________________
आचारागसूत्रे यदेव कस्यचित्सुखाय भवति तदेव परस्य दुःखाय चेति · भिन्नरुचिहिलोकः ' इति लोकोक्तेरिति । यद्वा-पृथक्छन्दाः पृथवसंकल्पाः-अगणिताभिप्रायाः-इति यावत् , मानवा इत्युपलक्षणादन्येषामपि संज्ञिनां पृथक्छन्दत्वेन ग्रहणं ज्ञेयम् । यत एव प्राणिनः पृथक्छन्दास्तस्मादुपादेयं कर्मापि पृथक्, कर्मजनितं दुःखमपि पृथगेव, कारणभेदस्य कार्यभेदनियामकत्वात् , एतदेव-कथयति ' पृथगि'-त्यादि, सर्वेषां जन्तूनां दुःखं पृथक्-भिन्नरूपं प्रवेदितम् । एतत्सर्वमालोच्यानारम्भजीवी किं विदध्यादिति दर्शयति-'स' इत्यादि । सः निखिलजीवसुखदुःख परिज्ञाता कोक्ति है कि "भिन्नरुचिहि लोकः" लोगों की रुचि भिन्न भिन्न हुआ करती है । अथवा-"पृथक्छन्दा इह मानवाः" इसका अभिप्राय यह भी है कि मनुष्य और अन्य संज्ञी प्राणी जितने भी हैं उन सबके छन्द-संकल्प अभिप्राय पृथक्-अगणित हैं । संसार में जितने भी संज्ञी प्राणी हैं वे सब अपनी अपनी अपेक्षा अगणितअभिप्रायविशिष्ट हैं। मानव-शब्द उपलक्षण है, इससे अन्य संज्ञी प्राणियों का भी यहां ग्रहण हो जाता है। जब यह माना गया है कि प्राणियों के संकल्प भिन्न २ या अगणित हैं तो यह भी इससे सिद्ध होता है कि उनके कर्तव्य कर्म तथा कर्मजनक दुःख भी भिन्न २ या अगणित हैं, क्यों कि कारणों में जब भेद है तब उसके कार्यों में भी भेद मानना पड़ता है, अतः यह निश्चित होता है कि समस्त जीवों का दुःख पृथक्-भिन्न २ रूपमें है । इस सब का विचार कर अनारंभजीवी क्या करे? इसकी प्ररूपणा सूत्रकार “ सोअहिंसमाणे अणवयमाणे" इस २॥ ५४२नी सो उक्त छ -भिन्नरुचिर्हि लोकः' खानी ३थी मिन्न भिन्न प्रा२नी २द्या ४२ छ, अथवा-"पृथकछन्दा इह मानवाः " तेनी मलि. પ્રાય એ છે કે મનુષ્યમાત્ર અને અન્ય સંશિ–પ્રાણી જેટલા છે તે બધાના છન્દ – સંકલ્પ અભિપ્રાય અલગ અલગ છે. સંસારમાં જેટલા પણ સંજ્ઞિ–પ્રાણી છે તે બધા પોતપોતાની અપેક્ષા અગણિત અભિપ્રાય ધરાવનાર છે. માનવશબ્દ ઉપલક્ષણ છે જેનાથી બીજા સંજ્ઞિપ્રાણીઓનું પણ આ સ્થળે સમાવેશ થઈ રહે છે. જ્યારે આ માની લેવાયું છે કે પ્રાણીઓના સમસ્ત સંકલ્પ ભિન્ન ભિન્ન અને અગણિત છે તે આથી પણ એ સિદ્ધ થાય છે કે તેનું કર્તવ્ય કર્મ તથા કર્મજનક દુઃખ પણ ભિન્ન ભિન્ન અને અગણિત છે, કેમ કે કારણેમાં
જ્યારે ભેદ છે ત્યારે એમના કાર્યોમાં પણ ભેદ માનવે પડે છે. આથી એ નિશ્ચિત થાય છે કે સમસ્ત જીવોનાં દુઃખો પણ ભિન્ન ભિન્ન રૂપનાં છે. આ अचान विया२ ४श मानवी पशु ४२ ? २॥ मागे “सोअविहिंसमाणे
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૩
