता है-अर्थात् आमूलचूल सकल कर्मोके विनाश होनेसे प्रकटित शुद्ध आत्मस्वरूप होने के कारण, निराबाध अमन्द आनंद की परंपरासे संपन्न हो जाता है-सम्यग्दर्शन संपन्न महामुनि जिनेन्द्रदेव कथित धर्मकी सम्यग्ज्ञानपूर्वक आराधना करनेसे समस्त कर्मोंसे रहित हो जाता है और अव्याबाध सुखका भोक्ता बन जाता है। सू०८॥ __जो मिथ्यादृष्टि हैं, वे मिथ्यात्वके प्रभावसे शुद्ध ऐसे जिनोक्त धर्म को नहीं जानते हैं; इसलिये वे मुक्तिके भी पात्र नहीं होते हैं-इस बात
આ રીતથી ચારિત્રની આરાધના કરવાવાળા મુનિ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરી મુક્ત भने छ; 4. पातने सूत्र४२ ४९ छ–“ संखाय” त्याह
સમ્યક્દર્શનસંપન્ન મુનિ હિંસાદિક દેથી રહિત શુદ્ધ એવા જિનેન્દ્ર દ્વારા પ્રતિપાદિત કૃતચારિત્રરૂપ ધર્મને સમ્યજ્ઞાનથી જાણીને પરિનિવૃત થઈ જાય છે, અર્થાત્ પિતાના સકળ કર્મોને સમૂળ વિનાશ થતાં પ્રગટેલા શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપના કારણે કઈ પ્રકારની બાધારહિત અમન્દ (પારાવાર) આનંદસંપન્ન થઈ જાય છે. સમ્યગ્દર્શનસંપન્ન મહામુનિ જીનેન્દ્રદેવે કહેલા ધર્મની સમ્યજ્ઞાનપૂર્વક આરાધના કરવાથી સઘળા કર્મોથી રહિત બની જાય છે અને અવ્યાબાધ સુખના ભોક્તા બને છે. (સૂ૦૮)
જે મિથ્યાષ્ટિ છે તે મિથ્યાત્વના પ્રભાવથી શુદ્ધ એવા જીત ધર્મને
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५०
आचारागसूत्रे मूलम्-तम्हा संगंति पासह, गंथेहिं गढिया जरा विसण्णा कामकंता, तम्हा लूहओ णो परिवित्तसेज्जा ॥ सु० ९ ॥
छाया--तस्मात् सङ्गमिति पश्यत, ग्रन्थैथिता नरा विषण्णाः कामक्रान्ताः, तस्माद् रूक्षात् नो परिवित्रसेत् ॥ मू० ९॥
टीका-इति शब्दोऽत्र हेत्वर्थे; इति-यतः-मिथ्यादृष्टिः सङ्गवान् भूत्वा न परिनिर्वृतो भवति तस्मात् सङ्ग-मातापित्रादिसम्बन्धं तद्विपाकं वा पश्यत-विवेकबुद्धया पर्यालोचयत । सङ्गमाह-ग्रन्थैः सबाह्याभ्यन्तरपरिग्रहैः ग्रथिताः अवबद्धाः विषण्णा: ग्रन्थसङ्गे निमग्नाः कामक्रान्ताः-कामभोगाभिनिविष्टचित्ता न परिनिर्वृता भवन्ति; किन्तु शारीरमानसैर्नानाविधदुरन्तदुःखैः परितप्ता एव भवन्ति, तस्मात् कारणात् मुनिः रूक्षतः-रागादिरहितत्वादस्निग्धतया रूक्ष इव रूक्षः निस्सङ्गः को दिखाने के लिये सूत्रकार कहते हैं " तम्हा" इत्यादि।
सूत्रमें इति शब्द हेत्वर्थमें प्रयुक्त हुआ है। जिस कारणसे वह मिथ्यादृष्टि बाह्य पदार्थों में संग-आसक्तिवाला बन कर मुक्त नहीं होता है, इसी कारणसे हे शिष्य ! तुम भी माता पिता आदिके संबंधका और उसके विपाकका विवेकबुद्धिसे अच्छी तरहसे विचार करो । जो बाह्य
और आभ्यन्तर परिग्रहोंसे बंधे हुए हैं, और इसीलिये जो परिग्रहके सम्बन्धमें मग्न है, कामभोगोंमें जिनका चित्त सर्व प्रकारसे लवलीन है, वे उस अवस्थामें मुक्त नहीं हो सकते हैं । सिर्फ ऐसे जीव शारीरिक
और मानसिक नाना प्रकारके दुरन्त दुःखोंसे ही संतप्त होते रहते हैं। इस कारण मुनिका कर्तव्य है कि वह रूक्ष-संयमसे कभी भी उद्विग्न જાણતા નથી, આથી તે મુક્તિને પાત્ર પણ નથી બનતા. આ વાત બતાવવા सूत्रा२ ४ छ. “ तम्हा" त्यादि
સૂત્રમાં હૃત્તિ શબ્દ હેતુ–અર્થમાં પ્રયુક્ત થયેલ છે. જે કારણથી તે મિથ્યાદષ્ટિ બાહ્ય પદાર્થોમાં આસક્તિવાળા બની મુકત થઈ શકતા નથી, આ માટે તે શિષ્યો! તમે પણ માતા પિતા આદિના સંબંધને અને એના વિપાકને વિવેકબુદ્ધિથી વિચાર કરે. જે બાહ્ય અને આન્તરિક પરિગ્રહોથી બંધાયેલા છે અને એથી કરી તેઓ એમાં જ ખુંચેલા છે, કામગોમાં જેમનું ચિત્ત સર્વ-પ્રકારથી મગ્ન છે તેઓ એ અવસ્થામાંથી મુક્ત થઈ શકતા નથી. આવા જીવો શારીરિક અને માનસિક નાના પ્રકારની વ્યાધિ-ઉપાધિઓમાં સંતપ્ત રહે છે આ કારણે મુનિનું કર્તવ્ય કે તે રૂક્ષ-સંયમથી કદિ પણ ઉદ્વિગ્ન ન બને.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ.५ संयमः, तस्मात् नो परिवित्रसेत्-न विभीयात्-संयममुपादाय परीषहादिभ्यस्त्रासं न प्राप्नुयात्-अविचलमनसा संयम परिपालयेदित्यर्थः ॥ मू० ९॥ न हो। रूक्षका अर्थ यहां संयम है; क्यों कि यह रागादिक दोषोंसे रहित होता है, इस लिये इसमें स्निग्धता नहीं आ सकती है, अतः उसके न होनेसे यह रूक्षकी तरह रूक्ष है, रूक्ष होनेसे ही यह कषायोंसे संश्लिष्ट नहीं हो सकता है ऐसे संयमको ग्रहण कर मुनि परीषह आदिसे भयभीत न हो-अविचलित चित्तसे संयमकी पालना और उसकी सदा रक्षा करे।
मिथ्यादृष्टि मुक्त नहीं होता-इसका कारण सूत्रकार बतलाते हैं। वे कहते हैं कि उसकी मिथ्यात्वके सम्बन्धसे बाह्य पदार्थों में आसक्ति बनी रहती है, जो संयमकी विघातक है। इसकी बुद्धि कामाक्रान्त होती है, तथा बाह्य और आभ्यन्तर परिग्रहोंमें यह सदा मग्न रहता है। इस लिये अनेक दुरन्त शारीरिक एवं मानसिक कष्टोंका सामना करता हुआ भी संयमके दर्शन तकसे वंचित रहता है, फिर मुक्तिकी तो बात ही क्या करनी? इसलिये मुनिका कर्तव्य है कि वह संयम ग्रहण करने के बाद परीषह और उपसर्गादिकोंके आने पर भय न करे और अविचलित मन बन संयमकी पालना और रक्षा करता रहे ।। सू०९॥ રૂક્ષને અર્થ અહિં સંયમ છે, કેમ કે તે રાગાદિક દેથી રહિત હોય છે. આ કારણે તેનામાં સ્નિગ્ધતા આવી શકતી નથી. આ કારણે તે રૂક્ષની તરહ રૂક્ષ છે. રૂક્ષ હોવાથી જ તે કષાયથી અકળાતા નથી. આવા સંયમને ગ્રહણ કરી મુનિ પરિષહ આદિથી ભયભીત ન બને–અવિચલિતચિત્તથી સંયમની પાલના અને તેની સદા રક્ષા કરે.
મિથ્યાષ્ટિ મુક્ત નથી થઈ શકતા; એનું કારણ સૂત્રકાર બતાવે છે. તે કહે છે કે એનામાં મિથ્યાત્વ હોવા સબબ તેની બાહ્ય પદાર્થોમાં આસકિત રહે છે, જે સંયમની વિઘાતક છે. એની બુદ્ધિ વિષયથી વ્યાપ્ત હોય છે, અને બાહી તથા આન્તરિક પરિગ્રહોમાં એ સદા મગ્ન રહે છે. આથી ભયંકર એવાં શારીરિક અને માનસિક કષ્ટને સામને કરતાં છતાં પણ સંય મના દર્શનથી પણ વંચિત રહે છે, પછી મુક્તિની તો વાત જ ક્યાં કરવી. આ માટે મુનિનું કર્તવ્ય છે કે સંયમ ધારણ કરવા બાદ પરિષહ અને ઉપસર્ગોદિકોના આવવાથી ભયભીત ન બને અને અવિચલિત મનના બની સંયમની पासना अने. २६४२त२. (सू० ८)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२
आचारागसूत्रे कस्य पुनः संयमादपरित्रासः संभवतीति जिज्ञासायामाह-'जस्सिमे' इत्यादि।
मूलम्-जस्सिमे आरंभा सव्वतो सव्वत्ताए सुपरिणाया भवंति, जेसिमे लूसिणो णो परिवित्तसंति, से वंता कोहं च माणं च मायं चलोहंच । एस तुट्टे वियाहिए-त्तिबेमि ।सू०१०।
छाया-यस्येमे आरम्भाः सर्वतः सर्वतया सुपरिज्ञाता भवन्ति, येष्विमे लूषिणो नो परिवित्रस्यन्ति, स वान्त्वा क्रोधं च मानं च मायां च लोभं च । एष तुट्टः व्याख्यातः, इति ब्रवीमि ॥ सू० १०॥
टीका-येषु-आरम्भेषु आरम्भप्रवृत्तिषु इमे ग्रन्थग्रथिता विषण्णाः कामक्रान्ताः जनाः लूषिणः लूषणशीला हिंसका नो परिवित्रस्यन्ति-अज्ञानेन प्रबलमोहोदयेन च नोद्विजन्ते । स्वस्वप्राणपरित्राणकारणात् स्वस्वस्थानस्थिताः पृथिव्यादयस्तान् भयसज्ञावतः, तथा-बिलनीडगृहादिकं निर्माय स्वात्मगोपनपराः स्थिताः
क्या कारण है कि जिससे संयमसे मुनिजनोंको त्रास नहीं होता है? इस प्रकारकी जिज्ञासा होनेपर सूत्रकार कहते हैं-"जस्सिमे" इत्यादि।
जो जीव अनेक आरंभों अनेक आरम्भमय प्रवृत्तियों में बाह्य और आभ्यन्तर परिग्रहोंसे ग्रथित, तथा उस परिग्रहके जुटानेमें मग्न और कामभोगों में मूछित बन कर अनेक जीवोंकी हिंसा करनेरूप प्रवृत्तिमें संक्लिष्टचित्त रहते हैं, वे अज्ञान और प्रबल मोहके उदयसे उस प्रकार की प्रवृत्तिको करते हुए भय नहीं करते हैं-हमें नरकनिगोदादिकोंके दुरन्त दुःख भोगने पड़ेंगे इस प्रकारके भयसे वे किसी भी तरह नहीं डरते हैं । ये दुष्ट जन अपने २ स्थानमें स्थित भयसंज्ञावाले पृथिवीका
કયું કારણ છે કે મુનિજનને સંયમથી ત્રાસ થતો નથી ? આ પ્રકારની शासा थाथी सूत्रा२ ४ छ–“जस्सिमे" त्यादि
જે જીવ અનેક આરંભે--અનેક આરંભમય પ્રવૃત્તિઓમાં બાહ્ય અને અંદરના પરિગ્રહોથી ગુંથાઈ તથા આવા પરિગ્રહને જોડવામાં મગ્ન અને કામભોગોમાં મૂછિત બની, અનેક જીવોની હિંસા કરવારૂપ પ્રવૃત્તિમાં વ્યાકુળ ચિત્ત રહે છે, તે અજ્ઞાન અને પ્રબળ મોહના ઉદયથી એ પ્રકારની પ્રવૃત્તિઓ કરતાં ભય નથી કરતા–અમને નરક નિગોદાદિકનાં ભયંકર દુઃખ ભોગવવા પડશે આ પ્રકારના ભયથી તે કોઈ પણ રીતે ડરતા નથી. આવા દુષ્ટ અને પિતપિતાના સ્થાનમાં રહી ભયસંજ્ઞાવાળા પૃથ્વીકાયિક આદિ એકેન્દ્રિય જીવોને,
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. ५
३५३
द्वीन्द्रियादयः पशुपक्षिमनुष्यादिपञ्चेन्द्रियाश्च ये स्वयमेव परित्रस्तास्तिष्ठन्ति तानपि हिंसितुं प्रवृत्ताः जना नरक निगोदादि दुरन्तदुःखेभ्यः कथं चिदपि न विभ्यति, प्रत्युत तान अन्विष्यान्विष्योपमर्द्य हृष्यन्तीति भावः ।
किन्तु यस्य गृहीतप्रव्रज्यस्य मुनेः इमे= पूर्वोक्ता मातापित्रादिसङ्गजनिता वा आरम्भाः उपभोगाद्य द्रव्यभावशस्त्रः पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतित्रसोपमर्दनरूपाः शस्त्रपरिज्ञाध्ययनप्रतिबोधिताः सावद्यव्यापाराः सर्वतः = द्रव्य क्षेत्रकालभावतः सर्वा - त्मना = त्रिकरणात्रियोगैः सुपरिज्ञाताः = ज्ञपरिज्ञया बन्धहेतुत्वेन विज्ञाय प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यक्ता भवन्ति ।
यिक आदि एकेन्द्रिय जीवोंको, बिल, नीड, घर बना कर उसीमें रह कर अपनी आत्माकी रक्षा करनेमें तत्पर द्वीन्द्रियादिक तथा पशु, पक्षी और मनुष्य आदि पंचेन्द्रिय जीवों को, कि जो स्वयं ही डरे हुए रहते; हैं ढूँढ २ कर मारते हैं और आनन्द मनाते हैं ।
किंतु - जिसने भागवती दीक्षाका अङ्गीकार किया है; ऐसे मुनि इन पूर्वोक्त कुकृत्यों को अथवा माता पिता आदिके संगसे उद्भूत आरंभ और उपभोग आदिके लिये द्रव्य एवं भावशस्त्रोंसे पृथिवीकायिक, अप्कायिक तेजकायिक, वायुकायिक, वनस्पतिकायिक और त्रस जीवोंके विनाश करनेरूप शस्त्रपरिज्ञाके अध्ययन में समझाये गये सावद्यव्यापारको, द्रव्य, क्षेत्र, काल और भावकी अपेक्षासे, त्रिकरण और त्रियोगोंद्वारा, ज्ञपरिज्ञा से बन्धके कारणरूप जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञासे परित्याग करते हैं । લોણુ, રાફડા, ઘર મનાવી એમાં રહીને પોતાના આત્માની રક્ષા કરવામાં તર એઇન્દ્રિય, પશુ, પક્ષી અને મનુષ્ય આદિ પંચેન્દ્રિય જીવોને, કે જે પોતે જ ડરતા રહે છે; ગાતી ગેાતીને મારે છે અને આન મનાવે છે.
પણ જેઓએ ભાગવતી દીક્ષા અંગીકાર કરી છે; એવા મુનિએ આ પૂર્વોક્ત કુકૃત્યોના, અથવા માતા પિતા આદિના સંગથી ઉદ્ભૂત આરંભ અને ઉપભોગ આદિને માટે દ્રવ્ય અને ભાવશસ્ત્રોથી પૃથ્વીકાયિક, અષ્ઠાયિક, તેજકાયિક, વાયુકાયિક, વનસ્પતિકાયિક, અને ત્રસજીવેાના વિનાશ કરવારૂપ શસ્ત્રપરજ્ઞાના અધ્યયનમાં સમજાવવામાં આવેલ સાવદ્ય વ્યાપારોના, દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની અપેક્ષાથી, ત્રિકરણ અને ત્રિયોગથી, સપરિજ્ઞાથી અંધના કારણરૂપ જાણીને પ્રત્યાખ્યાનપરિજ્ઞાથી પરિત્યાગ કરે છે.
४५
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
सक्रोधं च मानं च मायां च लोभं च चतुरः कषायान् वान्त्वा = उद्गीर्यत्यक्त्वेत्यर्थः, मोहनीयं क्षपयति-संयममार्गे विहरति । एषः - असौ मुनिः तुट्टः= त्रुटितः - कर्मसन्ततेरपसृतः - छिन्नकर्मबन्धः - अकर्मा व्याख्यातः = तीर्थङ्करगणधरादिभिरभिहितः । एतादृशस्य संयमात् परित्रासो न भवतीति बोध्यम् । इति = एवं पूर्वोक्तं वक्ष्यमाणं च ब्रवीमि = कथयामि ॥ सू० १० ॥
३५४
वह चतुर मुनि क्रोध, मान, माया और लोभ कषायोंका परित्याग कर, मोहनीय कर्मके विनाश स्वरूपसंयममार्ग में विहार करता है। ऐसा मुनि ही तीर्थङ्कर और गणधरादि देवोंके द्वारा कर्म संततिसे अलग- छिन्न - बंधवाला - अकर्मा कहा गया है। इस प्रकारके मुनिको संयमसे भय नहीं होता है । ' इति ब्रवीमि - ऐसा मैं कहता हूं, आगे और भी इसके विषय में कहूंगा ।
भावार्थ - क्या कारण है कि जिससे संयमी मुनिजनोंको संयमसे त्रास नहीं होता है ? इसी प्रश्नका उत्तर इस सूत्र में सूत्रकारने दिया है । वे कहते हैं कि जो जीव आरंभ और आरंभमय प्रवृत्तियों में लवलीन रहते हैं, परिग्रह में जो मग्न हो रहे हैं, अथवा उसके जुटानेमें ही जो रातदिन एक करते रहते हैं, विषयों में भोगेच्छा से जिनका अन्तःकरण आक्रान्त बना हुआ है, और इसीलिये जो दूसरे जीवोंकी विराधना करनेसे नहीं डरते हैं - और स्थावर तकको भी मारकर जो आनंद मानते है; ऐसे निर्दयी जीवों को इतना तक भी ख्याल नहीं होता है कि हमें इन अपने कुकृत्यों का फल नरकनिगोदादि गतियोंमें जाकर भोगना पडेगा ।
એ ચતુર મુનિ ક્રોધ, માન, માત્રા અને લોભ કષાયાના પરિત્યાગ કરી મોહનીય કર્માંના વિનાશરૂપ સયમમાર્ગમાં વિહાર કરે છે. એવા મુનિ જ તીર્થંકર અને ગણધર આદિ દેવેદ્વારા ક સંતતિથી અલગ–છિન્નમ'ધવાળા અકર્મો अहेवाया छे. भावा अारना भुनिओ संयमथी लय उरता नथी. “इति ब्रवीमि " —આ રીતે હું કહું છું, આગળ પણ એના વિષયમાં કહીશ.
ભાવા કયુ કારણ છે કે જેનાથી સંયમી મુનિજનાને સંયમથી ત્રાસ થતા નથી? આ પ્રશ્નના ઉત્તર આ સૂત્રમાં સૂત્રકારે આપેલ છે. તેઓ કહે છે કે જે જીવ આર અને આરભમય પ્રવૃત્તિઓમાં મગ્ન રહે છે, પરિગ્રહમાં જે મગ્ન હોય છે, અને એનામાં જ જે રાત-દિન રચ્ચેાપચ્યા રહે છે, વિષયામાં ભાગેચ્છાથી જેનું અન્તઃકરણ આક્રાન્ત બનેલું છે, અને આ માટે જે બીજા જીવાની વિરાધના કરવાથી ડરતા નથી, ત્રસ અને સ્થાવરને મારીને જે આનંદ માને છે; એવા નિર્દયી જીવાને એટલા પણ ખ્યાલ નથી થતા કે અમારે આ મેં કરેલા કૃત્યોનું ફળ નરસિનેગાદાદિક ગતિઓમાં જઈને ભાગવવું પડશે, કેમકે અજ્ઞાન અને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ धूताख्यान अ. ६ उ. ५ ब्रवीमीतिपदप्रतिज्ञातं वक्ष्यमाणमर्थमुपदर्शयति-'कायस्स' इत्यादि।
मूलम्-कायस्स वियाघाए संगामसीसे वियाहिए। से हु पारंगमे मुणी। अवि हम्ममाणे फलगावयट्ठी कालोवणीए कंखेज कालं जाव सरीरभेओ त्ति बेमि ॥ सू० ११ ॥ ___ छाया--कायस्य व्याघातः संग्रामशीर्ष व्याख्यातः । स हु पारङ्गमो मुनिः । अपि हन्यमानः फलकापकृष्टी कालोपनीतः काङ्क्षत्कालं यावत् शरीरभेद इति ब्रवीमि ॥ सू० ११॥
टीका-कायस्य औदारिक-तैजस-कार्मण-शरीरस्य भवग्राहिकर्मचतुष्टयस्य वा क्यों कि अज्ञान और प्रबल मोहके उदयसे उन्हें आरंभ-समारंभादि कार्योंसे भय नहीं होता है, परंतु जो यह समझ चुके हैं कि ये आरम्भ-समारम्भ आदि कार्य भयङ्कर नरकनिगोदादिक अनर्थोके उत्पादक हैं, इसलिये वे इनका त्रिकरण और त्रियोगसे द्रव्यक्षेत्रादिकी भी अपेक्षासे त्यागकर चुके हैं ऐसे मुनिजनोंको सदा ये भयप्रद ही ज्ञात होते रहते हैं। इसीलिये इन सब अनर्थों के त्यागरूप संयमसे उन्हें अत्रास होता है, और इसीसे कषाय आदिके त्यागक्रमसे वे धीरे २ अकर्मा बनते हैं । यही तीर्थङ्करादिकोंका अभिमत है ॥ सू० १० ॥
"ब्रवीमि" इस पदसे सूचित वक्ष्यमाण विषयको सूत्रकार "कायस्स" इत्यादि सूत्रसे प्रदर्शित करते हैं___ औदारिक, तैजस और कार्मण-इन तीन शरीरों अथवा भवोपग्राहि પ્રબળ મોહના ઉદયથી તેને આરંભ-સમારંભાદિ કાર્યોથી ભય થતું નથી. પરંતુ જે સમજી ચુકેલા છે કે આ આરંભ સમારંભ આદિ કાર્ય ભયંકર નરક નિગેદાદિક અનર્થોનાં ઉત્પાદક છે, તેથી જે તેને ત્રણ કરણ અને ત્રણ
ગથી દ્રવ્ય-ક્ષેત્રાદિની પણ અપેક્ષાથી ત્યાગ કરી ચુકેલ છે, એવા મુનિરાજેને એ સદા ભયપ્રદ જ જણાતાં રહે છે. આ માટે આ બધા અનર્થોના ત્યાગરૂપ સંયમથી તેને ત્રાસ થતો નથી. અને એથી કષાય આદિને ત્યાગક્રમથી તે ધીરે ધીરે અકર્મા બને છે. એ તીર્થંકર આદિને અભિપ્રાય છે. (સૂ૦૧૦)
" ब्रवीमि" मा ५४थी सूथित वक्ष्यमा विषयने सूत्रा२ " कायस्स" ઈત્યાદિ સૂત્રથી પ્રદશિત કરે છે.
ઔદારિક, તિજસ અને કાર્પણ આ ત્રણ શરીરે અથવા ભોપગ્રાહી ચાર
| श्री. साया
सूत्र : 3
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे व्याघाता-आत्यन्तिकविनाशः संग्रामशीर्षम् अष्टविधकर्म वैरिसंग्रामशीर्षम् व्याख्यातः तीर्थङ्करैः कथितः । यथा द्रव्यसंग्रामशिरसि शत्रु पराजित्येष्टान् भोगान् वीरः प्राप्नोति, एवं भावसंग्रामशिरसि कर्म वैरिविनाशनाद् वीरः संयमी अनन्तकेवलज्ञानकेवलदर्शनं प्राप्नोतीति भावः । स हु-स एव मुनिः पारंगमः ज्ञानादिपञ्चविधाचारतरणिसमारूढः संसारसागरपारगामी भवति । किञ्च स परीषहोपसगैर्हन्यमानोऽपि-उपद्रुतोऽपि फलकावकृष्टी अवकृष्टमस्यास्तीत्यवकृष्टी फलकवदवकृष्टी फलकावकृष्टी, यथा फलकं वास्यादिभिरुभयपार्श्वतस्तष्टं घट्टितं सत् तनु भवति, अरक्तद्विष्टं वा भवति, तथा साधुरपि सबाह्याभ्यन्तरेण तपसा निष्टप्तचार अघातिया कोंके आत्यन्तिक क्षयको, तीर्थङ्करोंने संग्रामशीर्ष, अर्थात्-अष्टविध कर्मों के साथ संग्रामका अग्रभाग कहा है। जैसे द्रव्यसंग्रामके अग्र भागमें शत्रुको जीत कर वीर पुरुष अपने इच्छित भोगोंको प्राप्त करता है, इसी तरह भावसंग्रामके अग्र भागमें कर्मरूपी वैरियोंके विनाशसे वीर संयमी अनन्त केवलज्ञान अनंत केवलदर्शन को प्राप्त कर लेता है । ऐसा ही मुनि ज्ञानाचार आदि पांच प्रकारके आचाररूपी नौका पर सवार होकर संसाररूपी समुद्रका पारगामी होता है। परीषह और उपसर्गों से उपद्रुत होता हुआ भी यह फलककी तरह अवकृष्टी होता है। अवकृष्ट जिसके है वह अवकृष्टी है, फलकके तुल्य जो अवकृष्टी है वह फलकावकृष्टी है। जैसे फलक-काष्ठका पाटिया कुल्हाडी वगैरह हथियारोंसे आजूबाजूमें छोले जाने पर पतला हो जाता है, उसी तरह साधु भी बाह्य और आभ्यन्तर तप तपनेसे कृशशरीर-दुर्बल और रागद्वेष रहित हो जाता है । अथवा-जैसे वही फलक, वासी (वसोला) અઘાતિયા કર્મોના આત્યન્તિક ક્ષયને તીર્થંકરેએ સંગ્રામશીર્ષ, અર્થાતુ-અષ્ટવિધ કર્મોની સાથે સંગ્રામને અગ્રભાગ કહેલ છે. જે રીતે દ્રવ્યસંગ્રામના અગ્ર ભાગમાં શત્રુને જીતી વીર પુરૂષ પિતાના ઇચ્છિત ભેગેને પ્રાપ્ત કરે છે, આવી રીતે ભાવસંગ્રામના અગ્ર ભાગમાં કર્મરૂપી વૈરીના વિનાશથી વીર સંયમી અનંત કેવળજ્ઞાન, અનંત કેવળ દર્શનને પ્રાપ્ત કરી લે છે. એ જ રીતે મુનિ જ્ઞાનાચાર આદિ પાંચ પ્રકારના આચારરૂપી નૌકા ઉપર સવાર થઈ સંસારરૂપી સમુદ્રને પાર ઉતરનાર બને છે. પરિષહ અને ઉપસર્ગોથી ઉપદ્રત (યુક્ત) થવા છતાં પણ તે મકકમ રહે છે. જેવી રીતે ફલક–લાકડાનું પાટયું કુવાડાથી કે બીજા હથીયારોથી છેલતાં પાતળું થઈ જાય છે, એ જ રીતે સાધુ પણ બાહા અને અંદરથી તપ તપતાં તેનું શરીર દુબળું તેજ રાગદ્વેષરહિત થઈ જાય છે. જેમ પાટીયું કુવાડા વિ છોલવાથી પાતળું બને છે
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ.
उ. ५
देहस्तमुदुर्बलशरीरा रागद्वेषरहितश्चेति । यद्वा-यथा फलकमुभयतो वास्यादिनाऽवकृष्यमाणमवकृष्टं च सत् शयनोपयोगि फलकं लेखनोपयोगि पट्टिकाख्यं वा संपद्यते तथा मुनिर्बाह्याभ्यन्तरेण तपसा वहिरन्तश्चात्मानमवकर्षति, तत्रानुकूलपतिकूलपरिषहोपसहिः शरीरमन्तस्तु कर्म अवकृष्यमाणं सदात्माऽवकृष्टो भवति, वास्यादिशस्त्रेण वक्ष्यमाणः कशावेत्रादिना ताड्यमानो वा कर्मत्रोटनान्नो निर्वेदं प्राप्नोति ।
३५७
यद्वा - ' फलकावस्थायी ' इति छाया । दुर्वचनवास्यादिभिस्तक्ष्यमाणोऽपि कुल्हाडी वगैरह से छीले जानेपर और घिसे जानेपर पतला और चिकना हो जाता है और शयन करने के काममें तख्तरूपसे और लिखने पढने के काममें पट्टीरूपसे आता है, उसी प्रकार मुनि बाह्य और आभ्यन्तर तपोंद्वारा बाहर और भीतर से अपने आपको क्रुश कर देता है, अनुकूल, प्रतिकूल परीषह और उपसर्गों के जीतनेसे बाहरमें उसका शरीर और भीतर में aafa बंधन शिथिल हो जाते हैं, ऐसी अवस्थामें वह आत्मा उन कर्मों के बंधन से शिथिल - हल्का हो जाता है । पहिले कर्मों के बंधनका जितना भार उस पर था उसके शिथिल होने पर आत्मा भी पहिलेकी अपेक्षा उस भारके शिथिल होते ही स्वयं अपने आपको बिना बोझके अनुभव करने लगता है। क्रम २ से जब वह कर्मोंका शिथिल हुआ बंधन बिलकुल नष्ट होने लगता है तब वह आत्मा कर्मों के टूटते समय कुल्हाडी आदि शस्त्र से काटे जाने पर या कशा-कोडा और वेत्र आदिसे ताडित होने पर भी वेदखिन्न नहीं बनता है ।
अथवा - "फलगावयट्ठी" की संस्कृत छाया 'फलकावस्थायी' भी होती અને ઘસવાથી લીલું થાય છે અને સૂવા માટે પાટના રૂપમાં અને લખવા–પઢવાના કામે પટ્ટીરૂપમાં ફેરવાય છે, એ જ રીતે મુનિ બાહ્ય અને અંદરના તપથી પાતે પેાતાની જાતને દુખળી બનાવી દે છે.અનુકૂળ-પ્રતિકૂળ પરિષદ્ધ અને ઉપસને જીતવાથી બહારમાં એનું શરીર અને અંદરમાં કર્મોનાં ખંધન છુટી જતાં એને આત્મા હલ્કો બની જાય છે. પ્રથમ કર્મોનાં ધનના જેટલેા ભાર તેના ઉપર હતા તે દૂર થતાં અને બહારનાં બંધન પણ હટી જતાં સ્વયં પોતે પેાતાને ખેાજારહિત માને છે. ક્રમ ક્રમથી કર્મોના એજ હલકા બને છે, અને બંધન તુટતાં તુટતાં સાવ નિર્મૂળ બને છે, ત્યારે આત્મા ખીલી ઉઠે છે. ખેદ્યનુ નામિનશાન સરખુ રહેતું નથી.
अथवा -- “ फलगावयट्ठी "नी संस्कृत छाया फलकावस्थायी पशु थाय छे. येना
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८
आचाराङ्गसूत्रे यः कषायाभावेन फलकवदचलोऽवतिष्ठते तच्छोलश्च स फलकावस्थायी-वासीचन्दनकल्पः, वास्या तक्ष्यते चन्दनेन चाऽनुलिप्यते, उभयत्र समभाव इत्यर्थः ।
यद्वा-'फलकापदर्थी' फलं कर्मक्षयरूपं तदेव फलकं तेनाऽऽपदि संसारभ्रमणरूपायामर्थः प्रयोजनं फलकापदर्थः, स विद्यते यस्यासौ फलकापदर्थी-संसारभ्रमणरूपायामापदि कर्मक्षयरूपफलाभिलाषीत्यर्थः। ___ तथा कालोपनीतः-काल: मरणकालः उपनीतः प्रज्ञाविषयीकृतो येन स है। इसका अर्थ इस प्रकार है कि दुर्वचनरूपी कुठारसे छेदा गया भी वह मुनि कषायरहित होनेसे फलककी तरह विना किसी विकृतिके स्थिरचित्त रहता है। इसे क्या वसोला क्या चन्दन ? दोनोंमें समता रहती है। चाहे कुल्हाडीसे यह काट दिया जावे तो इसे उसमें रोष नहीं, और चन्दनसे लिप्त कर दिया जावे तो उसमें उसे हर्ष नहीं, अर्थात्-उसे दोनों में समभाव रहता है। __ अथवा-" फलकापदर्थी " यह भी संस्कृत छाया “फलकावयट्ठी" जब इस पदकी मानी जावेगी, तब इसका अर्थ इस प्रकारसे होगा कि कर्मक्षयरूप जो फल वही हुआ फलक, उससे संसारपरिभ्रमणरूप आपत्तिमें जो मुनि प्रयोजनवाला है वह फलकापदर्थी है। मुनिजन संसारपरिभ्रमणरूप आपत्तिमें कर्मक्षयरूप फलके अभिलाषी होते हैं । मुनिको जब अपना मरणकाल ज्ञात हो जावे तब वह १२ वर्षकी संलेखनासे क्रमशः शरीरको कृश करता हुआ भक्त અર્થ એ પ્રકારને છે કે દુર્વચનરૂપી કુહાડાથી છેદવામાં આવેલ પણ એ મુનિકષાયરહિત હોવાથી પાટીયાની માફક કેઈપણ પ્રકારની વિકૃતિ વિના સ્થિરચિત્ત રહે छ. मेने वासी (पासal) शु? मने यन शु? भन्नेमा समता २९ छ. मो કુવાડાથી તેને કાપવામાં આવે તે પણ તેને ગુસ્સે નથી, અને ચંદનથી લેપ કરવામાં આવે તે તેને હર્ષ નથી. બનેમાં સમભાવ રહે છે.
24 --" फलकापर्थी " २५४ सस्कृत छाय! “ फलगावयट्ठी” न्यारे આ પદની માનવામાં આવશે ત્યારે એને અર્થ એ પ્રકારે થશે કે કર્મક્ષયરૂપ જે ફળ તેજ થયું ફલક. તેનાથી સંસાર-પરિભ્રમણ-રૂપ આપત્તિમાં જે મુનિ પ્રોજનવાળા છે તે ફલક પદથી છે. મુનિજન સંસાર પરિભ્રમણરૂપ આપત્તિમાં કર્મક્ષયરૂપ ફળના અભિલાષી હોય છે. મુનિને જ્યારે પિતાના મરણકાળનો સમય જણાઈ આવે ત્યારે તે ૧૨ વર્ષની સંખનાથી ક્રમે ક્રમે શરીરને ઘસાવતા ઘસાવતા
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. ५
३५९ तथोक्तः-ज्ञातस्वमरणकालः साधुः, द्वादशवार्षिक्या संलेखनया क्रमशः शरीरं संलिख्य भक्तप्रत्याख्यानेङ्गितमरणपादपोपगमनान्यतममरणेन यावच्छरीरभेदः शरीरस्य भेदः स्वात्मनः पार्थक्यं यावद्भवति तावत् कालं मरणकालम् काक्षेत्-इच्छेत् शरीरविधूननं कुर्यादित्यर्थः। एवं भक्तप्रत्याख्यानादिभिः कृत्स्नकर्मक्षयं प्रत्याख्यान, इङ्गितमरण और पादपोपगमन; इनमें से किसी एक मरणसे अपनी आत्मासे जब तक शरीरकी पृथक्ता नहीं हो जाती तब तक शरीरको कृश करता रहे, समाधिमरणसे ही शरीरको छोडे।
भावार्थ-औदारिक आदि शरीरत्रयका, अथवा भवोपग्राहि कर्मचतुष्टयका अभाव होते ही कर्मों के साथ लगे हुए युद्धका अन्त हो जाता है। इस अवस्थामें संग्राममें विजयश्री पानेवाले वीरकी तरह वह आत्मा भी अनन्त ज्ञान और अनन्तदर्शनकी विजयपताका फहराता हुआ पंच प्रकारके आचारोंकी पूर्णतासे मुक्तिका वरण कर लेता है। परीषह
और उपसर्ग मुक्ति प्राप्तिकी तैयारी करनेवालेके लिये बाधक नहीं बनते हैं। हां, इनसे इतना अवश्य होता है कि वह आत्मा यदि इनका समभावसे सामना करता है तो मुक्ति प्राप्तिके लायक बाह्य और आभ्यन्तर तपोंको तपता हुआ, बाह्यमें कृशगात्र एवं भीतर शिथिल कर्मबंधवाला बन जाता है। इस अवस्थामें आत्मा कर्मोके भारसे हल्का बन ભક્તપ્રત્યાખ્યાન, ઈંગિતમરણ અને પાદપપગમન આમાંથી કેઈ એક મરણથી પિતાના આત્માથી જ્યાં સુધી શરીરની પૃથકતા નથી થતી, ત્યાં સુધી શરીરને કૃશ કરતા રહે, અને સમાધિમરણથી શરીરને છોડે.
ભાવાર્થ ઓદારિક આદિ શરીરત્રયને અથવા ભવાપગ્રાહી ચાર કર્મોને અભાવ થતાં જ કર્મોની સાથે લાગેલા યુદ્ધનો અંત થઈ જાય છે. આ અવસ્થામાં સંગ્રામમાં વિજયશ્રી મેળવનાર વીરની માફક તે આત્મા પણ અનન્તજ્ઞાન અને અનંતદર્શનની વિજયપતાકા લહેરાવતા પાંચ પ્રકારના આચારેની પૂર્ણતાથી મુક્તિને માગે પહોંચે છે. પરિષહ અને ઉપસર્ગ મુકિત પ્રાપ્તિની તૈયારી કરવાવાળા માટે બાધક બનતા નથી. હા, એથી એટલું અવશ્ય થાય છે કે તે આત્મા કદાચ તેનો સમભાવથી સામનો કરે તે મુક્તિ પ્રાપ્તિને લાયક બાહા અને અંદરના તપોને તપતાં તપતાં બહારમાં કુશશરીર અને અંદરથી શિથિલ-કર્મબંધવાળા બની જાય છે. આ અવસ્થામાં આત્મા કર્મોના ભારથી હલકે બની પિતે પિતાને હલકે અનુભવ કરવા લાગે છે. જેવી રીતે લાકડાનું પાટીયું
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६०
विधाय महापुरुषः शिवमचलमरुजमनन्तमक्षयमव्याबाधमपुनरावृत्तिसिद्धिगतिनामधेयं स्थानं संप्राप्नोतीति भावः ॥ सू० ११ ॥
अध्ययनविषयोपसंहारः
स्वजन - कर्म - शरीर - विधूननं, त्रितयगौरव - धूननमात्मनः ।
इह परीषहधूननमन्ततो, -
आचाराङ्गसूत्रे
निजगदे गणनाथसुधर्मणा ॥ १ ॥
॥ इतिश्री - विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ- प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकला पालापक - प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थ निर्मापक- वादिमानमर्दक-शाहूछत्रपति - कोल्हापुरराजप्रदत्त - " जैनशास्त्राचार्य " - पदभूषितकोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकरपूज्य श्रीघासीलाल - प्रतिविरचितायाम् आचाराङ्गसूत्रस्याऽऽचारचिन्तामणिटीकायां धूताख्यं षष्ठमध्ययनं सम्पूर्णम् ॥ ६ ॥
8-10
अपने आपको हल्का अनुभव करने लगता है । जिस प्रकार काष्ठका पाटिया आजूबाजूसे व्यर्थके अवयव छिल जाने पर शयनादिक कार्योंमें उपयोगी बन जाता है उसी प्रकार तपश्चर्या आदिसे आत्माके ऊपरका कर्मरूपी व्यर्थका कचरा जब निकल जाता है तो यह भी मुक्तिकी प्राप्ति में उपयोगी बन जाता है ।
मुनिको जब अपना मरणकाल मालूम हो जावे तो उसका कर्तव्य है कि वह १२ वर्षकी संलेखनासे शरीरको कृश कर भक्तप्रत्याख्यान आदि किसी भी प्रकारसे अपने शरीरका परित्याग करे || सू०११ ॥ આજુબાજુથી છેલાઇ જવાથી શયનાદિકાર્યમાં ઉપયોગી બની જાય છે એ પ્રકારે તપશ્ચર્યા આદિથી આત્માના ઉપરના કર્મરૂપી નકામો કચરો જ્યારે નિકળી જાય છે ત્યારે એ પણ મુક્તિની પ્રાપ્તિમાં ઉપયોગી બની જાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
મુનિને જ્યારે પેાતાનો મરણકાળ માલુમ થઈ જાય ત્યારે તેનું કન્ય છે કે તે ૧૨ વર્ષની સલેખનાથી શરીરને કૃશ કરી ભક્ત પ્રત્યાખ્યાન આદિ કોઈ પણ પ્રકારથી પેાતાના શરીરના ત્યાગ કરે. (સ્૦૧૧)
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ धूताख्यान अ. ६. उ. ५
अध्ययनान्तर्गतविषयोंका उपसंहार स्वजन-संग शरीर-ममत्व के त्रितय गौरव के अरु कर्म के । कथन है इसमें परिहार का विधि परीषहके जयकी कही ।।
यह आचाराङ्गसूत्रके धूतनामक छट्टा अध्ययनकी आचारचिन्तामणि- टीकाका हिन्दी भाषानुवाद सम्पूर्ण ॥ ६ ॥
३६१
અધ્યયનાન્તગત વિષયાના ઉપસંહારस्वनन-अंग शरीर-भभत्वना,
त्रितय-गौरवना सडु उर्भना,
વળિ પરીષહના પરિહારને, અહિં કહ્યો. ભગવંત ગણાધિપે
આ આચારાંગસૂત્રના ધૂત નામના છઠ્ઠા અધ્યયનની આચારચિતામણિ–ટીકાના ગુજરાતી અનુવાદ સપૂર્ણ ૫૬૫
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
THIS IS BLANK PAGE IN BOOK
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
। अथ विमोक्षाख्यस्य अष्टमाध्ययनस्य प्रथम उद्देशः ।
अथ धूताख्यषष्ठाध्ययनानन्तरं क्रमप्राप्तमहापरिज्ञाख्यसप्तमाध्ययनस्यावसरः, किन्तु तस्य विच्छेदात्सम्पति तन्नोपलभ्यते, यतोऽत्र यावच्छरीरभेदस्तावत् संयम परिपालयन् भक्तप्रत्याख्यानपूर्वकं पण्डितमरणेन मुनिः कालमभिकाङ्क्षदिति धूताध्ययने 'कंखिज्ज कालं जाव शरीरभेओ' इत्यन्तिमसूत्रेण प्रोक्तम् । तदनु महापरिज्ञानामकं सप्तममध्ययनम् । शास्त्रस्य सकलहेयोपादेयविषयप्रतिपादकत्वेन तदध्ययनं हेयनानाविधचमत्कारजनकविषयपरिपूरितमासीत्। एतदध्ययनमधीत्य समा
॥विमोक्षनामक आठवां अध्ययनका पहला उद्देश ॥ धूत नामक छठे अध्ययनके बाद क्रमप्राप्त महापरिज्ञा-नामक सातवें अध्ययनका अवसर था, किन्तु विच्छेद हो जानेसे वह इस समय उपलब्ध नहीं है । जब तक शरीरका भेद (विनाश ) है, तब तक संयमकी पालना करता हुआ मुनि काल-समाधिमरणरूप कालकी चाहना करता रहे, यह बात धूत अध्ययन में "कंखिज्ज कालं जाव सरीरभेओ" इस अन्तिम सूत्रसे कही गई है, उसीके पीछे महापरिज्ञानामक सातवां अध्ययन है।
यह अध्ययन अनेक प्रकारके चामत्कारिक विषयोंसे, जो हेयकोटिमें माने गये हैं। परिपूरित था। शास्त्रोंमें प्रत्येक विषयका, चाहे वह हेय हो या उपादेय हो; वर्णन होता है। इस अध्ययनको पढ़ कर और सुन कर
વિમેક્ષ નામના આઠમાં અધ્યયનને પહેલો ઉદ્દેશ.
ધૂત નામના છઠ્ઠા અધ્યયન પછી મહાપરિણા નામના સાતમા અધ્યયનને અવસર હતું પણ તેને વિચ્છેદ થઈ જવાથી તે આ સમયે પ્રાપ્ત થઈ શકે તેમ નથી.
જ્યાં સુધી શરીરને ભેદ (વિનાશ) છે, ત્યાં સુધી સંયમની પાલન કરતાં મુનિ કાલ–સમાધિમરણરૂપ કાળની ચાહના કરતા રહે. આ વાત ધૂત અધ્યયનમાં " कंखिज्ज कालं जाव सरीरभेओ" 20 मतिभ सूत्रथी ४३वामां आवे छे, मे पछी મહાપરિજ્ઞા નામનું સાતમું અધ્યયન છે.
આ અધ્યયન, અનેક પ્રકારના ચમત્કારિક વિષયોથી–જે હેય કેટીમાં માનવામાં આવેલ છે તેનાથી-પરિપૂર્ણ હતું. શાસ્ત્રોમાં પ્રત્યેક વિષયનું, ચાહે તે હેય હોય અથવા ઉપાદેય હોય; વર્ણન હોય છે. આ અધ્યયનને વાંચીને અને સાંભળીને મહા
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६४
आचाराङ्गसूत्रे
कर्ण्य च महापुरुषास्तदुक्तविद्यां ज्ञपरिज्ञया कर्मबन्धकारिणीं ज्ञाला प्रत्याख्यानपरिज्ञया तां परिहृत्य च कर्मधूननपूर्वकं स्वात्मकल्याणमकार्षुः ।
तत्र जल-स्थलाऽऽकाश-पातालादिविहरणरूपाः परकायम वेशादिकाः सिंहव्याघ्रादिशरीरधारणपूर्वकस्वस्वरूपपरावर्तनादिस्वभावाश्वावर्तिन्यो विद्या आसन् । श्रूयते च गुरुपरम्परया - स्वशिष्यमध्यापयन् कश्चिदाचार्य एकदा विचारभूमिं गतवान्, तदनु स शिष्यो बाल्यचापल्येन महापरिज्ञाऽऽध्ययनेऽभिहितायाः सिंहतनुधारणविद्याया उपयोगं कुर्वन् तत्प्रभावेण स सिंहरूपो जातः, परन्तु तत्परावर्तनविधानमहापुरुषों ने इस अध्ययनमें वर्णित विद्याओं को ज्ञपरिज्ञासे कर्मों के बंध करानेवाली जान कर प्रत्याख्यानपरिज्ञा से उनका परिहार कर कर्मधूननपूर्वक अपनी आत्माका कल्याण किया है ।
इस अध्ययनके अंदर जलमें, स्थलमें, आकाशमें, पातालमें विहार करानेवाली विद्याओं का, परशरीर में प्रवेश करानेवाली विद्याओंका और सिंह व्याघ्र आदिका शरीर धारणपूर्वक अपने निजरूपका परिवर्तन करानेवाली विद्याओंका वर्णन था । गुरुपरंपरा से ऐसा सुना जाता है कि कोई एक आचार्य महाराज यह अध्ययन एक समय अपने शिष्यको पढा रहे थे। शौचक्रिया की बाधा होने पर जब ये बाहर शौचनिवृत्तिके लिये गये तो शिष्यने बाल-सुलभ चंचलता से इस महापरिज्ञा के अध्ययनमें कथित सिंहशरीरको धरानेवाली विद्याका उपयोग किया और वह उसके प्रभाપુરૂષોએ એ અધ્યયનમાં વર્ણ વેલી વિદ્યાને જ્ઞપરિણાથી કર્મોના બંધ કરવાવાળી જાણીને પ્રત્યાખ્યાનપરિજ્ઞાથી એના પરિહાર કરી કમ ધૂનનપૂર્વક પોતાના આત્માનુ કલ્યાણુ કર્યું છે.
આ અધ્યયનમાં જળમાં, સ્થૂલમાં, આકાશમાં, પાતાળમાં વિહાર કરાવવાવાળી વિદ્યાએત્તુ, પરશરીરમાં પ્રવેશ કરાવવાવાળી વિદ્યાઓનું અને સિંહ, વાઘ આદિના શરીર ધારણ કરીને પોતાના નિરૂપના પરિવર્તન કરાવવાવાળી વિદ્યા આનું વર્ણન હતું. ગુરૂપરમ્પરાથી એવું સાંભળ્યું છે કે કઇ એક આચાય મહારાજ એ અધ્યયન પોતાના શિષ્યને એક સમય શીખવી રહ્યા હતા. આ વખતે શૌચક્રિયાની ખાધા થતાં જ્યારે તે શૌચનિવૃત્તિ માટે માહેર ગયા પાછળથી શિષ્યે માળસુલભ ચંચળતાથી એ મહાપરિજ્ઞા અધ્યયનમાં કહેલ સિંહ શરીરને ધારણ કરાવવાવાળી વિદ્યાના ઉપયાગ કર્યાં, અને તે સિંહના સ્વરૂપમાં ફેરવાઈ ગયો. સિંહસ્વરૂપનું પરિવર્તન કરાવવાવાળી વિદ્યાના અધ્યયનથી અપ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ विमोक्ष० अ. ८ उ. १
३६५
ध्ययनेन तद्रूप एव स्थितः किंकर्तव्यविमूढो विचारभूमेरागतेनाऽऽचार्येण विलो - कितः, परमकरुणया पुनः स्वस्वरूपं प्रापितः स्वचेतसि चिन्तितं च- पञ्चमारकेऽस्याऽध्ययनेन लाभस्तु दूरापेत एव प्रत्युत महाननर्थो भावीति । तत आरभ्यैय तस्याध्यापनक्रिया लुप्तप्रायाऽभूत् । ते नैव हेतुना पुस्तकारूढसमयेऽप्याचार्यवर्षैरेतदध्ययनं न सङ्गगृहीतम् । तस्मादिदं विच्छेदमापेति युक्तमुत्पश्यामः ।
resi विमोक्षाध्ययनं प्रारभ्यते । तत्र विमोक्षः - वि= विशेषेण सर्वथा मोक्षः= दूरीभवनं कर्मभ्यः कर्मबन्धकारणेभ्यश्च पृथग् भूत्वा पण्डितमरणेन शरीरपरित्याग वसे सिंहके स्वरूपमें आ गया। वह सिंहस्वरूपके परावर्तन करानेवाली विद्या के अध्ययनसे अपरिचित था, इसलिये उससे छूट कर अपने असली रूपमें नहीं आ सका । शौचसे निवृत्त होकर जब आचार्य महाराज आये तब उन्होंने इसे सिंहरूपमें देखा, देखकर उसके ऊपर उन्हें दया आई और उसे सिंहके रूपसे मुनिरूपमें परिवर्तित कर दिया । बादमें आचार्यने विचार किया कि पंचमकालमें इस अध्ययनके पठनसे लाभकी तो कोई आशा ही नहीं है; उल्टा महान् अनर्थ ही होगा । अतः उस समयसे लगाकर ही इस अध्ययनको लुप्त कर दिया। इसी कारणसे शास्त्रोंकी रचनाके समयमें भी आचार्यांने इस अध्ययनका संग्रह नहीं किया, इसीलिये इसका विच्छेद हुआ।
अब विमोक्षाध्ययन नामका आठवां अध्ययन प्रारम्भ होता है । इसमें 'विमोक्ष' शब्दका अर्थ इस प्रकार है -वि-सर्वथा मोक्ष-दूर होना રિચિત હોવાથી એ શિષ્ય પોતાના અસલ સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરી શકેલ નહિ. શૌચથી નિવૃત્ત થઈ જ્યારે આચાર્ય મહારાજ આવ્યા ત્યારે તેમણે શિષ્યને સિંહના રૂપમાં જોયા, અને દયા આવતાં સિંહના રૂપથી મુનિરૂપમાં પરિવર્તન કરાવ્યું. આ પછી આચાર્ય વિચાર કર્યો કે પાંચમા કાળમાં આ અધ્યયનના પઠનથી લાભની તો કોઈ આશા નથી, પણ એથી વિપરીત મહાઅનથ નીજ સંભાવના છે. આથી તે સમયે તેમણે એ અધ્યયનને લુપ્ત કરી દીધા. આ કારણથી શાસ્ત્રોની રચનાના સમયમાં પણ આચાર્યોએ એ અધ્યયનનો સૉંગ્રહ કરેલ નથી, આ કારણે એના વિચ્છેદ થયેલ છે.
હવે વિમેાક્ષાધ્યયન નામના આઠમા અધ્યયનના પ્રારંભ થાય છે. આમાં ' विभोक्ष' शहना अर्थ प्रकारे छे -वि-सर्वथा, भोक्षદૂર થવું અર્થાત્ કમ અને એના કારણાથી પૃથક્ થઈ
આ
અધના
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे इत्यर्थः। तत्प्रतिपादकमिदमध्ययनमपि विमोक्षशब्देन व्यवहियते। अस्य धृताध्ययनेन सहायं परम्परासम्बन्धः-तत्र स्वकर्मशरीरोपकरणऋद्धिरससाताख्यगौरवत्रिकोपसर्गसम्मानानां विधूननेन मुनेः सङ्गराहित्यं प्रतिपादितम् , तद्भूननं तदैव सफलं स्याद् यद्यन्तकाले सम्यग् निर्याणं जायेतेति तदर्थमस्याध्ययनस्यारम्भः ।
अथवा-षष्ठे शब्दादिविषयसङ्गवर्जितेन मुनिनाऽनेकपरीपहोपसर्गाः सहनीया इत्यभिहितम् । एवमत्र मारणान्तिकोपसर्गसंसर्गेऽप्यनुद्विग्नेन संयमिना सम्यग् निर्याणं कार्यमिति कथनायेदमारभ्यते । -अर्थात् कर्म और इनके बन्धके कारणोंसे पृथकू होकर पण्डितमरणसे शरीरका परित्याग करना वही विमोक्ष है। इस विमोक्षका प्रतिपादन करनेवाला यह अध्ययन भी 'विमोक्ष' शब्दसे व्यवहृत हुआ है। इस अध्ययनका धूत नामक छठे अध्ययनके साथ परंपरारूपसे संबंध है। छठे अध्ययनमें मुनिको अपनेद्वारा कृत कर्म, शरीर, उपकरण,ऋद्धि-रस-साता-नामक तीन गौरव,उपसर्ग एवं मान और अपमान इन सबके विधूननसे सङ्गरहित होना चाहिये-इस प्रकारसे प्रतिपादन किया है। इन सबका विधूनन मुनिका तभी सफल हो सकता है, कि जब उसका अन्तसमयमें निर्याण सम्यक् -शास्त्रोक्त विधिके अनुसार हो, इसी विषयको प्रकट करनेके लिये इस अध्ययनका आरंभ हुआ है।
अथवा-शब्दादिक विषयोंमें संगसे रहित मुनिको अनेक परीषह और उपसर्ग सहन करना चाहिये-यह बात भी छठे अध्ययनमें कही गई है। सो मरणके समयमें उपसर्गों के आने पर भी संयमी-मुनिको उद्विग्नપણ્ડિતમરણથી શરીરને પરિત્યાગ કર એ જ વિમોક્ષ છે. આ વિમેક્ષનું પ્રતિપાદન કરવાવાળું આ અધ્યયન પણ વિમોક્ષ શબ્દથી વ્યવહુત થયેલ છે. આ અધ્યયનને ધૂત નામના છઠ્ઠા અધ્યયનની સાથે પરમ્પરારૂપથી સંબંધ છે. છઠ્ઠા અધ્યયનમાં મુનિએ પિતાના દ્વારા કૃત કર્મ, શરીર, ઉપકરણ, ઋદ્ધિ-રસસાતા નામના ત્રણ ગૌરવ, ઉપસર્ગ અને માન અને અપમાન આ સઘળાના વિધૂનનથી સંગરહિત હોવા જોઈએ, આ પ્રકારે પ્રતિપાદન કરેલ છે. આ બધાનું વિધૂનન મુનિનું ત્યારે સફળ બને છે કે જ્યારે એના અંત સમયમાં નિર્માણ સમ્યફ-શાસ્ત્રોક્તવિધિ અનુસાર હોય, આ વિષયને પ્રગટ કરવા માટે આ અધ્યયનને આરંભ થાય છે.
અથવા–શબ્દાદિક વિષયેના સંગથી રહિત મુનિએ અનેક પરિષહ અને ઉપસર્ગો સહન કરવા જોઈએ. આ વાત પણ છઠ્ઠા અધ્યયનમાં કહેવાયેલ છે, માટે મરણના સમયમાં ઉપસર્ગો આવવાથી પણ સંયમી મુનિએ ઉદ્વિગ્નચિત્ત
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६७
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. १
अत्रोद्देशार्थाधिकारः । अस्मिकष्टोद्देशाः सन्ति । तत्र प्रथमे-त्रिषष्टयधिकत्रिशतप पण्डिकानामाहारोपधिशय्यादिसंसर्गों वर्जनीयः, किं पुनस्तन्मतस्वीकारः। तपःसंयम विराधकानामवसन्नपार्श्वस्थादीनां संसर्गत्यागश्च कर्तव्य इति । (१)
द्वितीये-चाकल्प्याहारादि प्रयच्छतस्तनिषेधरुष्टगृहस्थस्य शास्त्रोक्तदोषप्रकथनपुरस्सरं तदाहारादिपरित्याग इति । (२) । चित्त नहीं होना चाहिये और सम्यक्-रीतिसे निर्माण करना चाहिये इस बात को समझाने के लिये इस अध्ययनका प्रारंभ किया गया है। यहां उद्देशके अर्थका अधिकार है। इसमें आठ उद्देश हैं-१ प्रथम उद्देशमें यह बतलाया गया है कि मुनिजनको ३६३ पाखण्डिमतवालोंका आहार, उ पधि और शय्या आदिके संसर्गका परित्याग कर देना चाहिये। जब उनकी ये सब चीजें परिवर्जनीय हैं तो फिर उनके मतकी स्वीकृति तो घर्जनीय है ही, इसमें क्या कहना! इसी प्रकार यह भी बतलाया गया है कि जो तप और संयमके विराधक हैं ऐसे अवसन्न-पासस्थादिकोंका संसर्ग भी त्यागने योग्य है।
२ द्वितीय उद्देशमें-मुनिकल्पके विरुद्ध-अकल्पनीय आहारादिक प्रदान करनेवाला गृहस्थ, "यह आहार मुनिजनके अयोग्य-अकल्प्य है" इस प्रकार मुनिजन द्वारा निषेध करनेपर यदि रुष्ट होता है तो, मुनिका कर्तव्य है कि वह उस आहारके ग्रहण करने में शास्त्रोक्त दोषोंका प्रतिपादन करे और उस आहारका परित्याग करे । यह प्रकट किया गया है । બનવું ન જોઈએ, અને સમ્ય-રીતિથી નિર્માણ કરવું જોઈએ. આ વાતને સમજાવવા માટે આ અધ્યયનને પ્રારંભ કરેલ છે. અહિં ઉદ્દેશના અર્થને અધિકાર છે. એમાં આઠ ઉદેશ છે. ૧ પ્રથમ ઉદેશમાં એમ બતાવેલ છે કે મુનિજને ૩૬૩ પાખંડીમતવાળાઓના આહાર, ઉપાધિ અને શૈયા આદિના સંસર્ગને પરિત્યાગ કરવું જોઈએ, જ્યારે તેની એ સઘળી ચીજો પરિવજનીય છે. તે પછી તેના મતની સ્વીકૃતિ તે વજનીય છે જ, એમાં કહેવાનું શું હોય. આ રીતે એ પણ બતાવાયું છે કે જે તપ અને સંયમને વિરાધક છે એવા અવસન્ન–પાસત્કાદિકનો સંસર્ગ પણ ત્યાગ કરવા યોગ્ય છે.
૨ બીજા ઉદ્દેશમાં–મુનિકલ્પના વિરૂદ્ધ અકલ્પનીય આહારાદિક પ્રદાન કરવાવાળા ગૃહસ્થ, “આ આહાર મુનિજનને માટે અયોગ્ય છે–અકથ્ય છે? આ પ્રકારે મુનિજનદ્વારા નિષેધ કરવાથી જે રીસાય તે, મુનિનું કર્તવ્ય છે કે તે તેવા આહારને ગ્રહણ કરવામાં શાસ્ત્રોકત દેનું પ્રતિપાદન કરે અને એ આહારને
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
तृतीये - शीतादिना प्रकम्पितं मुनिं कामविकारिणं शङ्कमानाय गृहपतये 'शीतादिकं मम गात्रकम्पनकारणं न कामविकारः ' इति प्रतिपाद्य तच्छङ्कापनोदनमिति । (३)
३६८
चतुर्थे— चापरिहार्य स्त्र्याद्युपसर्गोपनिपाते संयमरक्षार्थं बैहानस - गार्द्धपृष्ठप्रकाद्वयरूपमरणं श्रेय इति । (४)
पञ्चमे – ग्लानाद्यवस्थायां पूर्वादृतप्रतिज्ञायाः पालनाशक्तौ मुनेर्भक्तपरिज्ञया मरणं साधय इति । (५)
३ तृतीय उद्देशमें - शीत आदिसे कंपते हुए मुनिको देख कर गृहस्थ यदि यह शङ्काशील बन जाय कि "इस मुनिके कामविकार हो गया है इसीलिये यह कैंप रहा है " तो मुनिजनका यह धर्म है कि उस शंकाका निवारण करे और कहे कि मेरा शरीर शीतादिक निमितसे कँप रहा है, कामविकार से नहीं! यह प्रतिपादित किया गया है।
४ चतुर्थ उद्देशमें - स्त्री वगैरह द्वारा कृत उपसर्गके अपरिहार्य हो जाने पर साधुका कर्तव्य है कि वह अपने संयमकी रक्षाके लिये वैहानस और गाईपृष्ठ नामक मरणसे अपने प्राणोंको छोड़ देवे-यह स्पष्ट किया गया है ।
५ पंचम उद्देशमें - ग्लान आदि अवस्थामें पूर्वगृहीत प्रतिज्ञा की पालमामें साधुकी अशक्ति होने पर उस मुनिके लिये भक्तपरिज्ञासे मरण प्राप्त करना श्रेयस्कर है यह बात बतलाई गई है।
પરિત્યાગ કરે. એ પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે.
૩ ત્રીજા ઉદ્દેશમાં—ઠંડી આદિથી ધ્રૂજતા મુનિને જોઈ ગૃહસ્થ કદાચ એવી શંકા કરે કે “ મા મુનિને કામવિકાર થયેલ એથી એ કપી રહેલ છે” તે મુનિજનના એ ધમ છે કે તે ગૃહસ્થની એવી કહે કે મારૂં શરીર ઠંડી આદિથી કપી રહેલ છે, પ્રતિપાદિત કરવામાં આવેલ છે.
શંકાનુ નિવારણ કરે અને કામવિકારથી નહિ. આવું
૪ ચાથા ઉદ્દેશમાં—શ્રી વગેરે દ્વારા કરાયેલા ઉપસ અનિવાય હાય તા સાધુનું કર્તવ્ય છે કે તે પેાતાના સંયમની રક્ષા માટે વૈહાનસ અને ગાર્લ્સે પૃષ્ઠ નામના મરણુથી પાતાના પ્રાણોને છેડી દે. આ સ્પષ્ટ કરેલ છે.
૫ પાંચમા ઉદ્દેશમાં—જ્ઞાનાદિ અવસ્થામાં પૂર્વે લીધેલ પ્રતિજ્ઞાના પાલનમાં
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६९
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. १
षष्ठे-चैकत्वभावनया सुनेरिङ्गितमरणं प्रशस्तमिति । (६)
सप्तमे--मुनिनैकमासादिका भिक्षुमतिमा पालनीया, शरीरस्य संयमपालनाशक्तावस्थायां क्रमेण षष्ठाष्टमादितपसाऽऽहारादिसंक्षेपं कृत्वा पादपोपगमनं विधेयमिति । (७)
अष्टमे च--चिरपरिपालितचारित्रस्य यथाशास्त्रविहारिणः सूत्रार्थतदुभयग्रहणादानाऽऽसेवनानन्तरं बलहान्या संसीदत्संयमक्रियस्य संवर्द्धितशिष्यसम्पद
६ छठे उद्देशमें-एकत्व-भावनासे युक्त होकर मुनिका इंगितमरण प्रशस्त है । यह प्रकट किया गया है।
७ सातवें उद्देशमें-एक मास आदि प्रमाणवाली भिक्षुप्रतिमा मुनिको पालनी चाहिये, तथा जब शरीर संयम पालन करनेकी शक्तिरहित अवस्थामें आ जावे तो क्रम २ से षष्ठ और अष्टम आदि तपसे आहारका संक्षेप कर उसे पादपोपगमन संथारा धारण कर लेना चाहियेयह वर्णन किया गया है।
८ आठवें उद्देशमें-चिरकालसे जिसने चारित्रकी आराधना की है और शास्त्रोक्त विधिके अनुसार ही जिसने विहार किया है-ऐसे मुनि की सूत्र, अर्थ और सूत्रार्थ इन तीनोंके ग्रहण, दान और आसेवनके बाद बलकी हानिसे संयमरूप क्रियाकी पालनामें शिथिलता आ रही हो સાધુની અશક્તિ થવાથી એ મુનિને માટે ભકત પરિજ્ઞાથી મરણ પ્રાપ્ત કરવું શ્રેયસ્કર છે. આ વાત બતાવેલ છે.
૬ છઠ્ઠા ઉદ્દેશમાં એકત્વભાવનાથી યુકત બની મુનિનું ઈંગિત મરણ પ્રશસ્ત છે. આ પ્રગટ કરાયેલ છે.
૭ સાતમા ઉદ્દેશમાં–એકમાસ – આદિ પ્રમાણુવાળી ભિક્ષુપ્રતિમા મુનિએ પાળવી જોઈએ. તથા જ્યારે શરીર, સંયમ પાળવાની શકિતથી રહિત અવસ્થામાં આવી જાય તે ધીરે ધીરે છેઠ અને અઠમ આદિ તપથી આહારને બંધ કરી તેણે પાદપપગમન સંથારે ધારણ કરી લેવું જોઈએ, આ વર્ણન કરેલ છે.
૮ આઠમા ઉદેશમાં–લાંબા કાળથી જેણે ચારિત્રની આરાધના કરી છે અને શાસ્ત્રોકતવિધિ અનુસાર જ જેણે વિહાર કરેલ છે એવા મુનિને સૂત્રઅર્થ અને સૂત્રાર્થ એ ત્રણેનું ગ્રહણ, દાન અને આસેવનના પછી બળની હાનિથી સંયમરૂ૫ ક્રિયાને પાળવામાં શિથિલતા આવી રહેલ હોય તે
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३७०
आचारागसूत्रे उत्सर्गतो द्वादशवर्षसंलेखनाक्रमेण संलिखितशरीरस्य भक्तपत्याख्यानेङ्गितपादपोपगमनमरणेषु किंचिदेकमाश्रित्य जन्म सफलीकर्तव्यमिति प्रतिपादितम् । (८) साम्प्रतं प्रथमसूत्रेण परमतनिराकरणार्थमेवोपक्रमते ' से बेमि' इत्यादि ।
मूलम्-से बेमि समणुन्नस वा असमणुन्नस्स वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा वत्थं वा पडिग्गहं वा कंबलं वा पायपुंछणं वा नो पाएजा नो निमंतिजा नो कुज्जा वेयावडियं परं आढायमाणे तिबेमि ॥ सू०१ ॥ ___छाया-सोऽहं ब्रवीमि समनोज्ञाय वाऽसमनोज्ञाय वाऽशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा वस्त्रं वा पतद्ग्रहं वा कम्बलं वा पादपोञ्छनं वा नो प्रदद्यात् नो निमन्त्रयेद् नो कुर्याद् वैयावृत्त्यं परमाद्रियमाण इति ब्रवीमि ॥ सू० १॥
टीका--' सोऽहम् ' इत्यादि--यो भगवन्मुखाद्विनिर्गतयथाश्रुतग्राही परिज्ञातहेयोपादेयः सोऽहं त्वां ब्रवीमि वक्ष्यमाणवचनं वच्मि, तदेवाह-'समनोज्ञायेतो संवर्द्धित-शिष्यरूप-संपत्तिवाले उस मुनिको उत्सर्गसे १२ वर्ष की संलेखना धारण कर लेनी चाहिये । इस क्रमसे शरीरके कृश होने पर उसे भक्तप्रत्याख्यान, इंगित और पादपोपगम इन मरणोंसे किसी एक मरणको धारण कर जन्म सफल करना चाहिये-यह विषय समझाया गया है।।
इस समय प्रथम सूत्रसे सूत्रकार परमतके निराकरण करनेका उपक्रम (प्रारंभ) करते हैं-' से बेमि' इत्यादि
श्री सुधर्मास्वामी श्री जम्बूस्वामीसे कहते हैं-हे शिष्य ! जिसने भगवानके मुखसे निर्गत श्रुतके अनुसार ही तत्त्व ग्रहण किया है और શિષ્યરૂપ સંપત્તિથી વૃદ્ધિ પામેલ એ મુનિએ ઉત્સર્ગથી ૧૨ વર્ષની સંખના ધારણ કરી લેવી જોઈએ. આ કમથી શરીરના કૃશ થવાથી તેણે ભકતપ્રત્યાખ્યાન, ઈંગિત અને પાદપપગમ આ મરણેમાંથી કોઈ એક મરણને ધારણ કરી જન્મ સફળ કરવું જોઈએ. આ વિષય સમજાવેલ છે.
આ સમય પ્રથમ સૂત્રથી સૂત્રકાર પરમતનું નિરાકરણ કરવાને પ્રારંભ अरे छ-" से बेमि” त्यादि.
શ્રી સુધર્માસ્વામી શ્રી જખ્ખસ્વામીને કહે છે-હે શિષ્ય ! જેને ભગવાનના મુખથી નિર્ગત કૃતના અનુસાર જ તત્વ ગ્રહણ કરેલ છે અને એનાથી જે હેય અને ઉપાદેયના જ્ઞાનથી યુકત છે એ હું તમને આ પ્રકારથી કહું છું કે તમે
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. १
ફર त्यादि । परम् उत्कृष्टम् आद्रियमाणः सत्कुर्वाणः सन् समनोज्ञाय दृष्टिलिङ्गाभ्यां चारुवेषाय स्वमतावसन्नपार्श्वस्थप्रभृतये, वा-शब्दः पक्षान्तरद्योतकः; असमनोज्ञाय =परतीथिकाय शाक्यप्रभृतये वा यद् अशनम्-ओदनादिकम् पानं द्राक्षादिधावनजलं वा, खाद्य-नारिकेलादिकं वा, स्वाद्यं लवङ्गादिकं वा, वस्त्रं वा, पतद्ग्रह-पात्रं वा, कम्बलं वा, पादप्रोञ्छनं रजोहरणादिकं वा नो प्रदद्यात्मासुकमपि तस्मै न ददेत, नापि च वितरणाय निमन्त्रयेत् , वैयावृत्त्यं शुश्रूषादिकमपि न कुर्यानो विदध्यात् । इति-एवम् अहं त्वां ब्रवीमि यथा भगवत्सकाशाच्छ्रुतं तथा कथयामि॥
अपरमप्यहं ब्रवीमीत्याह-'धुवं ' इत्यादि।
मूलम्-धुवं चेयं जाणिज्जा असणं वा जाव पायपुंछणं वा लभिया, नो लभिया, भुंजिया, नो भुजिया, पंथं विउत्ता विउक्कम विभत्तं धम्म जोसमाणे समेमाणे चलेमाणे पाइजा इसीसे जो हेय और उपादेयके ज्ञानसे युक्त है वह मैं तुमसे इस प्रकार कहता हूं कि तुम अच्छी तरह-भक्तिके आवेशसे-आदर सत्कार करके, समनोज्ञ-दृष्टि और लिङ्गोंसे सुन्दर वेषवाले ऐसे स्व-जैनमतानुयायी अवसन्न पासत्यादिकोंको, अथवा असमनोज्ञ-परतीर्थिक शाक्य आदिको अशन-ओदनादिक, पान-द्राक्षादिका धोवन जल, खाद्य-नारियल आदि, अथवा स्वाद्य-लवंगादिक, वस्त्र, पतद्ग्रह-पात्र, कम्बल अथवा पादप्रोञ्छन-रजोहरणादिक, प्रासुक होने पर भी न दो और न उन्हें देनेके लिये आमंत्रित करो, वैयावृत्य भी उनकी न करो-इस प्रकार जैसा भगवानसे सुना है वैसा मैं तुमसे कहता हूं ॥ सू०१॥
और भी “धुवं" इत्यादि सूत्रसे कहता हूं, सो सुनोસારી રીતે-ભકિતના આવેશથી આદરસત્કાર કરીને સમગ્ર-દષ્ટિ અને લિંગથી સુંદર વેશવાળા એવા પિતાના જૈનમત અનુયાયી અવસન્ન–પાસત્કાદિકોને માટે– અથવા અસમનોજ્ઞ–પરતીર્થિક શાક્ય આદિને માટે અશન–એદનાદિક, પાનદ્રાક્ષાદિકનું ધોવણ જળ, ખાદ્ય-નારિયલ આદિ, અને સ્વાદ્ય-લવંગાદિક, વસ્ત્ર, પતદુગ્રહ-પાત્ર, કમ્બલ અને પાદપૂંછન–રજોહરણાદિક પ્રાસુક હોવા છતાં પણ ન ઘે, અને ન એને આપવા માટે આમંત્રણ કરે, વૈયાવૃત્તિ પણ તેની ન કરે. આ પ્રકારે જેવું ભગવાનથી સાંભળ્યું છે તેવું હું તમને કહું છું. (સૂ૦૧)
wing पy “धुवं" त्यादि सूत्रथी ४९ छु सांमजो.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७२
आचाराङ्गसूत्रे वा निमंतिज्जा वा कुज्जा वा वेयावडियं परं अणादायमाणे त्तिबेमि ॥ सू० २॥ ___ छाया--ध्रुवं चैतज्जानीयादशनं वा यावत् पादपोन्छनं वा लब्ध्वा नो लब्ध्वा, भुक्त्वा, नो भुक्खा, पन्थानं व्यावापि उत्क्रम्य विभक्तं धर्म जुषमाणः समायन् चलन् प्रदद्यात् वा निमन्त्रयेद्वा कुर्या द्वैयावृत्त्यं परमाद्रियमाण इति ब्रवीमि॥ ____टीका--'ध्रुव 'मित्यादि । शाक्यादयो हि कदाचिदशनादिकं प्रदश्यैवं ब्रुवन्ति,-भवान्-एतत् वक्तव्यं ध्रुवं-निश्चितं जानीयात्-बुध्येत, यद् अशनादिकमारभ्य यावत् पादप्रोञ्छनं सर्व परगृहे लब्ध्वा वा अलब्ध्वा वा भुक्त्वा वा अभुक्त्वा वा अवश्यमस्माकं मनस्तुष्टये तद्ग्रहणायास्मदीयवसतौ समागन्तव्यम् ; तथा हि-अशनादीनामलाभे लाभाय, लाभेऽपि चोत्कृष्टमिष्टान्नादिलाभार्थ वा, भुक्तेऽपि पुनर्भोजनार्थम् , अभुक्तेऽपि प्रथमालिकार्थम् [‘सिरावण' इति भाषायाम् ],
शाक्य आदि, मुनिको देख कर कदाचित् भोजनादिक दिखा कर यह कहें कि हे मुनि! आप यह हमारा कहना अवश्य मानें कि आपको अशनसे लगाकर पादप्रोग्छन तककी समस्त सामग्री अथवा असमस्त सामग्री परगृहमें मिले या न मिले, आपने आहार किया हो अथवा न भी किया हो तो भी आप अवश्य २ हमारे सन्तोषके लिये ही कम से कम अशनादिक लाभके निमित्त, हमारे स्थान पर पधारें। वहां आनेसे आपको फायदा होगाअशनादिकके अलाभमें आपको वहां उनका लाभ होगा, अन्यत्र उनके मिल जाने पर भी वहां आनेसे आपके लिये उत्तम २ मिष्टान्न आदि सामग्री की प्राप्ति हो जायगी, खा करके भी आने पर फिरसे भोजन हो - શાક્ય આદિ, મુનિને જોઈ કદાચિત ભેજનાદિક બતાવી એવું કહે કે હે મુનિ ! આપ અમારું એ કહેવું અવશ્ય માને કે આપને અશનથી લગાડી પાદપૂંછન સુધી સમસ્ત સામગ્રી અથવા અસમસ્ત સામગ્રી બીજાને ઘરે મળે અથવા ન મળે, આપે આહાર કર્યો હોય અથવા ન કર્યો હોય તે પણ આપ અવશ્ય અવશ્ય અમારા સંતોષ માટે જ કમથી કમ અનાદિક લાભના નિમિત્ત અમારા સ્થાન ઉપર પધારે ત્યાં આવવાથી આપને ફાયદો થશે–અશનાદિકના અલાભમાં આપને ત્યાં એને લાભ થશે, બીજે સ્થળેથી એ મળવા છતાં પણ ત્યાં આવવાથી આપને માટે ઉત્તમમાં ઉત્તમ મિષ્ટાન્ન આદિ સામગ્રીની પ્રાપ્તિ થશે, ખાઈને આવવા છતાં ફરીથી ભેજન થશે, અને
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ विमोक्ष० अ ८ उ. १
३७३
अस्मत्सन्तोषायावश्यमस्मत्स्थाने समागन्तव्यम् , यद् यद् भवतां कल्पनीयं तत्तद्दास्यामीति भावः। ममावासो भवत्संचरणरथ्यायामेव वर्तते, यदि वक्रोऽपि भवेत्तथापि पन्थान-मार्ग व्यावापि-परिभ्रम्यापि उत्क्रम्य-मार्गमध्यवर्तिगृहाण्युल्लकन्यागन्तव्यम् , नाऽत्र क्लेशो गणनीयः, कृपा विधेया-इत्यादि कथयित्वा सः विभक्तं-भिन्नं धर्म जुषमाणः सेवमानः शाक्यादिः, समायन्तेन मार्गेण कदाचिद् आगच्छन् , चलन्-मार्गे गच्छन् यच्चाशनादिकं प्रदद्यात्, तदानादिना निमन्त्रयेद्वा, अन्यद्वा वैयावृत्त्यं कुर्यात्-विदध्यात् , तर्हि मुनिः परम् अत्यर्थम् अनाद्रियमाणः तस्यानादरं कुर्वन्-तमस्वीकुर्वाणः सन् विहरेत् , तेन सह परिचयमपि न कुर्यात् , अनेन दर्शनशुद्धयादेरवश्यं भावादित्याशयः । इति पूर्वोक्तं वक्ष्यमाणं च ब्रवीमिकथयामि ॥ मू० २॥ जायगा, और नहीं खा कर आनेपर सुबहका लघुभोजन हो जायगा। इस लिये हमारे संतोषके लिये आप मेरे स्थान पर अवश्य २ आवें । आनेपर
आपके लिये जो २ वस्तुएँ कल्पनीय होंगी उन्हें मैं अवश्य २ दूंगा। मेरा निवासस्थान आपके निकलनेकी गली ही में है। यदि वहांसे वह शायद
आपके लिये टेड़ा भी पडे तो भी घूमकर कुछ मध्यवर्ती घरोंको छोड़ कर आप वहां जरूर आवें। इसमें परिश्रमका ख्याल न करें। बड़ी दया होगी।" इत्यादि कह कर वह भिन्न धर्मका अनुयायी शाक्य आदि उस मार्गसे कदाचित् आता जाता मिल जाय और उस मुनिके लिये जो कुछ भी अशनादिक दे, अथवा उसके लिये आग्रह करे, या आमंत्रित करे अथवा दूसरी तरहसे कोई वैयावृत्ति करना चाहे तो उस मुनिको चाहिये कि वह उसकी किसी भी बात पर ख्याल न करे, उसके द्वारा प्रदत्त किसी भी वस्तुका ग्रहण ખાઈને ન આવવાથી શિરામણ થશે. આ માટે અમારા સ્થાન ઉપર અમારા સંતેષ માટે આપ અવશ્ય અવશ્ય આવો. આવવાથી આપને માટે જે જે વસ્તુઓ કલ્પનીય હશે એ હું તમને અવશ્ય અવશ્ય આપીશ. મારું નિવાસસ્થાન આપની નિકળવાની શેરીમાં જ છે. અથવા ત્યાંથી એ શેડે છેટે પડે તે પણ ફરીને કેટલાક વચલા ઘરેને મુકીને પણ આપ ત્યાં જરૂર આવે. આમાં પરિશ્રમને ખ્યાલ ન કરશે. ખૂબ દયા થશે. ઈત્યાદિ કહીને એ બીજા ધર્મના અનુયાયી શાક્ય આદિ એ માર્ગથી કદાચિત આવતાં જતાં મળી જાય અને એ મુનિ માટે જે કાંઈ ખાવા પીવાનું આપે, અથવા એને માટે આગ્રહ કરે, યા આમંત્રણ કરે, અથવા બીજી રીતે કઈ વૈયાવૃત્ત કરવા ચાહે, ત્યારે તે મુનિ
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
आचारागसूत्रे अपि च वक्ष्यमाणं दर्शयति- इहमेगेसिं ' इत्यादि
मूलम्-इहमेगेसिं आयारगोयरे नो सुनिसंते भवति, ते इह आरंभट्ठी अणुवयमाणा हण पाणे घायमाणा हणओ यावि समणुजाणमाणा, अदुवा अदिन्नमाययंति, अदुवा वायाउ विउज्जंति, तं जहा-अस्थि लोए, नत्थि लोए, धुवे लोए, अधुवे लोए, साइए लोए, अणाइए लोए, सपज्जवसिए लोए, अपज्जवसिए लोए, सुकडेत्ति वा, दुकडेत्ति वा, कल्लाणेत्ति वा, पावेत्ति वा, साहुत्ति वा, असाहुत्ति वा, सिद्धित्ति वा, असिद्धित्ति वा, निरएत्ति वा, अनिरएत्ति वा, जमिणं विप्पडिवन्ना मामगं धम्मं पन्नवेमाणा, एत्थ वि जाणह अकस्मात्, एवं तेसिं नो सुयक्खाए धम्मे नो सुपन्नत्ते धम्मे भवइ ॥ सू० ३ ॥ ___ छाया—इहैकेषामाचारगोचरो नो सुनिशान्तो भवति, त इहारम्भार्थिनोऽनुवदन्तो घ्नन्तः प्राणान् घातयन्तः घ्नतश्चापि समनुजानन्तः, अथवाऽदत्तमाददति, अथवा वाचो वियुञ्जन्ति, तद्यथा-अस्ति लोको, नास्ति लोको, ध्रुवो लोकः, अध्रुवो लोकः, सादिको लोकोऽनादिको लोकः, सपर्यवसितो लोकोऽपयवसितो लोकः, सुकृतमिति वा, दुष्कृतमिति वा, कल्याणमिति वा, पापमिति वा, साध्विति वा, असाध्धिति वा, सिद्धिरिति वा, असिद्धिरिति वा, निरय इति वा, अनित्य इति वा, यदिदं विप्रतिपन्ना मामकं धर्म प्रवदन्तः, अत्रापि जानीत अकस्मात्, एवं तेषां नो स्वाख्यातो धर्मों न सुप्रज्ञप्तो धर्मों भवति ॥ सू० ३॥
टीका--' इहैकेषा 'मिति-इह-अत्र मनुष्यलोके एकेषां = कतिपयानाम् , न करे और वहांसे चल देवे, कोई भी प्रकारका संपर्क उससे न रखे। इस प्रकारके वर्तनसे उस मुनिके समकित की शुद्धि होती है। ऐसा मैं कहता हूं ॥ सू०२॥
तथा-'इहमेगेसिं' इत्यादिइस मनुष्य लोकमें जो सर्वज्ञसे उपदिष्ट संयमके मार्गसे अनभिज्ञ એની કોઈપણ વાત ઉપર ખ્યાલન કરે, એના દ્વારા મળતી કેઈપણ વસ્તુને ગ્રહણ ન કરે અને ત્યાંથી ચાલ્યા જાય, કોઈ પણ પ્રકારને સંપર્ક એનાથી ન રાખે. આ પ્રકારના વર્તનથી તે મુનિના સમકિતની શુદ્ધિ થાય છે, એવું હું કહું છું. (સૂ૦ ૨)
अपि च-" इहमेगेसिं” त्याहि. આ મનુષ્ય લેકમાં જે સર્વજ્ઞથી ઉપદેશવામાં આવેલ સંયમ માર્ગથી
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७५
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. १ न सर्वेषाम् ; 'आचारगोचरः । आचारस्य-संयमस्य गोचरः-विषयः सर्वज्ञोपदिष्टमार्ग इत्यर्थः, सुनिशान्तः-सुपरिचितः, नो भवति, ते इह-अस्मिँल्लोके आरम्भार्थिनः पचन-पाचनानुमोदनादिसावधव्यापारवन्तः शाक्यादयो द्रव्यलिङ्गिनोऽवसत्रपार्श्वस्थादयः, अनुवदन्तः=देवायतननिर्माणे प्रतिमाप्रतिष्ठापूजादौ औदेशिकाहारादौ च धर्म प्ररूपयन्तः सन्तः प्राणान् एकेन्द्रियादिजीवान् घ्नन्तः नाशयन्तः अन्यैCतयन्तः, घ्नतः घातयतो वा समनुजानन्तः अनुमोदयन्तो भवन्ति । एतेन षड्जीवनिकायविराधकत्वं तेषामभिहितम् ।
_ ' अथवा 'पक्षान्तरे, तेन-ते आरम्भार्थिनः अदत्तं-परस्य धनादिकम् आददति-गृह्णन्ति, तृतीयेऽव्रते स्तोककथनीयत्वात्तस्य पूर्व प्रतिपादनम् । द्वितीये च बहुवक्तव्यत्वात्ततस्तदुपन्यास इति विज्ञेयम् । हैं, अर्थात् जो सर्वज्ञकथित संयमके मार्गसे अपरिचित हैं-ऐसे वे शाक्यादिक तथा द्रव्यलिङ्गी अवसन्न-पासत्थादिक आरम्भार्थी, पचन, पाचन और अनुमोदन आदि सावध व्यापारोंसे युक्त बन देवायतन-मन्दिर आदिके निर्माणमें, प्रतिमा की प्रतिष्ठामें, और उसके पूजन आदिमें तथा उद्दिष्ट आहार वगैरहमें धर्मकी प्ररूपणा करते हुए एकेन्द्रियादिक जीचोंका स्वयं आरम्भ करनेवाले, दूसरोंसे उनका आरम्भ करानेवाले एवं उनके आरम्भ करनेवालोंकी अनुमोदना करनेवाले होते हैं। इस कथनसे षड्जीवनिकायोंकी विराधकता उनके कही गई समझनी चाहिये।
अथवा-वे आरम्भार्थी-शाक्यादिक एवं अवसन्न-पासत्यादिक पर का अदत्त धनादिक द्रव्य ग्रहण करते हैं। तृतीय अवत-चौर्य है। અનભિજ્ઞ છે, અર્થાત્ જે સર્વજ્ઞકથિત સંયમના માર્ગથી અપરિચિત છે એવા એ શાક્યાદિક તથા દ્રવ્યલિંગી અવસન્ન–પાસસ્થાદિક આરંભાથી, પચન, પાચન અને અનુમોદન આદિ સાવધ વ્યાપારોથી યુકત બની દેવાયતન-મન્દિર આદિના નિર્માણમાં, પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠામાં અને તેના પૂજન આદિમાં તથા ઉષ્ટિ આહાર વગેરેમાં ધર્મની પ્રરૂપણા કરતાં એકેન્દ્રિય આદિ અને સ્વયં આરંભ કરવાવાળા, બીજાથી તેનો આરંભ કરાવવાળા અને તેને આરંભ કરવાવાળાને અનુ. મોદન આપનારા હોય છે. આ કથનથી ષડૂજીવનિકાયાની વિરાધકતા તેની કહેવામાં આવી સમજવી જોઈએ.
અથવા–એ આરસ્સાથીશાયાદિક અને અવસગ્ન-પાસત્કાદિક બીજાનું અદત્ત ધનાદિક દ્રવ્ય ગ્રહણ કરે છે. ત્રીજું અવ્રત-ચૌર્ય છે. સૂત્રકાર આ
श्री. पाय॥२२॥ सूत्र : 3
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७६
आचारागसूत्रे 'अथवा' पक्षान्तरद्योतकः, तद्यथा-अदत्तं गृह्णन्तो हि वाचः बहुविधाः वक्ष्यमाणा वियुञ्जन्ति-प्रयुञ्जन्ति-वाचो विनियोगं कुर्वन्ति-कथयन्तीत्यर्थः, तदेवाहतद्यथेत्यादिना-तद्यथा--
केचिदाहुः-'लोकः स्थावर-जङ्गमलक्षणः, अस्ति-विद्यते। तथाहि-सप्तसमुद्रा सप्तद्वीपा नवखण्डा पृथिवी, नातः परमन्यो लोकः' इति ।
केचिच्च-एतादृशानि बहूनि ब्रह्माण्डानि सन्ति, तेषु कति चिज्जलमध्ये प्लवमानानि सन्तीति, वर्तन्ते पञ्चमहाभूतानि पृथिव्यादीनीति, तथा अस्ति च परलोकः यमलोकादिरूपः' इति प्रवदन्ति । सूत्रकारको इसके विषयमें विशेष कथन नहीं करना है-इसलिये इसका क्रमप्राप्त असत्यके कथन करनेके पहिले कथन नामोल्लेखरूपसे किया है । द्वितीय अव्रतमें विशेष वक्तव्यता है। इसलिये उसके बाद उसका कथन किया है। ____ अथवा-अदत्तका ग्रहण करनेवाले मनुष्य बहुत प्रकारकी (जिसके विषयमें आगे कहा जायगा) बातें बनाया करते हैं । इसीका "तद्यथा" पदसे स्पष्टीकरण करते हुए सूत्रकार कहते हैं
कोई कोई कहते हैं-स्थावर और जंगम स्वरूपवाला यह लोक है! इसका मतलब सिर्फ इतना ही है कि यह पृथिवी सात समुद्रवाली है. सात इसमें द्वीप हैं, और नव इसके खण्ड हैं । इसीका नाम लोक है। इससे जुदा और कोई लोक नहीं है । कोई २ ऐसा भी कहते हैं-ऐसे तो बहुत ब्रह्माण्ड हैं। इनमें कितनेक तो जलके बीचमें डूबे हुए हैं, આ વિષયમાં વિશેષ કહેવા માગતા નથી. આ માટે ક્રમ પ્રાપ્ત અસત્યનું કથન નહિ કરતાં પહેલાં અદત્તાદાનનું નામોલ્લેખરૂપથી કથન કરેલ છે. બીજા અવતમાં વિશેષ વક્તવ્ય છે; આ માટે એના પછી એનું કથન કરેલ છે.
અથવા–અદત્તનું ગ્રહણ કરવાવાળા મનુષ્ય ઘણા પ્રકારની (જેના વિષયમાં माग वामां मारी) वातमनाया ४२ छ, मेनु “ तद्यथा" ५४थी સ્પષ્ટીકરણ કરતાં સૂત્રકાર કહે છે–
કઈ કઈ કહે છે સ્થાવર અને જંગમ–સ્વરૂપવાળો આ લેક છે. આને અર્થ ફક્ત એટલે જ છે કે આ પૃથ્વી સાત સમુદ્રવાળી છે, આમાં સાત દ્વીપ છે અને નવ એના ખંડ છે. આનું નામ લેક છે. આનાથી જુદો બીજે કઈ લેક નથી. કોઈ કોઈ એમ પણ કહે છે–એમ તે ઘણું બ્રહ્માંડ છે, આમાં કેટલાક તે પાણીમાં ડુબી ગયેલા છે. કેટલાક પંચમહાભૂત સ્વરૂપ પૃથ્વી આદિ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. १
चार्वाकारतु-' लोकः परलोको नास्ति' इत्याहुः । इत्थं च तेषामभ्युपगमःस्वर्गादिकं गन्धर्वनगरमरुमरीचिकादिसदृशमेव, प्रत्यक्षमेव प्रमाणं, नान्यदमनुमानादिकं परोक्षम् , परलोकाभावेन जीवः परलोकगामी न भवत्येवः किन्तु प्रत्यक्षं परिदृश्यमानः पञ्चभूतात्मक एव लोकः, अतो नास्ति बन्धो, नास्ति मोक्षः, नास्ति पुण्यं, नास्ति पापमित्यादि, तथाहि__" यथा यथाऽर्थाश्चिन्त्यन्ते, विविच्यन्ते तथा तथा ।
__ यद्येतत्स्वयमर्थेभ्यो, रोचते तत्र के वयम् ॥ १ ॥ कितनेक पंचमहाभूतस्वरूप पृथिवी आदिक विद्यमान हैं। तथा यमलोक-आदि-स्वरूप परलोक भी मौजूद हैं। चार्वाक-सिद्धान्तवाले नास्तिकलोग 'परलोक नहीं है। ऐसा मानते है। उनका सिद्धान्त इस प्रकारसे है - स्वर्गादिक परलोककी मान्यता गन्धर्वनगर तथा मरुमरीचिका जैसी है। जैसे इनका आभास भ्रमसे होता है, उसी तरहसे स्वर्गादिक परलोककी भी मान्यता ऐसी ही है, वास्तविक नहीं। इनके सिद्धान्तानुसार १ प्रत्यक्ष ही प्रमाण है। परोक्ष-अनुमानादिक नहीं । जब परलोक ही नहीं तो जीव परलोकमें जाता है, अथवा परलोकमें उसके जानेका स्वभाव है-ऐसी कल्पना भी ठीक नहीं है । जो कुछ प्रत्यक्षसे पञ्चभूतात्मक दिखाई देता है वही लोक है, इससे परे नहीं । इसलिये न बन्ध है, न मोक्ष है, न पुण्य है, और न पाप है। વિદ્યમાન છે. તથા યમલોક વગેરે સ્વરૂપથી પરલેક પણ છે. ચાર્વાક સિદ્ધાંતવાળા નાસ્તિક લેક “પરલેક નથી” એવું માને છે. એમને સિદ્ધાંત આ પ્રકારને છે–સ્વર્ગાદિક પટેલેકની માન્યતા ગન્ધર્વનગર તથા મરૂમરીચિકા જેવી છે. જેમ એને આભાસ ભ્રમથી થાય છે એવી જ રીતે સ્વર્ગાદિક પરલોકની માન્યતા પણ છે, વાસ્તવિક નથી. એમના સિદ્ધાન્ત – અનુસાર ૧ પ્રત્યક્ષ જ પ્રમાણ છે. પક્ષ-અનુમાનાદિક નહીં. જ્યારે પરલોક જ નથી તે જીવ પહેલેકમાં જાય છે, અથવા પોકમાં એને જવાને સ્વભાવ છે એવી કલ્પના કરવી એ પણ ઠીક નથી. જે કાંઈ પ્રત્યક્ષથી પંચભૂતાત્મક દેખાય છે એ જ લેક છે, આથી બીજું નહીં. આથી ન બન્ધ છે, ન મોક્ષ છે, ન પુણ્ય છે કે ન પાપ છે.
४८
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८
आचारागसूत्रे भौतिकानि शरीराणि, विषयाः करणानि च ॥
तथाऽपि मन्दैरन्यस्य, तत्वं समुपदिश्यते ॥२॥" इति । किमधिकेन।
कापिलास्तु-'ध्रुवो लोकः' लोकः ध्रुवः शाश्वतिका नित्यः कूर्माङ्गानीवाऽऽविर्भाव-तिरोभावेनैवोत्पत्तिध्वंसादिव्यवहार औपचारिको न तु वास्तविकोऽपूर्वोपजनरूपः।
वैशेषिकादितन्त्रवदुत्पत्तेः पूर्व कार्यस्याऽसत्त्वस्वीकारेऽसतः शशशृङ्गादेरप्युत्पत्तिः कदाचिदङ्गीकार्या स्यात् । सतो विनाशाऽसम्भवाच्च न सन्नाऽसत् ; किन्तु
यथा यथार्थाश्चिन्त्यन्ते विविच्यन्ते तथा तथा। यद्येतत्स्वयमर्थेभ्यो रोचते तत्र के वयम् ॥ १॥ भौतिकानि शरीराणि विषयाः करणानि च ।
तथापि मन्दैरन्यस्य तत्त्वं समुपदिश्यते ॥ २ ॥ भावार्थ-जिस जिस प्रकारसे पदार्थोंका विचार किया जाता है उस उस प्रकारसे वे विशीर्ण (नष्ट) होते हैं। हम क्या करें-यदि यह शून्यता ही पदार्थों को रुचती है तो! शरीर, विषय और इन्द्रियां ये सब भौतिक हैं, तो भी मूर्ख प्राणी अन्यके लिये तत्त्वोंका उपदेश देते हैं; ज्यादा क्या कहा जाय ?
कापिलमतानुयायी सांख्य--यह कहते हैं कि यह लाक ध्रुव-शाश्वतिक-नित्य है। इसमें उत्पत्ति और ध्वंस-नाशका व्यवहार औपचारिक-गौण है। इसमें आविर्भाव और तिरोभाव ही होते
यथा यथार्थाश्चिन्त्यन्ते विविच्यन्ते तथा तथा । यद्येतत्स्वयमर्थेभ्यो रोचते तत्र के वयम् ॥ १॥ भौतिकानि शरीराणि विषयाः करणानि च ।
तथापि मन्दैरन्यस्य तत्त्वं समुपदिश्यते ॥ २ ॥ ભાવાર્થ–જે જે પદાર્થોનો જે પ્રકારથી વિચાર કરવામાં આવે છે તે તે પ્રકારથી તેને નાશ થાય છે. અમે શું કરીએ–જે આ શૂન્યતા જ પદાર્થોને રૂચે છે. શરીર, વિષય અને ઈન્દ્રિયે આ બધું ભૌતિક છે. તે પણ મૂખ પ્રાણ બીજાને માટે તને ઉપદેશ આપે છે. વધુ શું કહેવાય.
કપિલમતાનુયાયી સાંખ્ય એવું કહે છે કે આ લેક ધ્રુવ-શાસ્થતિક-નિત્ય છે. આમાં ઉત્પત્તિ અને નાશને વ્યવહાર ગૌણ છે. એમાં આવિર્ભાવ અને તિભાવ જ
श्री. सागसूत्र : 3
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ विमोक्ष अ. ८ उ. १
३७९ 'सदसदिदं प्रपञ्चजातं, मृत्तिकादावुपादानकारणे घटादिरव्यक्तरूपेण सन् बहिरिन्द्रियप्रत्यक्षायोग्यत्वेनाऽसन् घट इति व्यवहारः' इत्यादिकमाहुः, तेषां मते सिद्धमेव लोकस्य ध्रुवत्वम् । हैं, अतः यह व्यवहार-वास्तविक नहीं है । मिट्टीसे घट कोई अपूर्व वस्तु उत्पन्न नहीं होती है किंतु उसमें घटका तिरोभाव था और कारणकलापसे तिरोभाव हट जाने पर उसका आविर्भाव होता है। अर्थात्सत्का ही आविर्भाव हुआ असत्का नहीं । इस लिये अपूर्व कुछ भी उत्पन्न नहीं होता। वैशेषिकसिद्धान्तकी तरह उत्पत्तिसे पूर्व कार्यका असत्त्व माना जायगा तो असत् शशशृङ्गकी भी उत्पत्ति कदाचित् स्वीकार करनी पडेगी। सत्का कभी भी विनाश नहीं होता है इसीलिये घटका सर्वथा सत्त्व मानने पर उसका कभी विनाश नहीं हो सकता है, परन्तु विनाश होता दिखता तो है, इसलिये यह जगत्प्रपंच सत्-असत् -स्वरूप है। उपादानकारणस्वरूप मिट्टीमें घटादिक कार्य अव्यक्तरूपसे थे, इसलिये वे बहिरिन्द्रिय चक्षुरादिकोंके अविषयभूत थे; अतः मिट्टीमें वर्तमान होते हुए भी उनका चक्षुरिन्द्रियसे ग्रहण नहीं होता है। इस लिये बहिरिन्द्रियसे ग्रहणके अयोग्य होनेसे घटादिकों में " असन् घटः" इत्यादिक व्यवहार होता है-ऐसा सांख्योंका कहना है, इस प्रकारके उनके कथनसे लोकमें ध्रुवता सिद्ध होती है। થાય છે, પણ આ વ્યવહાર વાસ્તવિક નથી. માટીથી ઘટ કેઈ અપૂર્વ વસ્તુ ઉત્પન્ન થતી નથી, પરંતુ એમાં ઘટને તિરભાવ હતો અને કારણકલાપથી તિરભાવ દૂર થતાં એને આવિર્ભાવ થઈ જાય છે, અર્થાત્ સને જ આવિર્ભાવ થયો અને નહીં. આથી અપૂર્વ કાંઈ પણ ઉત્પન થતું નથી. વૈશેષિક સિદ્ધાંત માફક ઉત્પત્તિથી પૂર્વ કાર્યનું અસત્ત્વ માનવામાં આવે તે અસત્ શશશગની પણ ઉત્પત્તિ કદાચ સ્વીકારવી પડે. સને કદિ પણ વિનાશ થતું નથી. આ કારણે ઘટનું સર્વથા સર્વ માનવાથી એને કદિ વિનાશ થઈ શકતો નથી. પરંતુ વિનાશ થત દેખાય તે છે. આથી આ જગતુ–પ્રપંચ સત્-અસ–સ્વરૂપ છે. ઉપાદાન કારણ માટીમાં ઘટાદિક કાર્ય અવ્યકતરૂપથી હતાં, આથી તે બહિરિન્દ્રિય ચક્ષુનાં અવિષયભૂત હતાં. માટે માટીમાં વર્તમાન હોવા છતાં પણ તેને આંખથી જોઈ શકાતું નથી. માટે બાહ્ય ઈન્દ્રિયથી જેવાને અયોગ્ય હોવાથી ઘટ આદિમાં " असन् घटः" छत्यादि व्यवहार थाय छे. मे सध्यानु छ. २मा प्रारना તેના કથનથી લેકમાં ધ્રુવતા સિદ્ધ થાય છે.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
,
बौद्धास्तु-' अध्रुवो लोकः ' इति ब्रुवते; इत्थं हि तेषामभ्युपगमः - सर्वमिदं स्थावरजङ्गमात्मकं जगत् क्षणिकम् लोकस्य विनाशकारणाभावेन यदि 'लोको नित्यः' इति मन्यसे तर्हि नित्यभूतस्य शाश्वतिकस्य स्वरूपेणाविच्युतस्य तस्य सर्वथा विकाररहित्वेन भाव्यम्, तथा च क्रमेण यौगपद्येन वा तस्यार्थक्रियायां सामर्थ्याभावात्सर्वव्यवहारोच्छेदापत्तिः स्यात् तस्मात् ' अध्रुवो लोकः ' इति ।
३८०
46
बौद्धका कथन है कि यह लोक अध्रुव-अनित्य है । उनकी मान्यता इस प्रकार है-कि स्थावर-जंगम स्वरूप यह लोक क्षणिक क्षण २ में नष्ट होता रहता है। विनाश के कारणोंके अभावसे यदि लोकको नित्य माना जावे तो फिर इस प्रकार से सर्वथा नित्य बने इस लोकमें विकृतिका सद्भाव नहीं पाया जाना चाहिये क्योंकि “ अप्रत्युत्पन्नस्थिरेकरूपो नित्यः " उत्पत्तिरहित, शाश्वतिक, स्वरूप से अप्रच्युत का नाम ही नित्य है, और इस प्रकार नित्य बने हुए विकृति नहीं होती है । तथा क्रम और यौगपद्यसे सर्वथा नित्य पदार्थ की अर्थक्रिया करनेमें सामर्थ्य घटित नहीं होनेसे अर्थक्रियाकारित्व के अभाव से उसमें शून्यता ही आवेगी, “यदेवार्थक्रियाकारि तदेव परमार्थसत् " इस वाक्यके अनुसार अर्थक्रियाकारी पदार्थ ही परमार्थ से सत् माना गया है । इसलिये नित्यमें विकृति के अभाव से सर्व व्यवहार के उच्छेदकी आपत्ति आनेसे "लोकअध्रुव " है यही मान्यता ठीक है।
में
ૌદ્ધોનું કથન છે કે આ લેાક અધ્રુવ-અનિત્ય છે. તેની માન્યતા આ પ્રકારની છે સ્થાવર-જંગમ-સ્વરૂપ આ લાક ક્ષણિક-ક્ષણ ક્ષણમાં નષ્ટ થતારહે છે. વિનાશના કારણેાના અભાવથી કદાચ લેાકને નિત્ય માનવામાં આવે તો પછી આ પ્રકારથી સર્વથા નિત્ય અનેલા આ લાકમાં વિકૃતિના सद्भाव रहेवु लेभे नडि; २५ डे ' अप्रत्युत्पन्नस्थिरैकरूपो नित्यः' उत्पत्तिरहित, શાશ્વતિક અને સ્વરૂપથી પ્રદ્યુતનુ નામજ નિત્ય છે, અને આ પ્રકારે નિત્ય અનેલામાં વિકૃતિ હોતી નથી. ક્રમ અને યૌગપદ્યથી સર્વથા નિત્ય પદાર્થીની અક્રિયા કરવામાં સામર્થ્ય ઘટિત નહિ હોવાથી, અક્રિયાકારિત્વના અભાવથી તેમાં શૂન્યતા ०४ भाषवानी. " यदेवार्थक्रियाकारि तदेव परमार्थसत्" मा वाथ अनुसार अर्थક્રિયાકારી પદાર્થ જ પરમાર્થથી સત્ માનવામાં આવેલ છે. નિત્યમાં વિકૃતિના અભાવથી સ વ્યવહારના ઉચ્છેદની આપત્તિ આવશે; માટે “ લેક અશ્રુવ " छे એજ માન્યતા ઠીક છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८ उ. १
३८१ यद्वा केचित्-' लोकः भूलोकः पृथिवीमण्डलमित्यर्थः, अध्रुवः चलः' इति वदन्ति, तथा हि-यथा-नौकादिगतैर्ज नैश्चलगिरपि भ्रान्तिवशादचलास्तीरस्थवृक्षादयश्चला दृश्यन्ते, एवं वस्तुतः पृथिव्येव चलति सूर्यस्त्वचलोऽपि भ्रान्तिवशाच्चल इव प्रतिभाति ।
यत्तु-सूर्य ये पूर्वस्यां दिशि वीक्षन्ते तेषामुदितः सूर्यों जायते, ये तु दूरवर्तिवात्तं नेक्षन्ते तेषामस्तमितः सूर्य इति । मध्यस्थितानां मध्याह्नगतो भवति ।
पौराणिकास्तु-सादिको लोकः-उत्पत्तिमान् लोकः, तत्पूर्व सृष्टयादौ तमोभूतमतक्यं सर्वतः प्रसुप्तमिवाऽऽसीत् । विष्णोर्नाभिकमलाजगदिदमुत्पन्नमिति कथयन्ति । ___ अथवा-कोई यह कहते हैं-लोक-भूलोक-पृथिवीमंडल-चल है। जैसे-नौकादिसे चलनेवाले मनुष्योंको (जो नौकादिमें रहनेसे स्वयं स्थिर होते हुए भी भ्रमण कर रहे हैं ) भ्रान्तिके वशसे तीरस्थ वृक्षादिक चलते हुए नजर आते हैं । इसी तरह वस्तुतः पृथिवी ही चलती है सूर्य अचल होते हुए भी भ्रान्तिके वशसे चलता हुआ जैसा ज्ञात होता है। सूर्यको जो पूर्वदिशामें उदित हुआ देखते हैं वे कहते हैं कि सूर्यका उदय हुआ, दूर होनेसे जो नहीं देख सकते हैं वे कहते हैं कि सूर्य अस्तमित हो गया, मध्यमें स्थित प्राणियोंको मध्याह्नगत मालूम देता है; वास्तवमें तो सूर्य अचल ही है।
पौराणिकोंका यह कथन है कि यह लोक सादिक उत्पत्तिवाला है, जब इसकी उत्पत्ति नहीं हुई थी अर्थात् सृष्टिकी आदि में यह तमोभूत था, अतर्क्ष्य था (यह क्या था कुछ नहीं कहा जा सकता
અથવા–કેઈએમ કહે છે–લેક-ભૂલેક પૃથ્વીમંડળ ચલ છે. જેમ જહાજમાં ચાલવાવાળા મનુષ્યને બ્રાન્તિને કારણે તીરસ્થિત વૃક્ષ વગેરે દોડતાં–ચાલતાં નજરે પડે છે. એ જ રીતે વસ્તુતઃ પૃથ્વી ચાલે છે, સૂર્ય અચલ હોવા છતાં પણ બ્રાન્તિના વસથી ચાલતો હોય એમ દેખાય છે. સૂર્ય કે જેને પૂર્વ દિશામાં ઉદિત થએલે જોઈએ છીએ, અને કહીએ છીએ કે સૂર્યને ઉદય થયો. દૂર હોવાથી જે નથી દેખી શકતા તે કહે છે કે સૂર્ય આથમી ગયા. મધ્યમાં સ્થિત પ્રાણીઓને મધ્યાહ માલુમ પડે છે. વાસ્તવમાં તે સૂર્ય અચલ જ છે.
પૌરાણિકેનું એવું કથન છે કે આ લેક સાદિક-ઉત્પત્તિવાળોજ છે. જ્યારે એની ઉત્પત્તિ થયેલ ન હતી, અર્થાત્ સુષ્ટિની ઉત્પત્તિ પહેલાં આ તમેભૂત
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२
आचाराङ्गसूत्रे अनादिको लोकः सौगतमते चानादिपरम्परयैकान्ततो लोकस्यानादित्वं भवति।
सपर्यवसितम्-सान्तः प्रलयसमये विष्णोर्नाभिकमले लोको विलीनो भवति, एतदपि पौराणिकमतम् । ___ अपयवसितः=अन्तरहितो लोकोऽस्ति । सतो लोकस्याऽऽत्यन्तिकविनाशासम्भवात् ।
येषां मते सादिको लोकस्तेषां मते लोकः सपर्यवसितः । येषां त्वनादिकस्तेषामपर्यवसित इति बोध्यम् । है ) और सर्वतः प्रसुप्त जैसा था । विष्णुकी नाभिमें रहे हुए कमलसे यह जगत उत्पन्न हुआ है। अतः यह सादिक है।
यह लोक अनादि है-यह भी सौगतोंका मत है। इस मान्यतामें एकान्तरूपसे अनादि परम्परासे चला आया हुआ होनेसे लोकमें अनादिता आती है। ___सपर्यवसितो लोकः " यह लोक सान्त है, प्रलयके समयमें यह लोक विष्णुकी नाभिके कमलमें विलीन हो जाता है-यह भी पौराणिकोंका मत है। " अपर्यवसितो लोकः" यह लोक अन्तरहित है, क्यों कि जो सत् पदार्थ होता है उसका आत्यन्तिक विनाश नहीं होता है। जिसके सिद्धान्तानुसार लोक सादिक है उसके सिद्धान्तानुसार लोक सपर्यवसित भी है, जिसने उसे अनादि माना है, उसकी मान्यतानुसार वह अपर्यवसित भी है। હતું, શું હતું તે કહેવાઈ શકતું નથી. ચારે બાજુ સૂનકાર જેવું હતું. વિષ્ણુની નાભિમાં રહેલા કમળથી આ જગત્ ઉત્પન્ન થયેલ છે. આ બરબર છે.
આ લેક અનાદિ છે–આ સૌગતેનું કહેવું છે. આ માન્યતા અનુસાર એકાન્ત રૂપથી અનાદિ પરંપરાથી ચાલ્યું આવેલ હોવાથી, લેકમાં અનાદિતા माव छ.
“सपर्यवसितो लोकः” as सान्त छ. प्रसयना समयमा । લેક વિષ્ણુના નાભિ-કમળમાં વિલીન થઈ જાય છે. આ પણ પૌરાણિક भत छ. “ अपर्यवसितो लोकः” मा दो २५न्तरडित छ, भ, २ सत् પદાર્થ હોય છે એને આત્યન્તિક વિનાશ થતું નથી. જેના સિદ્ધાન્ત અનુસાર લોક સાદિક છે તેના સિદ્ધાન્ત-અનુસાર લેક સપર્યવસિત પણ છે, જેને એણે અનાદિ માનેલ છે–એમની માન્યતાનુસાર તે અપર્યવસિત પણ છે.
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. १
३८३
स्याद्वादतत्त्वानाभिज्ञास्ते 'अस्ति लोक : ' इत्यादिनैकान्तवादमाश्रित्य नानाविधवाचां विनियोजनमभिधायात्मविषयेऽपि विवदन्ते । तदेव दर्शयति- 'सुकृत - मित्यादि । सुकृतमिति वा - पुण्यमिति, सुष्ठुकृतमित्यर्थो वा, एवमेव दुष्कृतमिति वा = पापमिति वादिनो भवन्ति । तथा हि-यदनेन परिहृतसर्वसङ्गेन पञ्चमहाव्रतादानं विहितं तत्सुष्ठु कृतम्, तथा विहितस्त्रीपरिग्रहेण तनयमनुत्पाद्य स्त्री त्यक्तेति दुष्कृतमिति वा कृतमिति ।
किञ्च 'कल्याणमिति वा' गृहीतसंयमं कश्चित्कथयति-कल्याणमाचरितं त्वयेति,
ये पूर्वोक्त " अस्ति " आदि लोकविषयक समस्त मान्यताएँ स्याद्वादसिद्धान्त के तत्त्व से अनभिज्ञ हुए व्यक्तियोंकी हैं। इन अनेक प्रकारकी मान्यताओं में एकान्तरूपसे ही अपने २ अभिमतकी पुष्टि की गई है। इन प्रवादियों की मान्यता आत्मतत्त्वमें भी भिन्न २ रूपसे है - यही बात 'सुकृत' मित्यादि वाक्योंसे सूत्रकार स्पष्ट करते हैं ।
पुण्य अथवा सुष्टुकृतका नाम सुकृत है । पाप अथवा खोटे कृत-किये गयेका नाम दुष्कृत है। जैसे- इसने सर्व परिग्रह आदिका त्यागकर पंच महाव्रतोंको धारण किया यह तो सुष्ठुकृतम् - बहुत अच्छा किया; परन्तु जब इसके स्त्री थी तो इसे चाहिये था कि उसके कमसे कम एक बच्चा ही हो जाता तब जा कर यह मुनि बनता, इसके पहिले इसने स्त्री त्याग कर दिया और मुनि बन गया यह इसने 'दुष्कृतं ' - अच्छा नहीं किया। तथा - ' कल्याणम् इति वा' - जिसने संयम धारण कर लिया है, ऐसे
वात
या पूर्वेत " अस्ति ” माहि सो विषय समस्त मान्यताओ स्याद्वाह સિદ્ધાંતના તત્ત્વથી અજાણુ એવી વ્યકિતઓની છે. આવી અનેક પ્રકારની માન્યતાઓમાં એકાન્તરૂપથી જ પોતાતાના મતની પુષ્ટિ કરવામાં આવેલ છે. આ મતવાળાઓની માન્યતા આત્મ તત્ત્વમાં પણ જુદા જુદા રૂપથી છે. 'सुकृतम्' इत्याहि वार्डयोथी सूत्र४२ स्पष्ट उरे छे. पुएय अथवा साई अर्य तेनु નામ સુકૃત છે, પાપ અને ખાટુ' કાર્ય તેનું નામ દુષ્કૃત છે. જેમ-તેણે સર્વ પરિચર્ડના ત્યાગ કરી પાંચ મહાવ્રત ધારણ કર્યાં તેણે સુકૃત કર્યું. પરંતુ એની સ્ત્રીને એકાદ બાળક થયા પછી એણે મુનિત્રત ગ્રહણ કર્યું હોત તા ઠીક હતું. આની પહેલાં તે મુનિ બની ગયો તે એણે દુષ્કૃત્ય કર્યું, એટલે સારૂ નથી કર્યું".
तथा कल्याणम् इति वा - संयम धारण अरे छे मेवा भुनिना प्रत्ये
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे तथा ‘पापमिति वा' कश्चित्कथयति-पापं त्वया समाचरितं यद् गृहस्थधर्मपरिपालनासमर्थः कातरोऽनपत्य एव त्वं संयमं गृहीतवानिति। एवमेव कश्चित्कथयति-साधुरिति वा असाधुरिति वा, तथैव तव सिद्धिरिति वा, असिद्धिरिति वा, तथा निरय मुनिके प्रति कोई ऐसा कहता है कि " कल्याणम् आचरितं त्वया" तुमने अपनी आत्माका कल्याण-भला-कर लिया।तथा 'पापमिति वा' कोई कहता है कि आपने यह अच्छा नहीं किया क्यों कि इससे तो यह मालूम होता है कि तुम गृहस्थ धर्मके पालन करने में कायर-असमर्थ थे और इससे कायर बन कर विना पुत्ररूप उत्तराधिकारीके हुए तुमने संयम धारण कर लिया है। इसी तरह कोई कहता है-'साधु इति वा, असाधु इति वा-आपने अच्छा किया, आपने अच्छा नहीं किया, तथा-'तव सिद्धिरिति वा'-असिद्धिरिति वा, तुम्हारी सिद्धि होगी-तुम्हारी सिद्धि नहीं होगी, एवं निरय इति वा-तुमने घरवालोंका कुछ भी ख्याल न कर और उन्हें रोता विलखता छोड़ कर जो यह साधुका वेष पहिर लिया है-इससे तुम्हारी गति अच्छी हो जावेगी, सो यह बात नहीं है, दूसरों को दुःखके उत्पादक होनेसे तुमने नरक गमनके योग्य पापका ही उपाजन किया है, अत: तुम मनुष्य नहीं-नारकी हो । यह आवेशके वचन हैं । कोई २ मनुष्य सांसारिक पदार्थों को छोड़कर आत्मकल्याण करने
सम छ, “कल्याणम् आचरितं त्वया" तमे तमा॥ मात्मानु इत्या मसे सीधु. तथा-'पापमिति वा'- सम छ तमे 2013 નથી કર્યું, કેમ કે આથી તે એમ માલુમ પડે છે કે તમે ગૃહસ્થ ધર્મનું પાલન કરવામાં અસમર્થ હતા, અને એથી કાયર બની પુત્રરૂપી ઉત્તરાધિકારી વિના तमे संयम पा२९ ४२व छ. Mi 5 मेम ५५ ४९ छे , 'साधु इति वा' 'असाधु इति वा' माघे सा३ यु. मापे सा३ नथी यु. तथा-'तव सिद्धिरिति वा असिद्धिरिति वा' तमारी सिद्धि थरी तमारी सिद्धि थनार नथी. तथा-'निरय इति वा' तमे पाताना घराणायानी xis ५५ ज्यास કર્યા વગર અને તેને રેતા કકળતા છેડીને જે આ સાધુને વેશ પહેર્યો છે એથી તમારી ગતિ સારી થશે એ વાત બરાબર નથી, બીજાઓને દુઃખ થાય તેવું કરવાથી તમોએ નરક એગ્ય પાપનું જ ઉપાર્જન કરેલ છે. આથી તમે મનુષ્ય નથી, નારકી છે. આ આવેશનું વચન છે. કઈ કેઈમનુષ્ય, સાંસારીક પદાર્થોને છોડીને આત્મકલ્યાણ કરવાવાળાઓની પ્રશંસા-સ્તુતિ પણ કરે છે
श्री आया। सूत्र : 3
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. १ इति वा-नरकगमनायोपार्जितपापत्वादेव त्वं नरका-नरकगामी, अथवा निरय इति चा-नरकलोकोऽस्तीति वा, तथैव अनिरय इति वा-नरकलोको नास्तीति, यद्वा-नास्य संयमिनो नरकगमनमिति वा-इति । इत्यादीनि स्वच्छन्दमतिकल्पितानि नानाविधानि वाक्यानि विवदन्ते । अन्यदप्युक्त्वा विवदन्त इति दर्शयति-'यदिद'मित्यादि। यद्-यस्मात् कारणात् , यद्वा-यत्पूर्वोक्त लोकादिकमभिहितं तद् इदं= लोकादिकं विप्रतिपन्नाः विरुद्धभाषिणस्ते मिथ्यादृष्टयः, मामकं स्वकीयं धर्म श्रेयस्करं मुक्तिकरं च प्रज्ञापयन्तः प्रकर्षण प्ररूपयन्तः स्वयं श्रेयोमार्गाद् वञ्चिताः परावालोंकी प्रशंसा-स्तुति भी करते हैं और कहते हैं-“अनिरय इति" आपने अच्छा किया जो इस संसाररूपी नरकसे आप पार हो गये, अथवा यह सिद्धान्तका वचन है कि " अणुवयमहव्वयाइं न लहइ देवाउगं मुत्तं" अणुव्रत महाव्रत देवायुके बंध करनेवालेके सिवाय किसी अन्य आयुके बंधक जीवको नहीं होते हैं-इस अपेक्षा इस संयमीका नरकमें गमन नहीं हो सकता। इस प्रकार लोग स्वच्छन्दमतिसे कल्पित अनेक प्रकारके वाक्योंका प्रयोग करते रहते हैं। और भी स्वकल्पित बातें वे बनाते हैं-इसे सूत्रकार " यदिदं विप्रतिपन्नाः" इन पदोंसे प्रदर्शित करते हैं। इस प्रकारसे विरुद्ध भाषण करनेवाले ये मिथ्यादृष्टि जीव " मेरा ही धर्म श्रेयस्कर और मोक्षप्रदाता है" इस प्रकारकी प्ररूपणा कर स्वयं श्रेयोमार्गसे वंचित बन, अन्य जीवोंको भी ठगा करते हैं, अर्थात् उस मार्गसे दूसरोंको वीचत बनाते रहते हैं । जिस प्रकार कोई भने ४१ छ — अनिरय इति वा' माघे साई यु २ २॥ संसा२३पी. न२४थी मा५ ५॥२ थया, 24241 मा सिद्धांतनु वयन छ -“ अणुव्वयमहव्वयाई न लहइ देवाउयगं मुत्तं । माशुव्रत मानत वायुना मध ४२वापानी सिवाय કેઈ બીજા આયુષ્યના બન્ધક જીવને થતું નથી. આ અપેક્ષા એવા એવા સંયમીનું નરકમાં ગમન થઈ શકતું નથી. આ રીતે લેક સ્વચ્છેદમતિથી કલ્પિત અનેક પ્રકારનાં વાક્યોને પ્રવેશ કરતા રહે છે. બીજી પણ સ્વકલ્પિત વાતે ते ॥ २९ छ. तेने सूत्र४।२-" यदिदं विप्रतिपन्नाः ॥ २॥ पोथी प्रदर्शित ४२ છે. આ લેકમાં આ પ્રકારથી વિરૂદ્ધ ભાષણ કરવાવાળા એ મિથ્યાદષ્ટિ જીવ “મારે જ ધર્મ શ્રેયસ્કર અને મોક્ષ આપનાર છે ” આ પ્રકારની પ્રરૂપણ કરી શ્રેયમાર્ગથી વંચિત બની, બીજા ને પણ ઠગે છે. અર્થાત્ એ માર્ગથી બીજાઓને પણ વંચિત બનાવે છે. જે રીતે કેઈ આંધળે આંધળાને હાથ
श्री.मायांग सूत्र : 3
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे नपि वञ्चयन्ति 'अन्धेनैव नीयमानो यथाऽन्धः' इति लोकोक्त्या स्वयं नष्टाः परान्नाशयन्तीति तात्पर्यम् । लोकादिविषये ते बहुधा विवदन्ते, तद्यथा
"इच्छन्ति कृत्रिमं सृष्टिवादिनः सर्वमेवमिति लिङ्गम् ॥ कृत्स्नं लोके महेश्वरादयः सादिपर्यन्तम् ॥ १॥ नारीश्वरजं केचित्केचित्सोमाग्निसम्भवं लोकम् ॥ द्रव्यादिषड़विकल्पं जगदेतत् केचिदिच्छन्ति ॥२॥ ईश्वरप्रेरितं केचित् केचिद्ब्रह्मकृतं जगत् ॥
अव्यक्तप्रभवं सर्व विश्वमिच्छन्ति कापिलाः ॥ ३॥ अंधा अंधेका हाथ पकड़ कर मार्ग बताने ले जाता है तो वह दूसरे अंधे को भी मार्गसे भ्रष्ट बना देता है,अथवा यथेष्ट स्थान पर नहीं पहुंचा सकता, उसी प्रकार इन मिथ्यादृष्टियोंके फंदेमें पड़ा हुआ प्राणी भी यथेष्ट स्थान पर नहीं जा सकता। अतः ऐसे जीव स्वयं नष्ट बन कर दूसरोंको भी नष्ट करते हैं। लोकादिकके विषयमें भी ये बहुधा विवाद किया करते हैं
इच्छन्ति कृत्रिमं सृष्टिवादिनः, सर्वमेवमिति लिङ्गम् । कृत्स्नं लोके महेश्वरायः सादिपर्यन्तम् ॥ १॥ नारीश्वरजं केचित् केचित् सोमाग्निसंभवं लोकम् । द्रव्यादि-षड्विकल्पं जगदेतत् केचिदिच्छन्ति ॥ २॥ ईश्वरप्रेरितं केचित् केचिद् ब्रह्मकृतं जगत् ।
अव्यक्तप्रभवं सर्व विश्वमिच्छन्ति कापिलाः॥३॥ પકડીને માર્ગ બતાવવા લઈ જાય છે તે બીજા આંધળાને પણ માર્ગથી વેગળે કરી દે છે, અને ઉચિત સ્થાને પહોંચાડી શકતા નથી. એ રીતે આવા મિથ્યાદષ્ટિના ફંદમાં પડેલા પ્રાણી પણ ઉચિત સ્થાને પહોંચી શકતા નથી. આથી એવા જીવ સ્વયં નાશ પામીને બીજાને પણ નાશ કરે છે. કાદિકના વિષયમાં પણ ઘણી વખત વિવાદ કર્યા કરે છે.
इच्छन्ति कृत्रिमं सृष्टिवादिनः, सर्वमेवमिति लिङ्गम् । कृत्स्नं लोके महेश्वरादयः सादिपर्यन्तम् ॥ १॥ नारीश्वरजं केचित् केचित् सोमाग्निसंभवं लोकम् । द्रव्यादि-पविकल्पं जगदेतत् केचिदिच्छन्ति ॥२॥ ईश्वरप्रेरितं केचित् केचिद् ब्रह्मकृतं जगत् । अव्यक्तप्रभवं सर्व विश्वमिच्छन्ति कापिलाः ॥३॥
| श्री.आयारागसूत्र : 3
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. १.
३८७
यादृच्छिकमिदं सर्व केचिद्भूतविकारजम् ॥
केचिच्चानेकरूपं तु बहुधा संप्रधाविताः॥४॥ अनेकान्तवादानभिज्ञानामेकान्तवादिनामेतत्कथनम् । तथाहि
यादृच्छिकमिदं सर्व केचिद्भूतविकारजम् । । केचिच्चानेकरूपं तु बहुधा संप्रधाविताः ॥ ४ ॥
भावार्थ-सृष्टिवादी वैशेषिक, मीमांसक और नैयायिक आदि सिद्धान्तकार इस लोकको कृत्रिम और आदि-अन्तसहित मानते हैं। कोई २ अर्धनारीश्वरसे उत्पन्न हुआ इसे स्वीकार करते हैं । सोम, चन्द्र
और अग्निसे यह लोक हुआ है-कोई २ ऐसा कहते हैं। किसी २ का सिद्धान्त है कि यह लोक द्रव्यादि-षड्-विकल्प-स्वरूप है। कोई २ इसे ईश्वरसे उद्भूत, कोई २ इसे ब्रह्मासे रचित मानते हैं। सांख्य इसे प्रकृति से जनित, कोई २ इसे स्वतः उद्भूत, और कोई २ इसे पृथ्व्यादिक पांच भूतोंका विकारस्वरूप स्वीकार करते हैं। कोई इसे एकरूप और कोई इसे अनेकरूप भी मानते हैं। इस प्रकारसे इस लोकके विषयमें भिन्न २ सिद्धान्तकारोंकी भिन्न २ मान्यताएँ इन पद्यों द्वारा बतलाई गई हैं। लोक
और आत्मतत्त्वके विषयमें ये उपर्युक्त मान्यताएँ उन्हीं व्यक्तियों की हैं जो अनेकान्तवादसे अनभिज्ञ बने हुए हैं । कहा भी है
यादृच्छिकमिदं सर्व केचिद् भूतविकारजम् ।
केचिच्चानेकरूपं तु बहुधा संप्रधाविताः ॥४॥ ભાવાર્થ–સુષ્ટિવાદી વૈશેષિક, મીમાંસક અને નૈયાયિક આદિ સિદ્ધાંતકાર આ લેકને કૃત્રિમ અને આદિ-અન્ત-સહિત માને છે. કઈ કઈ અર્ધનારીશ્વરથી ઉત્પન્ન થએલ હેવાને સ્વીકાર કરે છે. સેમ, ચંદ્ર અને અગ્નિથી આ લેક થયેલ છે તેમ કેઈ કહે છે. કેઈ કઈનો સિદ્ધાંત છે કે આ લેક દ્રવ્યાદિપ-વિકલ્પ-સ્વરૂપ છે. કેઈકેઈ તેને ઈશ્વરથી ઉત્પન્ન થયેલ, કઈ કઈ તેને બ્રહ્માથી રચિત થયેલ માને છે. સાંખ્ય તેને પ્રકૃતિથી જનિત સ્વીકારે છે કે કોઈ તેને સ્વતઃ ઉદ્દભૂત અને કોઈ કઈ તેને પૃથ્વી આદિ પાંચ ભૂતના વિકારસ્વરૂપ સ્વીકાર કરે છે. કે તેને એકરૂપ, કેઈ તેને અનેક રૂપ પણ માને છે, આ પ્રકારથી આ લેકના વિષયમાં ભિન્ન ભિન્ન સિદ્ધાંતકાની ભિન્ન ભિન્ન માન્યતાઓ આ પદો દ્વારા બતાવેલ છે. લેક અને આત્મતત્વના વિષયમાં ઉપર કહેલ એ માન્યતાઓ એ વ્યક્તિઓની છે કે જે અનેકાન્તવાદથી અજાણ છે. કહ્યું પણ છે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८८
आचारागसूत्रे " लोकक्रियाऽऽत्मतत्त्वे, विवदन्ते वादिनो विभिन्नार्थम् । " __ अविदितपूर्व येषां स्याद्वादविनिश्चितं तत्त्वम् ॥ १॥ इति।
येषां तु स्याद्वादसिद्धान्तो हृदये प्ररूढस्तेषामस्तित्वनास्तित्वाद्यर्थस्य तत्तनयाभिमायेण कथश्चित्सङ्गतिसद्भावात्मवादस्थानमेव नास्तीति।
परतैर्थिकधर्माणामपारमार्थिकत्वं प्रतिपादयन् स्वधर्मस्य पारमार्थिकत्वं दर्शयति-' इत्थवि'-इत्यादि, अत्रापि 'अस्ति लोको नास्ति लोक' इत्यादि
लोकक्रियात्मतत्त्वे विवदन्ते वादिनो विभिन्नार्थम् । ___ अविदितपूर्व येषां स्यावादविनिश्चितं तत्त्वम् । जिनके हृदय में स्यावाद सिद्धान्तका वास है, उन्हें अस्तित्व-नास्तित्व इत्यादि अर्थमें उस २ नयके अभिप्रायसे संगतिका सद्भाव होनेसे, वादविवादके लिये स्थान ही नहीं है ।
भावार्थ-ये पूर्वोक्त मन्तव्य एकान्तरूपमें माने जाने पर ही एक दूसरेके लिये विवादका कारण बनते हैं, परन्तु जब ये किसी अपेक्षासे (नयके अभिप्रायसे) विचार करनेमें आते हैं तो इनमें विवादके लिये स्थान ही नहीं रहता है। इसी बातको सूत्रकार "अत्रापि" इत्यादि पदोंसे प्रदर्शित करते हैं, वे कहते हैं-परतीर्थिक धर्मोंमें अपरमार्थिकता और स्वधर्ममें परमार्थिकता इस प्रकारसे हैअस्ति लोकः, नास्ति लोकः, ये दो परस्पर विरुद्ध हैं-अस्तिकी
लोकक्रियात्मतत्त्वे विवदन्ते वादिनो विभिन्नार्थम् ।
अविदितपूर्व येषां स्याद्वादविनिश्चितं तत्त्वम् ॥ જેના હદયમાં સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાંતને વાસ છે તેને અસ્તિત્વ નાસ્તિત્વ ઈત્યાદિ અર્થમાં તે તે નયના અભિપ્રાયથી સંગતિને સદ્ભાવ હોવાથી વાદવિવાદ માટે સ્થાન નથી.
ભાવાર્થ –આ પૂર્વોકત મંતવ્ય એકાન્તરૂપમાં માનવામાં આવેલ હોવાથી એક બીજા માટે વિવાદનું કારણ બને છે, પરંતુ જ્યારે એ કેઈ અપેક્ષાથી (નયના અભિપ્રાયથી) વિચાર કરવામાં આવે છે તે તેમાં વિવાદને માટે स्थान ४ नथी. . पातने सूत्रा२ “ अत्रापि " त्या पहाथी प्रदर्शित ४२ છે. તેઓ કહે છે–પરતીર્થિક ધર્મમાં અપરમાર્થિકતા અને સ્વધર્મમાં પરમાથિકતા આ પ્રકારે છે–
'अस्ति लोकः, नास्ति लोकः' मा भन्ने ५२२५२ (१३५ छ. मस्तिनी
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष अ. ८. उ. १
३८९ विपतिपत्तौ एवं यूयं जानीत-बुध्यध्वम् , यस्तेषाम् 'अस्ति लोकः'' नास्ति लोकः' इत्याद्येकान्तवादः सः अकमात्= अकस्मात्' इति संस्कृतस्यैव मगधदेशे प्रसिद्धत्वान्मूले गणधरैस्तदेव गृहीतम् , 'कस्मात्' इति हेतौ; न कस्मात् अकस्मात् निर्हेतुकोऽस्तीत्यर्थः। तथा हि-यवेकान्तः, 'अस्ति लोकः' इत्यत्रास्तित्वसमानाधिकरणत्वं लोकस्य स्यात् ततश्च 'यदस्ति तल्लोकः' इति व्याप्तेः 'अलोकोऽस्ति' इत्यत्राऽस्तित्वरूपहेतोः अपेक्षा नास्ति और नास्तिकी अपेक्षा अस्ति। कोई वादी लोकमें अस्तित्व धर्म स्वीकार करता है दूसरा उसमें नास्तित्व । ये दोनों कथन परस्पर विरुद्ध इसलिये हैं कि ये नयकी विवक्षासे रहित हैं। इसीका नाम एकान्तवाद है। इसीलिये इनमें अपनी २ मान्यतानुसार वादियोंको विवादका प्रसंग आता है । सूत्रकार कहते हैं.कि इस विप्रतिपत्तिमें आप लोग यही समझो कि उनका "अस्ति लोकः, नास्ति लोकः” यह जो एकान्तवाद है वह अकस्मात्-निर्हेतुक है। "अकस्मात्" यह निर्हेतुकताबोधक पद संस्कृत भाषाकी तरह मगधदेशकी भाषामें भी प्रसिद्ध है, इस लिये गणधरोंने भी मूल सूत्र में उसी पदका ग्रहण किया है। "कस्मात्" यह हेत्वर्थमें आता है, जो "कस्मात् " नहीं वह “ अकस्मात् " है। इसका अर्थ निर्हेतुक" होता है, अर्थात् उनका यह वाद निर्हेतुक है । जैसे कि" अस्ति लोकः" इस कथनमें अस्तित्वके साथ समानाधिकरणता एकान्तरूपसे लोकमें मानी जावे तो “यदस्ति तल्लोकः” जो है वह लोक हैઅપેક્ષા નાસ્તિ અને નાસ્તિની અપેક્ષા અસ્તિ. કેઈવાદી લેકમાં અસ્તિત્વ ધર્મનો સ્વીકાર કરે છે બીજા નાસ્તિત્વને. આ બંને વાતે પરસ્પર વિરૂદ્ધ આ માટે છે કે એ નયની વિવક્ષાથી રહિત છે. આનું નામ એકાન્તવાદ છે. આ માટે એમાં પોતપોતાની માન્યતા અનુસાર વાદવાળાઓને વિવાદને પ્રસંગ આવે છે. સૂત્રકાર
छ ? साभसामा ४ मा २५ मे समन्न है मनु 'अस्ति लोकः' नास्ति लोकः' 21 ने मेन्तवा छे थे अकस्मात्-डेतुकारने छ. ' अकस्मात्' से હેતુ વગરના બોધક પદ સંસ્કૃત ભાષાની જેમ મગધદેશમાં પણ પ્રસિદ્ધ છે. આ भाट धराये पर भूण सूत्रमा से पहने अड] ४२८ छ. “कस्मात् " ॥
पर्थमा मावे छ. २ “कस्मात् " नही ते “अकस्मात् ” छ अनी अर्थ हेतु वरना थाय छे. अर्थात् मेमनी से पा नितु छ. " अस्ति लोकः " આ વાક્યમાં અસ્તિત્વની સાથે સમાનાધિકરણતા એકાન્તરૂપથી લેકમાં માનवामां आवे तो “ यदस्ति तल्लोकः" ते सो छ २प्रा२नी व्यासि
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे
सत्त्वात् , साध्यस्य लोकस्य चासत्त्वादनैकान्तिको हेतुः। लोकाभावरूपसाध्याभावसाधकतया विरुद्धोऽपि च भवति । तथा च-अस्तित्वहेतुना लोकस्य साधने लोक एवालोकः स्यात् , आकाशास्तिकायस्य लोकालोकभेदमाश्रित्य 'अस्थि अलोए' इस प्रकारकी व्याप्ति होनेसे हेतु अनैकान्तिक हो जाता है; क्यों कि साध्य लोकसे विरुद्ध अलोकके साथ भी इस अस्तित्वरूप हेतुकी व्याप्ति व्यावृत्तिवाली नहीं होती है। अनैकान्तिक हेतु वही होता है जो पक्ष सपक्षमें रहता हुआ भी विपक्षमें रहता है। प्रकृतमें “ यदस्ति तल्लोकः" यहां पर अस्तित्वरूप हेतु पक्ष लोकके साथ रहता हुआ भी विपक्ष अ. लोकमें भी रहता है, क्यों कि वहां-अलोकमें साध्य-लोकका अभाव है, दूसरे इसीलिये यह हेतु विरुद्ध भी पड़ता है, लोकका अभावरूप जो साध्यका अभाव अलोक है उसका साधक यह हेतु होता है-अलोकाकाश में भी अस्तित्वरूप हेतु रहता है। इस बातको प्रकट करनेके लिये टीकाकार कहते हैं कि लोक और अलोक ये दो विभाग एक आकाश अस्तिकाय द्रव्यके ही हैं तो जिस प्रकार लोकमें " अस्ति लोकः” ऐसा व्यवहार होता है, उसी प्रकार " अस्ति अलोकः" अलोकमें भी यह अस्तित्वविशिष्ट व्यवहार होता है। "अस्थि लोए-अस्थि अलोए" ये दोनों वचन आकाशविषयक हैं, अतः अस्तित्व यह हेतु लोक और अलोक इन થવાથી હેતુ અનેકાન્તિક થઈ જાય છે. કેમ કે સાધ્ય લકથી વિરૂદ્ધ અલકની સાથે પણ એ અસ્તિત્વરૂપ હેતુની વ્યાપ્તિ વ્યાવૃત્તિવાળી થતી નથી. અનિકાન્તિક હેતુ એ જ હોય છે જે પક્ષ સપક્ષમાં રહેવા છતાં વિપક્ષમાં પણ રહે છે. પ્રકૃतमा “ यदस्ति तल्लोकः" ही ५२ अस्तित्१३५ हेतु पक्ष सोनी साथे २९॥ છતાં પણ વિપક્ષ અલેકમાં પણ રહે છે. કેમ કે ત્યાં અલકમાં સાધ્ય લોકોને અભાવ છે, બીજું આ જ કારણે એ હેતુ વિરૂદ્ધ પણ પડે છે. લેકને અભાવરૂપ સાધ્યનો અભાવ અલેક છે, એને સાધક એ હેતુ થાય છે–અકાશમાં પણ અસ્તિત્વરૂપ હેતુ રહે છે. આ વાતને પ્રગટ કરવા માટે ટીકાકાર કહે છે કે લેક અને અલેક આ બે વિભાગ એક આકાશ અસ્તિકાય દ્રવ્યના જ છે તો
रेम " अस्ति लोकः" वा व्यवहार थाय छे से शते “अस्ति अलोकः" सभा ५९] २मस्तित्वविशिष्ट व्य१२ थाय छे. से शन " अत्थि लोए-अत्थि अलोए ' qयन छे. माथी मस्तित्व २॥ हेतु भने । બન્નેમાં વ્યાપક છે. લેક અને અલોક બને એ અસ્તિત્વના વ્યાપ્ય છે. આ
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ.८. उ. १
३९१
इत्यागमवचनाद अस्तित्वं लोकालोकव्यापकम् । लोकत्वमलोकत्वं च अस्तित्वव्याप्यम् इति अस्तित्वहेतोरुभयत्र समानत्वाद् अस्तित्व हेतुसद्भावेन लोकोऽप्यलोक इत्यापद्येत, अलोकस्य अस्तित्वव्याप्यतया व्यापकीभूतास्तित्वसत्तया व्याप्यभूतालोकत्वत्ता निर्बाधा |
अपरञ्च - एवम् अलोकाभावरूपस्य लोकस्य अस्तित्वव्याप्यत्वे अलोकस्यापि लोकत्वप्रसङ्गः, लोकस्वरूपव्याप्यसद्भावे व्यापकस्यापि अलोकस्यास्तित्वस्य निउभयोंमें व्यापक है, लोक और अलोक ये दोनों उस अस्तित्वके व्याप्य हैं । इसलिये अस्तित्व हेतु दोनोंमें समानरूपसे रहता है। इस हेतुसे अतिप्रसंग नामका भी दूषण आता है। क्यों कि अस्तित्व हेतुके सद्भावसे लोक भी अलोकरूपसे और अलोक लोकरूपसे आपादित किया जा सकता है । कारण कि लोक जिस प्रकार अस्तित्वका व्याप्य है और वह अपनी व्यापकीभूत सत्तासे समन्वित है उसी प्रकार अलोक भी अस्तित्वका व्याप्य है और वह भी उसी सत्तासे समन्वित है, अतः सत्ताके एकत्व होनेसे लोकमें भी अलोकपना आपादित किया जा सकता है । इसी प्रकार अलोक में भी लोकपना आपादित हो सकता है, और वह भी इस प्रकार से कि अलोकके अभावरूप लोक अस्तित्वका व्याप्यनामें रहता है; इसलिये अलोकमें लोकत्वका प्रसंग हो सकता है; क्यों कि लोकत्वरूप व्याप्यके सद्भावमें व्यापक -जो अलोकका अस्तित्व है, उसका भी नियमसे वहां सद्भाव पाया जाता है। तब तो लोक अलोक और अलोक लोक हो जायगा इस प्रकारअनिष्टापत्ति होनेसे कुछ
કારણે અસ્તિત્વ હેતુ ખન્નેમાં સમાન રૂપથી રહેલ છે. આ હેતુથી અતિપ્રસંગ નામનું દૂષણ આવે છે. કેમકે અસ્તિત્વ હતુના સદ્ભાવથી લોક પણ અલોકરૂપથી અને અલાક લોકરૂપથી આપાતિ કરી શકાય છે. કારણ કે લેાક જે પ્રકારે અસ્તિત્વનો વ્યાપ્ય છે અને તે પેાતાની વ્યાપકભૂત સત્તાથી સમન્વિત છે, એજ રીતે અલેાક પણ અસ્તિત્વના વ્યાપ્ય છે અને એ પણ એવી સત્તાથી સમન્વિત છે, આથી સત્તાનું એકત્વ થવાથી લેાકમાં પણ અલેાકપના આપાદિત કરી શકાય છે. આ રીતે અલેકમાં પણ લેાકપના આપાદિત થઇ શકે છે. અને એ પણ આ પ્રકારથી કે અલોકના અભાવરૂપ લોક અસ્તિત્વના વ્યાપ્યપનામાં રહે છે. આ કારણે અલેાકમાં લેાકત્વના પ્રસંગ થઈ શકે છે, કેમકે લેાકત્વરૂપ વ્યાપ્યના સદ્ભાવમાં વ્યાપક જે અલેાકનુ અસ્તિત્વ છે એના પણ નિયમથી ત્યાં સદ્ભાવ દેખાય છે. ત્યારેતા લેાક અલાક અને અલોક લોક થઈ જશે. આ પ્રકારની
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९२
आचाराङ्गसूत्रे
यमतः सद्भावात् तथा च-लोकः अलोको भवति, अलोकोऽपि लोकः, इत्यादि सर्वमनिष्टम् ।
"
किश्च - लोकालोका पेक्षयाऽस्तित्वस्य व्यापकत्वे जिनदत्तजिनदासादेरप्यलोकत्वापत्तिः, व्याप्याया जिनदत्तव्यक्तेर्नियमतो व्यापकीभृतलोकास्तित्वसद्भावाद, जिनदत्तादौ अलोकव्यापकास्तित्वस्य सद्भावे अलोकत्वसत्ताया अवश्यम्भावात् । किञ्च - यद्यस्तिस्वरूपेण हेतुना लोकत्वं साध्यते तर्हि 'अस्तित्वरूपो हेतुरस्ति' इति कृत्वा हेतुरपि अस्तित्ववानेव भवति, तथा च हेतोरपि लोकत्वे सिद्धे हेतुभी व्यवस्था नहीं बन सकती है ।
तथा-लोक और अलोककी अपेक्षासे अस्तित्वमें व्यापकता मानने पर जिनदत्त और जिनदास आदि व्यक्तियोंमें भी लोकत्व और अलोकत्व की आपत्ति आयगी; क्योंकि उभयकी सत्ताका वहां सद्भाव है। व्याप्य जिनदत्त आदि व्यक्ति लोकरूप इसलिये माने जाने चाहिये कि उनमें लोकका व्यापक जो अस्तित्व है उसका सद्भाव है, तथा अलोकका व्यापक जो अस्तित्व है उसका भी वहां सद्भाव है।
तथा - यदि अस्तित्वरूपसे लोककी सिद्धि होती है तो कोई यहां यह भी प्रश्न कर सकता है कि अस्तित्वरूप हेतु जब स्वयं अस्तिरूप है तो उसे भी अस्तित्वविशिष्ट होनेसे लोकत्वापत्ति आवेगी, अर्थात् वह स्वयं लोकरूप हो जायगा ।
"
तथा - हेतु और साध्यमें लोकरूपपनेसे एकत्वापत्ति आ जानेसे साध्यसाधकभाव ही नहीं बन सकता है, ऐसी स्थिति में किसको हेतु मान અનિષ્ટપત્તિ થવાથી કાંઈ પણ વ્યવસ્થા નથી થઇ શકતી.
તથા—લોક અને અલોકની અપેક્ષાથી અસ્તિત્વમાં વ્યાપકતા માનવાથી જીનદત્ત અને જીનદાસ વગેરે વ્યક્તિઓમાં પણ લેાકત્વ અને અલેાકત્વની આપત્તિ આવી જશે. કેમ કે બન્નેની સત્તાના ત્યાં સદ્ભાવ છે. વ્યાપ્ય જીનવ્રુત્ત આદિ વ્યક્તિને લેાકરૂપ એ કારણે માનવી જોઈ એ કે એનામાં લેતુ જે વ્યાપક અસ્તિત્વ છે એના સદ્ભાવ છે, તથા અલેાકનું વ્યાપક જે અસ્તિત્વ છે એના પણ સદ્ભાવ છે. તથા—જો અસ્તિત્વરૂપથી લેાકની સિદ્ધિ થાય છે તે કઈ એવા પણ પ્રશ્ન કરી શકે છે કે અસ્તિત્વરૂપ હેતુ જ્યારે સ્વયં અસ્તિરૂપ છે તે એને પણ અસ્તિત્વવિશિષ્ટ હોવાથી લાકત્વાપત્તિ આવશે અર્થાત્ એ સ્વયં લેાકરૂપ ખની જશે. તેમજ હેતુ અને સાધ્યમાં લેાકરૂપપણાથી એકત્વાપત્તિ આવી જવાથી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ विमोक्ष. अ. ८. उ. १
३९३ साध्ययोर्लोकत्वरूपतयैकत्वापत्तिः, ततश्च कं हेतुमाश्रित्य लोकः साधयिष्यते प्रत्युत लोकादन्योऽप्यलोकः अस्तित्वहेत्वसम्भवाद् 'अस्ति लोकः' इति प्रतिज्ञाऽपि नैव सिध्यति । तस्मादेकान्तत एव लोकास्तित्वे स्वीक्रियमाणे उक्तरीत्या हेखभावोऽस्तीति 'अकस्मात्' इति पदेन भगवता प्रदर्शितम् । ___ अत्रायं विवेकः-सिद्धो हि हेतुर्भवति, तत्र यद्यस्तित्वहेतोलौकरूपसाध्यान्तकर लोककी सिद्धि की जा सकेगी! लोककी सिद्धिके अभावमें 'अस्ति लोकः" यह साध्य और पक्षकी वचनस्वरूप जो प्रतिज्ञा है उसकी भी सिद्धि नहीं हो सकती ! साध्यकी सिद्धि हेतुसे होती है, क्यों कि हेतु
और साध्यका परस्परमें अविनाभाव सम्बन्ध होता है। यहां पर लोकके अस्तित्वविधायक हेतुका ही जब अभाव है तब फिर साध्यकी सिद्धि हेतुके अभावमें हो भी कैसे सकती है ? नहीं हो सकने से प्रतिज्ञा की हानि आती है। इसलिये मूल सूत्रमें जो "अकस्मात्" इस पदसे यह सूत्रकारने कहा है कि "अस्ति लोकः नास्ति लोकः” इत्यादि विप्रतिपत्तियां निर्हेतुक हैं, वह बात यहां तक स्पष्ट रीतिसे समझाई गई है; क्यों कि एकान्तरीतिसे ही लोकका अस्तित्व स्वीकार करनेमें उपर्युक्त रीतिसे हेतुका अभाव आया है।
जो हेतु सिद्ध होता है वही अपने साध्यका साधक होता है, असिद्ध नहीं। असिद्ध साध्य होता है । प्रकृतमें अस्तित्वरूप हेतु जब अपने साध्यके સાધ્ય-સાધકભાવ જ નથી બની શકતે. એવી સ્થિતિમાં કેને હેતુ માની લેકની सिद्धि छरी शाय! सोनी सिद्धिना मनावमा “ अस्ति लोकः " म साध्य भने પક્ષના વચનરૂપ જે પ્રતિજ્ઞા છે એની પણ સિદ્ધિ થઈ શકતી. સાધ્યની સિદ્ધિ હેતુથી થાય છે, કેમ કે હેતુ અને સાધ્યને પરસ્પર અવિનાભાવ સંબંધ થાય છે. અહિં લકનું અસ્તિત્વ-વિધાયક હેતુને જ જ્યારે અભાવ છે–ત્યારે પછી સાધ્યની સિદ્ધિ હેતુના અભાવમાં થઈ પણ કેમ શકે ? ન થઈ શકવાથી પ્રતિજ્ઞાને डानि पाये छ. 24॥ ४॥२णे भूगसूत्रमा “ अकस्मात् " ये पहथी सूत्रधारे । ४ह्यु छे है "अस्ति लोकः नास्ति लोक त्यादि विप्रतिपत्तियनित छे सात मही સુધી સ્પષ્ટ રીતે સમજાવવામાં આવી છે કે એકાન્ત રીતિથી જ લોકના અસ્તિત્વનો સ્વીકાર કરવામાં ઉપર્યુકત રીતિથી હેતુને અભાવ આવે છે.
જે હેતુ સિદ્ધ થાય છે તે જ સાધ્યમાં સાધક બને છે, અસિદ્ધ નહીં અસિદ્ધ સાધ્ય થાય છે. પ્રકૃતમાં અસ્તિત્વરૂપ હેતુ જ્યારે પિતાના સાધ્યના અન્તભૂત થઈ
५०
श्री आया। सूत्र : 3
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९४
आचाराङ्गसूत्रे
र्गतत्वेन तस्यापि साध्यत्वमापतितं, साध्यरूपहेतोरसिद्धत्वेनासाधकतयाऽनुमानस्यैबोच्छेदः स्यात्त्वन्मते - इत्यादिबहुवक्तव्यत्वाद् विस्तरभिया विरम्यते । एवं 'ध्रुवो लोकः' ' अध्रुवो लोकः' इत्यादिष्वपि एकान्तवादं निरस्य स्याद्वादपक्षः सर्वत्र योजनीयः । यथा - ' नास्ति लोकः' इति वादिनं पृच्छामि - त्वमसि न वा ?, यदि त्वमसि तदा लोकान्तर्भूतस्तद्द्बहिर्भूतो वा ? यदि लोकान्तर्भूतस्त्वं तर्हि ' नास्ति लोक ' इति ब्रुवन् कथं न लज्जसे?, अथ तदन्तर्भूतो नासि तर्हि बन्ध्याअन्तर्भूत हो जागया तब वह साध्यसम - असिद्ध, होनेसे स्वयं साध्यकोटि में आ जायगा। यहां साध्य लोक है, हेतु भी लोकस्वरूप हो जाने से वह साध्य जैसा हो गया; अतः साध्य भावका अभाव होनेसे साधनसे साध्य का ज्ञान न हो सकनेसे यहां अनुमान ही नहीं बन सकता है । इस विषयमें टीकाकार कहते हैं कि बहुत कुछ कहना था, परन्तु विस्तार के भय से इतना ही कहना काफी है। इसी प्रकार " ध्रुवो लोकः" इत्यादि वाक्यों में भी एकान्तवादका निरसन और स्याद्वाद पक्षका समर्थन कर लेना चाहिये। जो लोग एकान्तरूपसे " नास्ति लोकः” इस बातको कहते हैं, हम उन वादियोंसे इतना पूछते हैं कि " तुम स्वयं अस्तिरूप हो कि नास्तिरूप "? यदि अस्तिरूप हो तो लोकके अन्तर्गत हो या उससे बाहिर ? यदि लोकके अन्तर्गत तुम अपनेको मानते हो तो “नास्ति लोकः " इस प्रकार कहते हुए आपको संकोच क्यों नहीं होता। क्यों कि तुम स्वयं अस्तित्वरूपसे लोकके अंतर्गत अपने आपको मान रहे हो । यदि
જશે ત્યારે તે સાધ્યસમ–અસિદ્ધ—હાવાથી સ્વયં સાધ્યકેાટિમાં આવી જશે, અહીં સાધ્ય લોક છે, હેતુ પણ લોકસ્વરૂપ થઈ જવાથી તે સાધ્ય માફક થઈ જાય છે. સાધ્યસાધકભાવના અભાવ હોવાથી સાધનથી સાધ્યનું જ્ઞાન ન ખની શકવાથી આ જગ્યાએ અનુમાન ખની શકતું નથી. આ વિષયમાં ટીકાકાર કહે છે કે-ઘણું કહેવાનું હતું; પરંતુ વિસ્તારના ભયથી આટલું જ કહેવું ખરાખર છે. આ પ્રકારેજ
""
ध्रुवो लोकः " इत्यादि पाउयमां पशु अन्तवाहनु निरसन भने स्याद्वाह पक्षनुं समर्थन कुरी बेवु लेह थे, ने सोझे भेअन्त३५थी " नास्ति लोकः " या वातने કહે છે, અમે તેવા વાદીઓને એવું પૂછીએ છીએ કે “ તમે સ્વયં અસ્તિરૂપ છે કે નાસ્તિરૂપ ?” જો અસ્તિરૂપ છે. તા લોકના અન્તગત છે કે तेनाथी माडर १ ले सोडना अन्तर्गत पोताने भानता हो तो " नास्ति लोकः " આ પ્રકારે કહેતાં આપને સંકોચ કેમ નથી થતા ? કેમ કે તમે સ્વયં અસ્તિત્વ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. १ पुत्रादिवत् सर्वथाऽसत्त्वं तव प्राप्तं, तर्हि मुधैवाऽसता त्वया सह वादकथाऽऽरम्भः।
अनेकान्तवादिनामस्माकं मते त्वेकान्ततः सत्त्वस्यासत्त्वस्य वा न सम्भवः, किन्तु द्वयोरपि सम्भवोऽस्ति, तथा हि-घटादिः स्वस्वरूपेण सन् परकीयरूपेण चाऽसन्-स्वद्रव्य-क्षेत्र-कालभावैः घटादेः सत्त्वं परकीयैश्च तैरसत्त्वमिति । उक्तञ्च
" सदेव सर्व को नेच्छेत् , स्वरूपादिचतुष्टयात् ।
असदेव विपर्यासान्न चेन्न व्यवतिष्ठते ॥१॥" इति । लोकके अंतर्गत अपने आपको नहीं मानते हो तो तुम्हारी वन्ध्यापुत्रकी तरह स्वतन्त्र सत्ता ही सिद्ध नहीं हो सकती; अतः असत्यात्मक होने से तुम्हारे साथ वादविवाद करना भी व्यर्थ है । वादविवाद सत्के साथ होता है, असत् वन्ध्यापुत्र के साथ नहीं।। __ अनेकान्तवादी हम लोगोंके सिद्धान्तमें न किसीका एकान्तसे एकत्व माना गया है और न एकान्तसे किसीका असत्त्व ही । सत्त्व और असत्त्व ये दो धर्म हैं और इनका सम्भव स्वद्रव्यादि-चतुष्टयकी अपेक्षासे ही स्वीकृत है, जैसे-घटादि द्रव्य अपने द्रव्य, क्षेत्र, काल और भाव की अपेक्षासे ही है, परद्रव्य-पटादिकके द्रव्य-क्षेत्रादिकी अपेक्षासे नहीं। उनकी अपेक्षासे तो उसका असत्त्व ही अंगीकृत है । कहा भी है
सदेव सर्व को नेच्छेत् स्वरूपादिचतुष्टयात् ।।
असदेव विपर्यासात् न चेन्न व्यवतिष्ठते ॥ १॥ રૂપથી લોકની અંદર પોતાને માની રહ્યા છે. જે લોકની અંદર પોતાને ન માનતા હો તે તમારી વધ્યાપુત્રની તરહ સ્વતંત્ર સત્તા જ સિદ્ધ થઈ શકતી નથી. એટલે અસત્યાત્મક હોવાથી એ અંગે તમારી સાથે વાદવિવાદ કરે વ્યર્થ છે. વાદવિવાદ સત્યની સાથે હોય છે, અસત્ય વધ્યાપુત્રની સાથે નહીં.
અમારા અનેકાન્તવાદિઓના સિદ્ધાંતમાં ન કેઈનું એકાન્તથી એકત્વ માનેલ છે અને ન તે એકાથી કેઈનું અસત્વ. સત્વ અને અસત્વ આ બે ધર્મ છે. અને એને સંભવ સ્વદ્રવ્યાદિ-ચતુષ્ટયની અપેક્ષાથી જ સ્વીકૃત છે. જેમઘટાદિ દ્રવ્ય પોતાના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની અપેક્ષાથી જ છે, પરદ્રવ્ય પટાદિકના દ્રવ્ય-ક્ષેત્રાદિની અપેક્ષાથી નહીં. એની અપેક્ષાથી તે એના અસત્વરેજ मी२ छ. यु ५६ छ
" सदेव सर्व को नेच्छेत् , स्वरूपादिचतुष्टयात् । असदेव विपर्यासानचेन्न व्यवतिष्ठते ॥ १॥” इति ।
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९६
___ आचाराङ्गसूत्रे इति सुदृढमनेकान्तवादसाम्राज्यम् ।
एवमुक्तमकारेण तेषां विरुद्धमपलपतां परतैर्थिकाणां धर्मों न स्वाख्यातःम्न शोभनो व्याख्यातः, एकान्तवादगर्भितत्वात् , नैव च तेषां धर्मः सुप्रज्ञप्तः सुपरूपितो भवति असर्वज्ञप्रणीतत्वात् । अतः स्याद्वादसाम्राज्यबहिर्भूतत्वात्तेषां परवादिनां धर्मः सर्वथा हेय एवेति भावः ॥ मू० ३ ॥ स्वबुद्धिपरिकल्पितत्वनिरासायाऽऽह-' से जहेयं' इत्यादि
मूलम्-से जहेयं भगवया पवेइयं आसुपन्नेण जाणया पासया, अदुवा गुत्ती वओगोयरस्स तिबेमि, सव्वस्थ संमयं पावं तमेव उवाइकम्म एस महं विवेगे वियाहिए, गामे वा अदुवा रणे नेव गामे नेव रणे, धम्ममायाणह पवेइयं माहणण मइमया,
वस्तु स्वद्रव्यादिक की ही अपेक्षासे सत्त्वात्मक और परद्रव्यादिक की अपेक्षासे ही असत्त्वात्मक मानी गई है । इस प्रकारकी मान्यता न माननेसे किसी भी वस्तुकी स्वतन्त्र सत्ता सिद्ध नहीं हो सकती है! यही सुदृढ़ अनेकान्तवादका साम्राज्य है।
इस प्रकार उक्तरूपसे एकान्तरूपमें गर्भित होनेके कारण परस्परमें विरुद्धार्थकी प्ररूपणा करनेवाले अन्य तीथिकोंका मत निर्दोष रूपसे कथित नहीं है, और इसीलिये वह असर्वज्ञ प्रणीत होनेसे अच्छी तरहसे प्ररूपित भी नहीं है । इसलिये स्यावाद साम्राज्यके बहिर्भूत होनेसे उन परवादियोंका धर्म सर्वथा हेय ही है ॥ सू०३॥
अनेकान्ततत्त्व में सूत्रकार स्वबुद्धिसे परिकल्पितपनेका निषेध करने के लिये “से जहेयं" इत्यादि सूत्र कहते हैं।।
વસ્તુ સ્વદ્રવ્યાદિકની અપેક્ષાથી સત્પાત્મક અને પરદ્રવ્યાદિકની અપેક્ષાથી અસત્તાત્મક માનવામાં આવેલ છે. આ પ્રકારની માન્યતા ન માનવાથી કોઈપણ વસ્તુની સ્વતંત્ર સત્તા સિદ્ધ થઈ શકતી નથી. આ સુદઢ અનેકાન્તવાદનું સામ્રાજ્ય છે.
આ રીતે એ રૂપથી એકાન્તર્યમાં ગર્ભિત થવાના કારણે, પરસ્પરમાં વિરૂ દ્વાર્થની પ્રરૂપણ કરવાવાળા અન્ય તીર્થિઓના મત નિર્દોષરૂપથી કહેવાયેલ નથી અને એ કારણે અસર્વજ્ઞ પ્રણીત હોવાથી સારી રીતે પ્રરૂપિત પણ નથી. આ કારણે સ્યાદ્વાદસામ્રાજ્યના બહિર્ભત હોવાથી પરવાદીઓને ધર્મ સર્વથા હેય છે. (સૂ૦૩)
અનેકાન્ત તત્ત્વમાં સૂત્રકાર સ્વબુદ્ધિથી પરિકલ્પિતપણાને નિષેધ કરવા भाट “से जहेयं " त्या सूत्र ४ छ
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ विमोक्ष० अ. ८ उ. १
३९७
जामा तिन्नि उदाहिया, जेसु इमे आयरिया संबुज्झमाणा समुद्विया, जे णिव्या पावेहिं कम्मेहिं अणियाणा ते वियाहिया ॥ सू०४ ॥
छाया - तद्यथेदं भगवता प्रवेदितम् आशुप्रज्ञेन जानता पश्यता, अथवा गुप्तिर्वचोगोचरस्येति ब्रवीमि सर्वत्र सम्मतं पापं तदेवोपातिक्रम्य एष मम विवेको व्याख्यातः, ग्रामे वा अथवाऽरण्ये, नैव ग्रामे नैवारण्ये, धर्ममाजानीत प्रवेदितं माहनेन मतिमता, यामास्त्रय उदाहृताः, एषु इमे आर्याः सम्बुध्यमानाः समुत्थिताः, ये निर्वृताः पापेषु कर्मसु अनिदानास्ते व्याख्याताः । सू० ४ ॥
टीका - तद्यथा - इदम् अनेकान्तरूपं पूर्वोक्तं सकलव्यवहारानुसारि कुत्राप्यस्खलितं मतं आशुप्रज्ञेन - शीघ्रबुद्धिना आवरणक्षयात् सततोपयुक्तेन, जानता - ज्ञानोपयुक्तेन पश्यता - दर्शनोपयोगवता भगवता = तीर्थङ्करेण प्रवेदितं = प्ररूपितम् । एकान्तवादिनां धर्मो न स्वाख्यातो भवति तत्र हेतुदृष्टान्ताभावात् सर्वज्ञोपदिष्टस्तु स्वाख्यातः प्रतिज्ञा - हेतु - दृष्टान्तादिसद्भावादिति बोध्यम् । अथवा पक्षान्तरे वाग्गोचरस्य=
9
कोई भी वस्तु एकान्तरूपसे न अस्तिरूप है और न नास्तिरूप है, किन्तु अस्ति - नास्तिरूपता वस्तुओं में स्वद्रव्यादि चतुष्टयकी अपेक्षासे ही मानी जाती है - यह बात तृतीय सूत्रकी व्याख्याके अंतमें संक्षेपरूपसे बतलाई गई है। इसीका नाम अनेकान्त है। इसकी स्वीकृति बिना दुनियाका कोई भी व्यवहार नहीं चल सकता है। ऐसी कोई भी वस्तु नहीं है जो इस अनेकान्तके साम्राज्यसे बहिर्भूत हो । ऐसी प्ररूपणा आशुप्रज्ञ - अनन्त ज्ञानशाली और अनन्तदर्शनोपयोगी श्री तीर्थङ्कर भगवान् ने की है। हेतु और दृष्टान्तके अभाव से एकान्तवादिसंमत धर्म स्वाख्यातनिर्दोषरूप से प्रतिपादित नहीं हुआ है । प्रतिज्ञा, हेतु,
કોઈ પણ વસ્તુ એકાન્તરૂપથી ન અસ્તિરૂપ છે અને ન તો નાસ્તિરૂપ છે. અસ્તિ—નાસ્તિરૂપતા વસ્તુઓમાં સ્વદ્રવ્યાદિચતુષ્ટયની અપેક્ષાથી જ માની શકાય છે. આ વાત ત્રીજા સૂત્રની વ્યાખ્યાના અંતમાં સંક્ષેપરૂપથી કહેલ છે. એનું જ નામ અનેકાન્ત છે. એની સ્વીકૃતિ વગરદુનિયાના કોઈ પણ વહેવાર ચાલી શકે નહીં. એવી કાઈ પણ વસ્તુ નથી જે આ અનેકાન્તના સામ્રાજ્યથી મહિદ્ભૂત હોય. એવી પ્રરૂપણા આશુપ્રજ્ઞ-અનન્તજ્ઞાન અને અનન્તદર્શનશાળી શ્રી તીર્થંકર ભગવાને કરી છે. હેતુ અને દૃષ્ટાંતના અભાવથી એકાન્તવાદી—સંમત ધર્મ સ્વાખ્યાત–નિર્દોષરૂપથી પ્રતિપાહિત થયા નથી. પ્રતિજ્ઞા, હેતુ અને દૃષ્ટાંત આદિના સદ્ભાવથી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९८
वाग्विषयस्य गुप्तिः- भाषासमितिर्विधेयेत्येतदपि प्रवेदितम् ।
यद्वा- 'अस्ति लोको नास्ति लोक' इत्यादिवादाय समुत्थितानां पाषण्डिकानां स्वाभिमत हेतुदृष्टान्तस्थापनेन तदुक्तदूषणगणनिरसनेन च जयात् स्वमतस्थापनं और दृष्टान्त आदिके सद्भावमें सर्वज्ञप्रतिपादित धर्म ही स्वाख्यात है ।
आचाराङ्गसूत्रे
एकान्तस्थापक न कोई हेतु है और न कोई दृष्टान्त ही मिलता है कि जिसके बल पर एकान्त धर्मकी प्ररूपणा वास्तविक सिद्ध हो सके । हां - अनेक धर्मात्मक ही वस्तु है । इसकी प्ररूपणाके ख्यापक हेतु और दृष्टान्तादि उपलब्ध होते हैं ।
भगवान्ने वचन बोलनेवाले साधुके लिये भाषासमिति पालने का भी आदेश दिया है । " अस्ति लोकः नास्ति लोकः " इत्यादि वादके लिये तैयार हुए वादियों के अभिमत तस्वका जो उन्होंने अपने इच्छानुसार हेतु दृष्टान्तकी स्थापनासे स्थापन किया है, और प्रतिवादी जैनसंमत तवकी निराकृतिनिमित्त दूषणों का प्रदर्शन किया है, सो उनके प्रदर्शित हेतु और दृष्टान्तोंका निराकरण एवं प्रदत्त दूषणोंका परिहार करते समय प्रतिवादी मुनिके लिये भाषासमितिका पालन करना चाहिये । परपक्षका निराकरण करते या तद्विषयक उत्तर देने समय कभी २ जोश સર્વજ્ઞપ્રતિપાદિત ધર્મ જ સ્વાખ્યાત છે.
એકાન્તસ્થાપક ન કોઇ હેતુ છે અને ન કેાઈ દૃષ્ટાંત પણ મળે છે, જેના બળ ઉપર એકાન્ત ધર્મની પ્રરૂપણા વાસ્તવિક સિદ્ધ થઈ શકે. હાં–અનેક ધર્માત્મક જ વસ્તુ છે. એની પ્રરૂપણાના ખ્યાપક હેતુ અને દૃષ્ટાન્તાદિ ઉપલબ્ધ થાય છે.
ભગવાને વચન ખોલવાવાળા સાધુ માટે ભાષાસમિતિ પાળવાના પણ આદેશ माया छे. " अस्ति लोकः नास्ति लोकः " इत्यादि वाहने भाटे तैयार थयेला वाहि ચેએ પોતાના અભિમત-તત્ત્વનું પેાતાની ઈચ્છાનુસાર હેતુ દૃષ્ટાંતની સ્થાપનાથી સ્થાપન કરેલ છે અને પ્રતિવાદી જૈનસંમત તત્ત્વની નિરાકૃતિ નિમિત્ત દૂષણોનુ પ્રદર્શન કરેલ છે, એવા એમના પ્રદર્શિત હેતુ અને દૃષ્ટાંતાનું નિરાકરણ અને પ્રદત્ત ( આપેલ ) દૂષણાના પરિહાર કરતી વખતે પ્રતિવાદી મુનિને માટે ભાષાસમિતિનુ પાલન જરૂરી છે. પરપક્ષનુ નિરાકરણ કરતાં અથવા કોઈ પ્રશ્નના ઉત્તર દેવાને સમયે કયારેક જોશ આવી જવાથી વચનનો સંયમ રહેતા નથી, તા પણ વિદ્વાન્
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्कन्ध. १ विमोक्ष०अ. ८. उ. १
वाग्गोचरस्य गुप्तिरिति । वावसंयमेन सम्यगुत्तरं देयं नतु भाषासमितिमनपेक्ष्येति भावः । इति = गुप्तिर्वाग्गोचरस्य कार्येत्येतद्वक्ष्यमाणं चाहं ब्रवीमि । तदेव वक्तुं प्रक्रमते - ' सर्वत्रे 'स्यादि-प्रतिवादिनं संबोध्य पृच्छेद् यत्तव षड्जीवनिकायोपमर्दनं कृतकारितानुमोदनैः सर्वत्र त्वच्छास्त्र सम्मतम् = अप्रतिषिद्धत्वेनाभिलषितं तत्सर्वं पापं = पापजनकं नरकनिगोदादिदुःखकारकत्वादतो न ममाभिलषितमित्यर्थः । तदेवाह - आ जाने से वचनका संयम नहीं रहता है, तो भी विद्वान मुनिके लिये इस बातका वहां भी ध्यान रखना चाहिये । भाषासमितिका परिहार कर अपने मूलगुण में विराधना लाना यह विद्वान् मुनिका कर्तव्य नहीं है । इसी वस्तुस्थितिको ध्यान में रख कर सूत्रकार 46 सर्व चोगोचरस्येति ब्रवीमि " यह कहते हैं-जैन सिद्धन्ताभिमत हेतु और दृष्टान्तकी स्थापनासे एवं पाखण्डियोंके द्वारा कथित दूषणोंके निरसन (उत्तर) से उन पाखंडियों के परास्त होनेपर स्वमतकी स्थापन स्वतः हो जाती है, और यही वचनविषयकी गुप्ति है। इसमें रहनेवाले साधुको वाक् - संयमसे ही उत्तर देना चाहिये; उसकी उपेक्षा करके नहीं । इसी प्रकार से सूत्रकार प्रदर्शित करते हैं- विद्वान् वादी मुनि, प्रतिवादीको संबोधित कर यह पूछे कि आपके शास्त्र में कृत, कारित और अनुमोदनासे षड्जीवनिकायका उपमर्दन प्रतिपादित हुआ है और वह अप्रतिषिद्ध होनेसे आपके लिये सम्मत है । परंतु यह आप विश्वास रखें कि यह सब कुकृत्य है और करनेवाले जीवोंको नरक और निगोदादिक दुःखोंके प्रदाता है। इसलिये हमारी दृष्टि में यह उपादेय-अभिलषित नहीं है। इसी कारण મુનિએ એ વાતને ત્યાં પણ ખ્યાલ રાખવા જોઈએ. ભાષાસમિતિને પરિહાર કરી પોતાના મૂળ ગુણમાં વિરાધના લાવવી એ વિદ્વાન મુનિનું કર્તવ્ય નથી. આ વસ્તુ સ્થિતિને ધ્યાનમાં રાખી સૂત્રકાર " गुप्तिर्व चोगोचरस्येति ब्रवीमि " आम उडे छे. જૈનસિદ્ધાન્તાભિમત હેતુ અને દૃષ્ટાંતની સ્થાપનાથી અને પાખંડીઓ દ્વારા કહેવાયેલા દૂષણોના ઉત્તરથી તે પાખંડિએની હાર થવાથી સ્વમતની સ્થાપના આપમેળે થઈ જાય છેઆ વચનવિષયની ગુપ્તિ છે. આમાં રહેવાવાળા સાધુએ વાક્—સંયમથી જ ઉત્તર આપવા જોઈ એ, ભાષાસમિતિની ઉપેક્ષા કરીને નહીં. આ પ્રકારેજ સૂત્રકાર પ્રદર્શિત કરે છે—વિદ્વાન્ વાદી મુનિ, પ્રતિવાદીને સ'એધિત કરી પૂછે કે આપના શાસ્ત્રમાં કૃત,કારિત અને અનુમોદનાથી ષડ્ટનિકાયનું ઉપમન પ્રતિપાતિ થયેલ છે અને એ અપ્રતિષિદ્ધ હોવાથી આપને માટે સમ્મત છે; પરંતુ આપ વિશ્વાસ રાખો કે એ બધાં કુકૃત્ય છે, અને કરવાવાળા જીવાને નરક અને નિગેાદાદિક દુઃખ આપનાર છે. આ કારણે અમારી ષ્ટિમાં એ ઉપાદેય
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
३९९
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारास्त्रे 'तदेवे 'त्यादि-तदेव-सावद्याचरणमेव उपातिक्रम्य-उल्लङ्घयाहं वर्तमानोऽस्मीत्येवंभूतस्य मम एष महान विवेकः हेयोपादेयरूपविचारो व्याहृतः कथितः, अनपिहितास्रवद्वारेण भवता सह सम्भाषणेनालम् ।
ननु परतीथिका अपि वनवासिनः फल-मूल-कन्दाबाहारास्तरुतलवासिनो भवन्ति, कथं ते संभाषणानौं ? इति चेन्न, वनवास-फलाहारादिकरणेन न धमा, अपितु जीवाजीवादितत्त्वपरिज्ञानपूर्वकनिरवद्याचरणात् , तच्च तेषां नास्ति । एतमेवार्थमाविवियन्नाह-'ग्रामे वे 'त्यादि-ग्रामे ग्रामविषये वसेच्चेद्धर्मों भवेद् , एवमरण्ये-चने मैं सदा इन कृत्यों-पापोंसे दूर रहता हूं। मेरा विवेक-हेय और उपादेयकी जागृतिरूप बोध भी मुझे यही कहता है। महापुरुषोंकी भी यही शिक्षा है। अतः जिन्होंने इन पापमय सावध व्यापारोंके अत्यागसे अपने कर्मों के आस्रवके द्वारको बंद नहीं किया है, उनके साथ संभाषण करना भी मुझे उचित नहीं है। __ शङ्का-परतीर्थिक जन भी वनमें रहते हैं, कंद, मूल और फल आदिका आहार करते हैं, गिरि गुफामें एवं वृक्षोंके नीचे निवास करते हैं तो फिर ये संभाषणके अयोग्य कैसे माने जा सकते हैं ?
उत्तर--कन्दमूल आदि खानेसे और वनमें निवास करनेसे धर्मकी प्राप्ति होती है, सो बात नहीं है । धर्मकी प्राप्तिका कारण जीव और अजीव आदि तत्वोंका परिज्ञानपूर्वक निरवद्य आचरण करना है। यह उनके नहीं होता है। इसी अर्थको समझाते हुए सूत्रकार कहते हैंઅભિલષિત નથી. આ માટે હું સદા એ કુકૃપાપોથી દૂર રહું છું. મારા વિવેક-હેય અને ઉપાદેયની જાગૃતિરૂપ ધ પણ મને એ કહે છે. મહાપુરૂષોની પણ એ શિક્ષા છે. માટે જેઓએ આવા પાપમય સાવઘવ્યાપારેના અત્યાગથી પોતાના કર્મોનો આસવનું દ્વાર બંધ કરેલ નથી તેની સાથે સંભાષણ કરવું પણ મને ઉચિત નથી.
શંકા–પરતિર્થીક જન પણ વનમાં રહે છે, કંદ, મૂળ, ફળ આદિને આહાર કરે છે. ગિરિ ગુફામાં અને વૃક્ષોની નીચે વાસ કરે છે, તે પછી એઓ સંભાષણ કરવાને અયોગ્ય કેવી રીતે માની શકાય?
ઉત્તર–કંદમૂળ આદિ ખાવાથી અને વનમાં નિવાસ કરવાથી ધર્મની પ્રાપ્તિ થાય છે એવી વાત નથી. ધર્મની પ્રાપ્તિનું કારણ જીવ અને અજીવ આદિ તત્ત્વનું પરિજ્ઞાનપૂર્વક નિરવ આચરણ કરવું તે છે. આ તેનાથી બનતું નથી.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. १
४०१ पा धर्मों भवेदिति नैष नियमः, यतो धर्मों नैव ग्रामे भवति नैवारण्ये, किन्तु यत्र कुत्रापि वसतो जीवाजीवादितत्त्वपरिज्ञानपूर्वकनिरवद्यानुष्ठानमेव धर्मम् आजानीत, इति माहनेन ‘मा हन-मा हन' इति यो जीवरक्षामुपदिशति स माहनो वीतरागस्तेन, मतिमता-मतिः सकलवस्तुतत्त्वपरिज्ञानं, सा यस्यास्तीति मतिमान् , तेन-केवलिना, धर्मः=पूर्वोदाहृतो वक्ष्यमाणश्च प्रवेदितः प्ररूपितः। वक्ष्यमाणमेवाह-' यामा' इत्यादि-त्रयो यामा:व्रतरूपाः उदाहृताः कथिताः, अत्र त्रिग्रहणेन प्राणातिपातमृपावादपरिग्रहविरमणरूपा गृहीताः, मैथुनाऽदत्ताऽऽदानविरमणयोः परिग्रहविरमणेऽन्तर्भावमाश्रित्य तथा प्रोक्तमिति बोध्यम् । कि 'ग्राममें रहनेसे, जंगलमें निवास करनेसे धर्म होता है' ऐसा नियम नहीं है; क्यों कि धर्म ग्राम अथवा जंगलमें नहीं रखा है जो वहां रहने से मिल जाता हो । धर्म जीव और अजीवादि तत्त्वोंके परिज्ञानपूर्वक निरवद्य अनुष्ठानके आचरणका नाम है, ऐसा जीवरक्षाके उपदेशक
और वस्तुतत्त्वके ज्ञाता केवली भगवानने कहा है। 'माहन' शब्दका अर्थ वीतराग और 'मति' शब्दका अर्थ सम्पूर्ण वस्तुओं का परिज्ञान है। यह मतिरूप परिज्ञान जिसके है वह मतिमान् केवली है। ___ व्रतरूप तीन याम कहे गये हैं-१ प्राणातिपातविरमण, २ मृषावादविरमण और ३ परिग्रहविरमण । बाकीके मैथुनका विरमण और अदत्तादानका विरमण, ये दो महाव्रतरूप धर्म यहां इसलिये स्वतन्त्ररूपसे नहीं कहे गये हैं कि उनका अन्तर्भाव परिग्रहविरमणरूप महाव्रतमें करलिया है।
આ અર્થને સમજાવવા માટે સૂત્રકાર કહે છે કે-ગામમાં રહેવાથી, જંગલમાં નિવાસ કરવાથી ધર્મ થાય છે એ નિયમ નથી, કેમ કે ધર્મ ગ્રામ અને જંગલમાં રાખેલ નથી કે જે ત્યાં રહેવાથી મળી જાય, ધર્મ જીવ અને અજીવાદિ તત્ત્વનું પરિજ્ઞાનપૂર્વક નિરવદ્ય અનુષ્ઠાનનું આચરણ તે છે, આમ જીવરક્ષાના ઉપદેશક અને વસ્તુતત્વના જ્ઞાતા કેવલી ભગવાને કહેલ છે. “માહન શબ્દનો અર્થ વીતરાગ, અને “મતિ શબ્દનો અર્થ સંપૂર્ણ વસ્તુઓનું પરિણામ છે. આ મતિરૂપ પરિ જ્ઞાન જેને છે તે મતિમાન કેવલી છે.
વ્રતરૂપ ત્રણ યામ કહેવાયાં છે, ૧ પ્રણાતિપાત વિરમણ, ૨ મૃષાવાદવિરમણ, ૩ પરિગ્રહવિરમણ. બાકીનાં મિથુનવિરમણ અને અદત્તાદાનવિરમણ, આ બનને મહાવ્રતરૂપ ધર્મ અહિં આ માટે સ્વતંત્રરૂપથી કહેવાયેલ નથી કે તેના અંતર્ભાવ પરિગ્રહવિરમણરૂપ મહાવ્રતમાં કરાયેલ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०२
आचारागसूत्रे यद्वा-यामा अबस्थाविशेषास्त्रयस्ते यथा-अष्टवर्षादात्रिंशत एका (१), ततः षष्टिवर्षपर्यन्तं द्वितीया (२), तत ऊर्ध्वं तृतीयेति, उदाहृताः कथिताः, एतेनातिबाल-वृद्धयोनिरासः, तिसृष्वेवावस्थासु धर्माद्याचरणस्य सम्भवात् । ____ अथवा-'यामाः' यम्यते-विरम्यते संसारपरिभ्रमणादेभिरिति यामाः-ज्ञानादयस्त्रयः कथिताः, किमेतेनेत्याह-'येष्वि'-त्यादि, येषु वयोविशेषेषु त्रिषु ज्ञानादिषु वा संबुध्यमानाः धर्माचरणावसरं मोक्षं वा जानानाः, इमे-आर्या द्रव्य-क्षेत्र -काल-भावभेदेन चतुर्विधास्ते समुत्थिताः-तपःसंयमाचरणादौ प्रवृत्ताः, के ? ये पापेषु-पापजनकेषु प्राणातिपाताद्यष्टादशस्थानेषु कर्मसु निवृत्ताः कषायापन___ अथवा अवस्थाविशेषोंका नाम भी याम है, वे तीन हैंआठ वर्षसे लगा कर तीस वर्ष तक प्रथम, एकतीस वर्षसे ले कर ६० वर्ष तक द्वितीय, और उससे आगे तृतीय । इससे यह ध्वनित होता है कि अतिबाल और अतिवृद्ध अवस्था धर्माचरणके योग्य नहीं है । इन तीनों ही अवस्थाओंमें धर्माचरणको संभावना है। ___ अथवा-संसारका परिभ्रमण जिनसे इस जीवका रुक जाता है उनका नाम भी याम है। ऐसे ये याम ज्ञानादिक तीन हैं। जिन वयोविशेष या ज्ञानादिकत्रयमें संवुध्यमान, धर्मके आचरणके अवसरको अथवा मोक्षको जानते हुए ये द्रव्य,क्षेत्र, काल और भावके भेदसे चार प्रकारके आर्यजन मुनिराज कि जो पापजनक प्राणातिपातादिक रूप १८ पापस्थानोंमें कषायके दूर होनेसे शान्त-आस्रवसे निवृत्त हैं, वे तप और संयमके
અથવા–અવસ્થાવિશેષોનું નામ પણ યામ છે. તે ત્રણ છે. આઠ વર્ષથી માંડી ત્રીસ વર્ષ સુધી પ્રથમ, એકત્રીસ વર્ષથી માંડી ૬૦ વર્ષ સુધી દ્વિતીય અને તેનાથી આગળ તૃતીય.આથી એ ફળિત થાય છે કે અતિબાળ અને અતિવૃદ્ધ અવસ્થા ધર્માચરણને એગ્ય નથી. આ ત્રણ અવસ્થાઓમાં ધર્માચરણની સંભાવના છે.
અથવા–સંસારનું પરિભ્રમણ જેનાથી આ જીવનું અટકી જાય છે તેનું નામ યામ છે. આવા એ યામ જ્ઞાનાદિક ત્રણ છે. જે વવિશેષ અથવા જ્ઞાનાદિક ત્રયમાં સંબુધ્યમાન, ધર્મના આચરણને અવસરને અથવા મોક્ષને જાણનારા, દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવના ભેદથી ચાર પ્રકારના એ આર્યજન મુનિરાજ કે જે પાપજનક પ્રાણાતિપાતાદિરૂપ ૧૮ પાપસ્થાનમાં કષાયના દૂર થવાથી શાંત છે– આસવથી નિવૃત્ત છે તે તપ અને સંયમના આચરણ આદિમાં પ્રવૃત્ત થાય છે.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष अ. ८ उ. १
४०३
यनेन शान्ताः, आस्रवनिवृत्ता इत्यर्थः, तेषां रागादिबन्धहेतवो न सम्भवन्ति, अत एव ते अनिदाना:-द्रव्य-भाव-निदानरहिताः, तत्र द्रव्यनिदानं माता-पितृ-पुत्रकलत्रादि-विषयकं धन-धान्यादिविषयकं च, भावनिदानं विषयकषायादिकं चेति द्विविधनिदानहानपरायणास्ते व्याख्याताः कथिताः।। सू०४॥ ___ कस्मिंस्ते निदानरहिताः ? इति दर्शयति-'उड्ढं' इत्यादि ।
मूलम्-उड्ढं अहं तिरियं दिसासु सव्वओ सव्वावंति च णं पाडियकं जीवहिं कम्मसमारंभे णं, तं परिनाय मेहावी नेव सयं एएहिं काएहिं दंडं समारंभिज्जा, नेवन्ने एएहिं काएहिं दंडं समारंभावेज्जा, नेवन्ने एएहिं काएहिं समारंभंतेऽवि समणुजाणेज्जा। जे अन्ने एएहिं काएहिं दंडं समारंभंति तेसि पि वयं लज्जामो, तं परिन्नाय मेहावी तं वा दंडं अन्नं वा दंडं नो दंडभी दंडं समारंभिज्जासि-त्तिबेमि ॥ सू०५॥
छाया-उर्ध्वमधस्तियग् दिक्षु सर्वतः सर्वासु च खलु प्रत्येकं जीवेषु कर्मसमारम्भः खलु, तं परिज्ञाय मेधावी नैव स्वयमेतेषु दण्डं समारभेत, नैवान्यैरेतेषु कायेषु दण्डं समारम्भयेत् , नैवान्यैरेतेषु कायेषु दण्डं समारभमाणानपि समनुजानीयात् , ये चान्ये एतेषु कायेषु दण्डं समारभन्ते तैरपि वयं लज्जामहे, तं परिज्ञाय मेधावी तं वा दण्डमन्यं वा नो दण्डभीर्दण्डं समारभेथाः, इति ब्रवीमि ॥ सू० ५ ॥ आचरण आदिमें प्रवृत्त होते हैं। इनके रागादिक जो बन्धके कारण हैं वे नहीं होते हैं। इसीलिये ये द्रव्य और भावके भेदसे दोनों प्रकारके निदानोंके बिनाश करनेमें तत्पर कहे गये हैं। माता, पिता, पुत्र और स्त्री आदि स्वजनविषयक, और धन-धान्य आदि परिग्रहविषयक द्रव्यनिदान, एवं विषयकषायादिविषयक भावनिदान होता है। सू०४॥ __और भी किसमें वे निदानरहित होते हैं ? इस विषयको सूत्रकार कहते हैं-"उडूढं अहं" इत्यादिતેને રાગાદિક જે અન્યનું કારણ છે તે બનતું નથી, જેથી તે દ્રવ્ય અને ભાવ ના ભેદથી બે પ્રકારના નિદાનોને વિનાશ કરવામાં તત્પર કહેવાયેલ છે. માતા, પિતા, પુત્ર અને સ્ત્રી આદિ સ્વજનવિષયક, અને ધન ધાન્ય આદિ પરિગ્રહવિષયક દ્રવ્ય નિદાન છે, અને વિષયકષાયાદિવિષયક ભાવનિદાન હોય છે. (સૂ૦૪)
બીજા ક્યા કયામાં નિદાનરહિત હોય છે? આ વિષયને સૂત્રકાર કહે છે" उड्ढे अहं" इत्यादि.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४
आचाराङ्गसूत्रे टीका-'ऊ'मित्यादि-ऊर्ध्वमस्तिर्यग् दिक्षु सर्वतः सर्वप्रकारेण 'सब्बावंति इति सर्वासु 'च' शब्दाद् विदिशां सङ्ग्रहस्तेन विदिक्षु-इत्यर्थः, खलु-निश्चयेन प्रत्येक जीवेषु-मूक्ष्मवादरादिषु प्रत्येकं प्राणिषु यः कर्मसमारम्भः माणिविराधनादिरूपः खलु-निश्चयेन अस्ति। मेधावी-विदितप्राण्युपमर्दनजनितकटुकफलः, कर्मसमारम्भ परिज्ञाय-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परिहत्य च स्वयम् एतेषु कायेषु= षड्जीवनिकायेषु दण्डं मनोवाकायैर्जीवविराधनारूपं नैव समारभेत नैव कुर्यादित्यर्थः। अपि च स एव एतेषु कायेषु चतुर्दशभूतग्रामवर्तिषु जीवेषु अन्यैर्दण्डं न समारम्भयेत्न्न कारयेत् , एतेषु कायेषु दण्डं समारभमाणानप्यन्यान्नैव समनुजानीयात्= नानुमोदयेत् । ये वाऽन्ये दण्डं समारभन्ते तैः दण्डसमारम्भविधायिभिः सह वक्तु
उर्ध्व, अधः और तिर्यग् दिशाओमें, सर्व प्रकारसे पूर्व, पश्चिम, उत्तर और दक्षिण दिशाओंमें, और "च" शब्दसे गृहीत विदिशाओं में वर्तमान सूक्ष्म और बादर आदिकके भेदसे १४ प्रकारके प्रत्येक जीवोंमें जो प्राणियोंकी विराधनारूप कर्मसमारंभ है, मेधावी-जिसने प्राणियोंकी हिंसासे उत्पन्न कटुक परिणाम जान लिया है ऐसा मेधावी (बुद्धिमान्) मुनि-उस कर्मसमारम्भको ज्ञपरिज्ञासे जानकर और प्रत्याख्यानपरिज्ञासे उसका परित्याग कर षड्जीवनिकायोंके विषयमें मन, वचन और कायसे जीवविराधनारूप दण्डका समारम्भ न करें, दूसरोंसे इन १४ प्रकारके जीवोंमें दंडका आरंभन करावें, और जो इनके विषयमें समारंभ कर रहे हैं उनकी अनुमोदना भी न करें। अंतमें शिष्यको संबोधित करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि जो अन्य प्राणी षड्जीवनिकायोंमें दण्ड
ઉષ્મ, અધર અને તિર્યગ્ન દિશાઓમાં સર્વ પ્રકારથી પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તર અને દક્ષિણ દિશાઓમાં “ચ” શબ્દથી ગૃહીત વિદિશાઓમાં વર્તમાન સૂક્ષ્મ અને બાદર આદિના ભેદથી ૧૪ પ્રકારના પ્રત્યેક જીવમાં જે પ્રાણીની વિરાધનારૂપ કર્મસમારંભ છે, મેધાવી-જેણે પ્રાણીઓની હિંસાથી ઉત્પન્ન કડવું પરિણામ જાણી લીધું છે એવા બુદ્ધિમાન-મુનિ કમસમારંભને જ્ઞપરિજ્ઞાથી જાણી અને પ્રત્યાખ્યાનપરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરી સ્વયં ષડૂજીવનિકા વિષે મન, વચન અને કાયાથી જીવવિરાધનારૂપ દંડને સમારંભ ન કરે, બીજાઓથી આવા ૧૪ પ્રકારના જીવમાં દંડને આરંભ ન કરાવે અને જે તેને સમારંભ કરે છે તેની અનુમોદના ન કરે. અંતમાં શિષ્યને સંબોધિત કરીને સૂત્રકાર કહે છે કે-જે અન્ય પ્રાણી આ ષડૂજીવનિકામાં દંડને સમારંભ કરે છે,
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ विमोक्ष० अ. ८ उ. १
४०५ मपि वयं लज्जामहे; किमुत तदभिमतानुमोदनम् , इत्थं कृतनिश्चयः मेधावी साधुमर्यादास्थितः-'दण्डभीः ' दण्डात्-पाणिविराधनारूपाद् बिभेतीति दण्डभीःपाणातिपातभीरुः सन् तम् अनर्थकरं कर्मसमारम्भं परिज्ञाय-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा मेधावी तं-पूर्वोक्तं प्राणातिपातादिरूपं दण्डमन्यं वा दण्डं न समारभेथाः त्वं न कुरुष्व -त्रिकरण-त्रियोगैस्तं सर्वथा परित्यजेरित्याशयः । ' इति ब्रवीमी' त्यस्यार्थस्तूक्त एवेति ॥ सू० ५॥
॥ इति अष्टमाध्ययनस्य प्रथम उद्देशः समाप्तः ॥८-१॥
का समारम्भ करते हैं साधुजनोंका यह दृढ़ निश्चय होता है कि वे यह विचार कर उनके कृत्यकी प्रशंसा नहीं करते हैं कि जब हम इनके साथ बोलने तकमें लजाते हैं तो इनके कृत्यकी प्रशंसा कैसे कर सकते हैं ? इसलिये हे शिष्य ! तुम भी साधुमर्यादाके पालक हो और प्राणियोंकी विराधनारूप दण्डसे भीरु हो, अतः इस अनर्थकर प्राणातिपातादिरूप दण्डका तथा अन्य दण्डका तुम तीन करण और तीन योगसे सर्वथा परित्याग करो ॥सू०५॥
॥ आठवां अध्ययनका पहला उद्देश समास ॥ ८-१॥
સાધુજનોનો એ દઢ નિશ્ચય હોય છે કે તેઓ વિચાર કરી તેના કૃત્યેની પ્રશંસા કરતા નથી, કેમ કે જ્યારે અમે તેની સાથે બોલવામાં પણ શરમ અનુભવીએ છીએ તે પછી તેનાં કૃત્યની પ્રશંસા કેવી રીતે થઈ શકે ? માટે છે શિષ્ય ! તમે પણ સાધુમર્યાદાના પાલક છે અને પ્રાણીઓની વિરાધનારૂપ દંડથી ભીર છે. માટે આવા અનર્થકારી પ્રાણાતિપાત–આદિરૂપ દંડને તથા અન્ય દંડને તમે ત્રણ કરણ અને ત્રણ ભેગોથી સર્વથા પરિત્યાગ કરો. ( સૂ૫ )
આઠમા અધ્યયનને પહેલો ઉદ્દેશ સમાપ્ત . ૮-૧
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
। अष्टमाध्ययनस्य द्वितीय उद्देशः। उक्तः प्रथमोद्देशः, सम्प्रति द्वितीय आरभ्यते । अस्य च पूर्वी देशेन सहायमभिसम्बन्धः, पूर्वो देशे विशुद्धसंयमनिहाय कुदृष्टिपरिहार उक्तः, स चाऽकल्प्यपरिहारं विना न संभवति, तत्सम्बन्धेनास्मिन्नुद्देशे चाकल्प्यपरित्याग एव प्रतिपादनीयोऽस्ति । तत्र पूर्वमकल्प्यपरिहारविधिं दर्शयति-' से भिक्खू' इत्यादि
मूलम्-से भिक्खू परिकमिज्ज वा, चिहिज्ज वा, निसीइज्ज वा, तुयहिज्ज वा, सुसाणंसि वा, सुन्नागारंसि वा, गिरिगुहंसि वा, रुक्खमूलंसि वा, कुंभाराययणसि वा, हुरत्था वा, कहिंचि विहरमाणं तं भिक्खु उपसंकमित्तु गाहावई ब्रूया-आउसंतो ! समणा ! अहं खलु तव अट्टाए असणं वा, पाणं वा, खाइमं वा, साइमं वा, वत्थं वा, पडिम्गहं वा, कंबलं वा, पायपुच्छणं
आठवें अध्ययनका दूसरा उद्देश। प्रथम उद्देश कहा जा चुका । अब द्वितीय उद्देशका प्रारम्भ होता है।
इसका पूर्व उद्देशके साथ सम्बन्ध इस प्रकारसे है-प्रथम उद्देशमें विशुद्ध संयमके निर्वाह के लिये मुनिको जो मिथ्यादृष्टियोंका परिहार करना कहा है वह अकल्पनिक अशनादिक परिहारके विना संभवित नहीं होता है इसलिये विशुद्ध संयमके साथ सम्बन्ध रखनेसे इस उद्देशमें अकल्पनिक अशनादिकका परित्यागसम्बन्धी वर्णन है। उस में सर्व प्रथम सूत्रकार अकल्पनिकके परिहारको विधिका प्रदर्शन करते हैं-" से भिक्खू" इत्यादि ।
આઠમા અધ્યયનને બીજો ઉદ્દેશ પ્રથમ ઉદ્દેશ કહેવાઈ ગયું છે. હવે બીજા ઉદ્દેશનો પ્રારંભ થાય છે. આને પૂર્વ ઉદ્દેશની સાથે સંબંધ આ પ્રકારનો છે–પ્રથમ ઉદ્દેશમાં વિશુદ્ધ સંયમના નિર્વાહ માટે મુનિએ મિથ્યાષ્ટિનો પરિહાર કરવાનું કહ્યું છે તે અકલ્પનિક અનાદિકના પરિહાર વિના સંભવિત બનતું નથી, આ માટે વિશુદ્ધ સંયમની સાથે સંબંધ રાખવાથી આ ઉદ્દેશમાં અકલ્પનિક અનાદિકના પરિ. ત્યાગસંબંધી વર્ણન છે. આમાં સર્વ પ્રથમ સૂત્રકાર અકલ્પનિકના પરિવારની विधिनु प्रदर्शन रेछे-“से भिक्खू " छत्याहि.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. २
४०७
वा, पाणाइं भूयाइं जीवाइं सत्ताइं समारब्भ समुदिस्स कीयं पामिच्चं अच्छिज्ज अणिसिह अभिहडं आहटु चेएमि, आवसहं वा समुस्सिणोमि से भुंजह वसह आउसंतो! समणा! भिक्खूतं गाहावई समणसं सवयसं पडियाइक्खे-आउसंतो ! गाहावइ ! नो खलु ते वयणं आढामि, नो खलु ते वयणं परिजाणामि जो तुमं मम अह्राए असणं वा ४,वत्थंवा४, पाणाई वा ४,समारब्भ समुदिस्स कीयं पामिच्चं अच्छिज्जं अणिसिहं अभिहडं आहद्द चेएसि आवसहं वा, समणुस्सिणासि से विरओ आउसो ! गाहावई ! एयस्स अकरणयाए ॥ सू०१॥ __ छाया-स भिक्षुः पराक्रमेत वा तिष्ठेद्वा निपीदेद्वा त्वग्वर्तयेद्वा श्मशाने वा शून्यागारे वा गिरिगुहायां वा वृक्षमूले वा कुम्भकारायतने वा हुरत्था वा क्वचिद्विहरन्तं तं भिक्षुमुपसंक्रम्य गाथापतिर्ब्रयात्-आयुष्मन् ! श्रमण ! अहं खलु तवाCयाशनं वा पानं वा खाचं वा स्वाद्यं वा वस्त्रं वा पतद्ग्रहं वा कम्बलं वा पादप्रोछनं वा प्राणिनो भूतान् जीवान् सत्त्वानि समारभ्य समुद्दिश्य क्रीतं प्रामित्यम् आच्छिद्यम् अनिसृष्टम् अभिहृतम् आहृत्य ददामि, आवसथं समुच्छृणोमि तद् भूव वस आयुष्मन् ! श्रमण !। भिक्षुस्तं गाथापति समनसं सवयसं प्रत्याचक्षीत-आयुष्मन् ! गाथापते ! न खलु ते वचनमाद्रिये न खलु ते वचनं परिजानामि, यस्त्वं ममार्थाय अशनं वा ४ वस्त्रं वा ४ प्राणिनो वा ४ समारभ्य समुद्दिश्य क्रीतं प्रामित्यम् आच्छिघम् अनिसृष्टम् अभिहृतम् आहृत्य ददासि, आवसथं वा समुच्छृणोषि, सोऽहं विरत आयुष्मन् ! गाथापते ! एतस्याकरणतया ॥ सू०१॥
इसमें ये जितने कल्प प्रकट किये गये हैं वे सब प्रतिमाप्रतिपन्न साधुकी अपेक्षा से कहे गये हैं। अन्य साधुजनोंमें भी ये यथासंभव जान लेना चाहिये। सूत्रकार 'इसमें मुनिजनके लिये इस प्रकारका आहार अकल्पनिक है' वह बतलाते हैं
આમાં જેટલા કલ્પ પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે તે બધા પ્રતિમાપ્રતિપન્ન સાધુની અપેક્ષાથી કહેવાયા છે. અન્ય સાધુજનેમાં પણ એ યથાસંભવ સમજવા જોઈએ. સૂત્રકાર આમાં મુનિજનને માટે “એ પ્રકારના આહાર અકલ્પનિક છે. તે બતાવે છે–
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०८
आचारागसूत्रे ___टीका-'स भिक्षु'-रित्यादि, सः गृहीतपञ्चमहाव्रतः, परिज्ञाशिखरिशिखरसमारूढः सकलसमारम्भोपरतः भिक्षुः शरीरयात्रानिर्वहणार्थमशनवसनादियाचनशीलो मुनिः 'श्मशाने' शवाः शेरते यत्र तत् श्मशानम् , अत्र 'वा' शब्दः सर्वत्र पक्षान्तरद्योतकः । तथा शून्यागारे निर्जनगृहे गिरिगुहायां पर्वतकन्दरायां वृक्षमूले =तरुमूले, कुम्भकारयतने-कुम्भकाराशालायां 'हुरत्था' इति देशभाषया पूर्वोक्तस्थानेभ्योऽन्यत्र वा कुत्रचित् स्थाने पराक्रमेत-तपःसंयमाचरणादौ पराक्रम कुर्यात् , विहरेदित्यर्थः, तिष्ठेद्वा ध्यानादिविधानाय, निषीदेद्वा वाचना-पृच्छनापरिवर्तनादिकरणाय उपविशेत् , अपि चाध्वखेदसमापन्नः स त्वग्वर्तयेत् त्वग्वर्तनं कुर्यात् , पाच परिवर्तयेदित्यर्थः। एते च कल्पाः प्रतिमाप्रतिपन्नमधिकृत्य प्रोक्ताः, अन्येषां तु यथासम्भवं बोध्यम्। गाथापतिः-गृहस्थः स्वीकृतसम्यक्त्वसाध्वाचारानभिज्ञः प्रकृतिभद्रस्तत्र तत्र स्थानेषु विहरन्त=विचरन्तं मुनिम् उपसंक्रम्य-मुनिस____ पांच महाव्रतोंका धारक, परिज्ञारूपी पर्वतकी शिखर पर समारूढ़ समस्त समारम्भोंसे निवृत्त भिक्षु शरीरयात्राके निर्वाहके लिये ही अशन, वसन (वस्त्र) आदिकी याचना करनेवाला मुनि ध्यान आदि करनेके निमित्त, या आगमकी वाचना, पृच्छना और परिवर्तना आदि करनेके निमित्त अथवा अपने गृहीत तप और संयमकी विशेष आराधनाके निमित्त कभी श्मशानमें जाता है, कभी शून्य गृहमें ठहरता है कभी पर्वतकी गुफामें बसता है और कभी किसी वृक्षके नीचे और कभी किसी कुंभारकी शालामें या और भी कहीं इन स्थानोंसे अतिरिक्त स्थानों में तथा मार्गजनित परिश्रमको दूर करनेके लिये विश्रामके निमित्त भी इन्हीं स्थानोंमेंसें कहीं ठहर जाता है। इस परिस्थितिसे सम्पन्न विहार करनेवाले मुनिके पास प्रकृतिके भद्र सम्यग्दृष्टि कोई गृहस्थ जो मुनिके आचारसे
પાંચ મહાવ્રતોના ધારક, પરિશ્નારૂપી પર્વતના શિખર પર સમારૂઢ અને સમસ્ત સમારંભમાંથી નિવૃત્ત ભિક્ષુ-શરીર યાત્રાના નિર્વાહ માટે જ અશન, વસન આદિની યાચના કરવાવાળા મુનિ-ધ્યાન આદિ કરવા નિમિત્ત, અગર આગ મની વાચના, પ્રચછના અને પરિવર્તના આદિ કરવા નિમિત્ત, અથવા પોતે ધારણ કરેલ તપ અને સંયમની વિશેષ આરાધનાના નિમિત્ત ક્યારેક મશાનમાં જાય છે, કયારેક ઉજજડ મકાનમાં રહે છે, ક્યારેક પર્વતની ગુફામાં વસે છે અને ક્યારેક કોઈ વૃક્ષની નીચે અને કુંભારની શાળામાં અથવા બીજા કોઈ સ્થાનમાં તથા માર્ગની થાકને દૂર કરવા માટે વિશ્રામ નિમિત્તે પણ એજ સ્થાનમાંથી કંઈપણ રહી જાય છે. આ પરિસ્થિતિથી સંપન્ન વિહાર કરવાવાળા મુનિની પાસે પ્રકૃતિથી
श्री. सायासूत्र : 3
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. २
४०१ मीपमागत्य 'अयं सानुक्रोशः लाभालाभसन्तोषी भिक्षोपजीवी परोपकारपरायणोऽस्ति तस्मादेत स्मै सर्वमशनादिकं दास्यामी'-ति चेतसि विचिन्त्य च ब्रूयात्-वक्ष्यमाणं वाक्यं कथयेत् , तदेवाह-आयुष्मन् ! श्रमण! भो मुने! अहं संसारपारावारपारं जिगमिषुः खलु' वाक्यालङ्कारे तवार्थाय भवदर्थ सर्वम् अशनं पानं खाद्यं स्वाधं चतुविधमप्याहारम् , तथा वस्त्रं पतद्ग्रहं कम्बलं पादप्रोञ्छनं समुद्दिश्यम्भवन्तमुद्दिश्य एवं प्राणिनो भूतानि जीवान् सत्त्वानि समारभ्य-विराध्य सम्पादितम् अशनादिसम्पादने षड्जीवनिकायविराधनाया अवश्यम्भावात् , तदशनादिकं क्रीत-मूल्येन, प्रामित्यम्-अप मित्यमुच्छिन्नतया गृहीतम् , आच्छिद्यं बलात्कारेण यद् दुर्बलाद् गृअनभिज्ञ है वह आकर इस ख्यालसे कि “यह साधु सानुक्रोश लाभ और अलाभमें संतोषीभिक्षोपजीवी तथा परोपकारमें निरत है इस कारण इसके लिए मैं अशन वसनादिक दं” इस भावनासे प्रेरित होकर ऐसा कहता है कि-हे आयुष्मन् मुने ! मैं संसाररूपी समुद्रसे पार होनेका हूं, अतः आपके लिये समस्त अशन, पान, खाद्य, स्वाद्य, ये चार प्रकारका आहार, तथा वस्त्र,पात्र, कम्बल और रजोहरण देना चाहता हूं। ये समस्त वस्तुएँ मैंने आपके उद्देशसे ही रख छोड़ी है । इनकी तैयारी करनेमें अथवा संग्रह करनेमें अनेक प्राणियों भूतों जीवों और सत्त्वोंकी विराधना हुई है, क्यों कि षट्कायके जीवोंकी विराधना हुए विना इनकी उत्पत्ति हो भी कैसे सकती है, आपको देनेके लिये ही मैंने इन्हें मूल्य दे कर खरीदा है, इन वस्तुओंको मैंने येन केन प्रकारेण उधार ले कर इन्हें रखा है। बलात्कारसे छीन कर इनका संग्रह किया है। मेरे घरमें इन वस्तुભદ્ર સમ્યગ્દષ્ટિકોઈ ગૃહસ્થ જે મુનિના આચારથી અજાણ છે તે આવીને આવા ખ્યાલથી કે “આ સાધુ સાનુકેશ લાભ અને અલાભમાં સંતોષી, ભિક્ષોપજીવી, તથા પરોપકારમાં નિરત છે આ કારણે આને હું અન્ન વસ્ત્ર આપું” આ આવી ભાવનાથી પ્રેરિત બની સાધુ સમક્ષ આવી વંદના કરી કહે છે–હે આયુશ્મન મુને ! હું સંસારરૂપી સમુદ્રથી પાર થવાને અભિલાષી છું આપના માટે અશન, પાન, ખાદ્ય, સ્વાદ્ય, આ ચાર પ્રકારના આહાર તથા વસ્ત્ર, પાત્ર, કમ્બલ અને રજોહરણ દેવા ચાહું છું. આ બધી વસ્તુઓ મેં આપના ઉદ્દેશથી જ રાખી છે. આની તૈયારી કરવામાં અથવા સંગ્રહ કરવામાં અનેક પ્રાણીઓ, ભૂત, અને સત્વેની વિરાધના થઈ છે, કેમ કે ષકાયના જીની વિરાધના થયા વિના એની ઉત્પત્તિ થઈ પણ કેમ શકે ?, આપને આપવા માટે જ મેં આ વસ્તુઓ મૂલ્ય દઈ ખરીદી છે, આ બધી વસ્તુઓ ઉછીતી લઈને રાખેલ છે, બળાત્કારથી દુર્બળોથી છીનવી એને સંગ્રહ કરેલ છે. મારા ઘરમાં
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१०
आचारागसूत्रे हीतम् , अनिसृष्टम्-अनेकस्वामिकाहारादिकमन्याननापृच्छय तदनिच्छयैकेन यद्दीयमानम् , अभिहतं साधुसमीपमानीय दीयमानम् , एतादृशं सर्वमाहारादिकम् आहृत्य= आनीय नुभ्यं ददामि, एवम् आवसथं वसति वा भवदर्थ समुच्छृणोमि-नवीनं विदधामि जीणं वा परिष्करोमि भो आयुष्मन् ! श्रमण ! त्वं तत्तथाभूतमशनादिकं भु
ट्व-अशान, त्वदर्थ मन्निमितभवने च वस-तिष्ठ । मूले बहुवचनमार्णत्वात् । एवमुक्तवन्तं गाथापति निषेधयन्मुनिरेवमाह-भिक्षुः मुनिः समनसं मनसा सहेति समनास्तं-सचेतसम् शोभनमनसा कृतादरं, सवयसं वयसाबाल्यातिरिक्तेन सह सवयास्तं सवयसं-वाल्येतरावस्थापन्नं तादृशं गाथापति-गृहस्थं प्रत्याचक्षीत-वक्ष्यमाणं प्रत्युत्तरं दद्यात्___भो आयुष्मन् ! गृहपते ? अहं ते वचनं पूर्वोक्तं न ‘खलु' शब्दोऽप्यर्थे तेन नापि आद्रिये-न तत्रादरं करोमि, अपि च अहं ते वचनं न परिजानामि
ओंके अनेक मालिक हैं सो मैंने इन्हें देनेके निमित्त और किसीसे नहीं पूछा है-शायद उनकी इच्छा देनेकी न हो-सो मैं तो एक ही जनसे पूछ कर इन्हें देनेके लिये आपके समक्ष ले आया हूं । ये आहारादिक यस्तुएँ आपके लेनेके योग्य हैं अतः आप इन्हें लीजिये मैं देता हूं, इसी प्रकार मैं आपको ठहरनेके लिये एक नवीन मकान बनवाये देता हूं, अथवा पुरानेको ही ठीक करवाये देता हूं, सो आप जैसा मैंने कहा है उस प्रकारसे अशनादिकको ग्रहण करें और उस मेरे द्वारा बनवाये हुए मकानमें रहें । इस प्रकार कहनेवाले गृहस्थजनके लिये मुनि इस प्रकारसे निषेध करे
हे आयुष्मन् गृहपते ! आपने जो कुछ कहा है वह भक्तिसे भरे हुए अंतःकरणसे कहा है-उसमें ऊपरके दिखावकी झलक नहीं है । तथा આ વસ્તુઓના અનેક માલિક છે પરંતુ આપને દેવા નિમિત્ત મેં કોઈને પૂછ્યું નથી, કારણ કે કદાચ એમની ઈચ્છા દેવાની ન થાયફકત એકજ જણને પૂછી દેવા માટે આપની સમક્ષ લઈ આવેલ છું. આહારાદિક વસ્તુઓ આપને લેવા ગ્ય છે; આપ એને સ્વીકાર કરો, હું આવું છું. આ રીતે આપને રહેવા માટે એક નવું મકાન બનાવી આપું છું અથવા જુનાને ઠીક કરાવી આપું છું તે આપ મેં કહ્યું તેમ અસનાદિકને ગ્રહણ કરો અને મારા બનાવેલા મકાનમાં રહે. આ પ્રકારે કહેવાવાળા ગૃહસ્થને મુનિ આ પ્રકારે નિષેધ કરે
હે આયુષ્માન્ ગૃહસ્થ ! આપે જે કહ્યું તે ભક્તિથી ભરપૂર અંતઃકરણથી કહ્યું છે, તેમાં ઉપરના દેખાવની ઝલક નથી, તથા તમે બાલ્ય અવસ્થાને ઉલંઘન
श्री आया। सूत्र : 3
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. २
४११
आसेवनपरिज्ञया न समनुजानामि, यस्त्वं ममार्थाय = मन्निमित्तं यद् अशनं चतुर्विधं यत्रं वा वस्त्रादिकं प्राणादीन् समारभ्य षड्जीवनिकायमुपमधे सम्पादितम्, तथा समुद्दिश्य - मामुद्दिश्य क्रीतं प्रामित्यम् आच्छिद्यम् अनिसृष्टम् अभिहृतम् आहृत्य ददासि, आवसथं वा समुच्छ्रणोषि = मदर्थं निर्मापयसि किन्तु हे आयुष्मन् ! गृहपते ! तुम बाल्य अवस्थाको उल्लङ्घन भी कर चुके हो इसलिये हम यह भी नहीं मान सकते कि किसीने तुम्हें समझा बुझाकर हमारे पास भेजा है, अतः तुम सहृदय एवं उमरलायक व्यक्ति हो फिर भी तुम मुनि के आचार विचारोंसे अपरिचित हो इसलिये हम तुम्हें समझाते हैं कि- आपने जो कुछ आहार आदि सामग्रीके लेने के विषयमें कहा है, मैं उन वचनों को न सुनना चाहता हूं, न आदकी दृष्टिसे देखता हूं और न आसेवनपरिज्ञासे उनकी अनुमोदना भी करता हूं। तुम जो कह रहे हो कि मैंने अशनादिक चारों प्रकारका आहार तथा वस्त्रादिक षड्जीनिकायको उपमर्दन करके संपादित किया है, तथा मेरे उद्देश्यसे इन्हें खरीदा है, ये समस्त चीजें तुमने उधार लेकर हमको देनेके लिये इन्हें रख छोड़ी है, बलात्कारसे निर्बलोंसे इसे छीन झपट कर संग्रह की है, घरमें इस सामग्रीके अनेक मालिक थे सो किसीसे न पूछ कर केवल एक ही मनुष्यकी आज्ञा ले कर तुम अपनी इच्छासे हो हमें देनेके लिये इसे लाये हो, तथा एक नवीन भवन भी मुझे करवा देनेके लिये कह रहे हो, आदि २ ये तुम्हारी बातें मुनियोंके योग्य नहीं हैं, इस लिये
કરી ગયા છે માટે અમે એ પણ માનતા નથી કે કેઈએ તમને સમજાવી મુજાવીને અમારી પાસે મોકલેલ છે, માટે તમે સહૃદય તેમજ ઉમરલાયક વ્યક્તિ છે તેા પણ તમે મુનિના આચાર વિચારથી અપરિચિત છે માટે અમે તમોને સમજાવીએ છીએ કે આપે જે કાંઇ આહારાદિ સામગ્રી લેવાના વિષયમાં કહ્યું છે. હું તે વચનાને સાંભળવા ઇચ્છતા નથી, આદરની દૃષ્ટિથી દેખતા નથી અને આસેવનપરિજ્ઞાથી તેની અનુમોદના પણ કરતા નથી. તમે જે કહી રહ્યા છે કે મે” અશનાર્દિક ચારે પ્રકારના આહાર તથા વસ્ત્રાદિક ષડ્ગવનિક્રાયનું ઉપમન કરીને સંપાદિત કરેલ છે, તથા મારી ઈચ્છાથી ખરીદેલ છે. આ સમસ્ત ચીજો તમેા ઉછીની લઇને મને આપવા માટે રાખી મુકેલ છે. ખળાત્કારથી નિળો પાસેથી આને આંચકી લઈ સગ્રહ કરેલ છે. ઘરમાં આ સામગ્રીના અનેક માલીક હતા એમાંથી કાઈને ન પૂછતાં કેવળ એક જ માણસની આજ્ઞા લઈને તમે તમારી ઈચ્છાથી મને આપવા માટે લાવેલ છે તેમજ એક નવું
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१२
आचारागसूत्रे एतस्य-पूर्वोक्तस्य अकरणतया अनासेवनपरिज्ञया सोऽहं विरतः अकल्पनीयाशनादिग्रहणेभ्यो निवृत्तोऽस्मि, पूर्वोक्तं सर्व मम न कल्पत इति भावः, अतो मदर्थमुपकल्पितं पूर्वोक्तं सर्व वस्तुजातं भगवदाज्ञाबहिर्भूतत्वात् स्वीकर्तुं न शक्नोमि, नाथ त्वया स्वमनसि खेदो विधेयः, इत्यादि सान्त्वनावाक्यैस्तं प्रकृतिभद्रं गृहस्थमनुनयेदिति तात्पर्यम् ।। भू० १॥
विदितसाध्वाचारो गृहपतिः साधुमविज्ञाप्याशनादिकमुपकल्प्य निमन्त्रयेन् तनिषेधयितुमाह-' से भिक्खू' इत्यादि । हम इसे ग्रहण नहीं कर सकते हैं और न हम इसकी तुम्हें स्वीकृति ही दे सकते हैं, कारण कि इस प्रकारकी अकल्पनीय सामग्रीके ग्रहणसे हम सर्वथा विरत हैं । तीर्थङ्कर प्रभुको यह आज्ञा है कि मुनिजन इस प्रकारकी अकल्पनीय अशनादि सामग्रीको ग्रहण न करें, अतः हमारे निमित्त रखी हुई पूर्वोक्त समस्त अशनवसनादिरूप सामग्री तीर्थङ्कर भगवानकी आज्ञासे बहिभूत होनेके कारण हमें ग्रहण करनेयोग्य नहीं है, इसलिये हम उसे ग्रहण नहीं कर सकते हैं। इस विषयमें तुम अपने चित्तमें खेद मत करना । इस प्रकारके सान्त्वना परिपूर्ण वचनोंसे वह मुनि उस प्रकृतिभद्र गृहस्थको समझावे ।। सू०१।।
साधुके निमित्त तय्यार की गई आहारादिक सामग्री ज्ञात होने पर साधुके लिये अकल्पनीय है। साधुजन उसे नहीं ले सकते हैं। जिसने साधुका आचार जाना है ऐसे गृहस्थके द्वारा साधुके उद्देश મકાન પણ મારા માટે કરાવી આપવાનું કહી રહ્યા છે. આ સઘળી તમારી વાતે મુનિને યોગ્ય નથી જેથી તેને હું ગ્રહણ કરી શકતા નથી તેમ એની સ્વીકૃતિ પણ દઈ શકતો નથી. કારણ કે આ પ્રકારની અકલ્પનીય સામગ્રીના ગ્રહણથી હું સર્વથા વિરકત છું. તીર્થંકર પ્રભુની એવી આજ્ઞા છે કે મુનિજન આવા પ્રકારની અકલ્પનીય અશનાદિ સામગ્રી ગ્રહણ ન કરે. માટે મારા નિમિત્તે રાખેલી પૂર્વોક્ત સમસ્ત અનવસનાદિરૂપ સામગ્રી તીર્થંકર ભગવાનની આજ્ઞાથી બહિભૂત હોવાને કારણે મારે યોગ્ય નથી. આ માટે હું તેને ગ્રહણ કરી શકો નથી. આ બાબત તમે તમારા મનમાં કેદ કરશે નહીં. આ પ્રકારે સાત્વના પરિપૂર્ણ વચનેથી તે મુનિ એ પ્રકૃતિભદ્ર ગ્રહસ્થને સમજાવે છે સૂ૦ ૧ - સાધુના નિમિત્ત તૈયાર કરાએલી આહારદિક સામગ્રી જાણ્યા પછી સાધુ માટે અકલ્પનીય છે. સાધુજન તેને સ્વીકાર કરતા નથી. જેણે સાધુના આચાર જાણ્યા છે એવા ગૃહસ્થદ્વારા સાધુના ઉદ્દેશ વિના પણ તૈયાર કરાયેલી ભેજનાદિક
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ विमोक्ष० अ. ८. उ. २
४१३
मूलम से भिक्खू परकमिज्ज वा, जाव हुरत्था वा, कहिं चिविहरमाणं तं भिक्खु उवसकमित्त गाहावई आयगाथाए पेहाए असणं वा ४, वत्थं वा ४, जाव आहह चेएइ आवसहं वासमुस्सिणाइ तं भिक्खु परिघासेडं । तं च भिक्खू जाणिज्जा सह सम्मइयाए परवागरणेणं अन्नेसिं वा अंतिए सुच्चा - अयं खलु गाहावई मम अट्ठा असणं वा ४, जाव आवसहं वा समुहिसपाइ तं च भिक्खू पडिलेहाए आगमित्ता आणविज्जा अणासेवणयाए तिबेमि ॥ सू०२ ॥
छाया -- स भिक्षुः पराक्रमेत वा यावद् हुरत्था ( अन्यत्र ) वा क्वचिद् विहरमाणं तं भिक्षुमुपसंक्रम्य गृहपतिरात्मगतया प्रेक्षया अशनं वा ४ वस्त्रं वा ४ यावदाहृत्य ददाति आवसथं वा समुच्छृणोति तं भिक्षु परिघासयितुं । तच्च भिक्षुर्जानीयात् सहसम्मत्या परव्याकरणेनाऽन्येषां वाऽन्तिके श्रुत्वा - अयं खलु गाथापतिर्ममार्थायाशनं वा ४ यावदावसथं वा समुच्छृणोति तद्भिक्षुः प्रत्युपेक्ष्यावगम्याSsSarvयेदनासेवनतयेति ब्रवीमि ॥ सू० २ ॥
टीका- ' स भिक्षु' - रित्यादि, स भिक्षुः मुनिः पूर्वोक्ते श्मशानादी 'हुरत्या' देशभाषया अन्यत्रापि ग्रामादौ पराक्रमेत= तपःसंयमादौ, 'यावत्' इत्यनेन पूर्वोके बिना भी तैयार की गई भोजनादिक सामग्री निमंत्रित किया गया साधु नहीं ले सकता है, इसे प्रकट करनेके लिये सूत्रकार कहते हैं" से भिक्खू " इत्यादि ।
उस मुनिको कि जो अपने तप और संयमकी वृद्धि करने के निमित्त ध्यान आदिकी सिद्धिके निमित्त, अथवा आगमकी वाचना, पृच्छना और परिवर्तना आदिके निमित्त श्मशान आदि स्थानों में शून्य घर में पर्वतकी સામગ્રી નિમ ંત્રિત કરવામાં આવેલ સા લઈ શકતા નથી, તેને પ્રગટ કરવા માટે सूत्रार डे छे - " से भिक्खू " त्याहि.
એ મુનિ કે જે પેાતાના તપ અને સંયમની વૃદ્ધિ કરવા નિમિત્ત ધ્યાન આફ્રિની સિદ્ધિના નિમિત્ત અથવા આગમની વાચના, પૃચ્છના, અને પરિવના આઢિના નિમિત્તે સ્મશાન આદિ સ્થાનામાં, ઉજ્જડ ઘરમાં, પર્વતની ગુફામાં,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे क्तवन्निषीदेत्त्वग्वतयेदिति सङ्ग्रहः, गाथापतिः प्रकृतिभद्रकः कश्चिद् आत्मगतया =अन्तःकरणस्थितया प्रेक्षयाऽनाविष्कृताशयः प्रच्छन्नपचनपाचनादिना षड्जीवनिकायं विराधयन् तं भिक्षु तत्र क्वचिदेकत्र विहरन्तम् उपसंक्रम्य तत्समीपं गत्वा अशनं वा चतुर्विधं, वस्त्रं वा ४ यावत् सर्वम् आहृत्य-आदाय तं भिक्षु परिघासयितुं मुनिभोजनाय ददाति-वितरति आवसथं वा-नवीनं गृहं वासयितुं समुच्छृणोति निर्मापयति जीर्णं वा परिष्करोति, भिक्षुः संयमी तद् आहारादिकं वस्त्रादिकमावसथं वा साध्वर्थमेव कृतमितिःसहसम्मत्या स्वबुद्धया, तयाऽनधिगमे परव्याकरणेन परपरिप्रश्नेन, ततोऽनवगमे अन्येषां तत्परिजनदासादीनामन्तिके-समीपे श्रुत्वा वा गुफाओंमें कुंभारकी शालामें या इनसे अतिरिक्त किसी भी स्थानमें रहता है ठहरता है उठता है तथा बैठता है या मार्गजन्य खेदको दूर करनेके लिये उन २ स्थानोंमें विश्राम करता है उन्हें देख कर कोई प्रकृतिभद्र गृहस्थ अपनी इच्छासे उपार्जित आहार देनेकी भावनासे आता है। मुनिके निमित्त इसने आहारादिक सामग्री तैयार की है इस प्रकार का उसका अभिप्राय प्रकट नहीं हो रहा है, तथा मुनिसे प्रच्छन्न पचन पाचनादि व्यापारसे जिसने षट्जीवनिकायकी विराधना भी की है वह गृहस्थ अशन, पान, खाद्य और स्वाद्य तथा वस्त्र, पात्र, कम्बल और रजोहरण आदि समस्त सामग्रीको ले कर मुनिको देनेके निमित्त कहीं रख देता है। नया मकान भी ठहरनेके लिये बनवा देता है, अथवाजीर्ण का उद्धार करवा देता है । मुनिको जब यह बात अपनी बुद्धिसे या उस से नहीं मालूम पड़ने पर दूसरेसे पूछनेसे, उससे भी निश्चित न होनेपर કુંભારની શાળામાં, અથવા તેનાથી સિવાય કંઈ પણ સ્થાનમાં રહે છે–રોકાય છે ઉઠે છે બેસે છે તથા માર્ગજન્ય થાકને દૂર કરવા માટે તેવા સ્થાનમાં વિશ્રામ કરે છે તેને જોઈને કઈ પ્રકૃતિભદ્ર ગૃહસ્થ પોતાની ઈચ્છાથી ઉપાર્જીત આહાર દેવાની ભાવનાથી આવે છે. મુનિ નિમિત્ત તેણે આહારદિક સામગ્રી તૈયાર કરેલી છે. આ પ્રકારને ભાવ દેખાઈ આવતું નથી તથા મુનિથી પ્રચ્છન્ન પચનપાચનાદિ વ્યાપારથી જેણે પડૂછવનિકાયની વિરાધના કરેલી છે. તે ગૃહસ્થ અશન, પાન, ખાદ્ય, અને સ્વાદ્ય તથા વસ્ત્ર, પાત્ર, કમ્બલ અને રજોહરણ આદિ સમસ્ત સામગ્રી લઈને મુનિને દેવા માટે કઈ જગ્યાએ રાખે છે. નવું મકાન પણ રહેવા માટે બનાવી દે છે અથવા જુનાને સમરાવી આપે છે. મુનિને આ વાત જ્યારે પિતાની બુદ્ધિથી, અથવા તેને નહીં માલુમ પડવાથી બીજાને પૂછવાથી, એનાથી પણ નિશ્ચિત ન થવાથી તેના દાસ દાસી આદિના પાસેથી
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. २.
४१५
जानीयात् - बुद्धथेत, किं जानीयादित्याह - 'अय' - मित्यादि - अयम् - एष गाथापतिः खलु निश्चयेन, ममार्थाय = मदर्थं संपाद्य अशनं वा ४ वस्त्रं वा ४ यावत्सर्वं ददाति, आवसथं वा समुच्छ्रणोति एतत्सर्वं जानीयादिति सम्बन्धः । तत्सर्वमकल्प्यत्वात्परिहरेदित्याह -' तदि' - त्यादि, भिक्षुः- मुनिः तत्-अशन - वसनावसथादिकं मदर्थमेव सम्पादितमिति प्रत्युपेक्ष्य दृष्ट्यादिना सम्प्रेक्ष्य अवगम्य = स्वबुद्धया सम्यगवबुद्ध्य च तं गृहस्थम् अनासेवनतया - अकल्पनीयत्वेनः सेवितुमयोग्यमिति आज्ञापयेत्=प्रतिबोधयेत्, ग्रहीतुमपि न कल्पते इति तात्पर्यम्, 'एतन्मदर्थमुपकल्पितमशनादिकमुद्गमादिदोषदूषिततया नाहं ग्रहीष्ये, नापि तस्मिन् आवसथे वत्स्यामि, इत्याद्यभिधाय ' प्रासुकदाने धर्मोऽन्यथा न धर्मः ' इत्यादिकं सीके दासदासी आदिके पासमें सुनने से यह मालूम होता है कि यह आहारादिक सामग्री, या वस्त्र पात्रादिक वस्तुएँ, और ठहरनेके लिये यह निर्मित स्थान इस श्रावकने मुनियोंके निमित्त ही तैयार किये हैं । यह आहारादिक सामग्री इसने हमारे निमित्त ही बनवाई है, वस्त्रादिक ये हमारे निमित्त ही देने लाया है, यह मकान भी इसने हमारे निमित्त ही तय्यार करवाया है, इस प्रकार अच्छी तरह जानकर और विचारकर उस दाता गृहस्थको समझावे, कि ये तुम्हारे द्वारा दी जानेवाली समस्त वस्तुएँ हमें अकल्प्य हैं - हमें सेवन करनेके अयोग्य हैं । हम इन्हें ग्रहण तक नहीं कर सकते हैं, कारण कि ये सब अशनादिक वस्तुएँ उद्गमादिक दोषोंसे दषित हैं, इसलिये हम न इन्हें ग्रहण करेंगे और न मकानमें ही ठहरेंगे । ऐसा कह कर "निर्दोषके देने में ही धर्म होता है સાંલળી એમ માલૂમ પડે છે કે એ આહારાક્રિક સામગ્રી અને વસ્ત્ર પાત્રાદિક વસ્તુએ અને ઉતરવા માટે આ નિર્મિત સ્થાન તે શ્રાવકે મુનિયાના નિમિત્તે જ તૈયાર કરેલ છે. આ આહારાક્રિક સામગ્રી તેણે અમારા નિમિત્ત જ ખનાવેલી છે. વસ્ત્રાદિક અમારા નિમિત્ત જ આપવા માટે લાવેલ છે. આ મકાન પણ અમારા નિમિત્તજ તેણે મનાવેલ છે. આ પ્રકારે સારી રીતે જાણીને અને વિચાર કરીને તે દાતા ગૃહસ્થને આ પ્રકારે સમજાવે કે આ તમારા દ્વારા અપાતી સમસ્ત વસ્તુએ અમારે અકલ્પનીય છે, અમારા સેવન માટે અચેાગ્ય છે, અમે તેને ગ્રહણ કરી શકતા નથી, કારણ કે એ સઘળી અશનાદિક વસ્તુ ઉદ્ગમાદિક દોષોથી દૂષિત છે માટે અમે તેને ગ્રહણ કરતા નથી. એવું કહીને દેવામાં જ ધમ થાય છે એ સિવાય નહીં ' ઇત્યાદિ શાસ્ત્રોક્ત કલ્પોના એને
પ્રાસુકને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे शास्त्रोक्तकल्पमुपदिश्य तमभिसान्त्वयेदिति भावः। 'इति' अधिकारसमाप्तौ, यन्मया भगवत्सकाशात् श्रुतं तत्सर्व पूर्वोक्तं वक्ष्यमाणं च ब्रवीमि कथयामि ॥ सू०२॥ ___ वक्ष्यमाणमेवाह-'भिक्खं च' इत्यादि
मूलम्-भिक्खं च खलु पुट्ठा वा, अपुट्टा वा जे इमे आहच्च गंथा वा फुसंति से हंता हणह, खणह, छिंदह दहह, पयह, आलुपह, विलुपह सहसा कारेह, विप्परामुसह, ते फासे, पुट्ठो धीरो अहियासए, अदुवा, आयारगोयरमाइक्खे तक्किया णमणेलिसं, अदुवा वइगुत्तीए गोयरस्स अणुपुव्वण सम्म पडिलहाए आयगुत्ते, बुद्धेहिं एयं पवेइयं ॥ सू० ३॥
छाया--भिक्षु च खलु पृष्ट्वा वा अपृष्ट्वा वा ये इमे आहृत्य ग्रन्थाद्वा स्पृशन्ति स हन्ता हत क्षणुत, छिन्त, दहत, पचत,आलुम्पत, विलुम्पत, सहसाकारयत, विपरामशत, तान् स्पर्शान् स्पृष्टोऽध्यासयेत् , अथ वा आचारगोचरमाचक्षीत, तर्कयित्वा खलु अनीदृशमथवा वाग्गुप्त्या गोचरस्यानुपूर्ध्या सम्यक् प्रत्युपेक्षेत आत्मगुप्ता, बुद्धरेतत्प्रयेदितम् ॥ सू०३॥ ___टीका-'भिक्षु'-मित्यादि, ये-पूर्वोक्ता इमे प्रत्यक्षनिर्दिष्टा गाथापतयो भिक्षु =श्मशानादौ विहरन्तं तं मुनि 'च: ' समुच्चयार्थकः, 'खलु' वाक्यालङ्कारे, पृष्ट्वा अन्यथा नहीं" इत्यादिक शास्त्रोक्त कल्पका उसे उपदेश देकर समझावे । सूत्रमें इति शब्द अधिकारकी समाप्सिका सूचक है। जो मैंने भगवान से सुना है वह सब पूर्वोक्त अथवा वक्ष्यमाण तुमसे कहा है, तथा आगे कहता हूं ॥ सू०२॥
वक्ष्यमाण विषयको सूत्रकार कहते हैं-"भिक्खू च" इत्यादि।
सूत्रकारने १ प्रथम और २ द्वितीय सूत्र में यह प्रकट किया है किकुछ गृहस्थ ऐसे हैं जो मुनियों के प्रति पूर्ण भक्ति रखते हैं परन्तु उनके ઉપદેશ આપી સમજાવે. સૂત્રમાં તિ શબ્દ અધિકારની સમાપ્તિનો સૂચક છે જે મેં ભગવાન પાસેથી સાંભળેલ છે એ સઘળું પૂર્વોક્ત અથવા વફ્ટમાણ તમને કહેલ છે તથા આગળ કહું છું. સૂત્ર ૨
पक्ष्यमा विषयने सूत्र२ ४ छ--"भिक्खुच" त्याहि.
સૂત્રકારે ૧ પ્રથમ અને ૨ બીજા સૂત્રમાં એ પ્રગટ કરેલ છે કે કઈ ગૃહસ્થ એવા હોય છે કે જે મુનિચેની તરફ પૂર્ણ ભકિત રાખે છે પણ તેના
श्री. सायासंग सूत्र : 3
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ विमोक्ष अ. ८. उ. २ 'भो भिक्षो ! तुभ्यमाहारवस्त्रादिकं दातुमिच्छामि स्थानं वा परिष्करिष्यामि अनुजानीहि मा'-मित्यादिवाक्यैस्तं पृष्ट्वा, अप्राप्तानुज्ञोऽपि गाथापतिर्यदि सहसा चाऽऽग्राहयिष्यते, कश्चिच्च स्तोकमनगाराचारविधिज्ञः अपृष्ट्वा वा भिक्षुणाऽननुज्ञातः आचारसे अपरिचित हैं, तथा कुछ गृहस्थ ऐसे हैं जो उनके आचारसे परिचित हैं। इनमें जो उनके आचारसे अपरिचित हैं उनके विषय में सूत्रकार फिर भी कह रहे हैं कि ऐसे व्यक्ति मुनिको ध्यान अध्ययनादि पूर्वोक्त कारणों के कारण श्मशान आदि स्थानोंमें विहार करते हुए देख कर भक्तिके आवेशसे स्वयं मुनिसे पूछते हैं कि-महाराज ! मैं आपके लिये आहार वस्त्रादिक देनेका अभिलाषी हूँ। आपके लिये एक नवीन भवन भी जिसमें आप निवास कर सकें वैसा बनवा देना चाहता हूं। नहीं तो कोई एक आपके लायक पुराना ही स्थान सुधरवा दूं, कहिये आपकी क्या संमति है। आपकी आज्ञाकी ही देरी है काम बहुत शीघ्र हो जायगा । इस प्रकार उस गृहस्थकी बातको सुन कर मुनि ध्यानादिके कारण जब कुछ भी उत्तर नहीं देते हैं तो वह गृहस्थ अपने मनमें अपनी ही कल्पनासे यह निश्चय कर लेता है कि ठीक है, मुनिराजने हमें कोई इस बावतमें उत्तर नहीं दिया है तो कोई हर्ज नहीं, मैंने उन्हें सूचित तो कर दिया है, चलो भक्ति-अनुनय विनयादि करके सब उनसे मंजूर करवा लूंगा और यह सब आहारादिककी सामग्री इन्हें આચારથી અપરિચિત છે. તથા કેટલાક ગૃહસ્થ એવા હોય છે કે તેના આચારથી પરિચિત છે. એમાં જે એના આચારથી અપરિચિત છે તેના વિષયમાં સૂત્રકાર ફરીથી પણ કહે છે કે એવી વ્યક્તિ મુનિને ધ્યાન અધ્યયન આદિ સ્થાનમાં વિહાર કરતા જોઈને ભકિતના આવેશથી પિતે મુનિને પૂછે છે કે--મહારાજ હું આપને માટે આહાર વસ્ત્રાદિક દેવાને અભિલાષી છું. આપને માટે એક નવીન મકાન પણ જેમાં આપ નિવાસ કરી શકે તેવું બનાવી દેવા ચાહું છું, નહિ તે આપને લાયક જુના મકાનને સુધરાવી દઉં. કહો આપની શું સંમતિ છે ? આપની આજ્ઞાની વાર છે કામ જલ્દી થઈ જશે. આ પ્રકારની તે ગૃહસ્થની વાત સાંભળીને મુનિ ધ્યાનાદિકના કારણે જ્યારે કાંઈ પણ ઉત્તર આપતા નથી ત્યારે તે ગૃહસ્થ પિતાની કલ્પનાથી પિતાના મનમાં નિશ્ચય કરી લે છે–ઠીક છે મુનિરાજે મને આ બાબતમાં કાંઈ ઉત્તર આપેલ નથી તે કાંઈ વાંધો નથી. મેં તેમને જાહેર તે કરી જ દીધું છે. ભકિત-અનુનય-વિનય વિગેરેથી મંજુર કરાવી લઈશ. અને આ આહારાદિકની સામગ્રી પણ એમને કઈ પણ પ્રકારે
श्री. सायासंग सूत्र : 3
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
४१८ 'येन केनापि प्रकारेणैतदशन-वसनादिकं ग्राहयिष्यामी'-त्येवं चेतसि परिचिन्त्य भिक्षुमपृष्ट्वैव तदर्थमशनादिकं निष्पादयेयुः । गृहस्थोपहृतमशनादिकमगृह्णतो मुनेः किसी भी प्रकारसे दे ही दूंगा। अथवा यदि कोई इसी प्रकारका राजपुरुष है तो वह कहता है कि वे नहीं लेंगे तो बलात्कारसे उन्हें लेना पडेगा कम से कम वे इतना तो विचार करेंगे कि यह एक राजाका उच्च कर्मचारी है या स्वयं राजपुरुष है इसके द्वारा लाई गई सामग्री अब कैसे नहीं लूं-नहीं लेनेसे इसके चित्तमें खेद होगा-उससे मेरे प्रति इस की विरक्ति हो जायगी और इससे यह मुझे उपद्रवित करेगा।
जो गृहस्थ पूर्णरूपसे मुनिके आचारसे परिचित नहीं है, इस कारण से वह पूछना उचित नहीं समझ कर नहीं पूछता है पर वह इतना तो अवश्य विचार करता है कि चाहे कुछ भी हो, परन्तु यह अशन वसनादि सामग्री इस मुनिके लिये अवश्य दूंगा और वे इसे अवश्य २ ले लेंगे। ऐसे विचारसे वह भी अशन वसनादिक सामग्री तयार करा कर
और उसे ले कर उनके निकट पहुंच जाते हैं परन्तु मुनिराज औद्देशिकादि दोषसे दूषित इस सामग्रीको जब नहीं लेते हैं, तब उनके चित्तमें यह ख्याल जम जाता है कि इस साधुने हमारा तिरस्कार किया है अतः द्वेषाविष्ट बन वे राजपुरुषरूप गृहस्थ उस मुनिके ऊपर अनेक દઈજ દઈશ. અથવા જે કઈ આ પ્રકારને રાજપુરૂષ હોય તે એ કહે કે જે તેઓ નહીં લે તે બળજબરીથી એણે સ્વીકારવું પડશે. ઓછામાં ઓછે તેઓ એટલે તે વિચાર કરશે કે “આ એક રાજાને કર્મચારી છે. અથવા સ્વયં રાજપુરૂષ છે, એમણે લાવેલી આ સામગ્રી હું કઈ રીતે ન લઉં–ન લેવાથી દિલમાં ખેદ થશે–આથી મારા તરફ એની વિરકિત બનશે અને એથી એ મને ५१२४ मन.'
જે પુરૂષ-ગૃહસ્થ પૂર્ણ રીતે મુનિના આચારથી પરિચિત નથી અને એ કારણથી એ પૂછવું ઉચિત ન માની પૂછતું નથી અને મનમાં નિશ્ચય કરે છે કે ચાહે ગમે તેમ થાય તો પણ અન્ન, વસ્ત્ર આદિ સામગ્રી મુનિને અવશ્ય આપવાને છું, અને તેઓ અવશ્ય એને સ્વીકાર કરશે જ. આવો નિર્ધાર કરી એ અન્ન, વસ્ત્ર ઈત્યાદિ સામગ્રી તૈયાર કરાવી એને લઈ એ મુનિ પાસે પહોંચે છે, પરંતુ મુનિરાજ ઔ શિકાદિ દોથી દૂષિત એ સામગ્રી જ્યારે લેતા નથી ત્યારે એના દિલમાં એ ખ્યાલ જામી જાય છે કે આ સાધુએ મારો તિરસ્કાર કર્યો છે. આથી છેષ ભાવનાવાળા થઈ એ રાજપુરૂષ ગૃહસ્થ એ મુનિના ઉપર
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष अ. ८. उ.२
द्वेषाविष्टास्ते तिरस्कृता गृहस्था राजपुरुषास्तस्य बहुविधमुपतापं कुर्वन्तीत्याह'आहच्च' इत्यादि, ते गृहस्थास्तत्सर्वमशनादिकं ग्रन्थात्-अपरिमितद्रव्यव्ययात् आहत्य=ढौकित्वा तदर्थ निष्पाद्येत्यर्थः । आहृतमप्यशनादिकमनङ्गीकुर्वन्तं स्पृशन्ति परितापयन्ति, तदेव दर्शयति-'स' इत्यादि-सः प्रद्वेषमुपगतो राजपुरुषादिस्तस्य मुनेर्हन्ता-स्वयं हन्तुं प्रवृत्तो भवति अन्यमाज्ञापयति च-'हते'-त्यादिभो पुरुषाः ? यूयमेनं मुनि हत दण्ड-कशादिना, क्षणुत-मुष्टिलत्तादिना मारयत, छिन्त-कुठारादिना कर-चरणाद्यययवानां छेदं कुरुत, दहत वह्नयादिना भस्मीकुरुत, पचत तद्देहमांसादिकम् , आलम्पत वस्त्रादिकमपहरत, विलुम्पत-सर्वस्वं गृह्णीत, सहसाकारयत-त्वरितं प्राणानपहरत, विपरामृशत-वि-विविधैः पीडनोत्पाप्रकारके उपद्रव करना प्रारंभ कर देते हैं, इसी बातको सूत्रकार-"आ हच्च गंथा वा फुसंति" इस वाक्यसे प्रकट करते हैं। वे गृहस्थ अपरिमित द्रव्यके व्ययसे साध्य उस अशनादिक सामग्रीको उसके निमित्त तय्यार कराकर जब उस मुनिके निकट ले जाते हैं और वह जब उस सामग्रीको स्वीकृत नहीं करता है तब वे उसे अस्वीकार करनेवाले उस मुनिको अनेक प्रकारसे दुःखित करने लग जाते हैं । कभी वे राजपुरुष गृहस्थ स्वयं उस मुनिको मारने लग जाते हैं और दूसरोंसे भी यह कहते हैं कि अरे ! तुम सब लोग इस मुनिको दण्ड और कशा आदिसे पीटो मुष्टि और लातके प्रहारोंसे इसे चोट पहुँचाओ, कुठार आदिसे इसके हाथ और पैर आदि अवयवोंको छेद दो, अग्निमें इसे जलादो, इसकी देहके मांसको निकालकर पका लो, इसके वस्त्र वगैरह सब छीन लोइसका सर्वस्व लूट लो और जल्दी से जल्दी इसके प्राणोंको ले लो, तथा
भने प्रश्न उपद्रव ४२१॥ सा छ, २॥ पातने सूत्र॥२-" आहच्च गंथा वा फुसंति" २॥ पायथी प्रगट ४२ छे.ते गृहस्थ परिभित द्रव्यना व्ययथी मशिनाहि સામગ્રી મુનિના નિમિત્તે તૈયાર કરાવી જ્યારે એ મુનિની પાસે લઈને જાય છે અને મુનિએ સામગ્રી જયારે સ્વીકારતા નથી ત્યારે તે અસ્વીકાર કરનાર મુનિને અનેક પ્રકારથી દુઃખ આપવા લાગે છે. કયારેક કયારેક એ રાજપુરૂષ ગૃહસ્થ જાતે જ તે મુનિને મારવા પ્રેરાય છે અને બીજાઓને પણ ઉશ્કેરે છે અને કહે છે કે તમે બધા લેકે આ મુનિને લાકડીથી, હાથથી, પગના પ્રહારોથી ખુબ પીટો, કુહાડી આદિથી એના હાથ પગ વગેરે અવયવોને છેદી નાખે, અગ્નિમાં એને બાળી નાખે, એના શરીરના માંસના લોચા કાઢી લે, એનાં વસ્ત્ર અને અન્ય સામગ્રી આંચકી લે અને જલદી એના જીવનને અંત લાવી દે, જે જે પ્રકારની યાત
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
आचाराङ्गसूत्रे
दनैः परामशत-यातनां ददत । एवं स्पृष्टः पूर्वोक्तहननादिबहुविधपरीषहाभिभूतः सन् धीरः-परीषहोपसर्गसहनशीलः तान्-पूर्वोक्तान् हननादीन् स्पर्शान्-दुःखविशेषान् अधिसहेत । स भिक्षुः परिषहोपसर्गः स्पृष्टोऽपि न तदौ देशिकादिदोषदुष्टमाहारं गृह्णीयात् , नापि ग्लानत्वमवलम्बेतेत्याशयः । ___ अथवा स भिक्षुः अनीदृशम् 'अयं पुरुषः कः किं सम्यग्दृष्टिरुत मिथ्यादृष्टिः? अभिगृहीतनियमोऽनभिगृहीतनियमो वा?' इत्यादिरूपमीदृशं, तद्भिन्नमनीदृशं पुरुषं तर्कयित्वा-सम्भाषणार्ह समालोच्य आचारगोचरं-मुनेराचारविषयम् आचक्षीत समुपदिशेत् । स्वसमयस्थापन-परसमयनिरसनेन च तमभिसान्त्वयेदित्यर्थः, जिस २ प्रकारसे इसे अनेक यातनाएं दी जा सकें दो । इस प्रकार इन उपर्युक्त हननादिक अनेक प्रकारके परीषहोंसे व्याप्त होता हुआ भी वह धीर-परीषह और उपसर्गों के सहन करनेमें शक्तिशाली-मुनि इन हननादिक दुःखविशेषोंको समभाव से सहन करे। इन परीषह और उपसगों से घबड़ा कर वह मुनि औद्देशिकादि दोषोंसे दूषित उस आहारको न लेवे और न चित्तमें कोई ग्लानि ही लावे। __ अथवा-वह मुनि “ यह पुरुष कौन है ? सम्यग्दृष्टि है ? कि मिथ्यादृष्टि ? अभिगृहीत नियमवाला है ? या उससे रहित है ?" इत्यादिरूप विचारका जो विषय हो उसका नाम ईदृश है, इससे भिन्नका नाम अनीदृश है। "यह अनीदृश है" ऐसा विचार कर-'यह संभाषणके योग्य है। ऐसा जानकर-उसे मुनिके आचारका उपदेश दे।स्वसिद्धान्त की स्थापना और परसिद्धान्तके निराकरणसे उस व्यक्तिको संतुष्ट करे નાઓ પહોંચાડી શકાય તેટલી પહોંચાડો, એને રીબાવી રીબાવીને મારી નાખે. આ પ્રકારે અનેક પરિષહ અને ઉપસર્ગોથી વ્યાપ્ત થતા પણ ધીરપરીષહ અને ઉપસર્ગોને સહન કરવામાં શકિતશાલી સુનિ હનનાદિ દુઃખને સમભાવે સહન કરે પણ ઘેશિકાદિક દષોથી દૂષિત અન્ન વસ્ત્રાદિકને ગ્રહણ ન કરે, તેમ ચિત્તમાં કઈ પ્રકારની ગ્લાનિ પણ ન લાવે.
अथवा-भुनि “मे ५३५ ए छ ? सभ्यष्टि छ ? मिथ्याष्टि ? અભિગ્રહીતનિયમવાળા છે? અથવા એથી રહિત છે ?” ઈત્યાદિ વિચારવાને વિષય જેનું નામ ઈદશ છે એનાથી ભિન્નનું નામ અનીદશ છે. “આ અનીદશ છે” એવું વિચારીએ સંભાષણને યંગ્ય છે-એવું જાણી લઈ એને મુનિના આચારને ઉપદેશ આપે. સ્વસિદ્ધાંતની સ્થાપના અને પરસિદ્ધાંતના નિરાકરણથી એ વ્યકિતને સંતોષ આપે. અમારે માટે આ શિક અશન વસનાદિક અસ્વી
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ विमोक्ष० अ. ८ उ. २ 'ममेदमशनवसनादिकंन कल्प्य'-मिति मूलोत्तरगुणभेदभिन्नां सर्वो पिण्डैषणाविशुद्धि कथयित्वा-" यत्स्वयमदुःखितं स्यान च परदुःखे निमित्तभूतमपि । केवलमुपग्रहकरं, धर्मकृते तद्भवेदेयम् " ॥१॥ इत्यादिवाक्यैस्तमनुनयेदिति भावः । ____ स्वस्मिन् कथनसामर्थ्य श्रोतरि चानुकूले कथनीयम् , अन्यथा कथनवैयर्थ्यादित्याह-अथ वा वाग्गुप्त्या वाचो गुप्तिः वाग्गुप्तिः वाक्यसंयमनं मौनमित्यर्थः, तया वाग्गुप्त्या उपलक्षितः मौन एव आत्मगुप्तः आत्मना तिसृभिर्मनोगुप्त्यादिभिगुप्तः रक्षितः सन् गोचरस्य-आचारगोचरस्य पिण्डविशुद्धयादेः, आनुपूर्व्या उद्गहमारे लिये औदेशिक अशन वसनादिक कल्पनिक नहीं है, इस प्रकार मूल गुण और उत्तरगुणोंके भेदसे भिन्न ऐसी सम्पूर्ण पिण्डैषणाकी शुद्धि का कथन कर "यत्स्वयमदुःखितं स्यान्न च परदुःखे निमित्तभूतमपि । केव लमुपग्रहकर, धर्मकृते तद्भवेद्देयम् ॥” इत्यादि वाक्योंसे यह बतलावे कि जो आहारादिक वस्तुअदोष होगी वही दूसरोंकी उपकारक होगी, ऐसी उपकारक वस्तु ही मुनियों के लिये उनके धर्मकी वृद्धिमें सहायक होनेसे देनेयोग्य मानी गई है। यह सब मुनि आचारविषयक कथन तब ही करे कि जब अपनेमें इस आचारको समझानेकी पूर्ण शक्ति-योग्यता हो और सुननेवाला श्रोता अनुकूल हो। अन्यथा कहनेसे कोई लाभ नहीं होगा। इसी बातको “अथवा वारगुप्त्या गोचरस्यानुपूर्ध्या सम्यक प्रत्युपेक्षेत आत्मगुप्तः” इन पदोंसे प्रस्फुट करते हैं-अथवा वचनगुप्ति -वचनसंयम-मौन ही आत्माका गुण है । इस प्रकार मनोगुप्ति आदि तीन गुप्तियोंसे गुप्त होता हुआ वह साधु पिण्डविशुद्धि आदिके उद्गम કાર્ય છે. આ પ્રકારે મૂલગુણ અને ઉત્તરગુણોને ભેદથી ભિન્ન એવી પિંડેષણાની શુદ્ધિનું કથન કરી તે ગૃહસ્થના મનમાં દઢતા જમાવે, તેવી વાણીથી તેને समनवे “यत्स्वयमदुःखितं स्यान्न च परदुःखे निमित्तभूतमपि । केवल मुपग्रहकर, धर्मकते तद् भवेद्देयम्" त्याहि पायोथी समता माहारा पस्तु महोष હોય તે જ બીજાને ઉપકારક બને. આવી ઉપકારક વસ્તુ જ મુનિ માટે એમના ધર્મની વૃદ્ધિમાં સહાયક હોવાથી દેવા યોગ્ય માનવામાં આવેલ છે. આ રીતે મુનિ આચારવિષયક કથન ત્યારે જ કરે કે જ્યારે એનામાં આચારને સમજાવવાની પૂર્ણ શકિત–ગ્યતા હોય અને સાંભળનાર પણ ગ્ય–પાત્ર હોય. सम न होय तो पाथी 5 साल नही मने. २॥ पातने “अथवा वाग्गुप्त्या" छत्याहि. भ. पहाथी प्रस्ट (२५७८) ४२ छ. अथवा क्यन ગુમિ-વચનસંયમ-મૌન જ આત્માને ગુણ છે. આ રીતે મને ગુપ્તિ આદિ
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર૨
आचारागसूत्रे
मोत्पादनादिप्रश्नप्रतिवचनादिपूर्वकं सम्यक् प्रत्युपेक्षेत-तद्गतदोपान् सम्यगयधारयेत् । भिक्षुः कदाचिदप्यौदेशिकाहारादिकं न गृह्णीयात् , तदाहारग्रहणस्याकल्प्यत्वं प्रतिपादयेत् , सम्भाषणेवाप्यप्रभाविताशङ्कायां मौनमेवावलम्बेतेति वर्तुलार्थः। सर्वमे वैतन्न मया स्वबुद्धयोच्यत इत्याह-'बुद्ध'-रित्यादि, एतत् सर्वं पूर्वोक्तमकल्प्याहारादिनिषेधनं वक्ष्यमाणं वा बुद्धैः कल्प्याकल्प्यविधानाभिज्ञैः सर्वज्ञैः प्रवेदितं द्वादशपरिषदि प्ररूपितम् ॥ मू० ३॥
वक्ष्यमाणमेव दर्शयति-' से समणुन्ने ' इत्यादि । उत्पादनादि गत दोषोंका प्रश्नप्रतिवचनादिपूर्वक अच्छी तरहसे निश्चय करे। तात्पर्य यह कि-भिक्षु कभी भी औद्देशिक आदि आहारको न लेवे । दूसरे जन यदि बलात्कारसे उसे देनेकी हठ करें-आपत्ति विपत्तियां खड़ी करें -तो उनसे बिलकुल भी न घबड़ावे । मुनिको कैसा आहार कल्पनिक है यह उन्हें समझावे । यदि समझाने पर भी वे न माने तो सर्वोत्तम एक यही उपाय है कि वह मौन रखें।। __ यह सब मैंने अपनी बुद्धिसे कल्पित कर नहीं कहा है किन्तु यह पूर्वोक्त कल्प अकल्प आहारादिविषयक कथन तथा आगे और भी जो कहना है वह सब कल्प और अकल्पके विधानको जाननेवाले सर्वज्ञ भगवान्ने अपनी १२ प्रकारकी सभामें कहा है ॥ सू० ३॥ ___ वक्ष्यमाण विषयको हो सूत्रकार सूत्रद्वारा प्रदर्शित करते हैं" से समणुन्ने” इत्यादि। ત્રણ ગુપ્તિઓથી ગુપ્ત રહેતા એ સાધુ પિડવિશુદ્ધિ આદિના ઉદ્ગમ ઉત્પાદનાદિ ગત દેને પ્રશ્નપ્રતિવચનાદિપૂર્વક સારી રીતથી નિશ્ચય કરે. તાત્પર્ય એ છે કે–ભિક્ષુ કદિ પણ દેશિક આદિ આહાર ન લે બીજે માણસ કદી બળાત્કારથી એને આપવાની હઠ પકડે-આપત્તિ વિપત્તિઓ ઉભી કરે–ત્યારે એનાથી જરા પણ ન ગભરાય. મુનિ માટે કેવો આહાર કપનિક છે તે એને સમજાવે અને સમજાવવા છતાં પણ તે ન માને તે સારામાં સારે રસ્તે મૌન ધારણ કરવાને છે.
આ બધું મેં મારી બુદ્ધિથી કલ્પિત કરીને કહ્યું નથી પરંતુ આ પૂર્વોકત કલ્પ અકલ્પ આહારદિવિષયક કથન, તથા આગળ કાંઈ કહેવાનું છે એ બધું કલ્પ અને અકલ્પના વિધાનને જાણવા વાળા સર્વજ્ઞ ભગવાને પોતાની ૧૨ પ્રકારની सलामा ४९ छे. (सू० 3 )
१क्ष्यमा विषयन सूत्रा२ सूत्रद्वा! महर्शित ४२ छ-" से समणुन्ने" त्यादि.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. १
४२३
मूलम् - से समणुन्ने असमणुन्नस्स असणं वा ४, वत्थं वा ४ नो पाइज्जा नो निमंतिज्जा नो कुज्जा वेयावडियं परं आढायमाणे तिमि ॥ सू० ४ ॥
छाया - स समनोज्ञोऽसमनोज्ञायाशनं वा ४ वस्त्रं वा ४ नो प्रदद्यान्नो निमन्त्रयेन कुर्याद्वैयावृत्यं परमाद्रियमाण इति ब्रवीमि ॥ सू० ४ ॥
टीका-' स समनोज्ञ ' इत्यादि, स समनोज्ञः = पूर्वोक्तोऽनगारः परम् = अत्यर्थम् आद्रियमाणः तैः कृतादरोऽपि गृहपतिसकाशात्केवलम कल्पनीयमेव न गृह्णीयात् इत्येव न प्रवेदितं, किन्तु असमनोज्ञाय - शाक्यप्रभृतये तत्पूर्वोक्तमाहारादिकं न प्रदद्यात् न निमन्त्रयेत् न तेषां वैयावृत्यं कुर्यात् । ' इति ' अधिकारसमाप्तौ त्वां ब्रवीमि = कथयामि || सू० ४ ॥
कीदृशः कस्मै दद्यादित्याह - 'धम्म० ' इत्यादि ।
वह अनगार उन असमनोज्ञ- शाक्यादिकों द्वारा अत्यंत आहत होता हुआ भी गृहस्थोंके यहांसे प्राप्त - कल्पनिक आहारादिक अशन, पान, खाद्य और स्वाद्य एवं वस्त्र, पात्र, कम्बल और पादप्रोञ्छनको उन शाक्यादिकों के लिये न देवे न उन्हें देनेके लिये आमंत्रित करें और न उनकी वैयावृत्ति ही करे। यहां 'इति' शब्द अधिकार की समाप्तिमें आया है, इस प्रकार अधिकारकी समाप्ति में सुधर्मास्वामी श्री जम्बूस्वामीसे कहते हैं
GARS
साधु गृहस्थोंसे सिर्फ अकल्पनीय आहारादिकका ग्रहण न करे इतना ही नहीं किन्तु जो कल्पनीय आहारादिक ग्रहण किये गये हैं, वे अन्य शाक्यादिकों को प्रदान भी न करे |सू० ४||
'कैसा होकर किसके लिये उन्हें दे' इसे प्रकट करते हैं- 'धम्म० ' इत्यादि ।
એ અનગાર તે અસમનાજ્ઞ-શાકથાદિકો દ્વારા અત્યંત આદત થયેલ પશુ ગૃહસ્થોને ત્યાંથી પ્રાપ્ત કલ્પનિક આહારાદિક અશન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદ્ય તથા વસ્ત્ર, પાત્ર, કમ્મલ અને પાદપ્રોચ્છન, એ શાકચાદિકોને ન આપે, અથવા તે એમને આપવા માટે ન આમત્રણ આપે, અથવા તો ન તેની વૈયાવૃત્ત્વ કરે. અહિં 'વૃત્તિ' શબ્દ અધિકારની સમાપ્તિમાં આવે છે આ પ્રકારે અધિકારની સમાસિમાં શ્રી સુધર્મોસ્વામી શ્રીજસ્પૃસ્વામીને કહે છે—
સાધુ ગૃહસ્થા પાસેથી ફકત અકલ્પનીય આહારાદિક સ્વીકાર ન કરે. આટલુંજ નહિ પરન્તુ કલ્પનીય આહારાદિક સ્વીકારેલ હોય તે અન્ય શાકચાદિકોને આપે पशु नहि ( सू० ४ )
"देवाथ होने भाटे याये " माने प्रगट उरे छे - 'धम्ममायाणह' इत्यादि.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
मूलम् - धम्ममायाणह पवेइयं माहणेण मइमया समणुन्ने समणुन्नस्स असणं वा ४ वत्थं वा ४ पाएज्जा निमंतेज्जा कुज्जा वेयावडियं परं आढायमाणे तिबेमि ॥ सू० ५॥
४२४
"
छाया - धर्ममा जानीत प्रवेदितं माहनेन मतिमता समनोज्ञः समनोज्ञायाशनं वा ४ वस्त्रं वा ४ प्रदद्यात् निमन्त्रयेत् कुर्याद्वैयावृत्त्यं परमाद्रियमाण इति ब्रवीमि ॥५॥ टीका -- धर्म - मित्यादि, परम् - उत्कृष्टम् आद्रियमाणः तस्यादरं कुर्वन् समनोज्ञैराहतो वास समनोज्ञः = अनगारः उद्यतविहारी समनोज्ञाय - परस्मै सम्यग्दर्शनादिमते संविग्नाय साम्भोगिकायैकसामाचारीप्रविष्टाय मुनये अशनं वा चतुर्विधमाहारं वस्त्रादिकं प्रदद्यात् निमन्त्रयेत्, वैयावृत्यं = सुश्रूषां वा कुर्यात् । गृहस्थेभ्यः केवलमकल्पनीयाऽऽहारादिग्रहणस्यैव प्रतिषेधः, असमनोज्ञेभ्यस्तु न ग्राह्यं नापि तस्मै देयमिति भावः । इत्येवं माहनेन मतिमता = भगवता महावीरेण प्रवेदितं= प्ररूपितं धर्म- पूर्वोक्तमशनादिग्रहणविधिनिषेधप्रतिपादकं साध्वाचाररूपम् ' आजा
"
समनोज्ञोंका आदर करता हुआ, अथवा समनोज्ञोंसे आहत होता हुआ वह उद्यतविहारी साधु सम्यग्दर्शनादिमें संविग्न- एक सामाचारीके पालन करनेमें प्रविष्ट - अन्य मुनिजनोंके लिये चार प्रकारके अशन और चार प्रकारके वस्त्रादिक देवे, उन्हें देनेके लिये आमंत्रित करे, और उनकी वैयावृत्य - शुश्रूषा भी करे। गृहस्थोंके पाससे केवल अकल्पनीय आहारादिक एवं वस्त्रादिक ले लेनेका ही निषेध है-कल्पनीयका नहीं, परंतु असमनोज्ञोंसे तो उन्हें न वह लेवे और न उन्हें वह देवे। इस प्रकार मतिमान - केवलज्ञानी श्री महावीर भगवान् द्वारा प्ररूपित पूर्वोक्त अशनादिके ग्रहणकी विधि और निषेधका प्रतिपादक साधुके आचाररूप
સમનોજ્ઞોનો આદર કરતા અથવા સમનોજ્ઞોથી આદ્ભુત થતા એ ઉદ્યવિહારી સાધુ સમ્યગ્દર્શનાદિમાં સવિગ્ન—એક સામાચારીનુ પાલન કરવામાં પ્રવિષ્ટ-અન્ય મુનિજનો માટે ચાર પ્રકારના અશન અને ચાર પ્રકારનાં વસ્ત્રાદિક દે, એને આપવા માટે આમત્રણુ આપે અને એમની વૈયાવૃત્ત્વ–શુશ્રુષા પણ કરે. ગૃહસ્થોની પાસેથી કેવળ અકલ્પનીય આહારાદિક અને વસ્ત્રાદિકને લેવાનો નિષેધ છે. કલ્પનીયનો નહીં, પરંતુ અસમનોજ્ઞો પાસેથી ન તો લે કે ન એને આપે, આ પ્રકારે મતિમાન્—કેવલજ્ઞાની મહાવીર ભગવાન્ દ્વારા પ્રરૂપિત પૂર્વકત અશના દ્વિના ગ્રહણની વિધિ અને નિષેધના પ્રતિપાદક સાધુના આચારરૂપ ધર્મને હે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष अ. ८. उ. २ नीत' आ-सर्वतो जानीत बुद्धयध्वं यूयमिति शेषः। 'इति ब्रवीमि'-त्यस्यार्थस्तूक्त एवेति ॥ मू०५॥
॥ अष्टमाध्ययनस्य द्वितीय उद्देशः समाप्तः॥८-२॥
धर्मको हे शिष्यो ! तुम सब सर्व प्रकारसे समझो। इति ब्रवीमि इन पदोंका अर्थ पहिले उद्देशोंमें कहा जा चुका है ॥ सू०५ ॥
॥ आठवां अध्ययनका द्वितीय उद्देश समाप्त ॥८-२॥
शिष्य!! तमे सघणा सारी समस." इति ब्रवीमि" मा पहाना मथ पडसाना ઉદ્દેશમાં કહેવાઈ ગયેલ છે. (સૂ) ૫)
આઠમા અધ્યયનને બીજો ઉદ્દેશ સમાપ્ત . ૮-૨ .
५४
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
। अथाष्टमाध्ययनस्य तृतीय उद्देशः ।
अभिहितो द्वितीयोद्देशः, साम्प्रतं तृतीय आरभ्यते, अस्य च पूर्वी देशेन सहायं सम्बन्धः - अनन्तरोद्देशे चाकल्पनीयाशनादिग्रहणनिषेध उक्तः, अत्र च गृहपतिः कदाचिच्छीतादिना प्राप्तप्रकम्पं भिक्षाद्यर्थमागतं भिक्षं पृच्छति - 'कामचेष्टयैव भवच्छरीरं कम्पते ? ' इति तस्य गृहपतेरसदाशङ्कां मुनिर्दरीकुर्यात्, 'शीतादिना मम गात्रं कम्पते नान्यथे' - ति प्रतिपादयिष्यते, तत्र मध्यमावस्थायां शीतप्रवेपितगात्र प्रसङ्गात्तस्य वयसः संयमाचरणयोग्यतां प्रथमसूत्रेणोपदर्शयति' मज्झिमेण ' इत्यादि ।
आठवें अध्ययनका तीसरा उद्देश ।
64
द्वितीय उद्देश कहा । अब तृतीय उद्देश कहा जाता है, इस उद्देशका पूर्व उद्देशके साथ यह सम्बन्ध है - वहां साधुके लिये अकल्पनीय अशनादि ग्रहण करनेका निषेध किया है, इस उद्देशमें यह बतलाया जायगा कि अपने घर आहारादि ग्रहण करनेके निमित्त आये हुए मुनिको कोई भद्र गृहस्थ कदाचित् शीतादि कारणवश प्रकम्पित होते देख पूछे कि कामकी चेष्टासे ही आपका शरीर काँप रहा है क्या ? तब साधुका कर्तव्य है कि वह इस प्रकारकी गृहस्थकी असत्-खोटी आशंकाका निवारण करे और कहे कि " शीतादिक निमित्तसे ही मेरा शरीर कांप रहा है अन्य कारणसे नहीं ।" उसमें सर्व प्रथम मध्यम अवस्थामें शीत से कंपित शरीरके प्रसंगसे उस अवस्था की संयम के आचरणकी योग्यता को सूत्रकार प्रदर्शित करते हैं-' मज्झिमेण ' इत्यादि ।
ܕ
આઠમા અધ્યયનના ત્રીજે ઉદ્દેશ
બીજો ઉદ્દેશ કહેવાઈ ગયેલ છે, હવે ત્રીજો ઉદ્દેશ કહેવામાં આવે છે. આ ઉદ્દેશના પૂર્વ ઉદ્દેશ સાથે એવા સબંધ છે–સાધુને અકલ્પનીય અશનાદિ ગ્રહણ કરવાના એમાં નિષેધ કરવામાં આવેલ છે. આ ઉદ્દેશમાં એ બતાવવામાં આવશે કે પેાતાને ઘેર આહારાદિ ગ્રહણ કરવા નિમિત્તે આવેલા મુનિને કોઇ ભદ્ર ગૃહસ્થ ઠ'ડીના કારણે થરથરતા જોઈ પૂછે કે “કામની ચેષ્ટાથી આ શરીર ક’પી રહ્યું છે કે શું ?” ત્યારે સાધુનુ એ કર્તવ્ય છે કે તેણે પેલા ગૃહસ્થની ખોટી શંકાનું નિવારણ કરવું અને કહેવું કે‘ઠંડીના કારણે મારૂં શરીર કંપી રહ્યું છે બીજું કાઈ કારણ નથી ” આમાં સર્વ પ્રથમ મધ્યમ અવસ્થામાં ઠંડીથી કંપતા શરીરના પ્રસંગથી એ અવસ્થામાં સયમના આચરણની ચેાગ્યતાને સૂત્રકાર પ્રદર્શિત કરે छे- “ मज्झिमेण " त्याहि.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. ३
मूलम्-मज्झिमेण वयसावि एगे संबुज्झमाणा समुट्ठिया सुच्चा मेहावी वयणं पंडियाणं निसामिया समियाए धम्मे आरिएहिं पवेइए, ते अणवकंखमाणाअणइवाएमाणा अपरिग्गहेमाणा नो परिग्गहावंति सव्वावंति च णं लोगंसि विहाय दंडं पाणेहिं पावं कम्मं अकुव्वमाणे एसमहं अगंथे वियाहिए, ओए जुइमस्स खेयन्ने उववायं चवणं च नच्चा ॥ सू०१॥
छाया-मध्यमेन वयसाऽप्येके संबुद्धयमानाः समुत्थिताः, श्रुत्वा मेधावी वचनं पण्डितानां निशम्य समतया धर्म आयः प्रवेदितः, तेऽनभिकासन्तः अनतिपातयन्तोऽपरिगृह्णन्तः नो परिग्रहवन्तः सर्वस्मिन्नाप च खलु लोके विहाय दण्डं प्राणिषु पापं कर्माऽकुर्वाणः एप महान् अग्रन्थो व्याख्यातः, ओजो द्युतिमतः खेदज्ञः उपपातं च्यवनं च ज्ञात्वा ॥ मू० १ ॥ ____टीका-' मध्यमेने '-त्यादि, मध्यमेन वयसा-यौवन-वार्धक्यातिरिक्तेन तपः संयमाचरणयोग्येनावस्थाविशेषेण सबुद्धयमानाः संयमाचरणाय बोधं प्राप्ता एकेकेचन समुत्थिताः गृहीतप्रव्रज्याः मुनयो भवन्ति । अत्र प्रथम-तृतीयावस्थाद्वयं विहाय मध्यमग्रहणात्मायशस्तस्मिन् वयसि निवृत्तकामाभिलाषा निर्विघ्नं रत्नत्रयाराधने शक्तिसम्पन्ना भवन्तीति घोतितम् ।। __ यौवन एवं वृद्ध अवस्थासे भिन्न अवस्थाविशेषका नाम मध्यम अवस्थाहै । यह अवस्था ही प्रधानतया तप और संयमके योग्य मानी गई है। इस अवस्थासे संयमके आचरणके लिये बोधको प्राप्त हुआ कोई २ मनुष्य दीक्षा लेकर मुनि हो जाते हैं । सूत्र में प्रथम और तृतीय, इन दोनों अवस्थाओंको छोड़कर जो मध्यम अवस्थाका ग्रहण किया है उससे यह बात मालूम होती है कि प्रायः कर इस अवस्थामें कामकी अभिलाषासे निवृत्त हो कर प्राणी निर्विघ्न रूपसे रत्नत्रयकी आराधना करने में शक्तिशाली होते हैं।
યૌવન અને વૃદ્ધ અવસ્થાથી વચ્ચેની અવસ્થાનું નામ મધ્યમ અવસ્થા છે, એ અવસ્થા જ ખાસ કરી તપ અને સંયમ માટે એગ્ય માનવામાં આવેલ છે; એ અવસ્થામાં સંયમના આચરણ માટે બોધને પ્રાપ્ત થયેલ કોઈ કોઈ મનુષ્ય દિક્ષા લઈ મુનિ બને છે. સૂત્રમાં પ્રથમ અને ત્રીજી, આ બનને અવસ્થાઓને છોડી જે મધ્યમ અવસ્થા નક્કી કરવામાં આવી છે. આથી એ વાત માલુમ પડે છે કે ખાસ કરી એ અવસ્થામાં કામની અભિલાષાથી નિવૃત્ત બની પ્રાણી નિર્વિન રૂપથી રત્નત્રયની આરાધના કરવામાં શક્તિશાળી હોય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२८
आचाराङ्गसूत्रे अत्रायं विशेषः-इह सम्बुद्धयमानाः-स्वयंबुद्धाः प्रत्येकबुद्धाः बुद्धबोधिताचेति त्रिविधाः सन्ति, तेषु बुद्धबोधितानामेवात्राधिकारोऽस्ति, तमेवावलम्ब्य दर्शयति'श्रुत्वे '-ति-मेधावी-रत्नत्रयाराधनफलाभिज्ञः पण्डितानां तीर्थङ्कर-गणधरादीनां वचनम् इष्टानिष्टप्राप्तिपरिहारप्रतिपादकमागमं श्रुत्वा-समाकर्ण्य ततो निशम्य हृदयेऽवधार्य च समतामाश्रयेत् । यतो धर्मः श्रुत-चारित्रलक्षणः समतया सर्वप्राणिषु समभावेन आर्यैः-तीर्थङ्कर-गणधरैः प्रवेदितः द्वादशविधपरिषदि प्ररूपितः। तेषामेव कर्तव्यं निर्दिशति-'ते' इत्यादिना, ते-सम्बुध्यमानाः समुद्यताः सन्तः अनवकासन्तः शब्दादिविषयमनिच्छन्तः अनतिपातयन्तः प्राणिप्राणव्यपरोपणमकु
यहां इतना विशेष है-संबुध्यमान जीव ती प्रकारके हैं-१ स्वयम्बुद्ध, २ प्रत्येकबुद्ध, और ३ बुद्धबोधित । इनमें जो बुद्धबोधित हैं उनका ही यहां अधिकार है, अतः उसी अधिकारको ले कर कहते हैं "श्रुत्वा" इत्यादि, रत्नत्रयकी आराधनाजन्य फलका ज्ञाता वह मेधावी-तीर्थङ्कर और गणधरादिकोंके इष्ट और अनिष्टकी प्राप्ति और परिहारके प्रतिपादक आगमस्वरूप वचन सुन कर, और उन्हें हृदयमें धारण कर समस्त जीवोंमें समताभाव धारण करे । क्यों कि श्रुतचारित्रलक्षणरूप ही धर्म है और यह समस्त जीवोंमें समभावरूपसे रहने से ही प्राप्त होता है, ऐसा तीर्थङ्कर और गणधरादि देवोंने बारह प्रकारकी सभामें कहा है । बुद्धबोधितों के कर्तव्योंको दिखलानेके निमित्त सूत्रकार 'ते अणवकंखमाणा' इस सूत्रांशका कथन करते हैं-ये बुद्धबोधित जीव प्रव्रज्या धारण करने के लिये उद्यत होते हुए शब्दादिक विषयोंकी
આમાં એટલું વિશેષ છે–સબુધ્યમાન છવ ત્રણ પ્રકારના છે. ૧ સ્વયં બુદ્ધ, ૨ પ્રત્યેકબુદ્ધ, ૩ બુદ્ધબોધિત. આમાં જે બુદ્ધાધિત છે એનેજ महिं मधि२ छ. माथी से अधिकारने ससूत्र छ-" श्रुत्वा "त्याहि. રત્નત્રયની આરાધનાજન્ય ફળના જાણનાર એ મેધાવી-તીર્થકર–અને ગણુધરાદિકનાં ઈષ્ટ અને અનિષ્ટની પ્રાપ્તિ અને પરિહારના પ્રતિપાદક આગમ સ્વરૂપ વચન સાંભળી અને તેને હૃદયમાં ધારણ કરી સમસ્ત જીવનમાં સમતાભાવ ધારણ કરે. કેમ કે મૃતચારિત્રલક્ષણરૂપ જ ધર્મ છે, અને તે સમસ્ત જીવોમાં સમભાવરૂપથી રહેવાથી પ્રાપ્ત થાય છે. એવું તીર્થકર અને ગણધર આદિ દેવોએ બાર પ્રકારની સભામાં કહ્યું છે. બુદ્ધતિનાં કર્તવ્ય બતાવવા માટે સૂત્રકાર "ते अणवकंखमाणा" मा सूत्रांशथी ४थन ४२ छ- मुद्धमोधित 4 प्रत्या ધારણ કરવા માટે ઉદ્યમી બનીને શબ્દાદિક વિષયની ચાહનાથી રહિત બનીને
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. ३
४२९
"
र्वाणाः, अपरिगृह्णन्तः = परिग्रहमकुर्वाणाः, अत्र प्रथमचरमयोर्ग्रहणे मध्यवर्तिनां atri मृपावादादीनामपि ग्रहणं, तेन 'मृषावादमकुर्वन्त ' इत्यादिकं वाच्यम्, सर्वस्मिन्नपि लोके, अत्र 'चकारः ' समुच्चायकः स च ' नो परिग्रहवन्त' इत्यनेन सम्बध्यते, ' खलु वाक्यालङ्कारे 'नो परिग्रहवन्तः = निष्परिग्रहाच भवन्ति, कुत्रापि परिग्रहदो पैर्न लिप्यन्ते इत्यर्थः । अपि च स एव प्राणेषु = प्राणिषु दण्डं= परितापकरं मनोवाक्कायव्यापारं विहाय = त्यक्त्वा पापं पापजनकं कर्म प्राणातिपातादिकमष्टादशविधम् अकुर्वाणः = अननुतिष्ठन् एष महान् = लघुकर्मा ' अग्रन्थः ' न विद्यते ग्रन्थो वाह्य धन-धान्यादिराभ्यन्तरः कषायादिश्च यस्य सोऽग्रन्थः = सर्वतः परिग्रहवर्जितः व्याख्यातः - तीर्थकृद्भिः प्ररूपितः ।
"
किं च स ओजः =एको रागद्वेषवर्जित इत्यर्थः द्युतिमतः = मोक्षस्य तत्साधनस्य चाहनासे रहित होकर प्राणियोंके प्राणोंके व्यपरोपण कार्यसे सर्वथा दूर रहते हैं और परिग्रहसे अलग होकर समस्त लोक में कहीं भी परिग्रहके दोषसे लिप्स नहीं बनते हैं। यहां प्रथम और अंतिम पापसे उनकी निवृत्ति प्रकट करने से मध्यवर्ती मृषावाद आदि पापोंसे भी वे रहित होते हैं । यह बात भी स्वयं समझ लेनी चाहिये । वह बुद्धबोधित साधु ही प्राणियोंके विषय में परिताप उपजानेवाले मन, वचन, कायके व्यापारका परित्याग कर पापजनक प्राणातिपातादिकरूप पापकर्मको नहीं करता हुआ लघुकर्मा बनता है, एवं धन धान्यादिक बाह्य परिग्रह से और कषायादिरूप आभ्यन्तर परिग्रहसे रहित होनेसे निष्परिग्रही - परिग्रह से रहित- तीर्थङ्करोंद्वारा कहा गया है ।
तथा - यह बुद्धबोधित मुनि ' ओजो 'अकेला अर्थात् रागद्वेषरहित પ્રાણીઓના પ્રાણોના નાશના કારણથી સદા દૂર રહે છે, અને પરિગ્રહથી અલગ અની સમસ્ત લોકમાં કોઈ પણ સ્થળે પરિગ્રહના દોષથી લિપ્ત બનતા નથી. અહિં પ્રથમ અને અંતિમ પાપથી તેની નિવૃત્તિ પ્રગટ કરવાથી મધ્યવર્તી મૃષાવાદ આદ્ધિ પાપોથી પણ તે રહિત બને છે. આ વાત પણ પોતે સમજી લેવી જોઈ એ. તે બુદ્ધાધિત સાધુ જ પ્રાણીઓના વિષે પરિતાપ ઉપજાવવાવાળા મન, વચન અને કાયાના વ્યાપારના પરિત્યાગ કરી પાપજનક પ્રાણાતિપાતાદિકરૂપ પાપ કર્મો નહિ કરતાં લઘુકી અને છે, અને ધનધાન્યાક્રિક બાહ્ય પરિગ્રહથી અને કષાયાદિરૂપ આભ્યંતર પરિગ્રહથી રહિત હોવાથી નિષ્પરિગ્રહી–પરિગ્રહથી રહિત તીર્થંકરોદ્વારા કહેવામાં આવેલ છે.
तथा— मा युद्धमाधित भुनि 'ओए' - भेडा - रागद्वेषडित | 'धुतिमतः '
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३०
आचाराङ्गसूत्रे वा खेदज्ञः, खेदशब्दोऽत्र स्वरूपार्थप्रतिबोधकस्तेन मोक्ष-संयमयोः स्वरूपपरिज्ञातेत्यर्थः । देवलोकेऽपि उपपातं च्यवनं चकारान्नर-नरक-तिर्यग्जन्म-मरणादिदुःखं ज्ञात्वा-बुद्धा पापकर्म नैव कुर्यात् ।। सू० १॥ हो 'द्युतिमतः'-मोक्ष और उसके साधन-संयम-के 'खेदज्ञ' स्वरूपका परिज्ञाता होता है, संसारके साधनोंका नहीं, कारण कि यह इस बातको अच्छी तरह जान चुका है कि संसारमें इस जीवको कभी सच्ची सुखशांति नहीं मिल सकती है, देवगतिमें भी जीवको जन्म और मरण करना पड़ता है, मनुष्यगति, नरकगति और तिर्यश्चगतिमें भी यही परिस्थिति है । यहां पर भी जीव जन्म और मरणके दुःखोंसे रहित नहीं है, इसलिये इन समस्त सांसारिक दुःखोंसे छुड़ानेवाला यदि कोई है तो, वह इनका अभावस्वरूप एक मोक्ष है, और मोक्षकी प्राप्तिका कारण एक संयम है अतः यह मोक्ष और संयमके स्वरूपका ज्ञाता बनकर उसी ओर अपनी प्रवृत्तिको लगाता रहता है और पापक से सर्वथा जुदा रहता है, इसी आशयको सूचित करनेके लिये "ओजो द्युतिमतः खेदज्ञः उपपातं च्यवनं च ज्ञात्वा" यह कहा है।
खेदज्ञ-खेद शब्दका अर्थ स्वरूप है, उसके ज्ञाताका नाम खेदज्ञ है। मध्यम अवस्थामें संयमके आचरणके लिये बोधको प्राप्त हुए कोई २ जीव दीक्षा ले कर मुनि हो जाते हैं। तीर्थङ्करादिप्रतिपादित वचन-मोक्ष अथवा तेना साधन-संयम- ' खेदज्ञ' २१३५न १६४१२ डाय छસંસારના સાધના નહિ, કારણ કે એ આ વાતને સારી રીતે જાણી ચૂકેલ છે કે સંસારમાં આ જીવને કદી પણ સાચી સુખ શાંતિ મળી શકતી નથી. દેવગતિમાં પણ જીવને જન્મ અને મરણ કરવાં પડે છે. મનુષ્યગતિ, નરગતિ. અને તિર્યંચગતિમાં પણ આવી જ પરિસ્થિતિ છે–ત્યાં પણ
જીવ જન્મ અને મરણના દુઃખોથી રહિત નથી, માટે આવા સમસ્ત સાંસારિક દથી છોડાવવાવાળા જે કઈ હોય તો તે તેના અભાવસ્વરૂપ એક મોક્ષ જ છે, અને મોક્ષની પ્રાપ્તિ સંયમથી જ મેળવી શકાય છે. મોક્ષની પ્રાપ્તિનું કારણ એક સંયમ છે માટે મોક્ષ અને સંયમના સ્વરૂપના જ્ઞાતા બની તેના તરફ પોતાની પ્રવૃત્તિને લગાડે છે અને પાપ કર્મોથી સર્વથા જુદા રહે છે. આ આશયને સમ
वा भाट “ ओजो द्युतिमतः खेदज्ञः उपपातं च्यवनं च ज्ञात्वा " । छे. खेदज्ञ-मेह हुने। म मा स्थणे २५३५ छ, तना ज्ञातानु नाम मेहज्ञ छ.
મધ્યમ અવસ્થામાં સંયમના આચરણ માટે પ્રાપ્ત થયેલ કઈ કઈ જીવ દીક્ષા લઈને મુનિ બની જાય છે. તીર્થંકરાદિપ્રતિપાદિત વચનરૂપ આગમનું
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ विमोक्ष० अ. ८. उ. ३
४३१
मध्यमे वयसि प्रव्रजिता अप्यन्ये परीप हेन्द्रियैग्लायन्तीत्याह- 'आहारो० ' इत्यादि । मूलम् - आहारोवचया देहा परीसहपभंगुरा, पासह एगे सव्विदि एहिं परिगिलायमाणेहिं ओए दयं दयइ ॥ सू० २ ॥
छाया - आहारोपचया देहाः परीषहमभङ्गुराः पश्यत एके सर्वेन्द्रियैः परिग्लायमानैः ओजो दयां दयते ॥ सू० २ ॥
टीका -- ' आहारोपचये ' -त्यादि, 'आहारोपचयाः' आहारेण = अशनादिना उपचयो वृद्धिर्येषां ते आहारोपचया: 'परीषहप्रभङ्गुराः ' परीषहेण = क्षुधारूपेण रूप आगमके श्रवण एवं मनन से समस्त जीवों में समता धारण करने से ही श्रुतचारित्ररूप धर्मकी प्राप्ति होती है, ऐसे दृढ़ विश्वास से शब्दादिक विषयों की ओर नहीं जा कर अठारह प्रकार के पापस्थानकों का परित्याग कर अपने गृहीत चारित्रकी उज्ज्वलता करने निमित्त समस्त परिग्रहसे रहित बन राग और द्वेषसे रहित होनेके लिये मोक्ष और उसके साधनों को जानने की ओर ही अग्रेसर होते हैं ।। सू० १||
मध्यम वयमें दीक्षित होने पर भी कोई एक मुनि परीषह और इन्द्रियोंसे दुःखित होते हैं, इस विषयको बतानेके लिये सूत्रकार कहते हैं - ' आहारोवचया' इत्यादि ।
प्राणियोंके शरीर, “आहारोपचया" आहार- अशन आदि से उपचय - वृद्धि को प्राप्त होनेवाले तथा " परीषह प्रभंगुराः " क्षुधारूप परीषहसे विनशनशील होते हैं ।
तात्पर्य यह कि - प्राणियोंका औदारिक शरीर आहार से वृद्धिंगत और શ્રુતચારિત્રરૂપ
શ્રવણુ તેમજ મનનથી સમસ્ત જીવોમાં સમતા ધારણ કરવાથી જ ધર્મની પ્રાપ્તિ થાય છે, એવા દૃઢ વિશ્વાસથી તે શબ્દાદિક વિષયાની તરફ નહીં જતાં અઢાર પ્રકારના પાપસ્થાનાના પરિત્યાગ કરી પેાતાના ગૃહીત ચારિત્રને ઉજ્વળ કરવા નિમિત્ત સમસ્ત પરિગ્રહથી રહિત બની રાગ અને દ્વેષથી પર ખતવાથી મેાક્ષ અને તેનાં સાધના જાણવાની તરફ જ અગ્રેસર થાય છે. (સ્૦૧)
મધ્યમ વયમાં દીક્ષિત બનવાથી પણ કોઈ એક મુનિ પરિષ અને ઇન્દ્રિયાથી દુ:ખિત થાય છે, આ વિષયને બતાવવા માટે સૂત્રકાર કહે છે " आहारोवचया" इत्याहि.
प्राणी मोना शरीर, “आहारोपचयाः" आहार - अशन साहिथी उपन्यय- वृद्धिने प्राप्त थनाश तथा-“ परिषहप्रभंगुराः " क्षुधा३य परिषड्थी भ्यान होय छे. તાત્પર્ય એ છે કે—પ્રાણીઓનું ઔદારિક શરીર આહારથી વૃદ્ધિંગત અને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे प्रभङ्गुराः विनशनशीलाः प्राणिनां देहाः शरीराणि भवन्तीति पश्यत-यूयं प्रेक्षध्वम् , एके केचित्कातराः क्षुधया परिग्लायमानैः सर्वेन्द्रियैः कातरभावं गच्छन्ति, इत्यपि पश्यतेति पूर्वेण सम्बन्धः । किन्तु तद्विपरीत ओजः एकः राग-द्वेषवर्जितः परीषहोपसर्गसहनसमर्थः क्षुधादिपरीषहोपनिपातेऽपि महागिरिरिवाऽकम्प्यो दयां षड्जीवनिकायानुकम्पा दयते-परिपालयति ।
क्षुधार्तश्चक्षुषा रूपादिकं न सम्यक् पश्यति, कर्णेन शब्दं न सम्यक् शृणोति, रसनया न रसं सम्यगास्वादयति, नाऽपि घ्राणेन गन्धं सम्यग् जिघ्रति, त्वचा नाऽपि शीतादिकं सम्यक् स्पृशति, क्षुधा सर्वेन्द्रियाणां शक्तिप्रतिघातकारिणी भवतीत्याशयः। क्षुधारूप परीषह से म्लान या विनष्ट हो जाता है, यह बात शिष्यों को समझाते हैं-" पश्यत" आप लोग इस बात पर विश्वास रखो। जब यह बात है तो कोई २ कातर प्राणी क्षुधावेदनीय से दुःखित हुए इन्द्रियोंद्वारा कातर भावको धारण करते हैं। यह भी बात विश्वास करने जैसी है, किन्तु जो राग-द्वेषसे रहित होते हैं वे परीषह और उपसर्गों को सहने में शक्तिशाली होते हैं-क्षुधादि परीषहों के आ जाने पर भी वे सुमेरुकी तरह अकम्प्य होते हैं, और षड्जीवनिकाय की दयाका परिपालन करते हैं।
जो कातर होते हैं वे जब क्षुधासे पीडित होते हैं तब आंखोंसे रूपादिकका अच्छी तरहसे अवलोकन नहीं कर सकते हैं, कानोंसे अच्छी तरह शब्द भी नहीं सुन सकते हैं, जीभसे सुन्दर सुस्वादु रस तक का भी स्वाद नहीं ले सकते हैं, नाकसे सुन्दर गंध तक भी नहीं શ્રુધારૂપ પરિષહથી સ્લાન અને નિર્બળ બને છે. આ વાત શિષ્યોને સમनवे छ भने ४ छ-" पश्यत" मा५ हो । पात ५२ विश्वास रामा. જ્યારે આ વાત છે તો કોઈ કેઈ કાયર પ્રાણી ભૂખના દુઃખથી દુખિત બની ઈનિદ્વારા કાયરભાવ ધારણ કરે છે. આ વાત પણ વિશ્વાસ કરવા જેવી છે, પરંતુ જે રાગ દ્વેષથી રહિત છે તે પરિષહ અને ઉપસર્ગો સહેવામાં શક્તિશાળી હોય છેક્ષુધાદિ પરિષહોના આવવાથી પણ તે સુમેરૂની માફક અડગ રહે છે, અને ષડજીવનિકાયની દયાનું પરિપાલન કરે છે.
- જે કાયર હોય છે તે જ્યારે ભૂખથી પીડિત થાય છે ત્યારે આંખેથી રૂપાદિકનું પણ સારી રીતે અવકન કરી શકતા નથી, કાનેથી સારી રીતે શબ્દ પણ સાંભળી શકતા નથી. જીભથી સુંદર સુસ્વાદુ રસને પણ સ્વાદ લઈ શકતા નથી, નાકથી સુન્દર ગંધ પણ સુંઘી શકતા નથી અને સ્પર્શ ઈદ્રિયથી
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ विमोक्ष० अ ८ उ. ३
ननु केवलिभिन्नानां देहा आहारोपचया भवन्तीति तदर्थं तेऽश्नन्ति, दयादीनि च पालयन्तीति, केवलिनो हि नियतं सेत्स्यन्ति तर्हि किमर्थं ते देहं धारयन्ति? किमर्थं च भुञ्जते? इति चेत् . न, केवलिनामपि वेदनीयादिकर्मचतुष्टयसद्भावेन तरक्षपणार्थ शरीरधारणस्याऽऽहारस्य चाऽऽवश्यकत्वात् , अन्यथा तेषां तदानीमपि वेदनीयादिकर्मसत्त्वात्क्षुधापरीषहाभिभवस्य दुरित्वं स्यात् , ततश्च केवलिनोऽपि कवलाहारं कुर्वन्ति, तं विनौदारिकशरीरस्थितेरसम्भवात् , शरीरस्थिति विना शेष. कर्मचतुष्टयक्षपणासम्भवाच्चावश्यक एव केवलिनामपि कवलाहार इत्यलम् ॥स०२॥
षड्जीवनिकायरक्षकः कीदृशो भवतीति दर्शयति-'जे संनिहाणसत्थस्स' इत्यादि । सूंघ सकते हैं और स्पर्शन इन्द्रियसे शीतादिकके ज्ञानसे भी अपरिचित रहते हैं, तात्पर्य-क्षुधा समस्त इन्द्रियोंकी शक्तिका प्रतिघात करनेवाली होती है।
केवलियों के भी वेदनीयादिक चार अघातिया कोंका सद्भाव है, अतः उन कर्माको नाश करनेके लिये उन्हें भी शरीररक्षाकी आवश्यकता है, और शरीररक्षाके निमित्त कवलाहार की जरूरत है, कवलाहार भी इसलिये वहां होता है कि वह वेदनीय कर्मका कार्य है, यदि वे कवलाहार न करें तो वेदनीय कर्मके सद्धावसे तज्जन्य-क्षुधापरीषहजन्य कष्टका उन्हें सामना करना पडे । इस लिये केवली भी कवलाहार करते हैं, इसके विना औदारिक शरीरकी स्थिति नहीं रह सकती, शरीरस्थिति रहे विना शेष कर्मचतुष्टयका विनाश नहीं हो सकता है, अतः केवलियोंके भी कवलाहार है ॥ सू०२॥
षड्जीवनिकायका रक्षक वह कैसा होता है ? सो कहते हैं"जे संनिहाणसत्थस्स" इत्यादि । ઠંડી આદિના જ્ઞાનથી પણ અપરિચિત રહે છે. તાત્પર્ય–ભૂખ સમસ્ત ઇન્દ્રિયોની શક્તિનો પ્રતિઘાત કરનાર છે.
કેવલિને પણ વેદનીય આદિ ચાર અઘાતિયા કર્મોનો સદુભાવ છે માટે તેવા કર્મોને નાશ કરવા તેને પણ શરીરરક્ષાની આવશ્યકતા છે, અને શરીરરક્ષાના નિમિત્ત કવલ આહારની જરૂરત છે. કવલ આહાર પણ એ માટે ત્યાં હોય છે કે તે વેદનીય કર્મનું કાર્ય છે. જે તે કવલ આહાર ન કરે તે વેદનીય કર્મના સદ્દભાવથી તજજન્ય-સુધાપરિષહજન્ય કષ્ટનો તેને સામને કરવો પડે, માટે કેવલી પણ કવલ આહાર કરે છે. તેના વિના ઔદારિક શરીરની સ્થિતિ રહી શકતી નથી. શરીરસ્થિતિ રહ્યા વિના બાકી રહેલા ચાર કર્મોને વિનાશ થઈ શકતું નથી, માટે કેવલિયોને પણ કવલ આહાર છે. સૂ૦૩)
३७पनियन। २१४ वा डाय छ? ते ४ छ-"जे संनिहाणसत्थस्स"त्या.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३४
आचारागसूत्रे मूलम्-जे संनिहाणसत्थस्स खेयन्ने से भिक्खू कालन्ने बलन्ने मायन्ने खणन्ने विणयन्ने समयन्ने परिग्गहं अममायमाणे कालेणुट्टाई अपडिन्ने दुहओ छित्ता नियाइ ॥ सू० ३॥
छाया--यः सन्निधानशास्त्रस्य खेदज्ञः भिक्षुः कालज्ञो बलज्ञो मात्राज्ञः क्षणज्ञो विनयज्ञः समयज्ञः परिग्रहमममायमानः कालेऽनुष्ठायी अप्रतिज्ञो द्विधा छित्त्वा नियाति।
टीका--'यः' इत्यादि, यः पूर्वोक्तो दयापरिपालकः सन्निधानशास्त्रस्यसनिधीयते स्थाप्यते नरकनिगोदादिषु जीवो येन तत् सन्निधानं-ज्ञानावरणीयादिकं कर्म, तस्य शास्त्रं-तत्स्वरूपप्रतिपादक आगमः सन्निधानशास्त्रं, तस्य। यद्वा-'सन्निधानशस्त्रस्य' इति छाया, तेन सन्निधानस्य कर्मणः शस्त्रवच्छेदकत्वेन शस्त्र संयमस्तस्य खेदज्ञः कुशलो भवति स भिक्षुः कालज्ञो बलज्ञो मात्राज्ञः क्षणज्ञो विनयज्ञः समयज्ञः परिग्रहमममायमानः कालेऽनुष्ठायी अप्रतिज्ञो द्विधा राग द्वेषं च छित्त्वा नियाति-मोक्षं प्राप्नोति। एतेषां व्याख्या द्वितीयाध्ययनस्य पञ्चमोद्देशे प्रोक्तेति ॥
संनिधानशास्त्रका अर्थ आगम है, वह इस प्रकारसे-नरक और निगोदादिकों में जीव जिसके द्वारा स्थापित किया जाता है वह सन्निधान -ज्ञानावरणीयादि कर्म-है, इनके स्वरूपका प्रतिपादक जो शास्त्र है वह सन्निधानशास्त्र-आगम है। अथवा-" सन्निधानशस्त्र" यह भी "संनिहाणसत्थस्स" की छाया हो सकती है। इसका अर्थ संयम है संनिधानका अर्थ कर्म, और उस कर्मका शस्त्रकी तरह छेदक होनेसे शस्त्र संयम है। आगमका अथवा संयमका जो ज्ञाता-उस विषय में जो कुशल-है वह कालज्ञ, बलज्ञ, मात्रज्ञ, क्षणज्ञ, विनयज्ञ, समयज्ञ परिग्रहत्यागी, कालोकाल संयम क्रियाका आराधक, अप्रतिज्ञ मुनि राग और द्वेषका विनाश कर मोक्षको प्राप्त करता है । इन समस्त पदों की
સંનિધાનશાસ્ત્રનો અર્થ આગમ છે. તે આ પ્રકારથી-નરક અને નિગોદાદિકોમાં જીવ જેના દ્વારા સ્થાપિત કરાય છે તે સન્નિધાન-જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મ છે. તેના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદક જે શાસ્ત્ર છે તે સન્નિધાનશાસ્ત્રमागम छे. मथा-" सन्निधानशस्त्रस्य” ॥ ५५ “ संनिहाणसत्थस्स"नी છાયા બને છે, આને અર્થ સંયમ છે. સન્નિધાનને અર્થ કર્મ–અને એ કર્મનું શસ્ત્રની રીતે છેદન કરનાર હોવાથી શસ્ત્ર સંયમ છે. આગમના અથવા संयमाना २ ज्ञात-24विषयमांगे शण-छे ते सज्ञ, सज्ञ, मात्र, क्षयज्ञ, વિનયજ્ઞ, સમયજ્ઞ, પરિગ્રહત્યાગી, કાલકાલ સંયમ કિયાને આરાધક, અપ્રતિજ્ઞ મુનિ રાગ અને દ્વેષને વિનાશ કરી મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે. આ સમસ્ત પદોની
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३५
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. ३ संयमाचरणाय प्रव्रजतो यद्भवति तदर्शयति-तं भिक्खु ' इत्यादि ।
मूलम्-तं भिक्खुं सीयफासपरिवेवमाणगायं उवसंकमित्ता गाहावई बूया-आउसंतो ! समणा ! नो खलु तं गामधम्मा उव्वाहंति ? आउसंतो ! गाहावई ! नो खलु मम गामधम्मा उव्वाहति, सीयफासं च नो खल्लु अहं संचाएमि अहियासित्तए, नो खल्लु मे कप्पइ अगणिकायं उज्जालित्तए वा पज्जालित्तए वा, कायं आयावित्तए वा पयावित्तए वा, अन्नेसिं वा वयणाओ सिया से एवं वयंतस्स परो अगणिकायं उज्जालित्ता पज्जालित्ता कायं आयाविज वा पयाविज्ज वा तं च भिक्खू पडिलेहाए आगमित्ता आणविज्जा अणासेवणयाए-तिबमि ॥ सू० ४॥
छाया--तं भिक्षु शीतस्पर्शपरिवेपमानगात्रमुपसंक्रम्य गाथापतिब्रूयात्-आयुप्मन् ! श्रमण ! न खलु ते ग्रामधर्मा उद्बाधन्ते ? ।आयुष्मन् ! गाथापते! नो खलु मम ग्रामधर्मा उद्बाधन्ते शीतस्पर्श च न खल्वहं शक्नोम्यध्यासितुं, न खलु मे कल्पतेऽग्निकायमुज्ज्वालयितुं वा प्रज्बालयितुं वा कायमातापयितुं वा प्रतापयितुं वा; अन्येषां वा वचनात् म्यात् तस्य एवं वदतः परोऽग्निकायमुज्ज्याल्य प्रज्वाल्य कायमातापयेद्वा, प्रतापयेद्वा, तद्भिक्षुः प्रत्युपेक्ष्यावगम्याऽऽज्ञापयेदनासेवनयेति ब्रवीमि ।। सू० ४॥
टीका-'तं भिक्षु'-मित्यादि, गाथापतिः धन-धान्य-हिरण्य-सुवर्णादिसमृद्धिमान् कस्तूरीचन्दनादिपरिलिप्तगात्रो रमणीयवपुः कमनीयरमणीगणसमन्वितो व्याख्या द्वितीय अध्ययनके पांचवें उद्देशमें कह दी गई है ।मु०३॥
संयमके आचरणके लिये दीक्षित हुए मुनि के जो होता है उसे सूत्रकार कहते हैं-"तं भिक्खु " इत्यादि।
जो धन, धान्य, हिरण्य, सुवर्ण आदि समृद्धिसे युक्त है, कस्तूरी, चन्दन आदिसे जिसका शरीर लिप्त हो रहा है, देह વ્યાખ્યા બીજા અધ્યયનના પાંચમા ઉદ્દેશમાં કહેવાયેલ છે. (સૂ૦૩)
સંયમના આચરણ માટે દીક્ષિત બનેલ જે મુનિ હોય છે એને સૂત્રકાર ४. छ-" तं भिक्खु" त्यादि.
रे धन, धान्य, लि२७य, सुवा, माहि समृद्धिथी युत छ, કસ્તુરી, ચંદન, આદિથી જેનું શરીર લિપ્ત થઈ રહેલ છે, દેહ પણ જેની
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ आचारागसूत्रे गृहस्थः शीतस्पर्शपरिवेपमानगात्रं हेमन्ततौं शीतस्पर्शेन परिवेपमानं कम्पमान गानं शरीरं यस्य स शीतस्पर्शपरिवेपमानगात्रस्तम् अल्पोपधिकत्वेन शीतवातपरिकम्पितशरीरं तम् अन्तप्रान्ताशिनं तेजोरहितमकिञ्चनं भिक्षु-मध्यमावस्थापन्नं मुनिम्-उपसंक्रम्य तत्समीपमागत्य 'किमयं मदीयवनितारूप-लावण्य-विलोकनेन शृङ्गारचेष्टाभिभूतखात् परिकम्पितगात्रोऽथवा शीतस्पर्शादिना वा? इति सन्देहमुपगम्य च तं भिक्षु ब्रूयात् वक्ष्यमाणं वाक्यं कथयेत् पृच्छेदित्यर्थः, तदेवाह-'भो आयुमन् ! श्रमण ! किं ग्रामधर्माः शृङ्गारादिमदनचेष्टाविशेषा विषयास्त्वां 'नो उद्बाधन्ते =न पीडयन्ति ? तादृशं कृतप्रश्नमसत्याशङ्कं गृहपतिमालक्ष्य स भिक्षुस्तच्छङ्कामपनेतुं ब्रवीति-'आयुष्म'-नित्यादि, हे आयुष्मन् ! ग्रामधर्माः मां नो भी जिसकी बहुत सुन्दर है, घरमें जिसके मनोहर अंगवाली नारियोंका समूह है, ऐसे किसी गृहस्थके घर पर मध्यम अवस्थावाले, अल्प उपधिके धारी मुनि आहार लेनेके निमित्त आवे तब उन्हें अधिक ठण्डसे कंपित होते देखकर वह गृहस्थ उन अन्तप्रान्तभोजी एवं तेजरहित अकिंचन मुनिके प्रति सन्देहयुक्त विचार करता है कि"यह मेरे घरकी इन बनिताओंके सुन्दर रूप और लावण्यको निहार कर शृङ्गार की चेष्टासे युक्त बन कम्पितशरीरवाला हुआ है? या शीतके स्पर्श से इसका शरीर कम्प रहा है ?" ऐसा सोच कर वह मुनिसे पूछता हैभो मुने! आपका शरीर हमारी स्त्रियोंको देख कर कम्प रहा है या अन्य किसी कारणसे ?, इस प्रकार असत्य आशङ्कासे युक्त उस पूछनेवाले गृहस्थ के प्रश्नको सुन कर वह भिक्षु उसको आशङ्काके परिहार करने हेतु इस प्रकार कहे-भो आयुष्मन् ! ग्रामधर्म-काम-की चेष्टा ખુબ સુંદર છે, ઘરમાં મનોહર અંગવાળી સ્ત્રીઓને સમૂહ છે, એવા કોઈ ગૃહસ્થના ઘેર મધ્યમ અવસ્થાવાળા, અલ્પ ઉપધિના ધારક મુનિ આહાર લેવા માટે આવે ત્યારે તેને અધિક ઠંડીથી કાંપતાં જોઈતે ગૃહસ્થ અન્નપ્રાન્તજી એવું તેજરહિત અકિંચન મુનિના તરફ સંદેહયુક્ત વિચાર કરે છે કે-“આ મારા ઘરની સ્ત્રીઓના સુંદર રૂપ અને લાવણ્યને જોઈ શંગારની ચેષ્ટાથી અકળાઈ કાંપી રહેલ છે ? અથવા ઠંડીના સ્પર્શથી આનું શરીર કાપી રહ્યું છે?” એવું વિચારી એ મુનિને પૂછે છે-હે મુનિ ! તમારું શરીર મારા ઘરની સ્ત્રીઓને જેઈ કાંપી રહ્યું છે કે બીજા કોઈ કારણથી ?, આ પ્રકારની અસત્ય આશંકાથી પૂછવામાં આવેલા ગૃહસ્થના એ પ્રશ્નનને સાંભળી ભિક્ષુ એની આશંકાનું નિવારણ કરવાના હેતુથી કહે છે કે-હે આયુષ્યમાન ! રામધર્મ-કામ-ની ચેષ્ટા સ્વરૂપ શિંગા
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रतस्कन्ध. १ विमोक्ष अ. ८. उ. ३ खलु-नैव उद्बाधन्ते न मां पीडयन्ति किन्तु अहं शरीरदौर्बल्येनाल्पोपधिकत्वेन च शीतस्पर्श तीव्रतरशीतबाधाम् अध्यासितुम् अधिसोढुं न शक्नोमि तेन मे गात्रं कम्पते न तु कामचेष्टयेति भावः । इति लब्धोत्तरो गृहपतिविनयभक्तिपरिपूरितान्तःकरणः सन् लज्जितः पुनः पृच्छति-प्रदीप्तं वह्नि संसेव्य शीतपीडां कथं भवान् नापनयति ? इति प्रश्ने सति मुनिरुत्तरमाह-' न खल्वि'-त्यादि, अग्निकायम् उज्ज्वालयितुम् ईषत् ज्वालयितुं प्रज्वालयितुं-प्रकर्षण ज्वालयितुं कायं-स्वशरीरम्= आतापयितुम मनाक तापयिम्-अधिकमातापयितुं प्रतापयितुं वा, अन्येषां-परेषां वा वचनात्-कथनादपि तद् मे मम न कल्पते, अग्निकायारम्भे षड्जीवनिकायारम्भस्यावश्यम्भावाद्भगवदाज्ञाविराधनादोषापातात् । स्वरूप शृङ्गारादि विषयवाले विषय मुझे पीडित नहीं कर रहे हैं, किंतु इस समय शीत अधिक पड़ रहा है, उपधि भी इतनी अधिक नहीं है कि जिससे में शीतका निवारण कर सकू , खैर-उपधि अल्प होने पर भी यदि शरीर सशक्त हो तो भी शीत वगैरह सहन किया जा सकता है परन्तु इस समय शरीर भी दुर्बल हो रहा है अतः शीतके कारण मेरा शरीर कंप रहा है-कामचेष्टासे नहीं । इस प्रकार मुनिसे जब वह अपनी आशङ्काका उत्तर ठीक २पालेता है तब वह लज्जित अवश्य होता है, साथमें उसके हृदय में विवेकका सागरसा उमड़ आनेसे वह उस मुनिके प्रति भक्ति और विनयके भारसे भरित अंतःकरणवाला રાદિ વિષયવાળા વિષય મને પીડતા નથી પરંતુ અત્યારે ઠંડી અધિક પ્રમાણમાં હોવાથી, તેમ મારી પાસે એ ઠંડીથી બચાવ કરી શકે તે રીતે વસ્ત્રાદિક ન હોવાથી કાંપી રહ્યો છું. વસ્ત્રાદિક ઓછા હોવા છતાં પણ જે શરીર સશક્ત હોય તો ઠંડી સહન કરવામાં હરકત ન પડે, આ સમયે મારું શરીર પણ દુર્બળ છે, આથી ઠંડીના કારણે મારું શરીર કાંપી રહ્યું છે–કામચેષ્ટાથી નહીં. આ પ્રકારે મુનિથી જ્યારે તે પિતાની આશંકાને ઉત્તર ઠીક ઠીક મેળવી લે છે ત્યારે તે લજજીત બને છે, સાથમાં તેના હૃદયમાં વિવેકને ઉભરો આવવાથી તે મુનિ પ્રત્યે ભક્તિ અને વિનયના ભાવથી ભરેલા અંત:કરણવાળો થઇ
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
एवं वदतो मुनेरनिकायप्रज्वालनादेः परिहारे कृतेऽपि स्यात् = कदाचिद् यदि सः=पूर्वोक्तोऽन्यो वा गृहस्थः अग्निकार्य वह्निं तदर्थमुज्ज्वाल्य प्रज्वाल्य च तस्य मुनेः कार्य = शरीरम् आतापयेद्वा प्रतापयेद्वा तदा भिक्षुः स मुनिः तत् सर्वं प्रत्युपेक्ष्य = सावद्याचरणतया विचार्य अवगम्य = ज्ञात्वा वा तं गृहपतिम् अनासेवनतया = अकल्पनीयतया 'अग्निसेवनं मम न कल्पते ' इत्यनासेवनपरिज्ञया आज्ञापयेत् = प्रतिबोधयेत् । इति ब्रवीमि ' - स्यस्यार्थस्तूक्त एव ॥ सू० ४ ॥
॥ अष्टमाध्ययनस्य तृतीय उद्देशः समाप्तः ॥ ८-३ ॥
४३८
हो कर वह कहता है- महाराज ! जब आपकी यह हालत है तो फिर आप शीतको अग्निद्वारा क्यों नहीं दूर करते हैं ? 1 इसके उत्तर में मुनि इस प्रकार कहता है कि- अग्निकायको थोडा या अधिक जलानेका और उससे इस शरीरको थोड़ा या अधिक तपानेका मुनिकल्प नहीं है ।
भावार्थ - अग्निकायके आरंभमें षड्जीवनिकायकी विराधना होती है, इस लिये शास्त्र में इस प्रकारका आचार मुनिके लिये निषिद्ध है, क्यों न भयङ्करसे भयङ्कर शीत पडे तो भी मुनि इस प्रकारका अग्निका आरंभ नहीं कर सकते। किसीकी विराधना कर इस पौगलिक शरीरको सुखित करना यह मुनियोंका कर्तव्य नहीं है। अग्निकायके आरम्भमें अग्निकायिक जीवोंकी विराधना के साथ २ इतरकायिक जीवोंकी भी विरा
તે કહે છે-મહારાજ જ્યારે આપની આ હાલત છે તે પછી આપ ઠંડીને અગ્નિથી કેમ દૂર કરતા નથી ? તેના ઉત્તરમાં મુનિ કહે છે કે-અગ્નિકાયને થોડા અથવા વધારે માળવામાં અને તેનાથી આ શરીરને થોડો અથવા અધિક તાપ આપવામાં મુનિકલ્પ નથી.
ભાવા—અગ્નિકાયના આરંભમાં ષડૂજીવનિકાયની વિરાધના થાય છે માટે શાસ્ત્રમાં આ પ્રકારનો આચાર મનિ માટે નિષિદ્ધ છે. ભલે ભયંકરમાં ભયંકર ઠંડી પડે તો પશુ મુનિ આ પ્રકારે અગ્નિના આરંભ કરી શકતા નથી. કેાઈની વિરાધના કરી આ પૌલિક શરીરને સુખી કરવા એવું મુનિનું બ્ય નથી. અગ્નિકાયના આરંભમાં અગ્નિકાયના જીવોની વિરાધનાની સાથે સાથે ખીજા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. ३
४३९
धना का आरंभ अवश्य होता है, इस लिये इस प्रकारके आरंभ करनेकी भगवान् की आज्ञा मुनिके लिये नहीं है ।
इस प्रकार समझाने पर भी यदि कोई या वही गृहस्थ भक्ति या दया आवेशसे उस मुनिकी शीतसे रक्षा करनेके अभिप्राय से थोड़ी या बहुत अग्नि जला कर उसके शरीर को थोडे रूपमें या बहुत रूपमें तपाने की चेष्टा भी करे तो उस समय वह भिक्षु इस प्रकारकी उनकी (अग्निज्वालनादि क्रिया से शरीरको तपानेरूप ) क्रियाको सावधके आचरण रूपसे विचार कर और जानकर उस गृहस्थसे " यह आचार हम मुनियों को अकल्पनीय होनेसे नहीं कल्पता है" इस प्रकार अनासेवनपरिज्ञा से कहे – उसे समझावे | इति ब्रवीमि " इन पदोंका अर्थ पहिले
46
कहा जा चुका है ।०४ ॥
॥ आठवें अध्ययनका तीसरा उद्देश समाप्त ॥ ८-३ ॥
જીવાની પણ વિરાધનાના આરંભ અવશ્ય થાય છે, માટે આ પ્રકારના આરંભ કરવાની ભગવાનની આજ્ઞા મુનિ માટે નથી.
આ રીતે સમજાવવા છતાં પણ જો કઇ અથવા એજ ગૃહસ્થ ભક્તિ અગર દયાના આવેશથી તે મુનિની ઠંડીથી રક્ષા કરવાના અભિપ્રાયથી થોડી ઘણી અગ્નિ સળગાવી તેના શરીરને થાડા રૂપમાં અથવા ઘણા રૂપમાં તપાવવાની ચેષ્ટા પણ કરે તેા તે સમય તે ભિક્ષુ આ પ્રકારની તેની ( અગ્નિજ્વાલનાદિ ક્રિયાથી શરીરને તપાવવારૂપ ) ક્રિયાને સાવદ્યના આચરણ રૂપથી વિચારી અને જાણી તે ગૃહસ્થથી “આ આચાર અમે મુનિએ માટે અકલ્પનીય હાવાથી કલ્પતું નથી ’ આ પ્રકારે मनासेवनपरिज्ञाथी आहे-तेने समन्नवे. “ इति ब्रवीमि " આ પદોના અર્થ પહેલાના ઉદ્દેશમાં કહેવાઇ ગયેલ છે.( સૂ૦૪)
આઠમા અધ્યયનના ત્રીજો ઉદ્દેશ સમાપ્ત ! ૮-૩ ॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
- 29
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥अथाष्टमाध्ययनस्य चतुर्थ उद्देशः॥ अथ तृतीयो देशकथनान्तरं सम्पति तुरीय आरभ्यते । अस्यानन्तरोद्देशेन सहायं सम्बन्धः-अनन्तरोदेशे भिक्षार्थ परिभ्राम्यन् मुनिः शीनस्पर्शवेपितगात्रो ग्रामधर्मशङ्कितमनसा गृहस्थेन पृष्टस्तस्यासत्यशङ्कामपनयेदित्यभिहितम् । अत्र च यदि पुनः खिय एव तं भिक्षु हावभावादिभिर्वशीकर्तु चेष्टेरन् , मुनिस्तत्स्थानानिष्कमितुमशक्तो भवेतदा चारित्रपरिरक्षणार्थ वैहायस-गार्द्धपृष्ठाख्यमरणविधिना प्राणां
आठवें अध्ययनका चौथा उद्देश । तृतीय उद्देशके कहने के बाद अब चतुर्थ उद्देश प्रारम्भ होता है । इस उद्देशका अनन्तर उद्देशके साथ यह सम्बन्ध है-उस अनन्तर उद्देशमें यह कहा है कि "भिक्षाके लिये निकले हुए मुनिका शीतकाल में शीतके स्पर्शसे कम्पित शरीर देख कर यदि कोई गृहस्थ ग्रामधर्मकी आशङ्का उसमें कर लेता है तो वह मुनि उसकी उस असत्य आशङ्काका परिहार कर देता है। इस उद्देशमें यह प्रकट किया जायगा कि स्त्रियां ही यदि उस मुनिको हावभाव आदि चेष्टाओंसे वशमें करनेका प्रयत्न करें,
और मुनि उस स्थानसे बाहर निकलनेके लिये असमर्थ बन जाय तो उस समय उस मुनिका यही कर्तव्य है कि वह अपने चारित्रकी सब प्रकारले रक्षा करने के लिये वैहायस और गार्द्धपृष्ठ नामक मरणविधि
मामा अध्ययनन। योथो उद्देश. ત્રીજો ઉદ્દેશ કહેવાઈ ગયા બાદ હવે ચોથા ઉદ્દેશને પ્રારંભ થાય છે. આ ઉદ્દેશને પાછળના ઉદ્દેશની સાથે આ સંબંધ છે-પાછળના ઉદ્દેશમાં એ કહેવાયું છે કે ભિક્ષા માટે નિકળેલ મુનિને ઠંડીમાં ઠંડીના સ્પર્શથી કાંપતા જોઈ જ કેઈ ગૃહસ્થ ગ્રામધર્મની આશંકા કરી લે છે ત્યારે મુનિ એની એ અસત્ય આશંકાનું સમાધાન કરી દે છે. આ ઉદ્દેશમાં એ પ્રગટ કરવામાં આવશેસ્ત્રીએ જ કદાચ મુનિને હાવભાવ વગેરે ચેષ્ટાઓથી વશમાં કરવા પ્રયત્ન કરે, અને મુનિ પણ એ સ્થાનમાંથી બહાર નિકળવામાં અસમર્થ બની જાય ત્યારે એ સમયે મુનિનું આ કર્તવ્ય છે કે તે પોતાના ચારિત્રની રક્ષા કરવા માટે વૈહાયસ અને ગાદ્ધપૃષ્ઠ નામની મરણ વિધિથી પિતાના પ્રાણ તજી દે પણ પિતાના શીલ-બ્રહ્મચર્યમહાવ્રત–ને ભંગ ન કરે. કેમ કે બ્રહ્મચર્યના
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ विमोक्ष० अ. ८ उ. ४ स्त्यजेत् , न तु शीलभङ्ग समाचरेत् , तदभावे च तन्मरणं गर्हितमिति कथयन्नादौ शीतस्पर्शमसङ्गेन वस्त्रस्य कल्पनीयतामावेदयति-'जे भिक्खू इत्यादि।
मूलम्-जे भिक्खू तिहिं वत्थेहि परिसिए पायचउत्थेहि, तस्स णं नो एवं भवइ-चउत्थं वत्थं जाइस्सामि से । अहेसणिज्जाई वत्थाइं जाइज्जा अहापरिग्गहियाइं वत्थाइंधारिजा नोधोइज्जा नो रएज्जा नो धोयरत्ताइं वत्थाइं धारिज्जा अपलिउंचमाणे गामंतरसुओमचेलिए एयंखु वत्थधारिस्स सामग्गियं ॥सू०१॥
छाया-यो भिक्षुत्रिभिर्वस्त्रैः पर्युषितः पात्रचतुर्थैः, तस्य खलु नो एवं भवतिचतुर्थ वस्त्रं याचिष्ये, स यथैषणीयानि वस्त्राणि याचेत, यथापरिगृहीतानि वस्त्राणि धारयेत् , नो धावेत् , नो रञ्जयेत् , नो धौतरक्तानि वस्त्रोणि धारयेत् , अपरिकुञ्चमानः नामान्तरेषु अवमचेलिका, एतत्खलु वस्त्रधारिणः सामग्र्यम् ।। मू० १॥
टीका-'यो भिक्षु'-रित्यादि, यो मुनिः पात्रचतुर्थैः वस्त्रयातिरिक्तं चतुर्थ पात्रं यत्र तानि, तैः पात्रचतुर्थैः त्रिभिर्वस्त्रैः-कार्यासिके द्वे, तृतीयमौर्णिकं कम्बलादिकम् , एतत्रयमेव वस्त्रं तेषां कल्पते, तत्र शीतप्रारम्भे चैकं प्रावरणवस्त्रं स मुनिर्धारयेत् , ततोऽप्यधिकशीतपीडायां कम्बलमुपरि धारयेत्, एतेन कम्बलगतबाह्याच्छादनता बोध्या। से अपने प्राणोंको छोड़ दे परन्तु वे शील-ब्रह्मचर्य महावत-का भङ्ग न करे, क्यों कि ब्रह्मचर्यके अभावमें उसका मरण निंदित है, इस बातको कहते हुए सूत्रकार आदिमें शीतस्पर्शके प्रसंग से वस्त्रकी कल्पनीयता और अकल्पनीयता सूत्रद्वारा प्रकट करते हैं-'जे भिक्खू' इत्यादि।
स्थविरकल्पी मुनि तीन वस्त्र (दो सूती एक ऊनी कम्बल ) आदि और एक पात्र, इस प्रकार वस्त्र और पात्र रखते हैं, क्यों कि इतने ही वस्त्र और पात्र रखने का उनका कल्प है। इनमें शीतकालके प्रारम्भमें एक ही ओढनेका वस्त्र वे रखते हैं। जब अधिक शीत पड़ने लगती है तो वे द्वितीय वस्त्र भी ओढनेके लिये रख लेते हैं, और भी अधिक અભાવથી એનું મરણ નિંદિત છે. આ વાત કહેતાં સૂત્રકાર ઠંડીના પ્રસંગમાં वखनी ४६५नीयता भने २१४६५नीयता सूत्रद्वारा प्रगट ४२ छ-'जे भिक्खू'त्याह
આ સ્થવિરકલ્પી મુનિ ત્રણ વસ્ત્ર જેમાં બે સુતરાઉ અને એક કમ્બલ વગેરે અને એક પાત્ર આ પ્રકારનાં વસ્ત્ર અને પાત્ર રાખે છે. કેમ કે એટલાં જ વસ્ત્ર અને પાત્ર, રાખવાનો એને કલ્પ છે. આમાં ઠંડીના પ્રારંભમાં એક જ ઓઢવાનું વસ્ત્ર રાખે છે જ્યારે ઠંડી વધુ પ્રમાણમાં પડવા લાગે ત્યારે બીજું વસ્ત્ર પણ એઢવા માટે રાખી લે છે. ખુબ જ પ્રમાણમાં ઠંડી પડવા લાગે ત્યારે એક કમ્બલ પણ રાખી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे __एतैर्वस्त्रैः पर्युषितः व्यवस्थितो भिक्षुः-संयतो भवति, तस्य पूर्वोक्तस्य मिक्षोश्चेनस्येवमध्यवसायः खलु-निश्चयेन न भवति-मम कल्पेन-वस्त्रत्रयरूपेण न शीतापगमो भवति तदर्थमहं चतुर्थ वस्त्रं याचिष्ये । अध्यवसायस्य प्रतिषेधेन चतुर्थवस्त्रयाचनं तु सर्वथा हेयमेवेति दर्शितम् । यदि वस्त्र. त्रितयं न लब्धवान् शीतकालश्च सम्प्राप्तो भवेत् तदा तत् कल्पनीयं याचेत भिक्षुरिति दर्शयति-'स' इत्यादि-स-भिक्षुः यथैषणीयानि वस्त्राणि मूल्यतः प्रमाणतश्रोत्कर्षापकर्षरहितान्यपरिकर्माणि याचेत, एवं स एव यथापरिगृहीतानि =यथारूपप्राप्तानि श्वेतान्येव वस्त्राणि धारयेत् , किन्तु तानि वस्त्राणि नो धावेत्-धाठण्ड पड़ने पर वे एक कम्बल भी लेते है, जिससे शीतजन्य बाधा उन्हें बाधित न कर सके। ___ इन वस्त्रोंसे व्यवस्थित-युक्त जो साधु होता है। उसके चित्तमें निश्चयसे इस प्रकारका अध्यवसाय नहीं होता है कि-मेरा इस वस्त्रत्रय रखनेरूप कल्पसे शीतका निवारण नहीं होता है इसलिये चौथे वस्त्रकी याचना करूं। जब सूत्रकारने चौथे वस्त्रकी याचना करनेरूप अध्यवसायका ही प्रतिषेध किया है तो उससे यह बात स्पष्ट हो जाती है कि वे चतुर्थ वस्त्रकी याचना करेंगे ही कैसे ?-यह याचना तो सर्वथा त्याज्य ही है, हां इतना हो सकता है कि उसके पास यदि वे पूर्वोक्त तीन वस्त्र नहीं हैं और शीतकाल आ चुका है तो वे अपने लिये कल्पनीय ही वस्त्रोंकी याचना करेंगे, अकल्पनीय की नहीं, यही बात "से" इत्यादि सूत्रांश द्वारा प्रकट की है। वह भिक्षु यथैषणीय-प्रमाणसे एवं मूल्यसे जो उत्कर्ष और अपकर्ष राहत हैं ऐसे अपरिकम वस्त्रोंकी ही याचना कर सकते हैं। तथा याचना समयमें जो वस्त्र जिस रूपमें मिले हैं उसी લે છે જેથી ઠંડીને ઉપદ્રવ નહિ થાય.
આ વસ્ત્રોથી વ્યવસ્થિતયુક્ત જે સાધુ હોય છે, તેના દિલમાં નિશ્ચયથી આ પ્રકારનો અધ્યવસાય થતું નથી કે મારા–આ વસ્ત્રત્રય રાખવારૂપ ૫થી ઠંડીને નિવારણ થતું નથી આથી ચોથા વસ્ત્રની યાચના કરું. જ્યારે સૂત્રકારે ચોથા વસ્ત્રની યાચના કરવારૂપ અધ્યવસાયને જ નિષેધ કરેલ છે તે આથી એ વાત સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે એ ચેથા વસ્ત્રની યાચના કરે પણ કઈ રીતે ?—એ યાચના તે સર્વથા ત્યાજ્ય જ છે, એટલું થઈ શકે છે કે એની પાસે જે પૂર્વોક્ત ત્રણ વસ્ત્ર ન હોય અને ઠંડી શરૂ થઈ ગઈ હોય તે તે પોતાને માટે કલ્પનીય વસ્ત્રોની જ યાચના કરે. અકલ્પનીયની નહીં, આ જ वात "से" इत्यादि सूत्रांशथी प्रगट ४२वामा मावेश छे. ते भिक्षु यथैषणीय
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. ४
"
9
सुकोदकेनापि न प्रक्षालयेत् नापि रञ्जयेत् - केशरहारिद्रादिना पीतादिरागरञ्जितानि न कुर्यात् किं च धौत- रक्तानि ' पूर्वं धौतानि - प्रक्षालितानि पञ्चाच्च रक्तानि धौतरतानि वस्त्राणि नो धारयेत् तेन शृङ्गारादिभावसम्भवात् । अपि च स ग्रामान्तरेषु विहरन् तस्करादिभयेन मार्गे वस्त्राणि अपरिकुञ्चमानः- न परिगोषयन् - मूल्यप्रमाणादिना हीनत्वादुज्झितधर्मकत्वेना गोपनीयान्येव मुनीनां वसनानि भवन्तीति कक्षपात्रादिषु तानि न प्रच्छन्नानि कुर्वन्नित्यर्थः, अवमवेलिकः = अवमं मूल्यतः प्रमाणतश्च न्यूनं च तत् चेलं जीर्णमलिनवस्त्रम् - अवमचेलं, तदस्यास्तीति अवमवेलिक:-हीनजीर्णमलीमसवसनवान् सन् मुनिविहरेत् एतत् खलु पूर्वोक्तमेव नान्यत्, वस्त्रधारिगः साधोः सामग्र्यं = पात्रचतुर्थवस्त्रत्रयादिरूपं सामग्र्यमस्ति ॥ सू० १ ॥
४४३
रूपमें वे श्वेत वस्त्रों का उपयोग कर सकते हैं । अर्थात् याचना समयमें श्वेत वस्त्र ही लेते हैं और उन्हें वे उसी रूपमें रख कर अपने काममें ला सकते हैं। उन्हें ये प्रासुक पानीसे धो भी नहीं सकते हैं और न हरिद्रा केशर आदि पीले रंग से रंग ही सकते हैं, क्यों कि ऐसे वस्त्रोंके रखनेसे शृङ्गारका आविर्भाव होता है। जो पहिले धोये गये हों और पीछे रंगे
ये हों वे धौत-रक्त वस्त्र हैं। ग्रामान्तरों में विहार करते समय ये वस्त्रोंको चौरादिकके भय से कक्षा और पात्रादिकों में छुपानेकी भावना न रखे, क्यों कि मुनियों के वस्त्र मूल्यसे और प्रमाण आदि से हीन ही होते हैं, तथा सामान्य दशा में रहते हैं अतः ये अगोपनीय ही होते हैं, इस लिये इन्हें छिपाने की कोशिश नहीं करनी चाहिये । मूल्य एवं प्रमाणसे हीन वस्त्र अवमचेल कहलाता है, ये जिसके पास होते हैं अर्थात् ऐसे वस्त्रको પ્રમાણથી અથવા મૂલ્યથી જે ઉત્કૃષ્ટ અને અપકર્ષ રહિત છે એવા અપરિકમ વસ્ત્રોનીજ યાચના કરી શકે છે. તથા યાચના સમયે જે વસ્ત્ર જે રૂપમાં મળે એજ રૂપમાં તે શ્વેત વસ્ત્રાના ઉપયાગ કરે. અર્થાત્ યાચના સમયે સફેદ વસ્ત્ર જ લે છે અને તેને એ જ રૂપમાં રાખી પેાતાના કામમાં લઈ શકે છે. એને એ ધોઈ શકતા નથી તેમ હલદર કેશર કે તેવા પીળા રંગથી રંગી શકતા નથી. કેમ કે એવાં વસ્ત્રો રાખવાથી શૃંગારના આવિર્ભાવ અની જાય છે. જે પહેલાં ધેાવાયાં હોય અને પાછળથી રંગવામાં આવે તે ધૌત-રકત વસ્ત્ર છે. ગામડાએમાં વિહાર કરતી વખતે ચોર વગેરેથી વસ્ત્રો ચોરાઇ જવાના ભયથી વસ્ત્રોને કક્ષા કે પાત્રોમાં છુપાવવાની કોશિશ ન કરવી જોઈએ, કેમ કે મુનિઆનાં વસ્ત્ર મૃત્યુથી અને પ્રમાણથી હીનજ હોય છે. તેમ સામાન્ય દશાનાં હોય છે, આથી એ અગાપનીય જ હોય છે. આ માટે એને છુપાવવાની કેાશિશ ન કરવી જોઇએ. મૂલ્ય અને પ્રમાણથી હીન વજ્ર અવમચેલ કહેવાય છે. આ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४४
आचारागसूत्रे मुनिः शीतेऽतिक्रान्ते क्रमेण तान्यपि वसनानि परित्यजेदिति दर्शयति'अह पुण' इत्यादि। ____ मूलम्-अह पुण एवं जाणिज्जा उवाइकंते खल्लु हेमंते गिम्हे पडिवन्ने अहापरिजुन्नाई वत्थाइं परिदृविज्जा, अदुवा संतरुत्तरे अदुवा एगसाडे अदुवा अचेले लाघवियं आगममाणे तवे से अभिसमन्नागए भवइ ॥सू०२॥
छाया--अथ पुनरेवं जानीयात् उपातिक्रान्तः खलु हेमन्तो ग्रीष्मः प्रतिपन्नः यथापरिजीर्णानि वस्त्राणि परिष्ठापयेत् , अथवा सान्तरोत्तरः, अथवा अवमचेलः, अथवा एकशाटः, अथवा अचेलः, लाघविकमागमयन् , तपस्तस्याभिसमन्वागतं भवति ।। सू० २॥ जो धारण करता है वह अवमचेलिक है। ऐसे वस्त्र मुनियोंके पास होते हैं, क्यों कि वे हीन जीर्ण और शीर्ण वस्त्रवाले होते हैं। ये ही तीन वस्त्र और एक पात्र ये, चार ही इन स्थविरकल्पधारी साधुओंके पास सामग्य-साधन है, अन्य नहीं।
डोरेसहित मुँहपत्ती, रजोहरण और पहिरनेका एक वस्त्र इनके सिवाय अन्य ये पूर्वोक्त तीन वस्त्र और एक पात्र मुनि रखते हैं, इनसे अधिक नहीं। हां इन तीनमें चाहे तो वह कम ही कर सकते हैं पर इन्हें बढ़ा नहीं सकते।
अधिक याचनाकी भावना करना ही जब मना है तो फिर चतुर्थ वस्त्रकी वह याचना कर भी कैसे सकते हैं ? विहारमें वह सिंह की तरह विचरे-वस्त्रोंकी तरफसे निश्चित रहे-कारण कि वे इतने જેની પાસે હોય છે એટલે આવા વસ્ત્રને જે ધારણ કરે છે તે અવમલિક છે. એવા વસ્ત્રો મુનિઓની પાસે હોય છે, કારણ કે તે જીર્ણ શીણું વાવાળા હોય છે. એ જ ત્રણ વસ્ત્ર અને એક પાત્ર, આ ચાર જ આ સ્થવિરક૫ધારી સાધુઓની પાસે સામગ્યું–સાધન છે, બીજું નહીં.
દેરા સાથે મુહપત્તી, રજોહરણ અને પહેરવાનું વસ્ત્ર ઉપરાંત ત્રણ વસ્ત્ર અને એક પાત્ર મુનિ રાખી શકે છે, એનાથી અધિક નહીં. આ ત્રણમાંથી જે તે ચાહે તે ઓછો કરી શકે છે પણ વધારી શકતા નથી.
વધુ વસ્ત્રોની યાચનાની ભાવના કરવી એ પણ જ્યારે મના છે તે ચોથા વસની તે યાચના પણ કઈ રીતે કરી શકે છે. વિહારમાં તે સિંહની માફક વિચરે-વચ્ચેની બાબતમાં નિશ્ચિત રહે, કારણ કે તે એટલાં મૂલ્યવાન
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ विमोक्ष. अ. ८. उ. ४
टीका-'अथे'-त्यादि, स भिक्षुरथ पुनरेवं जानीयात् यत् उपातिक्रान्तःव्यतीतः खलु हेमन्तः शीतसमयः प्रतिपन्नः पाप्तश्च ग्रीष्मः-उष्णसमयः तदा स भिक्षुः यथापरिजीर्णानि वस्त्राणि परिष्ठापयेत्-परिहरेत् यद् यद् जीणे संजातं तत्तत्परित्यज्य सङ्गरहितो विचरेदित्यर्थः । व्यतीते शीतसमये क्षेत्र-काल-पुरुषस्वभावेन शीतबाधायां सत्यां किं कर्तव्यमित्याह- सान्तरोत्तरः' इत्यादि, अथवा अधिक मूल्य एवं प्रमाणमें अधिक होते ही नहीं हैं जो चौरोंके मनको बिगाड़ सकें, हीन, जीर्ण और मलिन वे वस्त्र होते हैं-भला चौर ऐसे वस्त्रोंको लेकर करेंगे ही क्या ? अतः इन वस्त्रोंको छुपानेकी साधुको किसी भी प्रकारकी चेष्टा नहीं करनी चाहिये ॥सू०१॥
अब सूत्रकार 'शीतकाल व्यतीत हो जाने पर क्रम २ से उन वस्त्रों का भी साधुको परित्याग कर देना चाहिये' यह प्रदर्शित करते हैं"अह पुण" इत्यादि।
वह भिक्षु इस बातको जाने कि-हेमन्तकाल व्यतीत हो चुका है और ग्रीष्मसमय आ गया है उस समय वह भिक्षु जीर्ण वस्त्रोंको परिष्ठापित कर देवे-जो जो जीर्ण हो चुके हों उन २ का परित्याग कर निःसंग बने । शीत समयके व्यतीत होने पर भी यदि क्षेत्र काल और पुरुषस्वभाव को ले कर शीतबाधा उपस्थित हो जाय तो वह क्या करे ? इस प्रकारकी आशङ्काका उत्तर "संतरुत्तरे” इत्यादि सूत्रांशसे सूत्रकार स्पष्ट करते हैं-'अथवा' यह पद पक्षान्तर में है, वे कहते हैं-जब इस प्रकारकी परिस्थिति हो तो वह तीन वस्त्र सहित हो जावे, आन्तर-सूतके दो वस्त्र एवं उत्तर-एक प्रावरणरूप ऊनका कम्बल, અને પ્રમાણમાં અધિક નથી હોતાં કે ચોરોનું મન લલચાય. ઓછી કિંમતનાં ટુંકાં અને મેલાં વસ્ત્ર હોય છે, ચોર એને લઈને કરે પણ શું? આથી આ વોને છુપાવવાની સાધુએ કેઈપણ પ્રકારની ચેષ્ટા ન કરવી જોઈએ. (સૂ૦૧)
હવે સૂત્રકાર ઠંડીની મોસમ પુરી થઈ જતાં ક્રમે ક્રમે એ વસ્ત્રોને ત્યાગ शवनय. प्रहशित ४२ छ-'अह पुण' त्यादि
તે ભિક્ષ આ વાત સમજે કે હેમન્તકાળ પૂરે થઈ ચુકેલ છે અને ગ્રીષ્મ સમય આવી ગયા છે, આ વખતે તે ભિક્ષુ જીર્ણ વસ્ત્રોને ત્યાગ કરે-જે જે જીર્ણ થઈ ગયાં હોય એને ત્યાગ કરી નિઃસંગ બને. ઠંડીને સમય વ્યતીત થઈ જવા છતાં પણ ક્ષેત્ર કાળ અને પુરૂષસ્વભાવના કારણે ઠંડીને ઉપદ્રવ થઈ જાય તો ते शुं ४२ १ २प्रा२नी माशानउत्तर “सन्तरुत्तरे" छत्याहि सूत्रांशथी સૂત્રકાર સ્પષ્ટ કરે છે-“અથવા” આ પદ પક્ષાન્તરમાં છે, તેઓ કહે છે–જ્યારે આ પ્રકારની પરિસ્થિતિ ઉભી થાય તે તે ત્રણ વસ્ત્ર ધારણ કરી લે. આંતર
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवारागसूत्रे पक्षान्तरे स सान्तरोत्तरः आन्तरं-मूत्रवस्त्रद्वयम् उत्तरंबावरणवस्त्रं, ताभ्यां सहितो वस्त्रत्रयवान् भवेत् , शीतबाधया क्वचित् शरीरमाच्छादयेत् , क्वचिच्च शीतशङ्कया पार्थे स्थापयेत् न तु तत्परित्यजेत्। अथवा सः अवमचेल मूल्यतः प्रमाणतश्च हीनजीर्णवस्त्रवान् भवेत्-कल्पनीयेषु त्रिषु वस्त्रेषु मध्ये चैकपरिहारेण वस्त्रद्वयं धारयेदिति भावः । अथवा शनैः शनैः शीतापगमे एकशाटकः द्वितीयवस्त्रपरित्यागेनैकवस्त्रधारी भवेत् । अथवा सर्वथा शीतापगमे चैकमपि वस्त्रं परिहृत्य अचेल भावरणवस्त्ररहितो भवेत्। केवलं सदोरकमुखवस्त्रिकारजोहरणलज्जावस्त्रोपधिकः सन् विहरेत्। इन सहित होनेका नाम सान्तरोत्तर है । क्षेत्र काल और पुरुषस्वभावकी अपेक्षासे यदि शीतकालकी बाधा आई हुई उसे ज्ञात हो तो वह साधु पूर्वोक्त दो वन्त्र सूतके और १ ऊनका कम्बल, इस प्रकार तीन वस्त्र रख लेवे । जब शीतकी बाधा उसे होवे तब तो यह उन्हें ओढ़ लेवे और यदि शीतबाधा न हो तो वह उन्हें पासमें ही रखे पर वस्त्रोंका त्याग न करे। अथवा वह अवमचेल रहे-हीन जीर्ण वस्त्र रखे । कल्पनीय तीन वस्त्रों में किसी एकके परित्यागसे दो वस्त्र रखे। शीत जैसे२ व्यतीत हो वैसे२ यह भी किसी एक द्वितीय वस्त्रका फिर त्याग करे और एक ही वस्त्र रखे। जब बिलकुल ही शीतकाल निकल जावे तब यह एक भी रखे हुए वस्त्रका परित्याग कर देवे और इस प्रकार यह प्रावरण वस्त्र से रहित हो जावे। पासमें केवल एक धागेसहित मुखवस्त्रिका रजोहरण और लज्जा निवारणार्थ एक पहननेका वस्त्र ही रखे। સૂતરના બે વસ્ત્ર તેમજ ઉત્તર–એક પ્રાવરણરૂપ ઊનની કંબલ, આ સહિત થવાનું નામ સાન્તરોત્તર છે. ક્ષેત્ર કાળ અને પુરૂષસ્વભાવની અપેક્ષાથી જે ઠંડીની બાધા આવેલી જણાય છે તે સાધુ પૂર્વોક્ત બે વસ્ત્ર સુતરનાં અને એક ઉની કમ્બલ, આ પ્રકારે ત્રણ વસ્ત્ર રાખી લે. જ્યારે ઠંડીને ઉપદ્રવ તેને લાગે ત્યારે તે એને ઓઢી લે. ઉપદ્રવ ઓછો થતાં પોતાની પાસે રાખે પણ વસ્ત્રોને ત્યાગ ન કરે. અથવા–તે અવમચેલ રહે-હલકાં જુનાં વસ્ત્ર રાખે, કલ્પનીય ત્રણ વસ્ત્રોમાંથી એકને પરિત્યાગ કરી બે વસ્ત્ર રાખે ઠંડી ઓછી થતાં આ બે વસ્ત્રોમાંથી પણ કઈ એક વસ્ત્ર તજી દે અને એક જ વસ્ત્ર રાખે, જ્યારે સંપૂર્ણ પણે ઠંડી ઓછી થઈ જાય ત્યારે રાખેલા એક વસ્ત્રને પણ તે ત્યાગ કરી દે. આ રીતે તે પ્રાવરણ વસ્ત્રથી રહિત બની જાય. પિતા પાસે ફક્ત દોરા સાથેની એક મુહપત્તી એક રજોહરણ અને લજા સાચવવાના હેતુથી એક પહેરવાનું વસ્ત્ર, આટલું જ રાખે, બાકી કાંઈ નહીં.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. ४
किमर्थ क्रमेणैकैकं वसनं परिहार्यमित्याह-'लाघविक'-मित्यादि, लाघविक' लघो वो लाघवं तद् यस्यास्तीति लाघविकस्तं लाघविकं स्वात्मानम् आगमयन्-सम्पादयन् भिक्षुः क्रमेण वसनं परिहरेत् । यद्वा-लाघविकं-देहोपकरणे कर्मणि च लघुताम् आगमयन् सम्पादयन् स वसनं परिवर्जयेत् । तस्य एतादृशस्य भिक्षोः एवं करणे तपः कायक्लेशरूपम् अभिसमन्वागतं प्राप्तं भवति कायक्लेशस्य तपोभेदत्वात् , तथा हि-"पंचहि ठाणेहिं समणाणं निग्गंथाणं अचेलगत्ते पसत्थे भवइ, तं जहा-अप्पा पडिलेहा १ वेसासिए रूवे, २ तवे अणुमए, ३ लाघवे पसत्थे, ४ विउले इंदियनिग्गहे ॥" छाया-पञ्चभिः स्थानःश्रमणानां निर्ग्रन्थानामचेलकत्वं प्रशस्तं भवति-अल्पा प्रतिलेखना १, वैश्वासिकं रूपं २, तपोऽनुमतं ३, लाघवं प्रशस्तं ४, विपुल इन्द्रियनिग्रहः ५। इति । __ मुनीनां वस्त्रलाघवेन प्रतिलेखनाऽल्पत्वं १ विश्वासपात्रत्वं २ तपःसद्भावः ३ प्रशस्तलाघवं ४ प्रभूततरेन्द्रियनिग्रहत्वं ५ च भवति भावः ॥ मू०२ ॥
यह एकर वस्त्रके परिहारका जो यहां क्रम बतलाया है उसका मतलब केवल इतना ही है कि इन पूर्वाक्त तीन वस्त्रोंके रखनेसे आत्मामें लाघव नहीं आता है, मुनिजन आत्मामें लाघव लानेके ही अभिलाषी होते हैं अतः ज्यों २ इनका परित्याग होगा त्यों २ आत्मामें इनके हटनेसे इन संबंधी भारका भी अभाव हो जायगा। इस आत्मामें एक प्रकारका लाघव नामका गुण प्रकट होगा। इस प्रकारसे रहनेवाले उस पडिमाधारी स्थविरकल्पी भिक्षुके कायक्लेश नामक तप आचरित होता है। कायक्लेश यह बाह्य तपका एक भेद है, जैसे-"पंचहिं ठाणेहिं" इत्यादि, अर्थात्अल्पवस्त्र रखनेसे पांच स्थानोंडारा निर्ग्रन्थ श्रमणोंका अचेलपना प्रशस्त
આ રીતે એક એક વસ્ત્રને ત્યાગ જે રીતે બતાવવામાં આવેલ છે એને મતલબ ફકત એટલે જ છે કે-એ પૂર્વોકત ત્રણ વસ્ત્રો રાખવાથી આત્મામાં લાઘવ નહિ આવે. મુનિજનેને આત્મા સદા સંતોષી અને કોઈ પણ પ્રકારની આકાંક્ષા વગરને હવે જોઈએ, આથી જેમ જેમ ત્યાગ થતો રહે તેમ તેમ આત્મામાં એને દૂર થવાથી એ સંબંધી ભારને પણ અભાવ થાય છે, અને એથી આત્મામાં એક પ્રકારને લાઘવનામને ગુણ પ્રગટ થાય છે, આ પ્રકારથી રહેવાવાળા તે પડિમાધારી વિરકપી ભિક્ષુ કાયકલેશ નામના તપને આચરનારા હોય छ. य श माह तपन से लेह छ.भ.--"पंचहिं ठाणेहिं” छत्यादि. અલ્પ વસ્ત્ર રાખવાથી પાંચ સ્થાને દ્વારા નિર્ગથ શ્રમણોનું અચેલપણું પ્રશસ્ત
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
आचारागसूत्रे स्वमतिपरिकल्पितत्वनिरसनायाह-'जमेयं' इत्यादि,
मूलम्-जमेयं भगवया पवेइयं तमेव अभिसमिच्चा सव्वओ सव्वत्ताए समत्तमेव समभिजाणिज्जा ॥ सू० ३ ॥
छाया—यदेतद् भगवता प्रवेदितं तदेवाभिसमेत्य सर्वतः सर्वात्मतया सम्यक्त्वमेव समभिजानीयात् ॥ मू० ३॥
टीका-'य'-दित्यादि, यत्-पूर्वोक्तं तदेतत्सर्व भगवता महावीरेण प्रवेदित द्वादशपर्षदि प्ररूपितम् , मुनिः तदेव-पूर्वोक्तमेव सर्वतः सर्वप्रकारैः सर्वात्मतया सकलात्मभावेन अभिसमेत्य विचार्य-सम्यक्त्वमेव समभिजानीयात्-आसेवनपरिज्ञया सेवेत । यद्वा-' समत्वमेवे'-तिच्छाया, तेन समत्वमेव-सचेलाऽचेलावस्थयोः समानभावम् समभिजानीयात् ॥ म् , ३ ॥ होता है, वे पांच स्थान ये हैं-१ प्रतिलेखना की अल्पता, २ विश्वासपात्रता, ३तपका सद्भाव, ४प्रशस्तलघुता, ५प्रभूततर इन्द्रियोंकी निग्रहता।मु०२॥
सूत्रकार अपनेकथनमें अपनी मतिद्वारा कल्पितताका निषेध करनेके लिये कहते हैं-'जमेयं ' इत्यादि।
जो कुछ ऊपर कहा गया है वह सब भगवान महावीरद्वारा अपनी बारह प्रकारकी सभाओंमें प्ररूपित हुआ है अतः मुनि इस पूर्वोक्त कथन का सर्व प्रकारसे विचार कर इसे सत्यरूप से ही जाने । अथवा “समत्तमेव" की छाया "समत्वमेव" भी होती है, इसका अर्थ यह है कि पूर्वोक्त कथन भगवान द्वारा ही कथित हुआ है, अतः मुनि सचेल और अचेल इन दोनों अवस्थाओं में समान भावका आसेवनपरिज्ञासे सेवन करे। सू० ३ ।। હોય છે. તે પાંચ સ્થાન આ છે –૧ પ્રતિલેખનાની અલ્પતા, ૨ વિશ્વાસપાત્રતા, ૩ તપને સદુભાવ, ૪ પ્રશસ્તલઘુતા, ૫ પ્રભૂતતર ઈન્દ્રિયની નિગ્રહતા. (સૂ૦૨)
સૂત્રકાર આ કથનમાં પોતાની મતિ-અનુસાર કપિતતાનો નિષેધ કરતાં ४९ -“ जमेय" त्यादि.
જે કાંઈ ઉપર કહેવાઈ ગયું છે એ બધું ભગવાન મહાવીરદ્વારા બાર પ્રકારની સભાઓમાં પ્રરૂપિત થયેલ છે, આથી મુનિ આ પૂર્વોકત કથનને સર્વ प्रारथी विया२ ४१ याने सत्य३५थी तो. अथवा “ समत्तमेव "नी छाय॥ "समत्वमेव" ५ थाय छे मानो अर्थ से , पूर्वात ४थन सावानk જ કહેલ છે આથી મુનિ સચેલ અને અચેલ આ બને અવસ્થામાં સમાન ભાવનું આસેવનપરિજ્ઞાથી સેવન કરે. (સૂ૦૩)
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. ४
शरीरशक्ततया मन्दाध्यवसाये सति किं कर्त्तव्यमिति दर्शयति- 'जस्स
इत्यादि ।
मूलम् - जस्सणं भिक्खुस्स एवं भवइ - पुट्ठो खलु अहमंसि नाल महमंसि सीयफासं अहियासित्तए, से वसुमं सव्वसमन्नागयपन्नाणेणं अप्पाणेणं केइ अकरणयाए आउट्टे तवस्सिनो हु तं सेयं जमेगे विहमाइए तत्थवि तस्स कालपरियार, सेऽवि तत्थ विअंतिकारए, इच्चेयं विमोहायतणं हियं सुहं खमं निस्सेयसं आणुगामियं - तिबेमि ॥ सू० ४ ॥
छाया - यस्य खलु भिक्षोरेवं भवति - स्पृष्टः खल्वहमस्मि नालमहस्मि शीतस्पर्शमध्यासितुम्, सवसुमान् सर्वसमन्वागतप्रज्ञानेनाऽऽत्मना कश्चिदकरणतयाऽऽवृतस्तपस्विनस्तदेव श्रेयो यदेको विहायआदिकं तत्राऽपि तस्य कालपर्यायः, सोऽपि तत्र व्यन्तिकारकः इत्येतद् विमोहायतनं हितं सुखं क्षमं निःश्रेयसमानुगामिकमिति ब्रवीमि ॥ ० ४ ॥
,
टीका – ' यस्ये ' - त्यादि, यस्य पूर्वोक्तस्य भिक्षोः - मुनेः खलु, एवं वक्ष्यमा - णोऽध्यवसायो भवति, तमेवाह - अहं स्पृष्टः = रोगातङ्गैः शीतादिना कामिन्युपसर्गेण वा पीडितोऽस्मि, शीतस्पर्श - शीतजन्यदुःखविशेषं योषिदुपसर्ग भावशीतस्पर्श वा अध्यासितुम् = अधिसोदुमहं नालं न समर्थोऽस्मि । समुत्थिते च कामिन्युपसर्गे प्रतिकारान्तरविधानासमर्थः समय परिपालको मुनिस्तदा किं कुर्यादित्याह - 'सवसु
કર
शरीर अशक्त होनेके कारण यदि अध्यवसायो में मंदता आ जाय तो मोक्षार्थी मुनिको क्या करना चाहिये ? इसे सूत्रकार प्रदर्शित करते है - 'जस्सणं' इत्यादि ।
जिस मुनिके इस प्रकारका वक्ष्यमाण अध्यवसाय होता है कि "मैं रोगोंके आतङ्कसे, शीत आदिके स्पर्शसे, अथवा भावशीत-कामिनीके उपसर्ग - से पीडित हूं, मैं इस शीतजन्य दुःखविशेषको अथवा, भावशीतस्पर्शरूप कामिनीके उपसर्गको सहनेके लिये समर्थ नहीं हूं" उस
શરીર અશક્ત થવાથી જો અધ્યવસાયેામાં મંદતા આવી જાય તે મેક્ષાથી भुनियो शुं खुलेछो? या वात सूत्रार सूत्रद्वारा प्रदर्शित उरे छे- 'जस्सणं त्याहि.
,
જે મુનિમાં આ પ્રકારના વક્ષ્યમાણુ અધ્યવસાય હાય છે કે “હું રાગેાના ઉપદ્રવથી, ઠંડી વગેરેના સ્પર્શથી, અથવા ભાવશીત-કામિનીના ઉપસ—થી પીડિત છું. હું આ ઠંડીના દુઃખ વિશેષને અથવા ભાવશીતસ્પરૂપ કામિનીના ઉપસગ ને સહુન
५७
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५०
____ आचारागसूत्रे मान्' इत्यादि, सः पूर्वोक्तविचारवान् कोऽपि-उपसर्गसहनाक्षमः सर्वसमन्वागतप्रज्ञानेन समुपलब्धहेयोपादेयविशिष्टज्ञानवता, आत्मना=अन्तःकरणेन अकरणतया उपसर्गप्रतीकारस्याकरणप्रतिज्ञया आवृतः व्यवस्थितः वसुमान चारित्रधनो मुनिर्भवति । तादृशः किं कुर्यादित्याह- तपस्विनः' इत्यादि, यत् यस्मिन् काले स्त्री भिक्षार्थमागतं मुनि मोहयितुमुद्यता तं न मुञ्चति, सर्वथोपसर्गयितुमिच्छत्येव तत् =तदा तपस्विनः चिरकालोपार्जितसंयमपर्यायस्य तपोधनस्यापसर्गाभिभवाऽसहिसमय वह मुनि कि जो चारित्रका पालक है एवं कामिनी आदिके उपसर्ग उपस्थित होने पर उसके अन्य प्रतिकार करने में असमर्थ है तोक्या करे? इस का उत्तर देते हुए सूत्रकार कहते हैं कि-वह मुनि जिसके ये पूर्वोक्त विचार हैं अपने अन्तःकरणसे कि जो समुपलब्ध हेय और उपादेयके विशिष्ट ज्ञानसे युक्त है उस आये हुए उपसर्गको अच्छी तरह अकरणपनेसे सहन करे, अर्थात् मेरे ऊपर जो यह उपसर्ग स्त्री आदि द्वारा उपस्थित किया गया है मैं उसके अनुकूल कभी नहीं होऊँगा-विषयादिकों का सेवन इसके साथ कभी नहीं करूँगा चाहे प्राण भले ही निकल जावें, इस प्रकारकी अकरणपरिज्ञासे युक्त होता हुआ अपने चारित्ररूप धन का रक्षक बने। इस प्रकारसे जब उसकी दृढ़ता होगी तो भिक्षाके लिये आये हुए उस मुनिकोमोहित करनेके लिये उद्यत कोई भी स्त्री-कामिनी उसे वश करनेके लिये जब भरपूर चेष्टा करती है, उसके संयमरूपी रत्नको लूटनेके लिये वह कोई भी बनता उपाय नहीं छोड़ती है, अथवा કરવામાં અસમર્થ છું. એ સમયે તે મુનિ કે જે ચારિત્રના પાલક છે અને કામિની આદિના ઉપસર્ગો ઉપસ્થિત થતાં એની સામે પ્રતિકાર કરવામાં અસમર્થ છે તે શું કરે? આને ઉત્તર આપતાં સૂત્રકાર કહે છે કે-એ મુનિ જેના પૂર્વોકત વિચાર છે પિતાના અન્તઃકરણથી કે જે સમુપલબ્ધ હેય અને ઉપાદેયના વિશિષ્ટ જ્ઞાનથી ચકત છે એ આવેલા ઉપસર્ગને સારી રીતે અકરણપણથી સહન કરે, અર્થાત્ મારા ઉપર જે આ ઉપસર્ગ સ્ત્રી આદિ દ્વારા ઉપસ્થિત કરવામાં આવેલ છે હું તેને અનુકૂળ કદી પણ નહીં બનું-વિષયાદિકનું સેવન એની સાથે કદિ નહિ કરું ચાહે મારા પ્રાણ ભલે નિકળી જાય. આ પ્રકારની અકરણ પરિજ્ઞાથી મક્કમ રહી પિતાના ચારિત્રરૂપ ધનના રક્ષક બને, આ પ્રકારે જે એનામાં દઢતા હોય તે ભિક્ષાને માટે આવેલ એ મુનિને મોહિત કરવા તત્પર થયેલ કોઈ પણ સ્ત્રી-કામિની એને વશ કરવા માટે જ્યારે ભરપૂર ચેષ્ટા કરે છે, એના સંયમરૂપી રત્નને લૂંટવા માટે તે કઈ પણ બનતે ઉપાય છેડતી નથી, અથવા કેઈ નિર્લજ્જ
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष. अ.८. उ.४ ष्णोः केनाऽपि जनेन कामिन्या सह गृहे प्रवेश्य कृतनिरोधस्य ततो निःसरणोपायमलभमानस्य शीलभङ्गमनिच्छतो मुनेः, विहायआदिकं वैहायसादिकं मरणं श्रेयः= प्रशस्तमस्ति । इत्थमुपसर्गाभिभवे सति स मुनिर्गले पाशबन्धनं विषभक्षणं जिहाकपणमुपरिष्टात् पतनं वा विधाय प्राणान् परित्यजेतू, न तु चारित्रं खण्डयेदिति परमार्थः। ममौत्सर्गिकैर्भक्तपरिजेङ्गितमरणपादपोपगमनरूपैर्मरणैः शरीरपरित्याग एव कोई निर्लज्ज मनुष्य उस स्त्रीके साथ उस मुनिको कि जिसने बहुत काल संयमपर्यायकी अच्छी तरह कमाई की है, और यही तपरूपी धन ही जिसके पास एक सहारा है, एवं जो उपसर्गजन्य पराभवको सहने में असहिष्णु है उसको उस घरमें प्रवेश करा देता है और बाहिर नहीं निकलने देता है, इस अवस्थामें उस मुनिका कि जिसे वहांसे निकलने का कोई उपाय नहीं सूझ रहा है, और जो अपने शीलके भंगसे डर रहा है, उसके लिये यही कर्तव्य मार्ग है कि वह उस समय वैहायस
आदि मरण अंगीकार करे । अर्थात्-इस प्रकारके उपद्रव आने पर वह मुनि गलेमें फांसी लगा कर, विषका भक्षण कर या जिह्वा को आकर्षित (खींच ) कर अपने प्राणों का विसर्जन कर देवे, यदि कोई उपाय उसे हाथ न आ सके तो वह ऊपरसे गिर कर भी मर जावे पर अपने अमूल्य प्राणप्यारे चारित्रकी चोरी अपनी आंखोंके समक्ष न होने देवे। यह विचार उस समय अवश्य करे कि-मुझे तो उत्सर्ग मार्ग ही अपने प्राणोंसे अधिक प्यारा था, मैं तो वहीं चाहता था कि मेरा मरण મનુષ્ય એ સ્ત્રીની સાથે એ મુનિને કે જેણે ઘણા કાળથી સંયમ પર્યાયની સારી કમાણી કરી છે અને એ જ કપરૂપી ધનને જેની પાસે એક સહારે છે અને જે ઉપસર્ગજન્ય પરાભવને સહેવામાં અસહિષ્ણુ છે એને એ ઘરમાં પ્રવેશ કરાવી દઈ બહાર નિકળવા દેતા નથી. એવી અવસ્થામાં એ મુનિ કે જેને ત્યાંથી નિકળવામાં કેઈ ઉપાય નથી સૂજ અને જે પિતાના શીલના ભંગથી ડરી રહેલ છે, એને માટે એ જ કર્તવ્ય માર્ગ છે કે તે એ સમયે વિહાયસ આદિ મરણ અંગીકાર કરે. અર્થાત-આ પ્રકારને ઉપદ્રવ આવવાથી તે મુનિ ગળામાં ફાંસી લગાવી, વિષનું ભક્ષણ કરી અથવા તે જીભને ખેંચી કાઢી પોતાના પ્રાણનું વિસર્જન કરી દે. જો કોઈ બીજો ઉપાય તેને ન સૂઝે તે ઉપરથી પડીને પણ પ્રાણનું વિસર્જન કરી દે. ગમે તેવી આપત્તિ વચ્ચે પણ પિતાના અમૂલ્ય ચારિત્રની ચોરી પોતાની આંખ સામે ન થવા દે. એ સમયે આ વિચાર તે અવશ્ય કરે કે મને તો ઉત્સર્ગ માર્ગ મારા પ્રાણ કરતાં પણ વધુ ખારે છે.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५२
आचारागसूत्रे श्रेयान् , परन्तु तेषां चिरकालसाध्यतया कालक्षेपासहनयोग्येऽस्मिन्नवसरे न सम्भवोऽस्ति । उपसर्गश्च सोढुमनर्हचारित्रविराधकः समुपस्थितस्तस्मात्साम्प्रतमापवादिकमपि तत्क्षणनिष्पाद्यं वैहायस-गार्द्धपृष्ठाख्यं बालमरणं पण्डितमरणमेवेति भावः। ___ ननु वैहायसगाईपृष्ठादिरूपबालमरणे सत्यनाधिगमस्यागमे दर्शनं यथाभक्तपरिज्ञा, इङ्गितमरण, और पादपोपगमन, इन तीन मरणोंमें से किसी एक मरणकी आराधनासे होता, पर हाय ! मुझ दुर्भागीके लिये यह जीवन का सुवर्ण अवसर देखनेके लिये नहीं मिला। इस प्रकार आत्माकी निंदा करता हुआ वह साधु यह देख कर कि-"इन मरणोंका समय चिरकाल साध्य है, और यह समय अब कालक्षेप करने योग्य नहीं है, इनकी सम्भावना भी यहां कैसे हो सकती है, यह चारित्रविध्वंसक उपद्रव जो दुर्निवार आकर उपस्थित हो गया है इस लिये इस समय यही अपवादमार्गरूप मरण मेरे लिये पंडितमरण है, वैहायस, गाईपृष्ठ आदि मरण बालमरण हैं, परन्तु मेरा काम तो इस समय इनसे ही साध्य होता है अतः इन्हें ही पंडितमरण मान कर मैं अपना काम कर लूं, इसीमें मेरा कल्याण है, वैहायस आदि मरण स्वीकार करे।
शङ्का-वैहायस और गाईपृष्ठरूप बालमरणसे प्राणोंको छोड़नेवालों को अनर्थकी प्राप्ति आगममें बतलाई है, जैसेહું તો એ ચાહું છું કે મારું મરણ ભકતપરિજ્ઞા, ઇંગિત મરણ, અને પાદપેપગમન, આ ત્રણ મરણમાંથી એક મરણની આરાધનાથી થાય, પરંતુ મારા જેવા દુર્ભાગીને માટે જીવનને આ સુવર્ણ અવસર જોવા ન મળે, આ રીતે આત્માની નિંદા કરતાં કરતાં તે સાધુ આ જોઈને-“એ મરણને સમય ચિરકાળસાધ્ય છે, અને આ સમય હવે કાળક્ષેપ કરવા ગ્ય નથી તો એની સંભાવના પણ કેમ થઈ શકે ? આ ચારિત્રને નાશ કરનાર ઉપદ્રવ આવીને પડ્યો છે, એ કારણે મારે માટે આ સમયે અપવાદમાગરૂ૫ મરણ પંડિત મરણ છે. વિહાયસ, ગાદ્ધપૃષ્ઠ વગેરે મરણ બાળ-મરણ છે, મારું કામ તો આ સમયે આથી જ સાધ્ય બને છે. આથી આને જ પંડિતમરણ માનીને હું મારું કામ કરી લઉં. આમાં જ મારું કલ્યાણ છે.” વહાયસ આદિ મરણ સ્વીકાર કરે.
શંકા–વિહાયસ અને ગાદ્ધ પૃષ્ઠરૂપ બાળમરણથી પ્રાણ છોડવાવાળાને અનથની પ્રાપ્તિ થવાનું આગમમાં બતાવેલ છે. જેમ
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ विमोक्ष० अ. ८ उ. ४
४५३ "इच्चेएणं बालमरणेणं मरमाणे जीवे अणतेहिं नेरइयभवग्गहणेहिं अप्पाणं संजोएइ जाव अणाइयं च णं अणदयग्गं चाउरंत संसारकंतारं भुज्जो भुज्जो परियट्टइ" इति । छाया-इत्येतेन बालमरणेन म्रियमाणो जीवो अनन्तै नैरयिकभवग्रहणैरात्मानं संयोजयति यावदनादिकं चानवदग्रं चातुरन्तं संसारकान्तारं भूयो भूयः परिवतते"। इति प्रतिषिद्धत्वेन कथं निन्दितमाचरतीति चेदाह-मैथुनं हि सकलस्याऽप्यधर्मस्य मूलं महादोषपुञ्जभूतम् , तेन च निखिलव्रतभङ्गो भवति, तथा चोक्तं भगवता
"मूलमेयमहम्मस्स महादोससमुस्सयं ।”
तम्हा मेहुणसंसग्गं निग्गंथा वज्जयंति णं" ॥१॥ (इति दशवै० अ० ६, छाया-मूलमेतदधर्मस्य, महादोषसमुच्छ्रयम् ॥
तस्मान्मैथुनसंसर्ग, निर्ग्रन्था वर्जयन्ति तम् ॥१॥ इति । "इच्चेएणं बालमरणेणं मरमाणे जीवे अणंतेहिं णेरइयभवग्गहणेहिं अप्पाणं संजोएइ जाव अणाइयं च णं अणवयग्गं चाउरंतं संसारकंतारं भुज्जो भुज्जो परियइ" इति।।
अर्थात्-इस बालमरणसे मरनेवाला जीव अनन्त वार अपनी आत्माको नरकमें डालता है और वह अनादि अनन्त संसारमें परिभ्रमण करता है, इत्यादि, अतः जब आगममें इसका निषेध है तो वह उस निन्दित बालमरणका आचरण क्यों करता है ? ___ उत्तर-ऐसा नहीं कहना चाहिये, क्यों कि मैथुन सकल अधर्म का मूल है और अनेक दोषोंका पुत्र है । इसके सेवनसे समस्त व्रतोंका भंग होता है। इस प्रकार दशवैकालिकके अध्ययन छठेमें कहा है, जैसे"मूलमेयमहम्मस्म महादोसमुस्सयं" इत्यादि। यह मैथुन कर्म अधर्म
इच्चेएणं बालमरणेणं मरमाणे जीवे अणंतेहिं णेरइभवग्गहणेहिं अप्पाणं संजोएइ जाव अणाइयं च णं अणवयग्गं चाउरंत संसारकतारं भुज्जो भुज्जो परियट्टइ" इति। ' અર્થાત–આ બાલમરણથી મરવાવાળા જીવ અનતવાર પિતાના આત્માને નરકમાં નાખે છે, અને તે અનાદિ અનત સંસારમાં પરિભ્રમણ કર્યા કરે છે. ઈત્યાદિ. આથી આગમમાં એને નિષેધ છે તો પછી આવું બાળમરણનું નિન્દિત આચરણ કેમ કરે છે?
1 ઉત્તર—એવું ન કહેવું જોઈએ. કેમ કે મિથુન સકલ અધર્મનું મૂળ છે અને અનેક દોષોને પંજ છે. એના સેવનથી સમસ્ત વ્રતોને ભંગ થાય છે मा प्रारे शसिना छ । अध्ययनमा ४ छ. सभ-“ मूलमेयमहम्मस्स महादोससमुस्सय" त्यादि में भैथुनम अनुभूभने मातोपानी मा छ,
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
अतस्तत्सेवनापेक्षयाऽऽपवादिकवालमरणमपि पण्डितमरणमेवेत्यस्यात्रैव प्रतिपादितत्वात् । तदेव दर्शयति - ' तत्राऽपी' - त्यादि, तत्राऽपि उपसर्गाभिभवावसरे वैहायस गार्द्धपृष्ठादिमरणेऽपि तस्य समुपस्थितोपसर्गाभिभवस्य मुनेः कालपर्याय एव चिरकालं संयमपरिरक्षणं विदधतो मुनेर्यथा द्वादशवार्षिकसंलेखना विधिना शरीर कृशीकरणपूर्वकाSनशनरूपेण कालपर्यायेण भक्तपरिज्ञादिमरणं गुणाय भवति, तद्वत् तदा तस्य वैहायस - गार्ड पृष्ठमरणमपि गुणायैवेत्याशयः । यः कोऽपि बहुभिरपि कालपर्यायैर्यावन्ति कर्माण्यपनयति तावन्ति च कर्माणि स स्तोके नैव कालेन दूरीका मूल और महादोषों की खान है। ऐसा समझ कर ही निर्ग्रन्थ उसका सेवन नहीं करते हैं ।
४५४
इसलिये उसके सेवनकी अपेक्षा अपवादस्वरूप बाल मरण भी पण्डितमरण ही है, यह बात यहां पर प्रतिपादित की गई है । इसी विषयको सूत्रकार दिखलाते हैं - ' तत्थवि' - इत्यादि, उपसर्गजन्य अभिभवके समय में वैहायस और गार्द्धपृष्ठ आदि बालमरण होने पर भी जैसे चिरकाल तक संयमकी रक्षा करनेवाले मुनिके लिये बारह वर्ष की संलेखनाविधिसे शरीरको कृश करनेपूर्वक अनशनरूप कालपसे भक्तपरिज्ञादि मरण लाभदायक होता है उसी प्रकार उपसर्गजन्य अभिभव जिस मुनिके उपस्थित हो चुका है उस मुनिके लिये वैहायस और गार्द्धपृष्ठ मरण भी लाभदायक होता है। जो कोई भी अवती प्राणी बहुत कालपर्यायों द्वारा जितने कर्मोंका नाश करता है उतने कर्मों का नाश वह मुनि थोडेसे ही कालमें कर देता है। इसी अर्थको प्रकट करते हुए એવુ' સમજીને જ નિન્થ એનુ સેવન કરતા નથી.
આ કારણે એના સેવનની અપેક્ષા અપવાદસ્વરૂપ બાળમરણ પણ પ ંડિતમરણુ જ છે, એ વાત પણ અહિં પ્રતિપાદિત કરવામાં આવી છે. આ વિષયને સૂત્રકાર सतावे छे -' तत्थ वि' इत्यादि.
ઉપસર્ગજન્ય અભિભવના સમયે વૈહાયસ અને ગા પૃષ્ઠ આદિ ખાળમરણ થવાથી પણ જેમ ચિરકાળ સુધી સંચમની રક્ષા કરવાવાળા મુનિને માટે ખાર વર્ષની સલેખનાવિધિથી શરીરને કૃશ-નબળું કરવાની સાથે અનશનરૂપ કાલપર્યાયથી ભકતપરજ્ઞાદિમરણુ લાભદાયક થાય છે એ જ રીતે ઉપસજન્ય અભિભવ જે મુનિના ઉપર આવી પડે છે એ મુનિ માટે પણ વૈહાયસ અને ગાદ્ધ પૃષ્ઠ મરણ પણ લાભદાયક બને છે. જેમ કોઈ અવ્રતી પ્રાણી લાંબા કાળને અંતે કાલપર્યાયોદ્વારા જેટલા કર્મોના નાશ કરી શકે છેએટલા જ કર્મોના નાશ તે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५५
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. ४ करोतीति हृदयम् । तमेवार्थ प्रकटयन्नाह-'सोऽपी-'त्यादि, सोऽपि वैहायसादिकारी ' अपि' शब्देन केवलभक्तपरिज्ञादेरानुपूर्व्या न कारकः, इत्यर्थों द्योत्यते, तत्र वैहायसादिमरणे 'व्यन्तिकारकः ' वि-विशेषेण अन्तिः-व्यन्तिः अन्तक्रिया, तस्याः कारकः व्यन्तिकारकः संसारान्तकारको मुनिर्भवति, अत एव तस्य तदा वैहायसादिमरणमप्यौत्सर्गिकमेवेत्यभिप्रायः। उपसंहरबाह-'इत्येत'-दित्यादि, इति-पूर्वोक्तम् एतत् चैहायसगाईपृष्ठमरणं, विमोहायतनम् वि-विगतो मोहः= अविवेको येषां ते विमोहा-मोहरहिताः महापुरुषास्तेषाम् आयतनं कर्तव्यतया स्थानम् विमोहायतनम् , एवं हितम् इष्टम् कल्याणकारित्वात् , तथा सुखं शिवसुखजनकं कर्मनिर्जरापूर्वकमव्याबाधामन्दानन्दसन्दोहजनकत्वात् , एवं क्षम-समर्थ सूत्रकार 'सोवि' इत्यादि सूत्रांश कहते हैं-यहां ' अपि' शब्द यह प्रकट करता है कि केवल भक्तपरिज्ञा आदिको अनुक्रमसे नहीं करनेवाला भी वह वैहायस आदि मरण प्राप्तकरनेवाला मुनि उस मरणमें भी अन्तक्रिया रूप संसारका अन्त करनेवाला होता है, इसलिये उसका वैहायस आदि मरण भी औत्सर्गिक ही है।
इस विषयका उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि यह वैहायस और गार्द्धपृष्ठ मरण विमोहायतन-जिनका मोह-अविवेक नष्ट हो चुका है ऐसे मोहरहित महापुरुषोंका कर्तव्यरूपसे स्थान-है, यह कल्याणकारी होनेसे हित-इष्ट है, कोकी निर्जरापूर्वक अव्यावाध अमन्द आनंदपरम्पराकाजनक होनेसे वह सुख-सुखस्वरूप है, अर्थात् शिवसुखका भुनि थोड! ४ भ री हे छ. २मा अर्थाने प्र५८ ४२di सूत्रा२ “ सोऽवि" त्याहि सूत्रांश छ-मडिं "अपि'' श६ मे प्रगट ४२ छ मत. પરિજ્ઞા આદિને અનુકમથી ન કરવાવાળા પણ એ હાયસ આદિ મરણ પ્રાપ્ત કરનાર મુનિ એ મરણમાં પણ અન્તક્રિયારૂપ સંસારને અન્ત કરવાવાળા હોય છે. આ કારણ એનું વહાસ આદિ મરણ પણ ઔત્સર્ગિક જ છે.
આ વિષયને ઉપસંહાર કરતાં સૂત્રકાર કહે છે કે આ વૈહાયસ અને ॥ पृष्ठ भ२४ विमोहायतन-मन मोह-मविवे नष्ट थयुस छ, सेवा भोलित भा५३षोनु त व्य३५था स्थान-छ. यो ४क्ष्या डोपाथी हित-ष्ट છે. એ કર્મોની નિર્જરાપૂર્વક અવ્યાબાધ અમંદ આનંદપરંપરાને આપનાર હેવાથી ते सुख-सु५२१३५ छ, अर्थात् शिवसुमना माना२ छ, १०० प्रारे पतीनु
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५६
__आचारागसूत्रे वज्रवत् कर्मविदारणशक्तिमत्त्वात् ,तथा निःश्रेयसं-निःश्रेयसकारकं कर्मापनयनविधायकत्वात् , एवम् आनुगामिकम् आत्मनो जन्ममरणाद्यनन्तदुःखजालमुच्छेद्य मोक्षानुकूलगम नकारक वात् । एतादृशं मरणं तस्य मुनेमङ्गलरूपमेव भवतीति भावः । 'इति ब्रवीमी ' त्यस्यार्थस्तूक्तरीत्या बोध्यः ॥ सू०४ ।।
॥ अष्टमाध्ययनस्य चतुर्थ उद्देशः समासः ॥ ८-४ ॥
देनेवाला है । वज्र जिस प्रकार पर्वतोंको भेद देता है उसी प्रकार यह मरण भी कमेंकि विदारण करने में समर्थ होनेसे क्षम-शक्तिशाली है। तथा कर्मोको आत्मासे भिन्न करानेवाला होनेसे यह निःश्रेयस-मोक्षका कारक है, और आत्माको जन्म मरण आदि अनंत दुःखरूपी पाशका उच्छेदन कर मोक्षकी ओर ले जानेवाला होनेसे आनुगामिक है। ऐसा यह मरण उस मुनिके लिये मङ्गलरूप ही होता है ॥ सू० ४॥
॥आठवें अध्ययनका चतुर्थ उद्देश समाप्त ॥८-४॥
ભેદન કરે છે એ જ રીતે આવું મરણ પણ કર્મોનો નાશ કરવામાં સમર્થ હોવાથી क्षम-शतिमी छ. तथा भनि मामाथी मिन्न ४२ना२ डोपाथी त निःश्रेयस-मोक्ष આપનાર છે. અને આત્માને જન્મ મરણાદિ અનન્ત દુઃખરૂપી ફાંસલાનું છેદન કરી મોક્ષની તરફ લઈ જનારા હોવાથી તે આનુમિ છે. એવું મરણ તે મુનિને भाट भण३५ थाय छे. (सू०४)
આઠમા અધ્યયનનો ચોથે ઉદ્દેશ સમાપ્ત છે ૮-૪ |
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
। अथाष्टमाध्ययनस्य पञ्चम उद्देशः।। अथ चतुर्थो देशकथनानन्तरं सम्पति पञ्चमोद्देशः समारभ्यते । अस्यानन्तरोद्देशेन सहाऽयमभिसम्बन्धः-अनन्तरोद्देशे स्त्रीप्रभृत्युपसर्गाऽभिभवप्राप्तौ वैहायस-गार्द्धपृष्ठादिकं बालमरणं मुनेराचरणीयमित्युक्तम् । इह तु रोगादिना ग्लानिमुपगतो मुनिस्तद्विपरीतं भक्तपरिज्ञाख्यं मरणमङ्गीकुर्यादिति प्रतिपादयन् मुनेग्लानतामुपवर्णयितुं तावत्प्रक्रमते-'जे भिक्खू ' इत्यादि ।
मूलम्-जे भिक्खू दोहिं वत्थेहिं परिसिए पायतइएहि, तस्स णं नो एवं भवइ--तइयं वत्थं जाइस्सामि । से अहेस णिज्जाइं वत्थाई जाइज्जा जाव एवं खुतस्स भिक्खुस्स सामग्गिय। अह पुण एवं जाणिज्जा उवाइकंते खलु हेमंते गिम्हे पडिवण्णे अहापरिजुन्नाइंवत्थाइं परिहविज्जा अदुवा संतस्त्तरे,अदुवा ओम
आठवें अध्ययनका पाँचवाँ उद्देश। चतुर्थ उद्देशके कथन करने बाद अब पंचम उद्देशका कथन प्रारंभ होता है, इसका चतुर्थ उद्देशके साथ यह संबंध है-वहां 'निष्प्रतीकार स्त्री आदि द्वारा कृत उपसर्गसे अभिभव प्राप्त होने पर मुनिको अन्य उपायके अभावसे वैहायस एवं गाईपृष्ठ मरण आदि मरण अङ्गीकार कर लेना चाहिये' यह बात समझाई गई है। इस उद्देशमें “ ग्लानि को प्राप्त हुआ मुनि उससे विपरीत भक्तपरिज्ञा नामक मरण अङ्गीकार करे" इस बिषयका वर्णन किया जायगा, अतः मुनिकी ग्लानताका वर्णन करनेके लिये सूत्रकार कहते हैं-"जे भिक्खू" इत्यादि ।
આઠમાં અધ્યયનને પાંચમે ઉદ્દેશ. ચોથા ઉદ્દેશના કથન બાદ હવે પાંચમા ઉદ્દેશને પ્રારંભ થાય છે. તેને ચેથી ઉશની સાથે એવો સંબંધ છે–ત્યાં નિપ્રતીકાર સ્ત્રી આદિ દ્વારા કરાએલા ઉપસર્ગથી અભિભવ પ્રાપ્ત થતાં મુનિએ અન્ય ઉપાય ન હોવાથી વૈહાયસ અને ગાદ્ધપૃષ્ઠ મરણ આદિ મરણ અંગીકાર કરી લેવું જોઈએ, એ વાત સમજાવવામાં આવેલ છે. આ ઉદેશમાં “ગ્લાનિથી ભરપૂર મુનિ તેનાથી વિપરીત ભક્તપરિજ્ઞા નામના મરણને અંગીકાર કરે” આ વિષયનું વર્ણન કરવામાં આવશે. माथी भुनिनी मानिनु पणन ४२वा माटे सूत्र४२ छ-" जे भिक्खू"त्याहि.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे
४५८ चेले,अदुवा एगसाडे,अदुवा अचेले,लाघवियं आगममाणे तवे से अभिसमन्नागए भवइ। जमेयं भगवया पवेइयं तमेव अभिसमिच्चा सव्वओसव्वत्ताए समत्तमेव समभिजाणिया । जस्स णं भिक्खुस्स एवं भवइ-पुट्ठो अबलो अहमंसि नालमहमंसि गिहतरसंकमणं भिक्खारियगमणाए, से एवं वयंतस्स परो अभिहडं असणं वा४ आहटु दलइज्जा, से पुत्वामेव आलोइज्जा-आउसंतो ! गाहावइ! नो खलु मे कप्पइ अभिहडं असणं वा ४ भुत्तए वा पायए वा, अन्ने वा एयप्पगारे ॥ सू०१॥ ___ छाया-यो भिक्षुाभ्यां वस्त्राभ्यां पर्युषितः पात्रतृतीयाभ्यां, तस्य खलु नो एवं भवति-तृतीयं वस्त्रं याचिष्ये । स यथैषणीयानि वस्त्राणि याचेत यावत्-एवं खलु तस्य भिक्षोः सामग्र्यम् । अथ पुनरेवं जानीयात् उपातिक्रान्तः खलु हेमन्तः, ग्रीष्मः प्रतिपमः, यथापरिजीर्णानि वस्त्राणि परिष्ठापयेत् , अथ वा सान्तरोत्तरः, अथवा अवमचेलः, अथवा एकशाटः, अथवा अचेलः, लाघविकमागमयन् तपस्तस्याभिसमन्वागतं भवति, यदेतद् भगवता प्रवेदितम् तदेवाभिसमेत्य सर्वतः सर्वात्मतया सम्यक्त्वमेव समभिजानीयात् । यस्य खलु भिक्षोरेवं भवति-स्पृष्टोऽबलोऽहमस्मि, नालमहमस्मि गृहान्तरसंक्रमणं भिक्षाचर्यागमनाय, तदेवं वदतः परोऽभिहृतमशनं वा ४ आहृत्य दद्यात् , स पूर्वमेवाऽऽलोचयेत्-आयुष्मन् ! गाथापते ! नो खलु मे कल्पतेऽभिहृतमशनं ४ भोक्तुं वा पातुं वा, अन्यानप्येवंप्रकारान्॥सू०१॥ ___टीका-'यो भिक्षु'-रित्यादि, पूर्वो देशे विकल्पपर्युषितः स्थविरकल्पिको भवेत् , कल्पद्वयपर्युषितो हि नियमतो जिनकल्पिक-परिहारविशुद्धिक-यथालन्दिक __पूर्व-चतुर्थ उद्देशमें यह बतलाया जा चुका है कि स्थविरकल्पी मुनि तीन वस्त्र और एक पात्रसे व्यवस्थित होता है, अर्थात् तीन वस्त्रोको रखनेके कल्पवाला स्थविरकल्पी होगा। यहां दो वस्त्र रखनेका कल्प जो प्रकट किया गया है उससे यह बात मालूम होती है कि दो वस्त्रोंके रखनेका कल्पवाला
_ આગળના ચોથા ઉદેશમાં એવું બતાવવામાં આવેલ છે કે સ્થવિરકલ્પી મુનિ ત્રણ વસ્ત્ર અને એક પાત્રથી વ્યવસ્થિત હોય છે, અર્થાત્ ત્રણ વસ્ત્રો રાખવાના કલ્પવાળા સ્થવિરકલ્પી સાધુ હોય છે. બે વસ્ત્ર રાખવાને કલ્પને પ્રગટ કરેલ છે તેનાથી એ વાત માલુમ થાય છે કે બે વસ્ત્રના રાખવાવાળા સાધુ નિયમથી જનકલ્પી,
श्री आया। सूत्र : 3
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष. अ. ८. उ.५
-प्रतिमापतिपन्नेष्वन्यतमोऽत्र कथितः। द्वाभ्यां वस्त्राभ्यां पर्युषितः, इत्यने नैकः कार्पासिकोऽपर और्णिकः, इति गृह्यते, वस्त्रसामान्यवाचित्वप्रतिपादनात्। 'जे भिक्खू' इत्याधारभ्य 'समत्तमेव समभिजाणिया' इत्यन्तस्य व्याख्या त्वेतदध्ययनस्य चतुर्थों द्देशान्तर्गत-प्रथम-द्वितीय-तृतीय-सूत्रव्याख्यावद्विज्ञेया, नवरमत्र पात्रतृतीयं वस्त्रद्वयं भवतीति, ततोऽधिकं न याचेत । यस्य खलु भिक्षोरेवं भवति-अहं स्पृष्टा= साधु नियमसे जिनकल्पी, परिहारविशुद्धिक, यथालन्दिक एवं प्रतिमाप्रतिपन्न, इन साधुओंमें से कोई एक होगा। "द्वाभ्यां वस्त्राभ्यां पर्युषितः" इस कथनसे यद्यपि सामान्यतया दो वस्त्रोंके ही रखनेका कल्प कथित हुआ है परन्तु उन दो वस्त्रोंमें एक वस्त्र सूत्रका और एक वस्त्र ऊनका बना हुआ कम्बल, ऐसे दो वस्त्र ही परिगणित हुए हैं, अतः वस्त्रसामान्य अर्थका प्रतिपादन करनेवाले इस वस्त्र शब्दसे इन दो वस्त्रोंका ही यहां ग्रहण हुआ है, ऐसा समझना चाहिये । “जे भिक्खू" यहांसे ले कर " समत्तमेव समभिजाणिया" यहां तकके पदोंकी व्याख्या इस अध्ययनके चतुर्थ उद्देशके अन्तर्गत पहिले दूसरे तीसरे सूत्रोंकी व्याख्या जैसी ही समझनी चाहिये। उनमें तीन वस्त्र और एक पात्रको लेकर व्याख्या की गई है यहां पर दो वस्त्र एक पात्रको ले कर व्याख्या होगी, बस उनसे इस सूत्रके पदोंकी व्याख्यामें यही विशेषता है, इस लिये इस व्याख्या के अनुसार मुनि अधिक की याचना न करे।। પરિહારવિશુદ્ધિક, યથાલન્દિક, અને પ્રતિમાપ્રતિપન્ન, એવા સાધુઓમાંથી અહીં કોઈ मेनु ड ४२ छ. “ द्वाभ्यां वस्त्राभ्यां पर्युषितः” ॥ ४थनथी यपि सामान्यतया બે વસ્ત્રને જ રાખવાને કલ્પ કથિત થએલ છે, પરંતુ તે બે વસ્ત્રોમાં એક સુતરનું અને એક વસ્ત્ર ઉનનું બનેલ કમ્બલ, એવાં બે વસ્ત્ર જ પરિણિત થયેલ છે માટે વસ્ત્રસામાન્ય અર્થનું પ્રતિપાદન કરવાવાળા આ વસ્ત્ર શબ્દથી આ બે વસ્ત્રોને જ स्वी४।२ ४२८१ छ, मेj समन . “ जे भिक्खू " माथी as " समत्तमेव समभिजाणिया, सहि सुधीना पहानी व्याय॥ २॥ मध्ययनना ચોથા ઉ દેશના અંતર્ગત પહેલા બીજા અને ત્રીજા સૂત્રની વ્યાખ્યા જેવી જ સમજવી જોઈએ. તેમાં ત્રણ વસ્ત્ર અને એક પાત્રને લઈને વ્યાખ્યા કરવામાં આવેલ છે, અહિં બે વસ્ત્ર અને એક પાત્રને લઈને વ્યાખ્યા થશે. બસ આથી આ સૂત્રના પદની વ્યાખ્યામાં એ જ વિશેષતા છે, તેને માટે આ વ્યાખ્યાનુસાર મુનિ मधिनी यायना न ४२.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६०
आचारागसूत्रे वातादिरोगविशेषैः पीडितः, अबला शक्तिरहितोऽस्मि, अत एव भिक्षाचर्यागमनाय-भिक्षार्थ गृहान्तरसंक्रमणं-गेहाद् गेहान्तरगमनं कर्तुम् अहं नालमस्मि समर्थो नैवास्मोति । तदेवम् इत्येवम् एतादृशवाक्यं वदतः साधोः उपलक्षणाअवदतोऽपि च परम् गाथापतिः प्रकृतिभद्रकः सम्प्रदायानुरक्तो वा अभिहतं-षड्जीवनिकायविराधनासम्पादितम् अशनं चतुर्विधमाहारम् अभिहत्य-स्वगृहादितः समानीय दद्यात् । तद्-गृहस्थोपकल्पितमशनादिकं परिहरता जीवनस्पृहारहितेन ग्लानेनाऽपि मुनिना वीतरागोपदेशमनुगच्छता मरणमपि स्वीकार्य न तु तदशनादिकं ग्राहमित्याशयः ।
उनके बादक पदोंकी व्याख्या इस प्रकार है-जिस भिक्षुके चित्तमें इस प्रकारका विचार आता है कि-" मैं वात आदि रोगविशेषोंसे आक्रान्त हो कर शक्तिरहित हो गया है अतः भिक्षाचर्या निमित्त एक घरसे दूसरे घर जानेकी अब मुझमें शक्ति नहीं रही है" इस प्रकार से कहनेवाले अथवा उपलक्षणसे नहीं कहनेवाले उस साधुके निमित्त कोई गृहस्थ, कि जो प्रकृतिसे भद्र एवं अपने सम्प्रदायमें अनुरक्त है, वह षड्जीवनिकोयकी विराधनासे संपन्न हुए चार प्रकारके आहारको अपने घरसे मुनिके स्थानपर ला कर यदि उन्हें देवे तो गृहस्थद्वारा लाये गये उस आहारादिकको, अपने जीवन में भी स्पृहारहित बना हुआ वह ग्लान साधु न लेवे, और वीतरागके उपदेशका अनुसरण करनेवाला होनेसे वह अपनी मृत्यु तककी भी परवाह न करे। इस अवस्थामें उसकी यदि मृत्यु भी हो जाय तो यह अच्छी, पर उसे अकल्पनीय उस अभ्यात आहारादिकका ग्रहण करना कथमपि ठीक नहीं है । इस लिये जिनक
તેના પછીના પદોની વ્યાખ્યા આ પ્રકારની છે–જે ભિક્ષુના ચિત્તમાં આ પ્રકારનો વિચાર આવે છે કે–“હું વાત આદિ રોગોથી વ્યાકુળ બની શક્તિરહિત બની ગયેલ છું માટે ભિક્ષાચર્યા નિમિત્ત એક ઘરેથી બીજા ઘરે જવાની હવે મારામાં શક્તિ રહી નથી” આ પ્રકારથી કહેવાવાળા અથવા ઉપલક્ષણથી નહીં કહેવાવાળા એ સાધુના નિમિત્ત કોઈ ગૃહસ્થ કે જે પ્રકૃતિથી ભદ્ર અને પિતાના સંપ્રદાયને અનુરાગી છે તે ષડૂજીવનિકાયની વિરાધનાથી સંપન્ન બનેલ ચાર પ્રકારના આહારને પિતાને ઘેરથી મુનિના સ્થાન પર લાવીને તે તેને આપે તે ગૃહસ્થદ્વારા લાવવામાં આવેલ એ આહારાદિકને પોતાના જીવનમાં પણ સ્પૃહારહિત બનેલ ગ્લાન સાધુ ન લે, અને વીતરાગના ઉપદેશનું અનુસરણ કરવાવાળા હોવાથી તે પિતાનું મૃત્યુ સુધીની પરવા પણ ન કરે. આ અવસ્થામાં કદાચ તેનું મૃત્યુ પણ થઈ જાય તો પણ અકલ્પનીય એ અવ્યાહુત આહારાદિકનું ગ્રહણ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ विमोक्ष० अ. ८ उ. ५ तदा मुनिः किं कुर्यादित्याह-'स' इत्यादि-सा-जिनकल्पिकाद्यन्यतमो मुनिः पूर्वमेव= =आहारादिग्रहणात्प्रथममेव आलोचयेत्= अधःकर्मादिदोषदूषिततयाऽभ्याहततया च प्रासुकमप्यशनादिकमेतन्न मम कल्पते, तत्सेवनापेक्षया मरणमेव श्रेयः' इति विचारयेत् , तं गृहपतिं संबोधयेच्च, तद्यथा-हे आयुष्मन् ! गाथापते ! एतदभ्याहृतमशनं चतुर्विधम् सदोषं निर्षि वा यथायोग्यं भोक्तुमुपभोक्तुं वा पातुं वा अन्यानपि अशनाद्यतिरिक्तानपि वस्त्र-पात्रादिकान् एतत्पकारान् अभ्याहृतान् अधःकर्मादिदोषदुष्टान् वा न मम कल्पत इति, इत्येवं दातुमुघतं गृहपतिमनासेवनयाऽऽज्ञापयेत् ॥ मू० १॥ ल्पिक आदि मुनिजनों में से कोई भी मुनिजन क्यों न हो वह आहार आदिके ग्रहणके पहिले ही इस बात की आलोचना करेकि यह “आहार आदि सामग्री आधाकर्मी आदि दोषोंसे दूषित होनेसे, एवं अम्याहृतलाई गई होनेसे प्रासुक होने पर भी मुझे कल्प्य नहीं है, इसके सेवनकी अपेक्षा मरण ही अच्छा है" ऐसा विचार करे। तथा लाकर देनेवाले उस गृहस्थको भी इस प्रकार समझावे कि-" हे आयुष्मन् ! गृहस्थ! यह लाया गया चारों प्रकारका आहार, अथवा यथायोग्य वस्त्र पात्र आदि अन्य वस्तुएं जो इसी प्रकार की हैं चाहे सदोष हों चाहे निर्दोष हों, मेरे भोग उपभोग एवं पानके योग्य नहीं हैं, क्यों कि ये सब आधा कर्मादिदोषोंसे युक्त हैं । आधाकर्मादिदोषविशिष्ट आहारादिक सामग्री साधु को कल्प्य नहीं मानी गई, है इस लिये मैं इन सबका परिहार करता हूं।" सू० १॥ કરવું ઠીક નથી. આમાં જનકલ્પી આદિ મુનિજનેમાંથી કઈ પણ મુનિજન કેમ ન હોય તે આહાર આદિનું ગ્રહણ કરતાં પહેલાં જ આ વાતનો વિચાર કરે કે “આ આહાર આદિ સામગ્રી આઘાકમી આદિ દેથી દૂષિત હોવાથી, અને અભ્યાહુત–લાવવામાં આવેલ હોવાથી પ્રાસુક હોવા છતાં પણ મારા માટે કપ્ય નથી, એના સેવનની અપેક્ષા મરણ જ સારું છે એ વિચાર કરે. અને લાવીને આપનાર એ ગૃહસ્થને પણ આ પ્રકારથી સમજાવે કે-“હે આયુમન ! ગૃહસ્થ ! આ લાવવામાં આવેલ ચારે પ્રકારને આહાર, અથવા યથાયોગ્ય વસ્ત્ર પાત્ર આદિ અન્ય વસ્તુઓ જે એ પ્રકારની છે. ચાહે સદોષ હોય, ચાહે નિર્દોષ હોય, મારા ભોગ ઉપભોગ અને પાનના યોગ્ય નથી કેમ કે એ બધું આધાકર્માદિ દોષોથી ભરેલ છે. આધાકર્માદિષવિશિષ્ટ આહારાદિક સામગ્રી સાધુને માટે કપ્ય માનવામાં આવેલ નથી, આ માટે હું આ બધાને ત્યાગ કરું છું.(સૂ૧)
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६२
किं चान्यदप्याह
'जस्सणं' इत्यादि ।
मूलम् - जस्सणं भिक्खुस्स अयं पगप्पे-अहं च खलु पडिन्नत्तो अपडिन्नत्तेहिं, गिलाणो अगिलाणेहिं अभिकख साहम्मि एहिं करिमाणं वेयावडियं साइज्जिस्सामि, अहं वावि खलु अप्पडिन्नत्तो पडिन्नत्तस्स अगिलाणो गिलाणस्स अभिकंख साहम्मियस्स कुज्जा वेयावडियं करणाए, आहद्दु परिन्नं अणुक्विस्सामि, आहडं व साइज्जिस्सामि ( १ ), आहहु परिन्नं आणक्खिस्सामि आहडं च नो साइज्जिस्सामि ( २ ), आहहु परिन्नं नो आणक्खिस्सामि आहडं च साइज्जिस्सामि ( ३ ), आहहु परिन्नं नो आणक्खिस्सामि आहडं च नो साइज्जि - सामि ( ४ ) । एवं से अहाकिट्टियमेव समभिजाणमाणे संते विरए सुसमाहियलेसे तत्थवि तस्स कालपरियाए से तत्थ विअंतिकारए, इच्छेयं विमोहाययणं हियं सुहं खमं निस्सेयसं आणुगामियं - तिबेमि ॥ सू० २ ॥
छाया -यस्य खलु भिक्षोरयं प्रकल्पः - अहं च खलु प्रतिज्ञप्तोऽप्रतिज्ञप्तैः, ग्लानोऽग्लानैरभिकाङ्क्ष साधर्मिकैः क्रियमाणं वैयावृत्यं स्वादयिष्यामि, अहं चापि खलु अप्रतिज्ञप्तः प्रतिज्ञप्तस्य अग्लानो ग्लानस्य अभिकाय साधर्मिकस्य कुयी वैयावृत्यं करणाय । आहृत्य परिज्ञामन्वेषयिष्यामि, आहृतं च स्वादयिष्यामि १, आहृत्य परिज्ञामन्वेषयिष्यामि आहृतं च नो स्वादयिष्यामि २, आहत्य परिज्ञां नो अन्वेषयिष्यामि आहृतं च स्वादयिष्यामि ३, आहृत्य परिज्ञां नो अन्वेषयिष्यामि आहृतं चनो स्वादयिष्यामि ४, एवं स यथाकीर्तितमेव धर्म समभिजानन् शान्तः विरतः सुसमाहितले श्यस्तत्रापि तस्य कालपर्यायः । स तत्र व्यन्तिकारकः, इत्येतद् विमायतनं हितं सुखं क्षमं निःश्रेयसमानुगमिकमिति ब्रवीमि ॥ सू० २ ||
और भी इसी विषय से संबंधित बात सूत्रकार प्रकट करते हैं'जस्सणं' इत्यादि ।
આ જ વિષયથી સ``ધિત વાત સૂત્રકાર પ્રગટ કરે છે.
६
आचाराङ्गसूत्रे
ખીજી પણ “ जस्स णं " इत्यादि.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. ५
टीका-'यस्ये '-त्यादि, यस्य भिक्षोः परिहारविशुद्धिकस्य यथालन्दिकस्य वा 'खलु' वाक्यालङ्कारे, अयं वक्ष्यमाणः प्रकल्प:-आचारो भवति । तमेव दर्शयति-'अह'-मित्यादि, 'चः' समुच्चये, 'खलु' वाक्यालङ्कारे, अप्रतिज्ञप्तैः= केनाप्यनुक्तैः चैयाकृत्यकरणाय केनाप्यप्रेरितैरित्यर्थः, अग्लानैः समुचितकार्यसहनशीलैः प्रतिज्ञप्ता चयापत्त्यविधानाय प्रोक्तः-'वयं तव समुचितं वैयावृत्त्यं करिष्यामः'इत्यभिहितः वातादिक्षोभेण तपश्चर्यादिना वा ग्लानः अहम् अभिकाझ्य-निर्जरामुदिश्य साधर्मिकैः एककल्पस्थैः संयतैः क्रियमाणं-विधीयमानं वैयावृत्त्यं शुश्रूषादिकं स्वादयिष्यामि-स्वीकरिष्यामि, एतादृशो यस्य भिक्षोः प्रकल्पोऽस्तीति पूर्वेण सम्बन्धः, स भिक्षुस्तादृशं कल्पं परिरक्षन् भक्तपरिज्ञया प्राणांस्त्यजेत् , न पुनरभिग्रहं परिखण्डयेदित्याशयः। पूर्वमितरसार्मिकेण विधीयमानवैयावृत्त्यानुज्ञाऽ
सूत्रकार इस मूत्र में परिहारविशुद्धि संयमवाले साधुका, अथवा यथालन्दिक साधुका आचार कैसा होता है ? इस विषयको प्रदर्शित करते हैं-"वैयावृत्त्य करनेके लिये किसी अन्य साधु द्वारा प्रेरित नहीं किये गये ऐसे अग्लान-समुचित कार्यसंपादन करने में सहनशील संयतोंद्वारा" हम तुम्हारी समुचित वैयावृत्य आदि करेंगे" इस प्रकारसे कहा गया मैं, जो इस समय वातपित्तादिक दोषोंसे या तपश्चर्यासे ग्लान हो रहा हूं, अपने कर्मोकी निर्जरा करनेके उद्देशसे एककल्पस्थ उन साधुओंद्वारा की गई वैयावृत्त्य आदिको स्वीकार कर लूंगा" इस प्रकारका जिस परिहारविशुद्धिका या यथालन्दिक साधुका कल्प होता है वह भिक्षु उस प्रकारके कल्प-आचारकी रक्षा करता हुआ भक्तपरिज्ञानामक मरणद्वारा अपने प्राणोंको छोड़ देवे पर अभिग्रहका खण्डन न करे।
સૂત્રકાર આ સૂત્રમાં પરિહારવિશુદ્ધિ સંયમવાળા સાધુને અથવા યથાલબ્દિક સાધુને આચાર કે હોય છે? આ વિષયને પ્રદર્શિત કરે છે–“વિયાવૃન્ય કરવા માટે કોઈ અન્ય સાધુથી પ્રેરિત ન કરાયેલ એવા અગ્લાન એટલે સમુચિત કાર્ય સંપાદન કરવામાં સહનશીલ સંય દ્વારા “હું તમારી સમુચિત વૈયાવૃત્ય આદિ કરીશ” એ પ્રકારે કહેવાએલ હું જે આ સમયે વાતપિતાદિક દષોથી અથવા તપશ્ચર્યાથી અકળાઈ રહ્યો છું. પોતાના કર્મોની નિર્જરા કરવાના ઉદ્દેશથી એક કલ્પસ્થ સાધુએથી કરવામાં આવેલ વૈયાવૃત્ય આદિને સ્વીકાર કરી લઈશ.” આ પ્રકારનું જેને પરિહારવિશુદ્ધિક અને યથાલબ્દિક સાધુને કહ્યું હોય છે તે ભિક્ષ આ પ્રકારને કલ્પ–આચાર–ની રક્ષા કરીને ભકતપરિજ્ઞા નામનું મરણ સ્વીકારી પિતાને પ્રાણ છોડી દે છે પણ અભિગ્રહનું ખંડન કરતા નથી.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६४
आचारागसूत्रे भिहिता, इदानीं स एवान्यस्य वैयावत्यं विदधातीत्याह-' अह'-मित्यादि, 'चः' समुच्चये 'अपि' शब्दः पुनरर्थे पूर्वस्माद्विशेषप्रदर्शनाय। अहं पुनः खलु अग्लानारोगादिरहितः, अप्रतिज्ञप्तः चैयावृत्त्यकरणाय केनाप्यनुक्तः, प्रतिज्ञप्तस्य कथितस्य ग्लानस्य तपसा वात-शूलरोगादिना वा पीडितस्य साधर्मिकस्य-सदृशकल्पिकस्य साधोः करणाय-उपकारार्थ निर्जरामभिकासय वैयावृत्त्यं कुर्यामिति । एतादृशोमुनिरभिग्रहशिखरिशिखरपरिसरपरिचारी प्रतिज्ञां स्वीकृत्य प्राणान् परिहरेन त्वभिग्रहमित्याशयः । अभिग्रहस्वरूपप्रकटनाय चतुर्भङ्गिकां दर्शयति-'आहटु'-इत्यादि,
पहिले किसी साधर्मी साधुने वैयावृत्त्य करने के लिये अपनी संमति प्रदान की पर वह इस समय स्वयं किसी दूसरे साधुकी वैयावृत्त्य करने में लग गया इसके लिये सूत्रकार " अह"-मित्यादि, सूत्रांश कहते हैं
"मैं रोगादिरहित हूं, वैयावृत्त्य करनेके लिये मुझसे किसीने भी नहीं कहा है, इस लिये पूर्वमें कथित ग्लान साधुकी कि जो इस समय तपस्यासे अथवा वात शुल रोग आदिसे पीडित हो रहा है, अपने उप. कारके लिये कर्मोंकी निर्जराकी चाहनाके उद्देशको ले कर वैयावृत्त्य कर द्" इस प्रकारकी भावनावाला मुनि कि जो अभिग्रहरूपी पर्वतके शिखर के प्रदेश तक पहुंच चुका है, अभिग्रह स्वीकार कर प्राणोंको छोड़ देवे पर अपने अभिग्रहको न छोडे ।
सूत्रकार अभिग्रहके स्वरूपको प्रकट करनेके लिये चार भंगोंका प्रदशन करते हैं-“आहहु "इत्यादि,
પહેલાં કેઈ સાધમ સાધુએ વૈયાવૃત્ય કરવા માટે પિતાની સંમતિ આપી પણ તે આ સમય કે બીજા સાધુની વૈયાવૃત્ય કરવામાં લાગી ગયા, આને भाट सूत्र४२ “ अह" त्याहि सूत्रांश ४ छे--
હું રેગાદિકથી રહિત છું. વૈયાવૃત્ય કરવા માટે મને કોઈએ કહેલ નથી આ માટે પૂર્વમાં કહેવાએલ ગ્લાન સાધુની કે જે આ સમય તપસ્યાથી અથવા વાત શૂળ આદિ રોગથી પીડિત છે, પિતાના ઉપકારને માટે કર્મોની નિર્જરાની ચાહનાને ઉદ્દેશ લઈને વૈયાવૃત્ય કરી આપું” આ પ્રકારની ભાવના વાળ મુનિ કે જે અભિગ્રહરૂપી પર્વતના શિખરના પ્રદેશ સુધી પહોંચેલ છે અભિડ સ્વીકારીને પ્રાણને છોડી દે, પણ અભિગ્રહ ન છેડે.
સૂત્રકાર અભિગ્રહના સ્વરૂપને પ્રગટ કરવા માટે ચાર ભંગોનું પ્રદર્શન કરે छे-" आहटु "त्या.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८ उ. ५
४६५
कश्चिदेकः परिज्ञां= वक्ष्यमाणामभिग्रहरूपाम् आहत्य = आदाय निश्चिनोति अहं ग्लानस्यापरस्य भिक्षोः साधर्मिकस्याशनादिकम् अन्वेषयिष्यामि, वैयावृत्त्यं च करिष्यामि, एवं परेण साधर्मिकेण मुनिना आहृतम् आनीतमशनादिकं स्वादयिष्यामि ग्रहीव्यामि । इति प्रथमो भङ्गः (१) ।
अपरः कश्विदेवं प्रतिजानीते- 'अहं साधर्मिकार्थमशनादिकम् अन्वेषयिष्यामि= आनेष्यामि, तथा परेण आहृतम् = आनीतं च नो स्वादयिष्यामि = नो ग्रहीष्यामि । इति द्वितीयो भङ्गः (२) ।
तथाऽन्य एवं अभिग्रहं करोति - ' अहं परार्थमाहारादिकं नो अन्वेषयिष्यामि= नाsssये किन्तु इतरेणाऽऽहृतं स्वादयिष्यामि ' । इति तृतीयो भङ्गः (३) ।
कोई मुनि इस प्रकारका अभिग्रह लेते हैं कि- मैं किसी ग्लान मुनिके लिये अथवा साधर्मिक भिक्षुके लिये आहार पानी आदि ला दिया करूँगा और उनकी वैयावृत्य भी कर दिया करूंगा, तथा दूसरे साधर्मी मुनिद्वारा लाये गये आहारादिकका मैं स्वयं भी ग्रहण करूंगा । यह प्रथम भंग है | १॥
दूसरा कोई ऐसा अभिग्रह करता है कि- मैं साधर्मिक साधुके लिये आहारादिक ला तो दिया करूंगा पर दूसरे कोईके द्वारा लाये गये आहारादिकका में सेवन नहीं करूंगा। यह द्वितीय भंग है । २ ।
कोई दूसरा ऐसा अभिग्रह करता है कि मैं दूसरोंके लिये आहारादिक नहीं लाऊंगा पर दूसरा कोई मुझे ला देगा तो मैं उसका सेवन करूंगा । यह तीसरा भंग है । ३।
कोई २ ऐसा अभिग्रह करते हैं कि मैं न तो दूसरों के लिये आहा
કોઈ મુનિ આ પ્રકારનો અભિગ્રહ લે છે કે હું કોઇ ગ્લાન મુનિ માટે અથવા સાધર્મિક ભિક્ષુ માટે આહાર પાણી આદિ લાવી આપીશ અને તેની સેવા ચાકરી પણ કરીશ, તથા બીજા સાધી મુનિ મારફત લાવેલ આહારાક્રિકનું હું ગ્રહણ उरीश. या प्रथम लंग छे. (१)
બીજા કોઇ એવા અભિગ્રહ કરે છે કે હું સાધી સાધુ માટે આહારાદિક લાવી આપીશ પણ બીજા કોઈની મારફત લાવેલા આહારાદિકનુ હું સેવન નહીં કરૂં. माजीले लंग छे. (२)
2
કાઈ એવા અભિગ્રહ કરે છે કે હું બીજાઓ માટે આહારાદિક નહીં લાવું પણ બીજા કેાઈ લાવશે તેા હું તેનુ સેવન કરીશ. આ ત્રીજો ભંગ છે. (૩) કોઇ કાઈ એવો અભિગ્રહ કરે છે કે હું બીજાને માટે આહારાદિક
५९
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
अपरश्चैतादृशमभिग्रहं करोति -- ' अहं परार्थमशनादिकं नान्वेषयिष्यामि, परेणाssaतमपि नो स्वादयिष्यामि । इति चतुर्थो भङ्गः (४) ।
इति बहुविधमभिग्रह स्वीकृत्य ग्लायमानोऽपि जीवितं परिजान पुनरभिग्रहं त्यजेदिति परमार्थः । तमेवार्थमुपसंहरन्नाह - ' एव - मित्यादि, सः = अनगारः परिज्ञाततत्त्वः एवं पूर्वोक्तं यथाकीर्तितमेव = यथोक्तमेव धर्मम् = अभिग्रहस्वीकरणरूपं समभिजानन्=आ सेवनपरिज्ञयाऽऽ सेवमानः, शान्तः कषायोपशमेन । यद्वा- 'श्रान्तः ' इतिच्छाया, श्रान्तः = निरन्तरसंसार परिभ्रमणात् श्रमयुक्तः, विरतः = सर्वसमारम्भादुपरतः, सुसमाहृतलेश्य:- सुसमाहृताः सम्यगुरूपेण गृहीताः लेश्याः = अन्तःकरणवृत्तयो येन सः । यद्वा-सुसमाहृता - सम्यक् सङ्कोचिता लेश्या = तेजोलेश्या येन स रादिक ला कर दूंगा और न दूसरों से लाये हुए आहारादिकका मैं उपभोग ही करूंगा । यह चतुर्थ भंग है । ४।
इस तरह अनेक प्रकारकी प्रतिज्ञाको स्वीकार करके, ग्लायमान भी मुनि अपने जीवनको छोड़ देवे पर अभिग्रहका भंग न करे । इसी अर्थका उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते हैं-'एव' - मित्यादि, वह तत्त्वोंका ज्ञाता अनगार अभिग्रहका स्वीकार करना और उसका आसेवनपरिज्ञासे पूर्णरूपसे सेवन-निर्वाह करना, इस रूप धर्मको जानता हुआ भक्तप्रत्याख्यान नामक मरण स्वीकार करे । “शान्तः, विरतः, सुसमाहृतलेश्यः " ये सब अनगारके विशेषण हैं। इनका अर्थ इस प्रकार है- यह अनगार कषायोंके उपशम होने से शान्त, सर्व प्रकारके समारंभोंसे उपरत होनेसे विरत और अन्तःकरणकी वृत्तियोंको अच्छी तरह निगृहीत करनेसे सुનહિ લાવી આપું અને બીજાએથી લાવેલા આહારાદિકના પણ હું ઉપયેગ नहि ई. या योथेो जंग छे. (४)
આવી રીતે અનેક પ્રકારના અભિગ્રહો સ્વીકાર કરીને ગ્લાન મુનિ પણ પોતાના જીવનને છેડી દે પણ અભિગ્રહના ભંગ ન કરે. આ અના उपसंहार उरीने सूत्रअर उडे छे' एवं ' इत्याहि ते तत्त्वाना लगुनार अनगारे અભિગ્રહના સ્વીકાર કરવા અને તેનું આસેવનપ્રરજ્ઞાથી પૂર્ણ રૂપથી સેવન–નિર્વાહ કરવા, આ રૂપથી ધર્મ જાણીને ભકતપ્રત્યાખ્યાન નામનું મરણુ સ્વીકારે.
66
शान्तः, विरतः, सुसमाहूतलेश्यः " આ સઘળાં અનગારનાં વિશેષણ છે એના અર્થ આ પ્રકારે છે–તે અનગાર કષાયાના ઉપશમ થવાથી શાન્ત, સર્વ પ્રકારના સમારંભેાથી ઉપરત હોવાથીવિરત અને અન્તઃકરણની વૃત્તિઓને સારી રીતે निगृहीत अश्वाथी सुसमाहृतयेश्यावाणा उडेवाय छे. " संते” प्रहृतनी संस्कृत
સર
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६७
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. ५ सुसमाहृतलेश्यः । प्रथमस्वीकृताभिग्रहपरिपालनाक्षमो रोगेण तपसा वा ग्लानः सन् अभिग्रहमपरित्यजन् भक्तप्रत्याख्यानेन शरीरं त्यजेदिति तात्पर्यम् ।
तत्रापि मरणकालपर्याय एव-सम्पादितशिष्यगणस्य संलेखना-जोषणाजुष्टदेहस्य यो मृत्योरवसरः स एव ग्लानावसरेऽपि कालपर्याय एव, कर्मनिर्जरणस्याऽसमाहृतलेश्यावाला कहलाता है 'संते' प्राकृतकी संस्कृत छाया 'शान्त' मानकर अर्थ ऊपर बतलाया जा चुका है । जब इसकी छाया "श्रान्त" ऐसी मानी जायगी तब इसका अर्थ इस प्रकारसे होगा कि वह "संसार में परिभ्रमण करते २ श्रमयुक्त हुआ है, इसी लिये सर्वसमारम्भोंसे यह विरत-उपरत हुआ है। "सुसमाहृतलेश्यः" का यह भी दूसरे प्रकारसे अर्थ निकलता है कि-जिसने अच्छी तरहसे तेजोलेल्या संकुचित की है, ऐसा वह अनगार होता है।
तात्पर्य कहनेका यह है कि-जिसने पहिले पूर्वोक्त अभिग्रह स्वीकृत किये हैं पर रोग या तपसे जो ग्लान अवस्थायुक्त बन रहा है इस लिये स्वीकृत अभिग्रहोंके पालन करने में असमर्थ हो रहा है, तो भी स्वीकृत अभिग्रहवाले साधुका यह कर्तव्य है कि वह अपने गृहीत अभिग्रहका परिहार न कर भक्तप्रत्याख्यानद्वारा शरीरका परित्याग कर दे, यह मरण कालपर्याय ही है । जिसका शिष्यमण्डल तय्यार हो चुका है, ऐसे संलेखनाके सेवनसे युक्त देहवाले साधुकी मृत्युका जो अवसर है यह छाया शान्त भानी A S५२ मतापामा मा छे न्यारे तेनी छाया "श्रान्त' એવી માનવામાં આવશે ત્યારે તેને અર્થ આ પ્રકારે થશે કે તે સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતાં શ્રમયુકત થયેલ છે. આ માટે સર્વસમારંભેથી તે વિરત-નિવૃત્ત છે "सुसमाहृतलेश्यः" । सवा ५ मीत २ अर्थ नी छे ये सारी રીતે તેજલેશ્યા સંકુચિત કરેલી છે એવા તે અનગાર હોય છે.
તાત્પર્ય કહેવાનું એ છે કે-જેણે પહેલાં પૂર્વોક્ત અભિગ્રહો સ્વીકારેલા છે પરંતુ રોગ અને તપથી જે ગ્લાન અવસ્થામાં આવી ગએલ છે. એ કારણે સ્વીકારેલ અભિગ્રહોનું પાલન કરવામાં અસમર્થ બની રહેલ છે, તે પણ જેણે અભિગ્રહો સ્વીકાર્યા છે તેવા સાધુનું એ કર્તવ્ય છે કે તેણે સ્વીકારેલ અભિગ્રહોને ત્યાગ ન કરી ભક્તપ્રત્યાખ્યાન દ્વારા શરીરને ત્યાગ કરે. આ મરણ પણ કાલપર્યાય જ છે. જેનું શિષ્યમંડળ તૈયાર થઈ ગયેલ છે એવા સંલેખનાના સેવનથી યુક્ત દેહવાળા સાધુના મૃત્યુનો જે અવસર છે તે જ પ્લાનના અવસરમાં,
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६८
आचाराङ्गसूत्रे
त्रापि समानत्वादित्याशयः । अत एव स तादृशो मुनिरनशनकरणे व्यन्तिकारकः= कर्मनाशकारको भवति । तदेवमुपसंहरति-' इत्येत' - दिस्यादि इत्येतद्-ग्लानस्य भक्तमयाख्यानेन शरीरत्यागस्तद् विमोहायतनं हितं सुखं क्षमं निःश्रेयसमानुगामिकं भवति । एतेषां पदानां व्याख्याऽनन्तरोद्देशसमाप्तौ प्रोक्ता । ' इति ब्रवीमी'त्यस्यार्थस्तूक्त एवेति ।। सू० २ ॥
॥ अष्टमाध्ययनस्य पञ्चम उदेशः समाप्तः ।। ८-५ ।।
ही ग्लान के अवसर में भी कालपर्याय ही है, क्यों कि यहां भी कर्मोंकी निर्जराकी समानता है । इसीलिये ऐसा मुनि अनशन करके भक्तप्रत्याख्यान से मरण करने पर कर्मका नाश करनेवाला होता है अतः भक्तप्रत्याख्यानपूर्वक शरीरका त्याग करना, ग्लान मुनिके लिये विमोहाय - तन, हितस्वरूप, सुखस्वरूप, क्षमस्वरूप, निश्रेयसरूप, एवं अनुगामिक रूप होता है । इन पदोंकी व्याख्या इसी अध्ययनके चतुर्थ उद्देशकी समाप्तिमें कह दी गई है || सू०२ ||
॥ आठवें अध्ययनका पांचवां उद्देश समाप्त ॥ ८-५ ॥
-DES
પણ કાલપર્યાય જ છે, કેમ કે અહીં પણ કર્મીની નિર્જરાની સમાનતા છે, આ માટે એવા મુનિ અનશન કરીને ભક્તપ્રત્યાખ્યાનથી મરણુ લાવવાથી કર્મોનો નાશ કરવાવાળા થાય છે, માટે ભક્તપ્રત્યાખ્યાનપૂર્વક શરીરના ત્યાગ કરવા ગ્લાન મુનિ માટે વિમોહાયતન, હિતસ્વરૂપ, સુખસ્વરૂપ, ક્ષમસ્વરૂપ, નિશ્રેયસરૂપ, અને આનુગામિકરૂપ બને છે. આ પદોની વ્યાખ્યા આ અધ્યયનના ઉદ્દેશની समाप्तिभां अहेवायेस छे. (सू०२)
આઠમા અધ્યયનના પાંચમા ઉદ્દેશ સમાસ ૫૮–પા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
। अथाष्टमाध्ययनस्य षष्ठ उद्देशः ।
पञ्चमोद्देशकथननान्तरमधुना षष्ठः प्रारभ्यते । अस्य च पूर्वी देशेन सहायमभिसम्बन्धः-पूर्वोद्देशे ग्लानस्य भक्तमत्याख्यानमरणमभिहितम् ; अत्र च धृति- संहननादिलयुक्त एकत्वभावनां भावयन् इङ्गितमरणं विदधीतेति वक्तव्यमस्ति तत्प्रसङ्गेन पूर्वं तस्य वस्त्रपरित्यागं दर्शयति- ' जे भिक्खू' इत्यादि ।
मूलम् - जे भिक्खू एगेण वत्थेण परिवुसिए पायबिइएण, तस्स णं नो एवं भवइ - बिइयं वत्थं जाइस्सामि । से अहे सणजं वत्थं जाएजा अहापरिग्गहियं वत्थं धारिजा जाव गिम्हे पडिवन्ने अहापरिजुन्नं वत्थं परिहविज्जा, अदुवा एगसाडे अदुवा अचेले लाघवियं आगममाणे, तवे से अभिसमन्नागए भवइ, जयं भगवया पवेइयं तमेव अभिसमेच्चा सव्वओ सव्वत्ताए समत्तमेव समभिजाणिया ॥ सू० १ ॥
छाया -यो भिक्षुरेकेन वस्त्रेण पर्युषितः पात्रद्वितीयेन, तस्य खलु नो एवं भवति द्वितीयं वस्त्रं याचिष्ये, स यथेषणीयं वस्त्रं याचेत, यथापरिगृहीतं वस्त्रं धारयेद् यावद् ग्रीष्मः ॥ आठवें अध्ययनका छट्टा उद्देश ॥
पञ्चम उद्देशके कहने के बाद अब षष्ठ उद्देशका कथन प्रारम्भ होता है । इस उद्देशका पूर्व उद्देश के साथ इस प्रकार से संबंध है - वहां ग्लान मुनिके लिये भक्तप्रत्याख्यानमरण धारण करना कहा है । इस उद्देश में धृति, संहनन आदि बलविशिष्ट मुनि एकस्वभावनाको भाता हुआ इङ्गितमरण करे, यह कहा जायगा, इसलिये उसीके प्रसंगसे पहिले उसके वस्त्रोंका परित्याग सूत्रकार प्रदर्शित करते हैं-" जे भिक्खू " इत्यादि ।
આઠમા અધ્યયનના છઠ્ઠા ઉદ્દેશ.
પાંચમો ઉદ્દેશ કહેવાયા બાદ હવે છઠ્ઠો ઉદ્દેશ શરૂ થાય છે. આ ઉદ્દેશમાં આગળના ઉદ્દેશની સાથે આ પ્રકારથી સંબંધ છે ત્યાં ગ્લાન મુનિ માટે ભક્તપ્રત્યાખ્યાન મરણુ ધારણ કરવા કહ્યું છે, આ ઉદ્દેશમાં ધૃતિ, સ’હનન, આદિ ખળવિશિષ્ટ મુનિ એકત્વભાવનાને ભાષીને ઇંગિત મરણ કરે, એમ કહેવામાં આવશે. આ માટે તેના પ્રસંગથી પહેલાં તેના વસ્ત્રાના પરિત્યાગ સૂત્રકાર પ્રદર્શિત કરે છે " जे भिक्खू " त्याहि.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७०
आचाराङ्गस्ने प्रतिपन्नः, यथापरिजीर्ण वस्त्रं परिष्ठापयेत् , अथवा एकशाटः, अथवा अचेलो लाघविकमागमयन् , तपस्तस्य अभिसमन्वागतं भवति, यदेतद् भगवता प्रवेदितं तदेवाभिसमेत्य सर्वतः सर्वात्मतया सम्यक्त्वमेव समभिजानीयात् ।। सू०१॥ ___टीका-'यो भिक्षु'-रित्यादि, स्पष्टार्थमेतत्सूत्रम्, विशेषस्त्वयम्-अत्र ' पात्रद्वितीयेनैकेन वस्त्रेण' इति व्याख्येयम् ।।मू०१॥
अभिग्रहविशेषेण पात्रद्वितीयं वस्त्रमेकं दधतो भिक्षोः सपदि मोक्षपथमारुरुक्षोः परिकर्मितमतेलघुकर्मत्वादेकत्वभावनाऽध्यवसायमाह-' जस्स णं' इत्यादि
इस सूत्र में साधुके लिये एक वस्त्र और एक पात्र रखनेका कल्प प्रदशित किया गया है अतः एक वस्त्र और एक पात्र रखते हुए किसी भी समय ऐसी इच्छा न करे कि मैं दूसरे वस्त्र या पात्रकी याचना करूं। वह मुनि यथायोग्य एषणीय वस्त्रकी ही याचना करे और जिस प्रकारका मिल जाय वही धारण करे । ग्रीष्म ऋतु आने पर वह एक वस्त्र रखना चाहे तो रखें, अथवा जीर्ण हो जाने पर उस जीर्ण वस्त्रका त्याग करके अचेल बन जावे, और जिस प्रकार भगवानने आगममें कहा उसी प्रकार संयमाचरण करता हुवा मुनि समभावसे विचरें ॥ सू०॥१॥
अभिग्रहविशेषसे एक पात्र और एक वस्त्रको रखनेवाला भिक्षु जो कि शीघ्र मोक्षके पथ पर आरूढ़ होनेका अभिलाषी बना हुआ है, तथा परिकर्मितमतिवाला है, लघुकर्मी होनेसे उसके एकत्वभावनाका अध्यय. साय होता है। इस लिये एकत्वभावनाके अध्यवसायका कथन करते हैं-"जस्स णं भिक्खुस्स” इत्यादि ।
આ સૂત્રમાં સાધુ માટે એક વસ્ત્ર અને એક પાત્ર રાખવાને કહ્યું પ્રદર્શિત કરેલ છે, જેથી એક વસ્ત્ર અને એક પાત્ર રાખીને કોઈ પણ વખત એવી ઈચ્છા ન કરે કે હું બીજા વસ્ત્ર અને પાત્રની યાચના કરૂં. તે મુનિ યથાગ્ય એષણીક વસ્ત્રની જ યાચના કરે, અને જેવા પ્રકારનાં મળી જાય તે ધારણ કરે, ગ્રીષ્મ ઋતુ આવવાથી તે એક વસ્ત્ર રાખવા ચાહે તે રાખે અથવા જીર્ણ થઈ જવાથી તે જીર્ણ વસ્ત્રને ત્યાગ કરીને અચેલ બની જાય, અને જે પ્રકારે ભગવાને આગમમાં કહ્યું તેવા પ્રકારે સંયમાચરણ કરીને મુનિ समलावधी वियरे. (सू०१)
અભિગ્રહવિશેષથી એક પાત્ર અને એક વસ્ત્રને રાખવાવાળા ભિક્ષુ કે જે શીઘ મોક્ષના માર્ગ પર આરૂઢ હોવાના અભિલાષી બનેલ છે, તથા પરિકર્ષિત મતિવાળા છે. લઘુકમી હોવાથી તેને એકત્વભાવનાની અધ્યવસાય થાય છે તેથી मेवानाना मध्यवसायनु ४थन ४२ छ–“ जस्स ण भिक्खुस्स” त्याह.
श्री. सायासूत्र : 3
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० भ. ८. उ. ६
४७१
मूलम् - जस्स णं भिक्खुस्स एवं भवइ - एगे अहमंसि, न मे अस्थि कोइ, न चाहमवि कस्सवि, एवं से एगागिणमेव अप्पाणं समभिजाणिज्जा, लाघवियं आगममाणे तवे से अभिसमन्नागए भवइ जाव समभिजाणिया ॥ सू० २ ॥
छाया - यस्य खलु भिक्षोरेवं भवति - एकोऽहमस्मि, न मेऽस्ति कोऽपि, न चाहमपि कस्यापि, एवमसौ एकाकिनमेवात्मानं समभिजानीयात् लाघविकमागमयन्, तपस्तस्याभिसमन्वागतं भवति यावत् समभिजानीयात् ॥ ०२ ॥
"
टीका- 'यस्ये ' - त्यादि, यस्य भिक्षोचेतसि एवं वक्ष्यमाणं भवति, तदेव दर्शयति- ' अह' - मित्यादि - अहम् एकोऽस्मि, न मेऽस्ति कोऽपीतरः सहायकः, न चाहमपि कस्य चिदपि परस्य दुःखविमोचने सहायकोऽस्मि, सर्वेऽपि स्वकृतकर्मफलभोक्तारः सन्त्यतो न कोऽपि मम सहायकः, नाप्यहं कस्यापि साहाय्यं कर्तुमर्होऽस्मीति परमार्थः, अतो योऽर्थः सम्पन्नस्तमाह-- 'एव' मित्यादि, एवं - पूर्वोक्तप्रकारेण स्वस्य सहायकासम्भवात् साहाय्यकरणासम्भवाच्चेत्यादिरूपेण असौ मुनिः आत्मानं निजात्मानम्, एकाकिनमेव सहायरहितमेव समभिजानीयात्,
जिस भिक्षुके चित्तमें इस प्रकारका विचार होता है कि- "मैं एक हूं, यहां मेरा दूसरा कोई सहायक नहीं है, मैं भी किसी दूसरेके दुःखोंको दूर करने में सहायक नहीं हो सकता हूं, जितने भी प्राणी हैं वे सब अपने२ किये हुए कर्मों के फलको भोगते हैं, इस लिये मैं उन्हें इस कर्मके फलके भोग में थोडी भी सहायता करनेवाला नहीं हो सकता हूं और न दूसरे भी मुझे इस विषयमें सहायता प्रदान करनेवाले हो सकते हैं, इस प्रकार न कोई अपना सहायक है और न मैं दूसरोंका ही सहायक हू" ऐसा विचार कर यह मुनि अपनी आत्माको सहायरहित ही मानता है, इसका यह प्रभाव होता है
જે ભિક્ષુના ચિત્તમાં એવા પ્રકારના વિચાર હોય છે કે-“હું એક છું, અહિં મારા બીજો કોઈ સહાયક નથી, હું પણુ કોઈ બીજાના દુ:ખોને દૂર કરવામાં સહાયક બની શકતા નથી, જેટલા પ્રાણી છે તે બધા પોતપેાતાનાં કરેલા કર્મોના ફળને ભાગવે છે, આ માટે તેમને એ કના ફળને ભોગવવામાં થેાડી પણ સહાયતા કરવાવાળો થઈ શકતા નથી, અને મને પણ બીજા આ વિષયમાં સહાયતા કરવાવાળા અની શકતા નથી. પ્રકારે કોઈ મારી સહાયક નથી અને હું પણુ ખીજાના સહાયક બની શકતા નથી.” એવા વિચાર કરી એ મુનિ પેાતાના આત્માને સહાયરહિત જ માને છે. એના એ પ્રભાવ હોય છે કે તે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७२
आचाराङ्गसूत्रे 'नरकनिगोदादिदुःखपारावारमज्जदात्मसन्तारणे स्वात्मानं विना कोऽपि न कर्णधारः' इत्यवधार्य सम्प्राप्त रोगशोकादिकं सन्तापकारकमितरकृतत्राणशरणस्पृहारहितो-'मत्कृतत्वेन मयैवोपभोक्तव्य'-मिति निश्चिन्वानः सर्व सहेतैवेति भावः । कुतो दुःखादिकं सोढव्यमित्याह-'लाघविक '-मित्यादि, अयं सूत्रभाग एतस्यैवाध्ययनस्य चतुर्थों देशे व्याख्यातः । इत्यलम् । मूत्रमिदं बहुषु पुस्तकेष्वनुपलब्धमपि क्वचिदुपलब्धतया व्याख्यातमिति विभावनीयम् ॥सू० २॥
अस्थाध्ययनस्य द्वितीयोद्देशे उद्गमोत्पादनैषणाऽभिहिता, पञ्चमोद्देशे च ग्रहणैपणा कथिता, साम्प्रतं ग्रासैषणामुपदर्शयितुमाह-' से भिक्खू ' इत्यादि। कि इस मुनिके चित्तमें यह दृढ़ धारणा हो जाती है कि " नरक और निगोदादिकोंके दुःखरूपी समुद्रमें डूबते हुए मेरे आत्माको वहांसे पार लगानेवाला यदि कोई है तो वह अपनी आत्मा ही है-इसके अतिरिक्त और कोई नहीं।" इस प्रकारकी धारणासे प्राप्त हुए सन्तापकारी रोग और शोक आदिमें अपने लिये दूसरोंसे की जानेवाली रक्षा एवं शरणकी स्पृहासे रहित हो जाते हैं, और इस निश्चयसे कि यह सब मेरे द्वारा ही किया गयाहै अतः मुझे ही भोगना चाहिये इस प्रकार सोच कर सब कुछ सहन करता है। दुःखादिकोंके सहनेसे लाभ क्या होता है ? तथा यह दुःखादिक सहन क्यों करता हैं ? इसका उत्तर सूत्रकारने "लाघवियं
आगममाणे" से लेकर “समभिजाणिया" यहां तकके पदों द्वारा दिया है। इन समस्त पदों का स्पष्ट रूपसे अर्थ इसी अध्ययनके चतुर्थ उद्देशमें लिखा जा चुका है। सू०२॥
મુનિના ચિત્તમાં એવી દઢ ધારણું બની રહે છે કે “નરક અને નિગોદાદિકોના દુઃખરૂપી સમુદ્રમાં ડુબતા મારા આત્માને ત્યાંથી પાર લગાવનાર જે કોઈ હોય તે તે મારા પિતાને જ આત્મા છે, તેના સિવાય બીજો કોઈ નથી.” આ પ્રકારની ધારણાથી પ્રાપ્ત થયેલા સંતાપકારી રેગ અને શેક આદિમાં પિતાને માટે, બીજાઓથી થનાર રક્ષા અને શરણની સ્પૃહાથી રહિત થઈ જાય છે અને આવા નિશ્ચયથી કે આ બધું મારા દ્વારા જ કરાએલ છે, અને મારે જ ભોગવવું જોઈએ. આ પ્રકારે સમજીને બધું સહન કરે છે, દુઃખાદિકને સહેવાથી લાભ શું મળે છે? તથા से पाहिने सडन म ४२ छ ? मेन। उत्तर सूत्र “लाघवियं आगममाणे"थी ets" समभिजाणिया'' मी सुधीना पह। द्वा२। मापे छे. २॥ सभर पहोना સ્પષ્ટ રૂપથી અર્થ આ અધ્યયનના ચોથા ઉદ્દેશમાં બતાવવામાં આવેલ છે. સૂ૦૨)
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ.६
मूलम्-से भिक्खू वा भिक्खुणी वा असणं वा ४ आहारेमाणे नो वामाओ हणुयाओ दाहिणं हणुयं संचारिज्जा आसाएमाणे, दाहिणाओ हणुयाओ वामं हणुयंनो संचारिज्जा आसाएमाणे, से अणासायमाणे लाघवियं आगममाणे, तवे से अभिसमन्नागए भवइ, जमेयं भगवया पवेइयं तमेव अभिसमिच्चा सव्वओ सव्वत्ताए समत्तमेव समभिजाणिया ॥ सू० ३ ॥ __छाया-स भिक्षुर्वा भिक्षुकी वा अशनं वा ४ आहारयन् नो वामतो हनुतो दक्षिणं हनुं संचारयेदास्वादयन् , दक्षिणतो हनुतो वामं हनुं नो संचारयेदास्वादयन् , सः अनास्वादयन् लापविकमागमयन् , तपस्तस्याभिसमन्वागतं भवति, यदेतद् भगवताप्रवेदितं तदेवाभिसमेत्य सर्वतः सर्वात्मतया सम्यक्त्वमेव समभिजानीयात्।।सू०३॥ ____टीका-सभिक्षु'-रित्यादि, सम्पूर्वोक्तरूपः भिक्षुर्वा साधुर्वा भिक्षुकी वा साध्वी वा अशनं वा ४ चतुर्विधम् उद्गमोत्पादनैषणापरिशुद्धं यथाप्राप्तं गृहीतं ग्रहणैषणादिदोषरहितं विगताङ्गारधूमादिकमेव भुञ्जीत, रागद्वेषाभ्यां हेतुभूताभ्या
इस अध्ययनके द्वितीय उद्देशमें उद्गम उत्पादन और एषणा कही गई है। पंचम उद्देशमें ग्रहण एषणा वर्णित हुई है, अब इस समय ग्रास एषणाका वर्णन करनेके लिये सूत्रकार कहते हैं-"से भिक्खू" इत्यादि।
पूर्वोक्त स्वरूपवाला साधु अथवा साध्वी ऐसे चारों प्रकारके आहार को जो उद्गम उत्पादन और एषणासे परिशुद्ध है, जिस समय जो भी जितने रूपमें प्राप्त हुआ है, ग्रहण-एषणा आदि दोषोंसे जो रहित है,
और अंगार एवं धूमादिक दोष जिसमें नहीं हैं वैसे आहारको भोगवेउपयोग में लावे। अंगार एवं धूमादिक दोषोंके कारण राग और द्वेष हैं, इनसे ही वह आहार अङ्गार एवं धूमादिकदोषविशिष्ट होता है। राग
- આ અધ્યયનના બીજા ઉદ્દેશમાં ઉદ્દગમ ઉત્પાદન અને એષણા કહેવામાં આવેલ છે. પાંચમા ઉદેશમાં ગ્રહણ એષણા કહેવાયેલ છે. હવે આ સમયે ગ્રાસ मेषानुवर्णन ४२वा माटे सूत्रा२ ४३ छ-" से भिक्खू" त्या
પૂર્વોક્ત સ્વરૂપવાળા સાધુ અથવા સાધ્વી એવા પ્રકારના આહારને કે જે ઉદ્ગમ ઉત્પાદન અને એષણાથી પરિશુદ્ધ છે, જે વખતે જે પણ જેટલા સ્વરૂપમાં પ્રાપ્ત થએલ છે, ગ્રહણ એષણ આદિ દોષોથી જે રહિત છે અને અંગાર અને ધૂમાદિક દેષ જેમાં નથી, એવા આહારને ભેગ-ઉપયોગમાં લાવે. અંગાર અને ધૂમાદિક દોષોના કારણ રાગ અને દ્વેષ છે. આનાથી જ તે આહાર
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे
४७४ मङ्गारधूमादिदोषदुष्टमशनादिकं जायते, रागद्वेषौ सरसनीरसाहारोपलम्भहेतुना जायते । कारणमन्तरा कार्योत्पत्तेरदर्शनादिति रसोपलब्धिकारणपरिहारमेव प्रदर्शयति- आहारयन्नि'-त्यादि, स भिक्षुरशनं वा ४ अशनादिकम् आहारयन्= भुञ्जानः, आस्वादयन्=तदशनादिकं चर्वयन् वामतो हनुतः वामहनुतः आदाय रसास्वादाय दक्षिणं हर्नु नो सञ्चारयेत् , अपि चाशनादिकमास्वादयन् स भिक्षुः दक्षिणतो हनुतः-दक्षिणहनुतो गृहीत्वा वामं हनुं न सञ्चारयेत् , तादृशास्वादन-सञ्चारणयोः कृतयोः सतोः रसोपलब्ध्या राग-द्वेषजन्या अङ्गार-धूमादिदोषा जायन्ते, अतस्तथा कृत्वा नो आस्वादयेदित्याशयः । यो नास्वादयति तमाश्रित्य कथयति-'स'
और द्वेष होनेका कारण भी सरस और नीरस आहारकी प्राप्ति है। इससे ही राग और द्वेष ये दोनों उसमें उत्पन्न होते हैं। कारण के विना कार्यकी उत्पत्ति नहीं होती है इस लिये सूत्रकार यहां पर रसोपलब्धिरूप कारण के परिहारका प्रदर्शन करते हुए कहते हैं-यह भिक्षु जिस समय आहार करे उस समय चबाते हुए उस आहारका रसास्वादके निमित्त मुंह में एक तरफसे दूसरी तरफ परिवर्तन न करे। यदि ग्रास दक्षिणकी दाढाओंके नीचे रखा है तो उसे उन्हीं दाढाओं द्वारा चबा-वामतरफ न फेरे, यदि वामबाजूकी दाढाओं तले उसे रखा है तो उन्हींसे उसे चबावें-दक्षिणकी तरफ उसे न ले जावें, इस प्रकार के परिवर्तनसे आहार के रसकी उपलब्धि होती है अतः इस प्रकार का चबाना और परिवर्तन करना, ये दोनों साधु के लिये रसास्वाद के निमित्त हेय हैं। ऐसा करनेसे रसकी उपलब्धि होगी और फिर उससे रागद्वेषके कारणઅંગાર અને ધૂમાદિક વિશિષ્ટ થાય છે. રાગ અને દ્વેષ હેવાનું કારણ પણ સરસ અને નિરસ આહારની પ્રાપ્તિ છે. તેનાથી જ તે બને તેમાં ઉત્પન્ન થાય છે, કારણના વિના કાર્યની ઉત્પત્તિ થતી નથી. આ માટે સૂત્રકાર અહિં રસની ઉપલબ્ધિરૂપ કારણના પરિહારનું પ્રદર્શન કરીને કહે છે કે તે ભિક્ષુ જે સમય આહાર કરે તે સમય ચાવતી વખતે તે આહારના રસાસ્વાદ માટે મોઢામાં એક તરફથી બીજી તરફ ફેરફાર ન કરે. કદાચ ગ્રાસને દક્ષિણ દાઢની નીચે રાખેલ હોય તે તેને એ જ દાઢ દ્વારા ચારે બીજી તરફ ન ફેરવે. કદાચ બીજી બાજુની દાઢ નીચે રખાએલ હોય તો તેનાથી જ ચાવે સામી તરફ તેને ન લઈ જાય. આ પ્રકારના પરિવર્તનથી આહારના રસની ઉપલબ્ધિ થાય છે માટે આ પ્રકારથી ચાવવું અને પરિવર્તન કરવું એ બને સાધુ માટે હેય છે. એમ કરવાથી રસની ઉપલબ્ધિ થશે અને પછી તેનાથી તેને રાગ અને દ્વેષના
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ.६
इत्यादि-सः पूर्वोक्तो भिक्षुः अनास्वादयन् हन्वन्तराद्धन्वन्तरेऽशनादिसञ्चारमकुर्वन् लापविकम् आहारलाघवम् आगमयन्-विदधद् भवति, एतादृस्य तस्य मुनेः तपः समन्वागतं भवतीति पूर्ववत् । स्वबुद्धिपरिकल्पितत्वनिरासायाह -'यदेत'-दित्यादि, यत् भोजनविधानं दोषरहितम् एतत् सर्वं भगवता-सवज्ञेन प्रवेदितं-प्ररूपितम् , ततस्नदेव पूर्वोक्तमेव अभिसमेत्य सर्वतः सर्वात्मतया सम्यक्त्वमेव समभिजानीयादित्यादेर्व्याख्या पूर्वोक्तदिशाऽवसेया ॥ मू०३ ॥ भूत अंगार-धूमादिक दोष उत्पन्न होंगे, इसलिये इन दोषों से बचने के लिये साधु इस तरह से भोजन-आहार न चबावें। जो साधुजन इस प्रकार से भोजनको नहीं चबाते हैं-अर्थात् एक जबडे से दूसरे जबडे तरफ उसे रसास्वाद के निमित्त परिवर्तित नहीं करते हैं, इससे आहारविषयक रसास्वाद न आनेसे वे रागद्वेषकी लघुता करदेते हैं। इस परिस्थितिमें जो भी उन्हें अल्पमात्रामें शुद्ध निर्दोष विधि-अनुसार आहार उपलब्ध होता है वही उन्हें ग्राह्य होनेसे मुनिके तपकी प्राप्ति और वृद्धि होती रहती है। साधुके लिये जो यह निर्दोष भोजनका विधान कहा है वह सब भगवान् सर्वज्ञ द्वारा प्ररूपित ही कहा गया है, इसलिये इस पूर्वोक्त विधान को सर्व प्रकार एवं सर्वात्मरूपसे सत्य ही जानना चाहिये।
भावार्थ-चाहे साधु हो या साध्वी हो आहारको विना रसास्वादलिये ही करें। यह बात साधुको तब ही बन सकती है कि जब वह કારણ અંગારધૂમાદિક દોષો ઉત્પન્ન થશે. આ માટે એવા દેશોથી બચવા માટે સાધુ આ રીતે આહારને ચાવે નહિ. જે સાધુજન આ પ્રકારથી ભેજન ચાવતા નથી અર્થાત્ એક જડબાથી બીજા જડબા તરફ તેને રસાસ્વાદ નિમિત્ત ફેરવતા નથી એથી આહારવિષયક રસાસ્વાદ ન આવવાથી તેઓ રાગદ્વેષની લઘુતા કરી દે છે. આ પરિસ્થિતિમાં જે પણ તેને અલ્પ માત્રામાં શુદ્ધ નિર્દોષ વિધિ અનુસાર આહાર મળે છે તે જ એને ગ્રાહી હોવાથી એનાથી તપની પ્રાપ્તિ અને વૃદ્ધિ તેને થતી રહે છે. સાધુ માટે જે આ નિર્દોષ આહારનું વિધાન કહેલ છે તે બધું ભગવાન સર્વજ્ઞદ્વારા પ્રરૂપિત જ અહીં કહેવાયું છે, આ માટે આ પૂર્વોક્ત વિધાનને સર્વ પ્રકારે અને સર્વાત્મરૂપથી સત્યજ માનવું જોઈએ.
ભાવાર્થ– ભલે સાધુ હોય અગર સાધ્વી આહારને રસાસ્વાદ લીધા વિનાજ આરોગે. આ વાત સાધુ માટે ત્યારે જ બને છે કે જ્યારે તે આહારને મુખમાં
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७६
आचारागसूत्रे एतादृशस्य भिक्षोरन्तपान्तसेविनः परिशुष्कमांसशोणितसकलकायक्रियायामवसीदतो देहपरित्यागबुद्धिः समुदेतीति दर्शयति-'जस्स णं भिक्खुस्स'-इत्यादि।
मूलम्-जस्स णं भिक्खुस्स एवंभवइ-से गिलामि च खल अहं इमंसि समए इमं सरीरगं अणुपुव्वेण परिवहित्तए, से अणुपुव्वेणं आहारं संवटिज्जा, अणुपुव्वेण आहारं संवटित्ता कसाए पयणुए किच्चा समाहियच्चे फलगावयही उद्याय भिक्खू अभिनिव्वुडच्चे ॥ सू० ४ ॥
छाया-यस्य खलु भिक्षोरेवं भवति-तद् ग्लायामि च खलु अहमस्मिन् समये इदं शरीरकमानुपूआ परिवोदुम् , स आनुपूर्व्या आहारं संवर्तयेत् , आनुपूर्व्या आहारं संवयं कषायान् प्रतनुकान् कृत्वा समाहितार्चः फलकापदर्थी उत्थाय भिक्षुरभिनितार्चः ॥ म्० ४ ॥ आहार का मुखमें इधर उधर परिवर्तन न करे । आहार का स्वाद न आनेसे भोजनमें लघुता होती है उससे तपकी प्राप्ति और उसकी वृद्धि साधुके होती है। यह सब आहारविषयक कथन भगवान सर्वज्ञद्वारा प्ररूपित है, वही यहां कहा गया है इसलिये इस पर पूर्ण विश्वास करें।सू०३॥ ____जो मुनि अंत प्रान्त आहारका सेवन करता है और इसी कारणसे जिसके शरीरके मांस और शाणित शुष्क हो चुके हैं, और इसीलिये जो समस्त शारीरिक क्रियाओंके करनेमें असमर्थ बना हुआ है उसके चित्तमें इस देहको परित्याग करनेकी बुद्धि जागृत होती है, इस विषयको सूत्रकार प्रदर्शित करते हैं-" जस्स णं भिक्खुस्स" इत्यादि। આડે અવળે ન ફેરવે. આહારને સ્વાદ ન આવવાથી ભોજનમાં લઘુતા થવાથી તપની પ્રાપ્તિ અને તેની વૃદ્ધિ સાધુને થાય છે. આ સઘળું આહાર વિષેનું કથન ભગવાન સર્વજ્ઞ દ્વારા પ્રરૂપિતજ અહિં કહેવામાં આવેલ છે. એ માટે તેના ઉપર विश्वास ४२al. (सू०३)
જે મુનિ અન્ત-પ્રાન્ત આહારનું સેવન કરે છે અને તેના કારણથી જેનું લોહી અને માંસ સુકાઈ જાય છે જેનાથી સમસ્ત શરીરની ક્રિયાઓ કરવામાં અસમર્થ બનેલ છે તેના ચિત્તમાં આ દેહ ત્યાગ કરવાની બુદ્ધિ જાગ્રત थाय छ, ॥ विषयने सूत्र प्रदर्शित ४रै छ- जस्स ण भिक्खुस्स' त्याल.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ.
टीका-'यस्ये'-त्यादि, यस्य-एकत्वभावनाभावितान्तःकरणस्य भिक्षोः= अशनादिषु लघुतामुपगतस्य मुनेः खलु चेतसि एवं वक्ष्यमाणं भवति, तदेवाह'तद् ' तद्यथा, 'च' शब्दः समुच्चायकः, अत एवान्तमान्ताशनसञ्जातरोगाभिभूतः, अहं खलु अस्मिन् समये प्रतिक्षणं शरीरस्य शीर्यमाणत्वाद् ग्लायामिलानतामुपगतोऽस्मि, इदम् औदारि शरीरकं-शीर्यते-विदीयते यत्तच्छरीरं, शरीरमेव शरीरकम, आनुपूर्व्या-समुचितावसरावश्यकर्तव्यक्रियया परिवोढुं-तत्र व्यापारयितुं न शक्नोमि, इति विचार्य च सः-मुनिः, आनुपूर्व्या-चतुर्थ-षष्ठा-ऽष्टमाऽऽ-चामाम्लादिकया, आहारम् अशनादिकं संवर्तयेत् संक्षेपयेत् । ___ नन्वानुपूर्वी पुनदशवर्षसलेनारूपा कुतो न गृह्यते ? इति चेन्न-ग्लानिमुपगतस्य तच्छरीरस्य द्वादशवर्षकालिकावस्थानासम्भवात् , अत तत्कालसमुचितयाऽऽनु
जो मुनिका अन्तःकरण एकत्व-भावनासे भावित है, और आहार आदि भी जिसका कम हो गया है उसके चित्त में इस प्रकारका विचार आता है कि मैं इस समय अन्त प्रान्त आहार के सेवन करनेसे रोगाक्रान्त हो चुका हूं, शरीर भी प्रतिक्षण अपने कर्तव्यपथसे क्षीण हो रहा है-शिथिल बनता जा रहा है, इसलिये योग्य अवसरमें जिन२ आवश्यक क्रियाओंको करना चाहिये वे अब इस शरीरद्वारा पूर्णरूपसे नहीं हो सकती हैं। ऐसा विचार कर वह ग्लान मुनि चतुर्थे-षष्ठ-अष्टम भक्तसे, एवं आयम्बिल आदि तपसे आहार आदिको कम कर देवे ।
शङ्का-बारह वर्षकी संलेखनारूप आनुपूर्वीका आपने यहां ग्रहण क्यों नहीं किया।
उत्तर-यह शङ्का ठीक नहीं है, क्यों कि जो मुनि ग्लान-अवस्थाबीमारी हालत में पड़ा हुआ है, उसका शरीर बारह वर्षतक स्थिर नहीं रह
જે મુનિનું અન્તઃકરણ એકત્વ-ભાવનાથી ભાવિત છે અને આહાર આદિ પણ જેને થે થઈ ગયેલ છે તેના ચિત્તમાં એવા પ્રકારને વિચાર આવે છે કે-હું અતપ્રાન્ત આહાર લેવાથી આ સમયે રોગગ્રસ્ત બનેલ છું, શરીર પણ પ્રતિક્ષણ પિતાના કર્તવ્યથી ક્ષીણ થઈ રહેલ છે-નિર્બળ બની રહેલ છે, આ માટે યોગ્ય અવસરમાં જે જે આવશ્યક ક્રિયાઓ કરવી જોઈએ તે હવે આ શરીરથી પૂર્ણ સ્વરૂપથી બની શકતી નથી. એવો વિચાર કરી તે ગ્લાન મુનિ ચઉત્થ-છઠ્ઠ અઠ્ઠમ ભકતથી, આયઅિલ આદિ તપથી આહાર આદિ ઓછાં કરતા રહે.
શંકા-આર વર્ષની સંખનારૂપ આનુપૂર્વીનો આપે ગ્રહણ કેમ નથી કર્યો?
ઉત્તર–આ શંકા ઠીક નથી, કેમકે જે મુનિ ગ્લાન અવસ્થા–બિમારી હાલત–માં પડેલ છે, એનું શરીર બાર વર્ષ સુધી સ્થિર રહી શકતું નથી, આ
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७८
आचारागसूत्रे पूर्व्या द्रव्य संलेखनयाऽशनादिकं संक्षेपयेदित्याशयः । स च द्रव्यसंलेखनया संलिख्यान्यदपि विदधीतेत्याह-'से' इत्यादि, आनुपूर्व्या-तपःक्रमेण संवय अशनादिकं संक्षिप्य तदनु कषायान्-क्रोधादीन् प्रतनुकान्=कृशान् कृत्वा ' समाहितार्चः' समाहिता-सम्यग् व्यवस्थापिता अर्चा शरीरं येन स समाहितार्चः नियमितशरीरव्यापारः। यद्वा-समाहिता सम्यक् सम्पादिता अर्चा-प्रशस्तलेश्या येन स समाहितार्चः परिशुद्धाध्यवसायः,अथ वा समाहिता-प्रशमिताअर्चा-क्रोधाद्यध्यवसायरूपा लेश्या-ज्वाला येन स समाहितार्चः, 'फलकापदर्थी'=फलमेव फलकं कर्मक्षपणात्मकं, तेन फलकेन आपदि= सकता इसलिये उस कालमें समुचित द्रव्यसंलेखनारूप आनुपूर्वीसे यह अशनादिकको कम करे, ऐसा कहा है, और इसी विचार से चतुर्थ-षष्ठ आदिरूप आनुपूर्वीका यहां ग्रहण किया गया है। __ इस द्रव्यसंलेखनारूप आनुपूर्वीसे आहारकी कृशता कर फिर वह सायु उसके बाद क्रोधादिक कषायोंको कृश करे । उनके कृश हो जाने पर फिर वह अपने शरीरको नियमित व्यापारमें लगावे । अथवा अपने परिणामोंको शुद्ध रखे। अथवा क्रोधादिक अध्यवसायरूप ज्वालाको शान्त करे। इस तरहकी प्रवृत्तिसे यह मुनि पण्डितमरण में उद्योग करके कर्मक्षपक तपकी विधिसे संसिद्ध शरीरवाला बनकर महर्षियों द्वारा तथा तीर्थकर गणधरों द्वारा समाचरित मार्गका अनुगामी होता हुआ इंगितमरण करे।
फलकापदर्थी-इस पदमें फलक१, आपद् २, अर्थी ३, ऐसे तीन शब्द हैं। काँका जो क्षपण होता है, वह फलक है, संसारमें परिभ्रमण करनेका માટે એ કાળમાં સમુચિત દ્રવ્યસંલેખનારૂપ આનુપૂર્વીથી તે અશનાદિકને ઓછાં કરે, એવું કહ્યું છે, અને આ જ વિચારથી ચઉત્થ-છઠ્ઠ આદિરૂપ આનુપૂવને અહિં ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે.
આ દ્રવ્યસંલેખનારૂપ આનુપૂર્વીથી આહારની કૃશતા અલ્પતા કરી ફરી તે સાધુ એના પછી ક્રોધાદિક કષાને દૂર કરે. આ બધું છોડ્યા બાદ પછી તે પોતાના શરીરને નિયમિત વ્યાપારમાં લગાડે. અથવા પિતાના પરિણામોને શુદ્ધ રાખે. અથવા ક્રોધાદિક અધ્યવસાયરૂપ વાળાને શાન્ત કરે. આ રીતની પ્રવૃત્તિથી તે મુનિ પંડિત મરણ માટે ઉદ્યોગશીલ બની કર્મક્ષપક તપની વિધિથી સંસિદ્ધ શરીરવાળા બની મહર્ષિયોદ્વારા તથા તીર્થકર ગણધરે દ્વારા સુચવાયેલા માર્ગના અનુગામી બની ઈંગિત મરણ કરે. ___ फलकापदर्थी-थे ५४मा ३०४ १, ५६ २, मी 3, मे १ शम छे, કર્મોને જે ક્ષય થાય છે, તે ફલક છે–સંસારમાં પરિભ્રમણ કરવાનું નામ આપદ છે. અર્થ
श्री सायासूत्र : 3
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७९
-
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८ उ. ६ संसारपरिभ्रमणरूपायां योऽर्थः प्रयोजनं स फलकापदर्थः सोऽस्यास्तीति फलकापदथींसंसारजनककर्मक्षपणप्रयोजनवान् भिक्षुः-मुनिः उत्थाय पण्डितमरणोद्योगं विधाय अभिनिर्वृतार्च:-अभिनिवृता-कर्मक्षपकतपोविधिना संसिद्धा अर्चा-शरीरं यस्य स तथोक्तः-महर्षिसमाचरितमार्गानुगामी सन् इङ्गितमरणं कुर्यात् ॥ मू०४ ॥ नाम आपद् है, अर्थ शब्दका अर्थ प्रयोजन है, कर्मक्षपणरूप फलकसे संसारपरिभ्रमणरूप आपत्तिमें जो अपने प्रयोजनका अभिलाषी है, अर्थात् संसार में भ्रमण करानेवाले कर्मोंको विनाश करनेका ही जिसका अभिप्रायरूप प्रयोजन है, वह फलकापदर्थी है। सूत्र में अर्चा शब्दका अर्थ शरीरलेश्या या क्रोधादिरूप ज्वाला, ऐसा अर्थ किया गया है।
भावार्थ-मुनिका शरीर जब अपने कर्तव्यमार्गके आचरण करने में शिथिल हो रहा हो तब उसका कर्तव्य है कि वह संसारजनक कर्मों के क्षय करनेका प्रयोजनशील होकर चतुर्थ षष्ठ आदि आनुपूर्वीद्वारा आहारको, पश्चात् क्रोधादिक कषायोंको कृश करता हुआ इंगितमरणरूप संथाराको धारण करे। यह मार्ग महर्षियों द्वारा भी इसी अवसर पर पहिले आचरित किया गया है, इस विचारसे वह मुनि भी अपनी शारीरिक क्रियाओंको नियमित कर इस मरणके करने में उत्तरोत्तर परिणामोंकी वृद्धि करता रहे। थोड़ी सी भी शिथिलता इस समय न आने पावे, इसकी पूर्ण सावधानी रखे। 'फलकापदर्थी' इस पदसे सूत्रकारने इस શબ્દનો અર્થ પ્રયજન છે. કર્મક્ષયરૂપ ફલકથી સંસાર પરિભ્રમણરૂપ આપત્તિમાં જે પિતાના પ્રયજનના અભિલાષી છે, અર્થાત્ સંસારમાં ભ્રમણ કરાવવા पाणi भनी विनाश ४२वानी रेनो मनिप्राय३५ निश्चय छ त फलकापदर्थी છે સૂત્રમાં અર્ચા શબ્દને અર્થ શરીરલેશ્યા–એટલે ક્રોધાદિરૂપ વાળા, એ અર્થ કરવામાં આવેલ છે.
ભાવાર્થ–મુનિનું શરીર જ્યારે પિતાના કર્તવ્ય માર્ગનું આચરણ કરવામાં શિથિલ થાય છે ત્યારે એનું કર્તવ્ય છે કે તેણે સંસારજનક કર્મોનો ક્ષય કરવામાં પ્રયોજનશાળી થઈ ચતુર્થ ષષ્ઠ આદિ આનુપૂવથી આહાર અને કોધાદિક કષાયેને દૂર કરતાં કરતાં ઇંગિતમરણરૂપ સંથારો ધારણ કરે આ માર્ગ મહર્ષિય દ્વારા પણ આજ અવસરમાં પહેલાં આચરવામાં આવેલ છે. આ વિચા રથી એ મુનિ પણ પિતાની શારીરિક ક્રિયાઓને નિયમિત કરી આવું મરણ કરવા માટે ઉત્તરોત્તર પરિણામોની વૃદ્ધિ કરતા રહે. આ સમયે થોડી પણ शिथिलता न यावे, सनी पूर्णपणे समाज रामे. फलकापदर्थी २५४थी सूत्रधारे
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८०
आचाराङ्गसूत्रे
तादृशमरणविधिमेवाह - 'अणुपविसित्ता' इत्यादि ।
मूलम् - अणुपविसित्ता गामं वा नगरं वा खेडं वा कब्बडं वा मडंबं वा पट्टणं वा दोणमुहं वा आगरं वा आसमं वा सन्निवेसं वा नेगमं वा रायहाणिं वा तणाई जाइज्जा, तणाई जाइत्ता से तमायाए एगंतमवक्कमिज्जा, एगंतमवक्कमित्ता अप्पंडे अप्पपाणे अप्पबीए अप्पहरिए अप्पोसे अप्पोदए अप्पुत्तिंगपनगदग महियमक्कडा संताणए पडिलेहिय२ पमज्जिय२ तणाई संथरिज्जा, तणाई संथरित्ता इत्थवि समए इत्तरियं कुज्जा, तं सच्च सच्चवाई ओए तिन्ने छिन्नकहंकहे आईट्टे अणाईए चिच्चाणं भेउरं कार्य, संविहूय विरूवरूवे परीस होवसग्गे, अस्सि विस्संभणाए भैरवमणुचिन्ने तत्थवि तस्स कालपरियाए, जाव आगामियं - ति बेमि ॥ सू० ५ ॥
छाया - अनुप्रविश्य ग्रामं वा नगरं वा खेटं वा कर्बटं वा मडम्बं वा पत्तनं वा, द्रोणमुखं वा आकरं वा, आश्रमं वा, सन्निवेशं वा, नैगमं वा, राजधानां वा, तृणानि वा, याचेत, तृणानि याचित्वा स तान्यादाय एकान्ते अपक्रमेत, एकान्तमपक्रम्य अलपाण्डे अल्पप्राणे अल्पवीजे अल्पहरिते अल्पावश्याये अल्पोदके अल्पोत्तिङ्गपनककत्तिकामर्कटसंतान के प्रत्युपेक्ष्य२ प्रमृज्य२ तृणानि संस्तरेत्, तृणानि संस्तीर्य अत्रापि समये इत्वरिकं कुर्यात्, तत्सत्यं सत्यवादी ओजस्तीर्णश्छिन्नकथंकथः आतीतार्थः अनातीतः त्यक्त्वा भिदुरं कार्यं संविधूय विरूपरूपान् परीषहोपर्गान् अस्मिन् विश्रम्भणतया भैरवमनुचीर्णवान्, तत्रापि तस्य कालपार्यायो यावदानुगामिकम् - इति ब्रवीमि ॥० ५ ॥
.
प्रकारके मरण करनेमें आत्मघातका अभाव प्रकट किया है ।। सू०४॥ अब इस मरणकी ही विधिका प्रदर्शन करते हैं- 'अणुपविसित्ता' इत्यादि ।
આવું મરણુ કરવામાં આત્મઘાત જેવું મનતું નથી તેમ પ્રપટ કરેલ છે. (સૂ૦૪) ये भरशुनीन विधिने प्रदर्शित उरतां सूत्रार आहे छे- 'अणुपविसित्ता' त्यिाहि
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष०अ. ८. उ.६
टीका-'अनुप्रविश्ये' -त्यादि, स भिक्षुः 'ग्राम'-प्रसति बुद्धयादिगुणानिति ग्रामस्तं, 'वा' सर्वत्र पक्षान्तरद्योतको ज्ञेयः नगरं प्रसिद्धं, खेट-पांशुप्राकारबद्धं, कर्बर्ट क्षुल्लमाकारवेष्टितम् , मडम्ब-यस्य चतुर्दिक्षु सार्धक्रोद्वयान्तरे ग्रामादिकं नास्ति तत् ,
इंगितमरणका अभिलाषी वह मुनि ग्राम, नगर, खेट, कर्बट, मडम्ब, प्रत्तन, द्रोणमुख, आकर, आश्रम, सन्निवेश, निगम, अथवा राजधानीमें जाकर घासकी याचना करे। घासको लेकर वह पर्वतकी गुफाआदि एकान्त स्थानमें जावे। वहां कीडीआदिकोंके अण्डोंसे रहित, द्वीन्द्रियादिक प्राणियोंसे रहित, नीवार-धान्यादिकबीजरहित, दूर्वादिरहित, अंकुररहित, हिमरहित, भौम एवं आन्तरिक्ष जलरहित, उत्तिंग, पनक, दक-मृत्तिका और मर्कटसन्तानसे रहित, ऐसे स्थानमें उस घासका संस्तारा करे (उसे बिछावे )। संस्तारा करनेके पहिले वह उस स्थानकी अच्छी तरह-बार बार-प्रतिलेखना कर लेवे, प्रतिलेखना कर लेने बाद उसका फिर रजोहरण आदिसे प्रमार्जन करे। बडीनीत एवं लघुनीतके स्थानका भी अच्छी तरहसे निरीक्षण करलेवे। _ 'ग्रसति बुद्धयादिगुणान् इति ग्राम:'-बुद्धिआदि गुणोंका जो ग्रास करता है-अर्थात् जहां पर रहनेसे बुद्धयादिक गुणोंमें विशेष उत्कर्षता नहीं आती है उसका नाम ग्राम है। नगर, प्रसिद्ध है। जिसके चारों ओर विशाल ऊँचा धूलि का कोट रहता है वह खेट है। जो छोटे परकोटेसे घिरा होता है वह कर्बट है। जिसकी चारों दिशाओंमें ढाई-ढाई कोश तक प्रामादिक नहीं होते हैं वह मडम्ब कहलाता है। जहां पर प्रत्येक वस्तु
ઈંગિત મરણના અભિલાષી એ મુનિ ગ્રામ, નગર, બેટ, કર્મટ, મડંબ, પત્તન, દ્રોણમુખ, આકર, આશ્રમ, સન્નિવેશ, નિગમ, અથવા રાજધાનીમાં જઈ ઘાસની યાચના કરે. ઘાસને લઈ તે પર્વતની ગુફા વગેરે એકાન્ત સ્થાનમાં જાય, ત્યાં કીડી વગેરેનાં ઇંડાંથી રહિત, બે ઈન્દ્રિયવાળા પ્રાણીઓથી રહિત, ઉર્નિંગ, પનક, દક–મૃત્તિકા અને મર્કટસંતાન-(કરોળીયાની જાળ)થી રહિત એવા સ્થાનમાં બિછાવે. સંથારો કરતાં પહેલાં તે એ સ્થાનને સારી રીતે જોઈ લે અને ત્યારપછી રજોહરણ વગેરેથી પ્રમાર્જિત કરે. દરેક રીતે એ સ્થાનનું સંપૂર્ણ પણે નિરીક્ષણ કરી લે.
असति बुद्धयादिगुणान् , इति ग्रामः-मुद्धि पोरे गुणोनो रे पास 3रे छ, અર્થાત્ જે સ્થળે રહેવાથી બુદ્ધિ આદિ ગુણોમાં ઉત્કર્ષતા આવતી નથી એનું નામ ગ્રામ છે, નગર પ્રસિદ્ધ છે, જેની ચારે બાજુ ધુળના ઉંચા ઉંચા ટેકરા હોય છે તે ખેટ છે, જે નાના પરકોટાથી ઘેરાએલ છે તે કર્બટ છે, જેની ચારે દિશાઓમાં અઢી-અઢી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨
आचाराङ्गसूत्रे पत्तनं सर्ववस्तुजातं यत्र सुखेन लभ्यते तत् , तच्च द्विविधं जलपत्तनं स्थलपत्तनं च, तत्र जलपत्तनं रत्नद्वीपादिकं, स्थलपत्तनं लवपुरादिकं, द्रोणमुखं जल-स्थलागमनिगममार्गम् , यथा-मुम्बापुर्यादिकम् , आकरं हिरण्यादिखनिम् , आश्रमं ताप सादीनां वसति, सन्निवेश-समागन्तुकनराणामावासं-सामान्यजनावासं, निगम प्रचुरतरवणिगादीनामावासं, राजधानी राजस्थानम् , अनुप्रविश्य तृणानि याचेत, तृणानि याचित्वा तानि तृणानि आदाय-गृहीत्वा एकान्तम्-निर्जनस्थानं गिरिकन्दरादिकम् उपक्रमेत-गच्छेत् , एकान्तमुपक्रम्य च-'अल्पाण्डे ' अल्पानि अविद्यमानानि अण्डानि कीटकादीनां यत्र तद् अल्पाण्ड, तत्र-अण्डपरिवर्जिते स्थाने, अल्पशब्दोऽत्र प्रकरणे सर्वत्राऽभावार्थक एव बोध्यः । एवम् अल्पमाणे-द्वीन्द्रियाअनायास मिलती है वह पत्तन है। यह दो प्रकारका होता है-एक जलपत्तन है और दूसरा स्थलपत्तन । रत्नद्वीप आदि जलपत्तन हैं । लवपुर (लाहोर) आदि नगर स्थलपत्तन हैं। जिसमें आने जानेका मार्ग जल एवं स्थल, इन दोनोंसे होता है वह द्रोणमुख है, जैसे वर्तमानमें बंबई आदि शहर हैं । सुवर्णआदिकी उत्पत्ति का जो स्थान है वह आकर है। तापस आदिके निवासस्थान आश्रम है। पथिकोंके ठहरनेके स्थानका नाम सन्निवेश है। जहां अधिक संख्यामें व्यापारिवर्गका निवास हो वह निगम है। जिसमें स्वयं राजाका निवास रहता है वह राजधानी है।
इस प्रकरणमें अल्प शब्द अभाव अर्थका द्योतक है। उत्तिंग, कीडी नगरेका नाम है। पनक-भाषामें लीलण-फूलणको कहते हैं, यह जहां કેશ(ગાઉ), સુધી ગામ નથી લેતાં તે મડમ્બ કહેવાય છે. જ્યાં દરેક વસ્તુ અનાયાસે મળી જાય છે તે પત્તન છે. એ બે પ્રકારનાં હોય છે-એક જળ-પત્તન અને બીજું સ્થળ–પત્તન. રત્નદ્વીપ આદિ જળ-પત્તન છે. લવપુર–લાહોર વિગેરે નગર સ્થળ–પત્તન છે. જ્યાં આવવા જવાનો માર્ગ જળ અને સ્થળ બનેવી હોય છે તે દ્રોણમુખ છે તે હાલના મુંબઈ આદિ શહેર છે. સુવર્ણ વગેરેની ઉત્પત્તિનાં જે સ્થાન છે તે આકર-ખનિ છે. તાપસ વગેરેનાં નિવાસસ્થાન આશ્રમ છે. પથિકોને આશ્રય આપનારાં સ્થાનનું નામ સન્નિવેશ છે. જ્યાં અધિક પ્રમાણમાં વેપારી વર્ગને વસવાટ હોય છે તે નિગમ છે. જ્યાં રાજાને નિવાસ હોય છે તે રાજધાની છે.
આ પ્રકરણમાં અલ્પ શબ્દ અભાવ અને દ્યોતક છે. ઉત્તિ. કીડી નગારાનું નામ છે. પનક-ભાષામાં લીલણ-કુલણને કહે છે, જે જમીનમાં ભીનાશ
श्री मायाग सूत्र : 3
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. ६
૮૩
9
तत्तत्र
दिमाणिवर्जिते, अल्पबीजे= नीवार - धान्यादि बीजरहिते, अल्पहरिते = दूर्वादिहरितवर्जिते 'अल्पाasयाये - अल्पः = अविद्यमानः अवश्यायो नीहारो यत्र = हिमरहिते, अल्पोदके= भौमान्तरिक्षजलरहिते, 'अल्पोत्तिङ्ग - पनक- दकमृत्तिका, मर्कटसन्तानके - उत्तिङ्गः = पिपीलिकानगरादिकः, पनक: = आर्द्रत्वेन पृथिव्यादिस्थितः उल्लि विशेष: 'लीलण - फूलण ' इति भाषायाम्, दकमृतिका अप्कायाद्रीभूता मृत्तिका, मर्कटसन्तानकः=लूतातन्तुजालं चैतेषामितरेतरद्वन्द्वे उत्तिङ्ग-पनक- दकमृत्तिकामर्कट सन्तानकास्ते अल्पाः = अविद्यमाना यत्र तत् तत्र स्थाने गत्वा तच्चक्षुषा प्रत्युपेक्ष्य २= मुहुर्मुहुर्दृष्ट्वा, अत्र वीप्सायां द्विर्वचनम् ; प्रमृज्य २ - रजोहरणादिना सम्मा २, तादृशे पूर्वोक्ते स्थाने तृणानि संस्तरेत्, तृणानि संस्तीर्य उच्चारप्रस्रवणभूमिं प्रत्युपेक्ष्य च संस्तारकस्थितः पूर्वाभिमुखः सदोरकमुखवस्त्रिकोपशोभितमुखः कृतसिद्धनमस्कारः आवर्तितपञ्चपरमेष्ठिमन्त्रो गृहीतचतुर्विधशरणः प्रत्याख्याताष्टादशपापः क्षमापितसकलजीवः, अत्रापि समये = एतस्मिन्नवसरे 'अपि' शब्दादन्यस्मिनपि आकस्मिकोपसर्गसमये क्रियमाणत्वग्वर्तनादिक्रियो धृतिसंहननादिवलसमन्वितो जमीनमें गीलापन रहता है वहां रहती है। अप्कायसे गीली हुई मिट्टीका नाम दकमृत्तिका है । मकडीके जालेका नाम मर्कटसन्तान है । ये सब जावजात जहां नहीं हैं, ऐसे स्थान पर वह अपना घासका संथारा करे, और उस पर पूर्वाभिमुख होकर बैठ जावे । डोरा सहित मुँहपत्ति से शोभित है मुख जिसका ऐसा वह साधु सिद्धोंको नमस्कार कर पंचपरमेष्ठिवाचक नमस्कार मंत्र का जापकरे और अरहंत सिद्ध, साधु और केवलिपज्ञप्त धर्मका शरण ग्रहण करे । सत्रह प्रकार के पापस्थानों का परित्याग करे और समस्तजीवोंसे क्षमायाचना करे, अपनी ओर से भी उन्हें क्षमा प्रदान करे। इस अवसर में भी त्वग्वर्तनादिक्रिया करता हुआ वह धृति संहनन-बल- समन्वित ग्लान साधु नियत
હાય છે ત્યાં એ રહે છે. અપ્લાયથી ભીંજાએલી માટીનુ નામ દૃકમૃત્તિકા છે. કરોળીયા વગેરેનાં જાળાં મર્કટસન્તાન છે. આવી જીવ-જાત જ્યાં ન હોય એવા સ્થાન ઉપર તે ઘાસના સંથારો કરે, અને તેના ઉપર પૂર્વાભિમુખથી બેસી જાય. ઢોરા સાથેની મુહપત્તીથી શાભિત મુખવાળા સાધુ સિદ્ધોને નમસ્કાર કરી પંચપરમેષ્ટિવાચક નમસ્કાર મંત્રના જાપ કરી અરહંત, સિદ્ધ, સાધુ અને કેલિપ્રજ્ઞસ ધર્મનું શરણુ લે. અઢાર પ્રકારના પાપસ્થાનાને પરિત્યાગ કરી સમસ્ત જીવાની ક્ષમાયાચના કરી પેાતાના તરફથી પણ એમને ક્ષમા આપે. આ અવસરમાં પણ ત્વગ્નત્નાદિ ક્રિયા કરતાં કરતાં તે કૃતિ–સંહનન—બળ—યુકત ગ્લાન સાધુ નિયમિત દેશમાં હાલવા ચાલવારૂપ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८४
आचाराङ्गसूत्रे
ग्लानः स भिक्षुः इत्वरिकम् - इङ्गितमरणं नियतदेशप्रचाराङ्गीकाररूपं यावज्जीवं चतुविधाहारत्यागनियमं कुर्यात्, उक्तञ्च -
" पच्चक्खड़ आहारं, चउव्विहं नियमओ गुरुसमीवे । इंगियदेसंमि तहा, चिट्ठपि हु नियमओ कुणइ ॥ १ ॥ उवत्त परियतर, काइगमाईवि अपणा कुणइ |
सव्वमिह अपण च्चिय, ण अन्नजोगेण धितिबलिओ " ॥ २ ॥ इति छाया - प्रत्याख्याति आहारं चतुर्विधं नियमाद् गुरुसमीपे ॥
इङ्गितदेशे तथा, चेष्टामपि नियमतः करोति ॥ 11 उद्वर्तते परिवर्तते कायिक्याद्यपि आत्मना करोति ॥ सर्व महात्मनैव नान्ययोगेन धृतिबलिकः ॥ २ ॥ इति ।
66
प्रदेशमें हलने - चलनेरूप मर्यादासे युक्त इंगितमरणको कि जिसमें यावज्जीव चतुर्विध आहारका परित्याग होता है धारण करे। कहा भी है'पच्चक्ख आहारं, चउव्विहं नियमओ गुरुसमीवे । इंगियदेसंमि तहा, चिदं पि हु नियमओ कुणइ ॥ १ ॥ उव्वत्तइ परियन्तइ, काइगमाई वि अप्पणा कुणइ । सव्वमिह अप्पण च्चिय, ण अन्नजोगेण धितिबलिओ ॥२॥ इति भावार्थ - इस इंगित मरण में गुरुके समीप चतुर्विध आहारका परित्याग नियम से होता है, इस मरणमें नियमित प्रदेशमें ही गमनागमनरूप चेष्टा साधु करता है, अनियमित प्रदेशमें नहीं। इसमें समस्त शारीरिक सेवा संभाल साधु स्वतः करता है, दूसरों से नहीं करवाता । મર્યાદાયુકત ઇંગિતમરણુ કે જેણે યાવજીવ ચતુર્વિધ આહારના પરિત્યાગ હાય छे-धारा ४२. उद्धुं पशु छे
66
'पच्चक्खड़ आहारं, चउव्विहं नियमओ गुरुसमीवे । इंगियदेसंमि तहा, चिह्नं पि हु नियमओ कुणः ॥ १ ॥ उव्वत्तई परियतर, काइगमाई व अपणा कुणइ |
सव्वमिह अपण च्चिय, ण अन्नजोगेण धितिबलिओ " ॥२॥ इति । लावार्थ- —આ ઈંગિત મરણમાં ગુરૂની સામે ચતુર્વિધ આહારના પરિત્યાગ નિયમથી થઈ જાય છે, એવા મરણમાં નિયમિત પ્રદેશમાં ગમનાગમનરૂપ ચેષ્ટા સાધુ કરે છે, અનિયમિત પ્રદેશમાં નહિ. એમાં દરેક રીતે શારીરિક સેવા સંભાળ સાધુ પોતે જ કરે છે—ખીજાથી કરાવતા નથી.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. ६
४८५
"
एवमिङ्गितमरणविधायी कीदृशो भवतीत्याह - ' तत्सत्य ' - मित्यादि, सत्यवादी यथोक्तानुष्ठानाद् यथागृहीतप्रतिज्ञापरिपालनात् एवम् ओजः = रागद्वेषवर्जितः, किं च-तीर्णः दुष्पारसंसारपारावारपारं गतः, अत्र तरणस्य भविष्यत्कालकत्वेऽपि भूतकालिकत्वमौपचारिकं बोध्यम् । एवं 'छिन्नकथंकथः ' छिना = दूरीकृता कथं कथमपिरूपा कथा - रागकथादिरूपा विकथा येन स च्छिन्नकथं कथः । यद्वा - ' छिन्नकथं कथः ' - छिन्ना- अपनीता 'इङ्गितमरणप्रतिज्ञामहं कथं केन प्रकारेण पारयिष्ये ' इत्येवंविधा कथा येन स च्छिन्नकथं कथः यस्त्वधृतिमान् दुरनुष्ठेयाचारमाचरितुं प्रवृत्तो भवति स जायते कथं कथी, परन्तु यः पूर्वोक्तविधः
=
,
इङ्गितमरण करनेवाला साधु कैसा होता है इस बातको सूत्रकार निम्नलिखित पदों द्वारा प्रदर्शित करते हैं - वह सत्यवादी होता है, कारण कि जिस रूप से उसने नियम ग्रहण किया है उसी रूपसे वह उसका निर्वाहक होता है। वह आज रागद्वेष रहित होता है। तीर्ण-जिसका पार होना मुश्किल है, ऐसे संसाररूपी समुद्रको तैरनेवाला होता है । यद्यपि संसारसमुद्रसे यह अभी पार नहीं हुआ है, आगे पार होगा, फिर जो यहां 'तीर्णः ' ऐसा भूतकालका प्रयोग किया है वह केवल उपचारसे ही समझना चाहिये । यह छिन्नकथंकथ होता है- रागकथादिरूप विकथाओंका दर करनेवाला होता है । अथवा " इस इङ्गितमरण नियमका मैं कैसे निर्वाह कर सकूंगा ?" इस प्रकार की कथाका परिहारक होता है । जो अधृतिवाला हो कर दुरनुष्ठेय आचारको आचरित करनेके लिये प्रवृत्त होता है वही
ઇતિ મરણુ કરવાવાળા સાધુ કેવા હોય છે એ વાતને સૂત્રકાર નિચેના પદ્મોથી કહે છે—તે સત્યવાદી હૈાય છે, કારણ કે જેવા રૂપથી એણે નિયમ લીધેલ હોય छे, ये ३५थी·ते मेने नीलावे छे. ते ओज - रागद्वेषरडित होय छे, तीर्ण-नेनाथी પાર થવું મહામુશ્કેલ છે તેવા સ'સારરૂપી સમુદ્રને તરી જનારા હોય છે, હજુ સુધી એ संसारसमुद्रथी पार थ राज्या नथी - भागण उपर पार थशे, छतां पशु अडि “तीर्णः " એવો ભૂતકાળના પ્રયાગ કરેલ છે તે ફકત ઉપચારરૂપ જ સમજવા જોઇએ. તે છિન્નકથ કથ હોય છે-રાગદ્વેષાદ્રિક કથારૂપ વિકથાએથી દૂર રહેનારા હોય છે. અથવા
~ આ ઇંગિતમરણ નિયમને હું કઈ રીતે પાળી શકીશ.” આ પ્રકારની આશકાવાળા હોય છે જે અતિવાળા ( ધીરજ વગરના ) થઇ દુરનુષ્ડય આચા રનાં આચરણ કરવામાં પ્રવૃત્ત થાય છે તે કથકથી ખને છે, “હું હવે આ આચારનું પાલન કેમ કરી શકીશ ” એવી કથા કર્યા કરે છે પરંતુ તે એવા નથી, કેમ કે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे स महापुरुषतया धृतिबलसम्पन्नस्तादृशो न भवतीत्यर्थः, तथा-आतीतार्थः आ-समन्ताद् अतीव इतो-ज्ञातः अर्थी जीवाजीवादिपदार्थों येन स आतीतार्थ:-सम्यक्तया परिज्ञातपदार्थसार्थः। यद्वा-आतीता-सम्यग्रूपेणातिका न्ता अर्थाः-प्रयोजनानि यस्य स आतीतार्थः निवृत्तव्यापारः, एवम्-' अनातीतःआ समन्तात् अतीव इतागतोऽनादिसंसारं स आतीतः, अविद्यमान आतीतो यस्य सः-अनातीतः अपारसंसारपारगामी, स भिक्षुः, तद्-इङ्गितमरणं-'सत्यं ' सद्भयो हितं सत्यं सर्वज्ञोपदेशेन सुगतिगमनेऽविसंवादात्तथ्यं विज्ञाय भिदुरं-प्रतिक्षणविशरणशीलं कायम् औदारिकं देहं त्यक्त्वा विहाय विरूपरूपान्-बहुविधान् परीषहोपसर्गान् संविधूय-अपनीय अस्मिन्धीतरागोपदिष्टे शासने विश्रम्भणतया विश्वासभाजनतया तदुक्तागमस्य निःसंशयं परिशीलितत्वेन भैरवं कातराणां भयावह कथंकथी होता है, "मैं अब इस आचारका पालन कैसे कर सकूँगा" ऐसी कथा किया करता है परंतु यह ऐसा नहीं है, क्यों कि यह महापुरुष होनेसे धृतिबलसम्पन्न होता है । यह आतीतार्थ होता है-अच्छी तरहसे जीव और अजीव आदि पदार्थों का ज्ञाता होता है। अथवा सम्यक्पसे अतिक्रान्त हो चुके हैं समस्त प्रयोजन जिसके ऐसा होता है। यह अनातीत-अपार संसारसे पारगामी होता है। ____यह मुनि सर्वज्ञके उपदेशसे सुगतिके गमनमें विसंवादरहित होनेसे ही सज्जनोंके लिये हितविधायक इस इंगितमरणरूप सत्यको जो कायरोंके लिये भयावह है जानकर वीतराग उपदिष्ट शासनमें विश्वासयुक्त होनेके कारणसे ही सेवन करता है और यह समझता है कि "यह औदारिक शरीर प्रतिक्षण विनाशरूप है, इस लिये इस मरणद्वारा इसका त्याग તે મહાપુરૂષ હોવાથી વૃતિબળસંપન્ન હોય છે, તે આતીતાર્થ હોય છે સારી રીતે જીવ અને અજીવ વગેરે પદાર્થોના જાણકાર હોય છે. અથવા સમ્યકરૂપથી અતિ કાન્ત થઈ ચુક્યા છે સમસ્ત પ્રોજન જેમનાં એવાં હોય છે, તે અનાતીત–અપાર સંસારથી પારગામી હોય છે.
તે મુનિ સર્વજ્ઞના ઉપદેશથી સુગતિના મનમાં વિસંવાદરહિત હેવાથી જ સજજનેને માટે હિતવિધાયક એવા ઈંગિતમરણરૂપ સત્યને જે કાયરોને માટે ભયકારક છે જાણીને વીતરાગદ્વારા ઉપદેશેલ શાસનમાં વિશ્વાસ હોવાના કારણે સેવે છે અને સમજે છે કે “આ ઔદારિક શરીર પ્રતિક્ષણ વિનાશરૂપ છે. આ માટે એ મરણદ્વારા ત્યાગ કરશે તે સર્વોત્તમ કાર્ય છે” આ ખ્યાલથી જે ઔદારિક શરીરને એના સેવનથી પરિત્યાગ કરે છે એટલે આ મરણનું આચરણ કરતી વખતે
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष अ. ८. उ. ६. साध्वाचारम् अनुचीर्णः = आचरितवान् , तत्रापि = व्याधिपीडाजनितेङ्गितमरणस्वी करणेऽपि तस्य-कालज्ञस्य साधोः कालपर्यायः, कर्मनिर्जरणस्योभयत्र समानत्वात् , अतः स तत्र व्यन्तिकारको भवति, इत्यारभ्य यावत् आनुगामिकं तस्य भवति। 'इति ब्रजीमी ' त्यस्यार्थस्तूक्त एव ॥ सू० ५ ॥
॥ आठवें अध्ययनका छट्ठा उद्देश समाप्त॥८-६॥
करना सर्वोत्तम कार्य है " इसी ख्याल से जो इस औदारिक शरीरका इसके सेवनसे परित्याग करता है, एवं इस मरणके आचरण करते समय इसे जो भी अनेक प्रकारके परीषह और उपसर्ग आते हैं उन्हें यह आनंदसे सहन करता है, उस ओर ध्यान नहीं देता है, उस कालज्ञ साधुकी, व्याधिपीडासे जनित इस इंगितमरणमें भी कालपर्याय है, क्यों कि. कर्मकी निर्जरा दोनों जगह समान है, इस लिये वह साधु संसारका अन्तकारक होता है और जन्ममरणके जालको विनष्ट कर मोक्षके अनुकूल मार्गपर चलनेवाला होता है ॥सू०५॥
॥ आठवें अध्ययनका छट्ठा उद्देश समाप्त ॥ ८-६॥
તેને અનેક પ્રકારના પરિષહ અને ઉપસર્ગ આવે છે તેને આનંદથી સહન કરે છે એ તરફ ધ્યાન આપતા નથી. એવા કાલજ્ઞ સાધુનું વ્યાધિ પડાથી થયેલ ઇગિત મરણ પણ કાળપર્યાય છે, કેમ કે કર્મની નિર્જરા બન્ને સ્થળે સમાન છે, આ કારણે તે સાધુ સંસારને અત્ત કરનાર હોય છે અને જન્મ મરણની જાળને ભેદીને મોક્ષના અનુકૂળ માર્ગ ઉપર ચાલવાવાળા હોય છે. (સૂ) ૫)
આઠમા અધ્યયનને છઠો ઉદ્દેશ સમાપ્ત . ૮-૯ છે
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
। अथाष्टमाध्ययनस्य सप्तम उद्देशः । अभिहितः षष्ठ उद्देशः, साम्प्रतं सप्तम आरभ्यते । अस्य पूर्वो देशेन सहायं सम्बन्धः-पूर्वत्रैकत्वभावनामावितान्तःकरणस्य धृति-संहननयुक्तस्येङ्गितमरणं वर्णितम् । अत्र चैकत्वभावना प्रतिमाभिः सम्पादनीयेत्येकत्वभावनामेव कथयिला विशिष्टतरसंहननोपेतस्य पादपोपगमनमपि विधेयमिति प्रतिपादनीयम् । तत्र प्रथमं प्रतिमाप्रतिपन्नस्याभिग्रहविशेषेणावस्थां वर्णयति-'जे भिक्खू' इत्यादि ।
मूलम्-जे भिक्खू अचेले परिवुसिए, तस्स णं भिक्खुस्स एवं भवइ-चाएमि अहं तणफासं अहियासित्तए, सीयफासं अहियासित्तए, तेउफासं अहियासित्तए, दंस-मसगफासं अहियासित्तए, एगयरे अन्नतरे विरूवरूवे फासे अहियासित्तए, हिरिपडिच्छायणं चऽहं नो संचाएमि अहियासित्तए, एवं से कप्पइ कडिबंधणं धारित्तए ॥ सू० १ ॥
॥आठवें अध्ययनका सातवां उद्देश ॥ छट्ठा उद्देश कहा जा चुका है। अब सप्तम उद्देश प्रारंभ होता है। इसका पूर्व उद्देश के साथ यह संबंध है-पूर्व उद्देशमें एकत्वकी भावनासे भावित अन्तःकरणवाले, एवं धृति-संहननसे युक्त साधुके इंगित मरणका वर्णन किया है। इस उद्देशमें प्रतिमाओं द्वारा वह एकत्व भावना संपादनीय है, अतः एकत्वभावनाका ही कथन करके विशिष्टतर संहननसे युक्त उस साधुको पादपोपगमन संथारा भी विधेय है, यह प्रतिपादित होगा। इसमें सर्व प्रथम सूत्रकार प्रतिमाप्रतिपन्न साधुकी अभिग्रहविशेषसे अवस्थाका वर्णन करते हैं-“से भिक्खू" इत्यादि।
આઠમા અધ્યયનને સાતમો ઉદ્દેશ છઠ્ઠો ઉદ્દેશ કહેવાઈ ગયેલ છે. હવે સાતમાં ઉદ્દેશને પ્રારંભ થાય છે. અને પૂર્વ ઉદ્દેશની સાથે આ સંબંધ છે-પૂર્વ ઉદ્દેશમાં એકત્વની ભાવનાથી ભાવિત અન્તઃકરણવાળા, અને ધતિ સંહનનથી યુકત સાધુના ગિત મરણનું વર્ણન કરેલ છે. આ ઉદ્દેશમાં પ્રતિમાઓ દ્વારા તે એકત્વભાવના સંપાદનીય છેઆ રીતે એકત્વભાવનાનું જ કથન કરીને વિશિષ્ટતર (દઢ) સંહનનથી યુકત એ સાધુને પાદપપગમન સંથારે પણ વિધેય છે, આ પ્રતિપાદિત થશે.
આમાં સર્વ પ્રથમ સૂત્રકાર પ્રતિમાપ્રતિપન્ન સાધુની અભિગ્રહવિશેષ भवस्थानु पान ४२ छ—“ से भिक्खू" त्याल.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ विमोक्ष० अ. ८. उ. ७
छाया--यो भिक्षुरचेलः पर्युषितस्तस्य खलु भिक्षोरेवं भवति-शक्नोम्यहं तृणस्पर्शमध्यासितु, शीतस्पर्शमध्यासितुं, दंश-मशकस्पर्शमध्यासितुमेकतरानन्यतरान् विरूपरूपान् स्पर्शान् अध्यासितुं हीप्रतिच्छादनं चाहं नो शक्नोम्यध्यासितुम् , एवं तस्य कल्पते कटिबन्धनं धर्तुम् ॥मु०१॥ ____टीका-' यो मिन'-रित्यादि, य: प्रतिमाप्रतिपन्नो भिक्षुः अनगारः, अचेलः
अभिग्रहविशेषेण वसनवर्जितः सन् पयुषितः संयमे तपसि च व्यवस्थितोऽस्ति तस्य भिक्षोः मुनेश्चेतसि एवम् इत्थं भवति-अहं तृणस्पर्शम्-तृणस्पर्शजन्यपीडाम् अध्यासितुम् अधिसहितम् , एवं शीतस्पर्शमध्यासितुम् , किञ्च तेजःस्पर्श-प्रचण्डमातण्डकिरणजनितोष्णजन्यकष्टमध्यासितुम् , तथा दंश-मशकस्पर्श-दंश-मशकदंशनजनितदुःखविशेषमध्यासितुं, तथा एकतरान्न्मुख्यान केवलशीतोष्णादिजनितान् , अन्यतरान्-द्विवहोरेकतरान्, तथाविधान् विरूपरूपान्-बहुविधान् कर्कशकठोरभूमिकण्ट_ 'यः भिक्षुः' जो प्रतिमाप्रतिपन्न साधु, 'अचेल' अभिग्रहविशेष से वस्त्ररहित होता हुआ, 'पर्युषितः संयम और तपमें व्यवस्थित है, तस्य भिक्षोः'उस मुनिके 'चेतसि' चित्तमें, ‘एवं भवति' इस प्रकार विचार आता है कि-'अहं' मैं, तृणस्पर्श'तृणस्पर्शजन्य पीडाको 'अध्यासितुं' सहन करनेके लिये, 'एवं' इसी प्रकार 'शीतस्पर्श' शीतस्पर्शजन्य बाधाको 'अध्यासितुं'-सहन करने के लिये, 'तेजः स्पर्श' सूर्यकी प्रखर किरणोंसे जनित उष्णताजन्य कष्टको 'अध्यासितुं-सहन करनेके लिये, तथा 'दंशमशकस्पर्श' दंशमशकके काटनेसे उत्पन्न हुए परिषहविशेषको 'अध्यासितुं'-सहन करनेके लिये, तथा-'एकतरान्'-केवल शीत अथवा उष्ण आदि जनित किसी एक दुःखको, तथा 'अन्यतरान्'-शीत उष्ण आदि दो में से अथवा बहुतोंमें से किसी अन्यतर कष्टको, अथवा 'विरूपरूपान्' अनेक प्रकारके कर्कश और कठोर भूमि और कण्टक आदिसे
यः भिक्षुः प्रतिभाप्रतिपन्न साधु, अचेल:=मलिड विशेषथी १५२डित डोपा छतi, पर्युषितः=सयम भने तपथी व्यवस्थित छ, तस्य भिक्षोः ते भुनिने. चेतसि वित्तमा, एवं भवति ने विया२ यावे छ, -अहं-हु, तृणस्पर्श-तृण-५शवाणी पाने, अध्यासितुं सडन ४२वा माटे, “ एवं" से मारे शीतस्पर्श-डीन पद्रवाणी माधान अध्यासितुं-सहन ४२वा माटे, तथा तेजःस्पर्श =मति तपता सूर्यनउठिरणोने अध्यासितुं सडन ४२१॥ भाटे, तथा देशमशकस्पर्श-स भ२०२ने। परिसह अध्यासितुं-सहन ४२वा माट, एकतरान्= उपस-डी अथवा भी मांथी गमे ते से, अन्यतरान्=तथा मीन પ્રકારના ઘણા દુઃખોમાંથી અન્યતર વિષપાન અનેક પ્રકારના કાંકરાવાળી અને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
कादिजनितान् स्पर्शान् दुःखानि अध्यासितुं शक्नोमि समर्थोऽस्मि । धृति - संहननयुक्तस्य श्रुतज्ञानदृष्ट्या परिज्ञात- नारक - तिर्यग्वेदनाभिभवस्य वैराग्यभावनाभावितस्य प्रतिमाप्रतिपन्नस्य मे तादृशानि दुःखानि बहुशोऽनुभूतपूर्वाणि सन्स्यत एतानि दुःखानि मां परिभवितुं न शक्नुवन्तीत्याशयः, परन्तु - अहं केवलं 'हीप्रति - च्छादनं' ह्रिया=लज्जया गुह्यस्य प्रतिच्छादनम् - आच्छादनम्, मध्यमपदस्य गुह्यस्य लोपः, त्यक्तुं = विहातु ं न शक्नोमि = लज्जास्वभावत्वेन विकृतसाधुवेषशङ्कया च तत्परिहर्सु न समर्थोऽस्मीत्यर्थः । एवं पूर्वोक्तहेतुभिः तस्य प्रतिमाप्रतिपन्नस्य भिक्षोः कटिबन्धनं-विस्तरेण चतुरङ्गुलाधिक हस्तप्रमाणं, दैर्येण कटिप्रमाणं, गणनया चैकं जनित 'स्पर्शान' दुःखोको, 'अध्यासितुं' = सहन करने के लिये, 'शक्नोमि' =समर्थ हूं |
=
भावार्थ - धृति और संहननसे युक्त, श्रुतज्ञानकी दृष्टिसे नरक और तिर्यग्गति कष्टोंको जाननेवाले, वैराग्यभावनासे भावित, और प्रतिमाप्रतिपन्न, ऐसे मैंने जब उस २ प्रकारके दुःखोका पूर्व में बहुतवार अनुभव किया है तो फिर ये दुःख मुझे, दुःखित या तिरस्कृत करनेके लिये समर्थ नहीं हो सकते हैं।
४९०
" ही प्रतिच्छादनं " इस पदमें मध्यम पद " गुह्य " का लोप हुआ है, अतः 'हिया' = लज्जाके कारण 'गुह्यस्य' - गुह्यभाग के 'प्रतिच्छादनं'= आच्छादनरूप वस्त्रको 'स्यक्तं' = छोड़ने के लिये मैं, 'न शक्नोमि' = लज्जायुक्त स्वभाववाला होने से, और साधुका वेषकी विकृति हो जानेकी शंका से समर्थ नही हूं । ' एवं ' = इन पूर्वोक्त कारणोंसे 'तस्य' = उस प्रतिमाप्रतिपन्न साधुके, 'कटिबन्धनं' - चार अंगुल अधिक एक हाथ प्रमाण विस्तृत एवं उठोर लूमिना, याने अंटा वगेरेथी लरेला, स्पर्शान् = हुः मोने, अध्यासितुं = सन ४२वा भाटे शक्नोमि=समर्थ छु.
ભાવા—ધૃતિ અને સ’હનનથી યુકત શ્રુતજ્ઞાનની દૃષ્ટિથી નરક અને તિર્થંગ્ ગતિના કષ્ટોને જાણવાવાળા વૈરાગ્ય ભાવનાથી ભાવિત અને પ્રતિમાપ્રતિપન્ન એવો મે જ્યારે જે જે દુઃખાના અગાઉ ઘણી વખત અનુભવ કરેલ છે તે પછી આ દુઃખ અને દુઃખિત અથવા તિરસ્કૃત કરવામાં સમર્થ બની શકનાર નથી. प्रतिच्छादनं " मा यहां मध्यम यह " गुह्य "नो बोय थयेस छे. मे रीते हिया =सन्नथी, गुह्यस्य = शुद्ध लागना, प्रतिच्छादनं छान३य वस्त्रने, त्यक्तुं = छोडवा भाटे हुँ, न शक्नोमि = सनयुक्त स्वभाव होवाथी, ने साधुना वेषनी विकृति थ भवानी शंथी समर्थ नथी. एवं =मा पूर्वेत अशोथी तस्य प्रतिभाप्रतिपन्न साधुओ, कटिबन्धनं यार भांगण अधि मे हाथ
"(
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ विमोक्ष० अ. ८ उ. ७
४९१ कटिवस्त्रं धर्तुं कल्पते। यदि पुनर्लज्जापरीषहसहनसमर्थोऽपि भवेत्तर्हि केवलं सदोरकमुखवस्त्रिकारजोहरणोपधिकोऽचेल एव पराक्रमेत ॥ सू० १॥ ___वस्त्ररहितत्वेन शीतादिस्पर्शजन्यदुःखविशेष सम्यगधिसहेतेति दर्शयति'अदुवा' इत्यादि।
मूलम्-अदुवा तत्थ परकमंतं भुज्जो अचेलं तणफासा फुसंति, सीयफासा फुसंति, तेउफासा फुसंति, दंसमसगफासा फुसंति, एगयरे अन्नयरे विरूवरूवे फासे अहियासेइ, अचेले लाघवियं आगममाणे, जाव समभिजाणिया ॥ सू० २॥
छाया-अथवा तत्र पराक्रममाणं भूयोऽचेलं तृणस्पर्शाः स्पृशन्ति, शीतस्पर्शाः स्पृशन्ति, तेजःस्पर्शाः स्पृशन्ति, दंशमशकस्पर्शाः स्पशन्ति, एकतरानन्यतरान् विरूपरूपान् स्पर्शान् अधिसहते अचेलो लाघविकमागमयन् यावत्समभिजानीयात्।।सू०२॥
टीका--' अथवे '-त्यादि, अथवा-पक्षान्तरे ततश्च पूर्वसूत्रे हेतुसत्त्वे वसनं धरत् यदि न लजते तदा चेलरहितः पराक्रमेत, इत्युक्तम् , ततोऽन्यपक्षमाश्रित्य कटिप्रमाण लम्बे एक कटिवस्त्रका धारण करना कल्पित है-शास्त्रविहित मार्ग है। यदि वह साधु लज्जापरीषहको जीतनेमें शक्तिसंपन्न है तो
भी उसे डोरेसहित मुहपत्ति और रजोहरण, ये दो उपधियां तो रखना ही चाहिये । इनके रखने पर भी वह अचेलक ही है ॥ सू०१॥
वस्त्ररहित होनेसे साधु शीतस्पर्श आदि जन्य दुःख विशेषको अच्छी तरह सहनकरे, इस विषयको सूत्रकार प्रदर्शित करते हैं-'अदुवा' इत्यादि।
"अथवा" शब्द पक्षान्तरका द्योतक है इसलिये “पूर्वसूत्रमें लज्जादिहेतुके सद्भावमें साधु वस्त्र धारण करे, यदि लज्जापरीषह उसने जीत પ્રમાણ પહોળું કડના પ્રમાણે લાંબું એક વસ્ત્ર કેડ ઉપર ધારણ કરવું કલ્પિત છે–શાસ્ત્રમાં કહેલ માર્ગ છે, પરંતુ તે સાધુ લજજાપરિષહને જીતવામાં શકિતસંપન્ન છે તે પણ એણે દેરાસહિત મુહપત્તિ અને રજોહરણ, આ બે ઉપધિ, તે રાખવી જ જોઈએ. આને રાખવાથી પણ તે અચેલક જ છે. (સૂ૦૧)
વસ્રરહિત હોવાથી સાધુ ઠંડી આદિ સ્પર્શજન્ય દુઃખ સારી રીતે સહન ४२, 2 विषयने सूत्रा२ प्रर्शित ४२ छ-~" अदुवा ” छत्यादि
___“अथवा" ५४ पक्षान्तर धोत: छ, भाटे पूर्व सूत्रमा " eterone હેતુના સદૂભાવમાં સાધુ વસ્ત્ર ધારણ કરે, કદાચ લજજા પરિષહ તેણે જીતી
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९२
आचारागसूत्र कथयति-तत्र संयमे पराक्रममाणम् अचेलम्-वस्त्ररहितं तृणस्पर्शाः तृणस्पर्शजन्यदुःखानि स्पृशन्ति-अभिभवन्ति, एवं शीतस्पर्शाः स्पृशन्ति, तेजःस्पर्शाः स्पृशन्ति, दंशमशकस्पर्शाः स्पृशन्ति, एतादृशान् एकतरान् अन्यतरान् विरूपरूपान् स्पर्शान् सोऽचेल: =अधिसहते लाघविकमागमयन् यावत् सम्यक्त्वमेव समभिजानीयात्। व्याख्या पूर्वदिशाऽवसेया॥ सू०२॥
प्रतिमापतिपन्नोऽभिग्रहविशेषं स्वीकुर्यात्-" अहमन्येभ्यः प्रतिमाप्रतिपन्नेभ्यः किमपि दास्यामि, तेभ्यो वा ग्रहीष्यामि" इत्यादि चतुभङ्गिकया दर्शयति'जस्स णं' इत्यादि। लिया है तो वस्त्रका भी परित्याग कर देवे" जो यह विषय बतलाया है उससे भिन्न पक्षका आश्रय कर सूत्रकार कहते हैं कि-संयममें लवलीन वस्त्ररहित साधुको तृणस्पर्शजन्य दुःखविशेष पीडित करते हैं, शीतस्पर्श दुःखित करते हैं, उष्ण स्पर्श कष्ट पहुंचाते हैं, दंशमशक बाधा पहुंचाते हैं, एकतर या अन्यतर विरूपरूप परिषह उसे आकुलित करते हैं, परन्तु उस अचेल-वस्त्ररहित साधुका कर्तव्य है कि वह इन समस्त परिषहजन्य बाधाओंको सहन करे। इससे उसे यह लाभ है कि उसके संचितकर्मोंका भार हल्का होगा और आगामी कर्मोंका बंधन भी शिथिल होता रहेगा।' लाघवियं आगममाणे' यहांसे ले कर ‘सम्मत्तमेव समभिजाणिया' यहां तकके इन पदोंकी व्याख्या चतुर्थ उद्देशमें पहिले की गई व्याख्या के अनुसार ही जान लेनी चाहिये ॥सू०२॥ લીધો હોય તે વસ્ત્રને પણ પરિત્યાગ કરે” જે આ વિષય બતાવ્યો છે તેનાથી ભિન્ન પક્ષનું આચરણ કરી સૂત્રકાર કહે છે કે–સંયમમાં લવલીન વસ્ત્રરહિત સાધુને તૃણસ્પર્શજન્ય દુઃખવિશેષ પીડા કરે છે, ઠંડીને સ્પર્શ દુખ કરે છે, ગરમીને સ્પર્શ પીડા પહોંચાડે છે. ડાંસ, મચ્છર બાધા પહોંચાડે છે. એકતર અને અન્યતર વિરૂપરૂપ પરિષહ તેને આકુળ વ્યાકુળ કરતાં રહે છે, પરંતુ એ અચેલ–વસ્ત્રરહિત સાધુનું એ કર્તવ્ય છે કે તે આવી સમસ્ત પરિષહજન્ય પીડા સહન કરે. આથી તેને એ લાભ છે કે તેના સંચિત કર્મોને ભાર હળવે થશે, અને આગામી કર્મોનું બંધન પણ શિથિલ થતા રહેશે. "लाघवियं आगममाणे " माथी दाई “ समत्तमेव समभिजाणिया ” मी सुधीना પદની વ્યાખ્યા પહેલાં ચતુર્થ ઉદ્દેશમાં કહેવાઈ ગયેલ વ્યાખ્યાની અનુસાર જાણી देवीन. (सू०२)
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ विमोक्ष० अ ८ उ. ७
४९३
मूलम् - जस्सणं भिक्खुस्स एवं भवइ - अहंच खलु अन्नेसिं भिक्खूणं असणं वा ४ आहद्दु दलइस्सामि, आहडं च साइज्जिस्सामि (१), जस्स णं भिक्खुस्स एवं भवइ - अहं च खलु अन्नेसिं भिक्खूणं असणं वा ४ आहद्दु दलइस्लामि आहडं च नो साइज्जिस्सामि (२), जस्स णं भिक्खुस्स एवं भवइ - अहं च खलु असणं वा ४ आहद्दु नो दलइस्लामि आहडं च साइज्जि - स्लामि (३), जस्स णं भिक्खुस्स एवं भवइ - अहं च खलु अन्नेसिं भिक्खूणं असणं वा ४ आहद्दु नो दलइस्सामि आह चनो साइज्जिस्सामि ( ४ )| अहं च खलु तेण अहाइरित्तेण अहे णिज्जेण अहापरिग्गहिएण असणेण वा ४ अभिकंख साहम्मियस्स कुज्जा वेयावडियं करणाए, अहं वा वि तेण अहाइरित्तेण अहेसणिज्जेण अहापरिग्गहिएण असणेण वा ४ अभिकख साहम्मिएहिं कीरमाणं वेयावडियं साइज्जिस्सामि, लाघवियं आगममाणे जाव समत्तमेव समभिजाणिया ॥ सू०३ ॥
छाया -- यस्य खलु भिक्षोरेवं भवति - अहं च खलु अन्येभ्यो भिक्षुभ्योऽशनं वा ४ आहृत्य दास्यामि, आहृतं च नो स्वादयिष्यामि (१), यस्य खलु भिक्षोरेवं भवति-अहं च खलु अन्येभ्यो भिक्षुभ्योऽशनं वा ४ आहृत्य दास्यामि, आहृतं च नो स्वादयिष्यामि (२), यस्य खलु भिक्षोरेवं भवति - अहं च खलु अन्येभ्यो भिक्षुभ्योऽशनं वा ४, आहृत्य नो दास्यामि, आहतं च स्वादयिष्यामि (३), यस्य खलु भिक्षो रेवं भवति - अहं च खलु अन्येभ्यो भिक्षुभ्योऽशनं वा ४ आहृत्य नो दास्यामि, आहृतं चनो स्वादयिष्यामि ( ४ ) | अहं च खलु तेन यथाऽतिरिक्तेन यथैषणीयेन यथापरिगृहीतेन अशनेन वा ४ अभिकाङ्क्षय साधर्मिकस्य कुर्या वैयावृत्त्यं करणाय, अहं चाऽपि तेन यथातिरिक्तेन यथैषणीयेन यथापरिगृहीतेन अशनेन वा ४ अभिकाक्ष्य साधर्मिकैः क्रियमाणं वैयावृत्यं स्वादयिष्यामि लाघविकमागमयन् यावत् साम्यक्त्वमेव समभिजानीयात् ॥ सू० ३ ||
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९४
आचारागसूत्र ___टीका--'यस्ये'-त्यादि, अस्याश्चतुर्भङ्गया व्याख्या पूर्वोक्तदिशैव ज्ञेया, एतेषां चाभिग्रहाणां चतुर्णामन्यतममभिग्रहं गृह्णीयादित्यादि ।यद्वा-त्रिविधानामाधानामेकपदेनैव प्रतिमाप्रतिपन्नः कश्चिन्मुनिरभिग्रहं गृह्णीत, चतुर्थस्य च भजनेत्याह-'अह'मित्यादि, यस्य भिक्षोश्चेतसि एवं भवति-अहं च तेन पूर्वोक्तेन यथातिरिक्तेन स्वोपभोगोर्वरितेन, यथैषणीयेन प्रतिमाप्रतिपन्नानां यदेषणीयं तमनतिक्रम्य यथैषणीयेन एवं यथापरिगृहीतेन=निजार्थाभ्युपगतेन, अशनेन वा४ = चतुर्विधेनाहारेण
प्रतिमाप्रतिपन्न साधु इस अभिग्रहविशेषको स्वीकार करे कि-" मैं अन्य प्रतिमाप्रतिपन्न साधुओंके लिये कुछ दूंगा और उनसे भी कुछ लूंगा" इसी विषयको सूत्रकार चारभंगों द्वारा प्रदर्शित करते हैं" जस्सणं भिक्खुस्स" इत्यादि। ___इस चतुर्भगीकी व्याख्या इसी अध्ययन के पांचवें उद्देशमें की गई द्वितीय सूत्रकी व्याख्याके अनुसार समझ लेनी चाहिये। प्रतिमाप्रतिपन्न मुनि इन चार अभिग्रहों में से किसी एक अभिग्रहको, अथवा आदिके तीन अभिग्रहों में से किसी एक अभिग्रहको ग्रहण करे। चतुर्थ अभिग्रहकी भजना है, इसके लिये सूत्रकार 'अहं'-मित्यादि सूत्रांश कहते हैं--जिस भिक्षुके चित्तमें ऐसा विचार आता है कि मैं उस चतुर्विध आहार से कि जो मेरे उपभोगसे बाकी वच रहा है, तथा जो यथैषणीय प्रतिमाप्रतिपन्नोंके लिये कल्पनीय है, और जिसे मैं अपने लिये लाया हूं, कर्मों की निर्जरा करनेकी चाहनासे साधर्मी साधु
પ્રતિમાપ્રતિપન્ન સાધુ આ અભિગ્રહ વિશેષને સ્વીકાર કરે કે “હું અન્ય પ્રતિમાપ્રતિપન્ન સાધુઓને માટે અશનાદિ દઈશ અને એમની પાસેથી પણ અશનાદિ લઈશ.” આ વિષયને સૂત્રકાર ચાર બંગદ્વારા પ્રદર્શિત કરે છે" जस्स णं" छत्याहि.
આ ચાર અંગેની વ્યાખ્યા, આ અધ્યયનના પૂર્વ ઉદ્દેશમાં કહેવામાં આવેલ બીજા સૂત્રની વ્યાખ્યા અનુસાર સમજી લેવી જોઈએ. પ્રતિમાપ્રતિપન્ન મુનિ આ ચાર અભિગ્રહોમાંથી કોઈ એક અભિગ્રહને અથવા આગળના ત્રણ અભિગ્રહમાંથી કોઈ એક અભિગ્રહને ગ્રહણ કરે. ચોથા અભિગ્રહની ભજના છે. આ માટે સૂત્રકાર કરું ઈત્યાદિ સૂત્રાંશ કહે છે–જે ભિક્ષુના ચિત્તમાં એ વિચાર આવે છે કે હું એ ચતુર્વિધ આહારથી કે જે મારા ઉપભેગથી બાકી બચી રહેલ છે, તથા જે યથેષણય-પ્રતિમાપ્રતિપત્ની માટે કલ્પનીય, અને જેને હું મારા માટે લાવેલ છું કર્મોની નિર્જરા કરવાની ચાહ
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ विमोक्ष० अ. ८. उ. ७
४९५
अभिकाझ्य-कर्मनिर्जरणमभिवाञ्छेय करणाय उपभोगाय साधर्मिकस्य समानधमणः साधोः वयात्त्यं कुर्याम् । एतादृशमभिग्रहं कश्चिद् गृह्णाति । पुनः पक्षान्तरंप्रदर्शयति-'अहं वाऽपी'-त्यादि-'वा' शब्दः पक्षान्तरसूचकः, यस्य खलु भिक्षोश्चेतस्येवं भवति-अहमपि-पुनः तेन यथातिरिक्तेन यथैषणीयेन यथापरिगृहीतेनाऽशनेन वा४ कर्मनिर्जरणमभिकाङ्क्षय साधर्मिकैः क्रियमाणं वैयावृत्त्यं स्वादयिष्यामि -स्वीकरिष्यामि । एवं परिचिन्तयन् साधुः किं कुर्यादिति दर्शयति-'लाघविक'मित्यादि, सर्व व्यख्यातपूर्वम् ॥ सू०३ ॥ का वैयावृत्त्य करूँ । इस प्रकारका अभिग्रह कोई साधु ग्रहण करता है, और कोई साधु ऐसा अभिग्रह करता है कि मैं यथातिरिक्त, यथैषणीय और यथापरिगृहीत चतुर्विध अशनसे कर्मोंकी निर्जरा होनेकी कामनासे साधर्मिक साधु द्वारा क्रियमाण वैयावृत्त्यको मैं स्वीकार करूँगा।
इस प्रकार विचार करनेवाला साधु क्या करे ? इसे सूत्रकार "लाघवियं आगममाणे जाव समत्तमेव समभिजाणिया" इन पदोंसे प्रकट करते हैं । इन समस्त पदोंका अर्थ पहिले इसी अध्ययनके चतुर्थ उद्देश में कहा जा चुका है। ___भावार्थ--साधु द्वारा साधुकी वैयावृत्त्य करनेके प्रकार यहां पर सूत्रकारने प्रदर्शित किये हैं, ये ही प्रकार जब नियमरूपसे अंगीकृत होते हैं तब अभिग्रहविशेष कहलाने लग जाते हैं, उन्हींका यहां
નાથી સાધર્મ સાધુનું વૈયાવૃત્ય કર્યું. આ પ્રકારને અભિગ્રહ કેઈ સાધુ ગ્રહણ કરે છે. કેઈ સાધુ એવો અભિગ્રહ કરે છે કે-હું યથાતિરિકત, યથેષણીય અને યથા પરિગ્રહીત ચાર પ્રકારના અશનથી, કર્મોની નિર્જરા હવાની કામનાથી સાધર્મિક સાધુ દ્વારા ક્રિયમાણ વૈયાવૃત્યને સ્વીકાર કરીશ.
2 २ विया२ ४२वावाणा साधु शु ४२ मेने सूत्र॥२ “ लाघवियं आगममाणे जाव समत्तमेव समभिजाणिया” २१ पोथी प्रगट ४२ छ. से સમસ્ત પદને અર્થ પહેલાં આ અધ્યયનને ચોથા ઉદ્દેશમાં કહેવાઈ ગએલ છે.
ભાવાર્થ–સાધુઓ દ્વારા સાધુઓની વૈયાવૃત્ય કરવાને પ્રકાર અહિં સૂત્રકારે પ્રગટ કરેલ છે. એ જ જ્યારે નિયમરૂપથી અંગીકૃત થાય છે ત્યારે અભિગ્રહવિશેષ કહેવામાં આવી જાય છે. એનું અહિં કથન છે.
श्री आय॥॥ सूत्र : 3
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराणसूत्रे कोई २ साधु इस प्रकार से अभिग्रह करते हैं कि मैं अन्य साधुके लिये आहारादिक लाकर दिया करूँगा, यही मेरेद्वारा उनकी वैयावृत्त्य है, तथा कोई साधु मेरे लिये आहार पानी लाकर देगा तो मैं भी उसे स्वीकार कर लूंगा। यह अभिग्रहका एक प्रकार है।१।
कोई एक साधु इस प्रकारका अभिग्रह करता है कि मैं दूसरे साधर्मी साधुके लिये आहारादिक ला दिया करूँगा पर दूसरेके द्वारा लाया हुआ आहार पानी अपने उपयोग में नहीं लूंगा। यह अभिग्रहका दूसरा प्रकार है ।।
कोई २ साधु इस प्रकारका अभिग्रह कर लिया करता है कि मैं दूसरों के लिये आहारादिक लाऊँगा तो नहीं पर कोई मुझे लाकर देगा तो मैं उसे अपने उपभोग में ले लूंगा। यह अभिग्रहका तीसरा प्रकार है।३।
कोइ २ साधु ऐसा अभिग्रह करता है कि न मैं दूसरोके लिये आहारदिक लाऊँगा और न अपने निमित्त किसी अन्यसे मंगवाऊँगा। यह अभिग्रहका चौथा प्रकार है।४।
इन चार प्रकारके अभिग्रहोंमेंसे साधु चाहे जिस किसी भी अभिग्रह को धारण कर सकता है, अथवा आदिके तीन अभिग्रहों में से भी
કઈ કઈ સાધુ એવા પ્રકારથી અભિગ્રહ કરે છે કે-હું બીજા સાધુઓ માટે આહારદિક લાવી આપીશ, આ રીતે હું તેમની વૈયાવૃત્ય કરીશ તથા કઈ સાધુ મારા માટે આહાર પાણી લાવી આપશે તે હું સ્વીકાર કરીશ. આ અભિअडनी मे ४२ छ. (१)
કઈ કઈ સાધુ આ પ્રકારને અભિગ્રહ કરે છે કે-હું બીજા સાધમ સાધુ માટે આહારાદિક લાવી આપીશ પણ બીજાના દ્વારા લાવેલ આહાર પાછું ઉપગમાં નહીં લઉં. આ અભિગ્રહને બીજો પ્રકાર છે. (૨)
કઈ કઈ સાધુ આ પ્રકારને અભિગ્રહ કરે છે કે હું બીજાઓ માટે આહારદિક લાવીશ તે નહીં પણ કઈ મને લાવીને આપશે તો હું તેને મારા उपयोगमा अवश्य श. म. अमिडनो श्रीन प्रा२ छ. (3)
કઈ કઈ સાધુ એ અભિગ્રહ કરે છે કે બીજાઓના માટે હું આહારદિક લાવીશ નહીં તેમજ મારા માટે પણ બીજાથી મંગાવીશ નહીં. આ मलियन योथो २ छे. (४)
આવા ચાર પ્રકારના અભિગ્રહમાંથી સાધુ પોતાની ઈચ્છામાં આવે તે કોઈ પણ અભિગ્રહ ધારણ કરી શકે છે. અથવા આદિના ત્રણ અભિ
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष अ. ८. उ. ७
४९७
इत्थमन्यतराभिग्रहग्राहिणोऽनगारस्याचेलस्य सचेलस्य वा शरीरपीडायाः सद्भावेऽसद्भावे वा स्वायुःशेषतामवगच्छतो मुनेरुद्यतमरणविधिमुपदर्शयति-'जस्स णं' इत्यादि । ___ मूलमू-जस्स गं भिक्खुस्स एवं भवइ-से गिलामि खलु अहं इमम्मि समए इमं सरीरगं अणुपुत्वेण परिवहितए, से अणुपुव्वेणं आहारं संवद्विजा, संवट्टित्ता कसाए पयणुए किच्चा समाहियच्चे फलगावयट्ठी उट्ठाय भिक्खू अभिनिव्वुडच्चे अणुपविसित्ता गामं वा नगरं वा जाव रायहाणिं वा तणाई जाइज्जा जाव संथरिज्जा, एत्थविसमए कायंच जोगंच ईरियं च पञ्चक्खाइजा, तं सच्चं सच्चवाई ओए तिन्ने छिन्नकहकहे आईय? अणाईए चिच्चा णं भेउरं कायं संविहुणिय विरूवरूवे परीसहोपसग्गे,
अरिंस विस्संभणयाए भेरवमनुचिन्ने, तत्थ वि तस्स कालपरियाए, सेऽवि तत्थ विअंतिकारए, इच्चेयं विमोहाययणं हियं सुहं खमं निस्सेयसं आणुगामियं-तिबेमि ॥ सू०४॥ ___ छाया-यस्य खलु भिक्षोरेवं भवति तद् ग्लायामि खलु अहम् अस्मिन् समये इदं शरीरकम् आनुपूर्व्या परिवोढुम्, स आनुपूर्व्या आहारं संवर्तयेत् , संवयं कषायान् प्रतनून् कृत्वा समाहितार्चः फलकापदर्थी उत्थाय भिक्षुरभिनिवृतार्चः अनुप्रविश्य ग्रामं वा नगरं वा यावद् राजधानी वा तृणानि याचेत यावत् संस्तरेत् , अत्रापि समये कायं च योगं च ईयां च प्रत्याचक्षीत, तत्सत्यं सत्यवादी, ओजस्तीणश्छिन्नकथंकथः आतीतार्थः, अनातीतः, त्यक्सा भिदुरं कायं संविधूय विरूपरूपान् परीषहोपसर्गान् अस्मिन् मिश्रम्भणतया भैरवमनुचीर्णः, तत्रापि तस्य कालपर्यायः, सोऽपि तत्र व्यन्तिकारकः, इत्येतद्विमोहायतनं हितं सुखं क्षमं निःश्रेयसमानुगामिकम् , इति ब्रवीमि ।।सू०४॥ चाहे जिसे कर सकता है। इस पक्षमें चौथे अभिग्रहकी भजना है-धारण करेन भी करे। नीचे के सूत्रांशसे सूत्रकारने यही बात प्रकट की है-इसमें उन्होंने प्रथम द्वितीय तथा तृतीय अभिग्रहका प्रदर्शन किया हैं ।।सू०३॥ ગ્રહોમાંથી પણ ચાહે તે ગ્રહણ કરી શકે છે. આ પક્ષમાં ચોથા અભિગ્રહની ભજના છે – ધારણ કરે, ન પણ કરે, નીચેના સૂત્રાશથી સૂત્રકારે એજ વાત પ્રગટ કરી છે. એમાં તેઓએ પહેલા બીજા અને ત્રીજા અભિગ્રહનું પ્રદર્શન કરેલ છે. (સૂ૦૩)
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९८
आचाराणसूत्रे ___टीका-'यस्ये'-स्यादि, 'यस्य खलु' इत्यारभ्य' यावत् संस्तरेत्' इत्यन्तस्य घ्याख्याऽवाध्ययने षष्ठोद्देशे चतुर्थसूत्रे प्रोक्ता । तृणानि सस्तीर्य यद्विधेयं तदाह'अत्रापी'-ति, अत्रापि सस्तारकोपवेशनावसरे कृतपादपोपगमनप्रतिज्ञो मिक्षुः 'नमोत्थुणं' पठित्वा सिद्धानहतो धर्माचायांश्च नमस्कृत्य तदनु स्वयमेव पुनर्गृहीतप
इस प्रकार कीसी एक अभिग्रह को धारण करनेवाले सचेल तथा अचेल साधुकी शारीरिक पीडाके सम्भवमें या असम्भवमें अपनी आयुके अवशिष्ट भागका ज्ञान होने पर मरणविधि सूत्रकार प्रर्शित करते हैं-"जस्स णं" इत्यादि । __ "जस्स णं" यहां से लेकर " जाव संथरिज्जा" यहां तक के पदोंकी व्याख्या इसी अध्ययनके छठे उद्देशमें कही जा चुकी है। घास का संथारा कर साधुके कर्तव्यका प्रदर्शन करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि-साधु संथारे पर बैठ जावे तब उस समय वह साधु कि जिसने पदपोपगमन संथारा धारण करनेका नियम लिया है वह पहले “नमोत्थुणं" का पाठ पढे।पढ़कर सिद्धोंको, अर्हन्तोंको और धर्माचार्यों को नमस्कार करे। उसके बाद स्वयं पांच महाव्रतोंका पुनः ग्रहण कर, चारों प्रकारके आहारका परित्याग कर देवे, पश्चात् आकुश्चन, प्रसारण, और दृष्टिसंचारण आदिरूप कायव्यापारका, अप्रशस्त मनोयोग का और सर्वथा वचन
આ પ્રકારે કોઈ એક અભિગ્રહને ધારણ કરવાવાળા સચેલ તથા અચેલ સાધુની, શારીરિક પીડાના સદુલાવમાં અગર અસદ્દભાવમાં પિતાના આયુષ્યના અવશિષ્ટ ભાગને જાણકાર હેવાથી મરણવિધિ સૂત્રકાર પ્રગટ કરે છે– " जस्स " त्याहि
“ यस्य खलु" Aथी बने “यावत्संस्तरेत् " मडी सुधा पहाथी व्याभ्या આ અધ્યયનના છઠ્ઠા ઉદ્દેશમાં કહેવાયેલ છે. ઘાસને સંથારે કરી સાધુના કર્તવ્યનું પ્રદર્શન કરતાં સૂત્રકાર કહે છે કે-સાધુ જ્યારે સંથારા ઉપર બેસે ત્યારે તે સમયે તે સાધુ કે જેણે પાદપેપગમન સંથારો ધારણ કરવાનો નિયમ सीधा छेते, पडेल "नमोत्थुणं"नी 48 मो. ५ मा सिद्धीने, मताने भने ધર્માચાર્યોને નમસ્કાર કરે. ત્યાર બાદ પિતે પાંચ મહાવ્રતને ફરીથી ગ્રહણ કરે. ચાર પ્રકારના આહારને પરિત્યાગ કરે. પછી આકુંચન, પ્રસારણ અને દષ્ટિસંચારણ આરિરૂપ કાયાને વ્યાપારને, અપ્રશસ્ત મનેયેગને અને સર્વથા વચનગને,
श्री. सायसूत्र : 3
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. ७ श्वमहाव्रतश्चतुर्विधमप्याहारं प्रत्याख्याय कायंकाययोगमाकुञ्चनप्रसारणदृष्टिसञ्चारणादिरूपं कायव्यापार योगम् अप्रशस्तमनोयोग सर्वथा वाग्योगं च, यद्वा-कायं =कायममत्वं योग-तस्यैवाकुश्चन-प्रसारणादिव्यापारम् । ईयोगमनागमनरूपों क्रियां प्रत्याचक्षीत परिहरेत् ।
एवं 'तं सच्चं इत्यारभ्य सूत्रसमाप्तिपर्यन्तस्य व्याख्या षष्ठोद्देशेऽवसेया। 'इति ब्रवीमी ' त्यस्यार्थस्तूक्त एव ।।मू०४॥
॥ अष्टमाध्ययनस्य सप्तम उद्देशः समाप्तः ॥८-७॥
योगका, अथवा कायमें ममत्वरूप कायका और उसीके आकुश्चन, प्रसारण आदि व्यापाररूप योगका, एवं गमनागमनरूप क्रियाका परित्याग कर देखें। __इस प्रकार "तं सच्चं" यहां से लेकर उस सूत्रकी समाप्ति तकके पदोंकी व्याख्या इसी अध्ययनके छठे उद्देशमें तथा चतुर्थ उद्देशके अन्तमें लिखी जा चुकी है उसीके अनुसार समझलेनी चाहिये। "इति ब्रवीमि" इन पदोंका अर्थ भी कहा जा चुका है।सू० ४॥
॥ आठवें अध्ययनका सातवां उद्देश समास ॥८-७॥
winne
અથવા કાયામાં મમત્વરૂપ કાયને અને તેના આકુંચન, પ્રસારણ આદિ વ્યાપાર રૂપ બને, એવં ગમનાગમનરૂપ ક્રિયાને પરિત્યાગ કરે.
२॥ ४२ “ त सच्चं" मी थी २३ ४२॥ २॥ सूत्रनी समाति सुधाना પદેની વ્યાખ્યા આ અધ્યયનના છટ્ઠા ઉદેશમાં તથા ચોથા ઉદેશના અંતમાં समा गयेर छे ते अनुसार सम नये. “ इति ब्रवीमि " या पहानी અર્થ પણ અગાઉના અધ્યયનેમાં કહેવાઈ ગયેલ છે. (સૂ)
આઠમા અધ્યયનને સાતમે ઉદ્દેશ સમાપ્ત . ૮-૭
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
। अथाष्टमाध्ययनस्याष्टम उद्देशः। सप्तमोद्देशकथनानन्तरमष्टमः प्रारभ्यते । अस्य च पूर्वो द्देशैः सहाय सम्बन्धःपूर्व चतुर्थों देशे व्याघातिमरणं वैहायस-गाईपृष्ठमरणं च, पञ्चमे-भक्तप्रत्याख्यान, षष्ठे इङ्गितमरणं, सप्तमे च पादपोपगमनमुपदर्शितम्। अत्राष्टमे-तेषां त्रयाणां भक्तपरिज्ञेङ्गितमरणपादपोपगमनानां विधिमुपदर्शयन् प्रथमं भिक्षोः समाधिपरिपालनप्रकारमेव दर्शयति-'अणुपुव्वेण' इत्यादि । मूलम् अणुपुत्वेण विमोहाइं, जाइं धीरा समासज्ज ॥
वसुमंतो मइमंतो, सव्वं नच्चा अणेलिसं ॥१॥ छाया-आनुपूर्व्या विमोहानि, यानि धीराः समासाद्य ॥
वसुमन्तो मतिमन्तः, सर्व ज्ञात्वा अनीदृशम् ॥१॥
___ आठवें अध्ययनका आठवां उद्देश । सप्तम उद्देशके कथनके बाद अब अष्टम उद्देश प्रारंभ होता है । इस उद्देशका पूर्व उद्देशोंके साथ यह संबंध है-चतुर्थ उद्देशमें व्याधि-मरण, वैहायस-मरण और गाईपृष्ठमरण, पंचम उद्देशमें भक्तप्रत्याख्यान, छठेमें इंगितमरण और सप्तम उद्देशमें पाइपोपगमन संथारे का वर्णन सूत्रकारने किया है। इस अष्टम उद्देशमें भक्तपरिज्ञा, इंगितमरण और पादपोपगमन, इन तीनोंकी विधि दिखलाते हुए सूत्रकार प्रथम भिक्षुके समाधिपालनके प्रकारको प्रदर्शित करते हैं—'अणुपुत्वेण' इत्यादि ।
આઠમા અધ્યયનને આઠમો ઉદ્દેશ. સાતમા ઉદ્દેશના કથન પછી હવે આઠમા ઉદ્દેશને પ્રારંભ થાય છે. આ ઉદેશને પૂર્વ ઉદ્દેશની સાથે આ સંબંધ છે–ચોથા ઉદ્દેશમાં વ્યાધિમરણ, વૈહાયસ મરણ અને ગાધ્ધપૃષ્ઠ મરણ, પાંમમાં ઉદ્દેશમાં ભક્તપ્રત્યાખ્યાન, છઠ્ઠામાં ઇગિત મરણ અને સાતમા ઉદેશમાં પાદપપગમન સંથારાનું વર્ણન સૂત્રકારે કરેલ છે. આ આઠમા ઉદ્દેશમાં ભક્તપરિક્ષા, ઇંગિતમરણ અને પાદપેપગમન, આ ત્રણેની વિધિ બતાવીને સૂત્રકાર પ્રથમ ભિક્ષુના સમાધિ પાલનના પ્રકારને કહે છે-'अणुपुव्वेण' त्यादि
श्री आय॥२२॥ सूत्र : 3
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ विमोक्ष० अ. ८ उ. ८
५०१ टीका-'आनुपूर्व्य'-त्यादि, वसुमन्तः संयमिनः, 'मतिमन्त'-मननं मतिर्हेयोपादेयपरिहारग्रहणाध्यवसायः, सा येषामस्तीति मतिमन्तः, धीराः परीषहोपगरक्षोभ्या मुनयः, आनुपूर्व्या-क्रमेण, स च क्रमो यथा-प्रव्रज्या, शिक्षा, मूत्रार्थग्रहणतत्परस्यैकाकिविहारित्वम् , यद्वा-आनुपूर्व्या-संलेखनाक्रमैश्चतुर्थ-षष्ठाऽष्टम-दशमद्वादशभक्तादिकतपोविशेषरूपैविप्रकृष्टैः यानि कथितानि 'विमोहानि' विगतो मोह ___ संयम पालन करनेवाले, हेय और उपादेयरूप पदार्थों के परिहार एवं प्राप्त करानेवाले ज्ञानसे संपन्न, तथा परीषह और उपसर्गों से अक्षोभ्य ऐसे मुनिराज क्रमसे पूर्व उद्देशोंमें वर्णित भक्तपरिज्ञा, इंगितमरण और पादपोपगमनरूप विमोहको प्राप्तकर और उन्हें "अनीदृशं सर्वं ज्ञात्वा" असाधारण जानकर समाधिका पालन करें।
सूत्रगत आनुपूर्वी शब्दका अर्थ क्रम है इन भक्तप्रत्याख्यान आदि समाधिमरणोंको धारण करनेका क्रम इस प्रकार है-सर्व प्रथम मुनिदीक्षा धारण करना । तदनन्तर मूत्रका अध्ययन एवं उसके अर्थका अवधारण, अथवा युगपद्-एक साथ दोनोंका पठन और अवधारण करना। इसमें निष्णात होकर फिर एकाकी विहार करना। __ अथवा उत्कृष्ट, चतुर्थभक्त, अष्टमभक्त, दशमभक्त और द्वादशभक्त आदि संलेखनाके क्रमस्वरूप तपविशेषोंका धारण करना। 'विमोह' शब्दका अर्थ-भक्तपरिज्ञा, इंगितमरण और पादपोगमन संथारा है।
સંયમ પાલન કરવાવાળા હેય અને ઉપાદેય રૂ૫ પદાર્થોને પરિહાર અને પ્રાપ્ત કરાવનાર જ્ઞાનથી સંપન્ન, તથા પરિષહ અને ઉપસર્ગોથી અભ્ય, એવા મુનિજન કમથી પૂર્વ ઉદેશમાં બતાવેલ ભક્ત પરિજ્ઞા, ઇતિમરણ અને પાદ. पोपशमन ३५ विभाड (विवे४)ने प्रात ४री भने तेने “ अनीदृशं सर्व ज्ञात्वा" मसाधा२९ (विशेष) onीन समाधिनु पालन रे.
સૂત્રગત આનુપૂર્વી શબ્દનો અર્થ કમ છે, એ ભક્તપ્રત્યાખ્યાન આદિ સમાધિમરણેને ધારણ કરવાને ક્રમ આ પ્રકારને છે–પહેલાં મુનિદીક્ષા ધારણ કરવી, ત્યાર પછી સૂત્રનું અધ્યયન અને તેના અર્થનું અવધારણ, અથવા યુગપદએકી સાથે બનેનું પઠન અને અવધારણ કરવું. આમાં નિષ્ણાત બની પછી એકલા વિહાર કરે.
અથવા–ઉત્કૃષ્ટ ચતુર્થભક્ત, અષ્ટમભક્ત, દશમભક્ત અને દ્વાદશભક્ત આદિ સંખનાના કમસ્વરૂપ તપવિશેષને ધારણ કરવાં. વિમેહ શબ્દને અર્થ– ભક્તપરિજ્ઞા ઇગિતમરણ અને પાદપેગમન સંથારે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०२
आचारासूचे एभ्य एषामेषु वा तानि विमोहानि-भक्तपरिजेङ्गितमरणपादपोपगमनानि यथाक्रमप्राप्तानि, नानि समासाद्य-उपलभ्य अनीदृशम् अद्वितीयम् सर्वम् उचितमनुचितं वा पूर्वोक्तं भक्तपरिज्ञादिकं ज्ञात्वा समाधि परिपालयेयुः ॥ १॥
अपि चान्यदाह-'दुविहं' इत्यादि । मूलम्-दुविहं पि विइत्ता णं, बुद्धा धम्मस्स पारगा॥
___ अणुपुव्वीइ संखाए, आरंभाओ तिउद्दई ॥२॥ छाया--द्विविधमपि विदित्वा खलु, बुद्धा धर्मस्य पारगाः॥ ____ आनुपूर्त्या सङ्ख्थाय, आरम्भात् त्रुटयते ॥२॥
टीका-'द्विविधमपी'-त्यादि, बुद्धाः परिज्ञातहेयोपादेयाः, द्विविधमपि बाह्यमाभ्यन्तरं च तपो विदित्वा=आसेव्य, यद्वा-द्विविधमपिन्बाह्य शरीरोपकरणादिकम् , आभ्यन्तरं राग-द्वेषादिकमपि हेयतया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया त्यक्त्वेत्यर्थः, खलु-निश्चयेन धर्मस्य श्रुतचारित्राख्यस्य पारगाः पारगामिनः सकलरहस्यवेत्तारो भवन्ति, तैः आनुपूर्व्या-प्रव्रज्याग्रहण-द्वादशाङ्गाध्ययनादिक्रमेण संख्याय="संयम
वि+मोहमें 'वि' शब्दका अर्थ विगत-रहित है। विगत हुआ है मोह जिन्होंसे, अथवा जिन्होंका, अथवा जिन्होंमें वे विमोह हैं। 'सर्व' शब्द यह भाव प्रकट करता है कि समाधिधारणकर्ता यह विचार अवश्य करे कि इनसंथारोका धारण करना किस समय उचित है अथवा किस समय अनुचित है॥१॥
और भी सूत्रकार इस विषयमें कहते हैं-'दुविहंपि' इत्यादि।
हेय और उपादेय पदार्थों के परिज्ञाता मुनिजन बाह्य और आभ्यन्तर तपका सेवनकर निश्चय से श्रुतचारित्ररूप धर्मके सकल रहस्य के ज्ञाता होते हैं। वे प्रव्रज्याग्रहण और बादशांगका अध्ययन आदिके क्रमसे भक्त
વિ + મેહમાં “વિ' શબ્દનો અર્થ વિગત–રહિત છે. મોહ વિગત થયેલ छे, नाथी अथवा न मया रसामा त विभाड छ. “सर्व" श७६ थे ભાવ પ્રકટ કરે છે કે સમાધિ ધારણ કરનાર એ વિચાર જરૂર કરે છે તે સંથારાનું ધારણ કરવું કયા સમયે ઉચિત છે ? અથવા કયા સમયે અનુચિત છે? (૧)
धुभां ५५ सूत्रा२ मे विषयमा ४ छ-" दुविहंपि" त्याह.
હેય અને ઉપાદેય પદાર્થોના પરિજ્ઞાતા મુનિજન બાહ્ય અને આત્યંતર તપનું સેવન કરી નિશ્ચયથી શ્રુતચારિત્રરૂપ ધર્મના સકળ રહસ્યના જ્ઞાતા હોય છે. તે પ્રવજ્યાગ્રહણ અને દ્વાદશાંગના અધ્યયન વગેરેના કમથી ભક્તપ્રત્યાખ્યાન
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष. अ.८. उ.८ परिपालयतो ममातिशिथिलगात्रतया संयमाराधने सामर्थ्याभावाच्छरीरपरित्यागावसरः समायातस्तस्मादहं भक्तमत्याख्यानादिषु कस्मिन् मरणे समर्थोऽस्मी”-ति विचिन्त्य, आरम्भात्-शरीरधारणार्थमशनादिगवेषणातः त्रुटयते-विरम्यते ॥२॥ ___ अभ्युद्यतमरणाय संलेखनां विदधता मुख्यत्वेन क्रोधादिप्रतनुकरणरूपा भावसंलेखना विधेयेति दर्शयति-'कसाए' इत्यादि । मूलम्-कसाए पयणू किच्चा, अप्पाहारे तितिक्खए ॥
अह भिक्खू गिलाइजा, आहारस्सेव अंतियं ॥३॥ छाया--कषायान् प्रतनून् कृत्वा, अल्पाहारस्तितिक्षेत ।।
अथ भिक्षुग्लायेत्, आहारस्यैवान्तिकम् ॥३॥ प्रत्याख्यान आदिका विचार कर शरीर धारणके निमित्त आहार आदि की गवेषणासे विरक्त हो जाते हैं। सूत्र में “संखाय" शब्द यह बतलाता है कि मुनिजन यह विचार करे कि संयमकी परिपालना करते२ मेरा शरीर अब शिथिल हो गया है इससे संयमकी आराधना करने की अब शक्ति नहीं रही है, अतः अब इस शरीर के परित्यागका समय आचुका है, इसलिये भक्तप्रत्याख्यान आदि मरणों में से मैं कौनसा मरण धारण करने में समर्थ हूं। इस प्रकार विचार करके अशनादिकी गवेषणा करनेका त्याग कर देवे ॥२॥ ___ प्राप्तमरणके लिये संलेखना करनेवाले मुनिजनको मुख्यरूपसे क्रोधादिक कषायों के कृश करनेरूप भावसंलेखना करनी चाहिये, यह बात सूत्रकार प्रदर्शित करते हैं-'कसाए' इत्यादि। વગેરેને વિચાર કરી શરીર ધારણના નિમિત્ત આહાર વગેરેની ગવેષણથી વિરકત मनी तय छ. सूत्रमा “संखाय" श मे मतावे छ मुनिशन मेवा વિચાર કરે કે સંયમની પરિપાલના કરતાં કરતાં મારું શરીર હવે શિથિલ થઈ ગયું છે, આથી સંયમની આરાધના કરવાની મારામાં શક્તિ રહી નથી, એટલે હવે આ શરીરને પરિત્યાગ કરવાનો સમય આવી ગયેલ છે, આ માટે ભક્ત. પ્રત્યાખ્યાન વગેરે મરણમાંથી હું કયું મરણ ધારણ કરવામાં સમર્થ છું? આ પ્રકારને વિચાર કરી અશનાદિની ગવેષણ કરવાને ત્યાગ કરી દે.
પ્રાયમરણ માટે સંલેખના કરવાવાળા મુનિએ મુખ્યરૂપથી ક્રોધાદિક કષાયોને કશરૂપ ભાવસંખના કરવી જોઈએ. આ વાત સૂત્રકાર પ્રદર્શિત કરે છે 'कसाए' त्यादि
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०४
आचाराङ्गसूत्रे टीका--'कषाया'-नित्यादि, स भिक्षुः, अल्पाहारः स्तोकभोजी संलेखनाक्रमेण षष्ठाष्टमादिविधिना तपः कुर्वन् पारणादिने यदि केन चिदन्येन मुनिना समानीय दीयते तदप्यल्पं भुङ्कते, इति भावः। कपायान् कषस्य-संसारस्य आया:= स्थानानि कषायास्तान-क्रोधादीन् चतुर्विधान् प्रतनून-कृशान् कृत्वा तितिक्षेत-नीचादपि दुर्भाषितादिकं सहेत, व्याध्यातकं च क्षमेत, अल्याहारकरणं कषायोपशमसम्भावनया भवति तथाऽपि कदाचित्तस्य कषायोदयो भवेत्तदापि स क्षमेत एवेत्याशयः। ___ अल्पाहारी वह मुनि क्रोधादिक कषायोंको कृश करके नीच पुरुषोंके कुवचनोंको और व्याधिके आतंक को भी सहन करे। यदि कदाचित् अव्याबाध शिव-सुखका अभिलाषी वह मुनि ग्लान हो जाय तो वह चार प्रकारके आहारका ही परित्याग कर देवे-संलेखना के क्रमका नहीं। सूत्रस्थित अल्पाहार पद यह प्रकट करता है कि वह साधु संलेखनाक्रमसे-षष्ठ, अष्टम आदि विधिसे-तपस्या करता हुआ पारणाके दिन किसी अन्य मुनिके द्वारा लाकर दिये गये आहारको भी अल्प मात्रामें ही लेता है ।कषाय-इसमें कष और आय, ये दो शब्द हैं, कषका अर्थ संसार
और आयका अर्थ स्थान है। संसारके जो स्थान हैं उनका नाम कषाय है। अल्प आहारका करना कषायोंके उपशमकी संभावनासे होता है तो भी कदाचित् उसके कषायका उदय हो जावे उस समय भी वह दुर्भाषित आदिको सहन ही करता है, यह बात भी 'तितिक्षेत' इस पदसे प्रकट होती है।
અલ્પાહારી તે મુનિ કોધાદિ કષાયોને કૃશ કરતાં નીચ પુરૂષને કુવચનને અને વ્યાધિના દુઃખને પણ સહન કરે, અને કદાચિત્ અવ્યાબાધ શિવસુખને અભિલાષી તે મુનિ પ્લાન બની જાય છે તે ચાર પ્રકારના આહારને પરિત્યાગ કરી દે–સંલેખનાના કમનો નહીં. સૂત્રગત અલ્પાહાર પદ એ પ્રગટ કરે છે કે તે સાધુ સંલેખનાકમથી-છઠ્ઠ, અઠ્ઠમ, આદિ વિધિથી તપસ્યા કરતાં પારણના દિવસે બીજા કેઈ મુનિદ્વારા લાવી આપવામાં આવેલ આહારને પણ અલ્પ માત્રામાંજ લે છે. કષાય-એમાં કષ અને આય એ બે શબ્દ છે. કષનો અર્થ સંસાર, અને આયનો અર્થ સ્થાન છે. સંસારનું જે સ્થાન છે તેનું નામ કષાય છે. અલ્પ આહાર કરે તે કષાયેના ઉપશમની સમભાવનાથી થાય છે તે પણ કદાચ તેને કષાયને ઉદય આવે તે તે સમયે પણ દુર્ભાષિત આદિને સહન જ કરે छ. ॥ पात ५५ ' तितिक्षेत ' २॥ ५४थी प्रगट थाय छे.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. ८
५०५
E
अथ = पक्षान्तरे, यदि भिक्षु : = अन्याबाधशिवसुखाभिलाषी मुनिः ग्लायेत् = केनापि साधुना समानीता भिक्षा नोपलभ्येत तेन कारणेन ग्लानो भवेत्तदा आहारस्यैव चतुर्विधाहारस्यैव अन्तिकम् = अन्तमवसानं कुर्यात्, न तु संलेखनाक्रमस्य । अत्र 'एव' - कारण अपि भक्तप्रत्याख्यानादिकं कुर्यात् किन्तु “ कतिचिद्दिनानि भुक्त्वा पश्चात्संलेखना शेषं करिष्यामि" इत्येवं कातरतामुपगत्य संलेखनाक्रमं न त्रोटयेदिति भावः ॥ ३ ॥
अन्यच्च - 'जीवियं' इत्यादि ।
मूलम् - जीवियं नाभिकंखिज्जा, मरणं नो वि पत्थए | दुहओऽविन सज्जिज्जा, जीविए मरणे तहा ॥ ४ ॥
छाया -- जीवितं नाभिकाङ्क्षेत्, मरणं नापि प्रार्थयेत् ॥ उभयतोऽपि न सज्जेत, जीविते मरणे तथा ॥ ४ ॥
'ग्लायेत्' यह क्रियापद यह सूचित करता है कि किसी भी साधु के द्वारा समानीत - लाई गई भिक्षा यदि उस साधुको नहीं मिले तो वह ग्लान उस समय चारों प्रकारके आहारका ही त्याग कर देवे, संलेखनाक्रमका नहीं ।
“आहारस्यैव" यहां पर "एव" यह पद यह बतलाता है कि वह भक्तप्रत्याख्यान आदि करे तो परन्तु ऐसा कायर बनकर वह अपने संलेखना के क्रमका भंग न करे कि 'चलो कुछ दिनों आहार लेकर पीछे अवशिष्ट संलेखना पूर्ण कर लूंगा' ॥ ३॥
अन्यच्च - 'जीवियं' इत्यादि ।
રત્નાયેત્ આ ક્રિયાપદ એ સૂચિત કરે છે કે કાઈ પણ સાધુદ્વારા સમાનીત–લાવેલ ભિક્ષા કદાચ તે સાધુને ન મળે તેા તે ગ્લાન તે સમય ચારે પ્રકારના આહારને ત્યાગ કરી દે પણ સલેખનાના ક્રમના નહીં,
" आहारस्यैव " अडि पर 66 एव ” આ પદ એમ બતાવે છે કે તે ભક્ત પ્રત્યાખ્યાન આદિ કરે તો, પરંતુ એવા કાયર ખનીને તે પેાતાના સલેખનાના ક્રમના ભંગ ન કરે કે− ચાલો થોડા દિવસ આહાર કરી લઉં પછી બાકી રહેલ સલેખના પૂર્ણ કરી લઇશ.' (૩)
हे छे-'जीवियं ' त्याहि.
૬૪
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०६
आचारागसूत्रे टीका--'जीवित-मित्यादि, स संलेखनाकारी मुनिः जीवितं नाभिकाक्षेत् =नेच्छेत् , क्षुधापरीषहाभिभूतो मरणम् औदारिकशरीरत्यागमपि न प्रार्थयेत् , तथा जीविते मरणे उभयतोऽपि उभयस्मिन्नपि न सज्जेत-आसक्तिं न कुर्यादित्यर्थः॥४॥
तदा की दृशो भवेदित्याह-'मज्झत्थो' इत्यादि । मूलम्-मज्झत्थो निज्जरापेही, समाहिमणुपालए ॥
__ अंतो बहिं विउस्सिज्ज, अज्झत्थं सुद्धमेसए ॥ ५॥ छाया--मध्यस्थो निर्जरापेक्षी, समाधिमनुपालयेत् ॥ ___ अन्तर्बहिव्युत्सृज्य, अध्यात्मं शुद्धमन्वेषयेत् ॥ ५॥
टीका--'मध्यस्थ'-इत्यादि, मध्यस्थः राग-द्वेषयोरुदासीनः, यद्वा-मध्यस्थः -जीविते मरणेऽपि च निःस्पृहः, अत एव 'निर्जरापेक्षी' निर्जरां-कर्मनिर्जरणमपेक्षितुं शीलं यस्य स निर्जरापेक्षी, स समाधि मरणसमाधिम् अनुपालयेत्-जीवितमरणेच्छा
वह संलेखनाकारी साधु संलेखनामें अधिक जीनेकी आकांक्षा न करे, क्षुधा-परीषह आदिसे त्रस्त होकर औदारिक शरीरके परित्यागरूप मरणकी, अर्थात् अधिक जीनेकी एवं दुःखित होकर मरनेकी चाहना न रखे, तथा मरने जीने दोनों में आसक्ति न करे ॥ ४ ॥
उस समय वह कैसा होना चाहिये ? इसका उत्तर देने के लिये सूत्रकार कहते हैं-'मज्झत्थो' इत्यादि।
राग और द्वेषमें उदासीन वृत्तिवाला, अथवा जीने और मरनेमें भी निःस्पृह, अत एव कर्मो की निर्जरा करनेकी अपेक्षाका स्वभाववाला, ऐसा वह मुनि मरणसमाधिकी अनुपालना करे, अर्थात्-जीवित और मरणमें इच्छारहित मुनिका कालपर्यायसे जिस समय में मरण होता है उस
એ સંલેખનાકારી સાધુ સંખનામાં વધારે જીવવાની આકાંક્ષા નહીં કરે, સુધાપરિષહ આદિથી ત્રસ્ત બની ઔદારિક શરીરના પરિત્યાગરૂપ મરણની પણ આકાંક્ષા ન કરે. અર્થાત–અધિક જીવવાની એમજ દુઃખિત બનીને મરવાની ચાહના ન રાખે. તથા મરવા જીવવા બન્નેમાં આસકિત ન કરે. (૯)
તે સમય એ કે હવે જોઈએ? તેને ઉત્તર આપતાં સૂત્રકાર કહે છે'मज्झत्थो' छत्यादि
રાગ અને દ્વેષમાં ઉદાસીન વૃત્તિવાળા, અથવા જીવવામાં અને મરણમાં પણ નિઃસ્પૃહ, માટે જ કર્મોની નિર્જરાની અપેક્ષાના સ્વભાવવાળા એવા તે મુનિ મરણસમાધિની અનુપાલના કરે. જીવન અને મરણમાં ઈચ્છારહિત મુનિનું કાળ પર્યા યથી જે સમયે મરણ થાય છે એ સમયની તે મુનિ સાવધાન ચિત્તથી પ્રતીક્ષા
श्री मायाग सूत्र : 3
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०७
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष अ. ८. उ. ८ वर्जितस्य कालपर्यायेण मरणं यद् यदा भवति तं कालं स समाहितमनाः परिपालयेदित्याशयः। एवम् अन्तः कषायान् बहिः शरीरोपकरणादिकं च व्युत्सृज्य-विहाय शुद्धं-राग-द्वेषाद्युपशमाद्विस्रोतसिकावर्जितम् , अध्यात्मम् अन्तःकरणम् अन्वेषयेत्गवेषयेत् ॥ ५ ॥
किञ्च-'जं किंचु० ' इत्यादि। मूलम्-जं किंचुवकमं जाणे, आउक्खेमस्स मप्पणो ॥
तस्सेव अंतरद्घाए, खिप्प सिक्खिज्ज पंडिए ॥ ६॥ छाया—यं कं चनोपक्रमं जानीयात् , आयुःक्षेमस्याऽऽत्मनः ॥
तस्यैव अन्तरद्धायां, क्षिप्रं शिक्षेत पण्डितः ॥६॥ टीका--'यं कं चने '-त्यादि, आत्मनः स्वस्य आयुःक्षेमस्य-स्वसम्बन्धिन आयुषः क्षेमस्य-कल्याणस्य च यं कं चन उपक्रमम्-उपक्रमणम् जानीयात् तस्यैव संलेखनाकालस्य अन्तरद्धायाम् मध्यवर्तिकाले पण्डितः अवगतहेयोपादेयतया स्वायुषो निजक्षेमस्य चोपायपरिज्ञाता क्षिप्रं शीघ्रं शिक्षेत अभ्यसेत । यद्वा-य आत्मनः निजस्य आयुःक्षेमस्य-सुखजीवितस्य यं कं चनोपक्रमम् आयुःपुद्गलानां समयकी वह मुनि सावधानचित्त बन प्रतीक्षा करे । इस प्रकार अन्तरंगकी उपाधिस्वरूप कषायोंका, एवं बहिरंगकी उपाधिरूप शरीर और उपकरण आदिका परित्यागकर वह मुनिराग द्वेष आदिके उपशमसे विस्रोतसिकासंशयादिकदोष-रहित, ऐसे अपने अन्त:करणकी गवेषणा करे ॥५॥
किञ्च-'जं किं चुवकम' इत्यादि ।
तथा-अपनी आयुको और अपने कल्याणके जिस किसी भी उपक्रम को वह जाने, उसका वह शीघ्र ही संलेखना कालके मध्यवर्ति कालमें अभ्यास करे। अथवा-वह मुनि जब ही अपने सुखमय जीवनकी स्थिति पूरी होती हुई जाने, अर्थात् 'आयुके पुद्गलोंका संकुचित होनेका કરે. આ પ્રકારે અન્તરંગની ઉપાધિરૂપ કષા અને બહારની ઉપાધિરૂપ શરીર અને ઉપકરણ વગેરેને ત્યાગ કરી એ મુનિ રાગ દ્વેષથી રહિત વિસ્ત્રોતસિકા-संशयाहि होष-२ त थ पाताना मन्त:४२नी गवेष। ४रे. (५)
श्री-'जं किं चुवकमं' त्याह.
પિતાની આયુષ્ય અને કલ્યાણના દરેક પ્રકારના ઉપક્રમને તે જાણે, અને તે તરત જ સંલેખનાકાળના મધ્યવતી કાળને અભ્યાસ કરે. અથવા-જ્યારે તે પિતાના સુખમય જીવનની સ્થિતિ પુરી થતી જાણે, અથવા-આયુષ્યના પુદ્ગલેને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०८
आचाराङ्गसूत्रे सङ्कोचनं समुपस्थितं जानीयात् स पण्डितः अवसरज्ञः तस्यैव-उपक्रमस्य संलेखनावसरस्य अन्तरदायांमध्यकाले क्षिप्रं शीघ्रं शिक्षेत-भक्तपरिज्ञादिकमासेवनेन परिजानीयात् ॥६॥
स संलेखनापरिशुद्धकृशशरीरो मरणकाले चोपस्थिते किं विदधीन? इत्याह'गामे वा' इत्यादि। मूलम्-गामे वा अदुवा रण्णे, थंडिलं पडिलेहिया ॥
अप्पपाणं तु विन्नाय, तणाई संथरे मुणी॥ ७॥ छाया--प्रामे वा अथवा अरण्ये, स्थण्डिलं प्रत्युपेक्ष्य॥
अल्पप्राणं विज्ञाय, तृणानि संस्तरेन्मुनिः ॥७॥ टीका--'ग्रामे वा'-इत्यादि, मुनिः भिक्षुः संलेखनाशुद्धकृशशरीरः ग्रामे वा अथवा अरण्ये वने अल्पप्राणाणिवर्जितं स्थण्डिलं संस्तारकदेशं प्रत्युपेक्ष्य-सम्यगवधार्य विज्ञाय-विशेषरूपेण ज्ञात्वा, तृणानि-ग्रामादौ याचनया प्राप्तानि प्रासुकानि दर्भादीनि संस्तरेत्-तैः संस्तरणं कुर्यात् ॥७॥ समय उपस्थित होचुका है' ऐसा समझे तब ही वह अवसरज्ञ मुनि संलेखना के अवसरके मध्यकालमें शीघ्र ही भक्तपरिज्ञा आदिका सेवन करने लगे॥६॥
संलेखना से परिशुद्ध कृश शरीर मुनि मरणकालके उपस्थित होने पर क्या करे ? इसके उत्तरमें सूत्रकार कहते हैं-'गामे वा' इत्यादि ।
वह मुनि कि जिसका कृश शरीर संलेखनासे शुद्ध है वसतिमें अथवा जंगल में प्राणिवर्जित संस्तारक प्रदेशका निरीक्षण करे, और उसके पश्चात् जब यह निश्चित होजावे कि यह प्रदेश जीवजंतुरहित है तब ग्रामादिक में याचनासे प्राप्त प्रासुक दर्भ आदि घास को वहां पर विछाकर अपना संथारा तैयार करे ॥७॥ સંકુચિત થવાને સમય આવી ચુક્યો છે એવું સમજે ત્યારે તે અવસરસ મુનિ સંખનાના અવસરના મધ્યકાળમાં સત્વર ભક્તપરિજ્ઞા વગેરેનું સેવન કરવા લાગે.(૬)
સંલેખનાથી જેનું કૃશ શરીર શુદ્ધ છે એવા મુનિ મરણકાળ ઉપસ્થિત थत शु ४२ १ साना उत्तरमा सूत्रा२ ४ छ-'गामे वा' त्यादि।
જે મુનિનું કૃશ શરીર સંલેખેનાથી શુદ્ધ છે. વસતિમાં અથવા જંગલમાં પ્રાણિવત સ્થાનનું નિરીક્ષણ કરે, અને એ પછી જ્યારે એ નિશ્ચય થઈ જાય કે આ પ્રદેશ જીવ-જંતુથી રહિત છે, ત્યારે પ્રામાદિકમાં યાચનાથી પ્રાપ્ત કરેલ દર્ભ વગેરે ઘાસને ત્યાં બીછાવી પિતાને સંથારો તૈયાર કરે. (૭)
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ विमोक्ष० अ. ८ उ. ८
ततः किं कुर्यादित्याह–'अणाहारो' इत्यादि । मूलम्-अणाहारो तुयजा, पुट्ठो तत्थऽहियासए।
णातिवेलं उवचरे, माणुस्सेहि वि पुट्टए ॥८॥ छाया--अनाहारस्त्वग्वर्तयेत् , स्पृष्टस्तत्राध्यासयेत् ॥
नातिवेलमुपचरेत् , मानुष्यैरपि स्पृष्टकः ॥ ८॥ टीका--'अनाहार'-इत्यादि-स संलेखनाशुद्धशरीरः, अनाहारः त्रिविध-चतुविधाशनपरित्यागी, गृहीतमहाव्रतः स्वयं क्षान्तः क्षमापितसकलपाणिगणः समदुःखसुखो विदितात्मतत्त्वतया मरणादप्यविभ्यन् स संस्तरे त्वग्वर्तयेत् अतिलेख्य प्रमाय च पार्श्वपरिवर्तनं विदध्यात् , स एव तत्र संस्तरे स्पृष्टः परीपहोपसगैरभिभूतः सन् तान् अध्यासयेत्-अधिसहेत, अपि च-तत्र मानुष्यैः अनुकूलैः-पुत्र-कलत्र-मित्रादिसं___ वह इसके पश्चात् क्या करे? इसके लिये मूत्रकार-कहते हैं'अणाहारो' इत्यादि।
संलेखना से शुद्ध शरीर वाला, तीन प्रकार या चार प्रकारके आहारका परित्यागी, महाव्रतों को जिसने ग्रहण किया है, समस्त जीवोंको जिसने क्षमा प्रदान किया है और उनसे भी जिसने अपने समस्त प्रत्यक्ष और परोक्ष कृत दोषों की क्षमायाचना कर ली है, सुख
और दुःख में जो समभावी बन चुका है और आत्मतत्त्वका ज्ञाता होने से जो मरण से भी त्रस्त नहीं है ऐसा वह मुनि उस बिछाये हुए संथारेकी पहिले प्रतिलेखना करे पश्चात् उसकी प्रमार्जना करे। प्रतिलेखना और प्रमार्जना करने बाद फिर उस पर सोजावे । उस संथारे पर सोये२ ही वह परिषह और उपसर्गोंसे उपद्रवित बन उन्हें सहे। अपने अनुकूल-पुत्रमित्रकलत्रादिकों के संसर्गसे जनित परीषह और
ये भुनि २॥ ५७ी शु४२ ? माने भाटे सूत्र॥२ ४९ छ-'अणाहारो' त्याहि. - સંલેખનાથી શુદ્ધ શરીરવાળા, ત્રણ પ્રકારના કે ચારે પ્રકારના આહારના પરિત્યાગી, મહાવ્રત જેણે ગ્રહણ કરેલ છે, સમસ્ત જીને જેણે ક્ષમાપ્રદાન કરેલ છે અને પોતે પણ પિતાના બધા પ્રત્યક્ષ અને પક્ષ દેની ક્ષમાયાચના કરેલ છે, સુખ અને દુઃખમાં જે સમભાવી બની ચુકેલ છે, અને આત્મતત્ત્વના જ્ઞાતા હોવાને કારણે જે મરણને ભય રાખતો નથી, એ તે મુનિ બીછાવવામાં આવેલ સંથારાની પડિલેહણું કરી ફરી પરિમાર્જના કરે, એ પછી તે તેના ઉપર સુવે. સંથારે ગ્રહણ કરેલ તે મુનિ ઉપસર્ગોથી ન અકળાતાં તેને સહન કરે. પિતાના અનુકૂલ-પુત્ર-મિત્ર અને કુટુંબીજનેના સંસર્ગ થી આવેલ પરિષહ અને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१०
आचारागसूत्रे सर्गजनितैः, प्रतिकूलैः-वधवन्धनाक्रोशादिसमुद्भूतैः परीपहोपसगैरपि स्पृष्टकः= स्पृष्ट एव स्पृष्टकः अनुकूलोपसर्गस्तदनुध्यानपरः, प्रतिकूलैश्च तैः कोपपरायणः सन् अतिवेलं नोपचरेत् साधुमर्यादां नातिक्रामेत् ॥ ८॥
उक्तार्थमेव विशदयति-'संसप्पगा' इत्यादिमूलम्-संसप्पगा य जे पाणा, जे य उड्ढमहेचरा ॥
भुंजंति मंससोणियं, न छणे न पमजए ॥ ९॥ छाया-संसर्पकाश्च ये प्राणाः, ये च ऊर्ध्वमधश्चराः॥ ___ भुञ्जते मांसशोणितं, न क्षणुयान्न प्रमाजयेत् ॥ ९॥
टीका--'संसर्पका'-इत्यादि, संसर्पका संसर्पणशीलाः पिपीलिका-सर्प-मूषकादयश्च ये प्राणाः प्राणिनः च-पुनः ये ऊर्ध्वमधश्वराः ऊर्ध्वचारिणो गृध्रादयः, अधश्चराः सिंह-व्याघ्र-शृगालादयः मांसशोणितं भुञ्जते, तत्र मांसभोजिनः गृध्र-सिंह-व्याघ्रादयः, शोणिताशिनः पिपोलिकादयः, आदिशब्दात् दंश-मशकमत्कुण-यूकालिक्षादयः सन्ति, स भिक्षुस्तान् पूर्वोक्तान् प्राणिनः स्वमांसाधशनाय उपसर्गों से हर्षित हो कर, तथा प्रतिकूल-वध बंधन आक्रोश आदिसे उत्पन्न उनसे कोपपरायण होकर वह साधु मर्यादाका उल्लंघन न करे॥८॥
इस अर्थको सूत्रकार स्पष्ट करते हैं-'संसप्पगा य' इत्यादि।
पिपीलिका-कीड़ी, सर्प और मूषक आदि संसर्पणशील प्राणी, गृध्रवगैरह ऊर्ध्वचारी जीव, और सिंह, व्याघ्र एवं शृगाल आद् अधश्चारी जीव कि जो मांस और शोणित का आहार करने वाले हैं, वे यदि उस साधु के मांस शोणित को खाने के लिये आवे तो वह उनकी हिंसा न करे, तथा उनके द्वारा खाया गया अपने शरीरका कोई भी अवयव वह रजोहरणादिक से प्रमार्जित न करे। गृध्र, सिंह और व्याघ्र आदि मांस ઉપસર્ગોથી હર્ષિત બની તથા પ્રતિકૂળ-વધ-બંધન-આક્રોશ વગેરેથી ઉત્પન્ન તેઓથી કાપપરાયણ બની સાધુમર્યાદાનું તે ઉલ્લંઘન ન કરે. (૮)
मा भने सूत्र४२ २५८ ४२ छ.-'संसप्पगा य' त्याहि.
ही-स-१२-धुस-पीसीसी-छछु४२ वगेरे संसपएशीय प्राणी, ગીધ વગેરે ઉર્વચારી જીવ, સિંહ, વાઘ, શીયાળ વગેરે અધારી જીવ કે જે માંસ અને લેહીને જ ભક્ષણ કરનારા છે, એ કદાચ તે સાધુના માંસ અને લોહીનું ભક્ષણ કરવા આવે તો તે તેની હિંસા ન કરે, તેમ એના દ્વારા ખાવામાં આવેલા શરીરના કેઈ પણ ભાગને રહણદિકથી પ્રભાજિત ન કરે. ગીધ સિંહ,
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रतस्कन्ध. १ विमोक्ष अ. ८. उ. ८
____
समागतान् न क्षणुयात्न्न हिंस्यात् , नापि तैर्भुज्यमानमवयवं रजोहरणादिना प्रमाजयेत् ॥९॥
अपि चाह-'पाणा' इत्यादि। मूलम्-पाणा देहं विहिंसंति, ठाणाओ नवि उब्भमे ॥
आसवेहिं विवित्तेहिं, तिप्पमाणोऽहियासए ॥ १० ॥ छाया--प्राणा देहं विहिंसन्ति, स्थानान्नाप्युद्भमेत् ॥ ___ आस्रवैर्विविक्तै, स्तृप्यमाणोऽध्यासयेत् ॥१०॥
टीका--'प्राणा'-इत्यादि, प्राणाः प्राणिनो द्वीन्द्रियादयो देह-मम शरीरं विहिंसन्ति नन्ति न पुना रत्नत्रयम् , अतः परिहतदेहाशः समाचरिताभिग्रहभङ्गभयात्तान् न निवारयेत् । नापि नैव तस्मात् स्थानात स्थण्डिलात् उद्ममेत् क्वचिदन्यत्र गच्छेत् । अपि च-विविक्तैः भिन्नैः आस्रवैः-प्राणातिपातादिभिः, शब्दादिविषयकषायादिभिर्वा तृप्यमाणः पीडयमानो अध्यासयेत्-तत्कृतां परीषहोपसर्गबाधामधिसहेत ॥१०॥ भोजी हैं, पिपीलिकादिक, आदि शब्दसे दंश, मशक, खटमल, जू एवं लीख आदि शोणितभोजी हैं ॥९॥
और भी-'पाणा देह' इत्यादि। 'ये द्वीन्द्रियादिक प्राणी मेरे शरीरकी ही हिंसा करते हैं, रत्नत्रयकी नहीं' ऐसा विचार कर अपने शरीरके ममत्व का त्यागी वह साधु समाचरित-गृहीत अभिग्रहके भंग के भय से उन मांसशोणितभक्षी जीवोंका निवारण न करे, और न उनके भयसे वह उस स्थानसे किसी और दूसरे स्थान में जावे। तथा वह साधु प्राणातिपातादिक अथवा शब्दादिक विषय कषायरूप अनेक आस्रवोंसे आहत-पीडित होता हुआ भी उन द्वारा की गई परीषह और उपसर्गकी पीडाको सहता रहे ॥१०॥ વાઘ વગેરે માંસ ખાનારા છે. કીડી આદિ, આદિ શબ્દથી મચ્છર, માકડ, જુ, सीम वगेरे साडी युसन॥२॥ छे. (6)
३री ५४४-'पाणा देह त्याहि. આ બે ઈન્દ્રિયવાળા પ્રાણી મારા શરીરનું ભક્ષણ કરનારાં છે પણ રત્નત્રયનું નહીં એ વિચાર કરી પોતાના શરીરના મમત્વને ત્યાગી તે સાધુ, સમાચરિત– ગ્રહણ કરેલ અભિગ્રહના ભંગના ભયથી એ માંસ-લેહીનું ભક્ષણ કરનાર ને દૂર ન કરે, તેમ એના ભયથી પિતે એ સ્થાન છેડી બીજા સ્થાને ન જાય, તથા તે સાધુ પ્રતિપાતાદિક, અથવા શબ્દાદિક વિષય-કષારૂપ અનેક આથી પીડાતા હોવા છતાં પણ તે દ્વારા થતા પરિષહ અને ઉપસર્ગની પીડાને સહન કરે. (૧૦)
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१२
आचाराङ्गसूत्रे अन्यच्चाह-'गंथेहिं ' इत्यादि। मूलम्-गंथेहिं विवित्तेहि, आउकालस्स पारए ॥
पग्गहियतरगं चेयं, दवियस्स वियाणओ ॥११॥ छाया-ग्रन्थैर्विविक्तैः, आयुःकालस्य पारगः ॥
__ प्रगृहीततरकं चेदं, द्रविकस्य विजानतः ॥११॥ ___टीका–'ग्रन्थै'-रित्यादि, यः विविक्तैः पृथग्भूतैः, ग्रन्थैः बाबैः शरीरादिभिः, आभ्यन्तरैश्च रागादिभिः स्वात्मानं भावयन् धर्मशुक्लध्यानैकतरसमन्वितः स आयुःकालस्य मरणावसरस्य पारगः-पारगामी स्यात्-चरमोच्छ्वासनिःश्वासपर्यन्तं समाधिमान् भवेत्, एवंविधमरणादिविधायी नीरजाः सन् सिद्धि, कर्मावशेषे देवलोकं वा गच्छेत् । कथितं भक्तपरिज्ञाख्यमरणम् , साम्प्रतं पद्यार्द्धनेङ्गि
और भी-'गंथेहिं' इत्यादि।
जो मुनि आत्मा से सर्वथा पृथग्भूत बाह्य-शरीरादिकरूप एवं आभ्यन्तर-रागादिरूप परिग्रहों से अपनेको भिन्न मानता है, और इसी प्रकारकी जिसकी सदा भावना बनी रहती है, तथा धर्मध्यान और शुक्लध्यान, इन दो ध्यानों में से जो किसी एक ध्यानसे समन्वित रहता है, वह मरणके अवसर का पारगामी होता है, अर्थात्-अन्तिम श्वास और निःश्वास पर्यन्त समाधिसंपन्न रहता है। इस रीतिसे मरण करनेवाला साधु कर्मरूप रजसे रहित होकर सिद्धिलोकमें अथवा कर्मोंके अवशेष रहने पर देवलोक में जाता है । यहां तक भक्तपरिज्ञा-नामक मरणका कथन किया गया है। यहां से आगे अब आधे पद्यसे सूत्रकार इंगितमरणका कथन आरंभ करते हैं -प्रथम इंगितमरण कौन करता है? इसके लिये
३२ ५-'गंथेहि' त्याहि.
જે મુનિ આત્માથી સર્વથા પૃથભૂત બાહ્ય–શરીરાદિકરૂપ, અને આત્યંતર–રાગાદિરૂપ પરિગ્રહથી પોતાને ભિન્ન માને છે, અને આવા પ્રકારની જેની સદાભાવના બની રહે છે, તથા ધર્મધ્યાન અને શુકલધ્યાન, આ બને ધ્યાનમાંથી જે કઈ એક ધ્યાનથી સમન્વિત રહે છે તે મરણના અવસરને પાર કરનાર બને છે–અંતિમ શ્વાસ અને નિઃશ્વાસ સુધી સમાધિ સંપન્ન રહે છે. આ રીતથી મરણ કરવાવાળા સાધુ કર્મરૂ૫ રજથી રહિત બનીને સિદ્ધિલેકમાં, અથવા કર્મોને અવશેષ રહેવાથી દેવલોકમાં જાય છે. અહિં સુધી ભકતપરિજ્ઞા નામના મરણનું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે. આગળ હવે અર્ધા પઘથી સૂત્રકાર વિતરણના કથનને પ્રારંભ કરે છે–પ્રથમ ઈગિતમરણ કેણ કરે છે? એને માટે સૂત્રકાર
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. ८
५१३
तमरणमुपदर्शयति- 'परगहिय० ' इत्यादि, द्रविकस्य = संयमवतः विजानतः = गीतार्थस्य जघन्येनापि नवपूर्वाभिज्ञस्य नान्यस्य इदं वक्ष्यमाणमिङ्गितमरणं प्रगृहीततरकम् अतिशयेन सम्यक् स्वीकृतं भवति । इङ्गितमरणेऽपि संलेखना तृणसंस्तारादिकं पूर्ववद् बोध्यम् ॥ ११॥
तन्मरणस्यान्यमपि विधिं दर्शयति - 'अयं' इत्यादि । मूलम् - अयं से अपरे धम्मे, नायपुत्त्रेण साहिए ॥ आयवज्जं पडीयारं, विजहिजा तिहा तिहा ॥ १२॥ छाया - अयं सः अपरः धर्मों, ज्ञातपुत्रेण स्वाहितः ॥
आत्मवजे प्रतीचार, विजद्यात् त्रिधा त्रिधा ॥ १२ ॥
6
टीका - ' अ ' - मित्यादि, ज्ञातपुत्रेण - भगवता महावीरेण स्वाहितः - सुष्ठु आहितः = ज्ञातः केवला लोकेन समुपलब्ध इत्यर्थः, अयं वक्ष्यमाणः इङ्गितमरणस्य धर्मः, अपरः = भक्तपरिज्ञामरणात्पृथगस्ति, एतस्यापि मरणस्य प्रव्रज्यासंलेखनादिको विधिः पूर्ववद् बोध्यः । इङ्गितमरणाभिकाङ्क्षी सर्वमुपकरणं परिहृत्य स्थण्डिलप्रत्युसूत्रकार कहते हैं कि - जो संयमी है, तथा कमसे कम तो नौ पूर्वके ज्ञाता है वही इसे स्वीकार करता है - अन्य मुनि नहीं । इस में भी संलेखना एवं तृणसंस्तार आदिकी विधि पूर्ववत् जाननी चाहिये ॥ ११ ॥ इस मरणकी अन्य विधि कहते है - अयं से ' इत्यादि । ज्ञातपुत्र श्री महावीर के द्वारा केवलज्ञानरूपी आलोकसे अच्छी तरह जाना गया यह इंगितमरणरूप धर्म भक्तप्रत्याख्यान आदि मरण से भिन्न है । इस मरण की भी प्रव्रज्या ग्रहण करना, संलेखनादिक धारण करना आदि विधि पहिलेकी तरह ही समझना चाहिये । इंगित reat अभिलाषी मुनि समस्त उपकरणका परित्याग कर स्थण्डिलका કહે છે કે જે સંયમી છે, તથા જે ઓછામાં ઓછા નવપૂર્વના જાણકાર હાય છે તેજ તેને અ`ગીકાર કરે છે-મીજા મુનિ નહીં. આમાં પણ સલેખના અને ઘાસના સથારા વગેરેની વિધિ પહેલાંની માફક જાણવી જોઈ એ. (૧૧) माभरणुनी मील पशु विधि ! छे - 'अयं से ' त्याहि. આકવશથી ( પ્રકાશવડે ) સારી રીતે જાણવામાં આવેલ તે ઇંગિતમરણરૂપ ધર્મ ભકતપ્રત્યાખ્યાન વગેરે મરણુથી જુદા પ્રકારનું છે. આ મરણની પણ દીક્ષા ગ્રહણ કરવી, સલેખના વગેરેનું ધારણ કરવું વગેરે વિધિ પહેલાની માકૅજ સમજવી જોઈ એ. ઇંગિત મરણના અભિલાષી મુનિએ સમસ્ત ઉપકરણના પરિત્યાગ કરી સ્થંડિલનું
જ્ઞાતપુત્ર શ્રી મહાવીર દ્વારા કેવળજ્ઞાનરૂપી
६५
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१४
___ आचारागसूत्रे पेक्षणपूर्वकमालोचितप्रतिक्रान्तः, गृहीतपुनःपञ्चमहाव्रतो यावदशनं विहाय संस्तारस्थितो भवेत् । एतस्मिन् विशेष दर्शयति-'आत्मवर्ज'-मित्यादिना, स तृणसंस्तारगत इङ्गितमरणेच्छुः, त्रिधा-विधा-त्रिविधैर्मनोवाकायरूपैः कृतकारितानुमतिभिश्च आत्मवर्ज=निजशरीरावश्यककार्यवर्ज प्रतीचारम् अवयवसञ्चारं विजयात्परिहरेत् ,स्वयमेव च-उद्वर्तनपरिवर्तनं कायव्यापारादिकं करोतीति भावः।मू०१२॥
मुहुर्मुहुः प्राणिप्राणपरिपालनस्यावश्यकतामुपदर्शयति-'हरिएमु ' इत्यादि। मूलम्-हरिएसु न निवजिज्जा, थंडिलं मुणिया सए ॥
विओसिज्ज अणाहारो, पुट्ठो तत्थऽहियासए ॥१३॥ छाया-हरितेषु न निषीदेत् , स्थण्डिलं ज्ञात्वा शयीत ॥
व्युत्सृज्यानाहारः, स्पृष्टस्तत्राध्यासयेत् ॥ १३ ॥ निरीक्षण, उसका संमार्जन, पापोंकी आलोचना एवं प्रतिक्रमण करे। पांच महाव्रतोंको पुनः ग्रहण करे। अशनादिकको क्रमशः कृश करते हुए उसका सर्वथा परिहार करे, और ग्रामादिकसे घासकी याचना कर एकांत स्थान में निर्जीव स्थानपर उनका संथारा कर उस पर खमत-खामणा कर स्थित हो जावे। इंगित मरणका इच्छुक मुनि मन वचन एवं कायसे, तथा कृत, कारित एवं अनुमोदना से अपने शारीरिक आवश्यक कार्यों के सिवाय अन्य-अवयवों के संचार करनेरूप प्रतीचारका परिहार कर देवे। उद्वतन-परिवर्तनरूप कायव्यापारादिक यह कर सकता है ॥१२॥
सूत्रकार बारबार प्राणियों के प्राणोंकी रक्षाकी आवश्यकता प्रकट करते हुए सूत्र कहते हैं-'हरिएसु' इत्यादि । નિરીક્ષણ, તેનું સંમાર્જન, પાપની આલોચના તેમજ પ્રતિક્રમણ કરી પાંચ મહાવ્રતને પુનઃ ગ્રહણ કરે. અન્ન વગેરે ઓછું કરતા જાય અને છેવટે તેને સંપૂર્ણ ત્યાગ કરે, અને ગ્રામાદિકથી ઘાસની યાચના કરી એકાન્ત સ્થાનમાં, નિર્જીવ સ્થાન ઉપર સંથારે કરી એ ઉપર બેસી ખમત–ખામણા કરી સ્થિર બની જાય. ઇગિતમરણને ઈચછનાર મુનિ મન વચન અને કાયાથી કરેલા, કરાયેલા, અને અનુમોદન આપેલા પિતાના શારીરિક આવશ્યક કાર્યો સિવાય બીજા અવયવોને સંચાર કરવારૂપ પ્રતિચારને ત્યાગ કરી દે. ઉદ્વર્તન–પરિવર્તનરૂપ કાયવ્યાપારાદિક તે કરી શકે છે. (૧૨)
સૂત્રકાર વારંવાર પ્રાણીના પ્રાણની રક્ષાની આવશ્યકતા પ્રગટ કરીને सूत्र ४ छ–'हरिएसु' त्याहि.
१ 'नि' पूर्वस्य 'सद्' धातो रूपम् ।
श्री. माया
सूत्र : 3
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. ८
टीका-'हरितेष्वि'-त्यादि, स भिक्षुः, हरितेषु-दूर्वाश्रयुतेषु प्रदेशेषु न निषीदेव-नोपविशेत् , तं स्थण्डिलं हरितादिवर्जितं स्थानं ज्ञात्वा शयीत, व्युत्सृज्य= आहारं त्यक्त्वा अनाहारः कृतानशनः स्पृष्टः परिषहोपसगैरभिभूतः सन् तत्र संस्तरे वर्तमान एव अध्यासयेत-उपस्थितं परीषहोपसर्गाभिभवमधिसहेत ॥मू०१३॥
अन्यदप्याह-'इंदिएहिं ' इत्यादि। मूलम्-इंदिएहि गिलायंतो, समियं आहरे मुणी ॥
तहावि से अगरिहे, अचले जे समाहिए ॥१४॥ छाया-इन्द्रियैर्लायमानः, शमितामाहारयेन्मुनिः ॥
तथाऽपि सः अगर्यः, अचलो यः समाहितः ॥ १४ ॥ टीका-' इन्द्रियै'-रित्यादि, अशनप्रत्याख्यानादिन्द्रियाणां क्षीणशक्तितया इन्द्रियैः श्रोत्रादिभिः, ग्लायमानः=ग्लानिमनुभवन् मुनिः शमिनो मनोनिग्रहवतो भावः शमिता, तां, यद्वा-'साम्यम्' इतिच्छाया, साम्यम् समभावम् आहारयेत् स्वात्मनि स्थापयेत् , आर्तध्यानसमन्वितो न भवेदित्याशयः। यथासमाधि तत्र । वह भिक्षु, जिस प्रदेशमें हरित-दुर्वादिके अंकुर हों उस प्रदेशमें नहीं बैठे । जहां हरितांकुर आदि न हों, वहीं पर ऊठे बैठे एवं सोवे । चतुर्विध आहार का परित्यागी वह भिक्षु परीषह और उपसर्गों से उपद्रवित होने पर उस संथारे पर रहता हुआ ही उपस्थित उस परिषह और उपसर्गजन्य बाधा को सहे ॥१३॥ __ और भी-'इंदिएहिं' इत्यादि । __आहार के परित्याग कर देने से इन्द्रियां स्वयं शिथिल हो जाती हैं, अतः आहार के परित्याग से क्षीणशक्तिवाली इन्द्रियों द्वारा मुनि जब ग्लानिका अनुभव करने कगे उस समय वह अपने मनका निग्रह करके समताभावको धारण करे-आत्तध्यानसे युक्त न बने । हस्त-पादा
તે ભિક્ષુ જે પ્રદેશમાં લીલા દર્ભ આદિના અંકુર હોય તેવા પ્રદેશમાં ન બેસે, જ્યાં લીલા દર્ભના અંકુર ન હોય ત્યાં બેસે ઉઠે અને સુવે. ચાર પ્રકારના આહારના પરિત્યાગી એ સાધુ પરિષહ અને ઉપસર્ગોથી ઉપદ્રવિત હોવા છતાં સંથારા ઉપર રહીને ઉત્પન્ન થતા પરિષહ અને ઉપસર્ગજન્ય બાધાઓને સહન કરે.(૧૩)
धु ५-' इंदिएहिं ' त्यादि.
આહારને ત્યાગ કરી દેવાથી ઈન્દ્રિય સ્વયં શિથિલ બની જાય છે, એટલે આહારના ત્યાગથી ક્ષીણશક્તિવાળી ઈન્દ્રિયાથી મુનિ જ્યારે ગ્લાનિ અનુભવવા લાગે એ સમયે તે પોતાના મનને નિગ્રહ કરીને સમતા ભાવને ધારણ કરે
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे तिष्ठेत् , तथा हि-सङ्कोचनोद्विग्नो हस्तपादाघवयवं प्रसारयेत् , तेन श्रान्त आसीदेत् इङ्गितप्रदेशे परिभ्रमेद्वा, तथापि-एवं कुर्वन्नपि यो मुनिः, अभ्युद्यतमरणाद् गिरिरिवाऽप्रकम्प्यः शरीरमात्रेण तु चलित एव समाहितः समाधिस्थापितचित्तो भवेत् सोऽगीः अनिन्द्यः, आराधक एवेत्यर्थः । स भावतोऽचल इङ्गितदेशे गमनादिकं कर्तुमर्हतीत्याशयः ॥ सू० १४ ॥
उक्तमेवार्थ प्रकटयति-'अभिक्कमे' इत्यादि । मूलम्-अभिक्कमे पडिकमे, संकुचए पसारए ॥
कायसाहारणहाए, इत्थ वावि अचेयणो ॥ १५ ॥ छाया-अभिक्रामेत् प्रतिक्रामेत् , सङ्कोचयेत्प्रसारयेत् ॥
कायसाधारणार्थाय, अत्र वाऽपि अचेतनः ॥ १५ ॥ दिक अवयवों के संकोचसे यदि वह उद्विग्न चित्तवाला हो जाता है, तो वह हस्तपादादिको फैला सकता है। लेटे२ यदि वह थक जाता है तो वह उठ कर बैठ भी सकता है, और इंगितप्रदेशमें घूम भी सकता है। इस प्रकारसे अपनी परिस्थितिको संभालता हुआ भी वह प्राप्त हुए मरणसे चंचलचित्त नहीं बनता, प्रत्युत पर्वतके समान अडोल ही रहता है। केवल शरीर से ही चलता है परन्तु गृहीत समाधि से कि जिसमें उसने अपना चित्त स्थापित किया है उससे चलित नहीं होता। ऐसा साधु ही अनिंद्य आराधक होता है। भावसे अचल होकर ही यह इंगित प्रदेश में गमनादिक कर सकता है ॥१४॥
कथित अर्थको ही सूत्रकार प्रदर्शित करते हैं-' अभिक्कमे' इत्यादि । –આર્તધ્યાનથી યુકત ન બને. હાથ પગના અવયવોના સંકોચથી જે તે ઉદ્વિગ્ન ચિત્તવાળા થઈ જાય તે તે એને ફેલાવી શકે છે. સુતા સુતાં જે તે થાકી જાય તે તે ઉઠીને બેસી શકે છે અને ઈગિત પ્રદેશમાં ફરી શકે છે. આ પ્રકારથી પરિસ્થિતિને સંભાળતાં છતાં પણ તે પ્રાપ્ત થતા મરણથી ચંચળ ચિત્તવાળા બનતા નથી, પરંતુ પર્વતની જેમ અડેલ રહે છે. કેવળ શરીરથી જ ચાલે છે. પરંતુ લીધેલ સમાધિથી કે જેમાં તેણે ચિત્ત સ્થાપિત કરેલ છે તેનાથી ચલિત થતા નથી. એવા સાધુ જ પ્રશંસા મેળવનાર બને છે. ભાવથી અચળ બનીને જ
गित प्रशमां हरी-शश छे. (१४) घडवामा मापेक्षा मथ न.१ सूत्रधार प्रहशित ४२ छ-'अभिक्कमे त्याहि.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८ उ. ८
५१७ टीका-'अभिक्रामे'-दित्यादि, स मुनिः कायसाधारणार्थाय देहस्यापि सुकुमारतया तन्निर्वहणार्थम् , अभिक्रामेत् संस्तारकाभिमुखं गच्छेत् , तथा प्रतिक्रामेत-संस्तारकात् पश्चाद् गच्छेत्, सङ्कोचयेत्-प्रसारयेत् हस्तपादादीनां सङ्कोचनं प्रसारणं च कुर्यात् , अत्र वापि पूर्वोक्ताभिक्रमणादिकरणेऽपि 'वा' शब्दात सति सामर्थ्य पादपोपगमनवदत्रेङ्गितमरणेऽपि अचेतनःशुष्ककाष्ठवत् सर्वक्रियावर्जित एव विज्ञेयः ॥ सू० १५॥ __ तथाविधसामर्थ्याऽसत्त्वे यद्विधेयं तदाह-'परिक्कमे ' इत्यादि । मूलम्-परिकमे परिकिलंते, अदुवा चिट्ट अहायए ॥
ठाणेण परिकिलंते, निसीइज्जा य अंतसो ॥१६॥ छाया–परिक्रामेत् परिक्लान्तः, अथवा तिष्ठेद् यथायतः॥
स्थानेन परिक्लान्तः, निवीदेच्च अन्तशः ॥ १६ ॥ वह मुनि देहके अतिसुकुमार होनेके कारण निर्वाह करने के लिये संस्तारक के सन्मुख जा सकता है, वहांसे पीछे लौट कर वापिस भी आ सकता है। अपने हाथ पैर आदि अवयवों को फैला सकता है और उनका संकोच भी कर सकता है। इंगित मरण करने में उद्यत वह साधु इन पूर्वोक्त क्रियाओंको कर सकता है । यदि उसमें शक्ति हो तो पादपो. पगमन में जैसे शुष्ककाष्ठ की तरह निष्क्रिय पड़ा रहता है उसी तरह यह भी इस इंगितमरण में निष्किय हो कर रह सकता है।१५।।
इस प्रकारकी शक्ति के अभाव में जो करने योग्य है वह सूत्रकार प्रदर्शित करते हैं-' परिक्कमे' इत्यादि ।
તે મુનિ દેહના અતિ સુકુમાર હેવાને કારણે એના હલન-ચલન માટે સંથારાની આજુબાજુ જઈ શકે છે. ત્યાંથી ફરી તે પાછા સંથારાના સ્થળે આવી શકે છે. પોતાના હાથ પગ વગેરે અવયવોને ફેલાવી શકે છે અને તેને સંકોચ પણ કરી શકે છે. ઇંગિત–મરણ કરવામાં ઉદ્યમી તે સાધુ આવી પૂર્વોત ક્રિયાઓ કરી શકે છે. જે તેનામાં શક્તિ હોય તો તે પાદપપગમનમાં જેમ સુકેલાં લાકડાંની જેમ નિષ્ક્રિય પડ્યા રહે છે તેમ તે પણ આ ઇગિતમરણમાં નિષ્ક્રિય થઈ રહી શકે છે. (૧૫)
આ પ્રકારની શકિતના અભાવમાં જે કરવા ગ્ય છે સૂત્રકાર તેને सूत्रद्वारा मताव छ- 'परिक्कमे' त्या
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१८
आचाराङ्गसूत्रे टीका-'परिक्रामे'-दित्यादि, यदा मुनेरुपविशतः शरीरपीडा भवेत्तदास परिक्लान्तः श्रममुपगतः सन् परिक्रामेत्-परिभ्राम्येत् नियतदेशे सरलगत्या यातायातादीनि समाचरेत् । तत्रापि श्रान्तश्चेत्तदा किं कुर्यादित्याह-'अथवे '-त्यादि, अथवा यथायतः यथास्थापितशरीरः तिष्ठेत् , यदि स्थानेन-एकस्थानावस्थित्या परिक्लान्तो भवेत् यद्युपविष्टश्चेत् पर्योत्कुटुकाद्यासनान्तराणि कुर्यात् , उत्थितश्चेद् गमनागमनादिकं कुर्यात् , ततोऽपि क्लान्तश्चेत्तदा अन्तः अन्ततो निषीदेच्चउपविशेत् , तस्यामवस्थायां पार्श्वशायी दण्डायतिको लगुडशायी वा भूत्वा यथायोगमवतिष्ठतेति तात्पर्यम् ॥ सू० १६ ॥ ___ अपि चान्यदप्याह-'आसीणे' इत्यादि ।
बैठे २ मुनि को जब शारीरिक कष्टका अनुभव होने लगे और उस दशामें उसे अपना शरीर थकासा मालूम पड़ने लगे तो वह नियमित प्रदेश में सरलगति से गमनागमन कर सकता है। ऐसा करते२ भी यदि थक जाता है, तो उसे एक स्थान पर ठहर जाना चाहिये । ठहरते समय यदि वह बैठ गया है, तो वह पर्यङ्कासन या उत्कुट आसन आदिसे बैंठ सकता है, यदि खड़ा ही है तो श्रम समाप्त होते ही वह फिरसे गमनागमन कर सकता है। इस में भी जब वह थक जावे तो वह अन्तमें बैठ जावे, इस समय वह लेट भी सकता है, दण्ड जैसा हो सकता है, तथा वह अपने हाथ पैर आदि समस्त अवयवोंको इच्छानुसार पसार सकता है, तात्पर्य यह है कि-जिस रूपसे लेटनेमें या बैठने में उसे सुख मालूम हो वह उस प्रकार से लेट सकता है अथवा बैठ सकता है ॥१६॥
और भी-'आसीणे' इत्यादि ।
બેઠાં બેઠાં મુનિને જ્યારે શારીરિક કષ્ટને અનુભવ થવા લાગે અને એ દશામાં તેને પિતાનું શરીર થાકેલું માલુમ પડે છે તે નિયમિત પ્રદેશમાં સરળ ગતિથી હરી-ફરી શકે છે. એમ કરતાં કરતાં પણ જે તે થાકી જાય તે તેણે એક સ્થાન ઉપર બેસી જવું જોઈએ. જે સ્થાન ઉપર પિતે બેસી ગયેલ છે ત્યાં તે પર્યકાસન અથવા ઉત્કટ (ઉકડુ) આસન વગેરેથી બેસી શકે છે. જે ઉભા જ રહે તે શ્રમ લાગતા વળી ફરીથી હરી-ફરી શકે છે. એ વખતે પણ જે તે થાકી જાય તે અંતે બેસી જાય અને સુઈ પણ શકે છે, લાકડીની માફક થઈ શકે છે, અને તે પોતાના હાથ પગ વગેરે અવયવો ઈછાનુસાર ફેરવી શકે છે. તાત્પર્ય એ છે કે જે રીતે સુવા બેસવામાં એને સુખ પડે તે પ્રકારે તે સુઈ मेसी श छे. (१६)
धुमा--'आसीणे' त्यादि.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ.८ मूलम् आसीणेऽणेलिसं मरणं, इंदियाणि समीरए ॥
कोलावासं समासज्ज, वितहं पाउरेसए ॥ १७ ॥ छाया-आसीनोऽनीदृशं मरणम् , इन्द्रियाणि समीरयेत् ॥
कोलावासं समासाद्य, वितथं प्रादुरेषयेत् ॥ १७ ॥ टीका-'आसीन '-इत्यादि. अनीदृशम् अनन्यतुल्यं कातरजनदुष्करं मरणम् इङ्गितारख्यम् आसीन: उपविशन-स्वीकुर्वन तादृशमरणकृताध्यवसाय इत्यथः, स मुनिः इन्द्रियाणि-श्रोत्रादीनि समीरयेत् मनोज्ञामनोज्ञशब्दादिविषयेषु राग-द्वेषाकरणेन प्रेरयेत्-विषयेभ्य इन्द्रियाणि निवर्तयेदित्यर्थः । राग-द्वेषयोरसत्वेन स्वत एव तानि स्वविषयेभ्यो निवृत्तानि भवन्तीति परमार्थः। स एव 'कोलावासं' कोलानां घुणाख्यकीटविशेषाणाम् आवासः स्थानं, तम् , अन्तर्पणक्षतं पीठफलकादिकं समासाद्य-प्राप्य वितथम् अतथाभूतं कोलावासादन्यं सर्वथा घुणादिजीवरहितं
जिसे कायर जन अंगीकार नहीं कर सकते ऐसे इस इंगित मरण को स्वीकार करनेवाला यह मुनि अपनी श्रोत्र आदि इंद्रियोंको मनोज्ञ
और अमनोज्ञ शब्द आदि विषयों में राग और द्वेष नहीं करके उस तर्फ से हटा लेवें। विषयों में जब इंद्रियोंका राग और द्वेष नहीं होगा तो वे स्वतः उस ओर से हट जायेंगी। वह मुनि कोलावास-भीतर से जिसे घुनने खा लिया है ऐसे पीठ फलकादिको छोडकर अच्छे मजबूत निश्छिद्र पीठ-फलकादिककी अपने सहारे के निमित्त गवेषणा करे। घुण नामक कीट-विशेषका नाम कोल है, इनका जिसमें स्थान है वह कोलावास है। इससे भिन्न कि जिसके भीतर घुन न लगा हो जिसमें छिद्र न हो और जिसकी प्रतिलेखना आदि क्रिया अच्छी तरह से हो
જેને અસંયમી જન અંગીકાર નથી કરી શકતા એવા એ ઈતિ-મરણને સ્વીકાર કરવાવાળા એ મુનિ પિતાની શ્રોત્ર વગેરે ઈન્દ્રિયોને મનેઝ અને અમ
જ્ઞ શબ્દ વગેરે વિષયમાં રાગ અને દ્વેષ નહિ કરતા એ તરફથી હટાવી લે, વિષયોમાં જ્યારે ઈન્દ્રિયને રાગ અને દ્વેષ ન હોય ત્યારે તે જાતે જ તે તરફથી હટી જશે. તે મુનિ, જેને અંદરથી ઘુણ લાગેલ છે એવા પીઠ-ફલકાદિકને છોડી દઈ સારા મજબુત છિદ્ર વગરના પીઠ-ફલકાદિકની પિતાના સહારા માટે ગવેષણા કરે, જે લાકડામાં કઈ કીડાનું થાન ન હોય તેવા છિદ્ર વગરના, જેની પ્રતિલેખન વગેરે ક્રિયા સારી રીતે થઈ શકે એવા
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे
५२० पादुरेपयेत् प्रकटं प्रतिलेखनयोग्यं छिद्रवर्जितं पीठफलकादिकमवष्टम्भनार्थमन्येषयेत् ॥ १७॥
कोलावासयुक्तपीठफलकादिवर्जने हेतुमाह-'जओ' इत्यादि । मूलम्-जओ वज्जं समुप्पज्जे, न तत्थ अवलंबए ।
तओ उकसे अप्पाणं, फासे तत्थऽहियासए ॥१८॥ छाया--यतो वज्रं समुत्पद्येत, न तत्रावलम्बेत् ॥ ___ तत उत्कर्षयेदात्मानं, स्पर्शास्तत्राऽध्यासयेत् ॥ १८ ॥
टीका--' यत'-इत्यादि, यतः यस्मात् कोलावासादियुक्तपीठफलकाधवष्टनात् वज्रम् वज्रमिव गुरुत्वाद् ज्ञानावरणीयादिकम, यद्वा-'अवद्य'-मितिच्छाया, अवयं पापं समुत्पद्येत-जायेत, तत्र-तादृशे घुणक्षतपीठफलकादौ न अवलम्बेतअवष्टम्भनादिक्रियां नैव कुर्यात् , ततः तस्माद् उत्थानोपवेशनपार्श्वपरिवर्तनादिकासकती हो ऐसे पीठ-फलकादिक को ही वह साधु अपने उपयोग में ला सकता है, इससे भिन्न कोलावासयुक्त सछिद्रको नहीं ॥१७॥
पूर्वोक्त प्रकार के पीठ फलकादिक उपयोगमें क्यों नहीं लाना चाहिये? क्यों इनका परिहार करना चाहिये? इस विषयमें कारण बताते हुए सूत्रकार कहते हैं--'जओ' इत्यादि ।
कोलावासयुक्त पीठ-फलकादिकको अपने उपयोग में लानेसे कठोर वज्रकी तरह ज्ञानावरणीयादिक कर्मों का अथवा पापका उस साधुके बंध होता है, अर्थात्-घुने पीठ फलकादिकका सहारा लेने से साधु ज्ञानावरणीयादिक कर्मों का अथवा पापोंका संचय करनेवाला होता है, इसलिये उसका उसे अवष्टंभ-सहारा आदि नहीं लेना चाहिये, एवं उत्थान,
પીઠ-ફલકાદિકને જ તે સાધુ પિતાના ઉપયોગમાં લઈ શકે છે. તેનાથી ભિન્ન એટલે हीये पास छिद्रवाणा नडी. (१७)
કીડાએ પાડેલા છિદ્રવાળા લાકડાના પાટીયાને ઉપગ પીઠ માટે કેમ ન લેવાય? એને શા માટે પરિહાર કર જોઈએ? આ વિષયમાં કારણ બતાવતાં सूत्र२३ —'जओ' त्याहि
કીડાએ કતરેલા કે તેમાં વાસ કરેલ પીઠ-ફલકાદિકને પિતાના ઉપગમાં લેવાથી વજાના જેવા કઠેર જ્ઞાનાવરણીયાદિક કર્મોને, અથવા 'अवद्य'-५५। ५५ थाय छे. महथी हाई गयेदा सेवा લાકડાના પીઠ-લકાદિકને આશરે લેવાથી સાધુ જ્ઞાનાવરણીયાદિક કર્મોના અથવા પાપના સંચય કરવાવાળા બને છે, આ માટે તેને સહારો સાધુએ ન
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष अ. ८. उ.८ ययोगाद् दुष्पणिहितवाग्योगादातध्यानादिमनोयोगाचावधप्रादुर्भावकारणाद् आत्मानम् उत्कर्षयेत्-पृथक कुर्यात् निवर्तयेदित्यर्थः । तत्र इङ्गितमरणे धृतिसंहननयुक्तोऽप्रतिकर्मदेहः वर्धिष्णुशुभाध्यवसायो वीतरागमोक्तपदार्थसाथस्वरूपश्रद्धामरूपणास्पर्शनाप्रतिनिविष्टचित्तः 'सर्पस्य कञ्चुक इव शरीरमिदं मम त्याज्य'मित्येवं कृतनिश्चयः स भिक्षुः स्पर्शान=सकलदुःखविशेषान् अध्यासयेत् एते च उपवेशन और पार्श्वपरिवर्तन आदिकाययोगसे, अशुभ वचनयोगसे एवं आतध्यान आदि युक्त मनोयोग से जो पापोंकी उत्पत्ति के कारण हैं उनसे अपने को वह मुनि सर्वथा दूर रखे।
इस-इंगितमरण-में धृति एवं संहननसे युक्त साधु, कि जिसके शुभ अध्यवसाय वर्धनशील हैं और वीतराग प्रभु द्वारा प्ररूपित पदार्थों के स्वरूपकी श्रद्धा करने में, उनकी प्ररूपणा करने में और अन्तरंग भावसे उनकी स्पर्शना करने में जिसका चित्त लवलीन हो रहा है, जैसे सर्प अपनी कंचुकी (कांचली)को छोड दिया करता है-उसके परित्याग में उसे किसी भी तरह का संकोच या कष्ट नहीं होता है उसी तरह मुझे भी यह शरीर अवश्य छोडने योग्य है, इस प्रकार से जिसने दृढ निश्चय कर लिया है समस्त दुःखविशेषोंको सहन करता रहे। "ये सम्पूर्ण दुःखादिक पौद्गलिक शरीरके ही बाधा करते हैं, धर्मका अनुष्ठान करनेवाले ऐसे मेरा तो ये कुछ भी बिगाड नहीं कर सकते" લેવું જોઈએ. ઉત્થાન, ઉપવેશન અને પાર્શ્વ પરિવર્તન (પડખું ફેરવવું) વગેરે કાય એગથી અશુભ વચન યુગથી તેમજ આધ્યાન વગેરે યુક્ત મનેયેગથી જે પાપોની ઉત્પત્તિનું કારણ છે તેનાથી મુનિ પિતાની જાતને સર્વથા દૂર રાખે.
એ ઇગિત મરણમાં ધતિ અને સંહનનથી યુક્ત કે જેના શુભ અધ્યવસા વર્ષનશીલ છે. અને વીતરાગ પ્રભુ દ્વારા પ્રરૂપિત પદાર્થોના સ્વરૂપની શ્રદ્ધા કરવામાં, તેની પ્રરૂપણ કરવામાં અને અન્તરંગ ભાવથી એની સ્પર્શના કરવામાં જેનું ચિત્ત લવલીન બની ગયેલ છે. જેમ સર્ષ પિતાની કાંચળી છોડી દે છે–એના પરિત્યાગથી સાપને કઈ તરેહનું સંકટ કે સંકેચ થતાં નથી. આજ રીતે મારે પણ આ શરીર અવશ્ય છેડવા ગ્ય છે આ પ્રકારને જેણે દઢ નિશ્ચય કરી લીધેલ છે તેવા મુનિ સમસ્ત દુખેને કઈ પ્રકારના આકંદ વગર સહન કરતા રહે. “એ સંપૂર્ણ દુઃખાદિક પૌગલિક શરીરને જ બાધા કરે છે– ધર્મનું અનુષ્ઠાન કરવાવાળા મારા જેવાનું તે એ કાંઈ પણ બગાડી શકવાના
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२२
आचारागसूत्रे स्पर्शाः शरीरमेवाभिभवन्ति न तु मां धर्मानुष्ठायिन '-मिति विचिन्त्य सर्वदुःखवे. दनासहनशीलो भवेदित्याशयः ॥ सू० ॥ १८ ॥ इङ्गितमरणाधिकारः प्रोक्तः, इदांनी पादपोपगमनमुपलक्ष्य दर्शयति-'अयं'इत्यादि। मूलम्-अयं चाययतरे सिया, जो एवमणुपालए ॥
सव्वगायनिरोहेऽवि, ठाणाओ न विउब्भमे ॥१९॥ छाया-अयं चायततरः स्याद् , य एवमनुपालयेत् ॥
सर्वगात्रनिरोधेऽपि, स्थानान्न व्युद्दमेत् ॥१९॥ टीका-'अय-मित्यादि, अयं च-चकारस्त्वथै, अनुपदवक्ष्यमाणः पादपोगमनविधिः, आयततरः पूर्वोक्तभक्तपरिज्ञेङ्गितमरणापेक्षया श्रेष्ठतरः, स्यात् भवेत्, अस्तीत्यर्थः एतस्मिन्नपि मरणे प्रव्रज्या-सलेखनादिकमिङ्गितमरणविधिवदेव सर्वे बोध्यम् । किमेतेन प्रकृते समायातमित्याह-'य एव'-मित्यादि, यः मुनिः, एवं इस प्रकार विचार कर वह आये हुए समस्त दुःखजन्यवेदनाओंको सहन करने का स्वभाववाला बने ॥१८॥
यहां तक इंगितमरणका अधिकार कहा। अब यहांसे आगे पादपोपगमन संथारेका प्रकरण प्रारंभ होता है--'अयं' इत्यादि ।
इस सूत्र में "च" यह शब्द "तु" के अर्थ में आया है। यह पादपोपगमन संथाराकी विधि, कि जो अभी कही जानेवाली है वह पूर्वमें कथित भक्तपरिज्ञा और इंगितमरणकी अपेक्षासे श्रेष्ठतर है। इस मरणमें भी प्रव्रज्याग्रहण, संलेखना आदिका धारण, यह सब विधि इंगितमरणकी विधिकी तरह ही समझना चाहिये । इस कथन से प्रकृत कथनमें क्या बात आई ? इसका उत्तर देते हुए सूत्रकार कहते हैं किનથી.” આ પ્રકારને વિચાર કરી તે આવેલી સમસ્ત દુઃખજન્ય વેદનાઓને સહન કરવાના સ્વભાવવાળા બને. (૧૮)
અહિં સુધી ઇંગિત મરણને અધિકાર કહ્યો, હવે આગળ પાદપપગમન संथाराना प्र४२नो प्रारम थाय छ-'अयं' त्याह.
આ સૂત્રમાં “a” એ શબ્દ “” ના અર્થમાં આવેલ છે. એ પાદપેપગમન સંથારાની વિધિ કે જે હવે કહેવામાં આવશે તે અગાઉ કહેવામાં આવેલ ભકતપરિજ્ઞા અને ઇગિતમરણની અપેક્ષાથી શ્રેષ્ઠતર છે. એ મરણમાં પણ પ્રવજ્યાગ્રહણ, સંભેખના વગેરેનું ધારણ, આ બધી વિધિ ઇંગિત મરણની વિધિની માફકજ સમજવી. આ કથનથી પ્રકૃત કથનમાં કઈ વાત આવી? આને ઉત્તર આપતાં સૂત્રકાર કહે છે કે–જે મુનિ અગાઉની વિધિ પ્રમાણે પાદપેપ
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२३
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ.८ पूर्वोक्तविधिना पादपोपगमनविधिम् अनुपालयेत् स मुनिः सर्वगात्रनिरोधेऽपि सकलशरीरव्यापारनिरोधेऽपि उत्तप्यमानशरीरो मूर्छन् शगाल-गृध्र-पिपीलिकादिभिभक्ष्यमाणमांसशोणितः मारणान्तिक समुद्धातपातो वा महासत्त्वतया तेनापि ततोऽप्यस्खलन् स्थानात्-द्रव्यतः-संस्तारकस्थानात् , भावतः-शुभाध्यवसायात् नापि नैव व्युद्भमेत्=चलेत , शृगालादिभक्षितमांसशोणितोऽपि तस्मात्स्थानादन्यत्र नैव गच्छेदिति तात्पर्यम् ॥१९॥
पादपोपगमनस्योत्तमत्वं प्रदर्शयन् तद्विधिमाह-'अयं' इत्यादि । मूलम्-अयं से उत्तमे धम्मे, पुबहाणस्स पग्गहे ॥
अचिरं पडिलेहित्ता, विहरे चिट्ठ माहणे ॥ २०॥ छाया–स उत्तमो धर्मः, पूर्वस्थानस्य प्रग्रहः ॥
अचिरं प्रत्युपेक्ष्य, विहरेत्तिष्ठेन्माहनः ॥२०॥ जो मुनि पूर्वोक्त विधिके अनुसार पादपोपगमनकी विधिका पालन करता है वह मुनि शारीरिक समस्त व्यापारोंके निरोधमें भी शृगाल पिपीलिका और गृध्र आदि मांसशोणितभक्षी जीवों द्वारा अपने शरीरका मांस और शोणित खाये जाने पर भी चलितशरीर नहीं होता है। शरीरमें जरा भी कष्टका अनुभव नहीं करता है। अथवा मरणान्तिकसमुद्धात प्राप्त यह भिक्षु महासत्त्व-बलविशिष्ट होनेसे ऐसी हालतमें भी उससे अचलित होता हुआ द्रव्यसे संस्तारकस्थान से और भावसे-शुभ अध्यवसाय से विचलित नहीं होता है, अर्थात् शगाल आदि द्वारा अपने शरीर का मांस शोणित खाये जानेपर भी यह भिक्षु समाधिस्थान से दूसरी जगह नहीं जाता ॥१९॥
पादपोपगमन में उत्तमता दिखलाते हुए सूत्रकार उसकी विधिका प्रदर्शन करते हैं-'अयं से' इत्यादि। ગમનની વિધિનું પાલન કરે છે તે મુનિ પિતાના શરીરના મેહથી તદ્દન વિરકત બની સિંહ, વાઘ, શીયાળ વગેરે માં સરકતભક્ષક જી દ્વારા પિતાના શરીરનું માંસ અને લેહી ખવાતા છતાં પણ ચલિત બનતા નથી–જરા પણ કષ્ટને અનુભવ કરતા નથી, અને મૃત્યુ આવતાં સુધી પણ તે ભિક્ષુ મહાસત્વબલવિશિષ્ટ હોવાથી એવી હાલતમાં પણ એથી અચલિત બની દ્રવ્યથી સંથારાના સ્થાનથી અને ભાવથી શુભ અધ્યવસાયથી ચલિત થતા નથી. અર્થા–શીયાળ વગેરે દ્વારા પોતાના શરીરના માંસ-લેહી ખવાયા છતાં પણ તે ભિક્ષુ સમાધિ स्थानथी भी स्थणे ता नथी. (१८) पाहपोपशमनमा उत्तमतमतi सूत्रा२ सनी विधि छ-'अयं से प्रत्याहि.
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे
५२४ ___टीका-'अय'-मित्यादि, अयं प्रत्यक्षनिर्दिष्टः पादपोपगमनमरणविधिः सः धर्मः, यतः पूर्वस्थानस्य' इति पञ्चम्यर्थे षष्ठी, तेन-पूर्वस्थानात्-भक्तपरिज्ञेगितमरणरूपात् प्रग्रहः श्रेष्ठः, अत एव स उत्तमो धर्मोऽस्ति । इङ्गितमरणे कायपरिपालनानुमतिरभिहिता, अत्र च तत्परिस्पन्दनमपि न कर्तव्यम् । छिन्नमूलपादपो यथा चेष्टावर्जितः क्रियावर्जितो दह्यमानश्छिद्यमानो विषमपतितः समपतितोऽपि वा यथैवावतिष्ठते न तु तस्मात् स्थानात् स्थानान्तरं गच्छति, तथैव मुनिरपि संति___ यह प्रत्यक्षनिर्दिष्ट पादपोगमन मरणकी विधि पूर्व में प्रतिपादित भक्त परिज्ञा और इंगितमरणरूप पूर्वस्थान से श्रेष्ठ है, इसलिये यह उत्तम धर्म है। इंगितमरण में शरीरका परिपालन और उसमें अनुमति कही गई है । अथवा इंगितमरण पालनेवाला साधु अपने शरीरकी पालनानिमित्त दूसरे साधुओंको अनुमति दे सकता है, परन्तु इस मरणमें तो वह मरणकर्त्ता साधु अपने शरीरका परिस्पन्दन-हलन-चलनरूप क्रियाका भी सर्वथा परित्यागी हो जाता है। जिसका मूल छिन्न है, ऐसा उखड़ा हुआ वृक्ष जिस प्रकार स्वयं चेष्टासे रहित होता है-क्रियासे शून्य बन जाता है, चाहे वह काट दिया जाय, चाहे वह जला दिया जाय, चाहे समस्थान पर पडे अथवा विषमस्थानपर पड़े कहीं भी पडे जैसाका तैसा पड़ा रहता है, निश्चेष्टरहता है-उस स्थानसे एक रतीभर भी आगे नहीं चलता है, इसी प्रकार इस मरणका धारक मुनि भी माना गया है-यह भी देहाश्रित समस्त क्रियाओंसे शून्य रहता है। इसी विषयको सूत्रकार स्पष्ट करते
આ પાદપોપગમન મરણની વિધિ પ્રથમ કહેવાયેલ ભકતપરિજ્ઞા અને ઇંગિત મરણથી શ્રેષ્ઠ છે, આ કારણે તે ઉત્તમ ધર્મ છે. ઇંગિતમરણમાં શરીરનું પરિપાલન કરવાની અનુમતિ અપાયેલ છે. અથવા-ઈગિતમરણ પાળવાવાળા સાધુ પોતાના શરીરની પાલના નિમિત્ત બીજા સાધુઓને અનુમતિ આપી શકે છે, પરંતુ આ મરણમાં તે મરણ સ્વીકારનાર સાધુ પોતાના શરીરના પરિસ્પંદ-હલન -ચલનરૂપ કિયાને પણ સંપૂર્ણ પણે પરિત્યાગી બની જાય છે. જેનાં મુળ તુટી ગયાં એવું ઉખડી ગયેલું વૃક્ષ જે રીતે સ્વયં ચેષ્ટાથી રહિત બને છે -ક્રિયાથી શૂન્ય થઈ જાય છે.–ચાહે તેને કાપી નાખવામાં આવે ચાહે બાળી નાખવામાં આવે, ચાહે સમસ્થાન પર પડે–ચાહે વિષમસ્થાન પર પડે, ગમે ત્યાં પડે જેમને તેમ પડી રહે છે, નિષ્ટ રહે છે-જે સ્થાને પડયું હોય ત્યાંથી એક દેરે પણ આગળ વધી શકતું નથી. આજ પ્રમાણે આ મરણને ધારણ કરનાર મુનિ માનવામાં આવેલ છે. એ દેહાશ્રિત સમસ્ત ક્રિયાઓથી શૂન્ય રહે છે, આ વિષયને
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. ८ ष्ठेत । एतदेव स्पष्टयति-'अचिर'-मित्यादि, माहनः मुनिः अचिरं-शोघ्रं प्रत्युपेक्ष्य-तत्स्थानं प्रतिलिख्य तत्र विहरेत् पादपोपगमनमाचरेत् । पादपोपगमनप्रसड्रेन तत्र विहारस्तद्विधिपरिपालनरूपः कथितः । अथ स्थानान्तरगमनं निषेधयितुमाह-'तिष्ठे'-दिति, सर्वगात्रनिरोधेऽपि स्थानान्तरगमनान्निवृत्तः सन् छिन्नपादपवत् तिष्ठेत् ॥२०॥
किञ्च–'अचित्तं' इत्यादि। मूलम्-अचित्तं तु समासज्ज, ठावए तत्थ अप्पगं ॥
वोसिरे सव्वसो कायं, न मे देहे परीसहा ॥ २१ ॥ छाया-अचित्तं तु समासाद्य, स्थापयेत्तत्राल्पकम् ॥
व्युत्सृजेत्सर्वशः कायं, न मे देहे परीषहाः ॥२१॥ हैं-इस मरणको धारण करनेकी भावनावाला मुनि शीघ्र उस स्थानकी प्रतिलेखना कर पादपोपगमन संथारा धारण करे। “विहरेत् " यह क्रियापद पादपोपगमनके प्रकरणके संबंधसे उसकी विधिका परिपालन करनेरूप विहारका कथन करता है, अर्थात् मुनि पादपोपगमन संथारेका धारण उसकी विधिके अनुसार ही करे। इस संथारेमें मुनि एकस्थान से दूसरे स्थानमें नहीं जा सकता है, इस बातको सूत्रकार "चिट्ठ माहणे" इस सूत्रांशसे प्रदर्शित करते हैं, वह मुनि समस्त शारीरिक क्रियाओंके निरोध होनेसे छिन्नवृक्षकी तरह एक जगहसे दूसरी जगह जानेरूप क्रियाका सर्वथा परिहारी होता है ॥२०॥
और भी-'अचित्तं तु' इत्यादि । સૂત્રકાર સ્પષ્ટ કરે છે–આવા મરણને ધારણ કરવાની ભાવનાવાળા મુનિ તાત્કાલિક એ स्थाननी प्रतिमा ४री पापोभन सथा। धा२१ ४२. 'विहरेत् ' २ जिया५६ પાદપોગમ પ્રકરણના સંબંધથી એની વિધિનું પરિપાલન કરવારૂપ વિહારનું કથન કરે છે. અર્થાતુ-મુનિ પાદપોગમન સંથારે એની વિધિ અનુસાર જ ધારણ કરે. આ સંથારામાં મુનિ એક સ્થાનથી બીજા સ્થાન ઉપર જઈ શકતા નથી या पातने सूत्र४२ “चिट्ठ माहणे” २॥ सूत्रांशथी प्रशित ४२ छ. ते मुनि સમસ્ત શારીરિક ક્રિયાઓને નિરોધ હોવાથી પડેલા વૃક્ષની માફક એક જગ્યાથી બીજી જગ્યાએ જવા રૂપ કિયાના સર્વથા પરિહારી હોય છે. (૨૦)
३२ ५–'अचित्तं तु' त्यादि.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२६
आचारागसूत्रे टीका-'अचित्त'-मित्यादि. स मुनिः, अचित्तम्-प्राणिशून्यं प्रासुकं स्थण्डिलं समासाद्य प्राप्य तत्र स्थण्डिले आत्मकं स्वात्मानं स्थापयेत् । तत्र स्थितः परिहतचतुर्विधाहारो गिरिरिवाऽप्रचलितो विहितप्रत्युपेक्षणादिपरिकर्मा सन् सर्वशः= सर्वभावेन कायं शरीरममत्वं व्युत्सृजेत्-परित्यजेत् । यदि तं शरीरपरीषहोपसर्गा अभिभवेयुस्तदा स चेतस्येवं चिन्तयेदित्याह-'न मे' इत्यादिना, मे मम देहे शरीरे परीषहाः तत्र समुत्पन्नाः-अनुक्ल-प्रतिकूला न सन्ति, यतो देहोऽपि मदीयो नास्ति कथं तत्सम्बन्धिनः परीपहा मामभिभवेयुः, तद्विहितवेदनाया अननुभवादित्याशयः ॥२१॥ __वह मुनि प्राणिशून्य-प्रासुक स्थण्डिल-स्थान प्राप्तकर वहां अपनेको स्थापित करे, अर्थात् वहां ठहर जावे। चतुर्विध आहारका परित्यागी एवं पर्वतके समान अचल वह साधु उस भूमिका संमार्जन आदि परिकर्म कर उस पर अपना घासका संथारा करे, इत्यादि समस्त पूर्वोक्त विधि कर वह साधु सर्वभावसे शरीरका ममत्व छोड देवे। उस समय यदि उसे परीषह और उपसर्ग उपद्रवित करते हैं, तो वह उन सबको, चित्तमें इस प्रकारके विचारसे सहन करे कि "देहे परीषहाः" ये अनुकूल और प्रतिकूल परीषह आदि देहमें हैं "न मे" मेरी आत्मामें नहीं हैं. जब देह ही मेरा नही है तो फिर उस संबंधी ये परीषह आदि मुझे दुःखित या उपद्रवित भी कैसे कर सकते हैं ? क्यों कि इनसे उत्पन्न वेदनाका मुझे तो कोई अनुभव ही नहीं होता है ॥२१॥
તે મુનિ પ્રાણિજ્ય-પ્રાસુક સ્થડિલ-સ્થાન પ્રાપ્ત કરી ત્યાં પોતાને સ્થાપિત કરે, અર્થાત્ ત્યાં રોકાઈ જાય. ચાર પ્રકારના આહારના પરિત્યાગી અને પર્વત સમાન અચલ તે સાધુએ ભૂમિ સાફસૂફ કરી એના ઉપર ઘાસને સંથારે કરે, આ રીતે બધી વિધિ પૂર્ણ કર્યા પછી તે સાધુ સર્વભાવથી શરીરનું મમત્વ છેડી દે. એ સમયે કદાચ તેને પરિષહ અને ઉપસર્ગ ઉપદ્રવ કરે તે તેને थित्तमा । प्रा२॥ विद्यार्थी सङन ४२ है 'देहे परिषहा' म अनुण भने प्रतिकूल परिपड वगेरे हेडमा छ. "न मे" भारी मात्मामा नथी, न्यारे આ દેહ જ મારે નથી તે પછી તે સંબંધી આ પરિષહ વગેરે મને ઉપદ્રવિત અથવા દુઃખી પણ કેમ કરી શકે? કેમકે આનાથી ઉત્પન્ન વેદનાને મને તે
मनुभव ४ नथी थतो. (२१)
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२७
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष०अ. ८. उ.६
ते परीषहाः कियत्कालमध्यासनीयाः? इति शिष्यजिज्ञासायामाह-'जावज्जीव' इत्यादि । मूलम्-जावज्जीवं परीसहा, उवसग्गा इति संखया॥
संवुडे देहभेयाए, इयपन्नेऽहियासए ॥ २२ ॥ छाया-यावज्जीवं परीपहा,-उपसर्गा इति संख्याय ।।
संतृतो देहभेदाय, इतिप्रज्ञोऽध्यासयेत् ॥२२॥ टीका--'यावज्जीव'-मित्यादि, परीषहा उपसर्गाश्च यावज्जीव-जीवनपर्यन्तं यथा स्यात्तथा सहनीयाः सन्ति, इति-एवं संख्याय-निश्चित्य स मुनिः देहभेदाय
कायपरित्यागार्थ संवृतः कायादिसकलव्यापारनिवृत्तः इतिप्रज्ञः पादपोपगमनसमुचितविधिपरिज्ञानकुशलः,अध्यासयेत् सर्व परीषहोपसर्गादिकमुपनतमधिसहेत।।२२॥ ___ एतादृशं भिक्षुमुपलक्ष्य राजादिस्तं यदि निमन्त्रयेत्तन्निषेधायाह-' भेउरेसु'
इत्यादि।
साधुको ये परीषह कितने समय तक सहन करना चाहिये ? इस प्रकारकी जिज्ञासामें सत्रकार कहते हैं-" जावज्जीवं” इत्यादि ।
"जिस तरहसे बने उस तरहसे परीषह और उपसर्ग साधुको जीवनपर्यन्त सहन करनेयोग्य हैं " ऐसा विचार कर मुनि शरीरको छोड़नेके लिये कायादिके सकल व्यापारोंसे निवृत्त होता हुआ, तथा पादपोपगमन संथारेकी उचित विधिके परिज्ञानमें कुशल बना हुआ आये हुए परीषह और उपसर्गादिकोंको सहन करे ॥ २२ ॥
ऐसे विशिष्ट तपस्वी मुनिको देख कर यदि राजा वगैरह उसे आमंत्रित करे तो इसके निषेधके लिये कहते हैं-'भेउरेसु' इत्यादि।
સાધુએ આવા પરિષહ કેટલા સમય સુધી સહન કરવો જોઈએ? આ ५२नी ज्ञासामा सूत्र४२ ४३ छ-'जावज्जीवं'त्याहि.
જ્યાં સુધી જીવે ત્યાંસુધી પરિષહ અને ઉપસર્ગ સાધુએ જેમ બને તેમ સહન કરવા જરૂરી છે” આ વિચાર કરી તે મુનિ શરીરને છોડવા માટે કાયાદિકના દરેક વ્યવસાયથી નિવૃત્ત થતા, અને પાદપોપગમન સંથારાની ઉચિત વિધિના પરિજ્ઞાનમાં જ લવલીન બનતા જે કાંઈ પરિષહ અને ઉપસર્ગાદિક આવે तेन सडन ४२. (२२)
એવા વિશિષ્ટ તપસ્વી મુનિને જોઈ કદાચ રાજા વગેરે એને આમંત્રણ આપે तो मेन निषेध भाटे सुत्र४२ ४३ छ-' भेउरेसु' त्यादि
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८
आचारागसूत्रे मूलम्-भे उरेसु न रज्जिज्जा , कामेसु बहतरेसु वि ॥
इच्छालोभं न सेविज्जा, धुववन्नं सपेहिया ॥ २३ ॥ छाया-भिदुरेषु न रज्येत, कामेषु बहुतरेष्वपि ।।
इच्छालोभं न सेवेत, ध्रुववर्ण संप्रेक्ष्य ॥२३॥ टीका-'भिदुरेष्वि'-त्यादि, स भिक्षुः कर्मनिर्भरणपरः बहुतरेष्वपि बहुविधेध्वपि भिदुरेषु-क्षणभङ्गुरेषु कामेषु-शब्दादिकामगुणेषु न रज्येतन्न रागमुपगच्छेत् , राजा राजद्धिप्रदानेनापि यधुपनिमन्त्र्य प्रलोभयेत्तथाऽपि तत्र न संमूच्छितो भवेदित्यभिप्रायः। किं च-स ध्रुववर्ण, ध्रुवश्च शाश्वतश्चाऽसौ वर्णः संयमो मोक्षो वा ध्रुवपुस्तं मोक्षं तत्साधनं च संप्रेक्ष्य-समालोच्य इच्छालोभम्-इच्छापूर्वश्चासौ लोभः इच्छालोभस्तम् इन्द्रादिसमृद्धिप्राप्त्यभिलाषं न सेवेत="इहलोगासंसप्पओगे १ परलोगासंसप्पओगे २ जीवियासंसप्पओगे मरणासंसप्पओगे ४ कामभोगासंसप्पओगे ५" इत्यादिभगवद्वचनादिहलोकपरलोकादिवाच्छां निषेधयेदित्याशयः ॥२३॥
कमेंकी निर्जरा करनेमें तत्पर वह भिक्षु अनेक प्रकारके भी क्षणभंगुर ऐसे शब्दादिक कामगुणों में रागी न बने, अतः कोई राजा उस मुनिको राजऋद्धिके प्रदान करनेका प्रलोभन देकर भी यदि अपने यहां आमंत्रित करता है तो भी वह मुनि उसमें मूच्छित न बने। संयम अथवा मोक्षरूप ध्रुववर्णका एवं उसके साधनोंका विचार कर वह इच्छारूप लोभइन्द्रादिककी ऋद्धिकी प्राप्तिरूप अभिलाषा-का सेवन न करे-उसके वशवर्ती न बने। अपि तु-"इह लोगासंसप्पओगे १, पोगासंसप्पओगे२, जीवियासंसप्पओगे३, मरणासंसप्पओगे४, कामभोगासंसप्पओगे" इत्यादि भगवान्के वचनसे इस लोक और परलोक आदिकी वाञ्छाका सूत्रकारने उसके लिये निषेध किया है, अर्थात् वह परलोक आदिकी कभी भी वाञ्छा न करे ॥२३॥
કર્મોની નિજર કરવામાં તત્પર એવા તે ભિક્ષુ અનેક પ્રકારના ક્ષણભંગ ગુર એવા શબ્દની જાળમાં ન ફસાય. કદાચ રાજા તે સાધુને રાજઋદ્ધિનું પદ આપવાનું પ્રલોભન આપી આમંત્રણ આપે તે પણ તે સાધુ આવા પ્રલોભનમાં ન ફસાય. સંયમદ્વારા મોક્ષરૂપ ધ્રુવવર્ણને અને તેના સાધનેને વિચાર કરી ઈચ્છારૂપી લેભ-ઈન્દ્રાદિકની ઋદ્ધિની પ્રાપ્તિરૂપ અભિલાષા-નું સેવન ન કરે– એનાથી ન લલચાય, અપિત—“ઈહલેગાસંસપગે ૧, પરલગાસંસમ્પગેર, જીવિયાસંસપેપગે ૩, મરણાસંસપગે ૪, કામગાસંસ૫ગેપ ઈત્યાદિ ભગવાનના વચનથી આ લેક અને પરલેક આદિની વાંચ્છનાને સૂત્રકારે એને નિષેધ કરેલ છે, અર્થાત્ તે પરલેક આદિની પણ કદી ઈચ્છા ન કરે. (૨૩)
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्छ. १ विमोक्ष० अ. ८. उ. ८.
किं चान्यदध्याह - 'सास ए हि' इत्यादि । मूलम् - सास एहिं निमंतिज्जा, दिव्वमायं न सदहे ॥
तं पडिबुज्झ माहणे, सव्वं नूमं विहूणिया ॥२४॥ छाया - शाश्वतैर्निमन्त्रयेद् दिव्यमायां न श्रद्दधीत ॥
५२९
"
तत्प्रतिबुद्धयस्व माहनः, सर्व नूमं विधूय ॥ २४ ॥
टीका- 'शाश्वतै' - रित्यादि, यदि राजादिस्तं भिक्षं शाश्वतैः यावज्जीवनयात्रायापनयोग्यैः, बहुदानादिनाऽप्यपरिहीयमाणैरर्थे निमन्त्रयेत् एवं देवादिस्तपः खण्डयितुं कौतूहलादिना, विरोधेच्छया दिव्यर्द्धिप्रलोभनेन वा निमन्त्रयेत्तदा तां दिव्यमायां देवादिविहितप्रपञ्चरूपां सन श्रद्दधीत न तत्र श्रद्धां कुर्यात्, तत्र गृद्धो भूत्वा न तपः खण्डयेदित्यभिप्रायः । 'यदर्थे धनादिकमन्विष्यते तत् शरीरमेवाऽशाश्वतम्' इति
और भी सूत्रकार प्रकट करते हैं-' सासएहिं ' इत्यादि ।
यदि राजा आदि उस भिक्षुके लिये उसके जीवनपर्यन्त, कि जिससे उसकी जीवनयात्राका निर्वाह अच्छी तरहसे हो सके, तथा जो दान करने पर भी कभी कम न हो सके इतने द्रव्य देनेका प्रलोभन दे कर उसे आमंत्रित करे, अथवा कोई देव आदि उसके तपको खंडित करने के लिये कौतूहल से, विरोध की इच्छासे, अथवा दिव्य ऋद्धिके प्रलोभन से उसे आमंत्रित करे तो वह मुनि उस राजप्रदत्त प्रलोभनको एवं देवादिकृत प्रपंचरूप उस दिव्य चमत्कारको श्रद्धाकी दृष्टिसे न देखे । उसमें लुब्ध बन कर वह अपने तपको खण्डित न करे । इस प्रकार विचार कर हे माहन ! हे भ्रमण ! तुम समस्त अष्ट कर्मों के दूर करने में, उस शाश्वत - यावज्जीव टिकनेवाले अर्थको एवं दिव्य मायाको
वधुमां सा सूत्रभर प्रगट ४रे छे– 'सासएहिं ' छत्याहि.
કાઈ રાજા વગેરે એ ભિક્ષુ માટે એના જીવનપર્યંતની જેનાથી એની જીવન યાત્રાના નિર્વાહ સારી રીતે થઈ શકે, તથા દાન કરવા છતાં પણ જે કદી ઓછું ન થઈ શકે એટલુ દ્રવ્ય દેવાનું પ્રલેાભન દઇ એને આમ ંત્રિત કરે, અથવા કાઈ દેવ વગેરે એના તપને ખંડિત કરવા માટે કુતુહલથી, વિરેધની ઈચ્છાથી અથવા દિવ્ય રિદ્ધિના પ્રલેાલનથી એને આમત્રણ આપે ત્યારે એ મુનિ આવા રાજ તરફના પ્રલેાભનને, તથા દેવ આદિના પ્રપંચરૂપ એવા દિવ્ય ચમત્કારને શ્રદ્ધાની દ્રષ્ટીથી ન જુએ, એમાં લેાલુપ બની તે પાતાના તપને ખંડિત ન કરે. આ પ્રકારના વિચાર કરી હે માહન ! —ડે શ્રમણ ! તમે સમસ્ત આઠ કર્મને દૂર કરવામાં તે શાશ્વત જાવજીવ ટકનાર અને અને દિવ્યમાયાને અન કારક સમજો.
६७
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३०
आचाराङ्गसूत्रे
विचार्य 'माहणे' माहन: ' मा हण मा हण' इत्युपदेशदायको मुनिः तत् - राजादिनिमन्त्रितमर्थं देवद्धिं च प्रतिबुध्य - आत्मकल्याणप्रतिकूलतया विज्ञाय 'सव्वं नूमं' सर्व नूमं ज्ञानावरणीयाद्यष्टविधकर्म 'विहूणिया' विधूनयेत् सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्रेण दूरीकुर्यात् । 'कर्मनिर्जरार्थमहं निष्क्रान्तः' इति विचार्य मुनिः कर्मबन्धन हेतुं राजादिनिमन्त्रितमर्थादिकं ज्ञ - परिज्ञया परिज्ञाय प्रत्याख्यान- परिज्ञया परिहरेत् न तु तत्र रज्येदिति भावः । यद्वा- 'पडिबुज्झ' 'विहूणिया' इत्यनयोः - 'प्रतिबुध्यस्व ' ' विधूय' इतिच्छाया, तत्पक्षे - हे माहन - हे मुने ! इदं 'सव्वं नूमं' सर्व प्रपञ्चं विधूय - निःशेषतः परित्यज्य 'तं' तत् = आत्मकल्याणहेतुं रत्नत्रयं प्रतिबुध्यस्व - विजानीहि तत्समाराधने तत्परो भवेदिति भावः ॥ २४ ॥
1
अन्यदप्याह -- 'सव्वद्वेहिं' इत्यादि ।
अनर्थकर समझो । तात्पर्य यह कि - शाश्वत अर्थ देनेका प्रलोभन देकर निमंत्रण - बुलाने की प्रेरणा- करे उसमें, अथवा देवादिकोंकी मायामें प्रीति एवं श्रद्धारहित हुआ मुनि 'यह समस्त, मोक्ष और उसके साधनोंसे प्रतिकूल है' ऐसा विचार कर उस शाश्वत अर्थ में एवं दिव्य मायामें मूच्छित न बने । दिव्य मायाका निरीक्षणकर वह मुनि अपने चित्तमें इस प्रकारसे विचार करे - "यह सब मेरी तपस्या के प्रतिकूल है, और मेरे तपका खण्डन करने के लिये यह सब आयोजन किया गया है। यदि ऐसी बात न हो तो पुरुषोंको दुर्लभ यह बहुत प्रकारका वित्त-द्रव्य ऐसे क्षेत्र, काल, और भाव आदिमें कैसे सुलभ हो सकता है । इस लिये मालूम होता है कि यह समस्त मृगतृष्णारूप ही है- आभास मात्र है अर्थात् मूलमें कुछ मिलता जुलता नहीं है " ॥ २४ ॥
और भी सूत्रकार प्रदर्शित करते हैं- 'सव्वट्ठेहिं ' इत्यादि ।
તાત્પય એ છે કે-રાજમાં ઉંચી પદવી આપી અર્થ લેાભનું પ્રલેાલન દઇ નિમ ંત્રણ કરે, તેમાં અથવા દેવાદિકની માયામાં પ્રીતિ અને શ્રદ્ધા ન રાખનાર મુનિ આ બધુ મેાક્ષ તથા એનાં સાધનાથી વિરૂદ્ધતુ છે” એવા વિચાર કરીને એવા અર્થ લેાભ અને દિવ્ય માયાના પ્રલોભનમાં ન ફસાય, દ્વિવ્ય માયાનુ' નિરીક્ષણ કરી તે સુનિ પેાતાના મનમાં એ પ્રકારના વિચાર કરે કે આ બધું મારી તપસ્યાથી પ્રતિકૂળ છે, અને મારા તપનું ખંડન કરાવવા માટે આ માયાજાળ ઊભી કરાઈ રહેલ છે, જો એમ ન હેાય તો એક સાથે આટલું બધું કઈ રીતે ખની શકે? આથી ચાકસ છે કે આ બધું મૃગજળસમાન છે આભાસમાત્ર છે—વાસ્તવમાં
अंध या नथी. (२४)
वधुभां सूत्रार प्रदर्शित १२ - ' सव्वट्टहिं' इत्यादि
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ विमोक्ष अ. ८. उ. ८ मूलम्-सव्वहहिं अमुच्छिए, आउकालस्स पारए ।
तितिक्खं परमं नच्चा, विमोहन्नयरं हियं ॥ २५॥ छामा-सर्वार्थैरमूछितः, आयुःकालस्य पारगः ॥
तितिक्षां परमं ज्ञात्वा, विमोहान्यतरं हितम् ॥ २५ ॥ टीका--' सर्वार्थं '-रित्यादि, स सर्वा थैः-सर्वे च तेऽर्थाः सर्वार्थास्तैः सर्वां थैः पञ्चविधैः शब्दादिकामगुणैस्तत्साधकधनसमूहैर्वा अमूछितः अगृद्धः, आयुःकालस्य यावत्कालमायुः संतिष्ठते स आयुःकालस्तस्य 'पारगः'-पारम्= आयुष्कपुद्गलानां यावन्नाशं गच्छतीति पारगः पूर्वोक्तविधिना पादपोपगमनपरः परिवर्द्धितकल्याणाध्यवसायवान् निजायुःकालस्यान्तगामी स्यात् । इत्थं पादपोपगमनप्रकारमभिसमाप्य साम्प्रतं सकलमरणानां क्षेत्र-काल-पुरुषावस्था-भेदात् समानतामुपसंहरनाह-' तितिक्षा'-मित्यादि, सः सर्वस्मिन्नपि पूर्वोक्तमरणप्रकारे ति
समस्त अर्थस्वरूप पांच इन्द्रियों के पांच प्रकारके शब्दादिक कामगुणोंसे, अथवा उनके साधक द्रव्यसमुदायसे अमूछित, एवं अपनी आयुके समयका पारगामी, जितने काल तक आयु रहती है वह आयुकाल है, तथा आयुके पुद्गलोंके विनाशका नाम पार है। पूर्वोक्त विधि से पादपोपगमनमें तत्पर तथा परिवर्द्धित कल्याणके अध्यवसायवाला मुनि अपनी आयुके कालका अन्तगामी होता है । इस प्रकार सूत्रकार पादपोपगमन संथारेका कथन कर अब समस्त मरणों में क्षेत्र, काल और पुरुष अवस्थाके भेदसे समानता का उपसंहार करते हुए 'तितिक्खं' इत्यादि सूत्रांश कहते हैं-वह मुनि पूर्वोक्त इन भक्तपरिज्ञा आदि मरणोंके प्रकार-भेदमें अनुकूल और प्रतिकूल परीषह एव उपसगों से
સમસ્ત અથસ્વરૂપ પાંચ ઈન્દ્રિના પાંચ પ્રકારના શબ્દાદિક કામગુશથી, અથવા એના સાધક દ્રવ્યસમુદાયથી વિરક્ત, અને પિતાની આયુના સમયને જાણનાર, જેટલા કાળ સુધી આયુ રહે છે તે આયુકાળ છે અને આયુના પુદ્ગલોના વિનાશનું નામ પાર છે. આગળ કહેવામાં આવેલ વિધિથી પાઇપોપગમનમાં તત્પર, તથા પરિવદ્વિત કલ્યાણના અધ્યવસાયવાળા મુનિ પિતાના અંતકાળના જાણકાર હોય છે. આ પ્રકારે પાદપપગમન સંથારાનું કથન કરી સૂત્રકાર હવે સમસ્ત મરણમાં ક્ષેત્ર, કાળ અને પુરૂષ-અવસ્થાના ભેદથી સમાनतानो पसं.२ ४२di “ तितिक्खं " त्यादि सूत्र ४ -ते मुनि मास કહેવામાં આવેલ ભકતપરિજ્ઞા આદિ મરણેના પ્રકાર-ભેદમાં અનુકૂળ અને
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३२
आचाराङ्गसूत्रे तिक्षाम् अनुकूल-प्रतिकूल-परीषहोपसर्गाभिभवजन्यदुःखसहनरूपां परमम्-उत्कृष्टं यथा स्यात्तथा ज्ञात्वा — विमोहान्यतरं ' विगतो मोहोऽज्ञानं येषु तानि विमोहानि, तेषां-पूर्वोक्तानां भक्तपरिक्षेङ्गितमरणपादपोपगमनानाम् अन्यतरत्त्रयाणामन्यतमं किमप्येकं हितं कर्मनिर्जरायाः सर्वत्र समसम्पादकतया सम्यगिष्टं विदधीत । इति ब्रवीमी '-त्यस्यार्थस्तु प्रथमाध्ययनोक्तप्रकारेणाऽवगन्तव्य इति ॥ मू० २५ ॥
अध्ययनविषयोपसंहारःअस्मिन्नध्ययने लसन्ति च विमोक्षाख्याष्टमे येऽखिला__स्ते सूच्यन्त इमे क्रमेण विषयाः संक्षेपतस्तान् शृणु ॥ उद्देशे प्रथमे न्यरूपि विरहः पाषण्डिकैः सङ्गते
स्तेषां सम्मतिहानपूर्वकमथ त्यागस्तपो विद्विषाम् ।। १॥ उत्पन्न दुःखोंको सहन करनेरूप तितिक्षाको सर्वोत्तम जानकर पूर्वोक्त इन भक्तपरिज्ञा, इङ्गितमरण, और पादपोपगमन, इन तीनोंमें से किसी एक को हितकारी समझ कर धारण करे । इन तीनोंमें कोको निर्जरा सर्वत्र एकसी है । " इति ब्रवीमि" इन पदोंका अर्थ प्रथम अध्ययनमें कथित प्रकारसे जान लेना चाहिये ॥२६॥
इस अध्ययन के विषयोंका उपसंहार पद्योंसे करते हैंइस विमोक्ष अध्ययन बीचमें आठ बड़े उद्देश दिये।
उनमें वर्णित विषयोंका हम थोडे में वर्णन किये ॥ प्रथम उद्देशमें-पहिले-में पाखंडी जनकी संगतिका परिहार कहा,
__उन्हें न संमति देना कुछ भी तप भी उनका हेय कहा ॥ १॥ પ્રતિકૂળ પરીષહ અને ઉપસર્ગોથી આવેલા દુઃખને સહન કરવારૂપ તિતિક્ષાને સર્વોત્તમ જાણે અગાઉ કહેવાયેલ એ ભક્તપરિણા, ઈગિતમરણ, અને પાદપિપગમન, ત્રણમાંથી કોઈ એકને હિતકારી સમજી ધારણ કરે. આ ત્રણેમાં
भनी नि सर्वत्र सेसी छे. " इति ब्रवीमि' २ पहानी मथ અગાઉના અધ્યયનમાં કહેવામાં આવેલ પ્રકાર જે સમજવો જોઈએ. (૨૫)
આ અધ્યયનના વિષયાનો ઉપસંહાર કરે છે આ વિમોક્ષ નામના પ્રકરણમાં આઠ મોટા ઉદ્દેશ ભરેલા છે. એમાં વર્ણવવામાં આવેલ વિષયનું અહિં સંક્ષિપ્ત વર્ણન કરેલ છે – પ્રથમ ઉદ્દેશમાં–પાખંડી માણસની સંગતને ત્યાગ, આવા તપ વગરના માણ
સેને કોઈ પ્રકારની સંમતિ ન આપવી. (૧)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ विमोक्ष० अ ८ उ. ८
शास्त्राsकल्प्यमुपेतमन्नवसनं त्याज्यं द्वितीये तथा आहारादिनिषेधने गृहपते रोषोपशान्त्यै विधिः ॥ शैत्येनोस्थित वेपथ स्मरशरव्याघातशङ्का मुनौ पारावारचळत्तरङ्गनिचये क्षिप्ता तृतीयेऽसताम् ॥ २ ॥ कामासक्तिवशोपयातललनाऽभ्यासान्निरेतुं मुने,
रमस्य मृतिर्द्विधा निगदितोद्देशे तुरीये तथा ॥
५३३
द्वितीय उद्देशमें - शास्त्रनिषिद्ध अन्नवसनादिक मुनिजनको है कल्प्य नहीं, उनका दाता नहीं लेने पर हो जावे जो रुष्ट कहीं । मुनिवर नहीं लेनेका कारण प्रकट खुलाशा बतलावे, रोषशमनका यह विधान उद्देश दूसरा दरशावे ॥ २ ॥ तृतीय उद्देश में - कंपित मुनिवर के शरीरको, शीतादिक कारणवशसे, देख बने शंकित गृहस्थका मन मनोजकी जागृतिसे । शीतादिक मम गात्रकंपने कारण हैं न मनोजविकार, इस प्रकार कह मुनिवर उसकी शंकाका कर दे परिहार ॥ ३ ॥ चतुर्थ उद्देशमें - कामाधीन - चित्त ललनाजन के समीप से जाने में, जो असमर्थ बने वह मुनिवर संयम भार निभाने में । धरे भावना - वैहायस अरु गार्धपृष्ठ ये मरण भले, साधे वह तत्काल न विलमें पर संयमसे नहीं टले ॥ ४ ॥ ખીજા ઉદ્દેશમાં—શાસ્ત્રમાં જે નિષેધ કરવામાં આવેલ છે તેવા અન્ન, વસ્ત્રાદિનો મુનિએ ગ્રહુણ ન કરવા જોઈએ. આપવા ઈચ્છનાર ન લેવાથી ગુસ્સે થાય તે મુનિએ ન લેવાનું કારણુ ખુલાસાથી તેને સમજાવી તેના ગુસ્સાનુ રામન કરવું જોઈએ, તે બીજા ઉદ્દેશમાં બતાવેલ છે. (૨)
ત્રીજા ઉદ્દેશમાં—ઠંડી વગેરેના કારણથી કાંપતા મુનિવરના શરીરને જોઈ શંકાશીલ બનેલ ગૃહસ્થની શંકાનું સમાધાન ચેાગ્ય સમજણથી કરવું જોઇએ આ ત્રીજા ઉદ્દેશમાં ખતાવાયુ છે. (૩)
ચોથા ઉદ્દેશમાં——કામને આધીન અનેલ લલના (સ્ત્રી) જનની સામે જવામાં અસમ અનેલા મુનિજન સંયમને જાળવવા વૈહાયસ અને ગા પુષ્ઠ, આ મરણને વિના વિલંબે સ્વીકારી લે, પરંતુ સંયમથી લેશમાત્ર હટે નહિ એવું ચેાથા ઉદ્દેશમાં કહેવાએલ છે. (૪)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराजसूत्रे पूर्वाङ्गीकृतसंयमाक्षममुने-ग्लानाद्यवस्थावशात् ,
साधीयो मरणं विधानसहितं प्रोक्तं तथा पञ्चमे ॥ ३ ॥ एकवस्य च भावनेन मरणं षष्ठे प्रशस्तं कृतं,
भिक्षणां प्रतिमा मुनेरभिहिना पाल्यैकमासादिका ॥ सामर्थ्य गलिते तनोर्मुनिवरैराहारसंक्षेपणं,
कृत्वा शास्त्रविधानतस्तरुसमं स्थेयं तथा सप्तमे ॥४॥ चारित्रं चरतो मुनेः कलयतोऽशक्त्या परं सीदतो,
देहत्यागविधिस्त्रिधा निगदितः साफल्यनीत्यै जनेः ।। पंचम उद्देशमें ग्लानादिक हालतमें मुनिवर स्वीकृत संयम पालनमें,
हो असमर्थ सविधि वह धारे भक्तपरिज्ञा उस क्षणमें ॥५॥ षष्ठ उद्देशमें-मुनिवरका एकत्व भावनासे है मरण प्रशस्त कहा,
रहे सुरक्षित संयम-धन यह निर्मल मनमें भाव गहा ॥ ६॥ सप्तम उद्देशमें-एकमास आदिक मर्यादा वाली मुनिकी प्रतिमाएँ,
मुनिवर पाले टरे न उनसे चाहे आयें बाधाएँ। संयम भार वहन करनेमें शक्तिहीन तन जब जाने, षष्ठ अष्टमादिक तपक्रमसे भोजन कृश करना ठाने। शास्त्रविहित मर्यादा माफिक तरुसम बन संथार धरे,
देहाश्रित समस्त क्रियाओंका वह मुनि परिहार करे॥७॥ अष्टम उद्देशमें-चिरपालितचारित्र-साधुकी संयम क्रिया न सधती हो, પાંચમા ઉદ્દેશમાં–રોગગ્રસ્ત હાલતમાં, સંયમ પાળવામાં અસમર્થ બની જાય
તેવા મનિએ પોતે સ્વીકારેલ અભિગ્રહના પાલન માટે ભકત પરિજ્ઞા નામનું
भ२६१ स्वी२ नये, तम मतावेस छे. (५) છઠ્ઠા ઉદ્દેશમાં–એકત્વભાવનાવાળું મુનિનું મરણ પ્રશસ્ત કહેવામાં આવેલ
છે સંયમ ધનનું નિર્મળ મનથી પાલન કરવાને ભાવ સમજાવવામાં
मावेश छ. (6) સાતમા ઉદેશમાં–એક માસ કે તેથી વધારાની મર્યાદાવાળું મરણ મુનિજન
પાળે, ભલે ગમે તેટલી મુસીબત સહેવી પડે છતાં અને શક્તિહીન બની જાય તે છતાં સંયમથી જરા પણ વિચલિત ન બને, છડું-અઠ્ઠમ આદિ તપક્રમથી આહારદિક ઓછાં કરે, અને શાસ્ત્રની મર્યાદામાં બતાવ્યા પ્રમાણે
સંથારો કરી દેહની સમસ્ત કિયાઓને મુનિજન ત્યાગી દે. (૭) આઠમા ઉદેશમાં–-ચિરકાળથી ચારિત્રસંપન્ન સાધુ વૃદ્ધાવસ્થા કે રેગના કારણે
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ विमोक्ष० अ. ८. उ. ८
५३५
उद्देशेऽष्टम इत्यवोच मुनिभिचारित्ररत्नैषिभिः,
सारो ग्राह्यतरोऽनिशं विजयतां तापोपशान्त्यै नृणाम् ॥ ५ ॥ इति ।
|| अष्टमाध्ययनस्याष्टम उद्देशः समाप्तः ॥८-८॥
44
॥ इतिश्री - विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ - प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक- प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक- वादिमानमर्दक-शाहूछत्रपति - कोल्हापुरराजप्रदत्त - “ जैनशास्त्राचार्य " - पदभूषितकोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जनधर्म दिवाकरपूज्य श्री घासीलाल - प्रतिविरचितायाम् आचाराङ्गसूत्रस्याऽऽचारचिन्तामणिटीकायां विमोक्षाख्यमष्टममध्ययनं सम्पूर्णम् ॥ ८ ॥
95686
बलविहीन होनेसे इससे, उरमें पीडा जगती हो । तो वह साधु त्रिविध मरणमें से कोई संथार घरे, जन्म सफल हो जाये उसका भवर का संक्लेश टरे ॥ ८ ॥
॥ आठवें अध्ययनका आठवां उद्देशः समाप्तः ॥ ८-८ ॥
यह आचाराङ्गसूत्रके विमोक्ष नामके आठवें अध्ययनकी आचारचिन्तामणि- टीकाका हिन्दी भाषानुवाद सम्पूर्ण ॥ ८ ॥
અશક્ત ખની ગયેલ હોય, અનેતેનું શરીર પીડાથી રીખાતું હોય ત્યારે તે સાધુ ત્રણ મરણમાંથી કાઇ એક મરણુ માટે સંથારે કરે અને પોતાના જન્મને સફળ બનાવી ભવના ફેરાને ટાળી દે. (૮)
આડમા અધ્યયનના આઠમા ઉદ્દેશ - સમાપ્ત ! ૮-૮ ॥
આ આચારાંગસૂત્રના વિમેાક્ષ નામના આઠમા અધ્યયનની આચારચિંતામણિ–ટીકાના ગુજરાતી અનુવાદ સપૂર્ણ । ૮ ।
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथोपधानश्रुताख्यस्य नवमाध्ययनस्य प्रथम उद्देशः ॥
प्रागुक्ताध्ययनाष्टके योऽर्थः प्रतिबोधितः, स वीरवर्धमानस्वामिना भगवताऽपि स्वयमाचरितस्तस्मात् साधुभिरपि तथैवाचरणीयमिति बोधयितुमिदमुपधानश्रुताख्यमध्ययनं प्रारभ्यते - उपधानस्य श्रुतस्य च प्रतिबोधकत्वादिदमध्ययनमुपधानश्रुतमुच्यते । उप= सामीप्येन धीयते = व्यवस्थाप्यते इत्युपधानं तद् द्रव्यभावभेदाद् द्विविधम्, तत्र द्रव्योपधानं शय्यादौ शिरसः समालम्बनवस्तु, भावोपधानं तु सप्तदशविधसंयमः, स बाह्याभ्यन्तरं तपश्च तद्धि चारित्रपरिणामरूपस्य भावस्य स्थैर्यं ॥ नववें अध्ययनका प्रथम उद्देश ॥
पहिले कहे गये आठ अध्ययनों में जो विषय समझाया गया है, वह वीर - वर्धमान प्रभुने स्वयं आचरित किया है, इस लिये साधुजनोंका भी वह वैसा ही आचरित करना चाहिये, इस बातको समझानेके लिये यह उपधानश्रुत नामक अध्ययन प्रारंभ किया जाता है । उपधान और श्रुतका प्रतिबोधक होने से यह अध्ययन भी इस नामसे कहा गया है। जो स्वयं की उपस्थिति में किया जाता है उसका नाम उपधान है। यह द्रव्य और भावके भेदसे दो प्रकारका है । शय्या आदिमें शिरका अवलम्बनरूप तकिया आदि द्रव्य - उपधान है, इसका यहां अधिकार नहीं है। सत्रह प्रकारका संयम, एवं बाह्य और आभ्यंतर तप, ये भाव - उपधान है। यह भावरूप उपधान चारित्ररूप भावमें स्थिरताका उत्पादक होता है ।
નવમા અધ્યયનને પહેલા ઉદ્દેશ
પહેલાં કહેવાયેલા આઠ અધ્યયનમાં જે વિષય સમજાવવામાં આવેલ છે તે વીર–વ માન પ્રભુએ પેાતેજે કહેલાં છે. સાધુજનાએ પણ એવું જ આચરણ કરવું જોઈએ. આ વાતને સમજાવવા માટે ઉપધાનશ્રુત નામના અધ્યયનના પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. ઉપધાન અને શ્રુતના પ્રતિધક હોવાથી આ અધ્યયન પણ એ નામથી કહેવાયેલ છે. જે પેાતાની હાજરીમાં કરવામાં આવે છે તેનુ નામ ઉપધાન છે. એ દ્રવ્ય અને ભાવના ભેદ્રથી બે પ્રકારનાં છે. સુવાની પથારી વગેરેમાં અવલમ્બનરૂપ એસીકા વગેરે દ્રવ્ય-ઉપધાન છે. તેના અહીંયાં અધિકાર નથી. સત્તર પ્રકારના સંયમ અને બાહ્ય તથા આભ્યંતર તપ, એ ભાવ-ઉપધાન છે. એ ભાવરૂપ ઉપધાન ચારિત્રરૂપ ભાવમાં સ્થિરતા લાવનાર હોય છે. સંયમ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान० अ. ९. उ. १
५३७ संपादयति । संयमेन तपसा च जीवस्य ज्ञानावरणीयादिकं सर्व कर्मरजोऽपगच्छति तस्मात् सकलकर्मक्षयहेतुभूतस्य तस्य संयमस्य तपसश्च समालम्बनरूपत्वादुपधानत्वेन व्यपदेशः। श्रुतमपि द्रव्यभावभेदात्-द्विविधम् , तत्र द्रव्यश्रुतम्-अनुपयुक्तस्य यत् श्रुतम् , द्रव्यार्थ वा यत् श्रुतम् , कुपावचनिकश्रुतं च द्रव्यश्रुतम् । भावश्रुतं तु-द्वादशाङ्गश्रुतविषयोपयोगः । उपधानं च श्रुतं च, इत्यनयोः समाहार उपधानश्रुतम् , तत्प्रतिपादकमध्ययनमुपधानश्रुताध्ययनमिति ।
इह प्रथमोद्देशे भगतः श्रीवर्धमानस्वामिनो विहारः, द्वितीये भगवतः शय्याऽऽसनानि, तृतीये तस्यानुकूल-प्रतिकूल-परीषहोपसर्गसहिष्णुता, चतुर्थे तु संयम और तपसे जीवके साथ अनादिकालसे लगीहुई समस्त कर्मरूपी धूलि नष्ट हो जाती है इस कारण सकल कर्मों के क्षयका कारण उस संयम और तपका आलम्बनरूप होनेसे उसमें ( भाव उपधानमें) उपधान पनेका व्यपदेश होता है। श्रुत भी द्रव्य और भावके भेदसे दो प्रकार है । अनुपयुक्त आत्माका जो श्रुत है वह, अथवा द्रव्यके लिये जो श्रुत है वह, या कुप्रावचनिकों (मिथ्यादृष्टियों) का जो श्रुत है वह, द्रव्यश्रुत है । द्वादशाङ्गश्रुतविषयक जो उपयोग है वह भावभुत है । उपधान और श्रुतका जो समाहार है वह उपधानश्रुत है, इनका प्रतिपादक अध्ययन भी 'उपधानश्रुताध्ययन' इस नामसे प्रसिद्ध हुआ है। . इस उपधानश्रुताध्ययनमें चार उद्देश हैं। उनमें प्रथम उद्देशमें श्री वधमानप्रभुके विहारका, द्वितीय उद्देशमें उनकी शय्याएवं आसनादिकका, तृतीय उद्देशमें अनुकूल प्रतिकूल परीषहोंकी सहनशीलताका, और અને તપથી જીવની સાથે અનાદિકાળથી લાગેલ કર્મરૂપી ધુળનો નાશ થાય છે. આ કારણે સકલ કર્મના ક્ષયના કારણે એ સંયમ અને તપના અવલમ્બનરૂપ હોવાથી એમાં (ભાવ-ઉપધાનમાં) ઉપધાનપણાનો વ્યપદેશ થાય છે. શ્રત પણ દ્રવ્ય અને ભાવના ભેદથી બે પ્રકારે છે. અનુપયુક્ત આત્માને જે શ્રત છે તે, અથવા દ્રવ્યને માટે જે શ્રત છે તે, અથવા મિથ્યાષ્ટિયાને જે શ્રત છે તે દ્રવ્ય-શ્રત છે. દ્વાદશાંગશ્રુતવિષયક ઉપગ છે તે ભાવ–શ્રત છે. ઉપધાન અને શ્રત, એનું પ્રતિપાદક અધ્યયન પણ “ઉપધાનશ્રાધ્યયન' આ નામથી પ્રસિદ્ધ થયેલ છે.
આ ઉપધાનશ્રાધ્યયનમાં ચાર ઉદ્દેશ છે, એમાં પ્રથમ ઉદ્દેશમાં શ્રી વધ. માન પ્રભુના વિહારને, બીજા ઉદ્દેશમાં એમની શય્યા અને આસન આદિને, ત્રીજા ઉદ્દેશમાં અનુકૂળ પ્રતિકૂળ પરિષહોની સહનશીલતાને, અને ચોથા ઉદ્દેશમાં ક્ષુધા
६८
श्री. सायसूत्र : 3
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३८
__ आचारागसूत्रे क्षुत्पीडाजनिताऽऽतङ्कसमुद्भवे विशिष्टाभिग्रहप्राप्ताहारेण तत्पतोकार इत्युच्यते, तस्य भगवतस्तपश्चरणवर्णनं तूद्देशकचतुष्टयानुगामि ॥
अथ भगवतश्चर्याविधि बोधयितुं श्रीसुधर्मास्वामी जम्बूस्वामिनमाह'अहासुयं' इत्यादि । मूलम्-अहासुयं वइस्सामि, जहा से समणे भगवं उहाए ।
संखाए तंसि हेमंते, अहुणा पव्वइए रीइत्था ॥ १ ॥ छाया-यथाश्रुतं वदिष्यामि, यथा स श्रमणो भगवान् उत्थाय ।
__संख्याय तस्मिन् हेमन्ते अधुना प्रव्रजितोऽरीयत ॥१॥
टीका-यथाश्रुतं यथाश्रवणविषयीकृतं, तथा वदिष्यामि कथयिष्यामि, तद् यथा-सा लोकत्रयप्रसिद्धः, श्रमणो भगवान् महावीरः श्रीवर्धमानस्वामी, उत्थाय-उधतविहारं स्वीकृत्य सर्वाभरणं विहाय पञ्चमुष्टिकं लोचं कृत्वा धर्मोपकरणतया गृहीतवस्त्रः, सामायिकाथं कृताभिग्रहः, प्रकटीभूतमनःपर्ययज्ञानो ज्ञानाचतुर्थ उद्देशमें क्षुधा-पीड़ासे जनित आतंकके सद्भावमें विशिष्ट अभिग्रहसे प्राप्त आहारसे उस क्षुधाजन्य पीडाके प्रतिकारका वर्णन है। भगवानके तपश्चरणका वर्णन तो इन चारों उद्देशों में है ही।।
अब-भगवानकी चर्याविधिको समझानेके लिये श्री सुधर्मास्वामी जम्बूस्वामीसे कहते हैं-'अहासुयं' इत्यादि ।
प्रभुसे जैसा मैने सुना है वैसा ही तुमसे कहूँगा, वह इस प्रकार
उद्यत (उत्कृष्ट) विहार स्वीकार कर, समस्त राजचिह्न आदि आभरणोंका परित्याग कर, और पंचमुष्टि केशोंका ढंचन कर, वस्त्र को धर्मका उपकरण समझकर मात्र एक ही वस्त्र धारणकर, संयमके लिये પીડાથી થયેલ આંતકના સદ્દભાવમાં વિશિષ્ટ અભિગ્રહથી પ્રાપ્ત આહારથી એસુધાજન્ય પીડાના પ્રતિકારનું વર્ણન છે. ભગવાનની તપશ્ચર્યાનું વર્ણન તે એ ચારો ઉદ્દેશમાં છે જ.
હવે ભગવાનની ચર્ચા વિધિને સમજાવવા માટે શ્રી સુધર્માસ્વામી જમ્મુ स्वाभाथी ४ -' अहासुर्य' त्यादि.
પ્રભુ પાસે જેવું મેં સાંભળ્યું છે તેવુંજ તમને કહીશ. ઉત્કૃષ્ટ વિહાર સ્વીકારી, સમસ્ત રાજચિન્હ-વિગેરે આભરણેને પરિત્યાગ કરી, અને પંચમુષ્ટિ કેશેનું કંચન કરી, વસ્ત્રને ધર્મનું ઉપકરણ સમજી માત્ર એક જ વસ્ત્ર ધારણ
श्री आयासूत्र : 3
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान० अ. ९ उ. १ वरणीयाधष्टविधकर्मरजोऽपहर्तुं तीर्थं मवर्तयितुं च प्रवृत्तो भूत्वेत्यर्थः, संख्याय-पत्रज्याकालं विज्ञाय, तस्मिन् मत्रज्याग्रहणविहरणयोग्यतया प्रसिद्धे, हेमन्ते हेमन्ततौं, मार्गशीर्षमासे तस्य कृष्णदशम्यां पूर्वगामिन्यां छायायाम् , अपराह्नसमय इति भावः । प्रजिता-गृहीतप्रव्रज्यः, अधुना अस्मिन् काले-प्रव्रज्याग्रहणकाले, तदव्यवहितोत्तरकाल एवेति यावत् , अरीयत-विहारमकरोत् ॥ १ ॥ ___ धर्मोपकरणतया वस्त्रं भगवता गृहीतमित्येतद् बोधयितुमाह-' णो चेविमेण ' इत्यादि। मूलम्-णो चेविमेण वत्थेण, पिहिस्सामि तंसि हेमंते ।
से पारए आवकहाए, एवं खु अणुधम्मियं तस्स ॥२॥ छाया-नो चैव अनेन वस्त्रेण पिधास्यामि तस्मिन् हेमन्ते ।।
स पारगो यावत्कथम् एतत् खु अनुधार्मिकं तस्य ॥ २॥ कृताभिग्रह होकर, मनःपर्यय ज्ञानकी प्राप्तिसे युक्त बन ज्ञानावरणीय आदि आठ प्रकारकी समस्त कर्मरूपीधूलिको उड़ानेके लिये, एवं तीर्थकी प्रवृत्ति करनेके लिये कटिबद्ध होकर लोकत्रयमें प्रसिद्ध वह भगवान श्री महावीर स्वामीने, प्रव्रज्या काल जानकर प्रव्रज्या ग्रहण एवं विहार करनेकी योग्यतासे प्रसिद्ध ऐसे हेमन्त-मार्गशीर्ष मास-में कृष्णपक्षकी दशमी १० तिथिके दिन अपराण्ह समय-दिनके पिछले प्रहरमें दीक्षित होकर उसी समय विहार किया ॥१॥ ___'वस्त्र भी धार्मिक उपकरण है' ऐसा विचार कर वस्त्र ग्रहण किया, इस बातको समझानेके लिये सूत्रकार कहते हैं-'णो चेविमेण' इत्यादि। કરી સંચમના માટે કૃતાભિગ્રહ થઈ મનપર્યય જ્ઞાનની પ્રાપ્તિથી યુક્ત બની જ્ઞાનાવરણીય વગેરે આઠ પ્રકારની સમસ્ત કર્મરૂપી ધુળને ઉડાડવા માટે, અને તીર્થની પ્રવૃત્તિ કરવા માટે કટિબદ્ધ થઈ લકત્રયમાં પ્રસિદ્ધ તે ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીએ પ્રવજ્યાકાળ જાણી લઈ પ્રવજ્યાગ્રહણ અને વિહાર કરવાની યેગ્યતાથી પ્રસિદ્ધ એવા હેમન્ત-માગશર માસમાં કૃષ્ણપક્ષની દશમી તિથિના દિવસે અપરા સમયે-દિવસના પાછલા ભાગમાં દીક્ષિત થઈ એ સમયે વિહાર કર્યો.(૧)
વસ્ત્ર ધાર્મિક ઉપકરણ છે એ વિચાર કરી વસ્ત્ર ધારણ કર્યા, આ વાત समता भाटे सूत्र४२ ४ छ–'णो चेविमेण' त्याह.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे
५४० ___टीका–स भगवान् महावीरः श्रीवर्धमानस्वामी, एवं विभावयतिस्म-अनेन वस्त्रेण तस्मिन् शैत्यवर्धकतया प्रसिद्ध हेमन्ते-हेमन्ताख्ये तो, न चैव पिधास्यामि स्वदेहमहं नैव प्रावरिष्यामि, एतदुपभोगेन शीतसमये स्वात्मानं सुखयितुं प्रवृत्तो न भविष्यामीत्यर्थः । ईदृशविचारणाकरणप्रदर्शकं तस्य विशेषणं प्रदर्शयति-पारग इति, प्रतिज्ञायाः पारगामी, प्रतिज्ञापूरणसमर्थ इत्यर्थः । यद्वा-संसारसागरपारंगमने समर्थ इत्यर्थः । कियन्तं कालमपेक्ष्य प्रतिज्ञातं भगवतेति जिज्ञासायामाहयावत्कथमिति, यावज्जीवनमित्यर्थः ।।
भगवान महावीरने ऐसा विचार किया कि इस वस्त्रसे शैत्यवर्धकपनेसे प्रसिद्ध हेमन्त ऋतुमें मैं अपने शरीरको नहीं ढङगा-इसके उपभोगसे शीतसमयमें मैं अपनेको सुखित करने के लिये प्रवृत्त नहीं होऊँगा । इस प्रकारकी भगवान महावीरकी विचारणाका कारण यह था कि वे अपने अभिग्रहका पूर्णरूपसे निभानेमें शक्तिशाली थे, यही बात "पारगः" इस विशेषण पदसे सूत्रकारने प्रदर्शित की है। उनके शरीरमें इतनी शक्ति थी कि जिसके आगे उस मार्गशीर्ष जैसे मासकी ठंडकी शक्ति उनके प्रति कुण्ठित हो गई थी। अथवा “पारगः" इस विशेषण पदका यह भी दूसरा अर्थ हो सकता है कि जब वे उसी भवसे संसाररूपी अथाह समुद्रको पार करने में समर्थ थे तब उनके समक्ष यह शीतकाल किस गणनामें था । वस्त्रसे शरीरको आवृत नहीं करनेकी प्रतिज्ञा भगवानने कुछ समयके लिये नियमरूपसे अंगीकृत नहीं की थी, किन्तु यावत्कथ-यावजीवन यह प्रतिज्ञा उन्होंने स्वीकार की थी।
ભગવાન મહાવીરે એ વિચાર કર્યો કે આ વસ્ત્રથી ઠંડી આપવામાં પ્રસિદ્ધ એવી હેમન્તરૂતુમાં હું મારા શરીરને ઢાંકીશ નહીં–આના ઉપગથી ઠંડીના સમયમાં હું મને સુખી કરવામાં પ્રવૃત્ત નહીં થઈશ. આ પ્રકારની ભગવાન મહાવીરની વિચારણાનું કારણ એ હતું કે તેઓ પોતાના અભિગગનું पालन पूरा ३५थी निभावाम शतिशाणी ता. मेवात 'पारगः' । विशे. ષણ પદથી સૂત્રકારે પ્રદર્શિત કરેલ છે. એમના શરીરમાં એટલી શક્તિ હતી કે જેની સામે માગશર મહિનાની ઠંડીની શકિત પણ નિર્બળ બની ગઈ હતી. अथवा “पारगः” मा विशेषाशुने। मीने से ५९५ म य श छ । જ્યારે તે એજ ભવથી સંસારરૂપી અથાગ સમુદ્રને પાર કરવામાં સમર્થ હતા. આ સમર્થ આત્મા સામે શીત કાળની ગણત્રી શું? વસ્ત્રથી શરીરને આવૃત ન કરવાને અભિગ્રહ ભગવાને થોડા સમયને માટે નિયમરૂપથી અંગીકૃત કરેલ નહીં પરંતુ આજીવન એ અભિગ્રહ એમણે સ્વીકાર કર્યો હતે.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ उपघान0 अ. ९. उ. १
____ ५४१ ननु तर्हि वस्त्रं किमर्थमङ्गीकृतम् ? अत्राह-खु-नियमेन, एतद्-वस्त्रधारणं तस्य भगवतः, अनुधार्मिकम् पूर्वपूर्वतीर्थङ्करधर्मानुकूलम् , अपरैः परंपरयावतीणतीर्थकरैरपि पूर्व धर्मोपकरणतया तथाऽनुष्ठितमित्यर्थः ॥ २॥
दीक्षाकालिकानुलिप्तचन्दनादिसुगन्धलोभाद् भ्रमरादयः समागत्य भगवद्वपुषि दंशनं चक्रुरिति बोधयितुमाह-' चत्तारि साहिए' इत्यादि । मूलम्-चत्तारि साहिए मासे, बहवे पाणजाइया आगम्म ।
अभिरुझ कायं विहरिंसु आरुसिया णं तत्थ हिंसिंसु ॥३॥ छाया-चतुरः साधिकान् मासान् , बहवः प्राणिजातयः आगम्य ।
अभिरुह्य कार्य विजहुः, आरुष्य खलु तत्र जिहिंसुः ॥ ३ ॥ शंका-जब वस्त्रसे शरीरको आच्छादित नहीं करनेका अभिग्रह भगवानने यावचीवन अंगीकृत किया तो फिर भगवानने वस्त्रका ग्रहण ही क्यों किया?
उत्तर-शंका ठीक है, परन्तु आचारपालनके लिये ही उन्होंने ऐसा किया। जिस प्रकार परंपरासे होनेवाले धर्मतीर्थप्रवर्तक तीर्थकरोंने वस्त्रका धर्मका उपकरण होनेसे ग्रहण किया है । यही बात "अनुधार्मिकम" इस पदसे सूत्रकार प्रकट की है ॥२॥
दीक्षा समयमें जब भगवानके शरीरमें चंदनादि सुगंधित द्रव्योंका उवटन-लेप किया गया उस समय उनकी सुगंधिसे आये हुए भ्रमर भगवानके शरीरको काटने लगे, इस बातको समझानेके लिये सूत्रकार कहते हैं --' चत्तारि साहिए' इत्यादि ।
શંકા–જ્યારે વસ્ત્રથી શરીરને આચ્છાદિત ન કરવાનો અભિગ્રહ ભગવાને આજીવન અંગીકૃત કર્યો તે પછી ભગવાને વસ્ત્રને કેમ ન તજ્યાં?
ઉત્તર–શંકા ઠીક છે, પરંતુ આચાર પાલન કરવા માટે જ તેમણે એમ કર્યું. જે પ્રકાર તીર્થકરેએ વસ્ત્રને ધર્મ–ઉપકરણરૂપ માની ગ્રહણ કરેલ. આ पात “ अनुधार्मिकम्" २L ५६थी सूत्राचे प्राट ४२८४ छे. (२)
દીક્ષા સમયે જ્યારે ભગવાનના શરીર ઉપર ચંદનાદિ સુગંધિત દ્રવ્યોને લેપ કરવામાં આવ્યું આ સમયે તેની સુગંધથી આકર્ષાઈ ભમરાઓ શરીર ઉપર બેસવા લાગ્યાં અને કરડવા લાગ્યાં, આ વાતને સમજાવતાં સૂત્રકાર કહે છે‘चत्तारि साहिए' त्यादि.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાર
आचारागसूत्रे टीका-बहवः प्राणिजातयः भ्रमरादयः चतुरः साधिकान् मासान् मनोज्ञसुगन्धलोभात् आगम्य कार्य-भगवतः शरीरम् , अभिरुह्य विजहुः=निजनिजचरणानि सपरुषस्पर्श चारयामासुः । तथा-तदीयरक्ताद्यथितया च आरुष्य-प्रकुप्येव तत्र भगवतः शरीरे जिहिंसुः ददंशुः ॥३॥
तद् वस्त्रं भगवान् कियत्कालं दधारेति शिष्यजिज्ञासायामाह-'संवच्छरं साहियं' इत्यादि। मूलम्-संवच्छरं साहियं मासं, जं न रिकासि वत्थगं भगवं ।
____ अचेलए तओ चाई, तं वोसिरिज वत्थमणगारे ॥४॥ छाया--संवत्सरं साधिकं मासं, यत् न रिक्तवान् वस्त्रकं भगवान् ।
__ अवेलकः ततः त्यागी, तद् व्युत्सृज्य वस्त्रमनगारः ॥ ४ ॥
टोका--भगवान् श्रीवर्धमानस्वामी वस्त्रकं तद् वस्त्रं संवत्सरम्-एकवर्ष, तथा साधिकं मासं-साधिकैकमासं किञ्चिदधिकत्रयोदशमासानित्यर्थः, यत् न रिक्तवान्
कुछ अधिक चार मासमें बहुतसी-अनेक प्राणियोंकी जातियां, अनेक जातिके भ्रमरादिक जीवजन्तु मनोज्ञ सुगंधके लोभसे आकर भगवानके शरीरके आजू-बाजू भिन२ करते हुए उनके शरीरको कठोर स्पर्श करते हुए चारों ओर घूमने लगे और क्रोधित की तरह उनके शरीरको काट२ कर लोही मांस खाने लगे ॥३॥
उस वस्त्रको भगवानने कितने समयतक धारण किया? शिष्यकी इस जिज्ञासाका समाधान करनेके लिये सूत्रकार कहते हैं-'संवच्छरं' इत्यादि।
भगवानने उस वस्त्रको कुछ अधिक एक महीनासे युक्त एक वर्ष,
થોડા અધિક ચાર મહિનામાં ઘણા પ્રાણીઓ અને ઘણી જાતના ભમરા વગેરે જીવ જતુની જાતિયો મનને સુગંધથી ભરપુર બનાવી દે તેવી સુંગધના લોભમાં પડી ભગવાનના શરીર ઉપર તેમજ ચારે તરફ ફરી વળી ગણગણાટ શરૂ કરી દીધું અને જાણે ક્રોધવાળા બન્યા હોય એ રીતે તેમના શરીર ઉપર સુગંધ ચુસવાની ભાવનાથી લોહી તથા માંસને ખાવા લાગ્યા. (૩)
એ વસ્ત્રને ભગવાને કેટલા સમય સુધી ધારણ કર્યું? શિષ્યની આ જીજ્ઞાसानु समाधान ४२१॥ भाटे सूत्र४२ ४३ छ-'संवच्छर । त्याहि.
ભગવાને થડા અધિક એક મહીનાથી યુકત એક વર્ષ–એટલે થડ અધિક
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
श्रुतस्कन्ध. १ उपघान0 अ. ९. उ.१
५४३ =त्यक्तवान् तत् 'स्थितकल्पः' इति कृत्वा, तत ऊर्ध्वं तद् वस्त्रं व्युत्सृज्य अपनीय स्यागी वस्त्रपरित्यागी अनगारः भगवान् अचेलका अवस्त्रः, अभूदित्यर्थः ।।४।।
किञ्च--'अदु पोरिसिं' इत्यादि । मूलम्-अदु पोरिसिं तिरियभित्तिं चक्खुमासज्ज अन्तसो झाइ।
अह चक्खुभीया संहिया, तेहंता हंता बहवे कंदिसु ॥५॥ छाया--अथ पौरुषी तिर्यग्भित्तिं चक्षुरासाद्य अन्तशो ध्यायति । ___ अथ चक्षुर्मीताः संहितास्ते, हखा हत्वा बहवश्चक्रन्दुः ॥ ५॥
टीका--अथ अनन्तरं, तिर्यग्भित्ति प्रवेशस्थाने संकुचितामग्रे विस्तीणां, पौरुषी-पुरुषप्रमाणां वीथीं गच्छन् अन्तश: मध्ये अभ्यन्तरे, चक्षुरासाद्य-ज्ञानदृष्टि निधाय, सोपयोगो भूत्वा, ध्यायति-ईर्यासमितो गच्छति। ईर्यासमितस्य गमनमेवात्र ध्यानम् । अर्थात् कुछ अधिक तेरह महीने तक स्थितकल्प समझकर रखा। फिर उसके बाद उसका परिहार कर वे अचेल-वस्त्ररहित हुए ॥४॥ फिर भी-'अदु पोरिसिं' इत्यादि।
प्रवेश स्थानमें संकुचित और आगे विस्तृत ऐसे मार्गसे वे भगवान ईर्यासमितिपूर्वक चले। यहां "ध्यायति" यह क्रियापद 'भगवान ईर्यासमितिसे गमन करते हुए इस अर्थका बोध कराता है, क्योंकि सोपयोग र्यासमिति वालेका गमन ही यहां ध्यान है । "चक्षुरासाद्य" यह पद यह प्रकट करता है कि वे भगवान ज्ञानदृष्टिको रखकर-उपयोग सहित होकर चले। ईर्यासमितिसे चलते हुए भी उपयोग अस्थिर हो सकता है परन्तु यहां पर भगवानका उपयोग अस्थिर नहीं था यह विशेषता प्रकट करनेके लिये 'चक्षुरासाद्य' यह पद सूत्रकारने रखा है। તેર મહિના સુધી તે વસ્ત્રને સ્થિતકલ્પ સમજીને રાખ્યું. આ પછી તેઓએ તેનો ત્યાગ यो भने अन्येस- रहित यया. (४)
श- अदु पोरिसिं ' त्याह.
પ્રવેશસ્થાનમાં સાંકડા અને આગળ જતાં વિસ્તૃત એટલે પહેલા માર્ગ उप२ भगवान समिति ४ यास्या. म 'ध्यायति' माठिया५६ વાન ઈસમિતિથી ગમન કરેલ' આ અર્થને બંધ કરાય છે, કેમ કે સેપગ ध्यसिभितियाणा समान ध्यान छ. 'चक्षुरासाद्य' मा ५६ मे प्रगट ४२ છે કે ભગવાન જ્ઞાનદષ્ટિથી ઉપસહિત એ માર્ગથી ચાલ્યા. ઇર્યાસમિતિથી ચાલવાવાળાને ઉપયોગ અસ્થિર પણ થઈ શકે છે, પરંતુ ભગવાનને ઉપયોગ અસ્થિર नतो. या विशेषता प्राट ४२ता 'चक्षुरासाघ' ५६ सूत्रसरे रामेत छे.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४४
आचारागसूत्रे तं तथा वजन्तमवलोक्य बालका उपसर्ग चक्रुरित्याह-' अथ चक्षुर्भीताः' इत्यादि।
अथ अनन्तरं, चक्षुर्भीताः अत्र चक्षुःशब्देन दर्शनं गृह्यते, दर्शनाद्भीताः भगवन्तं विलोक्य भयमुपगताः, अत एव संहिताः मिलिताः, ते बालका हत्वा हत्वा-धूलिप्रक्षेपादिभिः पुनः पुनस्ताडयित्वा चक्रन्दुः अन्यान् बालानाद्वयन्ति स्म, 'इहागच्छत पश्यत मुण्डितोऽय '-मिति, तथा- किंदेशीयः कुतः समायातोऽय '-मिति कलकलशब्दं चक्रुरित्यर्थः ॥ ५॥
किञ्च–'सयहिं' इत्यादि। मूलम्-सयणेहिं वितिमिस्सेहि, इत्थीओ तत्थ से परिन्नाय ।
सागारियं न सेवेइ य, से सयं पवेसिया झाइ ॥६॥ छाया--शयनेषु व्यतिमिश्रेषु स्त्रियस्तत्र स परिज्ञाय ।। ___सागारिकं न सेवेत च स स्वयं प्रवेश्य ध्यायति ॥६॥
टीका-शयनेपु-शय्यते यत्र तानि शयनानि-आगन्तुकार्थवासस्थानानि, तेषु व्यतिमिश्रेषु-कुतश्चित् कारणाद् गृहस्थैस्तीथिकैश्च संयुक्तेषु सत्सु तत्रावस्थि- भगवानको इस तरह विहार करते हुए देखकर भयसे युक्त हो बालक मिलकर उनके ऊपर धूलि आदि डाल२ कर उपसर्ग करने लगे और कोलाहल करते हुए कहने लगे कि-आओ देखो यह मनुष्य मुंडित है, यह अजब ढंगका आदमी कहांसे आया है ॥५॥
और भी---'सयहिं' इत्यादि।
आगन्तुक-पथिक जनोंके लिये वसने योग्य स्थानोंका नाम शयन है। इन शयनोंमें अनेक प्रकारके व्यक्ति आकर ठहरते हैं और चले जाते हैं, ऐसे स्थानों में यदि मुनिजन ठहरें और वहीं पर गृहस्थजन या अन्य तीर्थिक
ભગવાનને આ રીતે વિહાર કરતાં જોઈ ભયભીત બનતાં બાળકેએ ધુળ કાંકરા વગેરે તેમના ઉપર નાંખવા માંડયા, અને તમાસો જોવાના નિમિત્તે બીજાં બાળકને પણ બોલાવવા લાગ્યાં અને કેલાહલ મચાવી કહેવા લાગ્યાં કે-જુઓ જીએ આ માણસ માથે મુંડેલ એવા અજબ ઢંગને છે. આ માણસ અહિ ज्यांथी मावत छ ? (५)
५२-'सयणेहिं' त्यादि. આગંતુક-માર્ગીવહેતા માણસોને વસવા યોગ્ય સ્થાનેનું નામ શયન છે. આ શયનમાં અનેક પ્રકારના માણસે આવી રોકાય છે, અને ચાલ્યા જાય છે. આવા સ્થાનોમાં કદીક મુનિ પણ રેકાય છે અને બીજા ગૃહસ્થજન અને અન્યતીર્થિક બીજા ધર્મવાળા માણસો
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्घ. १ उपधान० अ. ९. उ. १ तः सन् स्त्रीभिः प्रार्थितो भवति चेत् तदा स स्त्रियः परिज्ञाय=ज्ञ-परिज्ञया 'इमाः संयमसरणिप्रतिरोधिकाः' इति ज्ञात्वा, प्रत्याख्यान-परिज्ञया परिवर्जयन् 'मुनिः सागारिकं-मैथुनं न सेवेत' इत्येवं स्वधर्ममनुस्मरन् सम्भगवान् महावीरः श्री वर्धमानस्वामी वैराग्यमार्गे स्वयं-स्वमात्मानं प्रवेश्य ध्यायति-धर्मध्यानं करोति स्म ॥ मु०६॥ ___यदि मार्गे गृहस्था आगत्य मिलन्ति पृच्छन्ति, तदानीमपि भगवतो ध्यानमङ्गो नाभूदित्याह-'जे के इमे' इत्यादि। मूलम्-जे के इमे अगारत्था, मीसीभावं पहाय से झाई।
पुट्ठो वि नाभिभासिंसु, गच्छइ नाइवत्तइ अंजू॥७॥ छाया-ये केचिद् इमे अगारस्थाः मिश्रीभावं प्रहाय स ध्यायति ।
पृष्टोऽपि नाभ्यभाषत, गच्छति नातिवर्तते ऋजुः ॥ ७ ॥ जन भी ठहरे हों और उनमेंसे कोई कामिनी उस मुनिसे अपनी वैषयिक अभिलाषा प्रकट करे तब वह मुनि उस स्त्रीको 'यह संयम मार्गकी प्रतिरोधिका है' ऐसा ज्ञ-परिज्ञासे जानकर प्रत्याख्यान-प्रतिज्ञासे सर्वथा उसका परिहार कर देवे, और इसकी वैषयिक अभिलाषाकी पूर्ति न करे, इस प्रकारके अपने धर्मका विचार करते हुए वे भगवान् महावीर वैराग्यमार्गमें अपने आपको ओत-प्रोत कर धर्मध्यानमें तत्पर रहे ॥६॥
मार्गमें चलते हुए भगवानको यदि गृहस्थजन आकरके मिलते और कुछ पूछते तो भी भगवान्का ध्यानभंग नहीं होता, इस बातको सूत्रकार प्रकट करते हैं-'जे के इमे' इत्यादि । પણ રહે છે. આમાં કઈ સ્ત્રી આ સ્થાનમાં રોકાયેલા મુનિજનથી પિતાની વૈષયિક અભિલાષા પ્રગટ કરે એ સમયે મુનિ “સ્ત્રી સંયમમાર્ગને અવરોધ કરનાર છે એવું જ્ઞ-પરિજ્ઞાથી જાણી પ્રત્યાખ્યાન–પ્રતિજ્ઞાથી એને ત્યાગ કરી દે, અને એની વૈષયિક-વિષયસંબંધી અભિલાષાની પૂર્તિ ન કરે, આ પ્રકારથી પિતાના ધર્મને વિચાર કરતાં ભગવાન મહાવીર વૈરાગ્યમાર્ગમાં પોતાને ઓત-પ્રોત मनावी घमध्यानमा भन २७ छे. (१)
માર્ગમાં ચાલતાં ભગવાનને કેઈ ગૃહસ્થજન આવીને મળે અને પુછપરછ કરે તો પણ ભગવાનના ધ્યાનને ભંગ નહિ થતે, આ વાતને સૂત્રકાર પ્રગટ કરે छ-'जे के इमे' त्याहि.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४६
आचारागसूत्रे ____टीका--ये केचिद् इमे अगारस्थाः गृहस्थाः आगत्य संमिलन्ति तैर्मिश्रीभाव-सहवास प्रहाय-परित्यज्य सा भगवान् ध्यायति-ध्यानमेवावलम्बते स्म । तथा-तैः कश्चिद् विषयं पृष्टोऽप्यपृष्टो वा स ऋजुः सरलहृदयो भगवान् नाभ्यभाषत, किन्तु-गच्छति ईर्यासमितः सन् मार्गे व्रजत्येव, तथा नातिवर्तते-मोक्षमार्ग ध्यानं वा न परित्यजति स्मेत्यर्थः ॥ ७ ॥
किञ्च-'णो सुकर० ' इत्यादि। मूलम्-णो सुकरमेयमेगेसिं, नाभिभासए अभिवायमाणे ।
- हयपुव्वे तत्थ दंडेहि, लूसियपुब्वे अप्पपुन्नहिं ॥८॥ छाया-नो सुकरमेतद् एकेषां नाभिभाषते अभिवादयतः ।
हतपूर्वः तत्र दण्डैः लूषितपूर्यः अल्पपुण्यैः ॥ ८॥ टीका-एतद्-उक्तं वक्ष्यमाणं च, भगवच्चरितं एकेषाम् अन्येषां नो सुकरं =न कर्तुं शक्यम् , तदेव दर्शयति-अभिवादयतः-अभिवन्दनं कुर्वतो जनान् , नाभि___ जो कोई गृहस्थजन आकरके भगवानसे मार्गमें मिलते तो वे उनके साथ सहवास नहीं करते, और अपने ध्यान ही में मग्न रहते। उनके द्वारा किसी विषयको लेकर पूछे गये अथवा नहीं पूछे गये वे सरल हृदयवाले भगवान् उनसे बोलते-चालते नहीं, मार्गमें ईर्यासमितिसे ही चलते रहते। मोक्षमार्ग अथवा ध्यानकी ओरसे वे अपने चित्तको नहीं हटाते थे॥७॥
फिर भी-'णो सुकर' इत्यादि ।
यह कहा हुआ और आगे कहा जाने वाला भगवानका चरित्र अन्य मनुष्योंके लिये सुकर-आचरण करना सहज-नहीं है, अन्य मनुष्य
જો કોઈ ગૃહસ્થ જન આવી માર્ગમાં ભગવાનને મળતા તે તેમની સાથે ભગવાન સહવાસ કરતા ન હતા અને પિતાના ધ્યાનમાં જ મગ્ન રહેતા હતા. પૂછવામાં આવતી અથવા નહીં પૂછવામાં આવતી કઈ પણ વાતને ભગવાન જવાબ આપતા નહીં–કેઈની સાથે બોલતા ચાલતા નહીં. માર્ગમાં ઈર્યાસમિતિથી ચાલતા રહેતા. મોક્ષમાર્ગથી અને ધ્યાનના તરફથી તેઓ પિતાનું ચિત્ત જરા पण मी त२५ ३२वता नही. (७)
-णो सुकर०' त्याहि.
આ કહેવામાં આવેલ અને આગળ કહેવામાં આવનાર ભગવાનનું ચરિત્ર બીજા માણસે માટે એ રીતથી આચરણ કરવું સહેજ નથી કેઈમાણસ વિચારે
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान० अ. ९. उ. १ भाषते=न ब्रवीति, नाप्यनभिवादयद्भधश्च क्रुध्यतीत्यपि उपलक्षणार्थतयाऽवगन्तव्यम्। प्रतिकूलोपसर्गोपस्थितौ सत्यामपि ध्यानभङ्गो नाभूदित्याह-'हतपूः' इत्यादि । तत्र-अनार्यदेशादौ विहरन् अल्पपुण्यैः हीनपुण्यैर्धर्मसंज्ञारहितैरनाXदण्डैर्हतपूर्वः पूर्व हतः, तथा लूषितपूर्वः-हिंसितपूर्वः केशलुश्चनादिभिः पूर्वं हिंसितो नाभिभाषते, न कषायभावं प्राप्तवानित्यर्थः ॥८॥
किञ्च--' फरसाई' इत्यादि । मूलम्-फरुसाइं दुत्तितिक्खाइं, अइअच्च मुणी परक्कममाणे।
आघायनदृगीयाई, दंडजुद्धाइं मुहिजुद्धाइं ॥९॥ छाया-परुषाणि दुस्तितिक्षाणि अतिगत्य मुनिः पराक्रममाणः ।
आख्यातनृत्यगीतानि दण्डयुद्धानि मुष्टियुद्धानि ॥९॥ चाहें कि हम भी इस प्रकारके सांचे में अपने जीवनको ढालें तो वे नहीं ढाल सकते। भगवान् अपने को वंदना करनेवाले मनुष्योंसे प्रेमसे नहीं बोलते और उपलक्षणसे नहीं वंदनेवालों पर क्रोधी नहीं होते । भगवान् के ऊपर चाहे कितनेही प्रतिकूल और अनुकूल उपसर्ग आते, तो भी वे अपने ध्यानसे विचलित नहीं होते। अनार्य देशादिकमें विहार करते समय भगवान धर्मसंज्ञारहित ऐसे हीनपुण्य अनार्यों द्वारा दण्डोंसे भी ताडित हुए, और केशलुश्चनादिकपूर्वक उनके द्वारा दुःखित भी किये गये, उन पर पत्थर आदिका प्रहार भी किया गया तो भी भगवान् उनके प्रति कषायभावोंसे संपन्न नहीं हुए थे ॥ ८॥ ___ और भी-'फरुसाई' इत्यादि । કે હું પણ આ પ્રકારે મારા જીવનને લઈ જાઉં તો એ પ્રમાણે તે કરી શકે નહીં-એ પ્રકારને ઢાળ ઢાળી શકે નહીં. ભગવાનની વંદના કરવા આવતા માણસો સાથે તેઓ પ્રેમથી બોલતા નહીં; અને ઉપલક્ષણથી નહીં વાંદવાવાળા ઉપર ક્રોધ કરતા નહીં. તેમના ઉપર ગમે તેટલા પ્રતિકૂળ અને અનુકૂળ ઉપસર્ગ આવે તે પણ તેઓ પિતાના ધ્યાનથી વિચલિત થતા નહીં. અનાર્ય દેશદિકમાં વિહાર કરતી વખતે ધર્મસંજ્ઞાથી રહિત એવા હીન પુણ્ય અનાર્યોથી ભાગવાનને અનેક પ્રકારનાં કષ્ટ સહેવાં પડેલાં. દંડ વિગેરેની તાડનાથી તેમજ માથાના વાળ પકડી ખેંચવા વિગેરેથી ભગવાનને અનેક રીતે દુઃખ પહોંચાડવામાં આવેલા કાંકરા, તેમજ પથરા વિગેરેના પ્રહાર કરવામાં આવ્યા હતા તે પણ એમના તરફ કષાયભાવસંપન્ન નહિ થયા. (૮)
१२-'फरुसाई' त्याहि.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४८
आचाराङ्गसूत्रे ___टीका-मुनिः श्रीवर्धमानस्वामी, परुषाणि कठोरवचनानि, दुस्तितिक्षाणि =अन्यैः प्राकृतपुरुषैर्दुःसहानि अतिगत्य-अविगणय्य, पराक्रममाणः सम्यक्तितिक्षावान् भवति, तथा-आख्यातनृत्यगीतानि-आख्यातानि नृत्यगीतानि उद्दिश्य कौतुकं न करोति, तथा-दण्डयुद्धानि मुष्टियुद्धानि दृष्ट्वा श्रुत्वा वा नापि रोमाश्चितो भवति ॥ ९ ॥
किञ्च-गढिए' इत्यादि। मूलम्-गढिए मिहोकहासु, समयंमि नायसुए विसोगे अदक्खू ।
एयाइं से उरालाइं, गच्छइ नायपुत्ते असरणाए ॥१०॥ छाया--गृद्धः मिथःकथासु समये ज्ञातसुतः विशोकः अद्राक्षीत् ।
एतानि स उदाराणि गच्छति ज्ञातपुत्रः अशरणाय ॥ १०॥ टीका–समये एकस्मिन् काले कदाचित् ज्ञातसुतः भगवान् महावीरः श्री वर्धमानस्वामी मिथःकथासु-परस्परं कामसम्बन्धिवार्तालापेषु गृद्धाः-आसक्ताः स्त्रीः, विशोका रागरहितः सन् अद्राक्षीत् । स ज्ञातपुत्र भगवान् अशरणाय-शरणं
मुनि श्री वर्धमान स्वामी अन्य साधारण प्राणी भी जिन्हें सहन न कर सकें ऐसे कठोर वचनोंकी ओर कुछ भी ध्यान न देकर सम्यक् प्रकारसे सहन करने वाले हुए-सर्व प्रकारसे अच्छी तरह सहनशील बने । तथा आख्यात ( कथा-वार्ता) नृत्य और गीतकी तरफ आश्चर्यसे युक्त न हुए, एवं दण्डयुद्ध और मुष्टियुद्धोंको देखकर या सुनकर रोमाश्चितआश्चर्यचकित भी न बनें ॥९॥ फिर भी--'गढिए' इत्यादि ।
एक समय की बात है कि भगवान महावीरने परस्पर कामसंबंधीवार्तालापोंमें आसक्त स्त्रियोंको देखा तो भी वे उस ओरसे वीतराग
મુનિશ્રી વર્ધમાન સ્વામી અન્ય સાધારણ પ્રાણી પણ જેને સહન ન કરી શકે એવા કઠોર વચનેની તરફ જરા પણ ધ્યાન ન દઈ સમ્યક્ પ્રકારથી સહન કરવાવાળા થયા–સર્વ પ્રકારથી તેઓ સહનશીલ વૃત્તિના બન્યા. આખ્યાન (કથાવાર્તા) નૃત્ય અને ગીતમાં તેઓને આશ્ચર્ય થયેલ નહીં, તેમ દંડયુદ્ધ અને મુષ્ટિયુદ્ધને જોઈ તથા સાંભળી રોમાંચિત-આશ્ચર્યચકિત બન્યા ન હતા. (૯)
-'गढिए' त्यादि.
એક સમયની વાત છે કે ભગવાન મહાવીરે પરસ્પર કામસંબંધી વાર્તાલાપોમાં સ્ત્રીને આસક્ત બનેલી જવા છતાં પણ એ બારામાં એઓ વીતરાગી
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान० अ. ९ उ. १
गृहं यत्र नास्तीत्यशरणः=संयमस्तस्मै, संयमाराधनार्थम् एतानि = अनुकूल-प्रतिकुलानि परीषहोपसर्गरूपाणि उदाराणि= अन्यजनैदुःसहानि गच्छति = अतिक्रामति, परीषोपसँगैः प्रतिबद्धो न भवतीति भावः ॥ १० ॥
तेन भगवता दीक्षाग्रहणात् पूर्वं साधिकवर्षद्वयतः शीतजलं परिवर्जितमित्याह-' अविसाहिए' इत्यादि ।
मूलम् - अवि साहिए दुवासे, सीतोदं अभोच्चा णिक्खते ।
,
५४९
एगत्तगए पिहियच्चे से अहिन्नायदंसणे संते ॥११॥ छाया -- अपि साधिके द्वे वर्षे शीतोदकम् अभुक्त्वा निष्क्रान्तः । एकत्वगतः पिहिताचः स अभिज्ञातदर्शनः शान्तः ॥ ११ ॥ टीका --अपि च स भगवान् साधिके द्वे वर्षे शीतोदकम् = सचित्तजलम्, अभुक्त्या=अपीत्वा, एकत्वगतः = एकत्वभावनामाश्रितः - ' अहमेक एवासहायोऽस्मि नास्ति मम कचिदात्मकल्याणार्थं द्वितीयः सहायः अपि च नास्ति केनाऽपि सह
,
ही रहे, अर्थात् उनकी ओर भगवान्ने रागसहित दृष्टि भी नहीं रखी। ज्ञातपुत्र भगवान अशरण रहे-संयमकी आराधना के लिये अन्यजनोंका शरण नहीं लिया, एवं दुःसह प्रतिकूल और अनुकूल परीषहोंके आने पर भी अडोल रहे ॥ १० ॥
भगवानने दीक्षाग्रहण करनेके पहिले कुछ अधिक दो वर्षोंसे शीत जल - सचित्त पानीका त्याग कर दिया था, इस बातको सूत्रकार प्रदर्शित करते हैं-' अघि साहिए ' इत्यादि ।
भगवान् ने कुछ अधिक दो वर्षों से सचित्तजलका त्याग करदिया था, अर्थात् - सचित्तजल नहीं पिया। इस एकत्व भावनासे कि- ' मैं एक हूं और असहाय हूं-आत्मकल्याणके मार्गमें आगे आनेवाले मेरे लिये જ રહ્યા, અર્થાત્ ભગવાનની તેમના તરફ રાગરહિતજ દૃષ્ટિ રહી. જ્ઞાતપુત્ર ભગવાન અશરણુંજ રહ્યા–સંયમની આરાધના માટે બીજાનુ શરણુ ન લીધું, અને ગમે તેવા પ્રતિકૂળ કે અનુકૂળ પરિષદ્ધો-દુઃસહ દુઃખ આવવા છતાં પણ અડાલ રહ્યા. (૧૦)
ભગવાને દીક્ષા લીધા પહેલાં બે વર્ષથી પણ વધારે સમયથી ઠંડા પાણીને त्याग उरी द्वीर्घेलो, आ बात सूत्रभर अहर्शित उरे छे - ' अवि साहिए ' त्याहि.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
ભગવાને બે વર્ષથી પણ વધારે સમયથી ઠંડા પાણીના ત્યાગ કરી દીધેલા -अर्थात्-डु (अर्थ) पाणी योधेस नही. या भेत्व-भावनाथी -" हुं मेड धुं અને અસહાય છું, આત્મકલ્યાણના માર્ગમાં આગળ જવાવાળા મારા માટે
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५०
आचाराङ्गसूत्रे शाश्वतिकः पारमार्थिकः सम्बन्धो ममे'-त्यादिरूपामेकत्वभावनामुपगत इत्यर्थः, तथा पिहिताः अर्चा-क्रोधज्वाला पिहिता-उपशमिता येन स तथाविधः, तथा -अभिज्ञातदर्शनः सम्यक्तभावनाभावितः, अत एव शान्तः सन् निष्क्रान्तः दीक्षां जग्राह ॥ ११ ॥
किञ्च–'पुढविं च' इत्यादि। मूलम्-पुढविं च आउकायं, तेउकायं च वाउकायं च ।
पणगायबीय-हरियाई, तसकायंच सव्वसो णच्चा॥१२॥ छाया-पृथिवीं चापकायं तेजस्कायं च वायुकायं च ।
पनकांश्च बीजहरितानि त्रसकायं च सर्वशो ज्ञात्वा ॥ मू० १२ ॥ टीका-भगवान् पृथिवीं-पृथिवीकार्य, अप्कायं, तेजस्कायं, वायुकायं पनकान्-शैवालान् , बीजहरितानि-वनस्पतीन् त्रसकायं च ज्ञात्वा= सर्व एवैते सजीयाः' इत्यवबुध्य सर्वशः सर्वप्रकारेण तदारम्भं परिवर्जयन् विहरति स्मेत्यर्थः॥ १२ ॥ इस मार्गमें कोई और दूसरा सहायक नहीं है, मेरा किसीके भी साथ निरन्तर पारमार्थिक संबंध नहीं है" ऐसा विचार कर सदा एकत्व भावनामें तत्पर रहे । क्रोध-कषायकी ज्वालाको प्रभुने उपशमित की। सम्यक्त्वकी भावनासे भावित प्रभुने इसी लिये शान्तचित्त बन दीक्षा अंगीकार की ॥ ११ ॥
और भी-' पुढविं च ' इत्यादि। भगवान्ने पृथिवीकाय, अपकाय, तेजस्काय, वायुकाय, शैवाल, और बीज-हरितादिरूप वनस्पतिकाय, एवं त्रसकाय, इन छह कायके जीवोंको " ये सब ही जीवसहित हैं" ऐसा जानकर सर्वप्रकारसे उनके आरंभका परित्याग करते हुए ही विहार किया ॥ १२॥ આ માર્ગમાં કઈ બીજે સહાયક નથી, મારે કોઈની સાથે નિરંતર પારમાર્થિક સંબંધ નથી” આ વિચાર કરી પ્રભુ સદા એકત્વ ભાવનામાં તત્પર રહેતા ક્રોધકષાયની જવાળાને પ્રભુએ સમાવી દીધી હતી. સમ્યકત્વની ભાવનાથી ભાવિત પ્રભુએ આને જ માટે શાન્તચિત્ત બની દીક્ષા અંગીકાર કરેલી (સૂ૦૧૧)
५–'पुढविं च' त्यादि
ભગવાને પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેજસ્કાય, વાયુકાય, શિવાલ અને બીજહરિતાદિરૂપ વનસ્પતિકાય અને ત્રસકાય, આ છે કાયના જીવેને “આ બધા જીવસહિત છે એવું જાણું સર્વ પ્રકારેથી એના આરંભને પરિત્યાગ કરતાં ४२तi ४ विडार ४२।. (१२)
श्री. सायासंग सूत्र : 3
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान० अ. ९. उ. १
५५१ भगवता पृथिव्यादिषड्जीवनिकायारम्भः परिवर्जितः, इत्याह -'एयाई' इत्यादि। मूलम्-" एयाइं संति” पडिलेह, चित्तमंताई से अभिन्नाय ।
परिवजिय विहरित्था, इय संखाय से महावीरे ॥१३॥ छाया-"एतानि सन्ति" प्रतिलेख्य चित्तमन्ति स अभिज्ञाय ।
परिवर्त्य विहरति स्म इति संख्याय स महावीरः ॥ १३॥ टीका–स भगवान् महावीरः "एतानि पृथिव्यादीनि चित्तमन्ति" सन्ति इति प्रतिलेख्य-विचार्य, तद् अभिज्ञाय स्वरूपतो ज्ञात्वा, इति एवं संख्याय-भेद-प्रभेदाभ्यां सर्वाशतो विज्ञाय, तदारम्भं परिवर्त्य विहरति स्म ॥१३॥
जीवानां त्रसस्थावरत्वेन भेदमुपदर्य तेषां परस्परानुगमनं भवतीति बोधयितुमाह-'अदु थायरा' इत्यादि। मूलम्-अदु थावरा य तसत्ताए, तसा य थावरत्ताए। अदुवा सव्वजोणिया सत्ता, कम्मुणाकप्पिया पुढो बाला॥ १४ ॥
भगवानके द्वारा पृथिवी आदि छह जीवनिकायोंका आरंभ त्यक्त हुआ, इसी विषयको सूत्रकार पुनः प्रदर्शित करते हैं-'एयाइं संति'इत्यादि।
भगवान् महावीरने इन पृथिवी आदि षड्जीवनिकाय के जीवोंके आरंभका परित्याग यह विचारकर किया कि-"ये समस्त पृथिवी आदिक सचित्त-सजीव हैं। तथा "इन सबका स्वरूप क्या है?" इसे भी अच्छी तरहसे जानकर एवं इनके भेद और प्रभेदोंका सर्वांशरूपसे मनन कर उनके आरंभसे रहित हो वे प्रभु विहार करते थे॥१३॥
बस और स्थावररूपसे जीवोंके भेदोंको समझाने के लिये सूत्रकार कहते हैं-"अदु थावरा" इत्यादि ।
ભગવાન દ્વારા પૃથ્વી વિગેરે ષટછવનિકાયને આરંભ તજવામાં આવેલે. या विषयने सूत्रा२ पुन: प्रदर्शित ४२ छ–'एयाई संति' त्यादि.
ભગવાન મહાવીરે આ પૃથ્વી વગેરે ષડૂજીવનિકાયના જીના આરંભને પરિત્યાગ એ વિચારીને કરેલો કે એ બધા સચિત્ત-સજીવ છે. તથા આ બધાનું સ્વરૂપ શું છે ? એને પણ સારી રીતે જાણી એના ભેદ અને પ્રભેદને સંપૂર્ણ રીતે વિચારી એના આરંભથી રહિત થઈ પ્રભુ વિહાર કરતા હતા. (૧૩)
જીના ત્રસ અને સ્થાવરરૂપના ભેદને સમજાવવા માટે સૂત્રકાર કહે છે – 'अदु थावरा' त्याहि.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५२
आचारागसूत्रे
-
छाया-अथ स्थावराश्च त्रसतया, साश्च स्थावरतया ।
___ अथवा सर्वयोनिकाः सत्त्वाः कर्मणा कल्पिताः पृथग् बालाः॥१४॥ ___टीका-अथ-अनन्तरं स्थावराः पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतयः त्रसतया-कर्मप्रभावाद् द्वीन्द्रियादिरूपेण जायन्ते, त्रसाश्च-त्रसजीवाः द्वीन्द्रियादयश्च स्थावरतया पृथिव्यायेकेन्द्रियरूपेण पुनरुत्पद्यन्ते, अथवा सर्वयोनिकाः सर्वयोनयः उत्पत्तिस्थानानि येषां ते सर्वयोनिकाः चतुर्गतिगन्तारः, सत्त्वा:-जीवाः, बालाः मूढाः, कर्मणा-स्वोपात्तेनाष्टविधकर्मणा पृथक्-पृथक्त्वेन-सर्वयोनिगामित्वेन च कल्पिता:= व्यवस्थिता इति । तथा चोक्तम्
पृथिवी, अप् , तेज, वायु और वनस्पति, ये सब स्थावरकाय-एकेन्द्रिय जीव हैं । ये कर्मके प्रभावसे द्वीन्द्रियादिक रूपसे परभवमें उत्पन्न हो जाते हैं। हीन्द्रिय, तेइन्द्रिय, चोइन्द्रिय, और पंचेन्द्रिय जीव, ये त्रस हैं, क्यों कि इनके त्रस नामकर्मका उदय रहता है । ये स जीव भी कर्मकी विचित्रतासे स्थावर-पृथिवी आदिक एकेन्द्रियरूपसे दूसरे भवमें उपन्न हो जाते हैं। अथवा-समस्त योनियां हैं उत्पत्तिस्थान जिन्होंकी ऐसे सर्वयोनिक-चतुर्गतिमें भ्रमण करनेवाले-जीव अज्ञानसे आवृत बन अपने२ छारा उपात्त-ग्रहण किये गये अष्टविध कर्मके प्रभावसे भिन्न२ रूपमें सर्व योनियोंमें जाने वाले होते हैं। तात्पर्य यह किहरएक भिन्नर योनिमें रहा हुआ जीव कर्मके उदयसे परभवमें दूसरी योनिमें जन्म धारण कर सकता है। ऐसा नहीं है कि वह एक ही योनिमें नियमितरूपसे जन्म लेता रहे । सोही कहा है
પૃથ્વી, અપ, તેજ, વાયુ અને વનસ્પતિ, આ બધા સ્થાવરકાય એકેન્દ્રિય જીવ છે. એ કર્મના પ્રભાવથી દ્વીન્દ્રિયાદિક રૂપથી પરભવમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. બેઈન્દ્રિય, ત્રણઈન્દ્રિય, ચાર ઇન્દ્રિય, પાંચ ઈન્દ્રિય જીવ એ ત્રસ છે, કેમકે એમને ત્રસનામકર્મને ઉદય રહે છે. આ ત્રસ જીવ પણ કમની વિચિત્રતાથી પૃથ્વી આદિ સ્થાવર-એકેન્દ્રિય-રૂપથી બીજા ભવમાં ઉત્પન્ન થાય છે. અથવા-સમસ્ત નીઓ જેમનું ઉત્પત્તિસ્થાન છે એવા સવનિક-ચાર ગતિમાં ભ્રમણ કરવાવાળા જીવ અજ્ઞાનથી આવૃત બની પોતપોતાના દ્વારા વપત્ત –ગ્રહણ કરવામાં આવેલ અષ્ટવિધ કર્મના પ્રભાવથી જુદા જુદા રૂપમાં સર્વ ચેનીમાં જાવાવાળા હોય છે. તાત્પર્ય એ છે કે દરેક યોનીમાં રહેલ જીવ કર્મના ઉદયથી પરભવમાં બીજી એનિમાં જન્મ ધારણ કરી શકે છે. એવું નથી કે એક જ નિમાં નિયમિત રૂપથી તે જન્મ લેતે રહે. એ જ કહ્યું છે–
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान0 अ. ९. उ. १
" रङ्गभूमिर्न सा काचिच्छुद्धा जगति विद्यते ।
विचित्रैः कर्मनेपथ्यैर्यत्र सत्त्वैर्न नाटितम् "॥१॥ इति ॥ १४ ॥ किश्च-'भगवं' इत्यादि। मूलम्-भगवं च एवमन्नेसिं, सोवहिए हु लुप्पई बाले॥
कम्मं च सव्वसो नच्चा,तं पडियाइक्खे पावगंभगवं ॥१५॥ छाया-भगवांश्चैवमन्वैषीत् सोपधिकः एव लुप्यते बालः ।
___ कर्म च सर्वशो ज्ञात्वा तत् प्रत्याख्याति पापकं भगवान् ॥ १५॥ ___टीका-भगवान् महावीरः श्रीवर्धमानस्वामी एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अन्वैपीत्-अवेदीत् बाल: मोहमुपगतः, सोपधिका-उपधिना सह वर्तत इति सोपधिकःद्रव्यभावोपधियुक्तः सन् लुप्यत एव-छिद्यते भिद्यत एव, कर्मप्रभावात् क्लेशमनुभवत्येवेत्यर्थः । तस्माद् भगवान् कर्म, सर्वप्रकारेण ज्ञात्वा तत्-कर्म, पापकं च कर्मनिबन्धनं सावधव्यापारं च प्रत्याख्याति-निराकृतवान् ॥ १५ ॥
" रङ्गभूमिर्न सा काचिच्छुद्धा जगति विद्यते।
विचित्रैः कर्मनेपथ्यैर्यत्र सत्त्वैर्न नाटितम् ॥ १॥
जगतमें ऐसी कोईसी भूमि शुद्ध नहीं बची कि जहां पर कर्मकी विचित्र रचनासे युक्त इस जीवने अपना नाटक न किया हो ॥१४॥ फिर भी—'भगवं च' इत्यादि ।
भगवान श्री वर्धमान स्वामीने यह बात जान ली कि जो अज्ञानी प्राणी द्रव्य और भाव उपाधिसे युक्त हैं, वे ही कर्मके प्रभाव-उदयसे छेदे और भेदे जाते हैं, रात दिन अनेक क्लेशोंका अनुभव करते ही रहते हैं । इसी लिये प्रभुने कर्मका यह विचित्र प्रभाव सर्व प्रकारसे
" रङ्गभूमिर्न सा काचिच्छुद्धा जगति विद्यते।
विचित्रैः कर्मनेपथ्य,-यंत्र सत्त्वैन नाटितम् " ||१॥ જગતમાં એવી કઈ પણ, ભૂમિ શુદ્ધ નથી બચી કે જ્યાં કર્મની વિચિત્ર રચનાથી યુક્ત આ જીવે પોતાનું નાટક ન કર્યું હોય. (૧૪)
५२–“भगवच" त्या.
ભગવાન શ્રી વર્ધમાન સ્વામીએ આ વાત જાણેલી કે જે અજ્ઞાની પ્રાણી દ્રવ્ય અને ભાવ ઉપાધિથી યુક્ત છે, તે કર્મના પ્રભાવ-ઉદયથી છેદાય અને ભેદાય છે. રાત દિવસ અનેક કલેશને અનુભવ કરતા જ રહે છે. આ માટે પ્રભુએ ७०
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________
% 3D
आचारागसूत्र किञ्च--'दुविहं' इत्यादि । मूलम्-दुविहं समिच्च मेहावी, किरियामक्खायऽणेलिसं नाणी।
आयाणसोयमइवायसोयं, जोगं च सव्वसो णच्चा॥१६॥ छाया--द्विविधं समेत्य मेधावी क्रियामाख्यातवान् अनीदृशी ज्ञानी । ___ आदानस्रोतः अतिपातस्रोतः योगं च सर्वशो ज्ञात्वा ॥ १६ ॥
टीका--मेधावी-हेयोपादेयविवेकवान् , ज्ञानी-ज्ञानचतुष्टयसंपन्नो भगवान् द्विविधं ऐर्यापथिक-सांपरायिकभेदाद् द्विप्रकारकं कर्म समेत्य-अवबुध्य, तथाआदानस्रोतः आदीयते गृह्यते बध्यते कर्मानेनेत्यादानं दुष्पणिहितमिन्द्रियं, तदपं स्रोतःकर्मागमनमार्गः मिथ्यात्वादिरूपस्तत् , अतिपातस्रोतः-प्राणातिपातादिरूपम्। जानकर उस कर्मका और कर्मके कारणभूत पापजनक सावद्य व्यापारका सदाके लिये त्रियोग और त्रिकरणसे प्रत्याख्यान किया ॥१५॥
और भी-'दुविहं' इत्यादि । हेय और उपादेयके ज्ञानसे युक्त, तथा मति, श्रुत आदि चार ज्ञानधारी भगवान श्रीमहावीर स्वामीने ऐपिथिक और सांपरायिकके भेदसे कर्मा की विविधता स्वयं जानकर, तथा आदानस्रोतरूप मिथ्यात्व आदि, अतिपातस्रोतरूप प्राणातिपातादि, एवं अशुभ मन वचन और कायको "ये सब सर्व प्रकारसे कर्मबन्धके कारण हैं " ऐसा जानकर संयमका अनुष्ठान-पालन करनेरूप क्रियाका कथन किया, अर्थात् आचरण किया। जिनके द्वारा कर्मों का बंधन हो वह आदान है, और वह अशुभरूपसे કર્મના એ વિચિત્ર પ્રભાવને જાણી એ કમનું અને કર્મના કારણભૂત પાપજનક સાવદ્ય વ્યાપારનું સદાને માટે ત્રિગ અને ત્રિકરણથી પ્રત્યાખ્યાન કરેલ. (૧૫)
५२-' दुविह' त्यादि
હેય અને ઉપાદેયના જ્ઞાનથી યુક્ત તથા મતિ, શ્રત આદિ ચાર જ્ઞાનધારી ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીએ ઍર્યાપથિક અને સાંપરાયિકના ભેદથી કર્મોની વિવિધતા સ્વયં જાણી, અને આદાનસોતરૂપ મિથ્યાત્વ વગેરે, અતિપાતસ્રોતરૂપ પ્રાણાતિપાતાદિ, એમ જ અશુભ મન વચન અને કાયાને “એ બધા સર્વ પ્રકારથી કમ બન્ધનના કારણ છે” આવું જાણી સંયમનું અનુષ્ઠાન-પાલન કરવારૂપ ક્રિયાનું કથન એટલે આચરણ કર્યું જેનાથી કર્મોનું બંધન થાય છે તે આદાન છે,અને તે અશુભરૂપથી પ્રવૃત્ત બનેલ ઈન્દ્રિરૂપ હોય છે. કર્મોના આવવાના
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान० अ. ९. उ.१
५५५ योग-दुष्प्रणिहितं मनोवाकायं सर्वशः सर्वप्रकारैः कर्मबन्धाय ज्ञात्वा अनीदृशींम्= उत्कृष्टक्रियां संयमानुष्ठानरूपाम् आख्यातवान् आचरितवानित्यर्थः ॥१६॥
किञ्च--' अइवत्तियं ' इत्यादि। मूलम्-अइवत्तियं अणाउटिं, सयमन्नेसिं अकरणयाए ।
जस्सित्थीओ परिन्नाया, सव्वकम्मावहा उ से अदक्खू॥१७॥ छाया--अतिपातिकाम् अनाकुट्टि स्वयमन्येषाम् अकरणतया । ___ यस्य स्त्रियः परिज्ञाताः सर्वकर्मावहाः तु सोऽद्राक्षीत् ॥१७॥
टोका-यो भगवान् अतिपातिकां-अतिपापेभ्यः पाणातिपातेभ्योऽतिक्रान्तां पाण्युपमर्दनवर्जिताम् , अनाकुट्टिम् आकुटिहिंसा तदन्याऽनाकुट्टिः अहिंसा, तामनुमृत्य, स्वयमन्येषां च अकरणतया-स्वतः परेण च हिंसापरिवर्जनेन प्रवृत्तः, तथायस्य भगवतः स्त्रियः सर्वकर्मावहाः सर्वविधकर्मबन्धमूला इति परिज्ञाता:-ज्ञपरिज्ञया ज्ञाताः प्रत्याख्यान-परिज्ञया परित्यक्ता भवन्ति, स भगवान् अद्राक्षीत्यथाऽवस्थितं संसारस्वभावं परमार्थतत्त्वं ज्ञातवान् ॥१७॥ प्रवर्तित की गई इन्द्रियांरूप होता है। कर्मों के आनेके मार्गका नाम स्रोत है। वह मिथ्यात्व आदि रूप है। आदानरूप स्रोतका नाम आदानस्रोत है ॥१६॥ ___और भी--'अइवत्तियं' इत्यादि ।
प्राणातिपातरूप पापोंसे रहित होनेसे शुद्ध ऐसी अहिंसाका भगवानने स्वयं अनुसरण करके दूसरोंसे भी हिंसादिक कार्यों का परिवजन कराया। भगवानने सर्व प्रकारसे कर्मबन्धका मूल कारण स्त्रीवर्ग का, ज्ञ-परिज्ञासे जानकर प्रत्याख्यान-परिज्ञासे परित्याग किया, और यथावस्थित संसारका स्वभाव भी जानलिया ॥ १७ ॥ માર્ગનું નામ સ્ત્રોત છે, તે મિથ્યાત્વ આદિરૂપ છે. આદાનરૂપ સોતનું નામ माहानसोत छ. (१६)
५-' अइवत्तियं' त्यादि
પ્રાણાતિપાતરૂપ પાપોથી રહિત હવાથી શુદ્ધ, એવી અહિંસાને ભગવાને સ્વયં અનુસરણ કરી, બીજાઓને પણ હિંસાદિક કાને ત્યાગ કરાવ્યો. ભગવાને સર્વ પ્રકારથી કર્મબંધનું કારણ સ્ત્રી વગને જ્ઞપરિણાથી જાણું પ્રત્યાખ્યાન-પરિજ્ઞાથી પરિત્યાગ કરી યથાવસ્થિત સંસારના સ્વભાવને જાણી લીધે. (૧૭)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५६
आचाराङ्गसूत्रे भगवतो मूलगुणानभिधायोत्तरगुणानाह-'अहाकडं' इत्यादि । मूलम्-अहाकडं न से सेवे, सव्वसो कम्मुणो बंधं अदक्खू ।
जं किंचि पावगं भगवं, तं अकुव्वं वियर्ड भुंजित्था॥१८॥ छाया-यथाकृतं न स सेवते सर्वशः कर्मणो बन्धमद्राक्षीत् ।
यत् किंचित्पापकं भगवांस्तदकुर्वन् विकृतमभुत ।। १८ ॥ टीका-यथाकृतम् यथा येन प्रकारेण पृष्ट्वाऽपृष्ट्वा वा साधुमुद्दिश्य कृतं यथाकृतम् अधःकर्मादिकदोपदूषितं सर्वशः सर्वप्रकारेण, कर्मणा-ज्ञानावरणीयादिनाऽऽत्मनो बन्धमद्राक्षी-दृष्टवान् , तस्मात् स अधःकर्मादिदोषदूषितमाहारं न सेवते स्म । अन्यदप्पेवम्भूतं न सेवते स्मेत्याह-' यत् किञ्चित् ' इत्यादि। यत् किश्चित्' पापकं-पापकारणं, सदोषमन्नादिकं, तद् अकुर्वन् अस्वीकुर्वन् अगृह्णन् विकृतं मासुकम् अभुङ्ग सेवते स्म ॥ १८ ॥
किश्च-'णो सेवइ ' इत्यादि ।
भगवान के मूलगुणोंका कथन कर अब सूत्रकार उत्तर गुणोंका कथन करते हैं---'अहाकडं' इत्यादि।
पूछकर अथवा नहीं पूछकर साधुके उद्देश्यसे जो किया गया हो उसका नाम यथाकृत है । यथाकृत आहारादिक अधःकर्मादिदोषोंसे दूषित रहता है। भगवानने इस यथाकृत-अधःकर्मादिदोषदूषित आहारादिका सेवन नहीं किया, कारण कि "इस प्रकारसे आहारादिके सेवनसे आत्मा कर्मो का उपार्जन करती है, और उनका बंध करती है" ऐसा भगवानने अपने ज्ञानचक्षुसे देखा। इसी प्रकार और भी सदोष पापकारण अन्न आदि वस्तु ग्रहण करनेका भगवान्ने त्याग कर दिया । केवल वे निर्दोष प्रासुक ही आहारादि लेते थे॥१८॥
ભગવાનના મૂળગુણનું કથન કરી હવે સૂત્રકાર ઉત્તરગુણનું કથન કરે છે' अहाकड ' त्यादि
પૂછીને અથવા ન પૂછીને સાધુના ઉદ્દેશથી જે કરાયેલ છે તે યથાકૃત આહારાદિક છે, જે અધઃકર્માદિ દેથી દૂષિત રહે છે. ભગવાને આ યથાકૃત અધઃકર્માદિ દોષદૂષિત આહારાદિકનું સેવન કરેલ નથી, કારણ કે “ આવા પ્રકારના આહારાદિકના સેવનથી આત્મા કર્મોનું ઉપાર્જન કરે છે, અને તેને બંધ પણ કરે છે” એવું ભગવાને પિતાના જ્ઞાનચક્ષુથી જોયું. આ રીતના બીજા પણ સદેષ પાપકારણવાળા અન્ન આદિ વસ્તુ ગ્રહણ કરવાને ભગવાને ત્યાગ કર્યો. તેઓ ફકત નિર્દોષ પ્રાસુક જ આહારદિક લેતા હતા. (૧૮)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ उपधान अ. ९ उ. १
५५० मूलम्-णो सेवइ य परवत्थं, परपाए वि से ण भुंजित्था।
परिवजियाण ओमाणं, गच्छइ संखडिमसरणाए ॥१९॥ छाया-नो सेवते च परवस्त्रं, परपात्रेऽपि स नाभुङ्क्त।
परिवर्ल्यापमानं गच्छति संखडिमशरणाय ॥ १९ ॥ टीका–स-भगवान् परवस्त्रं न सेवते न गृह्णाति, अपि च परपात्रेऽपि नाभुङ्क्त, अपमानं परिवयं-अगणयित्वा अशरणाय संयमाराधनार्थमदीनमनस्कः सन् संखण्डि-संखण्ड्यन्ते उपमद्यन्ते प्राणिनो यत्र तां संखडिम्=आहारपाकस्थानं गच्छति-जगामेत्यर्थः । अत्र संखडि-शब्देन ज्ञातिभोजनरूपोऽर्थो न गृह्यते, तस्याः शास्त्रे निषिद्धत्वात् ॥ १९ ॥
किञ्च'मायण्णे' इत्यादि। मूलम्-मायण्णे असणपाणस्स, नाणुगिद्धे रसेसु अपडिन्ने ।
अच्छि पि नोपमाजिज्जा, नो वि य कंड्यए मुणी गाय॥२०॥ छाया–मात्राज्ञोऽशनपानस्य, नानुगृद्धो रसेषु अप्रतिज्ञः। __अक्षिणी अपि नो प्रमार्जयति, नापि च कण्डूयते मुनिर्गात्रम् ॥ २०॥
और भी--'णो सेवइ ' इत्यादि।
भगवानने दूसरोंका वस्त्र अपने उपयोगमें नहीं लिया, और न दूसरोंके पात्र में भोजन ही किया। अपने अपमानका ख्याल न कर, स्वयं भगवान संयम आराधनाके निमित्त अदीनमन होकर आहारके पाकस्थान (गृहस्थोंके यहां आहार बनानेके भोजनघर ) में जाते थे। भगवानने यह ख्याल नहीं किया कि आहार लेने के लिये जानेमें मेरा अपमान है। ऐसा करनेसे ही मंयमकी अच्छी तरहसे पालना होती है, ऐसी भावनासे वे स्वयं आहार लेने जाया करते थे ॥ १९ ॥
श-'णो सेवइ ' त्याहि.
ભગવાને બીજાઓનાં વસ્ત્રોને પિતાના ઉપગમાં નથી લીધાં. તેમજ બીજાના પાત્રમાં ભોજન પણ કીધું નથી. પિતાના અપમાનને ખ્યાલ કર્યા વિના ભગવાને પોતે સંયમ આરાધનાના નિમિત્ત અદીનમન બનીને ગૃહસ્થોને ત્યાં તેમના ભેજનગૃહે જતા હતા. આમાં ભગવાને એવો ખ્યાલ નથી કર્યો કે આહાર લેવા જવામાં મારું અપમાન થાય છે. આવું કરવાથી જ સંયમની સારી રીતે પાલના થાય છે. એવી ભાવનાથીજ તેઓ જાતે આહાર લેવા જતા હતા. (૧૯)
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५८
आचाराङ्गसूत्रे टीका-अशनपानस्य मात्रज्ञा-परिमाणज्ञः । तथा रसेषु-मधुरादिषु नानुगृद्धः =अनासक्तः, गृहस्थावस्थायामपि रसगृद्धिरहितवादिति भावः, अत एव अप्रतिज्ञः रसविशेषप्रतिज्ञावर्जितः, 'अद्य मया मोदका एव ग्राह्याः' इत्यादिरूपा प्रतिज्ञा भगवतो नासीत् , किन्तु शीतलपर्युषितपिण्डनीरसपुराणकुलत्थादिके सप्रतिज्ञ एव । तथा-अक्षिणी अपि रजःकणकादिनिस्सारणाय न प्रमार्जयति, अपि च मुनिः सर्वजीवसमभावो भगवान् गात्रं न कण्डूयते दंशमशकादिदंशनेऽपि हस्तादिना शरीरसंघर्षण न कृतवानित्यर्थः ॥ २०॥ फिर भी--'मायण्णे' इत्यादि।
भगवान सदा अशनादिकका सेवन मात्रानुसार ही किया करते थे, क्यों कि वे स्वयं 'इन्हें कितनी मात्रामें लेना चाहिये' इस विषयसे परिचित थे। तथा प्रभु कभी भी किसी भी रसमें गृद्ध नहीं बने । गृहस्थ अवस्थामें भी ये रसगृद्धिसे रहित रहे, इसी लिये भगवान् किसी रसवि शेषके लेनेकी प्रतिज्ञा अंगीकृत नहीं की। " आज मैं मोदक ही खाऊँगा" इत्यादि प्रकारकी प्रतिज्ञा भगवानने कभी भी धारण नहीं की। शीतल, पर्युषित पिण्ड और नीरस पुरानी कुलथी आदिके आहार लेनेमें तो वे नियमयुक्त ही रहे। भगवानने अपनी आंखोंमें गिरे हुए रजके कणोंको निकालने के निमित्त आंखोंको कभी कहीं न मसलते और न देशमशकादिकके काटने पर शरीरको खुजाते थे॥ २० ॥
श-'मायण्णे' त्यादि.
ભગવાન સદા અશનાદિકનું સેવન માત્રાનુસાર જ કરતા હતા, કેમ કે તેઓ સ્વયં “એને કેટલી માત્રાથી લેવાં જોઈએ તેનાથી પરિચિત હતા, તથા પ્રભુ ક્યારેય પણ કઈ પણ રસમાં વૃદ્ધિવાળા થયા નથી. ગૃહસ્થ અવસ્થામાં પણ તેઓ રસગૃદ્ધિથી અલિપ્ત રહ્યા હતા. આ કારણે ભગવાને કદી કોઈ રસ વિશેષને લેવાની પ્રતિજ્ઞા અંગીકૃત કરેલ ન હતી. “આજ હું લાડુ જ ખાઈશ” ઈત્યાદિ પ્રકારની પ્રતિજ્ઞા ભગવાને કદિ પણ ધારણ કરેલ ન હતી. શીતળ, પર્યષિત-પિંડ અને જુની કળથી વગેરેને આહાર લેવામાં તે તેઓ પ્રતિજ્ઞાવાળા જ રહ્યા, ભગવાને પિતાની આંખોમાં પડેલા રજકણને બહાર કાઢવા નિમિત્તે પણ આંખોને કદિ મસળી ન હતી, તેમ ડાંસ, મચ્છરના કર उपाथी शरीरने हि ५५५ माणेस नथी. (२०)
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५९
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान० अ. ९. उ. १ ___ अन्यच्च--'अप्पं तिरियं' इत्यादि । मूलम्-अप्पं तिरियं पेहाए, अप्पं पिट्ठओय पेहाए ।
अप्पं वुइए पडिभासी, पंथपेही चरे जयमाणे ॥२१॥ छाया--अल्पं तिर्यक् प्रेक्षते, अल्पं पृष्ठतः प्रेक्षते ।
अल्पमुक्तः प्रतिभाषी, पथिप्रेक्षी चरति यतमानः ॥ २१॥ ___टीका--भगवान् मार्गे गच्छन् तिर्यक् तिरश्चीनम् अल्पं प्रेक्षते न पश्यति स्म । अत्राल्पशब्दो निषेधार्थकः । तथा पृष्टतोऽपि अल्पं प्रेक्षते । उक्तः केनापि पृष्ठः सन् अल्पं प्रतिभाषी-न ब्रवीति स्म, किन्तु पथिपेक्षी-पन्थान-स्वशरीरपरिमितां पुरोवर्तिनी भूमि प्रेक्षितुं द्रष्टुं शीलमस्येति स तथोक्तः यतमानः यतनां कुर्वाणः सन् चरति-विहरति स्म ।। २१ ॥
पुनश्च--'सिसिरंसि' इत्यादि । मूलम्-सिसिरांस अद्धपडिवन्ने, तं वोसिज्ज वत्थमणगारे ।
पसारित्तु बाहू परक्कमे, नो अवलंबियाण खंधंमि ॥२२॥ छाया--शिशिरेऽध्वप्रतिपन्न,-स्तद् व्युत्सृज्य वस्त्रमनगारः।
प्रसार्य बाहू पराक्रमते, नो अवलम्ब्य स्कन्धे ॥ २२ ॥ ___ और भी--'अप्पं तिरियं' इत्यादि।
भगवानने मार्गमें विहार करते समय न तिरछा देखते और न पीछे ही देखते, किन्तु अपने शरीरप्रमाण भूमिका ही सामने निरीक्षण करते। विहारमें किसीके पूछने पर भी प्रभु किसीसे कुछ नहीं बोलते थे, और यतनाचारपूर्वक ही प्रभु विहार करते थे॥ २१ ॥ फिर भी--'सिसिरंसि' इत्यादि ।
३३५-“ अप्पं तिरियं " त्यादि.
ભગવાન માર્ગમાં વિહાર કરતી વખતે આડું અવળું જેતા ન હતા, તેમ પાછળ પણ ફરીને જોતા ન હતા, પણ પિતાના શરીરપ્રમાણ ભૂમિને જ જોઈને ચાલતા. વિહારમાં કોઈના પૂછવા ઉપર પણ પ્રભુ કોઈથી બોલતા ન હતા અને યત્નાચારપૂર્વક પ્રભુ વિહાર કરતા હતા. (૨૧)
५२-'सिसिरंसि' त्याल
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६०
आचारागसूत्रे टीका--अध्वप्रतिपन्ना-मार्गारूढः अनगारो भगवान् शिशिरे शीतकाले तद् वस्त्रं व्युत्सृज्य-परित्यज्य वाहू-भुजौ स्कन्धभागे नो अवलम्ब्य-शीतबाधानिवारणार्थ न संस्थाप्य, किन्तु प्रसार्य-बाहुद्वयं विस्तार्य च पराक्रमते-परीपहसहनाय यतते स्म ।। २२॥ ____उपसंहरन्नाह--' एस विही' इत्यादि । मूलम्-एस विही अणुक्कतो, माहणेण मईमया ।
बहुसो अपडिन्नेण, भगवया एवं रीयंति-त्तिबेमि ॥२३॥ छाया--एष विधिरनुक्रान्तो माहनेन मतिमता। ___ बहुशोऽप्रतिज्ञेन भगवता, एवं रीयंते, इति ब्रवीमि ॥२३॥
टीका--माहनेन-यः स्वयं हनननिवृत्तः सन् परं प्रति ‘मा हन मा हन' इत्येवं वदति, स माहनस्तेन, मतिमता हेयोपादेयप्रज्ञावता बहुशोऽपतिज्ञेन=सर्वथा निदान___ मार्गारूढ-विहारमें रहे हुए-भगवानने उस वस्त्रका शीतकालमें परित्याग कर दिया। शीतको दूर करनेके लिये उन्होंने अपने दोनों हाथोंको कंधों पर नहीं रखा, अर्थात् शीतसे पीड़ित होने पर लोग दाये हाथको बांये कंधे पर और बांयें दाथको दाहिने कंधे पर दबा कर रखलेते हैं, इससे शीतबाधा सताती नहीं है, सो प्रभुने शीतबाधाकी निवृत्तिके लिये वस्त्र त्यागकरके भी ऐसा नहीं किया, प्रत्युत दोनों भुजाओंको ऊंची करके वे शीत-परीषहको सहन करते थे ॥२२॥
उपसंहार करते हुए कहते हैं-'एस विहीं' इत्यादि । स्वयं हननादिकार्यों से निवृत्त होकर दूसरोंको भी 'मा हन, मा हन'मत मारो, मत मारो' इस प्रकार कहकर उनसे निवृत्त कराने वाले, तथा
માર્ગારૂઢ-વિહારમાં રહેતા–ભગવાને એ વસ્ત્રને ઠંડીના સમયે ત્યાગ કરી દીધેલ. ઠંડીને દૂર કરવા માટે તેઓએ પિતાના બન્ને હાથને ખાંધ ઉપર રાખ્યા નથી, અર્થાત્ ઠંડીથી પિડાતી વખતે લોકે ડાબા હાથને જમણુ કાંધ પર અને જમણા હાથને ડાબા કાંધ ઉપર રાખે છે, જેથી ઠંડીની પીડા એને સતાવતી નથી, પરંતુ પ્રભુએ ઠંડીથી બચવા વસ્ત્રત્યાગ કર્યા પછી પણ એમ કરેલ ન હતું, પરંતુ બન્ને હાથને ઉંચા કરી તેઓ શીત–પરિષદને સહન કરતા હતા. (૨૨)
उ डार ४२di ४ छ–'एस विही' त्यादि. स्वयं वा छाथि निवृत्त भनी मान-माने ५ मा हन-मा हन-"भा। નહિ, મારે નહિ” આ પ્રકારનું કહીને તેનાથી નિવૃત્ત કરાવનાર, તથા હેય અને
श्री. सायसूत्र : 3
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान० अ. ९. उ. १ रहितेन भगवता-श्रीवर्धमानस्वामिना एषः प्रागुक्तः विधिः-आचारः अनुक्रान्तः= अनुसेवितः, एवम् अनेन विधिनाऽन्येऽपि मोक्षसाधकाः साधवः सकलकर्मक्षयार्थ रीयन्ते-विहरन्ति संयममार्गे विहरेयुरिति भावः। 'इति ब्रवीमि' अस्य व्याख्या पूर्ववत् ॥ २३ ॥
॥ नवमाध्ययनस्य प्रथम उद्देशः समाप्तः॥९-१॥
हेय और उपादेयके विवेकसे युक्त, एवं सर्वथा अप्रतिज्ञ-निदानरहित, ऐसे श्रीवर्धमानस्वामीने यह पूर्वोक्त आचार स्वयं पालन किया,अतः इसी तरहसे अन्य मोक्षसाधक साधुजन भी अपने समस्तकों का नाश करनेके लिये संयममार्गमें विचरण करे, अर्थात् इसी प्रकारसे इस विधिका पालन कर अन्य मोक्षार्थी मुनि भी अपने कर्मों का नाश करनेके लिये संयममार्गमें लवलीन बनें। " इति ब्रवीमि" इन पदोंकी व्याख्या पहिले की गई व्याख्याकी तरह जान लेनी चाहिये ॥२३॥
॥ नववें अध्ययनका प्रथम उद्देश समाप्त ॥ ९-१॥
ઉપાદેયના વિવેકથી યુકત અને સર્વથા અપ્રતિજ્ઞ-નિદાનરહિત એવા શ્રી વર્ધમાન સ્વામીએ આ પૂર્વોકત આચાર સ્વયં પાલન કરેલ. એટલે આ રીતે બીજા મોક્ષસાધક (મેક્ષના અભિલાષી) સાધુજન પણ પોતાના સમસ્ત કર્મોને નાશ કરવા માટે વિચરણ કરે. અર્થાત–એવા પ્રકારથી એવી વિધિનું પાલન કરી બીજા મોક્ષાર્થી મુનિ પણ પિતાના કર્મોને નાશ કરવા માટે સંયમમાગમાં લવલીન भने " इति ब्रवीमि " 20 पहोनी व्याज्या HIS मध्ययनोमा ४ाया प्रमाणे सभावी नई स. ( २3 )
નવમા અધ્યયનને પ્રથમ ઉદ્દેશ સમાપ્ત છે –૧ છે
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________
। अथ नवमाध्ययनस्य द्वितीय उद्देशः । इहानन्तरप्रथमोद्देशके महावीरस्य भगवतो विहारः कथितः, तत्र शय्याऽसनानि यथा तस्याऽऽसन् तद्बोधनार्थ द्वितीयोद्देशकं कथयति । तत्र जम्बूस्वामी श्रीसुधर्मस्वामिनं पृच्छति–'चरियासणाई' इत्यादि। मूलम्-चरियासणाइं सिज्जाओ, एगइयाओ जाओ बुइयाओ।
__ आइक्ख ताई सयणासणाइं,जाइं सेविस्था से महावीरो॥१॥ छाया-चर्यासनानि शय्या एकिका या उक्ताः।
आख्याहि तानि शयनासनानि यानि सिषेवे स महावीरः॥१॥ टीका--'चरिया' इति लुप्तविभक्तिकमिदम् । चर्यायां=विहारावस्थायां यानि आसनानि, याच, शय्या एकिकाः-एकैकप्रकारा विभिन्नरूपाः पूर्वम् उक्ताः, यानि शयनासनानि स-लोकत्रयप्रसिद्धः भगवान् महावीरः श्रीवर्धमानस्वामी सिषेवे तानि आख्याहि, इति ॥१॥
नववें अध्ययनका दूसरा उद्देश । इस नवम अध्ययनके प्रथम उद्देशमें श्री महावीर प्रभुका विहार वर्णित किया जा चुका है। उस विहारमें प्रभुकी शय्या और आसन जिस प्रकारके थे उन्हें समझानेके लिये सूत्रकार इस द्वितीय उद्देशका प्रारंभ करते हैं । यहां जम्बूस्वामी श्रीसुधर्मास्वामीसे पूछते हैं-'चरियासणाई' इत्यादि।
भगवन्! यह तो कहिये कि भगवान्श्री महावीरने विहार करते समय जिन २ शय्या और आसनोंका सेवन किया है ये एक ही प्रकारके थे या भिन्न प्रकारके ॥१॥
નવમા અધ્યયનને બીજો ઉદ્દેશ આ નવમા અધ્યયનના પ્રથમ ઉદ્દેશમાં શ્રી મહાવીર પ્રભુના વિહારનું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે. એ વિહારમાં પ્રભુની શય્યા અને આસન જે પ્રકારનાં હતાં એ સમજાવવા માટે સૂત્રકાર આ બીજા ઉદેશને પ્રારંભ કરે છે. અહિં
स्वामी श्री सुधा स्वामीने पूछे छ-'चरियासणाई' त्याहि.
ભગવન્! એ તે બતાવે કે ભગવાન શ્રી મહાવીર વિહાર કરતી વખતે જે જે શય્યા અને આસનનું સેવન કરેલ તે એક જ પ્રકારનાં હતાં કે જુદા नुहा प्रा२ना ? (१)
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान अ. ९. उ. २
एवं पृष्टः श्रीसुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामिनं प्रत्याह-' आवेसण' इत्यादि। मूलम्-आवेसणसभापवासु, पणियसालासु एगया वासो।
अदुवा पलियटाणेसु, पलालपुंजेसु एगया वासो ॥२॥ छाया-आवेशनसमाप्रपासु पण्यशालासु एकदा वासः।
अथवा पलितस्थानेषु पलालपुजेषु एकदा वासः॥२॥ टीका--एकदा-कदाचित् , आवेशनसभाप्रपासु-आ-समन्ताद् विशन्ति यत्र, तदावेशनम् शून्यगृहम् , सभा-ग्रामनगरवासिनां लोकानामास्थायिकार्थमागन्तुकानां शयनाथं च या कुडयाघाकृतिमिवासिभिर्नगरवासिभिश्च क्रियते सा सभा, प्रपा पानीयशाला, आवेशनं च, सभा च, प्रपा च, एषामितेतरयोगद्वन्द्वः-आवेशनसभागपास्तासु ,तथा कदाचित्-पण्यशालासु-आपणेषु भगवतो वासः अभूत् । अथवाकदाचित् पलितस्थानेषु-पलितमिव पलितं कर्म तस्य स्थानानि कर्मस्थानानि कर्मा
इस प्रकार पूछे जाने पर श्री सुधर्मास्वामी जम्बूस्वामीसे कहते हैं'आवेसण' इत्यादि। __ उन त्रिलोकप्रसिद्ध श्री महावीर भगवानकी शय्या और आसन सब भिन्न२ प्रकार के थे। वे कभी आवेशन-शून्यगृहमें, कभी सभानगर या ग्रामवासियोंद्वारा नगर और ग्रामके लोगोंको बैठने के लिये और पथिकोंको सोनेके लिये जो कुड्याकृति-आस्थाई (चोरा) बनाई हुई होती है उसमें, कभी२ प्याऊ-पानीकी शाला-में कभीर पण्यशाला-दुकानोंमें, या पलिस्तथान-लुहारकी शालामें और कभीर पलालकी बनी हुई झोपडीमें निवास करते थे। “पलियट्ठाणेसु" की संस्कृत छाया “पलितस्थानेषु" है। इसका अर्थ "पलितमिव पलितं-कर्म, तस्य स्थानं कर्मस्थानं कर्मादाशाशते ५७पाथी श्री सुधारवामी ४-५२वामीन ४९ छ-'आवेसण 'त्या.
તે ત્રણ લેકમાં પ્રસિદ્ધ શ્રી મહાવીર ભગવાનની શય્યા અને આસન જુદા જુદા પ્રકારનાં હતાં તેઓ ક્યારેક ઉજડ ઘરમાં, કદી સભા-નગર અથવા ગ્રામવાસીઓએ લેકેને બેસવા માટે અને મુસાફરોને ઉતરવા માટે બનાવેલ સાર્વજનિક આરામગૃહમાં, ક્યારેક પરેમાં, ક્યારે-ક્યારેક કેઈ દુકાનમાં અથવા લુહારની કેડમાં અને કયારેક પરાળની બનાવેલી ઝુંપડીમાં નિવાસ કરે. “पलियट्ठाणेसु" नी संस्कृत छ। “ पलितस्थानेषु" 2. मानो मथ-पलितमिव
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६४
आचारागसूत्रे दानस्थानानि 'कारखाना' इति प्रसिद्धानि, तेषु लोहकारादिशालादिषु, तथा कदाचित् पलालपुजेषु-पलालनिर्मितकुटीरेषु तस्य वासः अभूत् ॥२॥
किञ्च-'आगंतारे' इत्यादि। मूलम्-आगंतारे आरामागारे, तह य णगरे वि एगया वासो।
सुसाणे सुण्णगारे वा, रुक्खमूले वि एगया वासो॥३॥ छाया-आगन्त्रगारे आरामागारे तथा च नगरेऽपि एकदा वासः।
श्मशाने शून्यागारे वा, वृक्षमूलेऽपि एकदा वासः ॥३॥ टीका--एकदा-कदाचित् आगन्त्रागरे आगन्तृभ्यः अगारम् आगन्त्रगारं ग्रामानगराद् वा बहिरागन्तुकजननिवासार्थ गृहं धर्मशालेत्यर्थः, तस्मिन् भगवतो वासः =अवस्थानं बभूव । एकदा-कदाचित् आरामागारे-आरामः उपवनं तत्रागारं-गृह तस्मिन् , तथा कदाचित् नगरेऽपि-नगरमध्येऽपि तस्य वासो बभूव । तथा एकदा श्मशाने वा, अथवा शून्यागारे-शून्यगृहे कदाचित् वृक्षमूलेऽपि वृक्षतलेऽपि भगवतो वासो बभूव ॥३॥ नस्थान' इस व्युत्पत्तिके अनुसार कर्मों के आदानका स्थानभूत-कारखाना भी होता है। पलाल-एक तरहका घास होता है ॥२॥
और भी--'आगंतारे' इत्यादि । कभी२ वे प्रभु ग्राम तथा नगरसे बाहर बनी हुई धर्मशालामें उतरते तो कभी २ बगीचामें ठहरते। कभी नगरमें तो कभी श्मशानमें, कभी किसी शुन्यघरमें तो कभी किसी वृक्षके नीचे ही रहजाते। इस प्रकार प्रभुके ठहरनेका कोई नियमित स्थान नहीं था, जहां अवसर देखते वहां प्रासुक स्थानमें ठहर जाते ॥ ३ ॥ पलितं, कर्म, तस्य, स्थानं कर्मस्थानं, कर्मादानस्थानं ॥ व्युत्पति अनुसार ना આદાનનું સ્થાન–કારખાનું પણ થાય છે ત્યાં. પરાળ આ એક જાતનું ઘાસ છે. (૨)
श-" आगंतारे " त्यादि
ક્યારેક ક્યારેક પ્રભુ ગામ અથવા તે શહેરની બહાર બનેલી ધર્મશાળાઓમાં ઉતરતા તે ક્યારેક બગીચામાં રોકાતા. ક્યારેક નગરમાં તે ક્યારેક સમશાનમાં, કયારેક ઉજ્જડ ઘરમાં તે કયારેક કોઈ વૃક્ષના નીચે જ રહી જતા. આ રીતે પ્રભુના શેકાવાનું કેઈ નિયમિત સ્થાન ન હતું, જ્યાં અવસર મળતું ત્યાં પ્રાસુક સ્થાનમાં રોકાઈ જતા. (૩)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ उपधान अ. ९ उ. २
भगवान् कियन्तं कालं यावत् तपासंयमाराधनं कृतवानिति जिज्ञासायामाह'एएहिं मुणी' इत्यादि। मूलम्-एएहिं मुणी सयणे हिं, समणे आसि पतेरसवासे ।
राइंदियंपि जयमाणे, अप्पमत्ते समाहिए झाइ ॥४॥ छाया--एतेषु मुनिः शयनेषु श्रमणः आसीत् प्रत्रयोदशवर्षाणि ।।
___ रात्रिंदिवमपि यतमानः अप्रमत्तः समाहितो ध्यायतिः ॥४॥
मुनिः भगवान् महावीरः श्रीवर्धमानस्वामी एतेषु प्रागुक्तेषु शयनेषु वसतिषु प्रत्रयोदशवर्षाणि-प्रकर्षेण किंचिदधिकार्धभागेन त्रयोदशं येषु तानि तथाभूतानि वर्षाणि, सार्धपञ्चमासन्यूनत्रयोदशवर्षाणीत्यर्थः; रात्रिंदिवमपि-अहर्निशं, यतमानः =संयमाराधनपरायणः, श्रमणः-तपसि समुधुक्त आसीत् । तथा-अप्रमत्तः निद्रादिप्रमादपरिवर्जितः समाहितः विस्रोतसिकारहितः सन् ध्यायति धर्मध्यानमिति ॥४॥
किञ्च--'णिदं पि नो' इत्यादि। मूलम्-णि पि नो पगामाए, सेवइ भगवं उठाए।
जग्गवइ य अप्पाणं, इसिंसाई आसि अपडिन्ने ॥५॥ छाया--निद्रामपि नो प्रकामतया सेवते भगवान् उत्थाय ।
जागरयति चात्मानं ईषच्छायी आसीत् अप्रतिज्ञः॥५॥ भगवानने कितने समयतक तप और संयमका आराधन किया ? इस प्रकारकी जिज्ञासाका समाधान करते हुए सूत्रकार कहते हैं'एएहिं' इत्यादि।
विहार अवस्थामें श्रमण भगवान महावीर इन पूर्वोक्त वसतियों में तेरह वर्षसे कुछ कम अर्थात्-साढेवारह वर्ष और पन्द्रह दिन-रहे। वे रात और दिन संयमकी आराधना करते हुए तूपश्चर्या में तत्पर रहे, और प्रमादरहित होकर समाधिभावयुक्त वे सदा धर्मध्यानमें तत्पर रहे ॥४॥
और भी--णिइंपि नो' इत्यादि ।
ભગવાને કેટલા સમય સુધી તપ અને સંયમની આરાધના કરી ? આ प्रा२नी शासानु समाधान ४२di सूत्रा२ ४३ छ-' एएहिं ' त्यादि.
વિહાર અવસ્થામાં શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીર વસ્તીમાં ૧૩ તેર વર્ષથી છેડો ઓછો સમય રહ્યા હતા તેઓ રાત દિવસ સંયમની આરાધના કરતાં કરતાં તપશ્ચર્યામાં તત્પર રહેતા અને પ્રમાદરહિત થઈ સમાધિભાવયુક્ત ધર્મ ધ્યાનમાં સદા એકરૂપ બની રહતા. (૪)
श्री--णिहंपि नो' त्यादि.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
टीका - भगवान् = महावीरः श्रीवर्धमानस्वामी प्रकामतया निद्रामपि नो सेवते, निद्राधीनो न बभूवेत्यर्थः । चकारस्त्वर्थे, किन्तु उत्थाय = निद्रासमागमनकाले सावधानीभूय आत्मानं जागरयति - तपः संयमाराधने प्रवर्तयति । अप्रतिज्ञः स्वापप्रतिज्ञारहितः ईषच्छायी छद्मस्थावस्थाया अन्तिमरात्रान्तर्मुहूर्तमात्र कालस्वमदर्शी आसीत् = अभूत् ||५||
किञ्च - 'संवुज्झमाणे ' इत्यादि ।
मूलम् - संबुज्झमाणे पुणरवि, आसिंसु भगवं उट्टाए । निक्खम्म एगया राओ, बहि चंकमिया मुहुत्तागं ॥ ६ ॥ छाया - संबुध्यमानः पुनरपि आसिष्ट भगवान् उत्थाय । निष्क्रम्यैकदा रात्रौ वहिचङ्क्रम्य मुहूर्तकम् ॥ ६ ॥
टीका -- पुनरपि भगवान् श्रीवर्धमानस्वामी संबुध्यमानः = निद्रादोषं सम्यग् जानन् 'निद्रा कर्मबन्धस्य कारणमस्ती ' - त्यवगच्छन् निद्रासमागमनकाले संयमोत्थानेन उत्थाय एकदा = कदाचित् शीतकाले रात्रौ बहिर्निष्क्रम्य = बहिर्निं
५६६
भगवान श्री महावीर प्रभुने अधिक निद्राका सेवन नहीं किया, अर्थात् वे निद्राके अधीन नहीं हुए। जिस समय निद्रा आनेका समय होता था उस समय वे सावधान होकर अपनी आत्माको तप और संयमकी आराधना करने में लगा देते थे । ये स्वाप - सोनेकी प्रतिज्ञासे रहित थे । छद्मस्थावस्थाकी अन्तिम रात्रिमें अन्तर्मुहूर्तकालमात्र ही स्वदर्शी बने ॥ ५ ॥
और भी - ' संवुज्झमाणे ' इत्यादि ।
श्री वीरप्रभु निद्रा आधीन नहीं हुए, क्यों कि यह वे जानते थे कि निद्रा कर्मबन्धका कारण है । यदि कभी निद्रा आने लगती तो शीत
સમય
ભગવાન શ્રીમહાવીર સ્વામીએ કદી અધિક નિદ્રાનું સેવન કર્યું નથી, અર્થાત્ તેઓ નિદ્રાને આધીન બન્યા નથી. જે સમયે નિદ્રા આવવાના હાય એ સમયે સાવધાન બની પોતાના આત્માને તપ અને સયમની આરાધનામાં લગાડી દેતા હતા. તેઓ સ્વાપ-સુવાની પ્રતિજ્ઞાથી રહિત હતા, છદ્મસ્થાવસ્થાની છેલ્લી રાત્રે અન્તમુહૂત કાળમાત્રમાં સ્વદર્શી બન્યા. (૫)
श्री--' संबुझमाणे' इत्यादि.
નિદ્રાને શ્રી મહાવીર પ્રભુ કર્મ બંધનું કારણ માનીને તેને ત્યાગ કરતા હતા, કયારે નિદ્રા આવતી તા શીતકાલની રાત્રીમાં મકાન બહાર જઈ મુહૂત માત્ર ધર્મધ્યાનમાં તત્પર બની નિદ્રાના વિજેતા ખનતા. (૬)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान० अ. ९. उ. २
५६७
र्गत्य मुहूर्त कं = मुहूर्तमात्रं चङ्क्रम्य = ध्याने विहृत्य धर्मध्यानावस्थितो भूत्वेत्यर्थः आसिष्ट उपाविशत् - निद्रां परिवर्जयामासेति भावः ॥ ६ ॥
किश्च --' सयणेहिं ' इत्यादि ।
मूलम् - सयणेहिं तस्सुवसग्गा, भीमा आसी अणेगरूवा य । संसप्पगा य जे पाणा, अदुवा जे पक्खिणो उवचरंति॥७॥ छाया -- शयनेषु तस्योपसर्गा भीमा आसन् अनेकरूपाश्च ।
संसर्पका ये प्राणा अथवा पक्षिण उपचरन्ति ॥ ७ ॥
,
टीका -- शयनेषु शय्यते=स्थीयते विविधासनादिभिर्यत्र तानि शयनानि आश्रयस्थानानि तेषु तस्य भगवतः श्रीवर्धमानस्वामिनः भीमाः = घोराः अनेकरूपा उपसर्गा आसन = उपस्थिता वभूवुः । तथा-ये संसर्पकाः = सरीसृपाः शून्यगृहादौ सर्पनकुलादयः, प्राणाः = पाणिनः, अथवा-ये पक्षिणः = श्मशानादौ गृध्रादयस्तेऽपि उपचरन्ति = नानाविधमुपसर्गं कुर्वन्ति स्म, तद्गात्रचर्ममांसादिकं कृन्तन्ति स्मेत्यर्थः॥ ७॥ किश्व -- 'अदु कुचरा' इत्यादि ।
कालकी रात में मकानसे बाहर जाकर मुहूर्तमात्र धर्मध्यानमें तल्लीन होकर वे उस निद्रा पर विजय प्राप्त कर लेते ||६|| और भी - 'सयणेहिं' इत्यादि ।
शयनों में- आश्रयभूत स्थानोंमें उन वीर प्रभुके ऊपर घोर उपसर्ग उपस्थित होते थे। कभी २ शून्य घरमें रहने पर सरीसृप - सर्प नकुल आदि प्राणी, अथवा श्मशान में वसने पर गृध्र आदि पक्षी अनेक प्रकारसे उनके ऊपर उपसर्ग करते, परन्तु वे धीर वीर सबकुछ सहन करते थे, यहां तक कि जब गृध्र आदि पक्षी उनके शरीरके मांसको भी नोंचते तो भी वे समभाव से सहन करते परंतु उनका निवारण नहीं करते ||७|| और भी - 'अदु कुचरा' इत्यादि ।
,
३३ --' सयणेहिं ' ऽत्याहि.
શયનમાં–આશ્રયવાળા સ્થાનામાં શ્રી મહાવીર પ્રભુ ઉપર ઘાર ઉપસ ઉપસ્થિત થતા હતા. કયારેક ઉજ્જડ ઘરોમાં રહેવાથી સર્પ વગેરે પ્રાણી તેમજ શ્મશાનમાં રહેવાથી ગીધ વગેરે પક્ષીથી અનેક પ્રકારનાં દુઃખા સહેવાં પડતાં હતાં ધીર પીર એવા પ્રભુ આ બધાં દુઃખાને સહન કરતા તે ત્યાં સુધી કે જ્યારે ગીધ વગેરે પક્ષીયા તેમના શરીરના માંસને ચાંચાથી ચાવતા તે પણ સમભાવથી બધુ સહન કરતા, પરંતુ તેનું નિવારણ કરતા નહીં. (૭) kal—' ag garı' Scule.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६८
आचारागसूत्रे
मूलम्-अदु कुचरा उवचरंति, गामरक्खा य सत्तिहत्था य ।
अदु गामिया उवसग्गा, इत्थी एगइया पुरिसा य॥८॥ छाया--अथ कुचरा उपचरन्ति ग्रामरक्षाश्च शक्तिहस्ताश्च।
अथ ग्राम्या उपसर्गा स्त्रियः एकिकाः पुरुषा वा ॥ ८॥ टीका--कुचराः कुत्सिताचरणशीलाः चौरव्यभिचारिप्रभृतयः उपचरन्ति= भगवत उपसर्ग कुर्वन्ति स्म । स्वस्वकार्येऽन्तरायं मत्वा भगवन्तं कशादिभिस्ताडयन्ति स्मेत्यर्थः । तथा-शक्तिहस्ताः शस्त्रविशेषधारिणः ग्रामरक्षाः पाहरिकादयः उपचरन्ति-चौरलुण्टकशङ्कया भगवन्तं प्रहरन्ति स्म । अथवा ग्राम्या ग्रामधर्मावस्थिताः कामवशगा इत्यर्थः, अत एवोपसर्गाः उपसकारित्वादुपसर्गरूपाः स्त्रियः एकिका एकाकिन्यः समागत्य उपचरन्ति-भगवन्तं विषयार्थमुपसर्गयन्ति स्म । वा अथवा-पुरुषा अपि तम् उपचरन्ति-'इममन
चौर, व्यभिचारी आदि जन भी उनको उपसर्ग देते थे। इसका कारण यह था कि वे भगवानको अपने २ कार्योंमें विघ्नरूप मानते थे, अतः वे भगवानको चाबुकसे मारते थे। गांवकी रक्षा करनेवाले कोटवाल आदिजन भी कि जिनके हाथमें शक्ति नामका शस्त्र रहता था, भगवानको चोर, लुटेरा समझकर उनपर प्रहार करते। कभी२ कामाधीन मदोन्मत्त स्त्रियां भी भगवानके पास अकेली आकर उनसे वैषयिक लालसा प्रकट करती, इस तरह वे भी भगवानके ऊपर अनेक प्रकारसे उपद्रव बरसाती। कोई पुरुषवर्ग भी यह समझकर कि 'यह अतिशयरूप संपन्न है-अनन्तरूप और लावण्यका भंडार है, इसे देखकर हमारी
ચાર, વ્યભિચારી વિગેરે માણસ તરફથી ભારે રીતને ત્રાસ આપવામાં આવતે, જેનું કારણ એ હતું કે એ લેકે ભગવાનને પિતાપિતાના કાર્યોમાં વિધ્વરૂપ ગણુતા, આથી તેઓ ભગવાનને ચાબખાથી મારતા હતા. ગામની રક્ષા કરવાવાળા પટેલ પસાયતા વગેરે લેકે પણ કે જેના હાથમાં શક્તિ નામનું શસ્ત્ર રહેતું હતું, ભગવાનને લૂટારા, ચિર વગેરે માનતા અને આ કારણે અવનવીન ત્રાસ આપતા. કઈ કઈ વખત કામથી મર્દોન્મત્ત બનેલી એવી સ્ત્રીએ પણ ભગવાન પાસે એકલી આવતી અને તેમની પાસેથી વિષયની લાલસા જણાવતી. આ કારણે આવી સ્ત્રીઓ પણ ભગવાનની ઉપર અનેક પ્રકારના ઉપદ્રવ વરસાવતી. કેઈ પુરૂષવર્ગ પણ ભગવાનનું અતિશય લાવણ્યમય શરીર જોઈ એવી શંકા ધરાવતા કે “અમારી સ્ત્રીઓ આમનું લાવણ્ય
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ उपधान० अ. ९. उ. २ न्तरूपलावण्यशालिनं विलोक्य मदीयदयिता मत्तो विरता भविष्यती'ति मत्वोपसर्ग चकारेत्यर्थः॥८॥
किञ्च--' इहलोइयाई' इत्यादि । मूलम्-इहलोइयाइं परलोइयाई, भीमाइं अणेगरूवाइं।
अवि सुब्भि-दुब्भिगंधाइं, सदाइं अणेगरूवाइं ॥९॥ छाया--ऐहलौकिकान् पारलौकिकान भीमान् अनेकरूपान्।
अपि सुरभिदुरभिगन्धान शब्दान् अनेकरूपान् ॥ ९॥ टीका--भगवान् ऐहलौकिकान्-मनुष्यकृतान् , पारलोकिकान् देवतिर्यक्कृतांश्च भीमान्-भयङ्करान् अनेकरूपान् अनुकूलपतिकूलान् उपसर्गान सहते स्म । तथा-सुरभिदुरभिगन्धान सुरभिगन्धान-स्रक्चन्दनजनितान् , दुरभिगन्धान= पूतिगन्धान् मृतसर्पशगालकलेवरसमुत्थान्, तथा अनेकरूपान्-मनोज्ञामनोज्ञान् शब्दाश्च सहते स्म ॥९॥ ललूनाएँ हमसे विरक्त हो जायगी' इस दुरभिप्रायसे उन पर उपसर्ग करते ॥८॥
और भी—'इहलोइयाई' इत्यादि।
वे भगवान परीषह और उपसर्गों की कुछ भी परवाह न कर मनुष्यकृत अनेक भयंकर उपद्रवोंको, देवकृत एवं तिर्यश्चकृत अनेक कठोर उपसर्गोको, चाहे वे अनुकूल हों चाहे प्रतिकूल हों, सहते थे। पुष्पोंकी माला, और मलयागिर चंदनसे उत्पन्न सुगन्धिमें और सड़े हुए सर्प, शृगाल आदिके कलेवरकी दुर्गन्धमें, तथा मनोज्ञ और अमनोज्ञ इन्द्रियोंके शब्दादिक विषयों में उन्हें न राग था और न द्वेष था, वे सब अवस्थामें समभावी थे॥९॥ મય શરીર જોઈ અમારાથી વિરકત બની જશેઆવો ખરાબ વિચાર મનમાં सावी समन। ५२ त्रास १२तात. (८)
१२री-' इहलोइयाई' त्यादि.
ભગવાન આવા દુઃખ અને ઉપસર્ગોની લેશ માત્ર પરવા ન કરતાં મનુષ્ય દ્વારા કરાતા અનેક ભયંકર ઉપદ્ર, દેવ અને તિર્યોથી કરાતા અનેક કઠેર ઉપસર્ગો, ચાહે તે અનુકૂળ હોય કે પ્રતિકૂળ, તેને સહન કરતા. પુષ્પોની માળા, મલીયાગિરી ચંદનથી ઉત્પન્ન સુગંધમાં, તથાસડેલા સર્પ, તેમજ અન્ય મરેલા પશુઓના સડેલા શરીરની દુર્ગધમાં, તથા મનેઝ અને અમનોજ્ઞ ઈન્દ્રિના શબ્દાદિક વિષયમાં એમને ન તે રાગ હતે ન શ્રેષ, તેઓ દરેક અવસ્થામાં समसावी उता. (6) ૭૨
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७०
आचारासूने अन्यच्च--'अहियासए ' इत्यादि । मूलम्-अहियासए सयासमिए, फासाइं विरूवरूवाइं ।
__ अरइं रइं अभिभूय, रीयइ माहणे अबहुवाई ॥१०॥ छाया--अध्यास्ते सदासमितः स्पर्शान् विरूपरूपान् ।
__ अरति रतिम् अभिभूय रीयते माहनः अबहुवादी ॥१०॥
टीका-सदासमितः पञ्चसमितिसमन्वितः विरूपरूपान्=अनेकप्रकारकान् स्पर्शान=दुःखविशेषान् अध्यास्ते अधिसहते स्म। अबहुवादी अल्पभाषी माहना= भगवान अरति संयमे, तथा रति विषयानन्दे अभिभूय=तिरस्कृत्य निवार्येत्यर्थः, रीयते-तपःसंयमसमाराधने प्रवर्तते स्म ॥१०॥
किश्च–'स जणेहिं ' इत्यादि। मूलम्-स जणेहिं तत्थ पुच्छिसु एगचरा वि एगया राओ।
अव्वाहिय कसाइत्था, पेहमाणे समाहि अपडिन्ने ॥११॥ छाया-स जनैः तत्र अपच्छि एकचरा अपि एकदा रात्रौ ।
अव्याहते कषायिताः प्रेक्षमाणः समाधिम् अप्रतिज्ञः ॥ ११ ॥ और भी--'अहियासए' इत्यादि । उन प्रभुने निरन्तर पांच समितियोंके पालनमें सावधान रह कर ही अनेक प्रकारके दुखोंको सहन किया। वे सदा ही हित मित प्रिय वचन बोलते। अल्पभाषण करते-बहुत थोड़ा बोलते। संयमसे अरतिभावको और विषयोंसे रतिभावको हटानेमें ये सदा जागरूक रहते और तप संयमकी ही आराधनामें सदा तत्पर रहते ॥१०॥
और भी-'स जणेहिं' इत्यादि । शी-' अहियासए' त्याहि.
પ્રભુ નિરંતર પાંચ સમિતિના પાલનમાં સાવધાન રહેતા, અને અનેક પ્રકારના દુઃખને સહન કરતા. તેઓ સદા હિત મિત અને પ્રિય વચન જ બોલતા, એટલે બહુ જ થોડા બોલતા. સંયમથી અરતિભાવને અને વિષયથી રતિભાવને દૂર કરવામાં જાગૃત રહેતા. તપ અને સંયમની આરાધનામાં સદા તૈયાર રહેતા. (૧૦)
शी- स जणेहिं ' त्यादि
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ उपधान० अ. ९ उ. २
५७१ टीका-शून्यगृहे निर्जने वा स भगवान् जनैः अप्रच्छि=पृष्टः, यथा-'को भगवान् ? किमत्र स्थितः? कुतः समायातः?, इत्येवं पृष्टोऽपि तूष्णीमेवासीत् । तथाएकचराः=एकाकिनः जारपुरुषादयः एकदा-कदाचित् , रात्रौ दिवसे वा भगवन्तं पप्रच्छुः, तदा भगवता-अव्याहृते सति कषायिताः क्रोधादियुक्ताः सन्तः भगवन्तं दण्डमुष्टयादिभिस्ताडयन्ति स्म। भगवांस्तु अप्रतिज्ञा वैरनिर्यातनप्रतिज्ञारहितः समाधि प्रेक्षमाणः धर्मध्यानं समालम्बयन् सहते स्म ॥११॥
किञ्च–'अयमंतरंसि' इत्यादि।
भगवान् जिस समय विहारमें रहते हुए शून्यगृह आदिमें ठहरते तो उस समय मनुष्य अनेक प्रकारके उनसे प्रश्न करते-कोई पूछता-तुम कौन हो? क्यों ठहरे हो। कोई २ पूछता - अरे तुम कहांसे आये हुए हो, इत्यादि । इस प्रकार पूछे जाने पर भी वे प्रभु किसीको कुछ भी उत्तर नहीं देते और मौन रहते । इसी प्रकार कभीर व्यभिचारी पुरुष अकेले आकर जब भगवानसे कुछ पूछते तो भगवान् उस समय भी मौन रहते-उन्हें कुछ भी उत्तर नहीं देते। इस प्रकार उनके चित्तमें भगवानके प्रति कषायपरिणति जागृत हो जाती
और इससे क्रोधाविष्ट हो वे भगवानको दण्ड और मुक्के आदिसे खूब पीटते-मारते, परन्तु फिर भी भगवानके चित्तमें वैरका बदला लेनेका भाव उनके प्रति जागृत नहीं होता था, प्रत्युत समाधिपूर्वक वे धर्मध्यानमें ही तल्लीन होकर उन सब उपसर्गों को सहते ॥११॥ ___ और भी--'अयमंतरंसि' इत्यादि।
ભગવાન જે સમય વિહારમાં રહેતા અને ઉજજડ ઘર વગેરે સ્થળે રોકાતા તે એ સમયે માણસો આવી અનેક પ્રકારના પ્રશ્નો કરતા. કઈ પુછતું તમે કોણ છે ? અહિં કેમ રોકાયા છે? કઈ કઈ પુછતું કે તમે ક્યાંથી આવ્યા છે? વગેરે. આ રીતે પુછનારાઓમાંના કેઈને પણ પ્રભુ કઈ પણ ઉત્તર આપતા નથી પરંતુ મૌન રહેતા. આજ રીતે કેઈ કઈ વ્યભિચારી પુરૂષ એકલે આવી ભગવાનને કાંઈ પુછે તે પણ ભગવાન મૌન જ રહેતા, એને પણ કાંઈ જવાબ આપતા નહીં. આથી એ લેકના દિલમાં ભગવાન પ્રત્યે કષાયપરિણતિ જાગી જતી અને ક્રોધયુક્ત બની આવા માણસો ભગવાનને લાકડીથી કે હાથથી ખુબ માર મારતા, છતાં પણ ભગવાનના દિલમાં તેમના પ્રત્યે બદલે લેવાની વૃત્તિ જાગતી નહીં. ગમે તેવા સમયે પણ તેઓ સમાધિપૂર્વક ધર્મધ્યાનમાં જ તલ્લીન રહી આ બધા ઉપસર્ગોને સહન કરતા. (૧૧)
श-'अयमंतरंसि' त्याहि.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७२
आचारागसूत्रे मूलम्-अयमंतरंसि को इत्थ ?, अहमंसित्ति भिक्खु आहटु ।
अयमुत्तमे से धम्मे, तुसिणीए कसाइए झाइ ॥१२॥ छाया--अयमन्तः कोत्र ? अहमस्मीति भिक्षुः आहृत्य ।
अयमुत्तमः स धर्मस्तूष्णीकः कषायितान् ध्यायति ॥१२॥ टीका--अन्तः मध्ये, अयं कोऽस्ति, इत्येवं दुःशीलैः कर्मकरादिभिर्वा पृष्टः भगवान् क्वचिद् शङ्कादिदोषवारणार्थमाह स्म-'अहं भिक्षुरस्मि ' इति। एवमुक्ते सति स्वार्थव्याघातेन कषायितास्ते भगवन्तमब्रुवन्-'आहट्टु'-अयं देशीयः शब्दः शीघ्रार्थकः, शीघ्रमितः स्थानान्निर्गच्छ, ततः स भगवान् अयं-निषेधितस्थानान्निस्सरणरूपो धर्म: आचारः उत्तमः श्रेष्ठः, इति कृत्वा ततो निर्जगाम । यदि ते निर्गन्तुं नात्रुवन् तदा कषायितान् प्रति तूष्णीकः सन् ध्यायति-ध्यानस्थ एवासीत्-धर्मध्यानात् प्रच्युतो न बभूवेत्यर्थः ॥१२॥
"इस शूने घरके भीतर कौन ठहरा हुआ है " इस प्रकार जब प्रभुसे कोई दुश्शील कर्मकरादि जन पूछता, तब भगवान उसकी शंकाकी निवृत्तिके लिये यही प्रत्युत्तर देते कि मैं भिक्षुहूं। इस प्रकार प्रभुके कहने पर जब उसका किसी प्रकारका स्वार्थ उनके वहां रहनेसे घातित होता तो वह भगवान पर क्रुद्ध होकर उनसे कहता कि-तुम यहांसे निकल कर शिघ्र ही किसी दूसरे स्थानपर चले जाओ। भगवान भी इसकी इस प्रकारकी बातसे भी मध्यस्थभावयुक्त होकर यह समझकर कि 'निषेध किये गये स्थानपर साधुको नहीं ठहरना चाहिये, यही साधुका उत्तम आचार है' वहांसे निकल जाते । यदि वे वहांसे निकलनेको नहीं कहते तो भी प्रभु अपने ऊपर कषाययुक्त उन मनुष्योंके प्रति समभावी होकर धर्मध्यानमें ही मग्न रहते-धर्मध्यानसे कभी ये प्रच्युत नहीं होते॥१२॥
આ ઉજજડ ઘરમાં કેણુ ઉતરેલ છે ” એ પ્રકારથી જ્યારે પ્રભુને કઈ પુછતું ત્યારે ભગવાન એની શંકાનું સમાધાન કરવા એટલો જ પ્રત્યુત્તર આપતા કે-હું ભિક્ષુ છું. આ જવાબ પછી પુછનારનો આમાં કઈ પ્રકારને સ્વાર્થ ન દેખાતે તે તે ભગવાન સામે ક્રોધિત બની કહેતો કે તમે અહિંથી નીકળી કેઈ બીજા સ્થાન ઉપર તાત્કાલિક ચાલ્યા જાવ. ભગવાન પણ આ પ્રકારની એની વાતથી મધ્યસ્થ ભાવયુક્ત થઈ એવું સમજીને એ સ્થાનને ત્યાગ કરતા કે જ્યાં વિરોધ કરવામાં આવે એ સ્થાનમાં સાધુએ ન કરવું જોઈએ. એ જ સાધુને ઉત્તમ આચાર છે ત્યાંથી નીકળી જતા. જે તે ત્યાંથી નિકળવાનું નહિ કહેતા તે પણ પ્રભુ પિતાના ઉપર કષાયયુકત થતા તે માણસ પ્રત્યે સમભાવી બની ધમ ધ્યાનમાં મગ્ન રહેતા. ધર્મધ્યાનથી કદી પણ તેઓ સ્મૃત ન થતા. (૧૨)
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ उपधान० अ. ९ उ. २
किश्च--'जंसिप्पेगे' इत्यादि। मूलम्-जंसिप्पगे पवेयंति, सिसिरे मारुए पवायंते।
तंसिप्पगे अणगारा, हिमवाए निवायमेसंति ॥१३॥ छाया--यस्मिन्नप्येके प्रवेपन्ते शिशिरे मारुते प्रवाति (सति)।
तस्मिन्नप्ये केऽनगारा,-हिमवाते निवातमेषयन्ति ॥१३॥ टीका--यस्मिन् शिशिरे शिशिरऋतौ, मारुते-शीतपवने प्रवाति-प्रकर्षण वहति सति, एके-केचन अन्ये जनाः प्रवेपन्ते प्रकर्षेण दन्तवीणावादनपुरस्सरं कम्पन्ते । यद्वा-'प्रवेदयन्ति' इति छाया, शीतसमुत्थं स्पर्शदुःखमनुभवन्ति। तस्मिन्नपि काले एके केचन अन्येऽनगाराः हिमवाते शीतलसमीरे वहति सति निवात-निर्वातस्थानम् , एषयन्ति गवेषयन्ति ॥१३॥
किञ्च--'संघाडीओ' इत्यादि । मूलम्-संघाडीओ पवेसिस्सामो, एहा य समादहमाणा ।
पिहिया व सक्खामो, अइदुक्खे हिमगसंफासा ॥१४॥ छाया--संघाटीः प्रवेक्ष्यामः, एधांसि च समादहन्तः।
पिहिता वा शक्ष्यामः, अतिदुःखान् हिमकसंस्पर्शान् ॥१४॥ और भी-जंसिप्पेगे' इत्यादि।
शीतऋतुमें कि जिसमें शीतल पवनके चलने पर कई मनुष्यों के शरीरमें रोंगटे खड़े हो जाते हैं, दांतोंसे दांत बजने लगते हैं, शरीर में खूब कपकपी छूटने लगती है, इस प्रकार बड़ी मुश्किल से शीतका दुःख सहन होता है। कई एक अनगार तो इस शोतकालमें ऐसे स्थानकी खोजमें रहते हैं कि जहां शीतल वायुका संचार तक भी न हो और ठंडी हवासे त्राण-रक्षण-होता रहे ॥ १३ ॥
श्री--'जंसिप्पेगे' त्याहि.
શરદીની રૂતુમાં ઠંડા પવનના ચાલવાથી માણસના શરીરમાં એને પ્રવેશ થતાં રૂવાડા ઉભાં થઈ જાય છે, દાંત સામે દાંત અથડાય છે, શરીરમાં કંપારી છુટે છે. આ રીતે ખુબજ મુશ્કેલીથી ઠંડીનું દુઃખ માણસો સહન કરે છે. કેઈ અનગાર તે આ ઠંડીથી બચવા એવા સ્થાનની તપાસમાં રહે છે કે ઠંડા વાયુને સંચાર પણ ન થઈ શકે અને ઠંડીથી એને બચાવ થઈ શકે. (૧૩)
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७४
आचाराङ्गसूत्रे टीका-तथा-केचिदेकेऽनगाराः साधवः इच्छन्ति-शीतार्दिता वयं संघाटी:= शीतनिवारणक्षमाणि प्रावरणानि यथावश्यकमेकं द्वयं त्रयं वा प्रवेक्ष्यामः स्वशरीरं तत्र निवेशयिष्याम इति, तथा कुर्वन्ति च। परतीथिकास्तापसादयस्तु एवमिच्छन्तिवयम्-एधांसि-काष्ठानि समादहन्तः अतिदुःखान् हिमकसंस्पर्शान्-शीतस्पर्शान् सोढुं शक्ष्यामः पारयिष्यामः, इति, तथा कुर्वन्ति च । एके केचिद् गृहस्थाः पुनरेवं वाञ्छन्ति–वयं पिहिताः-शीतनिवारणक्षममृदुककम्बलशालद्विशालकादिभिराच्छादिताः सन्तः शीतस्पर्शान् सोढुं शक्ष्याम इति, तथा कुर्वन्ति च ।।१४।।
किञ्च--' तंसि' इत्यादि। मूलम्-तसि भगवं अपडिन्ने, अहे विगडे अहियासए दविए।
निक्खम्म एगया राओ, चाएइ भगवं समियाए॥१५॥ और भी-'संघाडीओ' इत्यादि ।
कई एक साधुजन अपने पासमें रखी हुई उपधिसे अपने शरीरको ढांक कर शीतसे अपनी रक्षा करते हैं, कभी ऊनी कंबल ओढ लिया करते हैं तो कभी सूती दो वस्त्रोंसे अपने शीतका निवारण कर लेते हैं। इससे भी यदि ठंडका निवारण नहीं हो तो ऊनी कंबलके साथ सूती चद्दर मिलाकर शीतकी बाधासे अपनी रक्षा किया करते हैं। परतीर्थिक तापसजन तो ऐसे समयमें लकडे जलाकर धूनी लगा लेते हैं और उसके पास बैठकर तापते हुए शीतकी कड़कती ठंडीसे अपनी रक्षा करते रहते हैं। कई धनिक गृहस्थजन इस समय शीतनिवारण योग्य शाल दुशाले ओढकर शीतसंबंधी दुःखोंसे अपनेको बचाते रहते हैं ॥१४॥
री--'संघाडीओ' छत्याहि.
કઈ કઈ સાધુજન ઠંડીના બચાવ માટે પિતા પાસે રાખેલાં વસ્ત્રાદિકથી પિતાના શરીરને ઢાંકી ઠંડીથી રક્ષણ મેળવે છે. ક્યારેક ઉની કમ્બલ ઓઢી લે છે. તે ક્યારેક સુતરનાં બે વસ્ત્રોથી પિતાની ઠંડીનું નિવારણ કરી લ્ય છે. પરંતુ જ્યારે ઠંડીને ઉપદ્રવ વધે છે, ત્યારે ઉની કમ્બલ અને સુતરાઉ વસ્ત્રો ભેળાં કરી ઓઢે છે અને ઠંડીથી પિતાનું રક્ષણ કરે છે. પરતીર્થિક તાપસજન તે આ સમયે લાડાં બાળી ધુણી ધખાવી એની પાસે બેસી તાપે છે અને એ રીતે કડકડતી ઠંડીથી પિતાની રક્ષા કરે છે. ધનવાળા કે ગૃહસ્થો આ સમયે શાલ દુશાલા मोदीनीथी पातान भयावे छे. (१४)
श्री आयागसूत्र : 3
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान० अ. ९. उ. २
छाया -- तस्मिन अप्रतिज्ञः, अधोविकटे अध्यास्ते द्रविकः । निष्क्रम्यैकदा रात्रौ शक्नोति, भगवान शमितया ॥ १५॥
"
टीका --- तस्मिन तथाभूते शिशिरे काले हिमवाते प्रवहति सति अप्रतिज्ञः निर्वातस्थानप्रार्थनादिरूपप्रतिज्ञाविवर्जितः, द्रविकः - द्रावणात = कर्मग्रन्थिनाशनाद् द्रवः संयमः सोऽस्यास्तीति द्रविकः = यथाख्यातचारित्रः, भगवान् श्रीवर्धमानस्वामी अधोविकटे =कुड्यादिरहिते स्थाने स्थित्वा अध्यास्ते= अतिदुःखदशीतस्पर्शानसिहते स्म । एकदा = कदाचित् रात्रौ निष्क्रम्य = मुहूर्त्तमात्रं बहिः स्थित्वा भगवान् शमितया उपशान्तभावेन व्यवस्थितः सन् अतिदुःखान् हिमसंस्पर्शान् सोढुं शक्नोति = अधिसहते स्म || १५ ||
५७५
और भी 'तंसि' इत्यादि ।
ऐसे शीतकाल में भी श्री वीर प्रभुने यह स्वम तकमें भी विचार नहीं किया कि मुझे कोई निर्वात स्थान मिल जाय, प्रत्युत वे इस समय में भी चौहटे पर कि जहां चारों ओरसे शीतल पवन बहकर ठंडको 'खूब असह्य बना देती है, स्थित होकर यथाख्यात चारित्र की आराधनामें तल्लीन रहते हुए शीतपरीषहको सहन करते। कभी२ रात्रि में भी वसतिसे बाहर निकल कुछ समय तक वहां ठहर कर उपशान्त भावसे वे प्रभु शीतकाल के कष्टोंको सहते ।
इस सूत्र में 'द्रविक' शब्दका अर्थ - " यथाख्यातचारित्रका आराधन करने वाला " ऐसा है । " द्रावणात् कर्मग्रन्थिनाशनाद् द्रवः " कर्मरूप ३१ - " तंसि " त्याहि.
આવા ઠંડીના સમયમાં પણ શ્રી વીર પ્રભુએ સ્વપ્ને પણ એવા વિચાર નથી કર્યો કે મને કેાઈ ઠંડીથી ખેંચી શકાય તેવું સ્થાન મળી જાય. આવી કડકડતી ઠંડીના સમયે પણ પ્રભુ તદ્દન ઉઘાડા કે જ્યાં ચારે તરફથી ઉંડી પત્રનના સુસવાટા લાગતા હાય તેવા સ્થાને સ્થિત અની યથાખ્યાત ચારિત્રની આરાધનામાં તલ્લીન રહી ઠંડીના ઉપદ્રવને સહન કરતા, કયારેક કયારેક આવી કડકડતી ઠંડીમાં રાત્રીના વખતે વસતીથી મહાર નીકળી જઇ ઉપશાંત ભાવથી ઠંડીના કષ્ટાને સહન કરતા.
આ સૂત્રમાં દ્રવિક શબ્દના અર્થ-યથાખ્યાત ચારિત્રનું આરાધન કરવાવાળા’ येवा छे. 'द्रावणात् कर्मग्रन्थिनाशनाद् द्रवः ' नेनाथी ३५ ग्रंथीनो विनाश थाय છે તે દ્રવ–સંયમ અર્થાત્ યથાખ્યાત ચારિત્રછે. આ દ્રવ જેનામાં ડાય છે તે દ્રવિક છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७६
आचाराङ्गसूत्रे ___ उद्देशकाथमुपसंहरन्नाह–'एस विही' इत्यादि । मूलम्-एस विही अणुकतो, माहणेण मइमया।
बहुसो अपडिन्नेण, भगवया एवं रीयांत-त्तिबेमि॥१६॥ छाया--एष विधिरनुक्रान्तो, माहनेन मतिमता। ___ बहुशोऽप्रतिज्ञेन, भगवता, एवं रोयन्ते ॥ इति ब्रवीमि ॥१६॥
अस्य व्याख्या-अस्यैवाध्ययनस्य प्रथमोद्देशगताऽन्तिमगाथा(२३ व्याख्यावद् विज्ञेया । इति ब्रवीमीत्यर्थस्तूक्त एव ॥ १६ ॥
॥ नवमाध्ययनस्य द्वितीय उद्देशः समाप्तः ॥९-२॥ ग्रन्थिका जिससे विनाश हो वह द्रव-संयम, अर्थात् यथाख्यात चारित्र है, यह द्रव जिसके मौजूद हो वह द्रविक है। यथाख्यातचारित्रकी आराधनासे ही जीव अपने अवशिष्ट चार अघातिया कर्मों का नाश कर मुक्तिस्थानका पात्र हो जाता है, इसके विना नहीं, ऐसा शास्त्रसंमत सिद्धान्त है। "अधोविकट" शब्द कुडयादि-भीत आदिरहित स्थानका वाचक है । वह स्थान कि जिसमें भीत आदिका आवरण नहीं हो, चौहटा ही ऐसा होता है, क्यों कि वह चारों ओरसे बिलकुल खुला हुआ रहता है, और ऐसे ही स्थानमें सब तरफसे बहुत जोरकी हवा आती है। 'शमिता' शब्दका अर्थ-उपशान्त भाव है। राग द्वेषका संबंध जिस भावमें नहीं होता है वही उपशान्तभाव कहा गया है ॥१५॥
अब सूत्रकार इस उद्देशके अर्थका उपसंहार करते हुए कहते हैं-- 'एस विही' इत्यादि। યથાખ્યાત ચારિત્રની આરાધનાથીજ જીવ પિતાના અવશિષ્ટ ચાર અઘાતિયા કને નાશ કરી મુક્તિસ્થાન મેળવવા ભાગ્યશાળી બની રહે છે, એના વગર નહીં,
वो शासभत सिद्धांत छ. “ अधोविकट" ०५४ मीत वगेरेथी २डित એવા સ્થાનને વાચક છે. એ સ્થાન કે જેને ભીત વગેરેને બચાવ ન હોય તેને ઉઘાડું સ્થાન કહેવામાં આવે છે, કેમકે ચારે તરફથી તે બીલકુલ ખુલ્લું હોય છે અને એવા સ્થાનમાં ચારે તરફથી મોટા પ્રમાણમાં ખુલ્લી હવા આવતી હોય छ. शमिता शहना म ५id मार छ. २२ देषन स रे मामi નથી તે ઉપશાન્ત ભાવ કહેવાય છે. (૧૫)
वे सूत्रा२ २१॥ उदेशना मर्थन। उपस डा२ ४२di ४ छ–'एस विही' छत्यादि
श्री. सायसूत्र : 3
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७७
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान० अ. ९. उ. २
स्वयं हननादि कार्यों से निवृत्त होकर दूसरों को भी मा हन-मा हन'मत मारो-मत मारो' इस प्रकार कह कर उनसे निवृत्त करानेवाले, तथा हेय और उपादेयके विवेकसे युक्त, एवं सर्वथा अप्रतिज्ञ-निदानरहित ऐसे श्रीवर्धमानस्वामीने इस पूर्वोक्त आचारका स्वयं पालन किया, अतः इसी तरहसे अन्य मोक्षसाधक साधुजन भी अपने समस्त कर्मोका नाश करनेके लिये संयम मार्गमें विचरण करें। अर्थात् इसी प्रकारसे इस विधिका पालन कर अन्य मोक्षाभिलाषी साधुजन भी अपने कर्मोका नाश करनेके लिये संयममार्गमें लवलीन बनें । ' इति ब्रवीमि' हे जम्बू! जैसा मैंने भगवानसे सुना हूँ वैसा ही कहता हूँ, अपनी कल्पनासे नहीं।१६।
॥ नववें अध्ययनका द्वितीय उद्देश समाप्त ॥ ९-२॥
स्वयं बननाहि थी निवृत्त सनी भीनमान ५४ मा हन, मा हन“મારો નહિં, મારે નહિ” આ પ્રકારનું કહીને તેનાથી નિવૃત્ત કરાવનાર, તથા હેય અને ઉપાદેયના વિવેકથી યુકત અને સર્વથા નિદાનશૂન્ય, એવા શ્રી વર્ધમાન સ્વામીએ આ પૂર્વોકત આચાર સ્વયં પાલન કરેલ, માટે આ રીતે બીજા મેક્ષ સાધક સાધુજન પણ પિતાના સમસ્ત કર્મોને નાશ કરવા માટે સંયમ માર્ગમાં વિચરણ કરે, અર્થાત એવા પ્રકારથી એવી વિધિનું પાલન કરી બીજા મેક્ષાભિલાષી સાધુજન પણ પિતાના કર્મોને નાશ કરવા માટે સંયમ માર્ગમાં सपलीन मने. “इति ब्रवीमि" भू! २j में भगवानथी सामन्यु तेर छ, पातानी ४६५नाथी नडि (१६)
નવમા અધ્યયનને બીજો ઉદ્દેશ સમાપ્ત છે ૯-૨ છે
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥अथ नवमाध्ययनस्य तृतीय उद्देशः ॥ इहानन्तरद्वितीयोद्देशके भगवतः शय्यासनानि कथितानि । तत्रावस्थितेन ये परीषहा उपसर्गाश्च यथा भगवता सोढास्तत्पतिबोधनार्थ तृतीयमुद्देशकं कथयन् भगवतस्तृणस्पर्शादिसहनमाह-'तणफासे' इत्यादि। मूलम्-तणफासे सीयफासे य, तेउफासे य दंसमसगे य ।
अहियासए सया समिए, फासाइं विरूवरूवाइं ॥१॥ छाया-तृणस्पर्शान् शीतस्पर्शाश्व, तेजःस्पीश्च दंशमशकांश्च ।
अध्यास्ते सदा समितः, स्पर्शान् विरूपरूपान् ॥ १॥ टीका-सदा-सर्वकाले समितः सम्यग्भावं गतः, यद्वा-समितिसमन्वितः, भगवान् आतापनादिकाले तृणस्पर्शान्=कुशादिस्पर्शान् , शीतस्पर्शाश्च, तथा तेजः
नववें अध्ययनका तीसरा उद्देश । इससे पहिले द्वितीय उद्देशमें सूत्रकारने भगवान श्री वीरप्रभुके शयन और आसनोंका वर्णन किया है । उस उद्देशमें यह कहा गया है कि उस अवस्थामें रहे हुए प्रभुने अनेक प्रकारके उपसर्ग और परीषहोंको सहा है। इस तृतीय उद्देशमें सूत्रकार यह स्पष्ट करेंगे कि किस २ प्रकारके उपसर्ग और परीषहोंको प्रभुने सहा है ? अतः सर्व प्रथम तृणस्पर्श आदि परीषहोंके सहन करनेके विषयमें सूत्रकार कथन करते हैं—'तणफासे' इत्यादि ।
सम्यगभाव, या पांच समितिसे युक्त वे प्रभु आतापना आदिके समयमें अनेक प्रकारके तृणस्पर्शजन्य कष्टोंको, शीतस्पर्शजन्य दुःखोंको,
નવમા અધ્યયનને ત્રીજો ઉદ્દેશ. આ ત્રીજા ઉદેશથી પહેલાં બીજા ઉદ્દેશમાં સૂત્રકારે ભગવાન શ્રી વિરપ્રભુના શયન અને આસનેનું વર્ણન કરેલ છે. તે ઉદ્દેશમાં એવું બતાવ્યું છે કે તેવી અવસ્થામાં રહેલા પ્રભુએ અનેક પ્રકારના પરિષહ અને ઉપસર્ગો સહ્યા છે. આ ત્રીજા ઉદ્દેશમાં સૂત્રકાર એ સ્પષ્ટ કરશે કે ભગવાને કેવા કેવા પરિષહ અને ઉપસર્ગો સહન કર્યા છે. આથી સર્વ પ્રથમ તૃણસ્પર્શ આદિ પરિષહો સહન કરવાના विषय सूत्रा२ ४थन ४२ छ-'तणफासे' त्यादि
સમ્યગુભાવ, અને પાંચ સમિતિથી યુક્ત તે પ્રભુ આતાપના આદિના સમયમાં અનેક પ્રકારના તૃણસ્પર્શજન્ય કન્ટેને, ઠંડીના ત્રાસજન્ય દુઃખને,
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान० अ. ९. उ.३
५७९ स्पर्शान्-उष्णस्पर्शान् , तथा दंशमशकान्-दंशमशकदंशनजनिततीव्रदुःसहस्पर्शान् , एतान् विरूपरूपान-अनेकप्रकारकान् स्पर्शान् अध्यास्ते-सहतेस्म ॥१॥
किञ्च–'अहे'-त्यादि। मूलम् अह दुच्चरलाढमचारी, वज्जभूमिं च सुब्भभूमिं च ।
पंतं सिज्ज सेविंसु आसणगाणि चेव पंताणि ॥२॥ छाया--अथ दुश्वरलाढमचारीत् वज्रभूमि च शुभ्रभूमि च।
मान्तां शय्यामसेविष्ट, आसनकानि चैव प्रान्तानि ॥२॥ टीका-अथ अनन्तरम् भगवान दुश्वरलाढं-दुर्गमं लाढनाम्ना प्रसिद्धं देशविशेपम् , अचारीत्=अगात् । लाढदेशो द्विविधभूमिकः, वजभूमिकः शुभ्रभूमिकश्चेति। तत्र द्विविधेऽपि देशे भगवान् विहारं कृतवानित्याह-'वज्रभूमि चे'-त्यादि। वज्रभूमि तथा शुभ्रभूमि चलाढान्तर्गतदेशविशेषम् , अचारीदित्यन्वयः । तत्र च प्रान्ताम् अमनोज्ञां जीर्णशून्यगृहादिरूपां विविधोपद्रवयुक्तां, शय्यां वसति, प्रान्तानि च उष्णस्पर्शजन्य व्यथाओंको, और दंशमशक आदिके काटनेसे उत्पन्न हुई तीव्र-दुःसह पीडाओंको सहते थे ॥१॥
फिर-'अह दुचर० ' इत्यादि।
भगवान अनेक प्रकारके परीषह और उपसर्गों को सहते हुए विहार करते २ जिस देशमें प्रवेश करना मुश्किल है ऐसे लाढ देशमें पहुँचे। वहांपर वज्रभूमि और शुभ्रभूमि इस प्रकार दो प्रकारकी भूमियां हैं। भगवानने इन दोनोंमें विहार किया। इस विहारमें उन्हें प्रान्त-अमनोज्ञ-जीर्ण एवं शून्यघररूप अनेक प्रकार के उपद्रवोंसे युक्त शय्या वसति, और धूलि आदिसे परिपूर्ण-धूसरित एवं टूटे फूटे काठ ઉષ્ણસ્પર્શજન્ય વ્યથાઓને, અને ડાંસ તથા મચ્છર આદિના કરડવાથી ઉત્પન્ન થતી તીવ્ર અસહ્ય પીડાઓને સહન કરતા હતા. (૧)
री-'अह दुच्चर०' त्याह
ભગવાન અનેક પ્રકારના પરિષહ અને ઉપસર્ગોને સહેતા સહેતા વિહાર કરતા કરતા જે દેશમાં પ્રવેશ કરે મુશ્કેલ છે એવા અનાર્ય લાઢ દેશમાં પહેચ્યા, ત્યાં વજભૂમિ અને શુભ્રભૂમિ આ પ્રકારના બે ભાગે છે. ભગવાને એ બન્નેમાં વિહાર કર્યો. આ વિહારમાં તેમને પ્રાત-અમને-જીણું એટલે પડતર એવા શૂન્ય ઘરમાં અનેક પ્રકારના ઉપદ્રવોથી યુક્ત શમ્યા–વસતી અને ધૂળ
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८०
आचारागसूत्रे धूलिशर्करालोष्टादिपूर्णानि, दुर्घटितकाष्ठानि आसनकानि फलकादीनि च भगवानसेविष्ट ॥ २॥
किञ्च--लाढनामकेषु देशविशेषेषु भगवतो बहवः प्रतिकूला उपसर्गा बभूवुस्तान भगवान् सहतेस्म, इत्याह--' लाढेहिं ' इत्यादि। मूलम्-लादेहिं तस्सुवसग्गा, बहवे जाणवया लूसिंसु ।
___ अह लूह देसियभत्ते, कुक्कुरा तत्थ हिंसिंसुनिवइंसु ॥३॥ छाया--लाढेषु तस्योपसर्गा बहवो जानपदा अलूषिषुः। ____ अथ रूक्षदेश्यं भक्तं कुक्कुरास्तत्र जिहिंसुः निपेतुः ॥ ३॥
टीका--लाढेषु लाढाख्येषु देशविशेषेषु, तस्य-भगवतः, बहवः बहुविधाः, उपसर्गाः प्रतिकूलरूपाः बभूवुः । तान् कथयति--" जाणवया" इत्यादि । जानपदा: जनपदे भवाः-तद्देशीया दुश्चरित्रा अनार्या लोकाः अलूपिषुः-उल्मुकदण्डमहारादिभिर्भगवन्तमताडयन्। अथ=अपि च तत्र रूक्षदेश्यं रूक्षकल्पम् विगतरसम् आदिवाले आसन-फलक वगैरह मिले, जिन्हें प्रभुने समभावसे अपने उपयोगमें लिया ॥२॥
इस लाढनामके देशमें भगवानको बहुत अधिक प्रतिकूल उपसर्ग सहने पडे, इस बातको बतलाने के लिये सूत्रकार कहते हैं-'लाढेहिं' इत्यादि।
इस लाढ नामके देशविशेषमें भगवानने अनेक प्रकारके उपस. गोको सहा । जैसे-उस देशके अनार्य मनुष्योंने भगवानके ऊपर उल्मुक -मशालदण्ड और अस्त्र शस्त्र आदि द्वारा अनेक प्रकारसे प्रहार कियेउन्हें मारे--पीटे । वहां उन्हें अन्त प्रान्त आहार मिला। वहांके कुत्तोंने भी भगवानके शरीरको अपने तीक्ष्ण दांतों द्वारा विविधरूपसे क्षतવગેરેથી પરિપૂર્ણ એવાં ધુળીયાં મકાન જેને તુટેલ ફુટેલ કાઠમાળ છે, અને એવાંજ આસન-ફલક વગેરે મળેલાં જેને પ્રભુએ સમભાવથી પોતાના ઉપયોગમાં લીધેલ. (૨)
આ લાઢ નામના દેશમાં ભગવાનને ધણું જ પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગો સહેવા ५3. An पात मा माटे सूत्रा२ ४९ छ-'लाढेहिं' त्यादि.
આ લાઢ નામના દેશવિશેષમાં ભગવાને અનેક પ્રકારના ઉપસર્ગો સહા. જેમ-તે દેશના અનાર્ય મનુષ્યએ ભગવાન ઉપર ઉશ્ક-મશાલ, દંડ, અસ્ત્ર શસ્ત્ર વગેરેથી અનેક પ્રકારે પ્રહાર કર્યા–એમને માર્યા–પીટયા. ત્યાં તેમને અન્તપ્રાન્ત આહાર મળેલ. ત્યાં કુતરાઓએ પણ ભગવાનના શરીરને પિતાના તીક્ષણ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान० अ. ९. उ. ३
५८१ अन्तपान्तं भक्तम्-अन्नम्, भगवता लब्धम् । तत्र कुक्कुराः श्वानः, जिहिंसुः भगवतः शरीरं दन्तैश्चिच्छिदुः, उपरि च निपेतुः आरोहवन्तः ॥ ३ ॥
किञ्च-अप्पे' इत्यादि। म्लम्-अप्पे जणे निवारेइ, लूसणए सुणए दसमाणे ।
छछकरांति आहंतुं, समणं कुक्कुरा दसंतु-त्ति ॥४॥ छाया-अल्पो जनो निवारयति लूषकान् शुनकान् दशतः।
छु-छु कुर्वन्ति आहत्य ' श्रमणं कुक्कुरा दशन्तु ' इति ॥ ४॥ टीका-य: लूषकान्-उल्मुकदण्डादिभिर्भगवतो हिंसकान् जनान , दंशतः= भगवद्गात्रं दन्तैश्छेदयतः शुनकांश्च-कुकुरान् निवारयति-दुरीकरोति, तादृशो जनस्तत्र अल्पः कोऽपि नासीदित्यर्थः, अल्पशब्दोऽत्राभावार्थकः' प्रत्युत जना आहत्य-ताडयित्वा " श्रमणम् एनं मुण्डिनं कुक्कुराः दशन्तु" इतीच्छया छ-छु कुर्वन्ति-दंशनाय कुक्कुरान् प्रेरयन्ति स्म-भगवन्तं कुक्कुरैर्दशयामासुरित्यर्थः । एवम्भूते प्रतिकूलोपसर्गकारके देशे भगवान् पण्मासपर्यन्तमवतस्थौ ॥४॥ विक्षत किया। भगवानको देखकर वे कुत्ते उन्हें काट खाते और उनके ऊपर चढजाते ॥३॥ ___ और भी-'अप्पे जणे ' इत्यादि । ___ उस देशमें ऐसा कोई भी मनुष्य नहीं था जो भगवानको मारने वालोंसे तथा काटने वाले कुत्तोंसे बचाता। उल्टे वहांके लोग इसी भावनासे कि 'इस मुण्डित श्रमणको कुत्ते काट खावें' ऐसा विचार कर उनपर कुत्तोंको छुछकारते और उनसे उन्हें कटवाते। इस प्रकार इस प्रतिकूल अवस्थावाले देशमें भी भगवानने छ महीने तक विहार किया॥४॥ દાંતથી જુદે જુદે સ્થળે બટકાં ભરેલાં. ભગવાનને જોતાંજ એ એમના પર ધસી मावतi मने ५८४i ARi. (3)
---अप्पे जणे' त्या
એ દેશમાં એ કઈ પણ માણસ ન હતો કે જે ભગવાનને મારવાવાળાએથી કે કરડતા કુતરાઓથી બચાવે. ઉલ્યા ત્યાંના લેકે એવી ભાવનાવાળા હતા કે “આ મુંડિત સાધુને કુતરાઓ કરડી ખાય એવા વિચારથી કુતરાઓને તેમના ઉપર ડચકારીને કરડાવવા માટે છોડી મુકતા. આવા પ્રતિકૂલ અવસ્થાવાળા દેશમાં પણ ભગવાને છ મહિના સુધી વિહાર કર્યો. (૪)
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८२
किञ्च - ' एलिक्खए ' इत्यादि ।
मूलम् - एलिक्खए जणा भुज्जो, बहवे वज्जभूमि फरुसासी । लहिं गहाय नालियं, समणा तत्थ य विहरिंसु ॥५॥ छाया - ईदृक्षा जना भूयो बहवो वज्रभूमौ परुषाशिनः ।
यष्टिं गृहीत्वा नालिकां श्रमणास्तत्र च विजहुः ॥ ५ ॥
=
टीका — ईदृक्षाः = उक्तविधाः जना यत्रासन् तत्र देशे भगवान् भूयः = बहुशः विहरतिस्म । तत्र लाढ देशे वज्रभूमौ वज्रभूमिनाम्नि देशविशेषे बहवो जनाः परुषाशिनः = तुच्छभोजिनः, अत एव क्रोधस्वभावाः सन्ति तेन ते साधुमवलोक्य कुकुरादिभिः कदर्थयन्ति । नन्वेवं कुकुरादिभिः साधुकदर्शने तत्रत्याः शाक्यादयः कथं तत्र विचेरुः ? इति जिज्ञासायामाह - ' यष्टि' - मित्यादि । तत्र च श्रमणाः अन्येशाक्यादयः श्वादिनिवारणार्थं यष्टिं = स्वदेहप्रमाणं दण्डं नालिकां स्वदेहाच्चतुरङ्गुलाधिकप्रमाणं दण्डं वा गृहीत्वा विजहुः = विचरन्तिस्म ।
आचाराङ्गसूत्रे
=
और भी - 'एलिक्खए जणा' इत्यादि ।
raft इस प्रकार के ही बहुतसे मनुष्य वहां थे तो भी भगवानने वहां विहार बंद नहीं किया - प्रत्युत वे बार२ वहीं पर विचरते और प्रतिकूल परीषह और उपसर्गों को धैर्य के साथ शांतचित्त से सहन करते । वज्रभूमि में बहुत मनुष्य तुच्छ आहार करते हैं, इसलिये उनके स्वभावमें क्रोध ही क्रोध सदा बना रहता है-वे विना किसी निमित्तके भी सदा क्रोधसे भरे रहते हैं। ये साधु संतोंको देखकर द्वेष करते हैं और कुत्ते आदिकों से उन्हें व्यर्थमें कष्ट पहुँचाते हैं।
शंका- यदि ऐसी बात है तो वहां पर शाक्यादि साधु कैसे विचरण करते हैं ?
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
३२ - ' एलिक्खए जणा' इत्याहि.
જો કે એવા પ્રકારના માણસા ઘણા હતા તે પણ ભગવાને ત્યાંના વિહાર બંધ કરેલ ન હતા, અને તેઓ વારંવાર ત્યાં વિચરતા અને પ્રતિકૂલ પરિષડ તથા ઉપસને ધૈર્ય સાથે શાન્ત રીતે સહન કરતા. ભૂમિમાં ઘણા મનુષ્યા તુચ્છ આહાર કરે છે જેનાથી તેના સ્વભાવમાં ક્રોધજ ભરેલા રહે છે. કઈ પણ જાતના કારણ વગર પણ તેએ ક્રોધયુક્ત જ રહે છે. સાધુ સંતાને જોઇ તેમના ઉપર દ્વેષ કરે છે અને કુતરાએ વિગેરેથી તેમને દુઃખ પહેાંચાડે છે. શંકા~~આવી વાત છે તે ત્યાં શાકચાદિક સાધુ કઇ રીતે વિચરી શકે છે ?
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८३
श्रुतस्कन्ध. १ उपघान० अ. ९. उ. ३
भगवदाज्ञानुवर्तिनां साधूनां तु स्थविरावस्थामन्तरेण न कल्पते दण्डधारणं, तथा चोक्तं व्यवहारसूत्रे (उ०८) " थेराणं थेरभूमिपत्ताणं कप्पइ दंडए वा० " इत्यादि अत्र 'थेराणं' इत्युपलक्षणं रोगिग्लानानाम्, स्थविरादेरन्यत्र दण्डधारणं न युक्तं, भय - हिंसा - जनकत्वादागमाविहितत्वाच्च, अत एवाग्रे "निहाय
उत्तर - वहां पर वे साधु कुत्ता आदिको भगाने या उन्हें ताडने के लिये अपने हाथोंमें अपने शरीरप्रमाण दण्ड और अपने शरीरसे चार अंगुल अधिक ऊँची नलिका - दण्डविशेष पासमें रखते हैं, और विचरण करते रहते हैं ।
शंका- भगवानने भी क्यों नहीं वहां विहार करते समय अपने हाथमें दण्ड आदि रक्खा ?
उत्तर - स्थविर - वृद्ध अवस्थाके सिवाय दण्ड धारण करनेकी आज्ञा भगवान के शासन में रहने वाले साधुओंके सिद्धान्तमें नहीं है, अतः भगवान ने भी उस समय वहां दण्ड आदि पासमें नहीं रखा, व्यवहार सूत्रमें भी यही कहा है
" थेराणं थेरभूमिपत्ताणं कप्पइ दंडए वा० " इत्यादि । इस सूत्र में 'थेराण' यह पद रोगी ग्लान अवस्थाका भी उपलक्षक है, अतः स्थविरादि अवस्थाके सिवाय अन्य अवस्थाओंमें दण्डका धारण करना युक्त नहीं माना गया है, क्यों कि एक तो दण्डका धारण करना अन्यजीवोंको भयका जनक तथा हिंसाका जनक होता है, दूसरे इस प्रकारका शास्त्र में इसके ઉત્તર---તે સ્થળે તેવા સાધુ કુતરા વગેરેને જે ભગાડવા માટે અને તેને મારવા માટે પેાતાના હાથેામાં પેાતાના શરીરપ્રમાણે લાકડી અને પેાતાના શરીરથી ચાર આંગળ મેાટો એવા ફ્રેંડ રાખે છે અને વિહાર કરે છે.
શંકા...ભગવાને પણ એ દેશમાં વિહાર કરતાં પોતાના હાથમાં દંડ-લાકડી વગેરે કેમ ન રાખ્યાં?
ઉત્તર—વૃદ્ધ અવસ્થા સિવાય દંડ ધારણ કરવાની આજ્ઞા ભગવાનના શાસનમાં રહેવાવાળા સાધુએના સિદ્ધાંતમાં નથી, માટે ભગવાને પણ તે સમય તે સ્થળે દડ વગેરે પાસે રાખેલ ન હતાં. વ્યવહાર સૂત્રમાં પણ એ જ કહેલ છે'थेराणं थेरभूमिपत्ताणं कप्पइ दंडए वा०" इत्यादि.
66
ये सूत्रमां " थेराणं " आ यह रोगी ग्लान अवस्थानु उपलक्ष छे, भाटे સ્થવિર આદિ અવસ્થા સિવાય અન્ય અવસ્થાએમાં દંડને ધારણ કરવા એ યુક્ત માનેલ નથી, કેમકે એક તા દડને ધારણ કરવા તે બીજા જીવાને ભયજનક તથા હિંસાને પ્રાત્સાહન આપનાર છે. બીજું શાસ્ત્રમાં દંડ ધારણ કરવાનું કહીં પણ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________
D
आचारागसूत्रे दंड' पाणेहिं०इत्यपि वदता भगवता दण्डधारणं स्वयमनाचरितं, मुनीनां च दण्डधारणप्रतिषेधायोपदिष्टमिति सुस्पष्टं ज्ञायते । ये तु दण्डिनः 'सर्वावस्थायां दण्डधारणं मुनिकल्पः' इति मत्वा सर्वदा दण्डेन सह वर्तन्ते तदेतत्तेषां प्रबलमोहविज़म्भणमात्रम् ॥५॥
किञ्च–'एवं पि' इत्यादि। मूलम्-एवं पि तत्थ विहरंता, पुट्टपुत्वा अहेसि सुणएहिं ।
संलंचमाणा सुणएहिं, दुच्चराणि तत्थ लाहिं ॥६॥ छाया-एवमपि तत्र विहरन्तः स्पृष्टपूर्वा आसन शुनकैः।
संलुच्यमानाः शुनकैः दुश्चराणि तत्र लाढेषु ॥ ६ ॥ रखनेका कोई विधान भी नहीं है “निहाय दंडं पाणेहि" इस सूत्रांशसे आगे चलकर भगवानने यही स्पष्ट किया है, अतः इस अवस्थामें दण्डका धारण अयोग्य समझ श्री वीरप्रभुने भी दण्ड ग्रहण नहीं किया। जब अन्य मुनिजनोंको भी पूर्वोक्त अवस्थाओंके अतिरिक्त दण्ड धारण करनेकी वीरप्रभुकी आज्ञा ही नहीं है, तो विचारनेकी बात है कि वे प्रभु स्वयं दण्ड कैसे ग्रहण कर सकते थे। जो लोग यह समझकर कि दण्ड धारण करना मुनियोंका कल्प है सदा दण्ड धारण करते हैं यह उनकी मान्यता शास्त्रीय मार्गसे सर्वथा प्रतिकूल है, तथापि दण्ड रखते हैं इसका कारण सिर्फ प्रबल मोहका ही विलास जानना चाहिये ॥५॥
और भी-'एवं पि' इत्यादि। विधान नथी. “ निहाय दंडं पाणेहिं" 20 सूत्राशयी मा10 याशी लगाने से સ્પષ્ટ કરેલ છે. માટે એ અવસ્થામાં દંડ ધારણ કરે એ અયોગ્ય સમજી વીર પ્રભુએ દંડ ધારણ કરેલ ન હતું. જ્યારે બીજા મુનિને માટે પણ પૂર્વોક્ત અવસ્થાઓના અતિરિક્ત દંડ ધારણ કરવાની વીર પ્રભુની આજ્ઞા નથી ત્યારે વિચારવાની એ વાત છે કે જ્યાં બીજાને માટે દંડ ગ્રહણ કરવાની આજ્ઞા નથી ત્યાં પ્રભુ પોતે દંડ શી રીતે ધારણ કરી શકે? જે લેકે દંડ રાખે છે તે એવું સમજે છે કે દંડ રાખે તે મુનિઓને કહ્યું છે તેથી સદા દંડ ધારણ કરે છે. એમની એ માન્યતા શાસ્ત્રીય માર્ગથી તદ્દન વિરૂદ્ધની છે તે પણ દંડ રાખે છે, આનું કારણ કેવળ પ્રબળ મોહને વિલાસજ સમજ જોઈએ. (૫)
५३-" एवं पि" त्यादि
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान0 अ. ९. उ. ३
टीका-तत्र लाढदेशेषु एवमपि यष्टयादिग्रहणेनापि विहरन्तः श्रमणाः अन्ये शाक्यादयः, शुनकैः कुकुरैः स्पृष्टपूर्वाः दष्टपूर्या आसन्। तथा शुनकैः संलुच्यमानाः इतश्चेतश्च गात्रे भक्ष्यमाणाः आसन्। दण्डैार्यमाणा अपि तत्रत्याः श्वानः प्रतिनिवृत्ता न भवन्तीति भावः, अत एव तत्र-तेषु लाढेषु दुश्चराणि-सतां दुर्गमानि ग्रामादीनि सन्तीत्यर्थः ॥ ६॥ _ 'अन्ये श्रमणा यष्ट्यादिकं गृहीत्वा विजयुः' इत्युक्तम् , भगवान् कथं नत्र लाढेषु विहारमकरोदिति दर्शयितुमाह-'निहाय दंडं ' इत्यादि।
मूलम्-निहाय दंडं पाणेहिं तं कायं वोसिरिज्ज मणगारे। ____अह गामकंटए भगवंते, अहिआसए अभिसमिच्चा ॥७॥ छाया--निहाय दण्डं प्राणिषु तं कायं व्युत्सृज्यानगारः।
__अथ ग्रामकण्टकान् भगवानध्यास्ते अभिसमेत्य ।। ७॥ ___ उस लाढदेशमें इतने बलिष्ठ कुत्ते हैं कि दंडा हाथमें लेकर भी विचरण करनेवाले अन्य शाक्यादिक श्रमण उनको भगाते तो भी वे लपककर झूम जाते और काट खाते हैं, पहिले भी इनको उन्होंने कईवार काट खाया है। वहांके ग्राम इन कुत्तीसे ही दुर्गम बने हुए हैं। अतः अपरिचित कोई भी व्यक्ति वहां नहीं जा सकता॥६॥
जब अन्य साधुजन दण्डादिसे सज्ज होकर वहां विचरण करते हैं तब भगवान् वीर प्रभुने कैसे वहां विहार किया ? इस विषयको सूत्रकार स्पष्ट करते हैं-'निहाय दंडं ' इत्यादि ।
भगवानने उस लाढदेशमें विहार करते समय अनेक प्रकारके परी. षह और उपसर्गोको कर्मो की निजराका कारण मान बडे ही धैर्य और
લાઢ દેશમાં એવા બળવાન કુતરા હોય છે કે હાથમાં દંડ લઈને યિચરણ કરવાવાળા શાક્યાદિક શ્રમણ એને ભગાડે છતાં તે સામે કુદીને કરડે છે. અગાઉ પણ ઘણું શાયાદિક શ્રમણોને એ કુતરાઓએ કરડી ખાધા છે. ત્યાંના ગામડાં આ કુતરાઓથી દુર્ગમ રહે છે એટલે અપરિચિત કઈ પણ વ્યક્તિ ત્યાં १४ शती नथी. (६)
જ્યારે અન્ય સાધુજન દંડ વગેરેથી સજજ થઈ ત્યાં વિચરણ કરે છે ત્યારે ભગવાન વીર પ્રભુએ ત્યાં વિહાર કઈ રીતે કર્યો? આ વિષયને સૂત્રકાર સ્પષ્ટ ४२ छ'निहाय दंड ' छत्यादि.
એ લાઢ દેશમાં વિહાર કરતી વખતે ભગવાને અનેક પ્રકારના પરિષહ અને ઉપસર્ગોને કર્મોની નિજાનું કારણ માની ખુબ જ ધૈર્ય અને સમભાવ સાથે ७४
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________
%3DECE
आचारागसूत्रे ___टीका--अनगारः भगवान् प्राणेषु-प्राणिषु दण्डं लकुटयष्टयादिकं निहाय= अगृहीत्वा सर्वथा परित्यज्य 'ओहाक् त्यागे' इति धातोर्व्यबन्तरूपम् । यद्वादण्डं-द्रुष्पणिहितमनोवाकायरूपं निहाय त्यक्त्वा, तथा तम् अनार्यकृतोपसर्गापन्नं कायं काय ममत्वं व्युत्सृज्य अथ अनन्तरम् अभिसमेत्य-सम्यग् निर्जरां विदित्वा ग्रामकण्टकान् रूक्षभाषिणोऽनायलोकान् तत्कृतपरीषहोपसर्गानिति यावत् , अध्यास्ते अधिसहतेस्म । दुस्सहपरीपहोपसर्गसम्पाप्तौ सत्यामपि भगवान् सर्वमेव सहतेस्म, किन्तु-माणिभयहिंसाजनकत्वाद् यष्टिलकुटादिकं न गृहीतवानितिभावः॥७॥ समभावके साथ सहन किया, परन्तु फिर भी दण्ड आदिका उन्होंने उस अवस्थामें भी ग्रहण नहीं किया, उसका कारण प्राणियोंको अभय देना था, यदि वे दण्ड वगैरहका उस समय वहां उपयोग करते तो अन्य प्राणियोंको उससे भय अवश्य होता, जो जैन मुनियोंके लिये सर्वथा हेय है। भगवान शारीरिक ममत्वसे रहित थे। रक्षाके साधनोंका उपयोग वे ही लोग करते हैं-जिन्हें बाह्य पदार्थों से अपने बिगाड़का भय होता है, भगवान निर्भय थे अतः न तो उन्हें उन अनार्यों से भय हुआ और न उनके द्वारा कृत उपसर्ग और उपद्रवोंसे। सूत्रका शब्दार्थ इस प्रकार है-शारीरिक ममतासे रहित वे प्रभु 'जीवोंको मेरे द्वारा भय न हो इस अभिप्रायसे दण्डका अथवा मन वचन कायकी अशुभ प्रणिधानरूप प्रवृत्तिका सर्वथा परित्याग कर “ये सब बाह्य उपसर्ग और परिषह मेरे कर्मों की निर्जराके साधक हैं" ऐसा विचार कर उन्हें अनार्यों के संसर्गसे विचलित नहीं होकर सहा ॥७॥ સહન કર્યા. પરંતુ છતાં પણ તેમણે લાકડી સરખીએ સાથે ન લીધી, એનું કારણે પ્રાણીયાને અભય આપવાનું હતું. જો એ સમયે પ્રભુ લાકડી વગેરે રાખત તે અન્ય પ્રાણીને એનાથી ભય અવશ્ય લાગત જે જૈન મુનિને માટે સર્વથા ત્યાજ્ય છે. ભગવાન શારીરિક મમત્વથી તદ્દન રહિત હતા. રક્ષાના સાધનાને ઉપગ તે એ લોકો કરે છે કે જેમને બાહ્ય પદાર્થોથી પિતાના બગાડને ભય હોય છે. ભગવાન નિર્ભય હતા આથી એમને ન અનાર્યોને ભય થયો કે ન તે એના તરફથી કરાયેલા ઉપસર્ગ અને ઉપદ્રને. સૂત્રને શબ્દાર્થ આ પ્રકારને છે–શારીરિક મમતાથી રહિત એ પ્રભુ “જીને મારાથી ભય ન હો.” આ અભિપ્રાયથી દંડને અથવા મન વચન અને કાયાની અશુભ પ્રણિધાનરૂપ પ્રવૃત્તિને સર્વથા પરિત્યાગ કરી. “આ બધા ખાા ઉપસર્ગ અને પરિષહ મારા કર્મોની નિજેરાના સાધક છે” એ વિચાર કરી અનાર્યોના સંસર્ગથી વિચसित न मानता सहन रेस. (७)
श्री. साय॥२॥ सूत्र : 3
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान० अ. ९ उ. ३
स केन प्रकारेण ग्रामकण्टककृतपरीपहोपसर्गान् सहते ? इति सदृष्टान्तमाह'नागो' इत्यादि। मूलम्-नागो संगामससेि वा, पारए तत्थ से महावीरे ।
एवं पि तत्थ लाढहिं, अलद्धपुवो वि एगया गामो॥८॥ छाया--नागः संग्रामशीर्षे इव पारगः तत्र स महावीरः।
एवमपि तत्र लाढेषु अलब्धपूर्वोऽप्येकदा ग्रामः ॥ ८ ॥ टीका--संग्रामशीर्ष-युद्धक्षेत्रे नाग इव-हस्तीव तत्र-तेषु लाटेषु महावीरः पारगः पारगामी अभूत् । यथा-हस्ती युद्धभूमौ शत्रुसेनां विजित्य तत्पारगामी भवति, तथा स महावीरः भगवान् अपि लाढेषु परीषहोपसर्गानीकं विजित्य तत्पारगामी अभूत्। किञ्च-एवमपि तत्र तेषु लाढेषु ग्रामाणामतिदूरवर्तित्वाद एकदा एकस्मिन् काले कदाचिद् भगवता ग्रामः लोकानां वासस्थानम् अलब्धपूर्वः पूर्व न लब्धः, तेनारण्यमार्गे गच्छतो भगवतः समीपमागत्यानार्यलोकाः परीषहोपसर्ग चक्रुः। एतच्चानुपदमेव वक्ष्यते ॥८॥
दृष्टान्तद्वारा सूत्रकार इसी बातकी पुष्टि करते हैं-'नागो' इत्यादि।
जिस प्रकार युद्धक्षेत्रमें गजराज शत्रुसेनाको परास्त कर उससे पार हो जाता है, ठीक इसी प्रकार वे महावीर प्रभु भी लाढदेशमें उपसर्गरूपी सेनाको जीतकर उससे पार हुए। एक समयकी बात है कि जब भगवान विहार करते२ एक ऐसे ग्राममें आ रहे थे जो छोडे हुए ग्रामसे बहुत दूर था, तथा जिसमें वे पहिले कभी नहीं आये थे, उस समय जंगली मार्गसे आते हुए उनके पास बहुतसे अनार्यजन आये और अनेक प्रकार के परीषह और उपसर्ग करने लगे ॥८॥
दृष्टान्तद्वारा सूत्र.२ मे ४ वातनी पुष्टि ४२ छ–'नागो' त्यादि.
જે રીતે યુદ્ધક્ષેત્રમાં જેમ ગજરાજ શત્રુસેનાને પરાસ્ત કરી એની આરપાર નીકળી જાય છે. બરાબર એ જ રીતે મહાવીર પ્રભુ પણ લાઢ દેશમાં પરિષહ અને ઉપસર્ગરૂપ સેનાને જીતી એનાથી પાર થયા. એક સમયની વાત છે કે જ્યારે ભગવાન વિહાર કરતાં કરતાં એક એવા ગામમાં જઈ રહ્યા હતા કે જે છોડેલા ગામથી ઘણું દૂર હતું અને જ્યાં અગાઉ કદી પણ ગયા ન હતા. એ વખતે જંગલના માર્ગથી જતાં ઘણા અનાર્ય લેકે તેમની પાસે આવ્યા, અને એમના ઉપર અનેક પ્રકારના પરિષહ અને ઉપસર્ગ કરવા લાગ્યા. (૮)
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८८
आचारागसूत्रे ___ तदेवाह--' उवसंकमंत०' इत्यादि । मूलम् उवसंकमंतमपडिन्नं, गामंतियं पि अप्पत्तं ।
पडिनिक्खमित्तु लुसिंसु, एयाओ परं पलेहि-त्ति ॥९॥ छाया--उपसंक्रामन्तमप्रतिज्ञं ग्रामान्तिकमपि अप्राप्तम् ।। ___ प्रतिनिष्क्रम्य अलूषिषुः एतस्मात् परं पलायस्वेति ॥ ८॥
टीका--प्रतिनिष्क्रम्य तेऽनार्यलोकास्तस्माद् ग्रामात् प्रतिनिर्गत्य, अप्रतिज्ञंनियतावस्थानादिप्रतिज्ञारहितम्-उपसंक्रामन्तम्-वासार्थ वजन्तं, ग्रामान्तिके वसतिसमीपे प्राप्तमप्राप्तं वा भगवन्तम् अलूषिषुः-दण्डमुष्ट्यादिभिस्ताडयामासुः, ऊचुश्च-'एतस्मात्-इतः स्थानात् परम् अन्यस्थानं, पलायस्व' इति ॥९॥
किञ्च-' हयपुव्वो' इत्यादि।
सूत्रकार इन्हीं परीषह और उपसर्गों को बतलानेके लिये सूत्र कहते हैं-'उपसंकमंत०' इत्यादि।
उस ग्रामके वे अनार्यजन अपने २ घरसे निकल कर नियमित स्थान पर ठहरनेके अथवा एक नियत स्थान पर रहने आदिके बन्धसे रहित उन भगवानसे जो उस समय ठहरनेके लिये उस ग्रामकी ओर बढ रहे थे, तथा वसतिमें आने भी नहीं पाये थे, उस पहले ही पासमें आकर कहने लगे कि तुम शीघ्र ही यहांसे किसी दूसरी जगह भाग जाओ। ऐसा कहते हुए उन लोगोंने भगवानको दण्ड, मुष्टि आदिसे खूब प्रहार किया ॥९॥ __ और भी 'हयपुव्यो' इत्यादि।
સૂત્રકાર એ પરિષહ અને ઉપસર્ગોને સમજાવવા માટે સૂત્ર કહે છે – ‘उवसंकमंत०' त्यादि.
એ ગામના એ અનાર્યજન પોત-પોતાના ઘરેથી નીકળી નિયમિત સ્થાન પર રોકાવાના અથવા એક નિયત સ્થાન પર રહેવા આદિના બંધનથી રહીત એવા ભગવાનથી કે જે તે સમય રહેવા માટે તે ગામની તરફ આવી રહ્યા હતા, અને વસતીમાં આવી પણ નહિ શકયા તે પહેલાંજ સામને આવી કહેવા લાગ્યા કે તમે તાત્કાલિક અહીંથી બીજી જગ્યાએ ભાગી જાઓ. એમ કહી એ લોકેએ ભગવાનને લાકડી, હાથની મુઠી વગેરેથી ખુબ પ્રહાર કરેલા. (૯)
- हयपुव्वो' त्यादि
श्री मायारागसूत्र : 3
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान0 अ. ९ उ. ३
___५८९ मूलम् हयपुवो तत्थ दंडेण, अदुवा मुहिणा अदु कुंतफलेण ।
अदुलेलुणा कवालेण, हंता हंता बहवे कंदिसु ॥१०॥ छाया--हतपूर्वस्तत्र दण्डेन, अथवा मुष्टिना अथवा कुन्तफलेन। ___ अथ लेष्टुना कपालेन, हवा हत्वा बहवः चक्रन्दुः ॥ १० ॥
टीका--तत्र-ग्रामाद् बहिः स भगवान् हतपूर्व-पूर्व दण्डादिभिस्ताडित आसीत् , तथापि दण्डेन अथवा-मुष्टिना, अथवा-कुन्तफलेन-भल्लेन, अथवालेष्टुना-मृत्खण्डेन, कपालेन-घटखपरादिना हत्या हत्वा बहवः-अनार्याः, चक्रन्दुः= 'पश्यत पश्यत कीदृशोऽयं मुण्डितः' इति कल-कल-शब्दं चक्रः॥ १० ॥
किञ्च-' मंसाणि' इत्यादि। मूलम्-मसाणि छिन्नपुवाणि, उहभिया एगया कायं ।
परीसहाइं लंचिंसु, अदुवा पांसुणा उवकारिंसु ॥११॥ छाया-मांसानि छिन्नपूर्वाणि अबष्टभ्य एकदा कायम् । ___परीपहा अलुचिषुः, अथवा पांसुना उपाकिरन् ॥११॥
टीका--तत्र भगवतः शरीरे मांसानि छिन्नपूर्वाणि-पूर्व छिन्नानि आसन् तथापि एकदा-कदाचित् कायं भगवत शरीरम् अवष्टभ्य=आक्रम्य परीषहाः=
प्रभु जब ठहरनेके लिये उस गांवके पास आ पहुँचे तब एक तो उन अनार्यों ने उन्हें गांवकी बाहर ही पहिले दण्ड मुष्टि आदिसे खूब मनमाना प्रहार किया। दण्डेसे, कुन्तफल-भालेसे, मिट्टीके ढेलोंसे, खपरियोंसे प्रहार कर जब वे शांत हुए तो फिर वे चिल्ला-चिल्लाकर कहने लगे कि-अरे भाईयो! देखो देखो यह मुण्डितकैसा व्यक्ति है १।१०॥
फिर भी-'मंसाणि' इत्यादि।
उन अनार्य लोगोंने भगवानके शरीरको पहिले ही अनेक प्रकारसे क्षत-विक्षत कर दिया था, और उन्होंने मांसपिंड भी कहीं२ से काट
પ્રભુ જ્યારે રોકાવા માટે એ ગામની પાસે પહોંચ્યા ત્યારે એક તો એ અનાર્યોએ તેમને ગામની બહાર જ દંડ, મુષ્ટિ વગેરેથી માર મારેલ. દંડથી ભાલાથી માટીના ઢેફાથી કે ઠીકરાથી માર મારી શાન્ત થયા તો ફરી તે રડે પાડી પાડીને કહેવા લાગ્યા કે અરે ભાઈઓ! જુઓ આ મુંડિત કેવી વ્યક્તિ છે. (૧)
१२.--' मंसाणि' त्या
એ અનાર્ય લેકેએ ભગવાનના શરીરને પહેલેથી જ લાકડીઓ તથા હાથ વડે માર મારી ચીરા ઉજરડાવાળું બનાવી દેવા ઉપરાંત કઈ કઈ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९०
आचाराङ्गसूत्रे
विविधप्रतिकूल परीषहरूपा अनार्यलोकाः भगवन्तमलुञ्चिपुः = आकृष्टवन्तः, अथवापांसुना = धूलिना उपाकिरन् भगवतः शरीरमाच्छादयामासुः ।। ११ ।। किच--' उच्चालइय' इत्यादि ।
मूलम् - उच्चालइय निहणिंसु, अदुवा आसणाउ खलइंसु । वोसकाए पणयाssसी, दुक्खसहे भगवं अपनेि ॥१२॥ छाया - उच्चाल्य निजघ्नुः अथवा आसनादस्खलयन् ।
व्युत्सृष्टकायः प्रणत आसीत् दुःखसहः भगवान् अप्रतिज्ञः ॥ १२ ॥ टीका -- अनार्यलोकाः उच्चाल्य - उच्चैर्नीत्वा = भगवन्तमूर्ध्वमुत्थाप्य निजघ्नुः = भूमौ निपातयामासुः । अथवा आसनात्= गोदोहिकोत्कुटुकवीरासनादिकात् अस्वलयन् = भगवन्तं निपातितवन्तः । भगवान् परीषहोपसर्ग केन प्रकारेण सेहे ? इत्याह- व्युत्सृष्टकाय इत्यादि । भगवांस्तु व्युत्सृष्टकायः = कायोत्सर्गस्थितः, अत लिया था, फिर भी उनकी भगवानको दुःखित करने की कुत्सित मनोवृत्तियां शांत नहीं हुई । वे कभी २ भगवान के शरीर पर अनेक प्रकारसे आक्रमण कर उन्हें इधर उधर लोंच डालते और फिर बादमें उनके ऊपर अधिक से अधिक धूलि फेंकते ॥ ११ ॥
I
और भी - ' उच्चालइय ' इत्यादि ।
वे अनार्यजन कभी२ भगवानको ऊपर उठाकर नीचे पटक देते थे, अथवा गोदोहिक आसन, उत्कुटक आसन, और वीरासन आदिसे नहीं चलायमान उन प्रभुको वे उन आसनोंसे चलायमान करते - हिलाकर पटक देते। भगवानने ये परीषह और उपसर्ग किस प्रकारसे जीते इसे ' वोसकाए ' इस पद से स्पष्ट करते हुए सूत्रकार कहते हैं- ये सब परी -
અવયવમાંથી માંસના લેાચા પણ કાપી લીધેલા, આ પ્રકારના હિચકારા કૃત્યથી પણ ન સતાષાતાં લેાહી નીતરતા પ્રભુના શરીરને એક બાજુથી શ્રીજી માજી ઢસરડવાનું તેમજ ધુળ અને કાંકરાએથી વધુ દુઃખીત બનાવવાનું કરેલુ’. (૧૧)
श्री पशु--' उच्चालइय' इत्यादि.
એ અનાયાને આટલેથી પણ સતેષ ન થયેા હાય તેમ ભગવાનના ક્ષત–વિક્ષત બની ગયેલા શરીરને 'ચું ઉપાડી ફેંકવામાં પણ ખાકી રાખેલ નહીં. પરંતુ ગેદોહિક આસન, ઉત્ક્રુટક ( ઉકડુ ) આસન અને વીરાસન વગેરેથી ધ્યાનસ્થ થયેલા પ્રભુને એ લેાકેા ચલાયમાન કરી શકયા નહીં. ભગવાને આ પ્રકારનાં માનવતાવિહાણાં અનાČદ્વારા અપાયેલાં કષ્ટાને देवा अारे सहुन अर्ध्या ? मेने 'वोसट्टकाएं' से पहथी स्पष्ट उरतां सूत्रार आहे छे
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध, १ उपधान० अ, ९. उ. ३
५९१
एव अप्रतिज्ञ :- दुःखप्रतीकारप्रतिज्ञारहितः, अत एव दुःखसहः = परीषहोपसर्गजन्य दुःखसहिष्णुः सन् प्रणतः = प्र-प्रकर्षेण नतः = धर्मध्यानलीन आसीत् ॥ १२ ॥ भगवतः परुषपरीषहसहनं सदृष्टान्तमाह-' सूरो ' इत्यादि । मूलम् - सूरो संगामसी से वा, संबुडे तस्थ से महावीरे । पडि सेवमाणे फरुसाई; अचलं भगवं रीइत्था ॥ १३ ॥ छाया - - सूरः संग्रामशीर्षे इव, संवृतस्तत्र स महावीरः ।
प्रतिसेवमानः परुषान्, अचलो भगवान् अरीयत ॥ १३ ॥
टीका -- सङ्ग्रामशीर्षे रणभूमौ संवृतः = कवचाच्छादितकायः सूर इव - अप्रतिहतपराक्रमी योद्धेव स महावीरः संवृतः = धैर्यादिगुणाच्छादितमनोवाक्काययोगः वह और उपसर्ग भगवानने धर्मध्यानमें लीन होनेसे जीते। धर्मध्यानमें लीनता होने पर ही कायसे ममत्वका अभाव होता है, जहां धर्मध्यान का सद्भाव होता है वहां दुःखादिकोंके होने पर भी आत्मा उनसे विचलित नहीं होती, वे प्रभु अप्रतिज्ञ उन प्रहारादि परीषहोंके प्रतीकार करनेकी भावना से रहित थे ॥ १२ ॥
भगवानने इन परुष - कठोरवचनादिजन्य परीषहोंको कैसे सहन किया ? इस विषयका खुलाशा सूत्रकार दृष्टान्त से करते हैं-- ' सूरो ' इत्यादि ।
जिस प्रकार कवच धारण किये हुए कोई एक सबल योधा युद्धमें शत्रुओंके द्वारा अनेक रीतिसे किये गये भाले आदि शस्त्रों के आघातों से बालर बच निकलता है और विजयश्री की प्राप्तिसे सुशोभित होता
આ બધા ત્રાસ અને દુ:ખો ભગવાન ધર્મ ધ્યાનમાં લીન હેાવાથી જીતેલા. ધર્મ ધ્યાનમાં લીનતા હૈાવાથી જ કાયાના મમત્વના અભાવ થાય છે જ્યાં ધર્મધ્યાનના સદ્ભાવ હોય છે ત્યાં ગમે તેવાં દુઃખા આવી પડે તે પણ આત્મા વિચલિત થતા નથી. તે પ્રભુ અપ્રતિજ્ઞ-ગમે તેવા આક્રમણ થયા છતાં તેની સામે બચાવ કરવાની કે સામના કરવાની ભાવનાથી રહિત હતા. (૧૨)
ભગવાને એ અનાર્માંનાં કઢાર વચનાથી તથા મારથી ઉત્પન્ન થયેલ પરીષહોને કઈ રીતે સહન કર્યો' ? આ વિષયના ખુલાસા સૂત્રકાર દૃષ્ટાંતથી કરે છે— सूरो ' त्याहि.
"
જે પ્રકારે કવચ ધારણ કરેલ કોઈ એક સબળ સૈનિક યુદ્ધમાં શત્રુઓ તરફથી ભાલાં, તરવાર વગેરે શસ્ત્રોથી થતા પ્રહારોની તેમ જ તેના શરીરના માંસના લેાચા બહાર નીકળી જતાં તેની પણ દરકાર ન કરતાં વિજય મેળવ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९२
आचारागसत्रे तत्र-लाढदेशे परुषान् दुःसहपरीपहान् प्रतिसेवमानः सहमानः, अत एव अचल:= निष्कम्पः सन् अरीयत-विहरतिस्म । यथा शूरः शत्रुभिः कुन्तादिशः प्रतिहन्य मानोऽपि कवचावृतशरीरः सन् न पराजयं प्राप्नोति तथा भगवानपि अनार्यलोकैदण्डमुष्ट्यादिविविधघोरपरीपहोपसगैरुपद्रुतोऽपि धैर्यादिगुणसंवृतः सन्न धर्मध्यानच्युतिलक्षणं पराजयं प्रापेति भावः ॥१३॥
उद्देशकार्थमुपसंहरन्नाह--'एस विहीं' इत्यादि। मलम-एस विही अणुकतो माहणेण मइमया ।
बहुसो अपडिन्नेण भगवया एवं रियंति-त्तिबेमि ॥१४॥ है, उसी प्रकार उस लाढ देशमें धैर्य आदि सद्गुणरूप कवचसे युक्त मन, वचन और काय योगवाले भगवान् महावीरने उन दुःसह परीषहोंको अडोल बन कर सहते हुए विहार किया। तात्पर्य यह है किजिस प्रकार कवच पहिरे हुए योधा युद्ध में शत्रुओंद्वारा किये गये वारों को बचाता हुआ अपने लक्ष्य पर डटा रहता है और अन्तमें विजयकी प्राप्तिसे जैसे आनंदित होता है, उसी प्रकार ठीक भगवान् महावीर भी उस लाढदेशमें इन अनार्यों द्वारा किये गये अनेक प्रकारके भयंकर उपद्रवोंसे युक्त होने पर भी धर्य आदि गुणोंसे संवृत शरीरवाले होनेसे उन्हें सहते हुए अपने धर्मध्यानसे तनिक भी विचलित नहीं हुए ॥१३॥ ___इस उद्देशके अर्थका उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते हैं'एस विही' इत्यादि। વામાં જ તન્મય બની શત્રુઓને હરાવવામાં જ એટલે કે ધ્યેયની પ્રાપ્તિમાં જ મશગુલ રહે છે, અને વેદનાની કે પોતાના શરીરના લબડતા માંસના ચાની જરા સરખીએ પરવા કરતું નથી, એ જ રીતે એ લાઢ દેશમાં વૈર્ય વગેરે સદગુણરૂપ કવચથી શોભતા અને તેમજ મન, વચન અને કાયાના યોગવાળા ભગ વાન મહાવીરે પણ અસહ્ય એવાં દુઃખને અડેલ રહી સહન કરતાં વિહાર કર્યા, તાત્પર્ય એ કે–જે રીતે કવચ ધારણ કરેલા યોદ્ધાને યુદ્ધમાં શત્રુએ તરફથી કરવામાં આવતા પ્રહાર-વારને બચાવતાં બચાવતાં તે દ્ધો પિતાના લક્ષથી જરા પણ વિચલિત બનતું નથી, અને અંતે વિજય પ્રાપ્ત કરે છે, ઠીક એ જ રીતે ભગવાન મહાવીર પણ એ લાઢ દેશમાં અનાર્યો દ્વારા કરવામાં આવેલ અનેક પ્રકારના ભયંકર ઉપદ્ર આવવા છતાં પણ ધૈર્ય વગેરે ગુણેથી શેભતા શરીરવાળા હોવાથી આવી પડેલા ઉપદ્રને સહેવા છતાં પોતાના ધર્મધ્યાનથી લેશ માત્ર પણ यसित भने न ता. (१३)
२मा उदेशन मथन। उपस ७.२ ४२di सूत्रा२ ४९ छे–'एस विही 'त्याlt.
श्री. साया
सूत्र : 3
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान० अ. ९. उ. ३
छाया -- एप विधिरनुक्रान्तः माहनेन मतिमता ।
बहुशः अप्रतिज्ञेन भगवता एवं रीयन्ते इति ब्रवीमि ॥ १४ ॥ टीका -- अस्य व्याख्याऽत्रैवाध्ययने प्रथमोद्देशेऽभिहिता, तत एवावगन्तव्या । इति ब्रवीमीत्यस्यार्थस्तूक्त एव ॥ १४ ॥
नवमाध्ययनस्य तृतीय उद्देशः समाप्तः ॥ ९-३॥
इस सूत्र की व्याख्या इसी अध्ययन के प्रथम उदेशमें की जा चुकी है, अतः वहांसे समझ लेनी चाहिये । ' इति ब्रवीमि ' इसका अर्थ पहले किया जा चुका है ॥ १४॥
नववें अध्ययनका तीसरा उद्देश समाप्त ॥ ९-३ ॥
આ સૂત્રની વ્યાખ્યા આ छे, भाटे त्यांथी सभल सेवी गयेस छे. (१४)
७५
५९३
નવમા અધ્યયનના ત્રીજો ઉદ્દેશ સમાસ पाट-3॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
અધ્યયનના પથમ ઉદ્દેશમાં કહેવામાં આવી ગઈ थे. ' इति ब्रवीमि ' मानो अर्थ पहेला भावी
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ नवमाध्ययनस्य चतुर्थ उद्देशः ॥ ___ इहानन्तरतृतीयोदेशके भगवतः परीषहोपसर्गसहने प्रतिबोधितम् । अथ चतुों द्देशके रोगातङ्कपीडाप्रतीकारपरिहारेण परीपहोपसर्गाणामतीव सहनं तपश्चर्याप्रवृत्तिं च भगवतः कथयन्नाचं सूत्रमाह-'ओमोयरियं' इत्यादि । मूलम्-ओमोयरियं चाएइ, अपुढेऽवि भगवं रोगेहिं ।
पुढे वा अपुढे वा, नो से साइजइ तेइच्छं ॥१॥ छाया--अवमौदरिकां करोति अस्पृष्टोऽपि भगवान् रोगैः।
स्पृष्टो वा अस्पृष्टो वा नो स स्वदते चिकित्साम् ॥ १॥ टीका--भगवान् रोगैरस्पृष्टोऽपि वातादिप्रकोपरहितोऽपि, अवमौदरिकां= न्यूनोदरतां करोतिस्म, लोका हि रोगाऽऽक्रान्ताः सन्तस्तत्प्रशमनार्थ न्यूनोदरतां करोति, भगवांस्तु रोगानाक्रमणेऽपि कर्मनिर्जरार्थ तां कर्तुं प्रवृत्त इति भावः । यद्यपि स भगवान् अस्पृष्टो वा-कासश्वासादिभिरनाक्रान्त आसीत् , किन्तु स्पृष्टो वा कुकुरादिभिः क्षतगात्रोऽपि सन् चिकित्सा औषधादिभिस्तत्प्रतीकारं नो स्वदते नाभिलपतिस्म॥१॥
॥नववें अध्ययनका चौथा उद्देश ॥ तृतीय उद्देशमें भगवानने किनर परीषह और उपसर्गों को सहा ? यह प्रकट किया गया है। इस चतुर्थ उद्देशमें भगवानद्वारा आचरित तपश्चर्याका वर्णन किया जायगा, अतः सर्व प्रथम सूत्रकार अवमौदर्य तपका कथन करते हैं--'ओमोयरियं ' इत्यादि।
भगवान यद्यपि किसी भी वातादिकक प्रकोपसे उत्पन्न होने वाले रोगसे सदा रहित थे तो भी ऊनोदर नामक तपको करते थे, कारण कि कर्मों की निर्जराका प्रधान साधन तप ही है। तपके विना कर्मों की निर्जरा
નવમા અધ્યયનને ચોથો ઉદ્દેશ ત્રીજા ઉદેશમાં ભગવાને કેવા કેવા પરિષહ અને ઉપસર્ગો સહ્યા તેનું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે. આ ચેથા ઉદ્દેશમાં ભગવાને આચરેલી તપસ્યાનું વર્ણન કરવામાં આવશે. આ માટે સર્વ પ્રથમ સૂત્રકાર અવમૌદર્ય તપનું ४थन ४रे छे-'ओमोयरिय' छत्यादि
ભગવાન જે કે કઈ પણ વાત આદિના પ્રકોપથી ઉત્પન્ન થવાવાળા રેગથી સદા રહિત હતા તે પણ ઉનેદરી તપ કરતા હતા, કારણ કે કર્મોની નિર્જરાનું પ્રધાન સાધન તપ જ છે, તપ વગર કની નિર્જ રા
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ उपघान० अ. ९. उ. ४ नहीं हो सकती है । तपसे दो लाभ होते हैं-एकतो संचित कर्मोकी निर्जरा और दूसरा संवरकी प्राप्ति, इसी लिये मोक्षार्थियोंको मोक्ष प्राप्तिके लिये तपश्चर्याकी अनिवार्य आवश्यकता है। भगवानने भी इसी अभिप्रायसे तपश्चर्या करने में थोडी भी कमी नहीं रखी, और ज्यादासे ज्यादा तपश्चर्या करने में ही अपने आपको संलग्न किया, इस विषयमें उन्हें अनेक परीषह और उपसर्गों को सहने पडे-जो सामान्यजनके लिये असह्य होते हैं।
भावार्थ-प्रायः यह बात देखी जाती है कि मनुष्य जब किसी रोग आदिसे आक्रान्त होता है, तब वह ऊनोदर रहता है जिससे उसके रोग शमित हों, परन्तु भगवान तो जन्मसे ही रोगादिकसे रहित थे, फिर भी तप करने में जो उन्होंने करकसर नहीं रखी, उसका कारण सिर्फ कर्मों की निर्जरा करना था। इसी प्रकार श्वास कास (खांसी) आदिसे भगवान रहित थे। उन्हें त्रिलोकमें भी कोई ऐसी चीज-वस्तु नहीं थी जो दुर्लभ होती, परन्तु फिर भी जब उनके उपर कुत्ते आदि उपसर्ग करते, उनके शरीर पर झपटकर जब उन्हें काट खाते तब भी वे किसी भी औषधिका उपचार नहीं करते ॥१॥ બની શકતી નથી. તપથી બે લાભ થાય છે–એક તો સંચિત કર્મોની નિરા અને બીજુ સંવરની પ્રાપ્તિ, આ માટે મોક્ષાર્થીઓએ મેક્ષપ્રાપ્તિ માટે તપશ્ચર્યા કરવી જોઈએ એ અનિવાર્ય છે. ભગવાને પણ આ અભિપ્રાયથી તપસ્યા કરવામાં જરા પણ બાકી રાખેલ નથી, અને વધારેમાં વધારે તપસ્યા કરવામાં પિતે પિતાના આત્માને જોડેલ. આ બારામાં એમને અનેક પ્રકારનાં પરિષહ અને ઉપસર્ગો સહેવા પડયા જે સામાન્ય માણસે માટે અસહ્ય હોય છે.
ભાવાર્થ–આથી એ વાત જવામાં આવે છે કે જ્યારે કેઈ રોગ વગેરેથી પીડા ઉભી થાય છે ત્યારે તે ભુપે રહે છે જેથી તેને રોગ ઓછો થાય, પરંતુ ભગવાન તે જન્મથી જ રેગાદિકથી રહિત હતા, તે પણ તપ કરવામાં તેઓએ જરા પણ ઉણપ રાખી નથી, તેનું કારણ ફક્ત કર્મોની નિર્જરા કરવાનું હતું. આ પ્રકારે ખાંસી–ઉધરસ વગેરેથી ભગવાન રહિત હતા. તેમના માટે ત્રણ લોકમાં એવી કઈ પણ વસ્તુ ન હતી કે જે તેમને માટે દુર્લભ હોય, તે પણ જ્યારે કુતરાઓ વગેરે તેમના ઉપર આકમણ કરતા અને ઉપસર્ગ આપતા, તેમના શરીર ઉપર ઝપટ મારી કરડતા–બચકાં ભરતા ત્યારે કેઈ પણ ઔષધિને ઉપચાર પ્રભુ ४२॥ नडी. (१)
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९६
आचारागसत्रे तदेव दर्शयितुमाह-संसोहणं च' इत्यादि। मूलम्-संसोहणं च वमणं च, गायब्भंगणं च सिणाणं च ।
संवाहणं च न से कप्पे, दंतपक्खालणं च परिन्नाए ॥२॥ छाया--संशोधनं च वमनं च गात्राभ्यञ्जनं च स्नानं च ।
संवाहनं च न तस्य कल्पते दन्तप्रक्षालनं च परिज्ञाय ।।२।। टीका--परिज्ञाय-अशुचि, अशुचिसंभवमौदारिकशरीरमिति विदित्वा संशोधनं बस्तिकर्मणौषधप्रयोगेण वा मलकोष्ठस्य सम्यक शोधनं, तस्य भगवतो न कल्पत इत्यन्वयः । एवमग्रेऽपि वमनादिषु योजनीयम् । वमनं-चमनजनकौषधप्रयोगेण शरीरान्तर्वर्तिकफादिनिःसारणं, तथा गात्राभ्यञ्जनं शतपाकसहस्रपाकतैलादिभिश्चन्दनकुङ्कुमकेसरादिमिर्वा गात्रोद्वर्तनं, तथा-स्नानंन्द्रव्यस्नानं अप्रासुकेनमासुकेन वा जलेन स्नानम् । तद् द्विविध-देशस्नानं सर्वस्नानं चेति । तत्र हस्ताद्यधिष्ठानादिशौचातिरेकेणाऽक्षिपक्ष्मप्रक्षालनमपि देशस्नानम् । सर्वस्नानं-सर्वाङ्गप्र__ इसी बातको और स्पष्ट करते हैं-'संसोहणं च' इत्यादि।
भगवानने कभी भी संशोधन-बस्तिकर्म-इमेमा अथवा विरेचक औषधि आदिद्वारा मलकोष्ठकी शोधनक्रिया, वमनकारक औषधिके उपचारसे शरीरके भीतरके कफादिक मैलका संशोधन-बाहर निकालना, शतपाकवाले, अथवा सहस्रपाकवाले तैलसे मर्दन, अथवा चंदन, कुंकुम और केशर आदिसे शरीरका उक्टन और प्रासुक अथवा अप्रासुकजलसे द्रव्य स्नान करना, ये समस्त क्रियाएँ बिलकुल नहीं की, कारण कि इस प्रकारकी क्रियाओंका करना उनके आचारसे उन्हें कल्प्य नहीं था। द्रव्यस्नानदेशस्नान और सर्वस्नानके भेदसे दो प्रकारका है। हाथ पैर आदिकी शुद्धिके सिवाय आंखों और उनकी पलकोंका प्रक्षालन करना देशस्नान,
॥ पातने वधु २५ण्ट ४२१ामा आवे छ-' संसोहणं च' त्याहि.
ભગવાને કદી પણ સંશોધન–બસ્તિકર્મ—એનીમા અથવા વિરેચક ઔષધી વગેરે દ્વારા મળશુદ્ધિની ક્રિયા, કય–ઉલટી કરાવનારા ઔષધના ઉપચારથી શરીરની અંદરના કફ વગેરે મેલને બહાર કાઢ, શતપાકકે સહસ્ત્રપાક તેલથી મદન, અથવા ચંદન, કંકુ કે કેશર વગેરેથી શરીરનું લેપન, ગરમ અથવા ઠંડા પાણીથી દ્રવ્યસ્નાન કરવું, આવી બધી કિયાઓને ભગવાને સર્વથા ત્યાગ કર્યો હતો, કારણ કે આ પ્રકારની ક્રિયાઓ કરવા માટે તેમના આચારથી તેમને કલ્પ ન હતો દ્રવ્યસ્નાન-દેશસ્નાન તથા સર્વજ્ઞાનના ભેદથી બે પ્રકારના છે. હાથ પગ વગેરેની શદ્ધિના સિવાય આંખે અને તેની પાપણોનું પણ પ્રક્ષાલન કરવું એ દેશનાન,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान० अ. ९ उ. ४
क्षालनम् - अप्रासुकजलेन स्नानकरणेऽप्रकायादिविराधनया तपः संयमविनाशात्, प्रासुकजलेनापि स्नानकरणे शुषिरविदीर्णभूमिवर्तिजन्तूनामुत्प्लावनेन प्राणिविराधनायाः सद्भावात् साधोः स्नानं न कल्पत इति भावः । उक्तञ्चनोदकक्लिन्नगात्रोऽपि, स्नात इत्यभिधीयते ।
स स्नातो यो दमस्नातः, स बाह्याभ्यन्तरः शुचिः ॥१॥ चिन्तमन्तर्गतं दुष्टं, तीर्थस्नानैर्न शुध्यति । शतशोऽपि वपुधैतं, सुराभाण्डमिवाशुचि ॥ २ ॥
और समस्त अंग उपांग सहित शरीरका प्रक्षालन करना सर्वस्नान है । अप्रासुक जलसे स्नान करनेपर अप्कायके जीवोंकी विराधना होती है, इससे स्नान करनेवालेके तप और संयमका विघात होता है । प्रासुकजलसे भी स्नान करने से जीवोंकी विराधना इसलिये होती है कि वह पानी बहकर जमीन में भीतर समा जाता है और छेदोंमें भरजानेसे उनके भीतर रहे हुए जीव उससे मर जाते हैं। इस प्रकार उन्हें कष्टका कारक होनेसे वह प्रासुकजल द्वारा किया गया स्नान भी साधुओंके लिये हेय है। कहा भी है
ates froनगात्रोऽपि स्नात इत्यभिधीयते ।
स स्नातो यो दमस्नातः, स बाह्याभ्यन्तरे शुचिः ॥ १ ॥ चित्तमन्तर्गतं दुष्टं तीर्थस्नानैर्न शुद्धयति । शतशोऽपि वपुर्धीतं सुराभाण्डमिवाशुचि ॥२॥
५९७
અને સમસ્ત અંગ ઉપાંગા સહિત શરીરનું પ્રક્ષાલન કરવું તે સર્વ-સ્નાન. અપ્રાસુક જલથી સ્નાન કરવામાં અકાય જીવાની વિરાધના થાય છે, જેથી સ્નાન કરનારને તપ તેમજ સંયમના વિદ્યાત થાય છે. પ્રાસુક જળથી પણ સ્નાન કરવાથી જીવાની વિરાધના એ રીતે થાય છે કે તે પાણી વહેતુ વહેતુ જમીનમાં સમાઈ જાય છે, તેમજ જમીનના છિદ્રોમાં ઉતરી જતું હાવાથી તેમાં રહેલા જીવા મરે છે, આ પ્રકારે તેના કષ્ટનુ કારણ હાવાથી તેવા પ્રાસુક જળથી કરાયેલ સ્નાન પણ સાધુ માટે ત્યાજ્ય હેાય છે. કહ્યું પણ છે—
नोदकक्लिन्नगात्रोऽपि स्नात इत्यभिधीयते ।
स स्नातो यो दमस्नातः, स बाह्याभ्यन्तरे शुचिः ॥ १ ॥ चित्तमन्तर्गतं दुष्टं तीर्थस्नानैर्न शुद्धयति । शतशोऽपि वपु तं सुराभाण्डमिवाशुचि ।। २ ।।
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे अन्यच्च-स्नानं मददपकरं, कामाकं प्रथम स्मृतम् ।
___ तस्मात्कामं परित्यज्य, नैव स्नान्ति दमे रताः ॥१॥ अपरंच-" मलमइलपंकमइला, धूलीमइला नते नरा मइला ।
जे पावपंकमइला, ते मइला जीवलोयंमि" ।।१।। छाया--"मलमलिनाः पङ्कमलिना,-धूलीमलिना न ते नरा मलिनाः।
ये पापपङ्कमलिना,-स्ते मलिना जीवलोके ॥१॥" इति । तथा संवाहनं हस्तादिना शरीरपरिकर्म, अस्थ्यादिसुखार्थ गात्रनिष्पीडनम् । तथा दन्तप्रक्षालन-काष्ठेन चूर्णादिना वा दन्तमार्जनं च तस्य भगवतः श्रीवर्द्धमानस्वामिनो न कल्पते ॥२॥ और भी-स्नानं मदर्पकरं, कामाङ्गं प्रथमं स्मृतम् ।
तस्मात् कामं परित्यज्य, नैव स्नान्ति दमे रताः॥१॥ फिर भी-मलइलपंकमइला, धूलीमइलान ते नरा मइला।
जे पावपंकमइला, ते मइला जीवलोयमि ॥१॥ भावार्थ--पानीको शरीर पर डालना, अथवा उससे शरीरको गीला करना इसका नाम स्नान नहीं है। ऐसे लौकिक स्नानसे न बाह्य शरीरकी शुद्धि होती है और न आभ्यन्तर आत्माकी ही। इन दोनों प्रकारकी शुद्धिका कारण दमस्नान है। पांच इन्द्रिय और मनको वश करनेका नाम दम है। इससे (पांच इन्द्रियोंके वश करने से ) शरीरकी, और मनको वश करनेसे आत्माकी शुद्धि होती है, इसीका नाम बाह्य और आभ्यन्तर शुद्धि है। दम को स्नान इस लिये कहा है कि जिस प्रकार जल स्नानसे शरीर आदिके ऊपरका लगा हुआ मैल दूर हो जाता है श्री ५६४-स्नानं मददपकरं, कामाकं प्रथमं स्मृतम् ।
तस्मात् कामं परित्यज्य, नैव स्नान्ति दमे रताः ॥१॥ ३री ५-“मलमइलपंकमइला, धूलीमइला न ते नरा मइला ।
जे पापपंकमइला, ते मइला जीवलोयंमि" ॥१॥
ભાવાર્થ-પાણીને શરીર ઉપર ઢોળવું, અથવા તેનાથી શરીરને છેવું તેનું નામ સ્નાન નથી પણ એવા લૌકિક સ્નાનથી નથી બાહા શરીરની શુદ્ધિ થતી કે નથી તેમ અંદરના આત્માની પણ, આ બન્ને પ્રકારની શુદ્ધિનું કારણ દમસ્નાન છે. પાંચ ઈન્દ્ર અને મનને વશ કરવાનું નામ દમ છે. આથી પાંચ ઇન્દ્રિયને વશ કરવાથી શરીરની અને મનને વશ કરવાથી આત્માની શુદ્ધિ થાય છે. તેનું નામ અત્યંતર શુદ્ધિ છે. દમસ્નાન આ માટે કહેવાયેલ છે કે જે પ્રકારે જળસ્નાનથી શરીર વગેરે ઉપર લાગેલ મેલ દુર થઈ જાય છે એ પ્રકારે આ દમકિયાથી
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान. अ. ९. उ.४
किञ्च-'विरए' इत्यादि। मूलम्-विरए य गामधम्महिं, यिइ माहणे अबहुवाई।
सिसिमि एगया भगवं, छायाए झाइ आसीय ॥३॥ छाया--विरतश्च ग्रामधर्मेभ्यो, रीयते माहनः अबहुवादी ।
शिशिरे एकदा भगवान् , छायायां ध्यायति आसित्वा ॥३॥ उसी प्रकार इस दम-क्रियासे इन्द्रिय आदिकी निरर्गल प्रवृत्तिसे उत्पन्न हुई शारीरिक और आत्मिक अपवित्रता भी जो एक मैल जैसी मानी गई है नष्ट हो जाती है। दमस्नानके विना इस अन्तर्गत चित्तकी दृष्टता चाहे हजारों भी तीर्थों में स्नान क्यों न कर लिया जाय कभी नष्ट नहीं हो सकती है। जिस प्रकार मदिराके रखनेका वर्तन अनेक बार धोने पर भी शुचि-पवित्र नहीं होता है, उसी प्रकार सैकडों बाहिरी उपायसे धोया गया यह शरीर भी कभी पवित्र नहीं हो सकता है। इसलिये जो दमस्नान करने में रत साधु हैं वे इस मद और दर्पकारी तथा कामके प्रधान कारणभूत इस जलस्नानसे दूर रहते हैं । इसी लिये प्रभु इन सब बातोंसे परे रहे और आत्मिक शुचिताकी वृद्धिकी ओर अग्रेसर हुए। भगवानने इसी प्रकार 'शरीरको सुख मिले' इस भावनासे दूसरोंको पेरित कर कभी भी किसीसे अपना शरीर नहीं दबवाया और न अपने दांतोंका प्रक्षालन-दन्तधावन ही किया, क्यों कि ये सब बाते जैनदीक्षामें हेय-त्याज्य-मानी जाती हैं ।।२।। ઈન્દ્રિય વગેરેની નિરર્મળ પ્રવૃત્તિથી ઉત્પન્ન થયેલ શારીરિક અને આત્મિક અપવિત્રતા પણ જેને મેલ જેવી માની લેવાયેલ છે તે નાશ પામે છે. દમસ્નાન વિના અન્તર્ગત ચિત્તની દુષ્ટતા હજારો તીર્થોમાં સ્નાન કરવાથી પણ નાશ પામતી નથી. જે રીતે દારૂ રાખવાનું કામ અનેક વખત સાફ કરવા છતાં પણ તે તેની વાસથી મુકત થઈ પવિત્ર બનતું નથી, તેવી રીતે બહારના સેંકડો ઉપાયોથી દેવામાં આવેલ આ શરીર પણ કદી પવિત્ર થતું નથી, માટે જે સાધુ દમસ્નાન કરવામાં મસ્ત છે તેવા સાધુ આવા મદ અને દર્પકારી તથા કામના પ્રધાન કારણભૂત આ જળસ્નાનથી દુર રહે છે. આથી જ પ્રભુ આવી રીતથી દુર રહ્યા અને આત્મિક શુદ્ધિની વૃદ્ધિને માટે અગ્રેસર રહ્યા. ભગવાને આવી રીતે “શરીરને સુખ મળે આ ભાવનાથી બીજાઓને પ્રેરિત કરી કદી પણ કોઈથી પિતાનું શરીર દબાવરાવ્યું નહિ, અને પિતાના દાંતનું દેવું એટલે દાતણ કરવું વગેરે પણ કરેલ નહીં, કારણ કે આ બધી વાતે જૈનદીક્ષામાં હેય-ત્યાજ્ય-માનેલ છે. (૨)
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________
६००
आचाराङ्गसूत्रे __टीका--ग्रामधर्मेभ्यः शब्दादिविषयेभ्यः, विरतः निवृत्तः, माहनः अहिंसोपदेशी, अबहुवादी-अल्पभाषी, भगवान् रीयते-विहरतिस्म। एकदा शिशिरे भगवान् छायायां वृक्षलतामण्डपादेरधस्ताद् आसित्वा-उपविश्य ध्यायति-ध्यानलीनो बभूव ॥ ३॥
किश्च-' आयावइ' इत्यादि। मूलम-आयावइ य गिम्हाणं, अच्छइ उक्कुडुए अभितावे ।
____ अदु जावइत्थ लूहेणं, ओयणमंथुकुम्मासेणं ॥४॥ छाया--आतापयति च ग्रीष्मेषु, तिष्ठति उत्कुटुकः अभितापम् ।
अथाऽयापयद् रूक्षेण, ओदनमन्धुकुलमाषेण ॥ ४ ॥ टीका--भगवान् ग्रीप्मेषु आतापयति-सूर्यातापना सेवतेस्म । केन प्रकारेणेत्याह-'तिष्ठती '-त्यादि । उत्कुटुका उत्कुटुकासनो भूत्वा अभितापं सूर्याभिमुखं तिष्ठति। अथ-समुच्चये, तथा रूक्षेण-नीरसेनान्तप्रान्तेन पर्युषितेन च ओदनमन्थुकुल्माषेण, ओदन: कोद्रवोदनादिः, मन्थु-बदरचूर्णादिकं, कुल्माष: कुलस्थादिः, एषां समाहारः ओदनमन्थुकुल्माष, तेन अयापयत्-शरीरयात्रां निर्वहतिस्म ॥४॥ फिर भी-" विरए य" इत्यादि ।
शब्दादिक पांच इन्द्रियोंके विषयोंसे सर्वथा विरक्त वे भगवान सदा जीवोंको अहिंसा धर्मका उपदेश देनेवाले थे । बहुत कम बोलते थे । यदि बोलनेका अवसर आता तो सदा हित मित और प्रिय वचन बोलते थे । कभीर शिशिर ऋतुमें भगवान वृक्ष, लता-मण्डप आदिके नीचे बैठ कर ध्यानमें लीन होते थे ॥३॥
और भी-'आयावइय' इत्यादि।
ग्रीष्मऋतुमें प्रभु सूर्यके संमुख उत्कुटुक (उकडु) आसनसे बैठकर आतापना लेते । तथा अन्त प्रान्त और पर्युषित कोद्रवका अन्न
५२-'विरए य' त्यादि। | શબ્દાદિક પાંચ ઈન્દ્રિયેના વિષયોથી સર્વથા વિરકત એવા ભગવાન સદા જીની અહિંસાના ઉપદેશક હતા. ડું બોલતા હતા. કદાચ બોલવાનો પ્રસંગ આવતે તો સદા હિત મિત અને પ્રિય વચન કહેતા હતા. કદી કદી શિશિર ઋતમાં ભગવાન વૃક્ષ, લતામંડપ વગેરેની નીચે બેસી ધ્યાનમાં લીન થતા હતા. (૩)
री पशु-' आयावइ य' त्याहि.
ગ્રીષ્મઋતુમાં પ્રભુ સૂર્યની સામે ઉભુટુક (ઉકડુ) આસનથી બેસી આતાપના લેતા હતા, તથા અન્ત પ્રાન્ત અને પષિત કેદરાનું અન્ન વગેરે, બરનું ચૂર્ણ
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०१
श्रुतस्कन्ध १ उपधान० अ. ९. उ. .
भगवान् कियन्तं कालं रूक्षोदनादीनि सेवते स्मेत्याह-'एयाणि ' इत्यादि। मूलम्-एयाणि तिन्नि पडिसेवे, अट्टमासे य जावए भयवं ।
अवि इत्थ एगया भगवं, अद्धमासं अदुवा मासंपि ॥५॥ छाया-एतानि त्रीणि प्रतिसेवते, अष्टमासांश्च यापयति भगवान् ।
अप्यत्र एकदा भगवान् , अर्द्धमासमथवा मासमपि ॥५॥ टीका--भगवान् एतानि पूर्वोक्तानि त्रीणि ओदनादीनि यथाप्राप्त प्रतिसेवतेस्म। एवं कृत्वाऽष्टौ मासान् यापयति-शरीरयात्रां निर्वहतिस्म। अथ भगवतस्तपो वर्णयति-'अवि इत्थ' इत्यादि । अपिच-एकदा भगवान् अत्र-छद्मस्थावस्थायाम् अर्द्धमासमथवा मासमपि चतुर्विधाहारपरित्यागेन तपश्चकार ॥५॥
किञ्च-'अवि साहिए' इत्यादि। मूलम्-अवि साहिए दुवे मासे, छप्पि मासे अदुवा विहरित्था ।
राओवरायं अपडिन्ने, अन्नं गिलायमेगया भुंजे ॥६॥ आदि, बैरों-बोरोंके चूर्ण आदि तथा कुलथी आदिसे अपने शरीरका निर्वाह करते। यह सब रूक्ष आहार है ॥ ४ ॥
भगवानने कितने दिनों तक रूक्ष आहारका सेवन किया? इसे सूत्रकार प्रकट करते हैं-'एयाणि' इत्यादि।
भगवान्ने इन ओदन-कोद्रव, मंथु-बेरचूर्ण और कुलथी, ये तीन प्रकारके पर्युषित रूक्ष आहार जिस समय गोचरीमें जो मिल जाता था वही लेते थे, इस प्रकार आठ मास तक रूक्ष आहार सेवन किया। भगवान्ने अपनी इस छद्मस्थावस्थामें कभी२ अर्धमास या एक मास आदि अनेक चौविहार तपश्चर्या की ॥५॥ વગેરે તથા કળથી વગેરેથી પોતાના શરીરને નિર્વાહ કરતા. આ બધા રૂક્ષ माडार छ. (४)
ભગવાને કેટલા દિવસ સુધી રૂક્ષ આહારનું સેવન કર્યું? એને સૂત્રકાર प्रगट ४२ छ–'एयाणि' त्याहि.
ભગવાને એ એદન–કેદ્રવ, મંથ–બેરચુર્ણ અને કલથી, એ ત્રણ પ્રકારના પષિત-વાસી રૂક્ષ આહાર જે સમયે ગોચરીમાં જે મળી જતું તે લેતા હતા. આ પ્રકારે આઠ માસ સુધી રૂક્ષ આહારનું સેવન કર્યું. ભગવાને પોતાની એ છદ્મસ્થ અવસ્થામાં કદી કદી અર્થોમાસ, અગર એકમાસ આદિ અનેક ચૌવિહાર તપશ્ચર્યા કરી. (૫)
७६
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराणसूत्रे छाया--अपि साधिको द्वौ मासौ षडपि मासान् अथवा विजहार।
रात्रोपरात्रमप्रतिज्ञः, अन्नं ग्लानमेकदा भुङ्क्ते ॥ ६ ॥ टीका--अपि च-साधिकौ द्वौ मासौ सार्धमासद्वयम्। अथवा षण्मासान् अपि पानीयमप्यपीत्वा अप्रतिज्ञः पानप्रतिज्ञारहितः सन् रात्रोपरात्रम्-अहर्निशं विजहार-तपश्चर्यायां विहरतिस्म । तथा-एकदा-तपःपारणादिवसे ग्लानं-पयुषितमन्तप्रान्तम् , अन्नम् ओदनादिकं भुङ्क्तेस्म ॥६॥
किञ्च-'छट्टेण' इत्यादि। मूलम् छटेण एगया भुंजे, अदुवा अट्टमेण दसमेणं ।
दुवालसमेण एगया भुंजे, पेहमाणे समाहिं अपडिन्ने॥७॥ छाया--पष्ठेन एकदा भुङ्क्ते अथवा अष्टमेन दशमेन।
द्वादशेन एकदा भुङ्क्ते प्रेक्षमाणः समाधिमप्रतिज्ञः ॥ ७ ॥ टीका--अप्रतिज्ञः इहलोकपरलोकप्रतिज्ञारहितः समाधि-संयमसमाधि मेक्षमाणः पर्यालोचयन् भगवान् एकदा-कदाचित् षष्ठेन-षष्ठभक्तेन भुङ्क्तेस्म । अथवा अष्टमेन, एकदा द्वादशेन-द्वादशभक्तेन च भुङ्क्तेस्म । षष्ठभक्तादीनां पारणां चकारेत्यर्थः ॥७॥ ___ और भी-अवि साहिए' इत्यादि।
इतना ही नहीं-किन्तु कभी२ ढाई२ मास तक अथवा छह छह मास तक चौविहार तपश्चर्या करके भगवान् तपमें लवलीन रहे । पारणाके दिन अन्त-प्रान्त और पर्युषित ओदनादिका आहार ग्रहण करते थे ॥६॥
और भी-' छटेण एगया' इत्यादि । कभी भगवान् छठ ( बेला ) करते थे, कभी अट्ठम ( तेला) करते, कभी द्वादशभक्त (पचोला) करते हुए समाधि भावमें लीन रहते थे।।।
१३२ ५५-'अवि साहिए' त्यादि
એટલું જ નહી પણ કઈ કઈ વખતે બબ્બે અઢી અઢી મહિના સુધી અથવા છ છ મહિના સુધી ચૌવિહાર તપસ્યા કરીને ભગવાન તપમાં લવલીને રહ્યા. પારણાના દિવસે અન્ત પ્રાન્ત અને વાસી ઓદનાદિનું સેવન કરતા હતા. (૬)
-'छटेण एगया' त्यादि. ક્યારેક ભગવાન છઠ્ઠ કરતા હતા, ક્યારેક અઠમ કરતા હતા, કયારેક દ્વાદશભકત કરતા સમાધી ભાવમાં લવલીન રહેતા હતા. (૭)
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान अ. ९. उ..
किञ्च-'णच्चा णं' इत्यादि। मूलम्-णच्चा णं से महावीरे, नो वि य पावगं सयमकासी ।
अन्नहिं वा ण कारित्था, कीरंतंपि नाणुजाणित्था ॥८॥ छाया--ज्ञात्वा खलु स महावीरः नापि च पापकं स्वयमकार्षीत् ।
अन्यैर्वा नाकारयत् , कुर्वन्तमपि नान्वज्ञासीत् ॥ ८॥ टीका-अपि च-समहावीरः ज्ञात्वा हेयोपादेयमवबुध्य पापकं कर्म-हिंसादिरूपं न स्वयमकार्षीत् , अन्यैर्वा तत्पापकं कर्म नाकारयत् । कुर्वन्तं पापकर्म समाचरन्तमन्यमपि नान्वज्ञासीत् नान्वमोदयत् ॥ ८॥
अथ भगवतो प्रासैषणाविधिमाह-'गामं पविस्स' इत्यादि । मूलम्-गामं पविस्त नगरं वा, घासमेसे कडं परट्टाए ।
सुविसुद्धमेसिया भगवं, आयतजोगयाए सेवित्था ॥९॥ छाया-ग्रामं प्रविश्य नगरं वा ग्रासमेषयति कृतं परार्थाय ।
सुविशुद्धमेषयित्वा भगवान् आयतयोगतयाऽसेविष्ट ॥९॥ टीका--भगवान् ग्रामं नगरं वा प्रविश्य ग्रासमन्वेषयतिस्म । कीदृशं ग्रासमित्याकाङ्क्षायामाह-'कडं परट्ठाए' इत्यादि । परार्थाय कृतम्-उद्गमदोषरहितं,
और भी-'नच्चा णं' इत्यादि।
हेय और उपादेय तत्त्वके ज्ञाता भगवान् महावीरने कभी भी न स्वयं पापकर्म किया, न किसीसे कराया और न पापकर्म करते हुएका अनुमोदन किया ॥८॥ अब भगवान् की ग्रास-एषणाविधिको कहते हैं-'गामं पविस्स' इत्यादि।
ईर्यासमितिपूर्वक विहार करनेवाले प्रभु महावीरने ग्राम अथवा नगरमें प्रवेश कर उद्गम और उत्पादनाके दोषोंसे रहित शुद्ध आहार
श-'नच्चा णत्याह
હેય અને ઉપાદેય તત્ત્વના જ્ઞાતા ભગવાન મહાવીરે કદિ પણ પોતે પાપકર્મ કર્યા નથી, અને બીજા પાસે કરાવ્યા પણ નથી, તેમજ પાપકર્મ કરવાવાળાનું અન. भाहन ५६ थुनथी. (८)
डवे भगवाननी आस-मेषााविधिन छ-'गामं पविस्स' प्रत्याहि.
ગામ અગર નગરમાં પ્રવેશ કરી ઉગમ અને ઉત્પાદનના દોષોથી રહિત શુદ્ધ આહારની ગવેષણ કરી. ગષણા કરી બાદમાં જ્ઞાનચતુષ્ટયથી મન વચન
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०४
आचारागसूत्रे तथा-सुविशुद्धम् उत्पादनादोषवर्जितम् , एषयित्वा-एषणादोष परिहरन् अन्वेष्य, भगवान् आयतयोगतया आयतश्चासौ योगश्च-आयतयोगः ज्ञानचतुष्टयेन सम्यग् मनोवाकायलक्षणयोगप्रणिधानम् , तस्य भावः आयतयोगता, तया ग्रासैषणादोषपरिवर्जनेन सम्यक् शुद्धमाहारम् असे विष्ट ॥ ९ ॥
पुनरपि ग्रासैषणाविधि गाथात्रयेणाह-'अदु वायसा' इत्यादि । मूलम्-अदु वायसा दिगिछिया, जे अन्ने रसेसिणो सत्ता ।
घासेसणाए चिठंति, सययं णिवत्तिए य पेहाए ॥१०॥ छाया-अथ वायसा बुभुक्षिता येऽन्ये रसैषिणः सत्त्वाः।
ग्रासैषणया तिष्ठन्ति सततं निपतितांश्च प्रेक्ष्य ॥१०॥ ___टीका-अथ भिक्षार्थ गच्छतो भगवतः पथि बुभुक्षिताः क्षुत्पीडिताः रसैषिणः पिपासाकुलाः वायसा: काकाः, तथा येऽन्ये सत्त्वाः पारावतादयः की गवेषणा की। गवेषणा कर बादमें ज्ञानचतुष्टयसे मन, वचन और काय, इन तीन योगोंकी शुभ प्रवृत्तिपूर्वक उस आहारका जो ग्रास-एषणाके दोषोंके परिहारसे भलीभांति शुद्ध था सेवन किया ॥९॥ __ ग्रास-एषणा की विधिका कथन सूत्रकार तीन गाथाओंसे प्रकट करते हैं-'अदु वायसा' इत्यादि।। __ भगवान् जिस समय आहारके लिये विचरण करते थे, उस समय भूखसे व्याकुल और प्याससे दुःखित कौवा तथा कबूतर आदि जो अपनी बुभुक्षाके शमनार्थ इधर उधरसे आकर जहां संमिलित होते रहते, उनको जरा भी कष्ट न हो, आहार पा कर ये उड न जायें, इस અને કાય, આ ત્રણ ની શુભપ્રવૃત્તિપૂર્વક એ આહાર કે જે ગ્રામૈષણના દેષોના પરિવારથી સારી રીતે શુદ્ધ હોય તેનું સેવન કરેલું. (૯)
ગ્રાસ-એષણની વિધિનું કથન સૂત્રકાર ત્રણ ગાથાઓથી પ્રગટ કરે છે – 'अदु वायसा' त्याहि.
ભગવાન આહાર માટે જે સમયે વિચરણ કરતા હતા એ સમયે ભૂખથી વ્યાકુળ અને તરસથી દુખી એવા કાગડા તથા કબુતરે વગેરે જીવો કે જે ભૂખને સંતોષવા રસ્તામાં જહીં કહીંથી આવી જ્યાં એક જગ્યાએ મળતા હતા. અને બીજા પણ વધુ સંખ્યામાં આવી તેમની સાથે ભળતાં હતાં. આવા પક્ષિઓ ઉડી ન જાય અને તેને જરા પણ કષ્ટ ન પહોંચે આ રીતે સંભાળપૂર્વક એમની
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०५
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान० अ. ९. उ.. पक्षिणः ग्रासैपणया भक्षणपानेच्छया भूम्युपरि तिष्ठन्ति-विचरन्ति, तथा सततम् प्रतिक्षणं निपतितान्-आकाशाद् भूमितलमागतान प्रेक्ष्य दृष्ट्वा भगवान्-तेषां प्रतिरोधमकुर्वन् पार्श्वभागतः शनैगच्छन् ग्रासमन्वैषीदिति तृतीयगाथया सम्बन्धः।१०।
किञ्च–'अदुवा' इत्यादि । 'वित्तिच्छेयं ' इत्यादि । मुलग-अदुवा माहणं च समणं वा,गामपिंडोलगं च अतिहिं वा।
सोवागं मूसियारिं वा, कुक्कुरं वावि चिट्टियं पुरओ॥११॥ वित्तिच्छेयं वजंतो, तेसिमपत्तियं परिहरंतो।
मंदं परकमे भगवं, अहिंसमाणो घासमेसित्था ॥१२॥ छाया--अथवा ब्राह्मणं च श्रमणं वा ग्रामपिण्डोलकं चातिथिं वा ।
श्वपाकं मूषिकारिं वा कुक्कुरं वापि स्थितं पुरतः ॥११॥ वृत्तिच्छेदं वर्जयन् तेषामपत्ययिकं परिहरन् ।
मन्दं पराक्रमते भगवान् अहिंसन् ग्रासमन्वैषीत् ॥ १२ ॥ टीका-अथवा-ब्राह्मणं तथा श्रमणं-शाक्याऽऽजीवकपरिव्राजकतापसनिर्ग्रन्थानामन्यतमं, तथा-ग्रामपिण्डोलकं-भिक्षुकं, अतिथिम्-अकस्मादागतं,श्वपाक-चाण्डालं, रीतिसे अपने आपको संभालते हुए उन्हींके समीपसे धीरे२ निकल जाते । तात्पर्य यह है कि-प्रभु जिस समय आहार लेनेके लिये निकलते थे, उस समय उनके गमनसे किसी भी जीवको कष्ट नहीं पहुंचता था। यहां तक कि जो कबूतर आदि जीव मार्गमें चुगते हुए इधर-उधर फिरा करते उस समय उनके नजदीकसे यत्नापूर्वक भगवान् निकल जाते ॥१०॥
फिर भी-'अदुवा' इत्यादि । वित्तिच्छेयं ' इत्यादि ।
इसी प्रकार ब्राह्मण, श्रमण, शाक्य, आजीवक, परिव्राजक, तापस, भिक्षुक, और अकस्मात् आया हुआ चांडाल एवं मार्जार-दुग्धका બાજુમાંથી ધીરે ધીરે નીકળી જતા તાત્પર્ય એ છે કે–પ્રભુ જે સમયે આહાર લેવા નીકળતા હતા ત્યારે એમના જવા આવવાથી કોઈ પણ જીવને કષ્ટ પહોંચતું નહીં, ત્યાં સુધી કે જે કબુતર વગેરે જીવ માર્ગમાં ચણ ચણતાં આમ-તેમ ફરતાં એ સમયે ભગવાન એમની નજીકથી સાવધાનીપૂર્વક નીકળી જતા. (૧૦)
-'अदुवा 'त्यादि या शते ब्राह्मण, श्रम, ४५, ०५४, परिमा४, ५स मने मिक्षु, આમાંથી કેઈને પણ તેમના તરફથી નડતર થતાં નહીં. અને અકસ્માત
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०६
आचाराणसूत्रे मूषिकारि-दुग्धार्थिनं मार्जारं, अपि च कुक्कुरं श्वानं वा पुरतः अग्रे स्थितं दृष्ट्वा तेषां वृत्तिच्छेदं वर्जयन् , अप्रत्ययिकम् अप्रतीति परिहरन् भगवान् मन्दं पराक्रमतेपार्श्वभागतः शनैर्गच्छतिस्म । तथा अहिंसन् कुन्थुप्रभृतीनपि जन्तून् अपीडयन् ग्रासमन्वैषीत् एषणाशुद्धया भिक्षार्थमटतिस्म ॥११॥१२॥
किञ्च–'अवि सूइयं' इत्यादि। मूलम्-अवि सूइयं वा सुक्कं वा, सीयं पिंडं पुराणकुम्मासं ।
अदु बुक्कसं पुलागं वा, लद्धे पिंडे अलद्धे दविए ॥१३॥ छाया--अपि सूचितं वा शुष्कं वा, शीतं पिण्डं पुराणकुल्माषम्। ___ अथ बुक्कसं पुलाकं वा, लब्धे पिण्डे अलब्धे द्रविकः ॥१३॥
टीका--अपि च-मूचितं व्याघारितं हिगुजीरकादिना संस्कृतं व्यञ्जनादियुक्तं तक्रादौ निक्षिप्तं मुद्गचणकादिवटकानं 'दहीवडा' इति भाषाअर्थी बिलाव, और कुत्ता आदिको देख कर भगवान् इन किसीको विघ्न नहीं करते हुए यत्नापूर्वक धीरे २ निकल जाते । उनके चलनेसे कुन्थु आदि सूक्ष्म जीवों तकको भी कोई कष्ट न पहुँचता ॥११-१२॥
और भी-'अवि सूइयं' इत्यादि।
भगवान् को भिक्षा निमित्त जाते समय जो भी गृहस्थों के यहां शुद्ध निर्दोष आहार मिल जाता था, वे उसे ही ले लेते, चाहे वह बिलकुल रूक्ष भी क्यों न हो । हींग और जीरे आदिसे संस्कृत, व्यजनादि से युक्त एवं तक्र-छांछमें पड़े हुए, मूंग और चना आदिकी गीली दालको बांट तैलमें तल कर तयार किये पदार्थका नाम सूचित है। भाषामें इसे “ दहीवड़ा" कहते हैं। सूचित पदसे राईता, करम्बा આવી ચડેલ ચાંડાલ, તેમજ દુધની લેભી બીલાડી, કુતરા વગેરેને જોઈ ભગવાન એ કોઈને વિક્તરૂપ ન થતાં યતનાપૂર્વક ધીરે ધીરે નીકળી જતા. એમના ચાલવાથી કુથવા કે કીડી, મકડી વગેરે સૂક્ષમ ને પણ કઈ કષ્ટ થતું નહીં. (૧૧-૧૨)
श- अवि सूइयं' त्याहि.
ભગવાને ભિક્ષા નિમિત્તે જવાના સમયે જે પણ ગૃહસ્થને ત્યાં શુદ્ધ નિર્દોષ આહાર મળી જતે તેને ગ્રહણ કરતા, ચાહે તે બીલકુલ રૂક્ષ પણ કેમ ન હોય. હીંગ અને જીરૂ વગેરેથી વઘારેલા વ્યંજનાદિથી યુકત એમજ તક્ર-છાસમાં પડેલા મગ અને ચણાની દાળને ભીજાવી વાટી તૈયાર કરવામાં આવેલા પદાર્થનું नाम सूथित छे. साषामा मेने “दहीवडा" वामां आवे छे, सूयित-पथी
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान० अ. ९ उ. ४
६०७
प्रसिद्धं, करम्वादिकं वा 'राईता' इति भाषाप्रसिद्धं वा, तथा शुष्कं वा भर्जितचणकादिकं, तथा शीतं पर्युषितं वा पिण्डम् = आहारम्, तथा पुराणकुल्मापं= पुरातनमापकुलत्थादि बहु दिवससिद्धस्थित कुल्माषमित्यन्ये । अथ- बुकसं वा नीरसधान्यौदनं वा, यद्वा- पुरातनसक्तुपिण्डं वा, तथा पुलाकं वा यवधानादिकं 'जवधाणी' इति भाषाप्रसिद्धं लब्ध्वा तथाऽन्यस्मिन्नपि निर्दोषे पिण्डे = लब्धेऽप्पलब्धे वा द्रविक एव = संयममना एवासीत् । अयं भावः - लब्धे सति यथालब्धपर्युषित
9
आदि भी लिये जाते है । भुंजे हुए चने आदि अन्नका नाम शुष्क है। पर्युषित (वासी), आहार - शीत और पुरानी उडदकी दाल तथा कुलधी आदिको कहते हैं। नीरस धान्यके चावल अथवा पुराना सक्तुपिण्ड-बुक्कस, और यवधान आदिक जिसे भाषा में 'जवकी धाणी' कहते हैं और वही पुलाक कहलाता है। आहार में प्रभुको दहींबड़ा आदि पदार्थ मिल जावे तो कोई हर्ष नहीं और भुंजे हुए चने आदि शुष्क पदार्थ मिल जायें तो कोई शोक नहीं । इनके अतिरिक्त और भी चाहे कोई पदार्थ क्यों न मिल जाय यदि वह निर्दोष एवं शुद्ध होता तो प्रभु उसे अपने आहार में ग्रहण कर लेते। वे किसी भी पदार्थको जो शुद्ध निर्दोष होता वह ले लेते थे। नहीं मिलने पर भी वे संयमसे अपने मनको विचलित नहीं करते । आहार मिले तो ठीक, नहीं मिले तो ठीक, इस प्रकार दोनों में समभाव रखते थे । मिलने पर वे उस गृहस्थकी अथवा उस गांवकी प्रशंसा नहीं करते
રાયતા, કરખા વિગેરે પણ લેવાય છે. શેકેલા ચણા વગેરે અન્નનુ નામ शुष्ठ छे. पर्युषित (वासी ) आहारने, टाढी भने लुनी मडहनी हाज भने કુળથી વગેરેને કુક્ષ્માષ કહે છે નીરસ ધાન્યના ચાખા, અથવા લાંબા વખતથી બનાવેલા સકતુપિંડ-મુક્કસ, અને યવધાન વગેરે, જેને ભાષામાં " जवनी धाणी' हे छे, नेत्र पुसा आहे छे. भाडारभां प्रभुने हड्डीवडां वगेरे भजी જાય તે હું નહીં અને શેકેલા ચણા વગેરે શુષ્ક પદાથ મળે તો કોઈ શોક નહીં. આનાથી ત્રીજી જાતને કોઈ પણ પદાર્થ ભલે મળે પણ તે નિર્દોષ અને શુદ્ધ હાયતા પ્રભુ અને પેાતાના આહાર માટે ગ્રહણ કરી લેતા શુદ્ધ અને નિર્દોષ એવા કઈ પણ પદાર્થ પ્રભુ પોતાના આહાર માટે ગ્રહણ કરી લેતા, ન મળવાથી પણ સંયમથી પોતાના મનને ચલિત થવા ન દેતા. આહાર મળે તેા ઠીક ન મળે તેા ઠીક, આ રીતે બન્નેમાં સમભાવ રાખતા. મળવાથી તે આપનાર
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
६००
आचाराङ्गसूत्र मन्तप्रान्तादिकं निर्दोषमशनादिकं रागद्वेषरहितः सन् भुङ्क्तेस्म, अलब्धे च ग्रामादिकं गृहस्थमात्मानं वा न निन्दतिस्मेति ॥१३॥
किच-'अवि झाइ ' इत्यादि। मूलम् अवि झाइ से महावीरे, आसणत्थे अकुक्कुए झाणं । - उड्ढं अहे तिरियं च, पेहमाणे समाहिमपडिन्ने ॥१४॥ छाया--अपि ध्यायति स महावीरः आसनस्थः अौत्कुचः ध्यानम् । ___ ऊर्ध्वमस्तिर्यक् च प्रेक्षमाणः समाधिमप्रतिज्ञः ॥१४॥
टीका--अपि च-स गहावीरः भगवान् आसनस्थः उत्कुटुकगोदोहिकावीरासनायासनस्थितः, अकौत्कुचा-मुखविकारादिरहितः, तथा-अप्रतिज्ञः शरीरशुश्रूषादिप्रतिज्ञारहितः समाधिम् आत्मशान्ति प्रेक्षमाणः भावयन् ऊर्ध्वमस्तिर्यक्र-लोक
और नहीं मिलने पर अपनी एवं गृहस्थ और उस ग्रामकी निन्दा नहीं करते, समभाव बन अपने संयममार्गमें दत्तचित्त रहते थे ॥१३॥
फिर भी-'अवि झाइ' इत्यादि।
वे भगवान महावीर, उत्कुटुक (उकडु) आसन, गोदोहिका-आसन एवं वीरासन, इनमेंसे किसी एक आसनसे विराजमान होकर ध्यानमें तल्लीन होते । ध्यान करते समय उनका शरीर निष्कंप रहता। मुख नेत्र आदि किसी भी अवयवमें उनके हलन-चलनादिरूप विकृति नहीं होती। शारीरिक शुश्रूषाकी भावना उनके भीतर देखने तकको भी नहीं मिलती । सदा वे आत्मशान्ति की ही भावना भाते रहते । ध्यानमें वे उर्ध्वलोक, मध्यलोक और अधोलोक, इन तीनों लोकोंके स्वरूपका, तथा ગૃહસ્થની અથવા એ ગામની પ્રસંશા ન કરતા, અને ન મળતાં પોતાની કે, ન આપનાર ગૃહસ્થની અથવા એ ગામની નિન્દા ન કરતા. સમભાવથી સંયમ भाभा मेथित रहेता. (13)
श पशु- अवि झाइ' त्याहि.
मावान महावीर, ९४ (४) मासन, महाडिमासन, અને વીરાસન, આમાંના કેઈ એક આસનથી વિરાજમાન થઈ ધ્યાનમાં તલ્લીન રહેતા. ધ્યાન કરતી વખતે તેમનું શરીર નિષ્કપ રહેતું. મુખ, નેત્ર વગેરે કઈ પણ અવયવની હલન ચલનની ક્રિયા થતી નહીં. શરીરની શુશ્રષાની ભાવના એમનામાં કદી પણ થતી ન હતી. સદા આત્મશાન્તિની જ ભાવના રાખતા. ધ્યાનમાં ઉર્ધ્વલક, મધ્યલોક અને અલેક, આ ત્રણે લોકના સ્વરૂપના તથા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध १ उपधान० अ. ९ उ. ४
६०९ त्रयविषयकं ध्यान-जीवाजीवादिपदार्थानां द्रव्यगुणपर्यायनित्यानित्यादिरूपतया चिन्तनरूपं ध्यायति-करोतिस्म ॥ १४ ॥
किश्व-'अकसाई' इत्यादि। मूलम्-अकसाई विगयगेही य, सहरूवेसु अमुच्छिए झाइ।
छउमत्थोऽविपरक्कममाणो, न पमायं सइं पि कुश्वित्था॥१५॥ छाया--अकषायी विगतगृद्धिश्च शब्दरूपेषु अमूच्छितो ध्यायति ।
छद्मस्थोऽपि पराक्रमाणो न प्रमादं सकृदप्यकार्षीत् ॥१५॥
टीका--अकषायो-क्रोधादिकषायरहितः, अत एव-विगतगृद्धिः= विषयाऽऽसक्तिरहितः, अत एव-शब्दरूपेषु-उपलक्षणार्थत्वात् शब्दरूपगन्धरसस्पर्शेषु, अमूच्छितः ममत्वभावरहितः सन् ध्यायतिस्म, तथा-छमस्थोऽपि भगवान् पराक्रममाणः-तपःसंयमे विहरन् सन् प्रमादं सकृदपि-एकवारमपि नाकार्षीत्-न इनके भीतर रहे हुए जीव और अजीव आदि पदार्थों के द्रव्य गुण और पर्याय की अपेक्षासे नित्य और अनित्यरूप स्वरूपका विचार करते॥१४॥
और भी-अकसाई' इत्यादि। क्रोध आदि कषायपरिणतिसे रहित भगवान् महावीरने विषयोंमें आसक्तिसे और शब्द, रूप, रस, एवं गन्ध आदि पौगलिक गुणोंकी ममतासे रहित हो कर ध्यानका अवलम्बन किया। यद्यपि भगवान चार ज्ञानके धारी थे, अतः छद्मस्थावस्थामें वर्तमान थे, फिर भी तप और संयममें अपनी शक्तिकी स्फूर्ति करते हुए उन्होंने केवलज्ञानकी प्राप्ति तक एक बार भी प्रमादका सेवन नहीं किया । जबसे दीक्षा धारण करी એની અંદર રહેનારા જીવ અને અજીવ આદિ પદાર્થોના દ્રવ્ય ગુણ અને પર્યા. યની અપેક્ષાથી નિત્ય અને અનિત્યરૂપ સ્વરૂપને વિચાર કરતા. (૧૪)
३२॥ -' अकसाई' त्याहि.
ક્રોધ વગેરે કષાય પરિણતિથી રહિત ભગવાન મહાવીર વિષયની આસક્તિથી અને શબ્દ, રૂ૫, અને ગંધ વગેરે પોગલિક ગુણેમાં મમતાથી રહીત રહી ધ્યાનનું અવલમ્બન કરતા. જો કે ભગવાન ચાર જ્ઞાનના ધારક હતા આથી છદ્મસ્થ અવસ્થામાં વર્તમાન હતા તો પણ તપ અને સંયમમાં પોતાની શાકતની સ્કૂર્તિ કરીને તેઓએ કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ સુધી એકવાર પણ પ્રમાદ સેવ્યું નથી. જ્યારથી દીક્ષા ધારણ કરી ત્યારથી કેવળજ્ઞાન
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१०
आचारागसूत्रे कृतवान् , दीक्षाग्रहणानन्तरं यावत्केवलपर्यायं प्राप्तवान् तावच्छमस्थावस्थायामपि भगवान् लेशतोऽपि प्रमादं न चकारेति भावः ।
केचित्त्वेवं वदन्ति-एतद्वचनं भगवतः प्रशंसापरं, परमार्थतो भगवान् षड्लेश्याधारी प्रमादवान् संयमे स्खलित इति, तथा 'भगवान् चूके' इति भाषायामपि प्रलपन्ति, तन्निर्मूलं प्रबलमोहोदयजनितकल्पनामात्रम् , आगमरहस्यानभिज्ञानात् , तथाहि-सर्वे तीर्थङ्कराः स्वस्वगणधरेभ्यः स्वयमनुष्ठितं तपःसंयमविधिकथयन्ति-यदन्येऽपि मोक्षाभिलाषिणः सोत्साहमनुष्ठाय मोक्षपदं पयान्तु-इति। सर्वस्मिन्नागमेऽपि परंतबसे केवलज्ञान प्राप्त होनेकी अवस्था तक उन्होंने अपनी छद्मस्थावस्थामें भी कभी भी प्रमादको अंशतः भी अपने पास तक नहीं आनेदिया।
कोई२ इस गाथाके "सकृदपि प्रमादं नाकार्षीत् ” इस वचन को केवल भगवान् की प्रशंसापरक ही मानते हैं। प्रशंसा प्रायः वस्तुस्थितिसे रिक्त होती है। उसका कारण वे यह बतलाते हैं कि "भगवान् षड्लेश्याधारी थे, तथा प्रमादसहित और संयमसे भी स्खलितच्युत थे, इसी लिये वे लोग "भगवान् चूके" ऐसा कह दिया करते हैं" सो उनका इस प्रकारका कथन निर्मूल है-सत्यसे रहित है। मालूम होता है कि इस प्रकारकी कल्पना करनेवाले व्यक्तिको आगमका रहस्य ज्ञात नहीं है कि समस्त तीर्थङ्कर अपने द्वारा अनुष्ठित तप और संयम की विधिको अपने २ गणधरोंसे कहते हैं । इस प्रकारके कथन करनेका उनका उद्देश सिर्फ यही होता है कि अन्य मोक्षाभिलाषी मुनि भी उनके પ્રાપ્ત થવાની અવસ્થા સુધી તેઓએ પોતાની છઘસ્થ અવસ્થામાં પણ કોઈ વખત પ્રમાદને અંશ પણ પોતાની પાસે આવવા દીધું નથી.
२ थाना “ सकृदपि प्रमादं नाकार्षीत् ॥ २॥ क्यनने ठेवण ભગવાનની પ્રશંસાપકજ માને છે. પ્રશંસા પ્રાયઃ વસ્તુસ્થિતિથી રિકત હોય છે. એનું કારણ પણ આ બતાવે છે કે ભગવાન છલેક્ઝાધારી હતા, પ્રમાદसडित भने सयमयी ५५५ श्युत ता, मा २0 ते वा " भगवान चुक्या" मेj કહ્યા કરે છે” તેઓનું આ પ્રકારનું કહેવું નિર્મૂળ છે–સત્યથી રહિત છે. માલુમ પડે છે કે આ પ્રકારની કલ્પના કરવાવાળા માણસને આગમનું આ રહસ્ય જાણવામાં આવ્યું નથી કે સમસ્ત તીર્થકર પિતાના દ્વારા અનુઠિત તપ અને સંયમની વિધિને પોતપોતાના ગણધરને કહે છે, આ પ્રકારનું કથન કરવાને ઉદ્દેશ ફક્ત એજ હોય છે કે બીજા મોક્ષાભિલાષી મુનિ પણ તેમના આ પ્રકારના તપ અને
श्री मायाग सूत्र : 3
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान. अ. ९. उ. ४ परया गणधरैस्तदीयचरितं सूत्ररूपेण संग्रथितं, तदेव चात्रोपधानश्रुताध्ययनं मुनीनामुपकारार्थ प्रवृत्तं, तस्मात्कथमपि नास्त्यत्र प्रशंसापरकत्वशङ्कावसर इति, उक्तश्च
" सव्वे तित्थयरा खलु, नियचरियं जं कहेंति उवहाणे ।
गंथंति गणहरा तं, तहेव नो नूणमब्भहियं ॥१॥" इति। छाया--सर्वे तीर्थकराः खलु, निजचरितं यद्वदन्ति उपधाने।
ग्रनन्ति गणधरास्तत् , तथैव नो न्यूनमभ्यधिकम् ॥१॥ इति । इस प्रकारके तप और संयमकी अनुष्ठित प्रवृत्तिको सुनकर, अथवा जानकर मुक्तिमार्गमें उत्साहशील बने और मुक्तिका लाभ करते रहें, अतःसमस्त आगमों में गणधरोंने जो तीर्थङ्करों के चरितका सूत्ररूपसे वर्णन किया है वही इस उपधानश्रुत नामक अध्ययनमें अन्य मुनिजनोंके उपकार निमित्त वर्णित किया गया है-इसमें उनकी प्रशंसा की कल्पना करनेकी बात ही कौन सी है, इस विषयमें उनकी प्रशंसापरता की कल्पना करना बिलकुल निर्मूल ही है । कहा भी है
" सव्वे तित्थयरा खलु, नियरियं जं कहेति उवहाणे । ___ गंथंति गणहरा तं, तहेव नो नूणमन्भहियं" ॥१॥
यह आगमप्रसिद्ध बात है कि अपनेर गणधरों के प्रति जो समस्त तीर्थडर अपने २ चरितका कथन करते हैं, वे गणधर उपधानमें उस चरितका उसी रूपसे (न कम और न अधिक) ग्रथन करते हैं ॥१॥ સંયમની અનુષ્ઠિત પ્રવૃત્તિને સાંભળીને અથવા જાણીને મુક્તિમાર્ગમાં ઉત્સાહશીલ બને અને મુકિતનો લાભ કરતા રહે. માટે સમસ્ત આગમમાં ગણધારેએ જે તીર્થકરોના ચરિત્રનું સૂત્રરૂપે વર્ણન કરેલ છે તે આ ઉપધાનશ્રત નામના અધ્યયનમાં અન્ય મુનિજનના ઉપકાર નિમિત્ત વર્ણન કરેલ છે. આમાં તેમની પ્રશંસા કરવાની વાત જ કયાં છે? આ વિષયમાં તેમની પ્રશંસા અંગેની કલ્પના કરવી બીલકુલ નિર્મળ જ છે. કહ્યું પણ છે–
“ सव्वे तित्थयरा खलु, नियचरियं जकहेइ उवहाणे । गंथति गणहरा तं, तहेव नो नूणमन्भहियं " ॥१॥
આ આગમપ્રસિદ્ધ વાત છે કે પોતપોતાના ગણધર પાસે સમસ્ત તીર્થંકર પોતપોતાના ચરિત્રનું કથન કરે છે. તે ગણધર ઉપધાનમાં તે ચરિત્રનું એ જ રૂપથી (न मार्छ न पधारे) अथन ४२ छे. (१)
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१२
आचारागसूत्रे _ भावतः षड्लेश्यावत्वं तु भगवतः कथमपि न संभवति, धर्मप्रकृतिकस्य तस्य धमलेश्यामात्रसद्भावात् , धर्मलेश्या हि तिस्रः सन्ति, तथा चोक्तम्-" तेऊ पम्हा सुक्का, तिनि एयाओ धम्मलेस्साओ।" इति। अधर्मस्य तु तत्र लेशतोऽपि शङ्का नास्ति, अस्मिन्नेवोदेशके--
"णचा णं से महावीरे, णो चिय पावगं सयमकासी।
अन्नेहिं वा ण कारित्था, कीरतं पि नाणुजाणित्था (९-८)" ॥ इत्यष्टमगाथायां भगवता न स्वयं पापं कृतं, नान्यैः कारितं, कुर्वन्तमन्यं प्रति नानुमोदितमित्येवं त्रिकरणत्रियोगभगवतः पापसम्बन्धाभावो बोधितः । एवं च तस्मिन्नधर्मलेश्यात्रयस्य स्थानं नोपपद्यते। __ यह जी कहा गया है कि भगवान छह लेश्यावाले थे सो भी कथन युक्तिसंगत नहीं है, कारण कि स्वभावतः धर्मप्रकृतिसम्पन्न प्रभुके सिर्फ धर्मलेश्या मात्रका ही सद्भाव होता है, पापलेश्याका नहीं। तेज, पद्म
और शुक्ल, ये तीन लेश्याएँ धर्मलेश्या कही जाती हैं कृष्ण, नील और कापोत, ये अधर्मलेश्या (पापलेश्या हैं । इन अधर्मलेश्याओंका तो वहां अंशतः भी सद्भाव नहीं पाया जाता है, क्यों कि इसी उद्देशमें
"णच्चा णं से महावीरे, णो चिय पावगं सयमकासी। ____ अन्नेहिं वा न कारित्था, कीरंतंपि नाणुजणित्था" ॥ (९-८)
इस आठवीं गाथा द्वारा यही बात स्पष्ट की गई है कि-जब भगवान्ने स्वयं कभी पाप नहीं किया और न दूसरोंसे ही कराया, तथा करनेवालों की अनुमोदना भी नहीं की, इस प्रकार वे तीन करण और
આ જે કહેવાયું છે કે ભગવાન છ લેફ્સાવાળા હતા તે પણ કહેવું યુકિતસંગત નથી, કારણ કે સ્વભાવતઃ ધર્મપ્રકૃતિસંપન્ન પ્રભુને ફકત ધર્મલેશ્યા માત્રને જ સદૂભાવ હોય છે, પાપ-લેશ્યાને નહી. તેજ, પદ્મ, અને શુકલ, આ ત્રણ લેશ્યાઓ धर्मवेश्या पाय छे. ५६, नीस मने पोत से, अधर्म-सेश्या (पा५-सेश्या) છે. એ અધર્મન્લેશ્યાઓને ત્યાં લેશ માત્ર પણ સદ્ભાવ દેખવામાં આવતો નથી. કેમકે એ જ ઉદ્દેશમાં– " णच्चा णं से महावीरे, णो चिय पावगं सयमकासी।
अन्नेहिं वा न कारित्था, कीरंतंपि नाणुजाणित्था ॥” (९-८) - આ આઠમી ગાથા દ્વારા એ વાત સ્પષ્ટ કરેલ છે કે જ્યારે ભગવાને પોતે કદી પાપ કરેલ નથી, અને ન બીજાથી કરાવેલ, તથા કરવાવાળાઓને અનમેદન પણ આપ્યું નથી. આ પ્રકારે જ્યારે તેઓ તીન કરણ અને ત્રણ યોગથી પાપના
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान० अ. ९. उ. ४
'प्रमादवशेन संयमे स्खलितः' इत्यपि तेषां कथनमुन्मत्तप्रलपनम् , “छउमत्थोवि परकममाणो न पमायं सइंपि कुन्वित्था” इति यदत्र गाथायां सुस्पष्टं वचनं येषां दृष्टिपथं नारोहति ते प्रबलमोहान्धाः सम्यग्दृष्टिभिर्दयनीया इत्यलं विस्तरेण ॥१५॥ तीन योगसे पापके त्यागी रहे तो फिर उनमें पापका (पापलेश्याओंका) सम्बन्ध कल्पित करना बिलकुल मूर्खतापूर्ण है, इस लिये यह बात अवश्यर माननी चाहिये कि भगवानमें अधर्मलेझ्याके लिये किंचिन्मात्र भी स्थान घटित नहीं होता है।
तथा ' भगवान चूके ' इस प्रकार कह कर जो यह बात सिद्ध करना चाहते हैं कि ' भगवान प्रमादके वशसे संयमसे स्खलित हुए हैं। यह भी कथन एक तरह उन्मत्तका प्रलाप जैसा ही है, क्यों कि “छउमत्थो वि परकममाणो न पमायं सइंपि कुश्वित्था" मालूम होता है यह आगम वचन उनकी दृष्टिमें नहीं आया है, नहीं तो वे इस प्रकारका व्यर्थ प्रलाप नहीं करते । इसको जान बूझकर भी जो अपनी हठग्राहिता नहीं छोडे तो उनके लिये हम क्या कहें-ऐसे जीव प्रबल मोहसे ही अन्धे बने हुए हैं, जो जान-बूझकर भी वास्तविक वस्तुस्थितिसे अजान हो रहे हैं, ऐसे जीवों पर सम्यग्दृष्टि जीव केवल दयाके सिवाय और क्या अपनी ओर से प्रकट कर सकते हैं। अब इस विषयमें और अधिक कहने की जरूरत नहीं है ॥१५॥ ત્યાગી રહ્યા તે પછી તેમનામાં પાપલેશ્યાઓને સંબંધ કલ્પિત કરે તે બીલકુલ મૂર્ખતાપૂર્ણ છે. આ માટે એ વાત અવશ્ય માનવી જોઈએ કે ભગવાનમાં અધ. મલેશ્યા માટે જરાસરખુએ સ્થાન સંભવિત નથી.
" भगवान चुक्या" २ प्रानु डीन पात सिद्ध ४२॥ रछे છે કે ભગવાન પ્રમાદવશથી સંયમથી અલિત થયા છે. આ કહેવું પણ એક तरना उन्मान प्रदा५४ छ, भ“छउमत्थो वि परक्कममाणो न पमाय सइंपि कुवित्था" भासूम थाय छ मा गमवयन तनी द्रष्टीमा मायुं नथी, नहीं તે તે આ પ્રકારને વ્યર્થ પ્રલાપ ન કરત. આવી રીતે જાણ્યા પછી પણ જે પિતાની હઠાગ્રહતા ન છોડે તે તેને માટે કહેવાનું શું હોય ? એવા જીવ પ્રબળ મેહથી અંધ બનેલ છે, જે જાણીબુજીને પણ વાસ્તવિક વસ્તુસ્થિતિથી અજાણ રહે છે. એવા
ઉપર સમ્યગ્દછી જીવ કેવળ દયા સિવાય પોતાના તરફથી બીજું શું કરી શકે? હવે આ વિષયમાં અધિક કહેવાની જરૂરત નથી. (૧૫)
श्री. सायसूत्र : 3
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________
3
आचारागसूत्रे किञ्च–'सयमेव' इत्यादि। मूलम्-सयमेव अभिसमागम्म, आयतजोगमायसोहीए।
अभिनिव्वुडे अमाइल्ले, आवकहं भगवं समियासी ॥१६॥ छाया-स्वयमेवाभिसमागम्य आयतयोगमात्मशोध्या।। ___ अभिनिवृतः अमायावी यावत्कथं भगवान् समित आसीत् ।।१८॥
टीका-अमायावी-मायारहितः भगवान् स्वयमेव-आत्मनैव, अभिसमागम्य-संसारस्वरूपं विदित्वा स्वयंबुद्धः सन् तीर्थप्रवर्तनाथमुद्यतो बभूवेत्यर्थः । यद्यपि भगवान् स्वयमेव तीर्थप्रवर्तनार्थमुद्युक्त आसीत् तथापि लोकान्तिका देवा भगवदन्तिकं समागत्य परम्परागताचारमालम्ब्य भगवन्तं तीर्थप्रवर्तनाय प्रार्थयामासुः।
और भी-'सयमेव' इत्यादि । मायाचारीकी प्रवृत्तिसे सर्वथा रहित भगवान महावीरने अपने आप ही इस संसारका स्वरूप भलीभांति जान कर परित्याग किया, उन्होंने संसारकी असारताका पाठ किसी दूसरेके पाससे नहीं सीखा, क्यों कि तीर्थङ्कर स्वयंवुद्ध होते हैं । सांसारिक असारताके चित्तमें चढ़ने पर दीक्षाके भाव होते ही लोकान्तिक देवोंका शीघ्र ही आगमन होता है। ये आ कर तीर्थप्रवृत्ति करनेके लिये प्रभुसे प्रार्थना करते हैं। यद्यपि भगवान् तीर्थप्रवृत्ति करनेके लिये पहिलेसे ही तय्यार रहते हैं, फिर भी लोकान्तिक देवोंका ऐसा ही परम्परागत नियोग-आचार-है कि प्रभु जब दीक्षा लेनेके लिये उद्यत होते हैं तब ये आ कर अपने परम्परागत इस नियोग की पूर्ति करते हैं। कहा भी है
५ ५-' सयमेव । त्यादि.
માયાચારીની પ્રવૃત્તિથી સર્વથા રહિત ભગવાન મહાવીરે પોતાની જાતે આ સંસારનું સ્વરૂપ ભલીભાંતિથી જાણી પરિત્યાગ કર્યો. તેઓએ સંસારની અસારતાને પાઠ બીજા કેઈ પાસેથી શીખેલ ન હતા. કેમકે તીર્થકર સ્વયં બુદ્ધ હોય છે. સાંસારિક અસારતા ચિત્તમાં ચડતાં દીક્ષાના ભાવ થતાં જ લોકાન્તિક દેવેનું શીધ્ર આગમન થાય છે. એ આવીને પ્રભુથી તીર્થ પ્રવૃત્તિ કરવા માટે પ્રાર્થના કરે છે જે કે ભગવાન તીર્થ પ્રવૃત્તિ કરવા માટે પહેલેથી જ તૈયાર રહે છે તો પણ લેકાંતિક દેને એ પરમ્પરાગત નિયોગઆચાર-છે કે પ્રભુ જ્યારે દીક્ષા લેવા માટે ઉદ્યત હોય છે ત્યારે તે આવીને પિતાની પરમ્પરાગત આ નિગની પૂર્તિ કરે છે. કહ્યું પણ છે–
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्कन्ध. १ उपधान० अ. ९. उ. ४
-
-
-
उक्तश्च--
" आदित्यादिविबुधविसरः सारमस्यां त्रिलोक्या,मास्कन्दन्तं पदमनुपमं यच्छिवं त्वामुवाच । तीर्थ नाथाऽलघुभवभयच्छेदि तूर्ण विधत्स्वे,
त्येतद् वाक्यं त्वदधिगतये नाकिनां स्यानियोगः।।१॥” इति। तीर्थप्रवर्तनाथ कथं प्रवृत्तोऽभूदितिदर्शयितुमाह-'आत्मशोध्या' कर्मणः क्षयोपशमादुपशमात् क्षयाच्चात्मनः शोधिस्तया, आयतयोग-सुपणिधानयुक्तमनो
"आदित्यादिर्विषुधविसरः सारमस्यां त्रिलोक्या,मास्कन्दन्तं पदमनुपमं यच्छिवं त्वामुवाच । तीर्थ नाथाऽलघुभवभयच्छेदि तूर्ण विधत्स्वे,त्येतद्वाक्यं त्वदधिगतये नाकिनां स्यान्नियोगः " ॥१॥ हे भगवन् ! सारस्वत आदित्य आदि आठ प्रकारके लोकान्तिक देव, अनुपम एवं तीनों लोकमें सारभूत ऐसे शिवपद-मोक्षपदको प्राप्त करने के लिये उद्यत हुए आपके पास आ कर इस प्रकार प्रार्थना करते हैं कि -“हे नाथ ! इस संसाररूपी महाभय को नष्ट करनेवाले तीर्थकी आप शीघ्र स्थापना करें" यह उनकी प्रार्थना आपके लिये निवेदनमात्र है, क्यों कि आप तो स्वयंवुद्ध हैं। उन देवोंका यह केवल परम्परागत आचार है ॥१॥ भगवान अपने चारित्रमोहनीयरूप कर्मके क्षयोपशम, उपशम और सर्वथा
"आदित्यादिविबुधविसरः सारमस्यां त्रिलोक्या, मास्कन्दन्तं पदमनुपमं यच्छिचं त्वामुवाच । तीर्थ नाथाऽलघुभवभयच्छेदि तूर्ण विधत्स्वे,
स्येतद्वाक्यं त्वदाधिगतये नाकिनां स्यानियोगः"॥१॥ હે ભગવાન ! સારસ્વત આદિત્ય આદિ આઠ પ્રકારના લેકાંતિકદે અનુપમ અને ત્રણે લોકમાં સારભૂત એવા શિવપદ–મોક્ષપદ-ને પ્રાપ્ત કરવા માટે ઉત–તૈયાર થયેલ આપની પાસે આવીને આ પ્રકારે પ્રાર્થના કરે છે કે–“હે નાથ ! આ સંસારરૂપી મહાભયને નષ્ટ કરવાવાળા તીર્થની આપ શીધ્ર સ્થાપના કરે” આ પ્રકારની તેઓની પ્રાર્થના આપને માટે નિવેદનમાત્ર છે, કેમકે આપ તે સ્વયંબુબ્ધ છે. તે દેવેને આ કેવળ પરંપરાગત આચાર છે. (૧)
ભગવાન પિતાના ચારિત્રમેહનીયરૂપ કર્મના પશમ, ઉપશમ અને
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारानसूत्रे बाकाययोगं विधाय, अभिनिर्वृतः कषायानलप्रशमेन शीतीभूतः, अत एव यावत्कथंयावजीवं समिता समितिपश्चकसमन्वितः, तथा गुप्तित्रयसमन्वितश्वासीत् ॥१६॥
उपसंहरन्नाह-एस विही ' इत्यादि। मलम्-एस विही अणुक्कतो, माहणेण मईमया ।
बहसो अपडिन्नेणं, भगवया एवं रयिंति-त्तिबमि ॥१७॥ छाया-एष विधिरनुक्रान्तः, माहनेन मतिमता।
बहुशोऽप्रतिज्ञेन, भगवता एवं रीयन्ते-इति ब्रवीमि ॥१६॥ टीका--अस्य व्याख्या प्रथमोद्देशकेऽभिहिता तत एवाधिगन्तव्या। ' इति ब्रवीमि' अस्य व्याख्याऽपि पूर्व गता ॥ १७ ॥
॥ नवमाध्ययनस्य चतुर्थ उद्देशः समाप्तः ॥९-४।।
क्षयसे आत्माकी शुद्धि कर चारित्र अंगीकार कर मन, वचन और कायकी प्रवृत्तिको सुप्रणिधानयुक्त करते हुए कषायरूपी अग्निके प्रशमसे अत्यंत शीतल हुए और जीवनपर्यन्त पांच समिति एवं तीन गुप्तिसे युक्त शोभित हुए ॥१६॥
अब सूत्रकार उपसंहार करते हुए कहते हैं-' एस विही' इत्यादि ।
इस सूत्रकी व्याख्या प्रथम उद्देशमें की जा चुकी, है अतः वहींसे जान लेनी चाहिये ॥१७॥
॥नववें अध्ययनका चौथा उद्देश सम्पूर्ण ॥९-४॥
HALA
સર્વથા ક્ષયથી આત્માની શુદ્ધિ કરી ચારિત્ર અંગીકાર કરી, દીક્ષા ધારણ કરી મન, વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિને સુપ્રણિધાનયુક્ત કરતાં કરતાં કષાયરૂપી અગ્નિના પ્રશમથી અત્યંત શીતળ બન્યા અને જીવનપર્યન્ત પાંચ સમિતિ અને ३] शुस्तिथी युक्त मत यया. (१६)
डवे सूत्र४२ ५ २ ४२di ४९ छ--' एस विही' त्याहि.
આ સૂત્રની વ્યાખ્યા પ્રથમ ઉદ્દેશમાં કહેવાઈ ગયેલ છે, એટલે ત્યાંથી સમજી देवी ने. (१७)
નવમા અધ્યયનનો ચેાથો ઉદ્દેશ સમાપ્ત છે ૯-૪ છે
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपसंहारः, शास्त्रप्रशस्तिश्च
-
-
अध्ययनविषयोपसंहारः-- श्रीवर्धमानस्य विभोर्विहारं, शय्यासनं घोरपरीषहांश्च। विलक्षणाभिग्रहलब्धभुक्ति, प्रोचे नवाङ्काध्ययने सुधर्मा ॥१॥ माघशुक्लत्रयोदश्यां, गुरौ पुष्ये च वैक्रमे। द्वयधिकद्विसहस्रेऽब्दे, टीकेयं पूर्णतामगात् ॥ २ ॥ ॥ इत्याचाराङ्गसूत्रस्याचारचिन्तामणिटीकायामुपधानाख्यं
___ नवममध्ययनं सम्पूर्णम् ॥ ९ ॥ अध्ययनके विषयोंका उपसंहार
इस अन्तिम श्लोकद्वारा टीकाकारने इस नवमें अध्ययनके चार उद्देशोंमें वर्णित विषयका उपसंहार रूपसे कथन किया है, वे बतलाते हैं कि श्रीसुधर्मास्वामीने प्रथम उद्देशमें भगवान् के विहार का, द्वितीय उद्देशमें उनके शयन और आसनका, तृतीय उद्देशमें घोर परीषह और उपसर्गोंके सहनेका और चतुर्थ उद्देशमें नाना प्रकारके कठिन अभिग्रहोंसे प्राप्त आहारका वर्णन किया है ॥१॥
विक्रम संवत् २००२ माघशुक्ल १३ बृहस्पतिवार पुष्य नक्षत्रमें यह टीका पूर्ण हुई है ॥ २॥ यह आचारागसूत्रके उपधानश्रुत नामके नववें अध्ययनकी आचारचिन्तामणि-टीकाका हिन्दीभाषानुवाद सम्पूर्ण ॥९॥
मध्ययनन विषयोन उपा :આ અંતિમ શ્લેકદ્વારા ટકીકારે આ નવમા અધ્યયનના ચોથા ઉદ્દેશમાં વર્ણવવામાં આવેલા વિષયના ઉપસંહાર રૂપે કથન કરેલ છે. તેઓ બતાવે છે કે શ્રી સુધર્માસ્વામીએ પહેલા ઉદ્દેશમાં ભગવાનના વિહાર બાબત, બીજા ઉદ્દેશમાં એમના શયન અને આસન બાબત, ત્રીજા ઉદ્દેશમાં ઘેર પરિષહ અને ઉપસર્ગો સહેવા બાબત, અને ચોથા ઉદ્દેશમાં ઘણા પ્રકારના કઠણ અભિગ્રહોથી મળેલ माहानु पर्गन ४२ छ. (१)
વિક્રમ સંવત ૨૦૦૨ મહાસુદિ ૧૩ ગુરૂવાર પુષ્ય નક્ષત્રમાં આ ટીકા पूर्ण छ. (२) આ આચારાંગસૂત્રના ઉપધાનશ્રત નામના નવમા અધ્યયનની આચાર
ચિંતામણિ-ટીકાને ગુજરાતી અનુવાદ સંપૂર્ણ ૯ છે
७७
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१८
आचारागसूत्रे
-
शास्त्रप्रशस्तिःतस्मै श्री-बर्द्धमानाय, केवलालोकशालिने।
दयालवे सदा भूयाद्, घासीलालकृता नतिः ॥१॥ उद्यद्धीरजरामरस्य महतः पूज्यस्य गच्छाश्रितः,
शान्तो दान्त उदारचित्तकमलः शब्दागमन्यायवित् ॥ नम्रो जीवदयाकरो मुनिवरो गच्छाधिपो भासुरः,
__ श्रीमानस्ति गुलाबचन्द्र-विबुधः पट्टानुपट्टाश्चितः ॥ २॥ शान्तो दान्त उदश्चितामलयशश्चन्द्रो महान् पण्डितः,
सेवासद्विनौवंशीकृतजगद्विधागुणैर्मण्डितः ॥ धर्माचारनिदेशपूतधरणिभव्यैकचिन्तामणि,
लौकानन्दकरो विभाति धनजी-स्वामी सदा सन्मुनिः ॥३॥ गणेऽस्मिन् प्रमुख्यः सुधीवृन्दवन्यो,__भ्रमन् देशदेशान्तरं पावयन् यः ॥ भविस्थापितस्वीयधर्मप्रबोधो,
मुनि नचन्द्रः कवीन्द्रः सुबोधः ॥ ४ ॥ अत्रत्यः प्रियधर्मको दृढतरं धर्म दधानस्तथा,
श्रीसङ्खोऽतितरामुदारचरितो बन्धादिबोधे क्षमः॥ पुण्यापुण्यनिरूपणेऽपि निपुणो जीवानुकम्पापरो,
जीवाजीवमुखं च तत्त्वमभितो विद्वान् सदा राजते ॥५॥ चारित्र-श्रुतयुग्मकेन सुषमा जैनानुशास्तेर्यथा,
सङ्घाभ्यां जिनशासनस्य च तथा सा लिम्बडीपत्तने ॥ एवं स्थानकवासिसङ्घ उभयोऽन्योऽन्यानुरागोन्नतो,
जानन्नास्रव-संवरादिकमयं रत्नत्रये तत्परः ॥ ६॥ यालोऽपि धर्मी स्थविरोऽपि धर्मी,
समागतः प्राघुणकोऽपि धर्मी । पायोऽत्र सङ्घ सकलोऽपि धर्मी,
धन्या जनन्यो जनयन्ति ताश्च ॥७॥ श्रीमान् यादवी-स्वामी, सेवाभावी विनीतिमान् ।
श्री. सायासंग सूत्र : 3
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१२
शास्त्रप्रशस्तिः मुनिव्रतधरो धीमान् , साम्प्रतं राजतेतराम् ॥ ८॥ जिनागमज्ञः प्रियमजुभाषी,
विहाय दोषान् गुणतो विलासी ॥ तपःक्रियाज्ञाननिरस्ततन्द्रः,
सदा मुनिश्चञ्चति रूपचन्द्रः ॥९॥ श्रीमान् केशवलालजीमुनिवरः स्वामी सतां सेवकः,
शीलं विश्ववशीकरं च विनयं संधारयन् यत्नतः॥ धर्मादेशरतो दयाद्रुतमनाश्चारित्ररक्षापरो,
धीरं वीरवरं सदा परिचरन् शान्तोऽधुना राजते ॥१०॥ शान्तिमान् मृलजीस्वामी, भद्रभावसमन्वितः, दान्तो दयापयाराशिः, स्थानवासी विराजते ॥११॥ मुनिः श्रीनागजीस्वामी, व्याख्यानामृततोषकः। शान्तो मृदुस्वभावश्च, दयालुः शोभते भुवि ॥ १२ ॥ नवलचन्द्रमुनिविनयान्वितो,
मृदुलचित्त उदारमतिः सदा ॥ सकलसाधुनिषेवणतत्परो,
विशदबोधकलार्जन उद्यतः ॥१३॥ विनीतः मुशान्तो दयाराजितान्तः,
सदा सत्पथे विद्यमानोऽतिदान्तः ॥ तपःसंयमाचारनिष्ठाविशालः, .
सुधीवृन्दसेवी मुनिश्चुन्निलालः ॥१४॥ मृदुस्वभावो विनयी गुणज्ञः
सदा सदाचारलसत्समज्ञः ॥ निरन्तरध्यानलसज्जिनेन्द्रः
मुशोभते धीविभवो महेन्द्रः॥१५॥ इति ॥ ॥ इतिश्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-शाहूछत्रपति-कोल्हापुरराजमदत्त-" जैनशास्त्राचार्य "-पदभूषितकोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकरपूज्य-श्रीघासीलाल-तिविरचितायाम् आचाराङ्गसूत्रस्याऽचारचिन्तामणिटीकायां प्रथमः श्रुतस्कन्धः
सम्पूर्णः॥१॥
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી– વમાન-શ્રમણસંઘના આચાર્યશ્રી
પૂજ્ય આત્મારામજી મહારાજશ્રીએ
આપેલ
સમ્મતિપત્ર
ઉપરાંત
પૂજ્ય શ્રી વાસીલાલજી મહારાજ રચિત
બીજા સૂત્રોની ટીકા માટે તેઓશ્રીના મત
તેમજ
અન્ય મહાત્માઓ, મહાસતીજીએ, અદ્યતન-પદ્ધતિવાળા કેલેજના પ્રોફેસરો
તેમજ
શાસ્ત્ર શ્રાવકેના અભિપ્રાય ઠે. ગ્રીન લેજ પાસે
ગરેડીયા કુવારેડ કે શ્રી અખિલ ભારત છે. સ્થા. જૈન. રાજકેટ : સૌરાષ્ટ્ર )
શાસ્ત્રોદાર સમિતિ
-
-
--
-
-
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनागमवेत्ता जैनधर्मदिवाकर उपाध्याय श्री १००८ श्री आत्मारामजी महाराज तथा न्याय व्याकरणके ज्ञाता परम पण्डित मुनिश्री १००७ श्रीहेमचन्द्रजी महाराज, इन दोनों महात्माओंका दिया हुआ श्री उपासकदशाङ्ग सूत्रका प्रमाण पत्र निम्न प्रकार है
सम्मइवत्तं सिरि-वीरनिव्वाण-संघच्छर २४५८ आसोई
(पुण्णमासी) १५ सुक्कवारो लुहियाणाओ। मए मुणिहेमचंदेण य पंडियरयणमुणिसिरि-घासीलाल विणिम्मिया सिरिउवासगसुत्तस्स अगारधम्मसंजीवणीनामिया वित्ती पंडियमूलचन्दवासाओ अज्जोवंत सुया, समीईणं, इयं वित्ती जहाणामं तहा गुणेवि धारेइ, सच्चं अगाराणं तु इमा जोवण ( संजमजीवण ) दाई एव अस्थि । वित्तिकत्तुणा मूलसुत्तस्स भावो उज्जुसेलीओ फुडीकओ, अहय उवासयस्स सामण्णविसेसधम्मो, णयसियवायवाओ, कम्मपुरिसट्ठवाओ, समणोवासयस धम्मदढया य, इच्चाइविसया अस्सि फुडरीइओ वणिया, जेण कनणो पडिहाए सुठुप्पयारेण परिचओ होइ, तह इइहासदिडिओवि सिरिसमणस्स भगवओ महावीरस्स समए वट्टमाण-भरहवासस्स य कत्तुणा विसयप्पयारेण चित्तं चित्तियं, पुणो सक्कयपाढीणं, वट्टमाणकाले हिन्दीणामियाए भासाए भासीणं य परमोश्यारो कडो, इमेण कत्तुणो अरिहत्ता दीसइ, कत्तुणो एयं कज्ज परमप्पसंसणिज्जमत्थि । पत्तेयजणस्स मज्झत्थभावाओ अस्स मुत्तस्स अवलोयणमईव लाहप्ययं, अवि उ सावयस्स तु (उ) इमं सत्थं सव्वस्समेव अत्थि, अओ कत्तुणो अणेगकोडीसो धनवाओ अस्थि, जेहिं अच्चंतपरिस्समेण जइणजणतोवरि असीमोवयारो कडो, अह य सावयस्स बारस नियमा उ पत्तेयजणस्स पढणिज्जा अत्थि, जेसिं पहावओ वा गहणाओ आया निव्वाणाहिगारी भवइ, तहा भवियव्ययावाओ पुरिसकारपरकमवाओ य अवस्समेव दंसणिज्जो, किंबहुणा इमीए वित्तीए पत्तेयविसयस्स फुडसद्देहि वण्णणं कयं, जइ अन्नोवि एवं अम्हाणं पसुत्तप्पाए समाजे बिज्ज भवेज्जा तया नाणस्स चरित्तस्स तहा संघस्स य खिप्पं उदयो भविस्सइ, एवं हं मन्ने।
भवईओउवज्झाय--जइणमुणि-आयाराम,-पंचनईओ,
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतिपत्र ( भाषान्तर)
श्री वीरनिर्वाण सं० २४५८ आसोज
शुक्ला (पूर्णिमा ) १५ शुक्रवार लुधियाना मैंने और पंडितमुनि हेमचन्दजीने पंडितरत्नमुनिश्री घासीलालजीकी रची हुई उपासकदशांग सूत्रकी गृहस्थधर्मसंजीवनी नामक टीका पंडित मूलचन्द्रजी व्याससे आद्योपान्त सुनी है । यह वृत्ति यथानाम तथागुणवाली-अच्छी बनी-है। सच यह गृहस्थोंके तो जीवनदात्रीसंयमरूप जीवनको देनेवाली-ही है। टीकाकारने मूलसूत्र के भावको सरल रीतिसे वर्णन किया है, तथा श्रावकका सामान्य धर्म क्या है ? और विशेष धर्म क्या है ? इसका खुलासा इस टीकामें अच्छे ढंगसे बतलाया है। स्यावादका स्वरूप कर्म-पुरुषार्थ-वाद और श्रावकको धर्मके अन्दर दृढ़ता किस प्रकार रखना, इत्यादि विषयोंका निरूपण इसमें भलीभांति किया है । इससे टीकाकारकी प्रतिभा खूब झलकती है। ऐतिहासिक दृष्टिसे श्रमण भगवान् महावीरके समय जैनधर्म किस जाहोजहाली पर था ? और वर्तमान समय जैनधर्म किस स्थितिमें पहुंचा ? इस विषयका तो ठीक चित्र ही चित्रित कर दिया है। फिर संस्कृत जाननेवालोंको तथा हिन्दीभाषाके जाननेवालोंको भी पुरा लाभ होगा, क्योंकि टीका संस्कृत है उसकी सरल हिन्दी कर दी गई है । इसके पढनेसे कर्ताकी योग्यताका पता लगता है कि वृत्तिकारने समझानेका कैसा अच्छा प्रयत्न किया है। टीकाकारका यह कार्य परम प्रशंसनीय है। इस सूत्रको मध्यस्थ भावसे पढने वालोंको परम लाभकी प्राप्ति होगी। क्या कहें श्रावकों (गृहस्थों ) का तो यह सूत्र सर्वस्व ही है, अतः टीकाकारको कोटिशः धन्यवाद दिया जाता है, जिन्होंने अत्यन्त परिश्रमसे जैनजनताके ऊपर असीम उपकार किया है । इसमें श्रावकके बारह नियम प्रत्येक पुरुषके पढने योग्य हैं, जिनके प्रभाबसे अथवा यथायोग्य ग्रहण करनेसे आत्मा मोक्षका अधिकारी होता है, तथा भवितव्यतावाद और पुरुषकार
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________
पराक्रमवाद हरएकको अवश्य देखना चाहिये। कहां तक कहें इस टीकामें प्रत्येक विषय सम्यक् प्रकारसे बताये गये हैं। हमारी सुप्तप्राय (सोई हुईसी) समाजमें अगर आप जैसे योग्य विद्वान् फिर भी कोई होंगे तो ज्ञानचारित्र तथा श्रीसंघका शीघ्र उद्य होगा, ऐसा मैं मानता हुँ
आपका उपाध्याय जैनमुनि आत्माराम पंजाबी.
इसी प्रकार लाहोरमें विराजते हुए पण्डितवर्य विद्वान् मुनिश्री १००८ श्री भागचन्दजी महाराज तथा पं० मुनिश्री त्रिलोकचन्दजी
महाराजके दिये हुए, श्री उपासकदशाङ्ग सूत्रके
प्रमाणपत्रका हिन्दी सारांश निम्न प्रकार हैश्री श्री स्वामी घासीलालजी महाराज कृत श्री उपासकदशाङ्ग सूत्रकी संस्कृत टीका व भाषाका अवलोकन किया, यह टीका अतिरमणीय व मनोरञ्जक है, इसे अपने बड़े परिश्रम व पुरुषार्थसे तय्यार किया है सो आप धन्यवादके पात्र हैं। आप जैसे व्यक्तियोंकी समाजमें पूर्ण आवश्यकता है। आपकी इस लेखनीसे समाजके विद्वान् साधुवर्ग पढ कर पूर्ण लाभ उठावेंगे, टीकाके पढनेसे हमको अत्यानन्द हुवा, और मनमें ऐसे विचार उत्पन्न हुए कि हमारी समाजमें भी ऐसे २ सुयोग्य रत्न उत्पन्न होने लगे-यह एक हमारे लिये बडे गौरवकी बात है।
वि. सं. १९८९ मा. आश्विन कृष्णा १३ वार भौम लाहोर.
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्र की 'अनगारधर्माऽमृतवर्षिणी' टीका पर जैनदिवाकर साहित्यरत्न जैनागमरत्नाकर परमपूज्य श्रद्धेय जैनाचार्य श्री आत्मारामजी महाराजका सम्मतिपत्र
लुधियाना, ता. ४-८-५१ मैंने आचार्यश्री घासीलालजी म. द्वारा निर्मित 'अनगार-धर्माऽमृत-वर्षिणी' टीका वाले श्री ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रका मुनिश्री रत्नचन्द्रजीसे आद्योपान्त श्रवण किया।
यह निःसन्देह कहना पड़ता है कि यह टीका आचार्यश्री घासीलालजी म. ने बडे परिश्रम से लिखी है। इसमें प्रत्येक शब्दका प्रामाणिक अर्थ
और कठिन स्थलों पर सार-पूर्ण विवेचन आदि कई एक विशेषतायें हैं। मूल स्थलोंको सरल बनानेमें काफी प्रयत्न किया गया है, इससे साधारण तथा असाधारण सभी संस्कृतज्ञ पाठकोंको लाभ होगा ऐसा मेरा विचार है। ___ मैं स्वाध्यायप्रेमी सज्जनों से यह आशा करूंगा कि वे वृत्तिकारके परिश्रम को सफल बना कर शास्त्रमें दी गई अनमोल शिक्षाओं से अपने जीवनको शिक्षित करते हुए परमसाध्य मोक्षको प्राप्त करेंगे।
श्रीमानजी जयवीर ___ आपकी सेवामें पोष्ट द्वारा पुस्तक भेज रहे हैं और इस पर आचार्यश्रीजी की जो सम्मति है वह इस पत्रके साथ भेज रहे हैं पहुंचने पर समाचार देवें ।
श्री आचार्यश्री आत्मारामजी म. ठाने ६ सुखशान्तिसे बिराजते हैं। पूज्य श्री घासीलालजी म. सा. ठाने ४ को हमारी ओरसे वन्दना अर्जकर सुखशाता पूछे।
पूज्य श्री घासीलालजी म. जी का लिखा हुआ (विपाकसूत्र ) महाराजश्रीजी देखना चाहते हैं इसलिये १ कापी आप भेजनेकी कृपा करें; फिर आपको वापिस भेज देवेंगे । आपके पास नहीं हो तो जहांसे मिले वहांसे १ कापी जरूर भिजवाने का कष्ट करें, उत्तर जल्द देनेकी कृपा करें । योग्य सेवा लिखते रहें। लुधियाना ता. ४-८-५१
निवेदक प्यारेलाल जैन
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनागमवारिधि - जैनधर्मदिवाकर- उपाध्याय - पण्डित - मुनि श्रीआत्मारामजी महाराज ( पंजाब ) का आचाराङ्गसूत्र की आचार चिन्तामणि टीका पर सम्मतिपत्र
मैंने पूज्य आचार्यवर्य श्री घासीलालजी ( महाराज ) की बनाई हुई श्रीमद् आचाराङ्गसूत्र के प्रथम अध्ययन की आचारचिन्तामणि टीका सम्पूर्ण उपयोगपूर्वक सुनी।
८
यह टीका - न्याय सिद्धान्त से युक्त, व्याकरण के नियम से निबद्ध है। तथा इसमें प्रसङ्ग २ पर क्रमसे अन्य सिद्धान्त का संग्रह भी उचित रूप से मालूम होता है ।
टीकाकारने अन्य सभी विषय सम्यक् प्रकार से स्पष्ट किये हैं, तथा प्रौढ विषयोंका विशेषरूप से संस्कृत भाषा में स्पष्टतापूर्वक प्रतिपादन अधिक मनोरंजक है, एतदर्थ आचार्य महोदय धन्यवादके पात्र हैं ।
मैं आशा करता हूं कि - जिज्ञासु महोदय इसका भलीभांति पठन - द्वारा जैनागम सिद्धान्तरूप अमृत पी-पी कर मन को हर्षित करेंगे, और इसके मनन से दक्ष जन चार अनुयोगों का स्वरूपज्ञान पावेंगे । तथा आचार्यवर्य इसी प्रकार दूसरे भी जैनागमोंके विशद विवेचन द्वारा श्वेताम्बर - स्थानकवासी समाज पर महान उपकार कर यशस्वी बनेंगे।
वि. सं. २००२ मृगसर सुदि १
}
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
*
जैनमुनि - उपाध्याय आत्माराम लुधियाना (पंजाब) शुभमस्तु ॥
बीकानेरवाळा समाजभूषण शास्त्रज्ञ भेरुदानजी शेठियानो अभिप्राय
*
आप जो शास्त्रका कार्य कर रहे हैं यह बडा उपकारका कार्य है।
इससे जैन जनताको काफी लाभ पहुंचेगा । ( ता. २८-३-५६ना पत्रमाथी )
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ श्रीः॥ जैनागमवारिधि-जैनधर्मदिवाकर-जैनाचार्य-पूज्य-श्री आत्मारामजीमहाराजानां पञ्चनद-(पंजाब) स्थानामनुत्तरोपपातिकसूत्राणा____मर्थबोधिनीनामकटीकायामिदम्
सम्मतिपत्रम् आचार्यवर्यैः श्री घासीलालमुनिभिः सङ्कलिता अनुत्तरोपपातिकसूत्राणामर्थबोधिनीनाम्नी संस्कृतत्तिरुपयोगपूर्वकं सकलाऽपि स्वशिष्यमुखेनाऽश्रावि मया, इयं हि वृत्तिर्मुनिवरस्य वैदुष्यं प्रकटयति । श्रीमद्भिर्मुनिभिः सूत्राणामर्थान् स्पष्टयितुं यः प्रयत्नो व्यधायि तदर्थमनेकशो धन्यवादानहन्ति ते । यथा चेयं वृत्तिः सरला सुबोधिनी च तथा सारवत्यपि । अस्याः स्वाध्यायेन निर्वाणपदमभीप्सुभिनिर्वाणपदमनुसरद्भिर्ज्ञान-दर्शन-चारित्रेषु प्रयतमानैर्मुनिभिः श्रावकैश्च ज्ञानदर्शन-चारित्राणि सम्यक् सम्प्राप्याऽन्येऽप्यात्मानस्तत्र प्रवर्तयिष्यन्ते । ___ आशासे श्रीमदाशुकविर्मुनिवरो गीर्वाणवाणीजुषां विदुषां मनस्तोषाय जैनागमसूत्राणां सारावबोधाय च अन्येषामपि जैनागमानामित्थं सरलाः सुस्पष्टाश्च वृत्तीविधाय तांस्तान् सूत्रग्रन्थान् देवगिरा सुस्पष्टयिष्यति ।
अन्ते च "मुनिवरस्य परिश्रमं सफलयितुं सरलां सुबोधिनी चेमां मूत्रवृत्ति स्वाध्यायेन सनाथयिष्यन्त्यवश्यं मुयोग्या हंसनिभाः पाठकाः।" इत्याशास्ते-- विक्रमाब्द २००२ ) श्रावणकृष्णा प्रतिपदा
उपाध्याय आत्मारामो जैनमुनिः लुधियाना
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________
(श्री दशवैकालिकसूत्रका सम्मतिपत्र) ॥श्री वीरगौतमाय नमः॥
सम्मतिपत्रम् । मए पंडियमुणि-हेमचंदेण य पंडिय-मूलचन्दवासवारा पत्ता पंडिय-रयण-मुणि-घासीलालेण विरइया सकय-हिंदी-भाषाहिं जुत्ता सिरि-दसवेयालिय-नामसुत्तस्स आयारमणिमंजूसा वित्ती अवलोइया, इमा मणोहरा अस्थि, एत्थ सदाणं अइसयजुत्तो अत्थो वणिओ, विउजणाणं पाययजणाण य परमोचयारिया इमा वित्ती दीसइ। आयारविसए वित्तीकत्तारेण अइसयपुव्वं उल्लेहो कडो, तहा अहिंसाए सरुवं जे जहा-तहा न जाणंति तेसिं इमाए वित्तीए परमलाहो भविस्सइ, कत्तुणा पत्तेयविसयाणं फुडस्वेण वण्णणं कडं, तहा मुणिणो अरहत्ता इमाए वित्तीए अवलोयणाओ अइसय जुत्ता सिज्झइ । सक्कयछाया सुत्तपयाणं पयच्छेओ य सुयोहदायगो अस्थि, पत्तेयजिण्णासुणो इमा वित्ती दहव्वा । अम्हाणं समाजे एरिसविज्ज-मुणिरयणाणं सब्भावो समाजस्स अहोभग्गं अस्थि, किं ? उत्तविजमुणिरयणाणं कारणाओ जो अम्हाणं समाजो सुत्तप्पाओ, अम्हकेरं साहिच्चं च लुत्तप्पायं अस्थि तेसिं पुणोषि उदओ भविस्सइ जस्स कारणाओ भवियप्पा मोक्खस्स जोग्गो भवित्ता पुणो निव्वाणं पाविहिइ अओहं आयारमणिमंजूसाए कत्तुणो पुणो पुणो धनवायं देमि-॥ वि. सं. १९९० फाल्गुन- । शुक्लत्रयोदशी मङ्गले उवज्जाय-जइण-मुणी, आयारामो
(पचनईओ) ऐसे ही :
मध्यभारत सैलाना-निवासी श्रीमान् रतनलालजी डोसी श्रमणोपासक जैन लिखते हैं कि
श्रीमान् की की हुई टीकावाला उपासकदशांग सेवक के दृष्टि गत हुया, सेवक अभी उसका मनन कर रहा है यह ग्रन्थ सर्वाङ्गसुन्दर एवम् उच्च कोटि का उपकारक है।
(अलवरस्टेट
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________
निरयावलिकासूत्रका सम्मतिपत्र आगमवारिधि-सर्वतन्त्रस्वतंत्र-जैनाचार्य पूज्यश्री आत्मारामजी महाराजकी तरफका आया हुवा सम्मतिपत्र
लुधियाना ता. ११ नवम्बर ४८ श्रीयुत् गुलाबचन्दजी पानाचंदजी ! सादर जयजिनेन्द्र ॥
पत्र आपका मिला, निरयावलिका विषय पूज्यश्रीका स्वास्थ्य ठीक न होनेसे उनके शिष्य पं. श्री हेमचन्द्रजी महाराजने सम्मतिपत्र लिख दिया है आपको भेज रहे हैं । कृपया एक कोपी निरयावलिका की और भेज दीजिये और कोई योग्य सेवा कार्य लिखते रहें। !
भवदीय.
गुजरमल-बलवंतराय जैन ॥सम्मति ॥ (लेखक जैनमुनि पंडित श्री हेमचंद्रजी महाराज ) सुन्दरबोधिनीटीकया समलङ्कतं हिन्दी-गुर्जर भाषानुवादसहितं च श्रीनिरयावलिकासूत्रं मेधाविनामल्पमेधसां चोपकारकं भविष्यतीति सुदृढं मेऽभिमतम् , संस्कृतटीकेयं सरला सुबोधा सुललिता चात एव अन्वर्थनाम्नी चाप्यस्ति । सुविशदत्वात् सुगमत्वात् प्रत्येकदुर्बोधपदव्याख्यायतत्वाच टीकैषा संस्कृतसाधारणज्ञानवतामप्युपयोगिनी भाविनीत्यभिप्रेमि । हिन्दी-गुर्जरभाषानुवादावपि एतद्भाषाविज्ञानां महीयसे लाभाय भवेतामिति सम्यक संभावयामि।
जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराजानां परिश्रमोऽयं प्रशंसनीयो धन्यवादाहींश्च ते मुनिसत्तमाः । एवमेव श्रीसमीरमल्लजी-श्री-कन्हैलालजी-मुनिवरेण्ययोनियोजनकार्यमपि श्लाघ्यं, तावपि च मुनिवरौ धन्यवादाही स्तः।।
सुन्दरप्रस्तावनाविषयानुक्रमादिना समलते सूत्ररत्नेऽस्मिन् यदि शब्दकोषोऽपि दत्तः स्यात्तर्हि वरतरं स्यात् । यतोऽस्यावश्कतां सर्वेऽप्यन्वेषकविद्वांसोऽनुभवन्ति ।
पाठकाः सूत्रस्याध्ययनाध्यापनेन लेखकनियोजकमहोदयानां परिश्रमं सफलयिष्यन्तीत्याशास्महे । इति ।
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री उपासकदशाङ्ग मूत्र परत्वे जैन समाजना अग्रगण्य जैनधर्मम्रपण महान् विद्वान् संतोए तेमज विद्वान् श्रावकोए सम्मतिओ समी
छे तेमना नामो नीचे प्रमाणे छ(१) लुधियाना-संवत् १९८९, आश्विन पूर्णिमा का पत्र, श्रुतज्ञान के
भंडार आगमरत्नाकर जैनधर्मदिवाकर श्री १०००८ श्री उपाध्याय श्री आत्मारामजी महाराज, तथा न्यायव्याकरणवेत्ता श्री १०००७ तच्छिष्य
श्री मुनि हेमचन्द्रजी महाराज. (२) लाहौर-वि० सं० १९८९ आश्विन वदि १३ का पत्र, पण्डितरत्न श्री
१००८ श्री भागचंदजी महाराज तथा तच्छिष्य पण्डितरत्न श्री १००७
श्री त्रिलोकचंदजी महाराज. (३) खिचन-से ता. ९-११-३६ का पत्र, क्रियापात्र स्थविर श्री १००८
श्री भारतरत्न श्री समरथमलजी महाराज. (४) वालाचोर-ता. १४-११-३६ का पत्र, परम प्रसिद्ध भारतरत्न श्री
१००८ श्री शतावधानी श्री रत्नचंदजी महाराज. (५) बम्बई-ता. १६-११-३६ का पत्र, प्रसिद्ध कवीन्द्र श्री १००८ श्री
कवि नानचंद्रजी महाराज. (६) आगरा-ता. १८-१२-३६, जगत् वल्लभ श्री १००८ जैनदिवाकर
श्री चौथमलजी महाराज, गुणवन्त गणीजी श्री १००७ श्री साहित्यप्रेमी
श्री प्यारचन्दजी महाराज. (७) हैद्राबाद-(दक्षिण) ता. २५-११-३६ का पत्र, स्थिवरपदभूषित
भाग्यवान पुरुष श्री ताराचंदजी महाराज, तथा प्रसिद्धवक्ता श्री १००७ _श्री सोभागमलजी महाराज. (८) जयपुर-ता. २७-११-३६ का पत्र, संप्रदाय के गौरववर्धक शांत
स्वभावी श्री १००८ श्री पूज्य श्री खूबचन्दजी महाराज. (९) अम्बाला-ता. २९-११-३६ का पत्र, परमप्रतापी पंजाबकेशरी श्री
१००८ श्री. पूज्य श्री काशीरामजी महाराज.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३
(१०) सेलाना - ता. २९-११-३६ का पत्र, शास्त्रोंके ज्ञाता श्रीमान् रतनलालजी डेसी.
(११) खीचन - ता. ९-११ - ३६ का पत्र, पंडितरत्न न्यायतीर्थ सुश्रावक श्रीयुत माधवलालजी.
सादर जय जिनेन्द्र
आपका भेजा हुया उपासकदशांग सूत्र तथा पत्र मिला यहां विराजित प्रवर्तक वयोवृद्ध श्री १००८ श्री ताराचंदजी महाराज पण्डित श्री किशनलालजी महाराज आदि ठाणा १४ सुख शांति में विराजमान हैं आपके वहां विराजित जैनशास्त्राचार्य पूज्यपाद श्री १००८ श्री घासीलालजी महाराज आदि ठाणा नव से हमारी वन्दना अर्ज कर सुख शांति पूछे, आपने उपासकदशांग सूत्र के विषय में यहां त्रिराजित मुनिवरों की सम्मति मंगाई उसके विषय में वक्ता श्री सोभागमलजी महाराजने फरमाया है कि वर्तमान में स्थानकवासी समाजमें अनेकानेक विद्वान् मुनि महाराज मौजूद हैं मगर जैनशास्त्र की वृत्ति रचने का साहस जैसा घासीलालजी महाराजने किया है वैसा अन्यने किया हो ऐसा नजर नहीं आता। दूसरा यह शास्त्र अत्यन्त उपयोगी तो यों है ही संस्कृत प्राकृत हिंदी और गुजराती भाषा होने से चारों भाषा वाले एक ही पुस्तक से लाभ उठा सकते हैं । जैन समाज में ऐसे विद्वानों का गौरव बढे यही शुभ कामना है । आशा है कि स्थानकवासी संघ विद्वानों की कदर करना सीखेगा ।
योग्य लिखें शेष शुभ
भवदीय
जमनालाल रामलाल कीमती
आगरा से
श्री जैनदिवाकर प्रसिद्ध वक्ता जगद्वल्लभ मुनि श्री चोथमलजी महाराज व पंडितरत्न सुव्याख्यानी गणीजी श्री प्यारचन्द जी महाराज ने इस पुस्तक को अतीव पसन्द की है ।
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमान न्यायतीर्थ पण्डित
माधवलालजी खीचनसे लिखते हैं किउन पंडितरत्न महाभाग्यवंत पुरुषों के सामने उनकी अगाधतत्वगवेषणा के विषय में मैं नगण्य क्या सम्मति दे सकता हूं।
परन्तु
मेरे दो मित्रों ने जिन्होंने इसको कुछ पढा है बहुत सराहना की है, वास्तव में ऐसे उत्तम व सबके समझने योग्य ग्रन्थों की बहुत आवश्यकता है और इस समाज का तो ऐसे ग्रन्थ ही गौरव बढा सकते हैं । ये दोनों ग्रन्थ वास्तव में अनुपम हैं। ऐसे ग्रन्थरत्नों के सुप्रकाशसे यह समाज अमावास्या के घोर अन्धकारमें दीपावली का अनुभव करती हुई महावीर के अमूल्य वचनों का पान करती हुई अपनी उन्नति में अग्रसर होती रहेगी।
ता. २९-११-३६
अम्बाला (पंजाब) पत्र आपका मिला श्री श्री १००८: पंजाबकेसरी पूज्य श्री काशीरामजी महाराज की सेवा में पढ़ कर सुना दिया। आपकी भेजी हुई उपासदशाङ्गसूत्र तथा गृहिधर्मकल्पतरु की एक २ प्रति भी प्राप्त हुई । दोनों पुस्तके अति उपयोगी तथा अत्यधिक परिश्रम से लिखी हुई हैं। ऐसे ग्रन्थरत्नों के प्रकाशित करवाने की बड़ी आवश्यकता है। इन पुस्तकों से जैन तथा अजैन सबका उपकार हो सकता है। आपका यह पुरुषार्थ सराहनीय है।
आपका शशिभूषण शास्त्री अध्यापक जैन हाईस्कूल
अम्बाला शहर
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५
शान्तस्वभावी वैराग्यमूर्ति तत्ववारिधि, धैर्यवान श्री जैनाचार्य पूज्यवर श्री श्री १००८ श्री खूबचंदजी महाराज साहेबने सूत्र श्री उपासकदशाङ्गजी को देखा । आपने फरमाया कि पण्डित मुनि घासीलालजी महाराज ने उपासकदशाङ्ग सुत्रकी टीका लिखने में बडा ही परिश्रम किया है। इस समय इस प्रकार प्रत्येक सूत्रोंकी संशोधनपूर्वक सरल टीका और शुद्धहिन्दी अनुवाद होने से भगवान निर्ग्रन्थों के प्रवचनों के अपूर्व रस का लाभ मिल सकता है।
*
बालाचोर से भारतरत्न शतावधानी पंडित मुनि श्री १००८ श्री रतनचन्दजी महाराज फरमाते हैं कि
उत्तरोत्तर जोतां मूल सूत्रकी संस्कृत टीकाओ रचवामां टीकाकारे स्तुत्य प्रयास कर्यो छे, जे स्थानकवासी समाज माटे मगरूरी लेवा जेवु छे, वली करांचीना श्री संधे सारा कागळमां अने सारा टाईपमा पुस्तक छपावी प्रगट कर्यु छे जे एक प्रकारनी साहित्य सेवा बजावी छे.
बम्बई शहर में विराजमान कवि मुनि श्री नानचन्दजी महाराजने फरमाया है कि पुस्तक सुन्दर है प्रयास अच्छा है।
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
*
खोचन से स्थविर क्रियापात्र मुनि श्री रतनचन्दजी महाराज और पंडित रत्न मुनिश्री समर्थमलजी महाराजश्री फराते हैं कि - विद्वान् महात्मा पुरुषों का प्रयत्न सराहनीय है, जैनागम श्रीमद उपादशाङ्गसूत्र की टीका, एवं उसकी सरल सुवोधनी शुद्ध हिन्दी भाषा बडी ही सुन्दरता से लिखी है।
*
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री वीतरागय नमः॥
श्री श्री श्री १००८ जैनधर्मदिवाकर जैनागमरत्नाकर श्रीमज्जैनाचार्य श्री पूज्य घासीलालजी महाराज चरणवन्दन स्वीकार हो।
अपरश्च समाचार यह है कि आपके भेजे हुए ९ शास्त्र मास्टर शोभालालजी के द्वारा प्राप्त हुए, एतदर्थ धन्यवाद ! आपश्रीजीने तो ऐसा कार्य किया है जो कि हजारों वर्षों से किसी भी स्थानकवासी जैनाचार्यने नहीं किया।
आपने स्थानकवासीजैनसमाज के ऊपर जो उपकार किया है वह कदापि भुलाया नहीं जा सकता और नहीं भुलाया जा सकेगा।
हम तीनों मुनि भगवान महावीर से अथवा शासनदेव से प्रार्थना करते हैं कि आपकी इस वज्रमयी लेखनीको उत्तरोत्तर शक्तिप्रदान करें ताकि आप जैनसमाज के ऊपर और भी उपकार करते रहें और आप चिरञ्जीवी हों।
हम हैं आपके मुनि तीन मुनि सत्येन्द्रदेव, मुनि लखपतराय, मुनि पद्मसेन,
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________
इतवारी बाजार
नागपुर ता. १९-१२-५६ प्रखर विद्वान् जैनाचार्य मुनिराज श्री घासीलालजी महाराजद्वारा जो आगमोद्धारा हुआ और हो रहा है सचमुच महाराज श्री का यह स्तुत्य कार्य है। हमने प्रचारकजी के द्वारा नौ सूत्रोंका सेट देखा और कइ मार्मिक स्थलोंको पढा, पढ कर विद्वान मुनिराजश्री की शुद्ध श्रद्धा तथा लेखनीके प्रति हार्दिक प्रसन्नता फूट पडी।
वास्तव में मुनिराज श्री जैन समाज पर ही नहीं इतर समाज पर भी गहरा उपकार कर रहे हैं । ज्ञान किसी एक समाज का नहीं होता वह सभी समाज को अनमोल निधि है जिसे कठिन परिश्रम से तैयार कर जनता के सम्मुख रक्खा जा रहा है, जिसका एक एक सेट हर शहर गांव और घर घर में होना आवश्यक है।
साहित्यरत्न मोहनमुनि सोहनमुनि जैन
न
-
m
श्री. मायाग सूत्र : 3
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટ
શ્રી દશવકાલિક સૂત્રનુ સમ્મતિ પત્ર
શ્રમણ સંઘના મહાન આચાય આગમ વારિધિ સર્વૈતન્ત્રસ્વતંત્ર જૈનાચાય પૂજ્યશ્રી આત્મારામજી મહારાજે આપેલા સમ્મતિપત્રના ગુજરાતી અનુવાદ.
મેં તથા પતિ મુનિ હેમચંદ્રજીએ પતિ મુલચંદ્ર વ્યાસ ( નાૌર મારવાડવાજા) દ્વારા મળેલી પડિત રત્ન શ્રી ઘાસીલાલજી મુનિ વિરચિત સંસ્કૃત અને હિન્દી ભાષા સહિત શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રની આચારમણિમંજૂષા ટીકાનું અવલેાકન કર્યું. આ ટીકા સુદર મની છે. તેમાં પ્રત્યેક શબ્દોના અર્થ સારી રીતે વિશેષભાવ લઈ ને સમજાવવામાં આવેલ છે.
તેથી વિદ્વાના અને સાધારણ બુદ્ધિવાળાઓ માટે ઉપકાર કરવાળી છે. ટીકાકારે મુનિના આચાર વિષયના સારો છલ્લેખ કરેલ છે. જે આધુનિક– મતાવલી અહિંસાના સ્વરૂપને નથી જાણતા, યામાં પાપ સમજે છે તેમને માટે · અહિંસા શું વસ્તુ છે' તેનું સારી રીતે પ્રતિપાદન કરેલ છે. વૃત્તિકારે સૂત્રના પ્રત્યેક વિષયને સારી રીતે સમજાવેલ છે. આ વૃત્તિના અવલેાકનથી વૃત્તિકારની અતિશય ચેાગ્યતા સિદ્ધ થાય છે,
:
આ વૃત્તિમાં એક બીજી વિશેષતા એ છે કે મૂલસૂત્રની સંસ્કૃત છાયા હાવાથી સૂત્ર, સૂત્રનાં પદ અને પદચ્છેદ સુમેાધદાયક અનેલ છે.
પ્રત્યેક જીજ્ઞાસુએ આ ટીકાનું અવલાકન અવશ્ય કરવુ' જોઈએ. વધારે શુ કહેવુ'? અમારી સમાજમાં આવા પ્રકારના વિદ્વાન મુનિરત્નનું હાવુ એ સમાજનું અહાભાગ્ય છે. આવા વિદ્વાન મુનિરત્નાના કારણે સુપ્તપ્રાય—સુતેલા સમાજ અને લુપ્તપ્રાય એટલે લેાપ પામેલું સાહિત્ય એ બન્નેના ફરીથી ઉદય થશે. અમે વૃત્તિકારને વારવાર ધન્યવાદ આપીએ છીએ.
વિક્રમ સંવત ૧૯૯૦ ફાલ્ગુન શુકલ દ તેરસ મંગળવાર ( અલવર સ્ટેટ )
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
ઉવજઝાય જણ સુણી આયારામાં પંચનઈએ
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રમણ સંઘના પ્રચારમંત્રી પંજાબકેશરી મહારાજ શ્રી પ્રેમચંદજી મહારાજ જેઓશ્રી રાજકોટમાં પધારેલા હતા ત્યારે તેના તરફથી શસ્ત્રોને માટે મળેલ અભિપ્રાય.
શાસ્ત્રોદ્ધારસમિતિ તરફથી પૂજ્યપાદ શાસ્ત્રવારિધિ પંડિતરાજ સ્વામીશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ દ્વારા શાસ્ત્રોદ્ધારનું જે કાર્ય થઈ રહ્યું છે તે કાર્ય જૈન સમાજ તેમાં ખાસ કરીને સ્થાનકવાસીજેનસમાજને માટે મૂળભૂત મૌલિક સંસ્કૃતિની જડને મજબુત કરવાવાળું છે.
એટલા ખાતર આ કાર્ય અતિ પ્રશંસનીય છે માટે દરેક વ્યક્તિએ તેમાં યથાશક્તિ ભેગી દેવાની ખાસ આવશ્યક્તા છે અને તેથી એ ભગીરથ કાર્ય જલ્દીથી જલ્દી સંપૂર્ણપણે પાર પાડી શકાય અને જનતા શ્રતજ્ઞાનને લાભ મેળવી શકે.
દરીયાપુર સંપ્રદાયના પૂજ્ય આચાર્યશ્રી ઈશ્વરલાલજી મહારાજ સાહેબના
સૂ સંબંધે વિચારે
નમામિ વિર ગિરિસારધીરે પૂજ્યપાદ જ્ઞાનિપ્રવર શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ તથા પંડિતશ્રી કનૈયાલાજી મહારાજ આદિ થાણા છની સેવામાં –
અમદાવાદ શાહપુર ઉપાશ્રયથી મુનિ દયાનંદજીના ૧૦૮ પ્રણિપાત.
આપ સર્વે થાણુઓ સુખ સમાધિમાં હશે નિરંતર ધર્મધ્યાન ધર્માર. ધનામાં લીન હશે.
સૂત્ર પ્રકાશન કાર્ય ત્વરિત થાય એવી ભાવના છે દશવૈકાલિક તથા આચારાંગ એક એક ભાગ અહીં છે. ટીકા ખુબ સુંદર, સરળ અને પંડિતજનેને સુપ્રિય થઈ પડે તેવી છે. સાથે સાથે ટીમ વિનાના મુળ અને અર્થ સાથે પ્રકાશન થાય તો શ્રાવકગણ તેને વિશેષ લાભ લઈ શકે, અને પૂજ્ય આચાર્ય ગુરૂદેવને આંખે મોતી ઉતરાવ્યો છે અને સારું છે એજ. આસો સુદ ૧૦, મંગળવાર, તા. ૨૫-૧૦-૫૫
યુનઃ પુનઃ શાતા ઈચ્છતે, દયામુનિના પ્રણિપાત.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________
દરીયાપુર સંપ્રદાયના પંડિતરત્ન ભાઈચંદજી મહારાજને અભિપ્રાય
રાણપુર તા. ૧૯-૧૨-૧૯૫૫ પૂજ્યપાદ જ્ઞાનિકવર પંડિતરત્ન પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ આદિ મુનિવરેની સેવામાં, આપ સર્વ સુખસમાધીમાં હશે.
સૂત્રપ્રકાશનનું કામ સુંદર થઈ રહ્યું છે તે જાણી અત્યંત આનંદ આપના પ્રકાશિત થયેલાં કેટલાંક સૂત્રો એવાં જોયાં. સુંદર અને સરલ સિદ્ધાંતના ન્યાયને પુષ્ટિ કરતી ટીકા પંડિતરત્નને સુપ્રિય થઈ પડે તેવી છે. સૂત્રપ્રકાશનનું કામ ત્વરિત પૂર્ણ થાય અને ભવિ આત્માઓને આત્મકલ્યાણ કરવામાં સાધનભૂત થાય એજ અભ્યર્થના.
લી. પંડિતરત્ન બાળબ્રહ્મચારી પૂ. શ્રી ભાઈચંદ મહારાજની આજ્ઞાનુસાર શક્તિમુનીના પાયવંદન સ્વીકારશે.
તા. ૧૧-૫-૫૬
વીરમગામ ગચ્છાધિપતિ પૂજ્ય મહારાજ શ્રી જ્ઞાનચંદ્રજી મહારાજના સંપ્રદાયના આત્માર્થી, ક્રિયાપાત્ર, પંડિતરત્ન, મુનિશ્રી સમરથમલજી મહારાજને અભિપ્રાય.
ખીચનથી આવેલ તા. ૧૨-૨-પદના પત્રથી ઉદ્ધત.
પૂજ્ય આચાર્ય ઘાસીલાલજી મહારાજના હસ્તક જે સૂત્રોનું લખાણ સુંદર અને સરળ ભાષામાં થાય છે તે સાહિત્ય, પંડિત મુનિશ્રી સમરથમલજી મહારાજ સમય એ છે મળવાને કારણે સંપૂર્ણ જોઈ શક્યા નથી. છતાં જેટલું સાહિત્ય જેય છે, તે બહુ જ સારું અને મનન સાથે લખાયેલું છે, તે લખાણ શાસ્ત્ર-આજ્ઞાને અનુરૂપ લાગે છે. આ સાહિત્ય દરેક શ્રદ્ધાળુ અને વાંચવા ગ્ય છે. આમાં સ્થાનકવાસી સમાજની શ્રદ્ધા, પ્રરૂપણ અને ફરસણાની દઢતા શાસ્ત્રાનુકૂળ છે. આચાર્યશ્રી અપૂર્વ પરિશ્રમ લઈ સમાજ ઉપર મહાન ઉપકાર કરે છે.
લી. કિશનલાલ પૃથ્વીરાજ માલુ
| મુ. ખીચન.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________
લીંમડી સંપ્રદાયના સદાનંદી મુનિશ્રી છેટાલાલજી
મહારાજને અભિપ્રાય શ્રી વીતરાગદેવે જ્ઞાનપ્રચારને તીર્થકર-નામ-ગોત્ર બાંધવાનું નિમિત્ત કહેલ છે. જ્ઞાનપ્રચાર કરનાર, કરવામાં સહાય કરનાર, અને તેને અનુમોદન આપનાર જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ક્ષય કરી કેવળ જ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરી પરમપદના અધિકારી બને છે. શાસ્ત્રજ્ઞ, પરમ શાન્ત અને અપ્રમાદી પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ પોતે અવિશ્રાન્તપણે જ્ઞાનની ઉપાસના અને તેની પ્રભાવના અનેક વિકટ પ્રસંગમાં પણ કરી રહ્યા છે. તે માટે તેઓશ્રી અનેકશઃ ધન્યવાદના અધિકારી છે. વંદનીય છે. તેમની જ્ઞાનપ્રભાવનાની ધગસ ઘણા પ્રમાદિએને અનુકરણીય છે. જેમ પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ પિતે જ્ઞાન પ્રચાર માટે અવિશ્રાના પ્રયત્ન કરે છે. તેમજશાસ્ત્રોદ્ધારસમિતિના કાર્યવાહકે પણ એમાં સહાય કરીને જે પવિત્ર સેવા કરી રહેલ છે. તે પણ ખરેખર ધન્યવાદના પૂર્ણ અધિકારી છે.
એ સમિતિના કાર્યકરોને મારી એક સુચના છે કે –
શાસ્ત્રોદ્ધાર પ્રવર પંડિત અપ્રમાદી સંત ઘાસીલાલજી મહારાજ જે શાસ્ત્ર દ્વારકનું કામ કરી રહેલ છે. તેમાં સહાય કરવા માટે–પંડિતે વિગેરેના માટે જે ખર્ચો થઈ રહેલ છે તેને પહોંચી વળવા માટે સારું સરખું કુંડ જોઈએ. એના માટે મારી એ સુચના છે કે-શાસ્ત્રોદ્ધારસમિતિના મુખ્ય કાર્યવાહકે જે બની શકે તે પ્રમુખ પિતે અને બીજા બે ત્રણ જણાએ ગુજરાત, સૌરાષ્ટ્ર, અને કચ્છમાં પ્રવાસ કરી મેમ્બરે બનાવે અને આર્થિક સહાય મેળવે.
જો કે અત્યારની પરિસ્થિતિ વિષમ છે. વ્યાપારીઓ, ધંધાદારીઓને પિતાના વ્યવહાર સાચવવા પણ મુશ્કેલ બન્યા છે. છતાં જે સંભવિત ગૃહસ્થ પ્રવાસે નીકળે તે જરૂરી કાર્ય સફળ કરે એવી મને શ્રદ્ધા છે.
આર્થિક અનુકૂળતા થવાથી શાસ્ત્રોદ્ધારનું કામ પણ વધુ સરલતાથી થઈ શકે. પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ જ્યાં સુધી આ તરફ વિચરે છે ત્યાં સુધીમાં એમની જ્ઞાનશક્તિને જેટલે લાભ લેવાય તેટલે લઈ લે, કદાચ સૌરાષ્ટ્રમાં વધુ વખત રહેવાથી તેમને હવે બહાર વિહરવાની ઈચ્છા થતી હોય તે શાન્તિભાઈ શેઠ જેવાએ વિનંતિ કરી અમદાવાદ પધારવા, અને ત્યાં અનુકુળતા મુજબ બે-ત્રણ વર્ષની સ્થિરતા કરાવીને તેમની પાસે શાસ્ત્રોદ્ધારનું કામ પૂર્ણ કરાવી લેવું જોઈએ.
થડા વખતમાં જામજોધપુરમાં શદ્વારકમીટી મળવાની છે, તે વખતે ઉપરની સૂચના વિચારાય તે ઠીક.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
ફરી શાસ્ત્રોદ્ધારક પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજને એમની આ સેવા અને પરમ કલ્યાણકારક પ્રવૃત્તિને માટે વારંવાર અભિનંદન છે. શાસનનાયક દેવ તેમના શરીરાદિને સશક્ત અને દીર્ધાયુ રાખે જેથી સમાજ ધર્મની વધુ ને વધુ સેવા કરી શકે ૐ અસ્તુ
ચાતુર્માસ સ્થળ લીંબડી | સ. ૨૦૧૦ શ્રાવણ વદ ૧૩ ગુરૂ સદાનંદી જૈન મુનિ છેટાલાલજી
શ્રી વર્ધમાન સંપ્રદાયના પૂજયશ્રી પુનમચંદ્રજી
મહારાજનો અભિપ્રાય શાસ્ત્રવિશાદ પૂજ્ય આચાર્ય મહારાજ શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજશ્રીએ જૈન આગમ ઉપર જે સંસ્કૃત ટીકા વગેરે રચેલ છે તે માટે તેઓશ્રી ધન્યવાદને પાત્ર છે. તેમણે આગ ઉપરની સ્વતંત્ર ટીકા રચીને સ્થાનકવાસી જૈન સમાજનું ગૌરવ વધાર્યું છે, આગામે ઉપરની તેમની સંસ્કૃત ટીકા ભાષા અને ભાવની દષ્ટિએ ઘણી જ સુંદર છે. સંસ્કૃતરચના માધુર્ય તેમજ અલંકાર વગેરે ગુણેથી યુક્ત છે. વિદ્વાનેએ તેમજ જૈન સમાજના આચાર્યો, ઉપાધ્યાયે વગેરે એ શાસ્ત્રો ઉપર રચેલી આ સંસ્કૃતરચનાની કદર કરવી જોઈએ. અને દરેક પ્રકારને સહકાર આપ જોઈએ.
આવા મહાન કાર્યમાં પંડિતરત્ન પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ જે પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે તે અલૌકિક છે. તેમનું આગમ ઉપરની સંસ્કૃત ટીકા વગેરે રચવાનું ભગીરથકાર્ય શીઘ સફળ થાય એ જ શુભેચ્છા સાથે. અમદાવાદ તા. ૨૨-૪-૫૬ રવીવાર
મુનિ પુનમચંદ્રજી મહાવીર જયંતિ
લેખે*
ખંભાત સંપ્રદાયના મહાસતી શારદાબાઈ સ્વામીને અભિપ્રાય
લખતર તા. ૨૫-૪-૫૬ શ્રીમાન શેઠ શાંતીલાલભાઈ મંગળદાસભાઈ પ્રમુખ સાહેબ અખિલ ભારત 8. સ્થા. જન શસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ મુ. અમદાવાદ
અમે અત્રે દેવગુરૂની કૃપાએ સુખરૂપ છીએ. વિ. મા. આપની સમિતિ દ્વારા પૂજ્ય આચાર્ય મહારાજ શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ સાહેબ જે સૂત્રોનું કાર્ય કરે છે તે પિકીનાં સૂત્રોમાંથી ઉપાસકદશાંગસૂત્ર, આચારાંગસૂત્ર, અનુત્તરે પપતિકસૂત્ર
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશવૈકાલિકસૂત્ર વિગેરે સૂત્રે જેમાં તે સૂત્રો સંસ્કૃત હિન્દી અને ગુજરાતી ભાષાઓમાં હોવાને કારણે વિદ્વાન અને સામાન્ય જનેને ઘણું જ લાભદાયક છે. તે વાંચન ઘણું જ સુંદર અને મનરંજન છે. આ કાર્યમાં પૂજ્ય આચા
શ્રી જે અઘાત પુરૂષાર્થે કાર્ય કરે છે તે માટે વારંવાર ધન્યવાદને પાત્ર છે. આ સૂત્રથી સમાજને ઘણું લાભનું કારણ છે.
હંસ સમાન બુદ્ધિવાળા આત્માઓ સ્વપરના ભેદથી નિખાલસ ભાવનાએ અવલોકન કરશે તે આ સાહિત્ય સ્થાનકવાસી સમાજ માટે અપૂર્વ અને ગૌરવ લેવા જેવું છે. દરેક ભવ્ય આત્માઓને સૂચન કરું છું કે આ સૂત્રો પોતપિતાના ઘરમાં વસાવાની સુંદર તકને ચુકશે નહિ. કારણ આવા શુદ્ધ પવિત્ર અને સ્વપરંપરાને પુષ્ટિરૂપ સૂત્રો મળવાં બહુ મુશ્કેલ છે. આ કાર્યને આપશ્રી તથા સમિતિના અન્ય કાર્યકરે જે શ્રમ લઈ રહ્યા છે તેમાં મહાન નિર્જરાનું કારણ જોવામાં આવે છે તે બદલ ધન્યવાદ. એ જ
લી. શારદાબાઈ સ્વામી
ખંભાત સંપ્રદાય.
બરવાળા સંપ્રદાયના વિદુષી મહાસતીજી મોંઘીબાઈ સ્વામીને અભિપ્રાય
ધંધુકા તા. ૨૭–૧–૫૬ શ્રીમાન શેઠ શાન્તીલાલ મંગળદાસભાઈ પ્રમુખ અ. ભાટ સ્થા. જૈનશાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ મુક રાજકેટ
અત્રે બીરાજતા ગુરુ ગુરુના ભંડાર મહાસતીજી વિદુષી સેંઘીબાઈ સ્વામી તથા હીરાબાઈ સ્વામી આદિઠાણાં બન્ને સુખશાતમાં બીરાજે છે. આપને સૂચન છે કે અપ્રમત્ત અવસ્થામાં રહી નિવૃત્તિ ભાવને મેળવી ધર્મધ્યાન કરશે એજ આશા છે.
વિશેષમાં અમને પૂજ્ય આચાર્ય મહારાજ શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજના રચેલાં સૂત્રો ભાઈ પોપટ ધનજીભાઈ તરફથી ભેટ તરીકે મળેલાં તે સૂત્રો તમામ આદ્યપાન્ત વાંચ્યાં મનન કર્યા અને વિચાર્યા છે તે સૂત્રો સ્થાનકવાસી સમાજને અને વીતરાગમાર્ગને ખુબ જ ઉન્નત બનાવનાર છે. તેમાં આપણી શ્રદ્ધા એટલી ન્યાયરૂપથી ભરેલી છે તે આપણા સમાજ માટે ગૌરવ લેવા જેવું છે. હંસ સમાન
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્માઓ જ્ઞાનઝરણાઓથી આત્મરૂપવાડીને વિકસિત કરશે, ધન્ય છે આપને અને સમિતિના કાર્યકરને જે સમાજ ઉત્થાન માટે કેઈની પણ પરવા કર્યા વગર જ્ઞાનનું દાન ભવ્ય આત્માઓને આપવા નિમિત્તરૂપ થઈ રહ્યા છે. આવા સમર્થ વિદ્વાન પાસેથી સંપૂર્ણ કાર્ય પુરૂં કરાવશે તેવી આશા છે.
એજ લિ બરવાળા સંપ્રદાયના વિદુષી
મહાસતીજી મોંઘીબાઈ સ્વામી ના ફરમાનથી લી. ખેડીદાસ ગણેશભાઈ ધંધુકા
સ્થાનકવાસી જૈન સંઘના પ્રમુખ
અધતન પધ્ધતિને અપનાવનાર વડેદરા કેલેજના એક વિદ્વાન
પ્રોફેસરને અભિપ્રાય સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયના મુનિશ્રી વાસીલાલજી મહારજ જૈનશાસ્ત્રોના સંસ્કૃત ટીકાબદ્ધ, ગુજરાતીમાં અને હિન્દીમાં ભાષાંતરે કરવાના ઘણુ વિકટ કાર્યમાં વ્યાસ થયેલા છે. શાસ્ત્રો પિકી જે શાસ્ત્રો પ્રસિદ્ધ થયાં છે તે હું જોઈ શકો છું, મુનિશ્રી પિતે સંસ્કૃત, અર્ધમાગધી હિંદી ભાષાઓના નિષ્ણાત છે. એ એમને ટૂંક પરિચય કરતાં સહજ જણાઈ આવે છે. શાસ્ત્રોનું સંપાદન કરવામાં તેમને પોતાના શિષ્ય વગને અને વિશેષમાં ત્રણ પંડિતેને સહકાર મળે છે. તે જોઈ મને આનંદ થયો.સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયના અગ્રેસરે એ પંડિતેને સહકાર મેળવી આપી,સનિશ્રીના કાર્યને સરળ અને શિષ્ટ બનાવ્યું છે. સ્થાનકવાસી સમાજમાં વિદ્વત્તા ઘણી ઓછી છે, તે દિગંબર મૂર્તિપૂજક શ્વેતાંબર વગેરે જેનદર્શનના પ્રતિનિધિઓના ઘણા સમયથી પરિચયમાં આવતાં હું વિધિના ભય વગર કહી શકું. પૂ. મહારાજને આ પ્રયાસ સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયમાં પ્રથમ છે એવી મારી માન્યતા છે. સંસ્કૃત સ્પષ્ટીકરણે સારાં આપવામાં આવ્યાં છે, ભાષા શુદ્ધ છે એમ ચોક્કસ કહી શકે છું. ગુજરાતી ભાષાંતરો પણ શુદ્ધ અને સરળ થયેલાં છે. મને વિશ્વાસ છે કે મહારાજશ્રીના આ સ્તુત્ય પ્રયાસને જૈનસમાજ ઉત્તેજન આપશે અને શાસ્ત્રોના ભાષાંતરને વાચનાલયમાં અને કુટુંબમાં વસાવી શકાય તે પ્રમાણે વ્યવસ્થા કરશે. પ્રતાપગંજ, વડોદરા
કામદાર કેશવલાલ હિંમતરામ તા. ૨૭–૨-૧૯૫૬
એમ. એ.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુંબઈની એ કલેજેના પ્રોફેસરને અભિપ્રાય
મુંબઈ તા. ૩૧-૩-૫૬ શ્રીમાન શેઠ શાન્તિલાલ મંગળદાસ પ્રમુખ શ્રી અખિલ ભારત છે. સ્થા. જૈનશસ્ત્રોદ્ધારસમિતિ, રાજકેટ.
પૂજ્યાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજે તૈયાર કરેલાં આચારાંગ દશવૈકાલિક, આવશ્યક, ઉપાસક દશાંગ વગેરે સૂત્રો અમે જોયાં. આ સૂત્રો ઉપર સંસ્કૃતમાં ટીકા આપવામાં આવી છે અને સાથે હિંદી અને ગુજરાતી ભાષાંતરે પણ આપવામાં આવ્યાં છે. સંસ્કૃતટીકા અને ગુજરાતી તથા હિંદી ભાષાંતરે જોતાં આચાર્યશ્રીના આ ત્રણે ભાષા પરના એક સરખા અસાધારણ પ્રભુત્વની સચોટ અને સુરેખ છાપ પડે છે. આ સૂત્ર ગ્રંથમાં પાને પાને પ્રગટ થતી આચાર્યશ્રીની અપ્રતિમ વિદ્વત્તા મુગ્ધ કરી દે તેવી છે. ગુજરાતી તથા હિંદીમાં થયેલાં ભાષાંતરમાં ભાષાની શુદ્ધિ અને સરળતા નંધપાત્ર છે. એવી વિદ્વજન અને સાધારણ માણસ ઉભયને સંતોષ આપે એવી એમની લેખનની પ્રતીતિ થાય છે. ૩૨ સૂત્રમાંથી હજુ ૧૩ સૂત્રે પ્રગટ થયાં છે. બીજા ૭ સૂત્રે લખાઈને તૈયાર થઈ ગયાં છે. આ બધાં જ સૂત્રો જ્યારે એમને હાથે તૈયાર થઈને પ્રગટ થશે ત્યારે જૈનસૂત્ર-સાહિત્યમાં અમૂલ્ય સંપત્તિરૂપ ગણાશે એમાં સંશ્ય નથી. આચાર્યશ્રી આ મહાન કાર્યને જૈનસમાજને વિશેષતઃ સ્થાનકવાસી સમાજને સંપૂર્ણ સહકાર સાંપડી રહેશે એવી અમે આશા રાખીએ છીએ.
પ્રો. રમણલાલ ચીમનલાલ શાહ સેંટ ઝેવિયર્સ કેલેજ, મુંબઈ પ્ર. તારા રમણલાલ શાહ
સેફીયા કેલેજ, મુંબઈ
રાજકેટ ધર્મેન્દ્રસિંહજી કેલેજના પ્રોફેસર સાહેબને અભિપ્રાય
જયમહાલ
જાગનાથ પ્લેટ
રાજકોટ, તા. ૧૮-૪-૫૬ પૂજ્યાચાર્ય પં. મુનિશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ આજે જનસમાજ માટે એક એવા કાર્યમાં વ્યાપ્ત થયેલા છે કે જે સમાજ માટે બહુ ઉપયોગી થઈ પડશે. મુનિશ્રીએ તૈયાર કરેલાં આચારાંગ, દશવૈકાલિક, શ્રી વિપાકશ્રુત વિ. મેં જોયાં.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ સૂત્રે જોતાં પહેલી જ નજરે મહારાજશ્રીને સંસ્કૃત, અર્ધમાગધી, હિન્દી તથા ગુજરાતી ભાષાઓ ઉપરને અસાધારણ કાબુ જણાઈ આવે છે. એક પણ ભાષા મહારાજશ્રીથી અજાણ નથી. આપણે જોઈએ છીએ કે એ સૂત્રો ઉચ્ચ અને પ્રથમ કેટીના છે. તેની વસ્તુ ગંભીર, વ્યાપક અને જીવનને તલસ્પર્શી છે, આટલા ગહન અને સર્વગ્રાહ્ય સૂત્રોનું ભાષાંતર પૂ. ઘાસીલાલજી મહારાજ જેવા ઉચ્ચ કેટીના મુનિરાજને હાથે થાય છે તે આપણાં અહેભાગ્ય છે. યંત્રવાદ અને ભૌતિકવાદના આ જમાનામાં જ્યારે ધર્મભાવના ઓસરતી જાય છે એવે વખતે આવા તત્ત્વજ્ઞાન આધ્યાત્મિકતાથી ભરેલાં સૂત્રોનું સરળ ભાષામાં ભાષાંતર દરેક જીજ્ઞાસુ, મુમુક્ષુ અને સાધકને માર્ગદર્શક થઈ પડે તેમ છે. જૈન અને જૈનેતર, વિદ્વાન અને સાધારણ માણસ સાધુ અને શ્રાવક દરેકને સમજણ પડે તેવી સ્પષ્ટ, સરળ અને શુદ્ધ ભાષામાં સૂત્રો લખવામાં આવ્યાં છે. મહારાજશ્રીને જ્યારે જોઈએ ત્યારે તેમના આ કાર્યમાં સંકળાયેલા જોઈએ છીએ. એ ઉપરથી મુનિશ્રીના પરિશ્રમ અને ધગશની કલ્પના કરી શકાય તેમ છે. તેમનું જીવન સૂત્રોમાં વણાઈ ગયું છે.
મુનિશ્રીના આ અસાધારણ કાર્યમાં પોતાના શિષ્યોને તથા પંડિતેને સહકાર મળે છે. મને આશા છે કે જે દરેક મુમુક્ષુ આ પુસ્તકને પોતાના ઘરમાં વસાવશે અને પિતાના જીવનને સાચા સુખને માર્ગે વાળશે તે મહારાજશ્રીએ ઉઠાવેલી શ્રમ સંપૂર્ણપણે સફળ થશે.
છે. રસિકલાલ કસ્તુરચંદ ગાંધી
એમ. એ. એલ. એલ. બી ધર્મેન્દ્રસિંહજી કોલેજ રાજકોટ (સૌરાષ્ટ્ર)
મુંબઈ અને ઘાટકેપરમાં મળેલી સભાએ ભિનાર કેન્ફરેન્સ તથા
સાધુસંમેલનમાં મોકલાવેલ ઠરાવ હાલ જે વખતે શ્રી વેતાંબર સ્થાનકવાસી જૈન સંઘ માટે આગમ સશેધન અને સ્વતંત્ર ટીકાવાળા શાસ્ત્રોદ્ધારની અતિ આવશ્યકતા છે અને જે મહાનુભાવેએ વાત દીર્ધ દૃષ્ટિથી પહેલી પિતાના મગજમાં લઈ તે પાર પાડવા મહેનત લઈ રહ્યા છે તેવા મુનિ મહારાજ પંડિતરત્ન શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કે જેઓને સાદડી અધિવેશનમાં સર્વાનુમતે સાહિત્યમંત્રી નીમ્યા છે તેઓશ્રીની દેખરેખ નીચે અ. ભા. ધં. સ્થા. જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ જે એક મેટી વગવાળી કમિટી છે તેની મારફતે કામ થઈ રહ્યું છે. જેને પ્રધાનાચાર્યશ્રી તથા પ્રચારમંત્રીશ્રી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭
તથા અનેક અનુભવી મહાનુભાવોએ પિતાની પસંદગીની મહેર છાપ આપી છે. અને છેલ્લામાં છેલ્લા વડોદરા યુનિવર્સીટીના પ્રોફેસર કેશવલાલ કામદાર એમ. એ. પિતાનું સવિસ્તર પ્રમાણપત્ર આપ્યું છે તે શાસ્ત્રોદ્ધાર કમિટીના કામને આ સંમેલન તથા કોન્ફરન્સ હાર્દિક અભિનંદન આપે છે. અને તેમના કામને જ્યાં
જ્યાં અને જે જે જરૂર પડે-પંડિતની અને નાણાંની પિતાની પાસેના ફંડમાંથી અને જાહેર જનતા પાસેથી મદદ મળે તેવી ઈચ્છા ધરાવે છે.
આ શાસ્ત્રો અને ટીકાઓને જ્યારે આટલી બધી પ્રશંસાપૂર્વક પસંદગી મળી છે ત્યારે તે કામને મદદ કરવાની આ કોન્ફરન્સ પિતાની ફરજ માને છે અને જે કઈ સ્ત્રી હોય તે પં. ૨. શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજની સાંનિધ્યમાં જઈ બતાવીને સુધારવા પ્રયત્ન કરે. આ કામને ટલ્લે ચઢાવવા જેવું કંઈ પણ કામ સત્તા ઉપરના અધિકારીઓના વાણી કે વર્તનથી ન થાય તે જોવા પ્રમુખ સાહેબને ભલામણ કરે છે.
(સ્થા. જૈન પત્ર તા. ૪-૫-૧૬)
સ્વતંત્રવિચારક અને નિડર લેખક “જૈનસિધ્ધાંત ના તંત્રી
શેઠ નગીનદાસ ગીરધરલાલને અભિપ્રાય શ્રી સ્થાનકવાસી શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ સ્થાપીને પૂ. ઘાસીલાલજી મહારાજને સૌરાષ્ટ્રમાં બોલાવી તેમની પાસે બત્રીસે સૂત્રો તૈયાર કરવાની હિલચાલ ચાલતી હતી ત્યારે તે હિલચાલ કરનાર શાસ્ત્રજ્ઞ શેઠ શ્રી દામોદરદાસભાઈ સાથે મારે પત્રવ્યવહાર ચાલેલો ત્યારે શેઠ શ્રી દામોદરદાસભાઈએ તેમના એક પત્રમાં મને લખેલું કે
આપણું સૂત્રોના મૂળ પાઠ તપાસી શુદ્ધ કરી સંસ્કૃત સાથે તૈયાર કરી શકે તેવા સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયમાં મુનિશ્રી ઘાસલાજી મ. સિવાય મને કઈ વિશેષ વિદ્વાન મુનિ જોવામાં આવતા નથી. લાંબી તપાસને અંતે મેં મુનિશ્રી
ઘાસીલાલજીને પસંદ કરેલા છે.” શેઠ શ્રી દામોદરદાસભાઈ પિતે વિદ્વાન હતા. શાસ્ત્રજ્ઞ હતા તેમ વિચારક પણ હતા. શ્રાવકો તેમજ મુનિએ પણ તેમની પાસેથી શિક્ષા વાંચના લેતા, તેમ જ્ઞાનચર્ચા પણ કરતા. એવા વિદ્વાન શેઠશ્રીની પસંદગી યથાર્થ જ હોય એમાં
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮ નવાઈ નથી. અને પૂ. શ્રી ઘાસલાલજીના બનાવેલાં સૂત્રો જોતાં સૌ કોઈને ખાત્રી થાય તેમ છે કે દાદરદાસભાઈએ તેમજ સ્થાનકવાસી સમાજે જેવી આશા શ્રી ઘાસીલાલજી મ. પાસેથી રાખેલી તે બરાબર ફળીભૂત થયેલ છે.
શ્રી વર્ધમાન શ્રમણસંઘના આચાર્ય શ્રી આત્મારામજી મહારાજે શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજના સૂત્રો માટે ખાસ પ્રશંસા કરી અનુમતિ આપેલ છે તે ઉપરથી જ શ્રી ઘાસલાલજી મ. ના સૂત્રોની ઉપયોગિતાની ખાત્રી થશે.
આ સૂત્રો વિદ્યાર્થીને. અભ્યાસીને તેમજ સામાન્ય વાંચકોને સર્વને એક સરખી રીતે ઉપયોગી થઈ પડે છે. વિદ્યાથીને તેમજ અભ્યાસીને મૂળ તથા સંસ્કૃત ટીકા વિશેષ કરીને ઉપયોગી થાય તેમ છે. ત્યારે સામાન્ય હિંદી વાંચકને હિંદી અનુવાદ અને ગુજરાતી વાંચકને ગુજરાતી અનુવાદથી આખું સૂત્ર સરળતાથી સમજાય છે.
કેટલાકને એ ભ્રમ છે કે સૂત્રો વાંચવાનું કામ આપણું કામ નહિ, સૂત્રો આપણને સમજાય નહિ. આ ભ્રમ તદ્દન ખોટે છે. બીજા કેઈ પણ શાસ્ત્રીય પુસ્તક કરતાં આ સૂત્રો સામાન્ય વાચકને પણ ઘણી સરળતાથી સમજાઈ જાય છે. સામાન્ય માણસ પણ સમજી શકે તેટલા માટે જ ભગવાન મહાવીરે તે વખતની લેકભાષામાં (અર્ધમાગધી ભાષામાં) સૂત્રો બનાવેલાં છે. એટલે સૂત્રો વાંચવા તેમજ સમજવામાં ઘણું સરળ છે.
માટે કઈ પણ વાંચકને એને ભ્રમ હોય તે તે કાઢી નાંખવે અને ધર્મનું તેમજ ધર્મના સિદ્ધાંતનું સાચું જ્ઞાન મેળવવા માટે સૂત્રો વાંચવાને ચૂકવું નહિ. એટલું જ નહિ પણ જરૂરથી પહેલાં સૂત્રો જ વાંચવાં.
સ્થાનકવાસીઓમાં આ શ્રી સ્થાજૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિએ જે કામ કર્યા છે. અને કરી રહી છે તેવું કઈ પણ સંસ્થાએ આજ સુધી કર્યું નથી.
સ્થા. જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિના છેલા રિપોર્ટ પ્રમાણે બોજા છ સૂત્રો લખા. યેલ પડયાં છે, બે સૂત્રો-અનુગદ્વાર અને ઠાણાંગ સૂત્ર–લખાય છે તે પણ થોડા વખતમાં તૈયાર થઈ જશે. તે પછી બાકીના સૂત્રો હાથ ધરવામાં આવશે.
તિયાર સૂત્રો જલદી છપાઈ જાય એમ ઈચ્છીએ છીએ અને સ્થા. બંધુઓ સમિતિને ઉત્તેજન અને સહાયતા આપીને તેમનાં સૂત્રો ઘરમાં વસાવે એમ ઈચ્છીએ છીએ.
“જૈન સિદ્ધાંત” પત્ર–મે ૧૯૫૫
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
શ્રત–ભક્તિ (પૂ. આચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મ. સા.ની આજ્ઞા અનુસાર લખનાર) દ. સ. ના જૈન મુનિ શ્રી દયાનંદજી મહારાજ
- તા. ૨૩-૬-૫૬ શાહપુર, અમદાવાદ આજે લગભગ ૨૦ વર્ષથી શ્રદ્ધેય પરમપૂજ્ય, જ્ઞાનદિવાકર પં. મુનિશ્રી ઘાસીલાલજી મ. ચરમ તીર્થંકર ભગવાન મહાવીરના અનુત્તર, અનુપમ ન્યાય યુક્ત, પૂર્વાપર અવિરોધસ્વરૂપ કલ્યાણકારક, ચરમ શીતળ વાણીના દ્યોતક એવા શ્રી જિનાગમ પર પ્રકાશ પાડે છે, તેઓશ્રી પ્રાચીન, પૌર્વાત્ય સંસ્કૃતાદિ અનેક ભાષાના પ્રખર પંડિત છે અને જિનવાણીને પ્રકાશ સંસ્કૃત, ગુજરાતી અને હિંદીમાં મૂળ શબ્દાર્થ, ટીકા, વિસ્તૃત વિવરણ સાથે પ્રકાશમાં લાવે છે એ જૈન સમાજ માટે અતિ ગૌરવ અને આનંદનો વિષય છે.
ભ૦ મહાવીર અત્યારે આપણી પાસે વિદ્યમાન નથી. પરંતુ તેમની વાણી રૂપે અક્ષરદેહ ગણધર મહારાજાએ શ્રતપરંપરાએ સાચવી રાખે શ્રતપરપરાથી સચવાતું જ્ઞાન જ્યારે વિસ્મૃત થવાને સમય ઉપસ્થિત થવા લાગે ત્યારે શ્રી દેવદ્ધિગણિ ક્ષમાશ્રમણે વલભીપુર-વળામાં તે આગમેને પુસ્તક રૂપે આરૂઢ કર્યો. આજે આ સિદ્ધાંત આપણી પાસે છે. તે અર્ધમાગધી ભાષામાં છે. અત્યારે આ ભાષા ભગવાનની, દેવેની તથા જનગણની ધર્મભાષા છે. તેને આપણુ શ્રમણે અને શ્રમણીએ તથા મુમુક્ષુ શ્રાવક શ્રાવિકાઓ મુખપાઠ કરે છે, પરંતુ તેને અર્થ અને ભાવ ઘણા છેડાએ સમજે છે.
- જિનાગમ એ આપણાં શ્રદ્ધય પવિત્ર ધર્મ સૂત્રો છે. એ આપણી આંખે છે. તેને અભ્યાસ કરે એ આપણી સૌની–જૈન માત્રની ફરજ છે. તેને સત્ય સ્વરૂપે સમજાવવા માટે આપણું સદ્ભાગ્યે જ્ઞાનદિવાકર શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજે સત સંકલ્પ કર્યો છે અને તે લિખિત સૂત્રોને પ્રગટાવી શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિદ્વારા જ્ઞાન પરબ વહેતી કરી છે. આવા અનુપમ કાર્યમાં સકળ જૈનોને સહકાર અવશ્ય હે ઘટે અને તેને વધારેમાં વધારે પ્રચાર થાય તે માટે પ્રયત્ન કરવા ઘટે.
ભ, મહાવીરને ગણધર ગૌતમ પૂછે છે કે હે ભગવાન, સૂત્રની આરાધના કરવાથી શું ફળ પ્રાપ્ત થાય છે? ભગવાન તેને પ્રતિ ઉત્તર આપે છે કે શ્રતની આરાધનાથી જીવોના અજ્ઞાનનો નાશ થાય છે, અને તેઓ સંસારના કલેશથી નિવૃત્તિ મેળવે છે, અને સંસાર કલેશેથી નિવૃત્તિ અને અજ્ઞાનને નાશ થતાં મેક્ષ ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે.
આવા જ્ઞાનકાર્યમાં મૂર્તિપૂજક જૈનો, દિગંબરે અને અન્ય ધમિઓ હજારે અને લાખો રૂપીયા ખચે છે. હિંદુ ધર્મમાં પવિત્ર મનાતા ગ્રંથ ગીતાના સેંકડે નહિ પણ હજારે ટીકા ગ્રંથો દુનિયાની લગભગ સર્વ ભાષાઓમાં પ્રગટ થયા છે. ઈસાઈ ધર્મના પ્રચારકે તેમના પવિત્ર ધર્મગ્રન્થ બાઈબલના પ્રચારાર્થે તેનું જગતની સવ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાષાઓમાં ભાષાંતર કરી તેને પડતર કરતાં પણ ઘણી ઓછી કિંમતે વેચી ધામ સૂત્રોનો પ્રચાર કરે છે. મુસ્લિમ લોકો પણ તેમના પવિત્ર મનાતા ગ્રંથ કુરાનન અનેક ભાષાઓમાં ભાષાંતર કરી સમાજમાં પ્રચાર કરે છે. આપણે પૈસા પર મોહ ઉતારી ભગવાનના સિદ્ધાંતને પ્રચાર કરવા માટે તન, મન, ધન સમર્પણ કરવાં જોઈએ. અને સૂત્ર પ્રકાશનના કાર્યને વધુ ને વધુ વેગ મળે તે માટે સક્રિય પ્રયત્ન કરવા જોઈએ. આવા પવિત્ર કાર્યમાં સાંપ્રદાયિક મતભેદે સૌએ ભૂલી જવા જોઈએ અને શુદ્ધ આશયથી થતા શુદ્ધ કાર્યને અપનાવી લેવું જોઈએ. સમિતિના નિયમાનુસાર રૂ. ૨૫૧ ભરી સમિતિના સભ્ય બનવું જોઈએ. ધાર્મિક અનેક ખાતાઓના મુકાબલે સૂત્ર પ્રકાશનનું-જ્ઞાનપ્રચારનું આ ખાતું સર્વશ્રેષ્ઠ ગણવું જોઈએ.
આ કાર્યને વેગ આપવાની સાથે સાથે એ આગમ–ભગવાનની એ મહાવાણીનું પાન કરવા પણ આપણે હરહમેશ તત્પર રહેવું જોઈએ. જેથી પરમ શાંતિ અને જીવનસિદ્ધિ મેળવી શકાય.
(સ્થા. જૈન તા. ૫-૭-૫૬)
શ્રી. અ. ભા.બ્ધ. સ્થા. જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિના પ્રમુખ શ્રી વગેરે. રાણપુર
પરમ પવિત્ર સૌરાષ્ટ્રની પુણ્ય ભૂમિ પર જ્યારથી શાંત-શાસ્ત્રવિશારદ અપ્રમાદિ પૂજ્ય આચાર્ય મહારાજ શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજનાં પુનીત પગલાં થયાં છે ત્યારથી ઘણા લાંબા કાળથી લાગુ પડેલ જ્ઞાનાવરણીય કર્મનાં પડળ ઉતારવાને શુભ પ્રયાસ થઈ રહ્યો છે. અને જે પ્રવચનની પ્રભાવના તેઓશ્રી કરી રહ્યા છે તે અનંત ઉપકારક કાર્યમાં તમે જે અપૂર્વ સહાય આપી રહ્યા છે તે માટે તમે સર્વને ધન્ય છે અને એ શુભ પ્રવૃત્તિના શુભ પરિણામે જનતા લાભ લે છે, અને તે સમજાય છે કે સાધુ છઠે ગુણસ્થાનકે હોય છે પણ પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ તો બધા સાતમે અપ્રમત્ત ગુણસ્થાનકે જ રહે છે. એવા અપ્રમત્ત માત્ર પાંચ-સાત સાધુઓ જે સ્થાનકવાસી જૈન સમાજમાં હોય તે સમાજનું શ્રેય થતાં જરાએ વાર ન લાગે સમાજકાશમાં સ્થા. જૈન સંપ્રદાયને દિવ્ય પ્રભાકર જળહળી નીકળે. પણ વે દિન .
શ્રી શાસ્ત્રોદ્ધારસમિતિને મારી એક નમ્ર સુચના છે કે–પૂજ્યશ્રીની વૃદ્ધાવસ્થા છે, અને કાર્યપ્રણાલિકા યુવાનને શરમાવે તેવી છે. તેમને ગામેગામ વિહાર કરવું અને શાસ્ત્રોદ્ધારનું કાર્ય કરવું તેમાં ઘણાં શારીરિક માનસિક અને
વ્યવહારિક મુશ્કેલી વેઠવી પડે છે, તે કઈ યોગ્ય સ્થળ કે જ્યાંના શ્રાવકે ભક્તિ વાળા હોય. વાડાનાં રાગના વિષથી અલિપ્ત હોય. એવા કોઈ સ્થળે શાદ્ધારનું કાર્ય પૂર્ણ થાય ત્યાં સુધી સ્થિરતા કરી શકે એના માટે પ્રબંધ કરવું જોઈએ. બીજા કેઈ એવા સ્થળની અનુકુળતા ન મળે તે છેવટ અમદાવાદમાં યોગ્ય સ્થળે રહેવાની સગવડતા કરી અપાય તો વધુ સારું. મહારી આ સુચના પર ધ્યાન આપવા ફરી યાદ આપું છું. ફરીવાર પૂજ્ય આચાર્યશ્રીને અને તેમના સત્કાર્યને સહાયકને મારા અભિનંદન પાઠવું છું તે સ્વીકારશોજી. લી. સદાનંદીજૈનમુનિ છોટાલાલજી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનસિધ્ધાંતના તંત્રીશ્રીને અભિપ્રાય સ્થાનકવાસીઓમાં પ્રમાણભૂત સૂત્રો બહાર પાડનારી આ એકની એક સંસ્થા છે. અને એના આ છેલ્લા રિપોર્ટ ઉપરથી જણાય છે કે તેણે ઘણી સારી પ્રગતી કરી છે તે જોઈ આનંદ થાય છે.
મૂળ પાઠ, ટીકા, હિંદી તથા ગુજરાતી અનુવાદ સહિત સૂત્રો બહાર પાડવા એ કાંઈ સહેલું કામ નથી એ એક મહાભારત કામ છે અને તે કામ આ શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ ઘણી સફળતાથી પાર પાડી રહી છે તે સ્થાનકવાસી સમાજ માટે ઘણું ગોરવને વિષય છે અને સમિતિ ધન્યવાદને પાત્ર છે.
સમિતિ તરફથી નવસૂત્રો બહાર પડી ચૂક્યાં છે, હાલમાં ત્રણ સૂત્રો છપાય છે. નવ સૂત્રો લખાઈ ગયાં છે અને જંબુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ તથા નંદીસૂત્ર તૈયાર થઈ રહ્યાં છે.
હાલમાં મંત્રી શ્રી સાકરચંદ ભાઈચંદ સમિતિના કામમાં જ તેમને આ વખત ગાળે છે અને સમિતિના કામકાજને ઘણે વેગ આપી રહ્યા છે. તેમની અંત માટે ધન્યવાદ.
અને આ મહાભારત કામના મુખ્ય કાર્યકર્તા તે છે વૃદ્ધ પંડિત મુનિશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ, મૂળ પાઠનું સંશોધન તથા સંસ્કૃત ટીકા તેઓશ્રી જ તૈયાર કરે છે. મુનિશ્રીને આ ઉપકાર આખાય સ્થા. જૈન સમાજ ઉપર ઘણે મહાન છે. એ ઉપકારને બદલે તે વાળી શકાય તેમજ નથી.
પરંતુ આ સમિતિના મેમ્બર બની તેના બહાર પડેલાં સૂત્રો ઘરમાં વસાવી તેનું અધ્યયન કરવામાં આવે તે જ મહારાજશ્રીનું થોડું અદા કર્યું ગણાય.
ભગવાને કહ્યું છે કે પઢમં જાળ તો ચા પહેલું જ્ઞાન પછી દયા, દયા ધર્મને યથાર્થ સમજે હોય તે ભગવાનની વાણીરૂપ આપણા સૂત્રો વાંચવાં જ જોઈએ તેનું અધ્યયન કરવું જોઈએ અને તેને ભાવાર્થ સમજવો જોઈએ.
એટલા માટે આ શાસ્ત્રોદ્ધારસમિતિના સર્વ સૂત્રો દરેક સ્થા. જૈન પિતાના ઘરમાં વસાવવાં જ જોઈએ સર્વ ધર્મજ્ઞાન આપણા સૂત્રોમાંજ સમાયેલું છે અને સૂત્રો સહેલાઈથી વાંચીને સમજી શકાય છે, માટે દરેક સ્થા. જૈન આ સુત્રો વાંચે એ ખાસ જરૂરનું છે.
જૈન સિદ્ધાંત” ડીસેમ્બર-૫૬
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ઉપાશક દશાંગ સૂત્રને માટે અભિપ્રાય મૂળ સૂત્ર તથા પૂજ્ય મુનિશ્રી ઘાસીલાલજીએ બનાવેલ સંસ્કૃત છાયા તથા ટીકા અને હિંદી તથા ગુજરાતી–અનુવાદ સહિત.
પ્રકાશક-અ. ભા. ધે. સ્થાનકવાસી જૈનશાસ્ત્રોદ્ધારસમિતિ, ગરેડીઆ કુવા રેડ, ગ્રીન લેજ પાસે, રાજકોટ. (સૌરાષ્ટ્ર) પૃષ્ઠ ૬૧૬ બીજી આવૃત્તિ બેવડું (મોટું) કદ પાકું પુછું, જેકેટ સાથે સને ૧૯૫૬ કિંમત રૂા. ૮–૮–૦
આપણા મૂળ બાર અંગ સૂત્રોમાંનું ઉપાશક દશાંગ એ સાતમું અંગ સૂત્ર છે. એમાં ભગવાન મહાવીરના દશ ઉપાસકે-શ્રાવકનાં જીવનચરિત્રો આપેલા છે, તેમાં પહેલું ચરિત્ર આનંદ શ્રાવકનું આવે છે.
આનંદ શ્રાવકે જૈનધર્મ અંગીકાર કર્યો અને બાર વ્રત ભગવાન મહાવીર પાસે અંગીકાર કરી પ્રતિજ્ઞા (પ્રત્યાખ્યાન) લીધાં તેનું સવિસ્તર વર્ણન આવે છે. તેની અંતર્ગત અનેક વિષયે જેવા કે, અભિગમ, કાલકસ્વરૂપ, નવતત્ત્વ, નરક, દેવલોક વગેરેનું વર્ણન પણ આવે છે.
આનંદ શ્રાવકે બાર વ્રત લીધા તે બાર વ્રતની વિગત અતિચારની વિગત વગેરે બધું આપેલું છે. તે જ પ્રમાણે બીજા નવ શ્રાવકેની પણ વિગત આપેલ છે.
આનંદ શ્રાવકની પ્રતિજ્ઞામાં રિતરું શબ્દ આવે છે. મૂર્તિપૂજકે મૂર્તિપૂજા સિદ્ધ કરવા માટે તેનો અર્થ અરિહંતનું ચૈત્ય (પ્રતિમા) એ કરે છે. પણ તે અર્થ તદ્દન ખોટી છે. અને તે જગ્યાએ આગળ પાછળના સંબંધ પ્રમાણે તેને એ ખટે અર્થ બંધ બેસતું જ નથી તે મુનિશ્રી ઘાસીલાલજીએ તેમની ટીકામાં અનેક રીતે પ્રમાણે આપી સાબિત કરેલ છે અને ગતિને અર્થ સાધુ થાય છે. તે બતાવી આપેલ છે.
આ પ્રમાણે આ સૂત્રમાંથી શ્રાવકના શુદ્ધ ધર્મની માહિતી મળે છે તે ઉપરાંત તે શ્રાવકોની ઋધ્ધિ, રહેઠાણ, નગરી વગેરેના વર્ણને ઉપરથી તે વખતની સામાજિક સ્થિતિ, રીતરિવાજ રાજવ્યવસ્થા વગેરે બાબતોની માહિતી મળે છે.
એટલે આ સૂત્ર દરેક શ્રાવકે અવશ્ય વાંચવું જોઈએ, એટલું જ નહિ પણ વારંવાર અધ્યયન કરવા માટે ઘરમાં વસાવવું જોઈએ.
પુસ્તકની શરૂઆતમાં વર્ધમાન શ્રમણસંઘના આચાર્ય શ્રી આત્મારામજી મહારાજનું સંમતિપત્ર તથા બીજા સાધુઓ તેમજ શ્રાવકના સંમતિપત્રો આપેલ છે, તે સૂત્રની પ્રમાણભૂતતાની ખાત્રી આપે છે.
“જૈનસિધ્ધાંત” જાન્યુઆરી–પ૭
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧] શ્રી અખિલ ભારત શ્વેતામ્બર સ્થાનક્વાસી
જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ.
ગરેડીઆ કુવા રોડ-ગ્રીન લેજ પાસે
રાજકેટ.
સમિતિની શરૂઆત તા. ૧૮-૧૦-૪૪ થી તા–૨-૧૧-૧૭ સુધીમાં દાનવીર મહાશય
તરફથી મળેલી રકમની નામાવલી.
(રૂ. ૨૫૦ થી ઓછી રકમ આ યાદીમાં સામેલ કરેલી નથી.)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________
સેંકડ સર્ટીફીકેટો ઉપરાંત હાલમાં મળેલા
કેટલાક તાજા અભિપ્રાય શા સ્ત્રો દ્વારા કાર્યને વેગ આપ
તંત્રી સ્થાનેથી (જૈનતિ ) તા. ૧૫-૧૭ પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ ઠાણ ૪ હાલમાં અમદાવાદ મુકામે સરસપુરના સ્થા. જૈન ઉપાશ્રયમાં બિરાજમાન છે. તેઓશ્રી શાસ્ત્રોદ્ધારનું કાર્ય ખૂબ જ ખંત અને ઉત્સાહથી વૃદ્ધ વયે પણ કરી રહ્યા છે. તેઓશ્રી વૃદ્ધ છે છતાં પણ આખો દિવસ શાસ્ત્રની ટીકાઓ લખી રહ્યા છે. આજ સુધીમાં તેમણે લગભગ ૨૦ જેટલાં શાસ્ત્રોની ટીકાઓ લખી નાખી છે અને બાકીનાં સુત્રોની ટીકા જેમ બને તેમ જલદી પૂર્ણ કરવી તેવા મરથ સેવી રહેલ છે. સ્થા. જૈન સમાજમાં શાસ્ત્રો ઉપર સંસ્કૃત ટીકા લખવાને આ પ્રથમ જ પ્રયાસ છે અને તે પ્રયાસ સંપૂર્ણ બને એવી અમે શાસનદેવ પ્રત્યે પ્રાર્થના કરીએ છીએ. આજ સુધી ઘણુ મુનિવરોએ શાસ્ત્રોનું કામ શરૂ કરેલ છે પણ કેઈએ પૂર્ણ કરેલ નથી. પૂજ્યશ્રી અમુલખઋષીજી મહારાજે બત્રીસે શાસ્ત્રો ઉપર હિંદી અનુવાદ કરેલ અને સંપૂર્ણ બનેલ. ત્યારબાદ આચાર્ય શ્રી આત્મારામજી મહારાજશ્રીએ હિંદી ટીકા કેટલાક શાસ્ત્રો ઉપર લખેલ પણ ઘણું શાસ્ત્રો બાકી રહી ગયાં. પૂજ્ય હસ્તિમલજી મહારાજે એક બે શાસ્ત્રો ઉપરની ટીકાઓના અનુવાદ કરેલ. પૂજ્ય શ્રી જવાહિરલાલ મહારાજશ્રીએ સૂયગડાંગ સૂત્ર ટીકા સહિત હિન્દી અનુવાદ સાથે કરેલ. શ્રી સૌભાગ્યમલજી મહારાજે આચારાંગની હિંદી ટીકા લખેલ. પણ સંપૂર્ણ શાસ્ત્ર ઉપર સંસ્કૃત ટીકા હજી સુધી સ્થા. જૈન સાધુઓ તરફથી થયેલ નથી. જ્યારે પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજશ્રીએ ર૦ શાસ્ત્રો ઉપર સંસ્કૃત ટીકા તેને હિંદી ગુજરાતી અનુવાદ કરાવેલ છે આથી હવે આશા બંધાય છે કે તેઓશ્રી બત્રીસે બત્રીસ શાસ્ત્રો ઉપર સંસ્કૃત ટીકા લખવામાં સફળ થશે અને શદ્વાર સમિતિએ આજ સુધી ૧૦ થી ૧૨ શાસ્ત્રો છપાવી પણ દીધાં છે અને હજી પણ તે શાસ્ત્રો વિશેષ જલદી છપાય તે માટે શાસ્ત્રોદ્વાર સમિતિ સંપૂર્ણ પ્રયત્ન કરી રહેલ છે તે ધન્યવાદને પાત્ર છે.
જૈન શાસ્ત્રાદ્ધાર સમિતિના રૂ. ૨૫૧ ભરીને લાઈફ મેમ્બર થનારને શાસ્ત્રો તમામ શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ તરફથી ભેટ મળે છે. આ રીતે એક પંથ અને દે કાજ. બને રીતે લાભ થાય તેમ છે. રૂ. ૨૫૧ માં ૫૦૦ રૂપિયાની કિંમતમાં શાસ્ત્રો મળે એ પણ મટે લાભ છે અને પ્રવચનની પ્રભાવના કરવાને ધર્મલાભ પણ મળે છે,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૯]
આ સાથે પૂજ્યશ્રી શ્વાસીલાલજી મહારાજના સુશિષ્ય ૫. મુનિશ્રી કહૈયાલાલજી મહારાજ મલાડ મુકામે ચાતુર્માસ બિરાજે છે અને તેએાશ્રી શાસ્ત્રોના મેમ્બરો કરવા માટે અથાગ પ્રયત્ન કરીને પ્રવચનની સેવા બજાવી રહ્યા છે. અને અત્યાર સુધીમાં મુંબઇ તેમજ પરાઓના લગભગ ૪૦ જેટલા ગૃહસ્થેા લાઈક્ મેમ્બર બની ગયા છે અને મુંબઈમાં લગભગ ૩૦૦ જેટલા મેમ્બરે થાય તે ઈચ્છવા યાગ્ય છે. શ્રીમંત ગૃહસ્થા હજારો રૂપિયા પાતાના ઘર ખðમાં તેમજ માજશોખના કામેામાં તેમજ વ્યવહારિક કામેામાં વાપરી રહ્યા છે તે શાસ્ત્રોદ્વાર જેવા પવિત્ર કાર્યમાં રૂપિયા વાપરશે તેા ધર્મની સેવા કરી ગણાશે. અને બદલામાં ઉત્તમ આગમસાહિત્યની એક લાયબ્રેરી મની જશે. જેનું વાંચન ફરવાથી આત્માને શાંતિ મળશે અને શાસ્ત્રઆજ્ઞા પ્રમાણે વર્તવાથી જીવન સફળ થશે.
આવા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૦] શતાવધાની મુનિશ્રી યંતિલાલજી મહારાજશ્રીને અમદાવાદને પત્ર “સ્થાનકવાસી જૈન” તા. પ-૯-૧૭ ના અંકમાં છપાએલ છે જે નીચે મુજબ છે.
સૂત્રોના મૂળ પાઠમાં ફેરફાર હોઈ શકે ખરે?
તા. ૭-૮-૫૭ના રોજ અત્રે બિરાજતા શાસ્ત્રોદ્ધારક આચાર્ય મહારાજશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ પાસે, મારા ઉપર આવેલ એક પત્ર લઈને હું ગમે હતે, તે સમયે મારે પૂ. મ. સા. સાથે જે વાતચીત થઈ તે સમાજને જાણ કરવા સારૂ લખું છું.
“શાનું કામ એક ગહન વસ્તુ છે. અપ્રમાદી થઈ તેમાં અવિરત પ્રયત્ન કરવા જોઈએ. સંપૂર્ણ શાનું જ્ઞાન તેમજ દરેક પ્રકારની ખાસ ભાષાનું જ્ઞાન હોય તેજ આગમ દ્વારકનું કાર્ય સફળતાથી થાય છે. આ પ્રકારને પ્રયત્ન હાલ અમદાવાદ ખાતે સરસપુર જૈન સ્થાનકમાં બિરાજતા પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કરી રહ્યા છે. શાસ્ત્ર લેખનનું આ કાર્ય થઈ રહ્યું છે, તેમાં અનેક વ્યક્તિઓને અનેક પ્રકારની શંકાઓ થાય છે તેમાં શાસ્ત્રના મૂળ પાઠમાં ફેરફાર થાય છે? કરવામાં આવે છે? એ પ્રશ્ન પણ કેટલાકને થાય છે અને તે પ્રશ્ન થાય તે સ્વાભાવિક છે, કેમકે અમુક મુનિરાજે તરફથી પ્રગટ થયેલ સૂત્રોના મૂળ પાઠમાં ફેરફાર થયેલા છે. જેથી આ કાર્યમાં પણ સમાજને શંકા થાય.
પણ ખરી રીતે જોતાં, અત્યારે જે શાસ્ત્રોદ્ધારનું કામ ચાલી રહ્યું છે તે વિષે સમાજને ખાત્રી આપવામાં આવે છે કે, શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ તરફથી અત્યાર સુધીમાં પ્રગટ થયેલાં આગમોના મૂળ પાઠમાં જરાપણ ફેરફાર કરવામાં આવેલ નથી અને ભવિષ્યમાં જે સૂત્રો પ્રગટ થશે તેમાં ફેરફાર થશે નહિ તેની સમાજ નેંધ લ્ય.
શતાવધાની શ્રી જયંત મુનિ–અમદાવાદ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૧] શ્રી અખિલ ભારત શ્વેતામ્બર સ્થાનક્વાસી
જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિના ટુંક પરિચય
સ્થાનકવાસી સમાજની આ એકની એક સંસ્થા છે કે જેણે અત્યાર સુધીમાં તેર સૂત્રો છપાી બહાર પાડી દીધાં છે. સાત સૂત્રો છપાય છે અને ખીજા કેટલાક છાપવા માટે તૈયાર થઈ ચૂકયા છે.
આ પ્રમાણે આ સસ્થાએ મહાન્ પ્રગતિ સાધી છે તેને ટુંક પરિચય આ પત્રિકામાં આપેલ છે તે વાંચી જઇ સર્વ સ્થા. જૈન ભાઈબહેનાએ આ સંસ્થાને યથાશકિત મદદ કરી તેના કાને હજી વિશેષ વેગવાન બનાવવાની જરૂર છે.
ખાલી ઘડા વાગે ઘણા એમ સ્થા. કેન્ફરન્સ જેમ ખાટાં અણુગાં ફુંકનારી સંસ્થાની કોઈ કિંમત નથી, ત્યારે નક્કર કામ કરનારી આ શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિને દરેક પ્રકારે ઉત્તેજન આપવાની દરેક સ્થાનકવાસી જૈનની અનિવાર્ય રંજ છે.
અને આ સવ સૂત્રો તૈયાર કરનાર પૂજ્ય મુનિશ્રી શ્વાસીલાલજી મહારાજના સ્થાનકવાસી સમાજ ઉપર ઘણેા મહાન ઉપકાર છે. વયેવૃધ્ધ હોવા છતાં તેઓશ્રી જે મહેનત લઇ સૂત્રો તૈયાર કરાવે છે તેવું કામ હજી સુધી ખીજા કોઈએ કર્યુ" નથી અને બીજુ કાઇ કરી શકશે કે નહિ તે પણ શંકાભર્યું છે. પૂજય મુનિશ્રીના આ મહાન ઉપકારના કિચિત ખલેા સમાજે આ શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિને બની શકતી સહાય કરીને વાળવાના છે. સ્થાનકવાસી સમાજ જ્ઞાનની કદર કરવામાં પાછા હુઠે તેમ નથી એવી અમે આશા રાખીએ છીએ.
જૈનસિદ્ધાંત પત્ર” એકટોમ્બર ૧૯૫૭
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
*
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨] શાસ્ત્રોની માહીતી
છપાયેલાં શાસ્ત્રોનાં નામ (૧) શ્રી ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
(ભાગ પહેલો અને બીજે) (૩) , વિપાક
, આચારાંગ (ભાગ પહેલે અને બીજે) (૫) , અન્તકૃત દશાંગ છે, (૬) , આવશ્યક છે (૭) , અનુત્તરપપાતિક , (૮) , દશાશ્રુત સ્કન્ધ (૯)થી(૧૩) શ્રી નિયાવલિકા ,, (એકથી પાંચ ભાગ)
ઉપાસક દશાંગ અને દશવૈકાલિક ભાગ પહેલે, પહેલી આવૃત્તિ ખલાસ થતાં બીજી આવૃત્તિ પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવેલ છે
સુરતમાં પ્રસિદ્ધ થનારાં શાસ્ત્રોનાં નામ ૧ આચારાંગ સૂત્ર ભાગ ૩ જે (૧) ૨ ઉવવાઈ (પપાતિક) સૂત્ર (૧૫) ૩ કલ્પ સૂત્ર ૪ આવશ્યક સૂત્ર (બીજી આવૃત્તિ)
પ્રેસમાં છાપવા આપેલાં બીજા સૂત્રોનાં નામ (૧૬) ૧ નદી સૂત્ર
૨ આચારાંગ સૂત્ર ભાગ ૧ લે (બીજી આવૃત્તિ) ૩ વિપાક સૂત્ર
(બીજી આવૃત્તિ) ૪ અન્નકૃત સૂત્ર
(બીજી આવૃત્તિ) બીજી આવૃતિ છાપવા આપવાનાં સૂત્રોનાં નામ ૧ દશાશ્રુત સ્કલ્પ (બીજી આવૃત્તિ) ૨ અનુતરો પપાતિક (બીજી આવૃત્તિ)
લખેલાં તૈયાર સૂત્રોનાં નામ (૧૭) ૧ ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર
(સંસ્કૃત-હિન્દી-ગુજરાતી તૈયાર) (૧૮) ૨ જ્ઞાતા
(સંસ્કૃત-હિન્દી તૈયાર. સંશોધન તથા ગુજરાતી બાકી)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૩] (૧૯) ૩ સમવાયાંગ સૂત્ર (સંસ્કૃત-હિન્દી તૈયાર. સંશોધન તથા
ગુજરાતી બાકી) (૨૦) ૪ પ્રશ્ન વ્યાકરણ ,, (સંસ્કૃત-હિન્દી તૈયાર. સંશોધન ચાલુ
ગુજરાતી બાકી) (૨૧) ૫ અનુગદ્વાર , (સંસ્કૃત તૈયાર. હિન્દી અનુવાદ ચાલુ
ગુજરાતી બાકી) (૨૨) ૬ રાયપાસેણી , (સંસ્કૃત તૈયાર. હિન્દી ગુજરાતી બાકી) (૨૩) ૭ સ્થાનાંગ છે
(સંસ્કૃત તૈયાર. હિન્દી ગુજરાતી બાકી)
ચાલુ કામ (૨૪) ૧ જમ્બુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રની સંસ્કૃત ટીકા ચાલુ છે. (૨૫) ૨ સુયગડાંગ સુત્રની સંસ્કૃત ટીકા ચાલુ છે.
લખવાનાં બાકી શાસ્ત્રોનાં નામ (૨૬) ૧ ભગવતી સૂત્ર
(૩૦) ૫ ચંદ્ર પ્રજ્ઞપ્તિ સુત્ર (૨૭) ૨ જીવાભિગમ ,
(૩૧) ૬ વ્યવહાર , (૨૮) ૩ પ્રજ્ઞાપના ,
(૩૨) ૭ બૃહદકલ્પ , (૨૯) ૪ સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ ,
(૩૩) ૮ નીશીથ .. બત્રીસ સૂત્રો તથા એક કલ્પસૂત્ર મળી સૂત્રોની સંખ્યા ત્રીસ થયેલ છે. જે જાણવા માટે ઉપર ૧ થી ૩૩ ના આંક આપવામાં આવેલ છે.
નેટ–અત્યારે મેમ્બર થનારને તૈયાર શાસ્ત્રો હાલમાં જે ટેકમાં છે તે તુરત મેકલવામાં આવે છે અને પાછળથી બીજાં તૈયાર થયે રવાના કરવામાં આવશે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________ [24] શ્રી દશવૈકાલિક તથા ઉપાસક દશાંગ સૂત્રો ગુજરાતી ભાષામાં અનુવાદ થયેલાં પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ વિરચિત શ્રી ઉપરોકત બે સૂત્રો જૈન ધર્મ પાળતા દરેક ઘરમાં રહેવા જ જોઈએ. તે વાંચવાથી શ્રાવક ધર્મ અને શ્રમણ ધર્મના આચારનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ શકે છે અને શ્રાવકે પિતાની નિરવધ અને એષણિય સેવા શ્રમણ પ્રત્યે બજાવી શકે છે. વર્તમાનકાળે શ્રાવકેમાં તે જ્ઞાન નહિ હેવાને લીધે અંધશ્રદ્ધાએ શ્રમણ વર્ગની વૈયાવચ્ચ તે કરી રહેલ છે. પરંતુ “કલ્પ શું અને અકલ્પ શું' એનું જ્ઞાન નહિ હોવાને લીધે પિતે સાવધ સેવા અર્પી પિતાના સ્વાર્થને ખાતર શ્રમણ વર્ગને પિતાને સહાયક થવામાં ઘસડી રહ્યા છે અને શ્રમણ વર્ગની પ્રાયઃ કુસેવા કરી રહ્યા છે. તેમાંથી બચી લાભનું કારણ થાય અને શ્રમણને યથાતથ્ય સેવા અર્ધી તેમને પણ જ્ઞાનદશન ચારિત્રની આરાધના કરવામાં સહયક થઈ પિતાના જ્ઞાનદર્શન ચારિત્રની આરાધના કરી સુગતિ મેળવી શકે. શ્રમણની યથાતથ્ય સેવા કરવી તે અવશ્ય ગૃહસ્થની ફરજ છે. - પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મ. શાસ્ત્રો ધારનું અનુવાદન ત્રણ ભાષામાં રૂડી રીતે કરી રહ્યા છે અને રૂપીયા 251) ભરી મેમ્બર થનારને રૂા. 400-500 ની લગભગ કીંમતના બત્રીસે આગ ફી મળી શકે છે તે તે રૂા. 251] ભરી મેમ્બર થઈ બત્રીસે આગમો દરેક શ્રાવક ઘરે મેળવવા જોઈએ. બત્રીસે શાસ્ત્રોના લગભગ 48 પુસ્તકે મળશે. તે તે લાભ પિતાની નિર્જરા માટે પુન્યાનુંબંધી પુન્ય માટે જરૂર મેળવે. ઉપરોક્ત બંને સૂત્રોની કીંમત સમિતિ કંઈક ઓછી રાખે તે હરકેઈ ગામમાં શ્રીમંત હોય તે સૂત્રો લાવી અરધી કીંમતે, મત અથવા પૂરી કીંમતે લેનારની સ્થિતિ જોઈ દરેક ઘરમાં વસાવી શકે. –એક ગૃહસ્થ નોંધ-ઉપરની સુચનાને અમે આવકારીએ છીએ. આવાં સૂત્રો દરેક ઘરમાં વસાવવા ગ્ય તેમજ દરેક શ્રાવકે વાંચવા ગ્ય છે, તંત્રી રત્નત” પત્ર તા. 1-10-17 શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : 3