Book Title: Vardhaman Charitam
Author(s): Ratnachandra Muni, Chunilal V Shah
Publisher: Chunilal V Shah
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022642/1
JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI vibhAga - puSpa 24 bha ga vA na ma hA vIra 2500 nirvANa mahotsava ke upalakSya me prakAzita vardhamAna caritam (asagakavi viracitam ) prathama saMskaraNa vIra ni. saMvata 2500 mUlya ru. 15-00 zrI jIvarAja jaina graMthamAlA, solApUra
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvarAja jaina granthamAlA, grantha 23 granthamAlA - saMpAdaka pro0 A0 ne0 upAdhye va sva0 pro0 horakalikapanasi zrI-saga-viracitaM vardhamAnacaritam ( hindI anuvAda, AlocanAtmaka prastAvanA Adi sahita ) vIra ni0 saM0 2500] so saMpAdaka paM0 pannAlAla jaina, sAhityAcArya, pIeca. DI. prAcArya, gaNeza di0 jaina vidyAlaya sAgara (ma0pra0) prakAzaka lAlacanda hIrAcanda adhyakSa, jana saMskRti saMrakSaka saMgha solApura san 1974 mUlya : 15 ru0 mAtra [ vi0 saM0 2030
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka lAlacanda hIrAcanda adhyakSa jaina saMskRti saMrakSaka saMgha solApura sarvAdhikAra surakSita prathama saMskaraNa prati 1000 mudraka varddhamAna mudraNAlaya javAharanagara kaoNlonI, vArANasI - 1
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ JIVARAJA JAINA GRANTHAMALA, No. 23 General Editors : Dr. A. N. Upadhye & late Dr. H. L. Jain ASAGA'S VARDHAMANA-CHARITAM Edited with Hindi Translation, Introduction etc. by Pt. Pannalal Jain, Sahityacharya, Ph. D. Principal, Ganesha D. Jaina Vidyalaya Saugar (M. P) Published by Lalchand Hirachand Jaina Samskriti Samraksaka Sangha, Sholapur 1974 (All Rights Reserved) Price: Rs. 18 only.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ First Edition, Copies 1000 Copies of this book can be had direct from Jaina Samskriti Samraksaka Sangha Phaltan Galli, Sholapur ( India ) Price : Rs. 12,00 per Copy (exclusive of postage ) jIvarAja jaina graMthamAlA paricaya zolApura nivAsI sva0 0 jIvarAja gautamacaMda dozI kaI varSoMse saMsAra se udAsIna hokara dharmakArya meM apanI vRtti lagA rahe the / san 1940 meM unakI yaha prabala icchA ho uThI ki apanI nyAyopArjita saMpattikA upayoga vizeSarUpase dharma aura samAjakI unnatike kArya meM kareM / tadanusAra unhoMne samasta dezakA paribhramaNa kara jainavidvAnoMse sAkSAt aura likhita rUpase sammatiyA~ isa bAtakI saMgraha kI ki konase kArya meM saMpattikA upayoga kiyA jAya / sphuTa mata saMcaya kara leneke pazcAt san 1941 ke grISmakAlameM brahmacArIjIne siddhakSetra gajapaMtha (nAsika) ke zItala vAtAvaraNa meM vidvAnoMkI samAja ekatrita kI aura UhApohapUrvaka nirNayake liye ukta viSaya prastuta kiyaa| vidvat sammelanake phalasvarUpa brahmacArIjIne jaina saMskRti tathA sAhitya ke samasta aMgoMke saMrakSaNa, uddhAra aura pracArake hetu 'jaina saMskRti saMrakSaka saMgha kI sthApanA kI / usake liye ru0 30000 ke dAnakI ghoSaNA kara dii| unakI parigraha nivRtti bar3hatI gaI / san 1944 meM unhoMne lagabhaga do lAkhakI apanI saMpUrNa saMpatti saMghako TrasTa rUpase arpaNa kI / isI saMghake aMtargata 'jIvarAja jaina graMthamAlA' dvArA prAcIna prAkRta saMskRta hiMdI tathA marAThI pustakoM kA prakAzana ho rahA hai / Aja taka isa graMthamAlAse hiMdI vibhAga meM 22 pustakeM, kannar3a vibhAga meM 3 pustakeM aura marAThI vibhAga meM 39 pustakeM prakAzita ho cukI haiN| - prastuta graMtha isa graMthamAlA kA 23vA~ puSpa hai /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva. bra. jIvarAja gautamacaMda dozI saMsthApaka : jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApUra
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ General Editorial The 2500th Anniversary of the Nirvana of Bhagavan Mahavira is being celebrated soon, all over the world, as a mark of respect to that great personality whose doctrines of Ahiinsa, Anekanta and Aparigraha are a panacea for the baser tendencies of Violence, Intolerance and excessive Greed at the levels of the individual, society or nation. The Jaina Sansksti Samraksaka Sangha, Sholapur, founded by the late Br. Jivaraj Gautamchandaji has rendered, during the last twentyfive years, significant service to the cause of Jaina literature, embodying the teachings of Mahavira and his great disciples of yore, through numerous publications in Sanskrit, Prakrit, Apabhransa, Hindi, Marathi, Kannada and English. It is but natural that the authorities of this Granthamala planned to publish, on the occasion of this celebration, the biography of Mahavira, namely, the Vardhamana carita of Asaga along with Hindi translation. That is how this edition of the Vardhamanacarita of Asaga is being placed in the hands of readers. The Mss. of the Mahavira-caritra (MC), or Vardhamana-caritra (or -purana) (VC or VP) or Sanmaticaritra of Asaga are reported to exist in Arrah, Karanja, Varanga, Humch, Idar, Bombay, Mysore, Poona, Svadi, Moodbidri, Madras, Adyar and other places. Those of his santinathapurana (SP) are reported to exist in Poona, Limbdi, Ajmer, Bombay and Bodlean Library in U. K. It is reported that the Bodlean Library has also an abridgement of it in twelve chapters, the original work having sixteen cantos. The distribution of the Mss. of these works of Asaga shows their wide circulation. There might be some Mss. here and there, in private collections as well. So far no Sanskrit commentary on Asaga's poems has come to light. Shri V.B. Lokapur 2 has come across a palm-leaf Ms. containing a Kannada Vyakhyana on the Vardhamanapurana. It gives the anvaya and meaning in Kannada : all this would enable one to understand the text better. The concluding passage gives some information about the commentator. His name is Vije ( = Vijaya) raja; he belonged to the Vasistha-gotra; he was a resident of Belagula (the same as Sravana-B.) and he completed it in saka 1402, i.e., A.D. 1480. Shri Lokapur has not noted where the Ms, exists. It is better that we know more about it. I have been informed that that there is a Ms, of the Vardhamana-purana with a Kannada commentary in the Upadhyaya familly of Halagi( Dt. Belgaum). My inquiry has not been so far fruitful. 1. H. D, Velankar : Jinaratnakosa, Poona 1940, pp. 336, 342, 381, 2. Jayanti, July 1955, page 48.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 2 - A Hindi translation of VP was prepared by Pt. Khubchand Shastri and also published some years back (Surat 1917). Both VP and SP wera edited and translated into Marathi by Pt. J. P. Phadakule and published by the late Raoji Sakharam Doshi from Sholapur in 1931 and 1935 respectively. The former was in book size, but the latter, in Pothi size with loose sheets. Asaga gives some information about himself in both these works at their end. It is better that the verses are reproduced here mainly based on the printed editions, for ready reference, because the translators have not taken them identically (VP, XVIII 102-5 ) kRtaM mahAvIracaritrametanmayA parasvapratibodhanArtham / saptAdhikatriMzabhavaprabandhaM purUravAdyantimavIranAtham // 102 / / vardhamAnacaritraM yaH pratyAkhyAti zRNoti ca / tasyeha paralokasya saukhyaM saMjAyate tarAm / / 103 // saMvatsare dazanavottaravarSayukte bhAvAdikIrtimuninAyakapAdamUle / maudgalyaparvatanivAsavanasthasaMpat sacchrAvikAprajanite sati vA mamatve // 10 // vidyA mayA prapaThitetyasagAhvayena zrInAtharAjyamakhilaM janatopakAri / prApyaiva coDaviSaye viralAnagaryAM granthASTakaM ca samakAri jinopadiSTam // 105 // Pt. Jinadasa and Pt. Pannalal differ in grouping these verses and also in translating them. In my opinion, the verse No. 103 is either misplaced, or it is a later addition. So I leave that verse altogether: it just mentions the fruit of propounding and hearing this MC in this and in the next world. I would group together verses Nos, 102 and 10, and take 105 independently, To render them freely: With a view to enlightening myself (i. e., author ) and others,this Mahavira-caritra, in which are described thirty-seven Bhavas beginning with that of Pururava and ending with that of Viranatha, was composed by me (i.e., Asaga) in the Samvatsara 910 at the feet of the great monk Bhavakirti, liking for or interest ( mamatva ) in it being evinced by a pious Sravika who dwelt on the mount Maudgalya in a park ( or who dwelt in a settlement Vana by name on the mount Maudgalya. Various branches of learning were studied by me, Asaga by name. And having reached (prapya) the kingdom of Srinatha, which was beneficial to all the people, eight works dealing with Jainism or incorporating the instructions of Jina, were composed by me in the town of Virala (also read as Varala or Dharala) in the Coda territory. In this context it is interesting to note that the concluding verses are not identical in all the Mss. of the VC. Peterson, in his Report for 1886-92, gives the conclu 1. In this ed. it is a misprint that the word anustup, which should have been the title forthe stanza, has got mixed up in the verse. 2. A readng vratastha for vanastha would upset the metre. A reading like this is also available : Fi g ufaa afa faca
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 3 ding portion of the VC from a Ms. dated Samvat 1979, After the colophon ity Asagakyte etc. of the 18th Sarga, there are the following verses : 1) * municaraNa rajobhiH etc. as in sp tanumapi tanutA~ etc as in Sp bhakti parAM etc. as in SP putrastayorasaga etc. as in Sp sadvRttaM dadhatA svabhAvamRdunA niHzreyasaprArthinA sAdhUnAM hRdayopamena zucinA saMpreritaH preyasA / etatsAdaramAryanandiguruNA siddhaye vyadhAttAsagaH kIrtyatkItanamAtracArucaritaM zrIsanmateH sanmateH // iti vardhamAnacaritaM samAptam The first four verses give the biographical details about Asaga, and they are noted below from the SP. The fifth verse gives some additional information that Asaga completed the MC or Sanmati-carita (as titled here) being encouraged by Aryanandi-guru whose great virtues are mentioned by him, in details. In the Santipurana more biographical details are available. The relevant verses may be quoted here : municaraNarajobhiH sarvadAbhUta [pUta ?] dhAtryAM praNa tisamayalagnaiH pAvanIbhUtamUrdhA / upazama iva mUrtaH zuddhasamyaktvayuktaH paTumatiriti nAmnA vizrutaH zrAvako'bhUt // 1 // tanumapi tanutAM yaH sarvaparvopavAsaistanumanupamadhIH sma prApayan saMcinoti / satatamapi vibhUti bhUyasImannadAnaprabhRtibhirurupuNyaM kundazubhraM yazazca // 2 // bhakti parAmavirataM samapakSapAtAdAtanvatI muninikAyacatuSTaye'pi / vairetirityanupamA bhuvi tasya bhAryA samyaktvazudviriva parAbhUt // 3 // putrastayorasaga ityavadAtakIrtyorAsInmanISinivahapramukhasya ziSyaH / candrAMzuzubhrayazaso bhuvi nAganandyAcAryasya zabdasamayArNavapAragasya // 4 // tasyAbhavadbhavyajanasya sevyaH sakhA jinApo jinadharmabhaktaH / khyAto'pi zauryAtparaloka bhIrudvijAdinAtho'pi vipakSapAtaH // 5 // vyAkhyAnazIlatvamavekSya tasya zraddhAM purANeSu ca puNyabuddha eH / kavitvahIno'pi gurau nibandhe tasminnadhAsIdasagaH prabandham ||6|| 1. They are quoted in full below, 1.4. These common verses in the Prasastis indicate that one and the same Asaga is the author of VC and SP. 2. Also Veritti. 3. Jinnappa is quite a common name among the Jainas, even today, in some parts of Karnataka. 4. Are we to read guror nibandhe ?
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 4 caritaM viracayya sammatIyaM sadalaMkAravicitravRttabandham / sa purANamidaM vyadhatta zAnterasaga: sAdhujanapramohazAntye ||7|| There was a famous Sravaka Fatumati by name. He always paid respects to monks by touching his head to the ground which was rendered pure by the dust from the feet of the monks. He was an embodiment of mild passions. He was endowed with pure Right Faith. He was a man of intelligence. His body was lean; and he rendered it all the more lean by observing fasts on Parva days. He earned great dignity thereby. And by his gift of food, etc., he acquired great merit and all-bright (lit., white like kunda flower) fame. His wife was Vaireti, for whom there could be no parallel in the society. With the same respect she always showed great devotion to the fourfold congregation of monks. She was religious purity incarnate(samyaktva, right faith). Both of them were so well-known, and Asaga was their son. He was a pupil of Acarya Naganandi who was prominent among the wise or learned, whose spotless fame was spreading everywhere, and who was well versed in sabda (grammar) and samaya (scripture). Asaga had a friend Jinapa (by name) who was devoted to Jinadharma and liked by the pious. Jinapa, though known for his bravery, was afraid of the next world; and though he was highborn, he was free from prejudice or partiality (there is flera here). Seeing that Jinapa (of meritorious intention) had faith in and liking for the exposition of Purana and out of great attachment for him (some have read guror nibandhe), Asaga composed this poem, though quite aware of the limitations of his poetic abilities. After having composed the Sanmaticarita, which is rich in poetic embellishments and variety of metrical patterns, Asaga composed this Santipurana for diluting the worldly attachment of pious people. Asaga's relation with the three Acaryas can be clearly indicated: i) Asaga was a lisya of Naganandi, who is labdasamayarnava-paraga. Possibly he had studied under him and owed pious allegiance to him. ii) Aryanandi-guru encouraged Asaga to compose the VC or Sanmati-carita. iii) Asaga completed his VP at the feet of, or while staying with, or even under the guidance of Bhavakirti. His reference to all the three can be easily understood and accounted for. This is all that Asaga has said about himself and his works. It is necessary to see what other poets have said about him, before some of his details are critically scrutinised. Dhavala, the author of the Harivamsapurana in Apabhramsa, refers to Asaga and his Virajinendra-carita in this way. 1. Years back there appeared a note on these Prasastis, possibly written by the late Pt. Jugalkishoraji. Jaina Hitaishi, XV. pp. 336 f. It is necessary that some more Mss. will have to be consulted to understand the presence of these Prasastis. 2. Allahabad University Journal Vol. I, p. 167; also my paper, Asaga, his Works and Date, in the Karnataka Historical Quarterly, Vol. II. i., Dharwar.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 5 asagu mahAkai jeM sumanoharu vIrajiNaMdacariu kiu suMdaru / kettiya kami sukaiguNa Ayara geya kavva jahi viraiya suMdara / / To render it freely, Asaga is a great poet who has composed his beautiful and attractive Virajinendracarita in which beautiful verses have been woven, the merits. of which are beyond expression. These compliments are on par with what Asaga. himself has said about his VC. Dhavala has not given his date, but he is tentatively assigned to the tenth or eleventh century A.D. Ponna1, one of the three great poets of Kannada, refers to Asaga, and claims his superiority(perhaps a bit exaggerated) both over Asaga in Kannada (by hundred times) and over Kalidasa in Sanskrit (by four times), in his Santipurana ( I. 11) kannaDakaviteyoLasagaMga namaMDirekhegaggaLaM sakkadadolU / munnuLLa kAlidAsaMgaM nAlvaDi racaneyoLa kuruLUgaLa savaNaM // Ponna's specification indicates that he knew Asaga as a Kannada poet just in the manner that he speaks of Kalidasa as a Sanskrit poet of the past. Ponna is very much indebted to Kalidasa: that is a good evidence for his proficiency in earlier Sanskrit literature. He refers to Asaga, as noted above4 in his Santipurana, and we have today, before us, the Santipurana of Asaga in Sanskrit. He is naturally indebted to Asaga's work. The late A.P. Chaugule has shown how Ponna is indebted in descriptions, ideas and expressions to Asaga's work. It is not unlikely that someof the ideas are a common inheritance from earlier Sanskrit works. There is some controversy about Ponna's date, because he has not mentioned any himself. Different dates are assigned to the Santipurana of Ponna by scholars, namely, c. 5933, 550 or c. 973. This reference to Asaga by Ponna establishes two facts that Asaga wrote in Kannada too and that he was earlier than Ponna, the latest date for whom is c. 973 A.D. Durgasimha, whose date is now ascertained to be 1031 A. D., mentions Asaga in his Kannada Pamcatantras along with other poets Manasija and Candrabhatta posatenisi deseyi navarasame seyalkovetta mArgadiniLege / neseduvau sukavigaLene negadasagana manasijana caMdrabhaTTana kRtigacha / // 1. Pampa has not mentianed Asaga, as noted by the Editor. 2. D. L. Narasimhachar Fithikegalu Lekhanagalu, Mysore 1972, pp. 295ff. 3. Venkat Rau & H. Sesha Ayyangar, with an Intro. in English by R. Tata. Madras 1929. 4. There is another context where Ponna refers to Asaga by slesa (XII. 23 ) and possibly to some five works of the latter. 5. A. P. Chaugule: Ponnana mele Asagana Prabhava, Jinavijaya in Kannada, XXX.I. Belgaum, 1952 January, pp. 4ff. 6. Ed. S.G. Narasimhachar & M. A. Ramunjayyangar, Mysore 1898, See Kavicarite, Vol I Bangalore 1961, p. 35, App. 2
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ -6 Here Asaga is credited with the cultivation of Desi style endowed with nine Rasas or poetic flavours. Lately, one Ms. of the Vardhamanapurana of Nagavarma II (A.D.10+2) has come to light; and it is to be soon published by the Institute of Kannada Studies, Mysore. He refers to Asaga in his work (I,27) in this mannerl : kannaDaToLa negaLite] yasagaM gajagaM gaNataMdipotratebanane saMskatoktige mayarana bANana kALidAsanone bere mattinaLigabbigaroLgiroLa poNarca peLadannane balmevetta kavitAdvayadoLa kavitAgaNodayaM // Nayasena, in his Dharmamrta (A.D. 1112), speaks of a number of great qualities of different poets and yearns that his work be endowed with them (1.39) asagana desi ponnana mahonnativetta beDaMgu paMpanoMdasadazamappapUrvarasameyde gajAMkuzanoLapuvettu rN-| jisuva sadarthadRSTi guNavarmana jAN kaviratnanoje zobhise nelasikke dhAriNimanaMgoLe matkRtiyo niraMtaraM / / He refers to the Desi style of Asaga. This shows that Asaga composed some Kannada works in the Desi or indigenous style, as against Marga or classical Sanskrit style. Brahmasiva (c.1100-30), in his Samayaparikse, refers to Asaga by the synonym of the word, Rajaka, thus (I.35): ponnane paMpane rajakane rannane kavitAguNodayane darzanasaM pannateyoLa kaviteyoLavarannane viditAtmabhAvanaggaLadevaM // The word asaga in an older form of agasa, a washerman. It is this that possibly led Ponna to have that slesa like this, in his Santipurana (XII. 23) aydu kaSAyodakadoL toradasagaMboL nRpeMdrasabheyeba koLa- / kuyda [lasadaledu sileyoL] poyda kavicakravati kavicIvaramaM // But there is no evidence to say that Asaga was a washerman by profession. On the other hand, it is clear from the biographical details noted above that he was a pious sravaka. As I understand the term, his name really stands for Asamga, colloquially popularised as Asaga. Acanna (c.1190-1220 ) remembers Asaga in his Vardhamanapurana in this way (I. 18): zrIvijayaM gajAMkuzanudAttayazaM guNavarmanA jagatpAvananAgavarmanasagaM rasikAgraNihaMpadevanA / bhAvakacakri honniganiLAnutaranniganaggadaggaLaMdhI vibhu boppaneMba kavikaMdarpariMdesedattu bhUtaLaM // . . 1, I am thankful to Shri B.S.Sannayya for kindly giving me this extract. 2. Ed. K. Shama Shastry Vols. I & II, Mysore 1924-26. 3. Ed. B. S. Kulkarni, Dharwar 1958. 4. Mariyappa Bhatta & M. Govind Rao, Madras 1953.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ -7 He Mentions Nagavarma also whose Vardhamanacaritra has lately come to light as noted above. Shri B. S. Sannayya, who is editing it, tells me that Acanna is indebted to Nagavarma; and close similarities are found in both the works. It is a matter of further investigation whether Acanna is directly indebted to Asaga or through Nagavarma. Kesiraja (c. 120 A, D.), in his Sabdamanidarpana, refers to Asaga from whose works he appears to have collected his illustrations (5): gajagana guNanaMdiya manasijanasagana caMdrabhaTTa gaNavarma shrii-| vijayara honnana iMpana sajanottaMsana samAgamidaroLe lakSyaM / / Namjumdakavi (A.D. 1525) also refers to Asaga in his Kumararamakathe.2 gajagana guNavarmana nAgacaMdrana sujanottaMsanasagana / sujana rannana zAMtivarmana padasarasijagaLigolideraguvenu // All these references show that Asaga was well known to a number of authors. It is difficult to say that every one of them was directly in touch with Asaga's works either in Kannada or Sanskrit. Ponna had used Asaga's Santipurana; and it is quite likely that Nagavarma and even Acanna had used the VP of Asaga. It is necessary to scrutinise critically some of the items of information supplied by Asaga himself. Asaga tells us that he composed eight works embodying the instructions of Jina. For the present we have only two of his works in Sanskrit, Vardhamanaand Santi-purana, and so for none of his works in Kannada has come to light. Jayakirti (c. 1000 A. D., any way earlier than the middle of the 12th century A. D.) in his Chandonusasanas VII. 7, illustrates some metrical patterns in Kannada. He has the following verse to illustrate samanaksara: ratipatigaNayugmAdatitaH smarayugmaM ratirapi (ca punaH) pratipAdaM vartate yasmistatsamAnAkSaraM // zrutikAntamakSaradarAdRtamasagAravyakavinA pratipAditaM nanu karNATakumArasaMbhavakAvye // 7 // Further, it is added thus by Jayakirti (VII. 16). kandarpagaNato ratigaNacatuSkaM cet chandasi jykiirteraadivraahaakhyaa| chando'vataMsanAmeti catuSpadikA saMdRSTAsau kumArasaMbhavAdau / / 16 / / Here is a clear statement of Jayakirti that Asaga wrote the Karnata Kumarasambhava-kavya. It is not discovered so far, and naturally a good deal of speculation permeates it. In the colophon of the Sarga V of the Vardhamana-purana, the author's name appears as Asagabhupa. It creates a doubt whether Asaga was a ruler; but there 1. Ed. D. L. Narasimhachar, Mysore 1959. . 2. Ed. H Deveerappa, Mysore. 3. H. D. Velankar : Jayadaman, Bombay 1949, pp. 37, 67, 68.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ -8 is no such indication in his biographical details. One chief Asagamarasa is known in the family of Samkaragama, a feudatory of Rastrakuta Krishna, III (A.D.93-67) and another called Asaga (c.950 A D) of the Kalachuri family of Kalyan is mentioned," But these are all later than Asaga. The term bhupa occurs only in one colophon, and the author himself has not said anything in this regard. Pt, Pannalal, in his translation presented in this edition, takes prapya=having acquired, but it is not justified In his Introductin, however, he takes 'having reached'. It has not been possible so far to identify king Srinatha, the mount Maudgalya and the town Virala. They have to be searched for in the Coda Visaya or the Telugu area adjacent to Karnataka. The date of the composition of the Vardhamana-purana is stated as __ saMvatsare dazanavottaravarSayukte; but it is far from a clear statement. Most of the scholars have interpreted it as 910,2 Some have taken it as Saka era, because it was mostly current in the South, and equated it with A.D.988.3 Years back I suggested that it should be taken as Samvat;4 and later, the late R. Narasimhachar has arrived at the same conclusion,5 The Saka 910=A.D. 988 goes against the known fact that Ponna has used the santipurana which was written after the Vardhamana-purana as noted by the author himself; and the latest date assigned to Ponna is 973 A, D. Asaga has to be sufficiently earlier than Ponna; and this is possible only if the date 910 is taken as the Vikarama Samvat i. e., equal to A.D.853. Thus Asaga flourished in the middle of the 9th century, and wrote his VP in A.D. 853.6 Asaga mentions three Jaina Teachers: i) Bhavakirti, in whose presence (pada 1. P, B. Desai : Jainism in South India, Sholapur 1959, p. 368; A History of Karnataka, Dharwar 1970, p. 216, 2. 914 is a misprint in the Hindi translation in this edition. 3. H. L. Jain : Catalogue of Sanskrit and Prakrit Mss in C, P. and Berar (Nagpur 126); see also his Bharatiya Samskrtime Jaina Dharmaka Yogadana, Bhopal 1962, p. 170. Pt. J. P. Phadakule in his Introductions. 4. A saga : his works and date, The Karnatake Historical Larterly II, i. pp. 42 ff. Dharwar 1932, K. M. Sharma : Date of Asaga's Vardhamanacarita, New Indian Antiquary, Vol. IV Bombay 1941-42 5. Karnataka Kavicarite, 2nd ed. 1961; also revised 2nd ed. Bangalore 1972. 6. About Asaga, Shri V. B. Lokapur has contributed a number of articles in Kannada, He has shed a good deal of additional light on this poet. Some of them are : Asaga-kaviya khyati, Prabuddha-Karnataka for 1954-55, Mysore. Asagana Vardhmana puranada Kanhada Vy.akhyana, Jayanti, July 1955. Asagana Kannada Kumarasambhava, in the Kannada Nudi, Dec. 1952. See also, R. S. Mugali : Kannada Sahitya-caritre, Ed. 1953, pp. 27, 30, 47, 50,
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ -9 mule) he completed the VP for the benefit of the pious Sravika, Sampat; ii) Aryanandi who encouraged him to complete the VP; and iii) Naganandi whose sisya he calls himself. Some Acaryas of these names are known from inscriptions etc., but one cannot propose identity simply from the similarity of names, because there have been many Acaryas of the same name. It is obvious that the place of the literary activity of Asaga was the Telugu-Karnataka area, and he flourished in the middle of the Sth century A.D. One Aryanandit was the teacher of Virasena who completed his Dhavala in c. 815 A.D. But this would be too early a date for the teacher of A saga. The Gokak Copper-plates of Indranandi donate a grant of 50 Nivartanas of land made to one Aryanandi who belonged to Jambuk handi-gana. Evidently the grant is made to a guild for the purpose of worshipping the idol of Arhat, for (the support of) preceptors and ascetics. The grant was made with the permission of the Rastrakuta king Gojja, i. e., Govinda IV (918-33 A.D.), in the year Saka 845 or 923 A.D.2 Then in an inscription (date not specified) at Vallimalai, it is noted that one Aryanandi, disciple of Balacandra, got engraved an image of the teacher Govardhana.3 In Tamil Nadu, Arcot Dt., at Kalagu Malai and Panchapandavamalai there is an epigraph to state that an image of Yaksini was worshipped by the teacher Naganandi. But this is in the Tamil area and the date is not given. It is tentatively assigned to the 8th century A. D. Nandipottarasa is identified with Pallava Nandivarman (A, D. 717-770). But there is no mention of Srinatha here as Cola Samanta, nor is the source of this information given by the editor. There is an inscription in Ranebinnur (Dt. Dharwar), date 8 0 A. D. and belonging to the period of Rashtrakuta Amoghavarsa I. It mentions the grant of some lands to Naganandi Acarya of the Sinihavura-gana. The date and locality suit for identification with Naganandi mentioned by Asaga, but one cannot be definite. Aparajitasuri had studied under Naganandi at whose instance he composed his commentary on the (Bhagavati-) Aradhana. Naganandi in the Sravana Belgo! inscriptions is not a monk at all. Another Naganandi, who was Bhattaraka, belongs to the 11th century A. D. or a little earlier according to the Nisidhi record at Tagadur in Mysore. Any way we have no clearcut evidence to identify any one of these with the teacher of Asaga, 1. N. Premi: aina Sahitya aura Itihasa, Bombay 1956. p. 128. 2. Karnataka Historical Review, Vol. ii, pp. 43 ff. 3. E. Hultzsch : E.I., IV. No. 15. +. V. Venkayya : E. I., IV, n. 6 and n, 17 A R.A.S., p. 20. Also P. B. Desai, ibid. L. Rice has noted (Mysore Inscriptions Translated, Bangalore 1879) one Naganandi who was a Guru of the three princes of the Ganga Dynasty : Kala Vallabharaya, Govinda kaya and Caturbhuja * Kanaradeva. But this needs verification, 5. See my Introduction, p. 56, to the Bphat-kathakosa, Bombay 1943, 6. E. R. of Mysore, 1938, p. 173.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 10 - The Vardhamana carita or purana of Asaga is one of the earliest, if not the earliest, poem dealing independently and solely with the biography of Mahavira. The author qualifies his poem in the colophon by the expression Mahapuranopanisadil, possibly hinting thereby that his work is based on the Mahapurana of Jinasena-Gunabhadra. He calls his. VC a Prabandha narrating thirtyseven Bhavas: it is, to put it in plain terms, the biography of the soul of Mahavira in its thirtyseven births, Pururava to Mahavira. Of the eighteen Sargas, only the last two constitute the biography of Mahavira as such, the earlier sixteen being devoted to his previous births. Mahavira's biography, stripped of conventional details and descriptions, can be summarised in short as below: King Siddhartha of Jnati-varusa and his queen l'riyakarini lived at Kundapura in the Videha country. For fifteen months god Tiryag-vijtmbhaka showered wealth on that town. Priyakarini saw, in the latter half of the night, sixteen dreams, the fruits of which, as Siddhartha interpreted to her satisfaction, would be that she would carry a worthy and great son. Heavenly nymphs started nursing her. She gave birth to a son, a prince, on the 13th day of the bright half of Caitra, to the jubilation of one and all. The gods celebrated the ceremonial bathing on his birth; and noting the strength of the child on that occasion Indra named the child Vira. Right from the day she conceived, the prosperity of the fa. mily went on increasing, so the child was named Vardhamana. Once there arrived Carana saints, Vijaya and Samjaya, and some doubts in their mind were just cleared on seeing Vardhamana, so they named him Sanmati. His boyhood was spent in various sports with his companions. Once the god Samgama took the form of a serpent and confronted Vardhamana. Vardhamana played with it, without any fear, putting his foot on its head, but his companions fled away in terror. By this feat he became famous as Mahavira. He abstained from the temptation of sense pleasures, and accepted renunciation at the age of thirty in the Nagakhandavana. Once king Kula offered to him food duly to the great jubilation of all. While Mahavira practised Pratima-yoga at the Atimuktaka cemetry ground, Rudra created terrors, but Mahavira remained firm in meditation, so he came to be known as Mahati Mahavira. He practised severe penances and meditations for twelve years. He attained omniscience (Kevalajnana) under a Sala tree, at Jsmbhaka-grama on the bank of the river Rjukula, that being the 10th day of the bright half of Vaisakha. Kubera organised a rich audience Hall (Samavasarana). Gautama became his Ganadhara, and the divine voice flowed out of him. Gautama composed twelvefold scripture. Mahavira toured various places, expounding seven Tattvas, nine Padarthas etc, in reply to Indra's questions, with a view to explaining the problems of this and the next world, for thirty years. At the age of 72, he attained Nirvana at Pavapuri in the last quarter of the night of the day of the black half of Kartika, when the star Svati was in conjunction with the moon 1. Compare the expression Bhagavadgitopanisatsu in the Bhagavadgita,
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ -11 The earlier lives are narrated directly or some time through the mechanism of Purvabhavas put in the mouth of some saint or so. These Bhavas have their interest in various ways. They link Mahavira, the last Tirthankara, with Vrsabha, the first Tirthankara of Jainism. Secondly, the Karma doctrine, which is the backbone of Jainism, is so well demonstrated by these births: every one is responsible for one's own Karmas (in thought, word and deed) and one cannot. escape them without experiencing their fruits, good or bad. Thirdly, so many characters, both human and sub-human, are introduced; and it is a psychological study by itself. And lastly, good many moral and religious lessons are conveyed through various situations, persons and sermons. In fact some of the details have a great salutary effect on the pious mind and go to stabilise a religious bent of mind. What has been a Puranic theme woven round the historical personality of Mahavira is set into a framework of Sanskrit Kavya with all its characteristics by Asaga. The division of Sargas, metrical pattern, the nature of characters, requisite descriptions, use of embellishments, introduction of poetic flavours and the objective. of the poem: all these make this Prabandha a Kavya. Asaga is well read in earlier Sanskrit Kavyas of eminent poets like Kalidasa, Bharavi, Magha and others. He inherits the inspiration from Jinasena; and he is steeped in Jaina dogmatics expounded in earlier works of Kundakunda, Pujyapada and others. He has a remarkable love for poetic descriptions and details, often at the cost of the narration of the story or of events. Asaga has stated that this Sanmati caritra of his is sadalaMkAravicitravRttabandham / and this is fully borne out by the various Alamkaras and metres used by him. They are studied in details by Dr. Nemichandra Shastri1 and by Pt. l'annalal Sahityacarya,and they need not be repeated here. In addition to what Asaga has inherited from the poets and authors noted above, Pt, Jinadas, Dr. Nemichandra Shastri and Pt. Pannalal have shown how Asaga's work is indebted to the Jivandhara-campu, Dharmasarmabhyudaya and Candraprabhacarita which are closely studied in the circle of Jaina Panditas. The common ideas and parallel expressions are quite obvious. Some of them may have been inherited from earlier sources. But the question who is indebted to whom has to remain an open one for further study and investigation in view of the chronological sequence of these authors and the authsenticity of the passages in a particular context. Asaga can be indebted only to those authors who lived earlier than the middle of the 5th century A.D. 1. Samskrita Kavyake Vikasame Jaina Kaviyoka Yogadana, Delhi 1971, pp. 139-167. 2. In the Hindi Introduction included in this volume. 3. In the footnotes to his edition noted above.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 12 - The General Editor feels grateful to our President Shriman Lalchand Hirachanda for his enlightened guidance in all our deliberations. Heavier responsibilites have devolved on the broad shoulders of Shriman Walchand Deochanda who is helping this Granthamala in every way for its progress. It is his devotion to the teachings of Mahavira that enabled him to bring out this publication. It is very kind of Professor Dr. Kamaji Upadhyaya, Sagar University, Sagar, to have graced this edition with a Foreword. My sincere thanks to him. Our thanks are due to Pt. Pannalal Sahityacharya who kindly edited this work along with Introduction in Hindi and Hindi translation. Thanks are due to Shri Babulal Phagulla, Mahavira Press, Varanasi, for his cooperation in publishing this work. A.N. UPADHYE Manasa Gangotri Mysore : Feb. 15, 1974
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana saMskRta bhASAkI anupama vizeSatA hai ki isameM vizvakI prAcInatama mAnava-vicAradhArA yugavANIke mAdhyamase Aja bhI mukharita ho rahI hai| prAktanakAlase hI Arya aura Aryetara, vaidika aura avaidika jo kucha vicAraNA bhAratameM huI, usakI pradarzanI yadi kahIM ekatra mila sakatI hai to vaha bhAratako sAMskRtika nidhi hai| bhAratakI sanAtana dhAraNA rahI hai ki yadi apane vicAroMko amara banAnA hai to use amaravANoke dvArA sAhityarUpameM DhAlanA cAhiye / na kevala hindU, jaina aura bauddha, apitu musalamAna rAjAoMne bhI saMskRta racanAoMke dvArA apane nAma aura sadAzayatAko amiTa banAnekI yojanA pravartita kI hai| saMskRta bhASAkA samArambha rAmacaritase huA hai / vAlmIki dvArA praNIta rAmacarita itanA lokapriya huA ki tabase lekara Aja taka saMskRtameM jo kucha likhA gayA, vaha rAmacaritase suvAsita hai| niHsandeha Adikavike rAmacaritane bhAratakA cAritrika aura kalAtmaka nirmANa kiyA hai| svAbhAvika hai ki vAlmIkikI ArSa paddhati paravartI mahAkaviyoMke dvArA apanAI gaI aura carita-mahAkAvyakI paramparA niravadhi kAla takake liye cala pdd'ii| azvaghoSa, kAlidAsa aura abhinandakI paramparAmeM mahAkavi asagane vardhamAnacaritako racanA jisa mahAn uddezyako lekara kI, vaha kavike zabdoMmeM isa prakAra hai kRtaM mahAvIracaritrametan, mayA parasvapratibodhanArtham / kaviko apane uddezyakI pUrtimeM prakAma saphalatA milI hai| isa kAvyameM pade-pade mAnavatAko uccAbhimukhI bananekA sandeha ApUrNa hai / jaina kaviyoMne prArambhameM apanI kAvya-pratibhAkA vikAsa prAkRta aura apabhraMza bhASAoMke dvArA kiyA aura unakI bhAratIse bhAratIya sAhityakI anupama samRddhi sahasroM varSoM taka huI hai| kAlAntarameM prAkRta aura apabhraMzake sAtha hI jaina-saMskRtike unnAyakoMne saMskRta bhASAko carita-kAvyake liye apanAyA aura AThavIM zatIse Age saikar3oM carita-mahAkAvyoMmeM tIrthaMkaroM aura mahApuruSoMkI cArucaritAvalI nibaddha kI gii| aise mahAkaviyoMmeM asaga pahalI pIr3hIke haiN| unakA mahAkAvya korA kAvya hI nahIM hai, apitu eka mahApurANopaniSad hai, jaisA isa racanA ko antima puSpikAmeM kavivarane svayaM likhA hai / isameM jIvanakI AdhyAtmika pravRttiyoMpara prakAza DAlA gayA hai| asagake mahAkAvyako AjakI vicAradhArAkA eka aMga banA denekA zreya isake sampAdaka DaoN0 pannAlAla jaina, sAhityAcArya ko hai| DaoN0 jaina ne saMskRta aura prAkRta ke agaNita granthoMkA vaijJAnika vidhise sampAdana aura rASTrabhASAmeM anuvAda karake yathAyogya tapomayo vijayinI khyAti arjita kI hai| AzA hai, unake prastuta granthakA bhI pUrvavat sammAna hogA aura bhaviSyameM unakI lekhanI nitya nUtana ratnoMse sarasvatIko samalaMkRta karatI huI sazakta rhegii|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAna carita prasannatAkA viSaya hai ki isa granthakA prakAzana bhagavAna mahAvIra svAmIkI 2500 vIM nirvANa tithike upalakSyameM ho rahA hai / isake prakAzaka jIvarAja granthamAlA ke saMcAlakoM kI pravRtti prazaMsanIya hai / 4 rAmajI upAdhyAya 16-1-1974 sIniyara prophesara tathA adhyakSa, saMskRta vibhAga, sAgara vizvavidyAlaya, sAgara
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdana sAmagrI prastAvanA zrIvardhamAnacaritakA sampAdana nimnalikhita pratiyoMke AdhArapara kiyA gayA hai / 'ba' pratikA paricaya yaha prati ailaka pannAlAla sarasvatI bhavana vyAvarakI hai| zrI paM0 hIrAlAlajI zAstrIke saujanya se prApta ho sakI hai / isameM 13 x 5 iMcake sau patra haiM / prati patrameM 9 paMktiyA~ aura prati paMkti meM 40-45 akSara haiM / camakadAra kAlI syAhIse supuSTa kAgajapara likhI gaI hai / pUrNavirAmake liye lAla syAhIkA upayoga kiyA gayA hai / yaha prati 1958 vikrama saMvat kArtikakI likhI hai / saMvat 1633 vaizAkha sudI navamIkI likhI huI prAcIna pratise nibAI ( rAjasthAna ) ke nemijinAlaya meM isakI pratilipi huI hai / zrImAn seTha bra0 hIrAlAlajI pATanIse patrAcAra karanepara mAlUma huA ki nibAIke ukta jinAlaya meM aba vaha prati nahIM hai / yaha prati kisI asaMskRtajJa lipikartAke dvArA likhI huI jAna par3atI hai isIliye isameM azuddhiyA~ adhika raha gaI haiM / parantu azuddhiyoMke rahate hue bhI kitane hI zuddha pATha isameM mile haiN| zrI paM0 jinadAsa jI zAstrI phaDakule solApurake dvArA sampAdika marAThI TIkAvAle saMskaraNameM eka zloka kirAtArjunIyakA " sahasA vidadhIta na kriyAm" - mUlameM zAmila ho gayA thA, vaha isameM nahIM hai / eka zlokakA bhAva punarukta thA, vaha bhI isameM nahIM hai / isake atirikta do-tIna sthAnoMpara zlokoMkA krama bhI parivartanako liye hue hai / zuddha pAThoMkI avadhAraNA karanemeM isa pratise bahuta sahAyatA milI hai / vyAvarase prApta honeke kAraNa isakA sAMketika nAma 'ba' kiyA gayA hai / pratike antameM likhanevAlekI vistRta prazasti dI gaI hai / 'ma' prati kA paricaya yaha prati mArca san 1931 meM zrI rAvajI sakhArAma dozI solApurake dvArA prakAzita karAI gaI thI / isameM mUla zlokoMke sAtha zrI paM0 jinadAsajI zAstrI phaDakule solApurake dvArA nirmita marAThI TIkA dI gaI hai / isake prArambha meM AcAryapravara zrI zAntisAgarajI mahArAjakA tiraMgA citra diyA gayA hai / isake atirikta do-tIna citra granthake sandarbhase sambandha rakhanevAle bhI haiM / sabhI citra bhAvapUrNa haiM / zAstrIjIne vistRta bhUmikAke atirikta kaI tulanAtmaka uddharaNa bhI diye haiM / samagra grantha 20 x 30 sAIjake 386 pRSThoM meM samApta huA hai / prArambhake 28 pRSTha pRthak haiM / usa samaya isakI kImata cAra rupaye thI para aba varSoMse aprApya hai / mudrita tathA marAThI TIkAse yukta honeke kAraNa isakA sAMketika nAma 'ma' rakkhA gayA hai / 'sa' prati kA paricaya cukA taba vIranirvANa saMvat 2444 meM uparyukta donoM pratiyoM ke AdhArapara jaba kAma pUrNa kiyA jA sUratase prakAzita mahAvIracaritakI eka prati aura upalabdha huI kRta hindI anuvAdamAtra hai / saMskRta zloka na dekara / yaha zrI paM0 khUbacandrajI zAstrI dvArA nambara anuvAdameM diye gaye haiM / isakA mAtra unake
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 vardhamAnacarita prakAzana rAyabahAdura sva0 seTha kalyANamalajI indaurane apanI pUjya mAtezvarI zrI phUlIbAIke smaraNArtha karAyA thaa| isameM 16 pejI phArmake 270 pRSTha haiM / vidvAn paNDitajI samAjake pratiSThita vidvAn the / isake atirikta anya anekoM jIvakANDa tathA tattvArthAdhigamabhASya jaise grantha bhI Apake dvArA anUdita hokara prakAzita hue haiM / mUla sAthameM na honese sampAdanameM isakA upayoga nahIM kiyA jA sakA hai / yaha aba aprApya hai / sUratase prakAzita honeke kAraNa isakA sAMketika nAma 'sa' rakkhA gayA hai / asaga kavi vardhamAnacarita ke racayitA asaga kavi haiM / inake dvArA racita 1 - vardhamAnacarita aura 2 - zAntinAthapurANa ye do grantha upalabdha haiM / yadyapi inhoMne vardhamAnacaritake antameM apane dvArA racita ATha granthoMkI sUcanA dI hai tathApi unakI nAmAvalI aprApta honeke kAraNa unake viSayameM kucha kahA nahIM jA sakatA / vardhamAnacarita kI prazasti isa prakAra hai saMvatsare kRtaM mahAvIracaritrametanmayA parasvapratibodhanArtham / saptAdhikatriMzabhavaprabandhaM purUravAdyantimavIranAtham / / 102 / / varddhamAnacaritraM yaH pravyAkhyAti zRNoti ca / tasyeha paralokasya saukhyaM saMjAyatetarAm || 103 // dazanavottaravarSayukte bhAvAdikIrtimuninAyakapAdamUle | maudgalyaparvatanivAMsavanastha saMpatsacchrAvikA prajanite sati vA mamatve // 104 // vidyA mayA prapaThitetyasagAhvayena zrInAtharAjyamakhilaM janatopakAri / prApyaiva cosviSaye viralAnagaryAM granthASTakaM ca samakAri jinopadiSTam // 105 // maiMne purUravA Adi lekara mahAvIraparyanta ke seMtIsabhavoMkA nidarzana karAnevAlA yaha mahAvIracarita svaparake pratibodha ke liye racA hai // 102 // jo isa varddhamAnacaritrakA vyAkhyAna karatA hai aura jo ise sunatA hai use isa loka aura paralokakA sukha avazya hI prApta hotA hai / / 103 / / 910 saMkhyaka utkRSTa varSoMse yukta saMvatsarameM zrIbhAvakIrti munirAja ke caraNamUlameM mujha asagane vidyA par3hI / usa samaya maudgalya parvatapara sthita nivAsadanameM rahanevAlI saMpat nAmaka zrAvikAne mere sAtha mamatAbhAva rakkhA arthAt putravat merA pAlana kiyA || 104 // vidyA par3haneke anantara maiMne janasamUhakA upakAra karanevAle zrInAtha rAjAke rAjyameM jAkara cola dezakI viralAnagarI meM jinendradeva ke dvArA upadiSTa ATha granthoMkI racanA kI / / 105 // inhIM asagakA banAyA huA zAntinAthapurANa hai / usakI nimnalikhita prazasti meM kavine apanA kucha viziSTa paricaya diyA hai municaraNarajobhiH sarvadA bhUtadhAtryAM praNati samaya lagnaiH upazama iva mUrta: zuddhasamyaktvayuktaH pAvanabhUtamUrdhA | paTumatiriti nAmnA vizrutaH zrAvako'bhUt // 1 // tanumapi tanutAM ya: sarvaparvopavAsa stanumanupamadhIH sma prApayantaM cinoti / satatamapi vibhUti bhUyasImannadAna prabhRtibhiruru puNyaM kundazubhra yazazca // 2 //
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA bhakti parAmavirataM samapakSapAtAmAtanvRtI vairetirityanupamA bhuvi tasya bhAryA putrastayorasa muninikAyacatuSTaye'pi / samyaktvazuddhiriva mUrtimatI ityavadAtakIrtyorAsInmanISinivahapramukhasya ziSyaH / candrAMzuzubhrayazaso bhuvi nAganandyAcAryasya parAbhUt / / 3 / / zabdasamayArNavapAragasya // 4 // tasyAbhavadbhavyajanasya sevyaH sakhA jinApo jinadharmayuktaH / khyAto'pi zauryAtparaloka bhI rudvijAdhinAtho'pi vipakSanAthaH // 5 // vyAkhyAnazIlatvamavekSya tasya zraddhAM purANeSu ca puNyabuddheH / kavitvahIno'pi gurau nibandhe tasminnadhAsIdasagaH prabandham // 6 // caritaM viracayya sanmatIyaM sadalaMkAravicitravRttabandham / sa purANamidaM vyadhatta zAnterasaga: sAdhujanapramohazAntyai // 7 // 17 isa pRthivI para praNAma karaneke samaya lagI huI muniyoMkI caraNarajase jisakA mastaka sadA pavitra rahatA thA, jo mUrtidhArI upazama bhAvake samAna thA tathA zuddha samyaktvase yukta thA aisA eka paTumati nAmakA zrAvaka thA / / 1 / / jo anupama buddhise sahita thA tathA apane durbala zarIrako samasta parvoMmeM kiye jAne vAle upavAsoMse aura bhI adhika durbalatAko prApta karAtA rahatA thA aisA vaha paTumati muniyoMko AhAradAna Adi dene nirantara utkRSTa vibhUti, vizAla puNya tathA kundakusumake samAna ujjvala yazakA saMcaya karatA rahatA thA // 2 // usa paTumatikI vaireti nAmakI bhAryA thI jo nirantara RSi, muni, yati aura anagAra ina cAroM prakArake munisamUhameM utkRSTa bhakti rakhatI thI aura aisI jAna par3atI thI mAnoM mUrtidhAriNI samyagdarzanakI utkRSTa zuddhi hI ho ||3|| nirmala kIrtike dhAraka una paramati aura vairetike asaga nAmakA putra huaa| bar3A honepara yaha asaga una nAganandI AcAryakA ziSya huA jo vidvatsamUhameM pramukha the, candramAkI kiraNoMke samAna jinakA ujjvala yaza thA aura jo pRthivIpara vyAkaraNa tathA siddhAntazAstrarUpI sAgarake pAragAmI // 4 // asagakA eka jinApa nAmakA mitra thA / vaha jinApa bhavya jIvoMkA sevanIya thA arthAt bhavya jIva usakA bahuta sammAna karate the, jainadharmameM Asakta thA, zauryaguNase prasiddha honepara bhI vaha paralokabhIru thA --- zatruoMse bhayabhIta rahatA thA ( pakSa meM narakAdi parabhavase bhayabhIta rahatA thA) aura dvijAdhinAtha (pakSiyoM kA svAmI -- garur3a) hokara bhI ( pakSameM brAhmaNa, kSatriya tathA vaizyavarNa meM pradhAna hokara bhI) pakSapAta se ( paGkhoM ke saMcArase) rahita thA ( pakSa meM pakSapAtase rahita thA arthAt snehavaza kisI ke sAtha pakSapAtakA vyavahAra nahIM karatA thA ) // 5 // pavitra buddhike dhAraka usa jinApako vyAkhyAna - kathopakathana arthAt nAnAkathAoMkA zravaNa karanA atyanta rucikara thA tathA purANoMmeM bhI usakI zraddhA bahuta thI, isakA vicAra kara usakA prabala Agraha honepara asagane kavitvazaktise rahita honepara bhI isa prabandhakI (zAntinAthapurANakI ) racanA kI || 6 || uttama alaMkAra aura nAnAchandoMkI racanAse yukta zrIvardhamAnacaritakI racanA kara asagane sAdhujanoMke utkaTamohako zAnti keM liye zrIzAntinAtha bhagavAnkA yaha purANa racA hai // 7 // 'vardhamAnacarita' aura 'zAntinAthapurANa' kI uparyukta prazastiyoMse itanA spaSTa hotA hai ki asagake pitA
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 vardhamAnacarita aura mAtAkA nAma paTamati aura vaireti thaa| mAtA-pitA atyanta munibhakta the isaliye unhoMne bAlaka asagaka vidyAdhyayana muniyoMke hI pAsa karAyA thaa| asagakI zikSA zrInAganandI AcArya aura bhAvakIrti munirAjake caraNamUlameM huI thii| yatazca asagane vardhamAnacaritakI prazastimeM apanepara mamatAbhAva prakaTa karanevAlI saMpat zrAvikAkA aura zAntinAthapurANakI prazastimeM apane mitra jinApa brAhmaNamitrakA ullekha kiyA hai, ataH pratIta hotA hai ki yaha, donoM granthoMke racanAkAlameM gRhastha hI the muni nahIM / pazcAt muni hue yA nahIM, isakA nirdeza nahIM milatA / yaha coladezake rahanevAle the aura zrInAtha rAjAke rAjyameM sthita viralA nagarImeM inhoMne ATha granthoMkI racanA kI thii| yatazca inakI mAtRbhASA karNATaka thI, ataH jAna par3atA hai ki inake zeSa 6 grantha karNATaka bhASAke hoM aura ve dakSiNa bhAratake kinhIM bhANDAroMmeM par3e hoM yA naSTa ho gaye hoN| bhASAkI vibhinnatAse unakA uttara bhAratameM pracAra nahIM ho sakA ho / asagane zAntinAthapurANameM racanAkAlakA ullekha nahIM kiyA hai parantu vardhamAnacaritameM 'saMvatsare dazanavottaravarSayukte' zloka dvArA usakA ullekha kiyA hai / 'aMkAnAM vAmato gatiH' ke siddhAntAnusAra 'dazanava'kA artha 910 hotA aura uttarakA artha uttama bhI hotA hai, ataH 'dazanavottaravarSayukta saMvatsare'kA artha 910 saMkhyaka uttamavarSoM se yukta saMvatmeM, hotA hai / vicAraNIya yaha hai ki yaha 910 zakasaMvat hai yA vikramasaMvat ? yadyapi dakSiNa bhAratameM zakasaMvatkA pracalana adhika hai, ataH vidvAn loga ise zakasaMvat mAnate Ate haiM parantu patrAcAra karanepara zrImAn DA. jyotiprasAdajI lakhanaUne apane 8-10-73 ke patrameM yaha abhiprAya prakaTa kiyA hai -'racanAkAla 910 ko maiM vikramasaMvat = 853 I0 mAnatA hU~ kyoMki 950 I0 ke paMpa, ponna Adi kannaDa kaviyoMne inakI prazaMsA kI hai| inake nivAsa aura padakI carcA karate hue bhI unhoMne likhA hai 'asaga eka gRhastha kavi the / nAganandIke ziSya the, AryanandIke vairAgyapara inhoMne mahAvIracaritakI racanA kii|' 'asaga mUlataH kannaDa nivAsI rahe pratIta hote haiM aura saMbhava hai . inakI anya racanAoMmeMse adhikAMza kannaDabhASAmeM hI hoM / inake AzrayadAtA tAmila pradeza nivAsI the / madrAsake nikaTavartI colamaNDala yA pradezameM hI, saMbhavatayA tatkAlIna pallavA-nareza-nandipotarasake colasAmanta zrInAthake AzrayameM usakI varalA nagarImeM isa granthakI racanA kI thii| eka nAganandIkA bhI ukta kAla evaM pradezameM sadbhAva pAyA jAtA hai / zravaNabelagolake 108 veM saMkhyaka zilAlekhase jJAta hotA hai ki nAganandI nandisaMghake AcArya the| asagake vardhamAnacarita aura zAntinAthapurANa zrI paM0 jinadAsajI zAstrI phaDakule solApura ke dvArA nirmita marAThI anuvAda ke sAtha kramazaH vIra nirvANa saMvat 2457 (mArca san 1931) aura vIra nirvANa saMvat 2462 (san 1936) meM zrI rAvajI sakhArAma dozI solApura dvArA prakAzita ho cuke haiM tathA vartamAnameM aprApya haiN| vardhamAnacaritakA eka saMskaraNa mahAvIracaritrake nAmase zrImAna paM0 khabacandra jI zAstrIkRta mAtra hindI anuvAdake rUpameM vIra nirvANa saMvat 2444 meM sUratase bhI prakAzita haA thaa| yaha saMskaraNa bhI aba aprApya hai / isa samaya zrI bra0 jIvarAja granthamAlAke saMcAlakoMne upayukta donoM granthoMko hindI anuvAdake sAtha punaH prakAzita karanekA nizcaya kiyA hai| tadanusAra abhI yaha vardhamAnacarita prakAzita ho rahA hai / zAntinAthapurANa Age prakAzita hogaa|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA vardhamAnacarita kI kathAvastu vardhamAnacarita 18 soMmeM pUrNa huA hai / isakI kathAvastu nimnalikhita prakAra hai zvetAtapatrA nagarImeM rAjA nandivardhana rahatA thaa| usakI priyAkA nAma vIravatI thaa| ina donoMke nandana nAmakA putra huA / nandana rUpavAna to thA hI, samasta vidyAoMmeM bhI nipuNa thaa| eka dina vaha samavayaska rAjakumAroMke sAtha vanakrIr3A karaneke liye gayA / vahA~ dhyAnanimagna munirAjake darzana kara usane apane Apako kRtakRtya maanaa| rAjAne nandanako yuvarAja banAyA aura priyaMkarA kanyAke sAtha usakA vivAha kara diyaa| rAjA nandivardhanane eka jinamandirakA nirmANa karAkara usakI pratiSThA kraaii| eka dina AkAzameM meghakhaNDako vilIna hotA dekha rAjAko saMsArase virakti ho gaI, ataH vaha nandanako rAjya sauMpa kara vana meM dIkSita ho gyaa| nandanane rAjyabhAra sNbhaalaa| usake nanda nAmakA putra huaa| eka dina vanapAlake dvArA munirAjake padhAranekI sUcanA pAkara nandana samasta parivArake sAtha munirAjakI vandanA karaneke liye vanameM gyaa| usa samaya kumAra nandana bhI usake sAtha gayA thaa| nandanakI sundaratA dekha nagarakI nAriyA~ vihvala ho gyiiN| rAjA nandanane munirAjakI vandanA kara unase apanI bhavAvalI puuchii| manirAjane kahA ki tu isa bhavase pUrva navama bhavameM siMha thaa| jaba tU guphAke Age vizrAma kara rahA thA taba AkAzamArgase Akara amitakoti aura amaraprabha nAmaka do cAraNa RddhidhArI muni saptaparNa vRkSake nIce baiThakara uccasvarase prajJaptikA pATha karane lge| unakI vANI sunakara siMha guphAse bAhara AyA aura zAntabhAvase munirAja yugalake sAmane baiTha gyaa| amitakIti manirAja use saMbodhita karate hue kahane lage-tune rAgadveSake kAraNa aneka bhavoMmeM paribhramaNa kiyA hai| unameMse kuchakA itivRtta tU dhyAna se suna / eka bAra puNDarIkiNI nagarIkA dharmAtmA seTha dharmasvAmI dhanasampanna logoMke sAtha ratnapura nagarakI ora jA rahA thaa| usI saMghake sAtha eka sAgarasena nAmaka muni bhI gamana kara rahe the| eka samaya DAkuoMke dalane usa saMghapara AkramaNa kiyA jisase samasta saMgha chinnabhinna ho gyaa| munirAja sAgarasena akele rahanese digbhrAnta ho gye| bhaTakate hue ve madhuvanameM phuNce| vahA~ unheM kAzI nAmaka strIke sAtha pururavA nAmakA bhola milaa| bhIlane munirAjase dharmakA upadeza sunA jisase vaha atyanta zAnta ho gyaa| bhaktivaza pururavAne manirAjako sIdhe mArgapara lagA diyA jisase munirAja kisI AkulatAke binA iSTa sthAnapara cale gye| pururavA dharmakA AcaraNa kara saudharmasvargameM do sAgarakI AyuvAlA deva huaa| vahA~ se cayakara bharata kSetrake prathama tIrthaMkara vRSabhadevake bar3e putra bharatake usakI dhAriNI nAmaka strIse marIci nAmakA putra huaa| marIcine apane bAbA bhagavAn AdinAthake sAtha munidIkSA dhAraNa kI parantu antameM tapase cyuta ho gayA phira bhI vaha kAyaklezake phalasvarUpa paJcamasvargameM daza sAgarakI Ayu vAlA deva huA / vahA~se Akara maitrAyaNa phira deva, puSyamitra phira deva, agnisaha phira deva, agnimitra phira deva, bhAradvAja phira deva, aura sthAvara phira deva huaa| magadhadezakI rAjagRhanagarImeM rAjA vizvabhUti rAjya karatA thaa| eka dina rAjasabhAmeM Aye hue dvArapAlakA jarAjarjarita zarIra dekhakara rAjA vizvabhUtiko saMsArase vairAgya utpanna ho gayA jisase vaha apane bhAI vizAkhabhUtiko rAjyabhAra aura apane putra vizvanandIko yuvarAjapada sauMpakara dIkSita ho gyaa| vizAkha
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacarita bhUtine rAjyakA vistAra kiyaa| yuvarAja vizvanandIne eka sundara upavana banavAyA / use dekhakara vizAkhabhUtike putra vizAkhanandIkA mana lalacA gyaa| jaba vizvanando zatrako parAjita karaneke liye bAhara gayA huA thA taba vizAkhanandIne usa upavanapara apanA adhikAra kara liyaa| vizAkhabhUtine putrake vyAmohameM Akara isakA pratikAra nahIM kiyaa| vApisa Anepara vizvanandIne vizAkhanandIko parAsta kara apanA upavana vApisa le liyaa| kucha samaya bAda vizAkhabhUti aura vizvanandIne munidIkSA le lii| vizvanandI munimudrAmeM caryAke lie mathurAnagarImeM praviSTa huaa| vizAkhanando usa samaya rAjyabhraSTa hokara mathurAmeM hI vezyAkI chatapara baiThA thA / munirAja vizvanandIko eka pazune upasarga kiyA jise dekhakara vizAkhanandIne usakA upahAsa kiyaa| upahAsake kAraNa ve AhArake binA hI vanameM lauTa gaye aura nidAnabandha kara mahAzukrasvargameM mahendrakalpa nAmaka deva hue / vizAkhabhUti bhI dazamasvargameM deva huaa| vizAkhanandIkA jIva alakApurIke rAjA mayUragrIvakI rAnI kanakamAlAke azvagrova nAmakA patra huA jo pratinArAyaNapadako prApta thA aura vizAkhabhUti tathA vizvanandIke jIva suramAdezake podanapura nagarameM sthita rAjA prajApatikI jayAvati aura magavatI rAnIke kramase vijaya aura tripRSTha nAmaka putra hue| vijaya balabhadrapadake dhAraka aura tripRSTha nArAyaNapadake dhAraka he| usa samaya rAjA prajApatike rAjyameM eka siMha bhArI utpAta kara rahA thA, use tripRSThane naSTakara bahuta bhArI yaza prApta kiyaa| vijayAdhakI dakSiNa zreNIke rathanapura nagarakA rAjA jvalanajaTI apanI putrI svayaMprabhAkA vivAha tripRSThake sAtha karanA cAhatA thA para azvagrIvako yaha bAta rucikara nahIM thii| jvalanajaTI apanI putrI svayaMprabhAko lekara podanapurake udyAnameM A gyaa| vahA~ svayaMvarakA Ayojana kiyA gayA jisase svayaMprabhAkA tripRSThake sAtha vivAha ho gyaa| jaba alakApurIke rAjA azvagrovako isakA samAcAra milA taba vaha kruddha hokara bhUmigocariyoMko daNDa deneke liye claa| azvagrIva nahIM cAhatA thA ki vidyAdharI kanyAke sAtha bhUmigocarIkA vivAha ho| azvagrIvake AkramaNakA samAcAra prAptakara podanapurake rAjA prajApatine vimarza karane ke lie mantrimaNDalako bulaayaa| kucha mantriyoMne kSamA tathA zAnti dhAraNa karanekI bAta kahI parantu vijayane mantriyoMke isa sujhAvakA khaNDana kiyA tathA kahA ki jo kAraNavaza kupita hotA hai usapara kSamA karanA zobhA detA hai para jo akAraNa hI kupita hotA hai usapara kSamA karanA zobhAkI bAta nahIM hai usakA to pratikAra karanA hI zobhA detA hai / yaha kahakara vijaya aura tripRSTha donoM bhAI yuddhake liye taiyAra ho gye| ___ yuddha prArambha honeke pUrva azvagrIvakA dUta prajApatiko sabhAmeM Akara kahane lagA ki svayaMprabhAko azvagrIvake pAsa bhejakara sandhi kara lIjiye parantu tripRSThane phaTakAra dete hue yuddhake liye usakA AhvAna kiyaa| ___ azvagrIva aura tripRSThakA yuddha huaa| donoM orakI senAoMne apane pauruSakA pradarzana kiyaa| jaba azvagrIvako anya AyudhoMke prayogameM saphalatA nahIM milI taba usane zaktizAlI cakrakA prayoga kiyA parantu vaha cakra tripRSThakI tIna pradakSiNAe~ dekara usake sAmane khar3A ho gayA / tripRSThane azvagrIvako eka bAra phira saceta kiyA parantu vaha apanI durbhAvanAse virata nahIM haa| antameM usI cakraratnase azvagrIvakA zirazchedana kara tripRSThane vijaya prApta kii| vijayI vijaya aura tripRSThane bar3e samArohake sAtha nagarameM praveza kiyaa| aneka rAjAoM aura bhAiyoMke dvArA abhiSikta tripRSThane sarvaprathama jinendra bhagavAnakI pUjA kI / pazcAt digvijayake liye prasthAna kiyaa|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA bharatakSetra ke dakSiNa digvartI tIna khaNDoMkI vijaya prAptakara tripRSTha ghara lauTA / tripRSThake do putra aura jyotiprabhA nAmakI putrI huii| jvalanajaTIne saMsArase virakta ho dIkSA dhAraNa kara lI / jyotiprabhAkA vivAha arkakItike putra amitatejake sAtha huA / tripRSTha raudradhyAnase marakara saptama narakameM utpanna huaa| __ tripRSThakA jIva narakase nikalakara punaH siMhaparyAyako prApta huaa| munirAja use sambodhita karate hue kahane lage ki he siMha ! jisane narakameM ghora duHkha sahana kiye haiM vaha tU hI hai| yaha kahakara munirAjane narakake ghora duHkhoMkA varNana kiyaa| muniyugala usa siMhake mastakapara hAtha phera rahe the aura siMha A~khoMse A~sU bahA rahA thaa| saMbodhanA dekara munirAja to AkAzamArgase sveSTa sthAnapara cale gaye aura siMha saMnyAsakA niyama lekara usI zilAtalapara par3a rahA / eka mAhakA upavAsa kara antameM prANa-parityAga karatA huA vaha saudharmasvargameM haridhvaja nAmakA deva huaa| dhAtakIkhaNDa dvIpake pUrva merukI pUrvadizAmeM jo kacchA nAmakA deza hai usake vijayAdha parvatakI dakSiNa zreNIpara hemapura nAmakA nagara hai| usI nagarake rAjA kanakAbha aura rAnI kanakamAlAke vaha hari dhvajadevakA jIva kanakadhvaja nAmakA putra huaa| kanakadhvajakA vivAha kanakaprabhAke sAtha huA / kanakaprabhAke dIkSita honeke bAda kanakadhvaja rAjyakA saMcAlana karane lagA / eka bAra sudarzanavanameM suvrata munirAjake darzana kara vaha saMsArase virakta ho gyaa| phalasvarUpa munidIkSA lekara ghora tapazcaraNa karane lgaa| antameM vaha kApiSThasvagameM deva huaa| avantidezakI ujjayinInagarI apanI sampannatAse atyanta prasiddha thii| vahA~ rAjA vajrasena rAjya karate the| unakI suzIlA nAmakI zIlavatI aura rUpavatI strI thii| kanakadhvaja (tripRSTha) kA jIva kApiSThasvargase cyuta hokara isI rAjadampatIke hariSeNa nAmakA putra haa| hariSeNa bhI tapa kara mahAzukrasvargameM deva huaa| pUrvavidehake kacchadezameM rAjA dhanaMjaya rahate the| unakI strIkA nAma prabhAvatI thaa| hariSeNakA jIva mahAzukrasvargase cyuta hokara isI rAjadampatIke priyamitra nAmakA putra haa| dhanaMjayane munidIkSA le lii| rAjyakA saMcAlana priyamitra karane lgaa| isakI AyudhazAlAmeM cakraratna prakaTa huA jisase yaha cakravartIke rUpameM prakaTa huaa| nau nidhiyoM aura caudaha ratnoMkA svAmI priyamitra cakravartI eka dina darpaNameM zveta bAla dekhakara saMsArase virakta ho gyaa| viraktacitta priyamitrane tIryakarake samavasaraNa meM jAkara bhaktibhAvase tIrthakarakI vandanA kI / tIrthakarakA vistRta upadeza huaa| priyamitra cakravartI ariMjaya putrako rAjya sauMpakara dIkSita ho gayA / tapazcaraNapUrvaka saMnyAsamaraNa kara vaha sahasrArasvargameM sUryaprabha nAmakA deva huaa| svargake sukha bhogakara vaha zvetAtapatrA nAmaka nagarImeM nandana nAmakA rAjA huaa| nandana svabhAvase hI saumya thaa| nItipUrvaka rAjyakA saMcAlana karaneke bAda usakA mana saMsArase virakta ho gyaa| usane tattvajJAnI munirAjase apane pUrvabhavoMkA varNana sunaa| phalasvarUpa vaha varmahara putrako rAjya sauMpa kara dIkSita ho gyaa| kaThina tapazcaryA karate hue usane darzana-vizuddhi Adi solaha bhAvanAoMkA cintana kara tIrthaMkara prakRtikA bandha kiyA / antameM samAdhimaraNa kara vaha puSpottara vimAnameM bIsa sAgarakI AyuvAlA deva huaa| idhara bharatakSetra sambandhI kuNDapura nAmaka nagarameM rAjA siddhArtha rahate the| unakI strIkA nAma priyakAriNI athavA trizalA thaa| priyakAriNIne rAtrike pichale pahara airAvata hAthI Adi solaha svapna dekhe / phala pUchanepara rAjA siddhArthane batAyA ki tumhAre tIrthakara putra hogaa| svapnoMkA phala sunakara priyakAriNIkI
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 vardhamAnacarita prasannatAkA pAra nahIM rahA / deviyA~ Akara usakI sevA karane lgiiN| caitrazukla trayodazI somavAra ke dina priyakAriNIke putra utpanna huaa| yaha putra bharatakSetrakA caubIsavAM tIrthaMkara huaa| catuNikAyake devoMke sAtha Akara saudharmendrane unakA janmAbhiSeka kiyaa| bAlakakA nAma vardhamAna rakkhA gyaa| pIche calakara viziSTa prasaMgoMpara inake sanmati, vIra, ativIra aura mahAvIra nAma bhI prasiddha hue| inhoMne 30 varSakI avasthAmeM dIkSA le lI aura kaThina tapazcaraNa kara bAraha varSake bAda arthAt 42 varSakI avasthAmeM RjukUlA nadIke taTapara vaizAkhazukla dazamIko kevalajJAna prApta kiyaa| ___ kuberane samavasaraNakI racanA kii| gaNadharake abhAvameM 66 dina taka divyadhvani nahIM khirii| pazcAt gautama gaNadharake nizcita honepara zrAvaNakRSNa pratipadAke dina rAjagRhake vipulAcalapara prathama dezanA huI / dezanAmeM sAta tattva, nau padArtha tathA SaT dravya AdikA svarUpa prakaTa kiyA gyaa| 30 varSa taka vividha dezoMmeM vihAra kara unhoMne dharmopadeza diyaa| antameM kArtika kRSNA caturdazI kI rAtrike antameM pAvApurase nirvANa prApta kiyaa| vardhamAnacaritakA mahAkAvyatva uparyukta paurANika vRttako kAvyake sA~cemeM DhAlakara kavine ise mahAkAvyakA nAma diyA hai / paramArthase yaha mahAkAvyake lakSaNoMse yukta hai bhI / isameM mahAkAvyake varNanIya samasta vastuvRttoMkA atyadhika rocaka DhaMgase varNana kiyA gayA hai| dhIrodAtta nAyakake gaNoMse yukta kSatriyavaMzotpanna vardhamAna tIrthakara isake nAyaka haiN| zAntarasa aGgIrasa hai, zeSarasa aGgarasake rUpameM yathAsthAna saMniviSTa haiN| mokSa isakA phala hai, namaskArAtmaka padyoMse isakA prArambha huA hai| 18 sargoMge isakI racanA huI hai| sargokI racanA eka chandameM huI hai aura sargAntameM chandovaiSamya hai| navama, dazama, paJcadaza aura aSTAdaza sargakI racanA nAnAchandoMmeM huI hai / deza, nagara, rAjA, rAjJI, putrajanma, Rtu, vana, samudra, muni, devadeviyA~, yuddha, vivAha, dUtasaMvAda, saMdhyA, candrodaya, sUryodaya, tapazcaraNa aura dharmopadeza Adi sabhI varNanIya viSayoMkA isameM acchA varNana huA hai| paurANika vRttakI rakSA karate hue kavine alaMkAroMkI suSamAse samagra granthako suzobhita kiyA hai| kathAvastukA mUlAdhAra digambarAmnAyameM tIrthaMkara Adi zalAkA puruSoMke caritrake mUlastambha, prAkRta bhASAke tiloyapaNNatti granthameM milate haiN| isake caturtha mahAdhikArameM tIrthakara kisa svargase caya kara Aye, unake nAma, nagarI aura mAtA-pitAkA nAma, janmatithi, nakSatra, vaMza, tIrthaMkaroMkA antarAla, Ayu, kumArakAla, zarIrakI U~cAI, varNa, rAjyakAla, vairAgyakA nimitta, cihna, dIkSAtithi, nakSatra, dIkSAvana, SaSTha Adi prAthamika tapa, sAthameM dIkSA lenevAle muniyoMkI saMkhyA, pAraNA, kumArakAlameM dIkSA lI yA rAjyakAlameM, dAnameM paJcAzcarya honA, chadmasthakAla, kevalajJAnakI tithi-nakSatra-sthAna, kevalajJAnakI utpattikA antarakAla, samavasaraNakA sAGgopAGga varNana, vihAra, nirvANatithi aura sAthameM rahanevAle muniyoMkI saMkhyA Adi pramukha stambhoMkA vidhivat saMgraha hai| isI saMgrahake AdhAra para zalAkA puruSoMke caritra vikasita hue haiN| jinasenane apane mahApurANakA AdhAra parameSThIkavikRta vAgarthasaMgrahapurANako batalAyA hai| padmapurANake kartA raviSeNa aura harivaMzake kartA jinasenane bhI tIrthaMkara Adi zalAkA puruSoMke viSayameM jo jJAtavya vRtta saMkalita kiye haiM ve tiloyapaNNatti para AdhArita haiM / vRttavarNanake rUpameM vardhamAnacaritake kathAnakakA AdhAra gaNabhadrakA uttarapurANa jAna par3atA hai kyoMki uttara purANake 74veM parvameM vardhamAna bhagavAnkI jo kathA vistArase dI gayI hai usakA saMkSipta rUpa isameM upalabdha hotA hai| itanA avazya hai ki asagane usa paurANika kathAnakako kAvyakA rUpa diyA hai / tattvopadezakA mUlA
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 23 dhAra umAsvAmIkA tattvArthasUtra, pUjyapAdakI sarvArtha siddhi tathA akalaMkasvAmIkA rAjavArtika jAna par3atA hai| samavasaraNakA vistata varNana jinasenake mahAparANa para AdhArita hai| vardhamAnacaritakI sAhityika suSamA rasakA paripAka, alaMkAroMkA yathAsthAna viniveza aura chandoMkI rasAnugaNatA sAhityika suSamAke pramukha aMga haiN| vardhamAnacaritameM ina tInoM aMgoMkA sundaratama vikAsa huA hai| 1. rasa kAvyako AtmA hai / jisa prakAra AtmAke rahate hue hI mAnavazarIrapara alaMkAroMkI upayogitA hotI hai usI prakAra kAvyameM rasake rahate hue hI alaMkAroMkI upayogitA hotI hai| vardhamAnacaritakA aGgIrasa zAntarasa hai kyoMki usakA samAropa zAntarasase hI huA hai / aGgarasake rUpameM zRGgAra, bhayAnaka tathA vIrarasa Aye haiN| zRMgArarasake do bheda hai-saMyogazRGgAra aura vipralambhazRGgAra / inameMse vardhamAnacaritameM saMyogazRGgArake hI prasaMga Aye haiM, vipralambhake nhiiN| vipralambhazRGgArakA varNana karanevAlA mAtra eka zloka dazama sargameM AtA hai jisameM tripRSThakA maraNa honepara zokavihvala svayaMprabhA marane ke liye udyata batalAI gayI hai svayaMprabhAmanamaraNArthamadyatAM balastadA svayamupasAntvanoditaiH / idaM punarbhavazataheturAtmano nirarthakaM vyavasitamityavArayat / / 3087 saMyogazRGgArake prasaMga bhI atyanta sImita haiN| svayaMprabhA aura tripRSThakA vivAha hote hI azvagrIvake kupita honekA varNana A jAtA hai jisase zRGgArarasakI dhArA kSINa hokara dhIre-dhIre vIrarasakI dhArA pravAhita hone lagatI hai| azvagrIvane jaba vidyAdharoMko yaha samAcAra sunAyA ki jvalanajaTI vidyAdharane apanI svayaMprabhA kanyA bhUmigocarI tripRSThako dI hai taba isake uttarameM vidyAdhara rAjAoMne jo garvoktiyA~ prakaTa kI haiM unase vIrarasakI udbhati hotI hai| jaba azvagrIvakA dUta rAjA prajApatikI sabhAmeM jAkara kahatA hai ki tripRSTha svayaMprabhAko azvagrIvake pAsa bhejakara zAntise rahe taba isake uttarameM vijaya aura tripRSThane usa dUtake mAdhyamase azvagrIvako jo latAr3a dI hai usase vIrarasakA saMpoSaNa hotA hai aura raNakSetrameM jaba donoM orakI senAoMkA ghanaghora yuddha hotA hai taba vIrarasakA paripAka hotA hai| isake liye vardhamAnacaritake aSTama aura navama sarga draSTavya haiN| vizvanandIko AtA dekha bhayase kA~patA huA vizAkhanandI jaba kapitthake vRkSapara car3hakara prANa saMrakSaNa karanA cAhatA hai taba bhayAnakarasakA dRzya sAkAra ho jAtA haidekhiyeAyAntamantakanibhaM tamudagrasattva mAlokya vepathugRhItasamastagAtraH / tasthI kapitthatarumetya vizAkhanandI mandokRtadyuti vahan vadanaM bhayena / / 77 sarga 4 azvagrIvakI senAkA prayANa bhI bhayAnakarasake dRzya upasthita karatA hai| kAvyameM zAntarasake aneka prasaMga Aye haiM aura kavine pUrNa manoyogake sAtha unheM pallavita kiyA hai| jaise rAjA nandivardhana AkAzameM vilIna hote hue meghako dekhakara saMsArase virakta hotA huA vairAgyakA cintana karatA hai (sarga 2 zloka 10-34), prajApatikA vairAgyacintana (sarga 9 zloka 32-58, sarga 10 zloka 48-58), rAjA dhanaJjayakA vairAgyacintana (sarga 14 zloka 40-53), tIrthakara mahAvIrakA niSkramaNakalyANaka (sarga 17 zloka 102-116) /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacarita 2. sAhityika suSamAkA dUsarA aGga alaMkAra | alaMkArake zabdAlaMkAra aura arthAlaMkAra ye do pramukha bheda haiM / anuprAsa tathA yamaka Adi zabdAlaMkAra haiM aura upamA, rUpaka, utprekSA, zleSa, parisaMkhyA, bhrAntimAn Adi arthAlaMkAra haiN| vardhamAnacaritameM donoM prakArake alaMkAroMkA sundara samAveza kiyA gayA hai / yadyapi samagra grantha alaMkAroMse paripUrNa hai ataH pRthakse udAharaNa denA punarukta jaisA hai, phira bhI kucha udAharaNa denA upayukta pratIta hotA hai anuprAsa 24 yamaka zleSopamA rUpaka zleSa prAsAdazRGgANi sametya meghA yasyAM mayUrAnmadayantyakAle / taccitraratnAMzukalApamAlA saMpAditAkhaNDalacApakhaNDAH parisaMkhyA // 1 / 30 pratibuddhamahotpalotpalAntaviharatsA rasahaMsacakravAkaiH mahiSa kaluSIkRtAvatArairvarabandheH paritaH parItamAlaH || 4|3 padmApriyaH komalazuddhapAdo netrotpalAnandakaro janAnAm / kalAkalApaM samavApnuvAno dine dine'vardhata bAlacandraH || 5 | 26 jarAvIcIbhaGgo jananasalilo mRtyumakaro mahAmohAvarto gadanivahaphenaiH zavalitaH / yA saMsArAbdhirbhavadamalavAkyaplavabhRtA samuttIrNaH kiMcitprabhavanataTIzeSamacirAt / / 1269 utprekSA surakta sarva prakRtiH pratApI nityodayo'pAstatamaH pracAraH / padmAkarezo jagadekadIpo vibhAti yo bhAskaravatsadaH / / 5 / 16 nApekSate'pacayaM na kaSTaM na vRttabhaMga bhuvi nApazabdam / mUDhIkRta: san rasikatvavRttyA kavizca vezyApitamAnasazca // 16 sAlo vizAlaH sphuradaMzujAlaH parairabhedyo niravadyamUrtiH / satIjanoraH sthalasAmyamApa payodharAlI DhasadambarazrIH / / 59 " yatrAttasaudhAsimayUkha rekhA zyAmAyitA zeSazarIrazobhAH / itastato yAntyabhisArikAH khe divA tamisrA iva mUrtimatyaH || 12|3 vakSasi zriyamudIkSya niSaNNAmAnane ca satataM zrutadevIm / yasya kundavizadA kupiteva diggatA na niravartata kIrtiH || 13|14 prasiddhamAnena virodhavarjinA pramiNvate yadvaNijo nikAmam / yattArkikA vA sadasadvicArAdvastu prayatnopahitasvavAcaH / / 5 / 12 yatrAkulInAH satataM hi tArA doSAbhilASAH punareva ghUkAH / sadvRttabhaMgo'pi ca gadyakAvye rodhaH pareSAM sujanasya cAkSe || 5|13 daNDA dhvaje sanmuraje ca bandho varAGganAnAM cikareSu bhaMgaH / satpaJjareSveva sadA virodho gatAvaddInAM kuTilatvayogaH / / 5 / 14
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhrAntimAn virodhAbhAsa prastAvanA ravimaNDalaM vimalaratnabhuvi prAtabimbitaM sapadi mugdhavadhUm / tapanIyadarpaNadhiyA dadhatImavalokya yatra ca jahAsa sakhI || 5|43 yasminnahI navapurapyabhujaMgazIlA mitrAnurAgasahitApi kalAdharecchA / bhAti pratItasuvayaH sthitirapyapakSapAtA nivAsijanatA sarasApyarogA || 17|15 sumano'nvitamapyapetabodhaM bahupatrAkulamapyasainyamAsIt / viparItamapi prazaMsivallivanamA bhogi tataH paraM samantAt || 18|6 25 uparyukta zlokoMkA artha granthake anuvAdameM dekhiye / 3. sAhityika suSamAkA tIsarA aMga chandoMkI rasAnuguNatA hai / suvRttatilaka meM kSemendrane chandoMkI rasAnuguNatAkA varNana karate hue kahA hai 1 vIra raudrayoH / mAlinIM Arambhe sargabandhasya kathAvistArasaMgrahe / zamopadezavRttAnte santaH zaMsantyanuSTubham // zRMgArAlambanodAranAyikA rUpavarNanam vasantAdi tadaGga N ca sacchAyamupajAtibhiH // rathoddhatA vibhAveSu bhavyA candrodayAdiSu / SAGguNyapraguNA nItivaMzasthena virAjate // vasantatilakaM bhAti saMkare kuryAtsargasya paryante drutatAlavat // upapannaparicchedakAle zikhariNI varA / audArya ruciraucityavicAre hariNI sAkSepa krodhadhikkAre paraM pRthvI bharakSamA / prAvRTpravAsavyasane mandAkrAtA virAjate // zaurya stave nRpAdInAM zArdUlakrIDitaM matam / sAvegapavanAdInAM varNane sragdharA varA // dodhaka toTakanakuMTayuktaM muktakameva virAjati sUktam / nirviSamastu rasAdiSu teSAM nirniyamazca sadA viniyogaH // matA // arthAt kAvyameM, kathAke vistAra meM aura zAntarasapUrNa upadezameM satpuruSa anuSTupchandakI prazaMsA karate haiM / zRGgArarasake Alambana tathA utkRSTa nAyikA ke rUpavarNanameM vasantatilakA aura upajAtichanda suzobhita hote haiM / candrodaya Adi vibhAvabhAvoMke varNanameM rathoddhatAchanda acchA mAnA jAtA hai / sandhivigraha Adi SaDguNAtmaka nItikA upadeza vaMzasthachandase suzobhita hotA hai to sargAnta meM mAlinI adhika khilatI hai / yuktiyuktavastuke parijJAnakAlameM zikhariNI tathA udAratA Adike aucityavarNanameM hariNI chandakI yojanA acchI mAnI jAtI hai / rAjAoMke zauryakI stuti karane meM zArdUlavikrIDita aura vegazAlI vAyu Adike varNanameM sragdharAchanda zreSTha mAnA gayA hai / dodhaka, tATaka tathA narkuTa chanda muktakarUpase suzobhita haiM /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAna carita isa prasiddha chandoyojanAke anusAra vardhamAnacaritameM nimnAMkita chandoMkA prayoga huA hai / kahA~ kauna chanda hai ? yaha granthake bhItara zlokake Upara diyA huA / 26 1 upajAti, 2 vasantatilakA, 3 rucirA, 4 indravajrA, 5 pRthvI, 6 pramitAkSarA, 7 viyoginI, 8 puSpitAgrA, 9 atirucirA, 10 AryAgIti, 11 indravaMzA, 12 udgatA, 13 zikhariNI, 14 vaMzastha, 15 zArdUlavikrIDita, 16 anuSTup 17 mAlinI, 18 mAlabhAriNI, 19 mandAkrAntA, 20 sragdharA, 21 AkhyAnakI, 22 zAlinI, 23 hariNI, 24 lalitA, 25 rathoddhatA, 26 svAgatA, 27 praharSiNI, 28 drutavilambita, 29 maJjubhASiNI aura 30 pandraha akSarakI jAtivAlA eka ajJAta chanda 15 / 109 / rIti yA bhASAkA pravAha kavine rasAnukUla bhASAkA pravAha pravAhita kiyA hai / isameM kahIM adhika samAsavAle pada haiM, kahIM alpa samAsavAle pada haiM aura kahIM samAsarahita pada haiM / samudAyarUpase pAJcAlI rIti mAnI jA sakatI hai / jAna par3atA hai ki kavike hRdayasAgarameM ananta zabdaratnoMkA bhANDAra bharA huA hai jisase use kisI arthake varNanameM zabdoMkI kamIkA anubhava nahIM hotA / usakI bhASA kisI zithilatAke binA ajasragatise Age bar3hatI jAtI hai / dekhiye -- 11 1 pratyAlayaM prahatamaGgalatUryazaGkhamutthApitadhvajavitAnakRtAndhakAram / prAgdvAradezavinivezitazAtakumbhakumbhagradattasukumArayavapraroham nRtyanmadAlasavadhUjanavaktrapadmavyAsaktakAmukavilocanamattabhRGgam raGgAvalIviracitojjvalapadmarAgapreGkhatprabhApaTalapallavitAntarikSam // uccAraNAcaturacAraNavandivRndakolAhalapratininAdita sarvadikkam / AsIt parasparavibhUtijigISayeva ramyaM puraM khacarasannihitaM vanaM ca / / 6 / 17-19 bhavaGgata guNahIno'pi guNI dharAtale / surabhIkurute'tha karparaM salilaM pATalapuSpavAsitam // 74 saudharmakalpamatha dharmaphalena gatvA sadyo manoramavapuH sa manohare'bhUt / devo haridhvaja iti prathito vimAne samyaktvazuddhirathavA na sukhAya keSAm / / 11 / 64 vardhamAnacaritapara pUrvavartI kaviyoMkA prabhAva pratibhopajIvI kavi apanI pratibhAke balapara hI kAvyaracanA karatA hai, usakI dRSTi pUrvavartI kaviyoMke kAvyoMse nirapekSa rahatI hai parantu vyutpattyupajIvI kavi apane pUrvavartI kaviyoMke agAdha kAvyasAgarase avagAhana kara usase bahuta kucha prApta kara kAvyaracanAmeM agrasara hotA hai / vyutpattyupajIvI asagane kAvyasAgarakA avagAhana to kiyA hI thA sAthameM kundakunda, pUjyapAda tathA akalaMka Adike siddhAntagranthoMkA bhI acchI taraha avagAhana kiyA thA, aisA unake sAhityase dhvanita hotA hai / jaise asagane tRtIya sarga ke nimnalikhita zloka rAgI badhnAti karmANi vItarAgo vimuJcati / jIvo jinopadezo'yaM saMkSepAd bandhamokSayoH || 3|30
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 27 bandhake jina kAraNoMkA nirdeza kiyA hai ve kundakundake nimnalikhita gAthAoMmeM pratipAdita kAraNoMke anurUpa haiM ratto baMdhadi kammaM muMcadi jIvo virAgasaMpatto / eso jiNovadeso tamhA kammesu mA rajja // 150 // -samayaprAbhRta ratto baMdhadi kamma muccadi kammehi raagrhidppaa| eso baMdhasamAso jIvANaM jANa Nicchayado // 87 / / -jJeyAdhikAra-pravacanasAra badhyate mucyate jIvaH samamo nirmamaH kramAt / tasmAtsarvaprayatnena nirmamatvaM vicintayet // 26 // -iSTopadeza jinavacanarasAyanaM durApaM zrutiyugalAJjalinA nipIyamAnam / viSayaviSatRSAmapAsya dUraM kamiha karotyajarAmaraM na bhavyam // 11 / 40 -vardhamAnacarita jiNavayaNamosahamiNaM visayasuhavireyaNaM amidabhUyaM / jaramaraNavAhiharaNaM khayakaraNaM savvadukkhANaM / / 17 / / -darzana pAhuDa raghuvaMza, kumArasaMbhava, zizupAlavadha, candraprabhacarita tathA kirAtArjunIyake kitane hI zlokoMkA bhAva asagane grahaNa kiyA hai| jIvandhara campU aura dharmazarmAbhyudayake bhI kitane hI zlokoMkA sAdRzya vardhamAnacaritake zlokoMke sAtha milatA hai para kisane kisase bhAva grahaNa kiyA yaha vicAraNIya hai| tattatprakaraNoMmeM maiMne samAnAntara zloka TippaNameM uddhata kiye haiN| sabase adhika sAdRzya bhAravike kirAtArjunIyake sAtha milatA hai| vardhamAnacaritake saptama sarga aura kirAtArjunIyake dUsare sargakA chanda eka hai| ataH vardhamAnacaritake sarga 7 zloka 52 aura 53 ke madhyameM kirAtArjanIyakA sahasA vidadhIta na kriyAmavivekaH paramApadAM padam / vRNate hi vimRzya kAriNaM guNalubdhAH svayameva sampadaH / / -zloka sammilita ho gayA aura marAThI TIkAvAle saMskaraNameM isakI TIkA bhI ho gayI parantu 'ba' pratise milAna karanepara vaha zloka usameM nahIM milaa| jAna par3atA hai samAnArthaka honese kisIne TippaNameM likhA ho aura marAThI TIkAkArane use granthakA hI aGga samajhakara sammilita kara liyA ho| isa saMskaraNameM use mUlase alaga kara diyA hai| caritracitraNa vardhamAnacaritake pramukha nAyaka zrI varddhamAna tIrthaMkara haiN| inakI yaha tIrthaMkara avasthA 37 pUrvabhavoMkI sAdhanAke pazcAt vikasita huI hai| kavine inakI pUrvaparyAyoMkA varNana itanI sAvadhAnIse kiyA hai ki unake rUpakA sAkSAtkAra hone lagatA hai| rAjA prajApatikA varNana unakI samatAko aura unake putra jaya tathA tripRSThakA varNana unakI vIratAko sAkAra kara detA hai| bhagavAn varddhamAnakI bAlaceSTAoMkA varNana bhI unakI nirbhayatA aura buddhimattAko prakaTa karatA hai|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 samIkSA vardhamAna carita vardhamAnacarita, tIrthaMkarakA caritakAvya hai / isameM kavine vIranandIke candraprabhacaritakI taraha pUrvabhavoMke varNanameM hI granthakA bahubhAga ghera liyA hai / vartamAnabhava ke varNanake liye bahuta thor3A bhAga zeSa rakkhA hai isaliye nAyakakA vartamAnacaritra saMkSipta ho gayA hai tathA kavike kavitvase vaJcita raha gayA hai / priyamitra cakravartI ke liye jo vistRta tattvopadeza diyA gayA hai vaha eka pUrA dharmazAstra bana gayA hai / kAvya ke bhItara itane sudIrgha tattvopadeza pAThakake cittako udvigna kara dete haiM / isake lie saMkSipta upadeza hI zobhAspada hote haiM / phira yahI tattvopadeza yadi vardhamAna tIrthaMkara kI divyadhvanike mAdhyamase diyA gayA hotA to usase caritra - nAyaka kRtitvapara adhika prakAza pdd'taa| mahAkavi haricandra ne dharmazarmAbhyudayameM jo paddhati apanAyI hai vaha kAvyocita hai| rer kavikA dUsarA grantha zAntinAthapurANa hai / yaha 16 sargoM meM pUrNa huA hai, isameM solahaveM tIrthaM - kara zrI zAntinAtha bhagavAnkA caritra pUrvabhavoMke varNanake sAtha aMkita kiyA gayA hai / vardhamAnacarita mahAkAvya hai aura yaha purANa hai, isa saMkSipta sUcanAse hI donoMkA antara jAnA jA sakatA hai / yaha bhI zrI jinadAsa jI zAstrIkRta marAThI TIkAke sAtha prakAzita ho cukA hai| aba hindI TIkAke sAtha prakAzita hogA / jJApita tathya sarga 18 zloka 2 meM kavine bhagavAn mahAvIrake samavasaraNakA vistAra bAraha yojana batalAyA hai jaba * ki siddhAntAnusAra vaha eka yojana mAtra thaa| jAna par3atA hai ki granthakarttAne samavasaraNa ke bAraha yojana vistRta hone kI bAta vAdI siMhakI gadyacintAmaNike nimna zlokase lI hai gIrvANAdhipacoditena dhanadena sthAyikAmAdarAt sRSTAM dvAdazayojanAyatatalAM nAnAmaNidyotitAm / adhyAsta tridazendramastakapilatpAdAravindadvayaH prAgdevo vipulAcalasya zikhare zrI vardhamAno jinaH // 10 // - gadyacintAmaNi yadi yaha satya hai to vAdIbhasiMhakA samaya asagase pUrva arthAt aSTama navama zatI svataH siddha ho hai| subhASitasaMcaya vardhamAnacaritameM subhASitoMkA aparimita bhANDAra bharA hai / kavine granthako zRGgArabahula prakaraNoMse bacAkara subhASitamaya prakaraNoMse suzobhita kiyA hai / zlokoMke ardha athavA caturthaM caraNake mAdhyamase jo subhASita diye gaye haiM unakA saMkalana pariziSTa meM 'subhASitasaMcaya' ke nAmase kiyA gayA hai / zabdakoSa zabdakoSa ke antargata vyaktivAcaka, bhaugolika, pAribhASika aura kucha sAhityika zabdoMkI anukramaNikAe~ pariziSTameM dI gayI haiM / inase svAdhyAyI aura zodhArthIjanoMko adhyayana meM suvidhA prApta hogI, aisI AzA hai /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA AbhAra granthake saMzodhana aura saMpAdanameM zrImAn vayovRddha paM0 jinadAsajI phar3akule zAstrIkRta marAThI TIkAvAle saMskaraNase paryApta sahAyatA milI hai tathA granthakartAke samayanirdhAraNa Adike viSayameM zrImAn DaoN0 jyotiprasAdajI lakhanaUne patra dvArA sUcanAeM dIM, isake liye uparyukta donoM vidvAnoMkA AbhAra mAnatA huuN| zrI DaoN. nemicandrajI, jyotiSAcArya, ArAke zodhaprabandha 'saMskRtakAvyake vikAsa meM jaina kaviyoMkA yogadAna'se bhI granthake saMpAdanameM sahAyatA prApta huI hai, ataH unake prati AbhAra hai / bhagavAn mahAvIra svAmIke 2500 veM nirvANa mahotsavake upalakSyameM zrI bra0 jIvarAjajI granthamAlAkI orase isakA prakAzana ho rahA hai, ataH granthamAlAke saMcAlaka dhanyavAdake pAtra haiN| antameM apanI alpajJatAke kAraNa saMpAdana aura anuvAdameM honevAlI truTiyoMke liye vidvajjanoMse kSamAprArthI huuN| dUravartI honese maiM prUpha svayaM nahIM dekha sakA huuN| prUphameM sAvadhAnI baratane para bhI saMskRta zlokoMmeM jo azuddhiyA~ raha gayI haiM unakA zuddhipatra granthake ArambhameM diyA gayA hai| adhyetA saMzodhana kara svAdhyAya kreN| ___ hamArI vinamra prArthanAko svIkRta kara zrI DaoN0 rAmajI upAdhyAya, ema0 e0, pI-eca0 DI0, DI0 liT, adhyakSa saMskRta vibhAga sAgara vizvavidyAlayane prAkkathana likhane kI kRpA kI hai isaliye unakA atyanta AbhArI huuN| dIpAvalI vinIta 2500 pannAlAla sAhityAcArya
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ . zuddhipatraka non-2006 on G6 azuddha hatamohamandram gale'pi palAzazAkhI parayA'yAsadvInaM yAtiravAkulam tIrasyaiH vabhuH niraGkazaH kapilAkRtadapattha saptasAgarasakhyAta kAmapAkAn ityAbhikhyAM bhoSyasi zuddha / hatamohatandram gate'pi palAzazAkhI parayAyAsIdvanaM matiranAkulam tIrasthaiH vibhuH niraGkazaH kapilIkRtadapatya saptasAgarasaMkhyAta / karmapAkAn ityabhikhyAM zroSyasi dhAtA nizAtakhaDne janAGgulIbhiH ceti samunnatAneka patidhairyadhanaH aSTau sahasrANi mitaratsakalam mRgabhItikaraH dhAmA nizAnakhaGge janAGgalIbhiH cedi samunna neka patidharyadhanaH aSTA sahasrANi miratsakalam mRgabhItikara prathama sanunipRSTa khacarendra tivAvakiran mathinArikulAcalena dRSTavA kAsyA prathamaM sUnu no tripRSTa khecarendra mivAvakiran mathitArikulAcalena dRSTvA kAsthA
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhipatraka azuddha . * zatrurapaze'sti vAridhArAkSAntiH pariNAtAvatha zatrusamAnakarAnanekAn rundhAnme vijageyaguNena iJcamAtra bhI bahubhirgajantacAmarai bhAsureH tRNonnapAvakIrNA zuddha zatruraparo'sti vAridhArA kSAntiH pariNatAvatha zatrusamAnanekAn rundhAno nijageyaguNena raJcamAtra bhI bahabhirgajadantacAmaraibhAsuraiH tRNolapAvakIrNA apanaya -nijavasati kharja parokSataH anuyAta apamaya - spazo 27 98 102 107 108 109 113 113 115 115 -nijasati khajjaM parokSa : anumAna spRzaM dagdhamavidhadrumazriyaH madamatamAnasaH bhitaretaraM tambhamau paTahAH praNadudhanumuSTibAhyA vaivAzvavArasya mAtraH nemi tAmpat tri STaH -sarvazAstrasAro hyabhUsvam navamaH sargaH zastra antaraGgakA navamaH sargaH dagdhasavidhadrumazriyaH madamattamAnasa: mitaretaraM sambhamau paTahAH praNedudhanamuSTivAhyA naivAzvavArasya gAtraH neti tAmyat tripRSTaH -sarvazastrasAro hyabhUstvam dazamaH sargaH zAstra antaraGgakI dazamaH sargaH 120 120 121 123 127 129 15 . kumumasrajA . kusumasrajA
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 pRSTha 130 133 136 136 137 138 141 141 143 144 144 145 149 149 149 149 150 150 151 154 155 166 168 171 180 194 197 197 199 210 222 226 226 227 230 paMkti 15 11 18 5 14 14 14 14 9 13 6 2 7 10 13 4 11 13 7 4 4 8 7 14 15 8 17 2 14 6 7 9 10 2 5 vardhamAnacarita azuddha zaukaM samadi bhavagaccha Abhavya vidhate prayAnam yuddho dukhita tirohirAGgIrapi yatideva adherI jayazrI kSamasyaikapati nije'pyamAnayAvivazo karmazayAzIrvacasA prAjjali sAgarika'Nuvratabhedanni nitarAyamuSmAdalo tapI patitoyamuditaiH hepayanti rasAditAnAM kSemAdidyuti -- mArgajJastvatha saMvilaSTa - mihAputra ca niraGkazena grastapazcarati mastIkSNavartya dezAnAM darzavizuddhi nAsamekaM dhyAnenadharmyeNa zAdUlavikrIDitam yotsnAM zuddha zokaM sapadi mavagaccha abhavya vidhatte prayAsam yoddhRta duritakhaJjana to tirohitAGgIrapa yatireva aMdherI jayazrIH zamasyaikapati nije'pyamAnAdvivazo karmakSayAzIrvacasA prAJjali sAgAriko'Nuvratabhedabhinno' nitarAmamuSmAdato'tra tapo pItatoyamuditaiH rasAdritAnAM hemAdidyuti -- margajJastvatha saMkliSTa - mahAmutra ca niraGkuzena yastapazcarati yastIkSNavartya dezonAM darzanavizuddhi mAsamekaM dhyAnena dharyeNa zArdUlavikrIDitam jyotsnAM
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhipatraka 232 236 246 247 azuddha 231 puramadhyuvAsaM puramadhyuvAsa saMyojanayanta saMyojayanta 233 yabibhyatuH yad bibhyatuH sargaha 6 sarga 6 238 praNatottabhAGgA praNatottamAGgAH 239 candrAndrayaH candrAdayaH 240 dIghArddha dIrghArddha 241 vAMchita vAdhita sa surebhagavAn sa surairbhagavAn namasto nabhasto 248 bhavAmidhAno bhavAbhidhAno 251 caturarasrA caturasrA 252 vabhUva babhUva 252 motiyoMkI zilApaTTa motiyoMke zilApaTTa 258 -magAGgaNezam -magAdgaNezam 258 ghiyA dhiyA -dAvivAya -dAninAya 259 trayA 260 karaNakramAvaraNa varaNa karaNakramAvaraNa 260 sutasAmAruta kSutasumAruta 260 261 -pyuru nikAma pyuru kAma265 mandramandraM mandraMmandraM 266 athAmikA athAyikAH 266 SadbhiH SaDbhiH anuSTupa 368 varddhamAnacaritraM yaH anuSTup varddhamAnacaritraM yaH pravyAkhyaNi pravyAkhyAti268 914 samvat 910 samvat dUravartI honeke kAraNa maiM prUpha svayaM nahIM dekha sakA isaliye madraNameM rahI azuddhiyoMke liye maiM pAThakoMse kSamAprArthI huuN| samasta padoMke mUDhAoM sambandhI vyastatAko isa zuddhipatrameM aGkita nahIM kiyA jA sakA hai, ise pAThaka svayaM zuddha karate cleN| svAdhyAya karaneke pUrva uparyukta azuddhiyA~ ThIka kara lenese svAdhyAyameM suvidhA hogii| 258 trapA sudurdharaH sudurdhara 268 29
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayasUcI sarga : 1 zloka pRSTha maGgalapIThikA 1-6 1-2 ___ jambUdvIpake bharatakSetrameM eka pUrvadeza hai / usameM zvetAtapatrA nagarI suzobhita hai|| zvetAtapatrA nagarI apanI nirAlI zobhA rakhatI hai|| 7-36 2-6 . zvetAtapatrA nagarIkA rAjA nandivardhana thA aura usakI rAnI vIravatI thii| donoMkA dAmpatyajIvana sukhamaya thaa| 37-45 6-7 nandivarddhana aura vIravatIko nandana nAmakA putra huaa| yauvanane nandanake saundaryako vRddhiMgata kiyaa| eka bAra nandana mitroMke sAtha vanameM gyaa| vahA~ usane zilApaTTapara virAjamAna zrutasAgara muniko dekhA / bhaktivaza unheM namaskAra kara unase dharmopadeza sunaa| vrata dhAraNa kiye| pitA nandivardhanane nandanako yuvarAjapada diyaa| nandanane rAjyakA vistAra kiyaa| 46-65 7-12 pitAke Agrahase yuvarAja nandanane priyaGkarAke sAtha vivAha kiyaa| 66-68 12 sarga : 2 rAjA nandivardhana sukhase samaya vyatIta kara rahe the / eka dina meghako vilIna hotA dekha ve saMsArase virakta ho gye| UMcI chatase nIce utarakara rAjA sabhAgahameM gaye aura yuvarAja nandanako saMbodhita kara usase apane dIkSA leneke vicAra prakaTa karane lge| nandanane bhI apanI viraktikA bhAva prakaTa kiyA parantu pitAke Agrahavaza rAjya saMbhAla liyA / rAjAne pihitAsrava munike pAsa dIkSA le lI / 1-34 13-17 rAjA nandanane pitaviyogakA zoka chor3a rAjyakA pAlana kiyaa| priyaGkarAne nanda nAmaka putrako janma diyA / bAlaka dina pratidina bar3hane lagA / isIke bIca RturAja vasantakA zubhAgamana huA jisase vanakI zobhA nirAlI ho gyii| 35-61 17-21 vanameM avadhijJAnI proSThila munirAjake darzana kara vanapAlane rAjAko khabara dii| khabara pAte hI rAjAne uThakara unheM namaskAra kiyA aura vandanAke liye vanako prasthAna kiyaa| 62-70 21-22 1-11 22-23 sarga:3 rAjA nandanane munirAjako namaskAra kara unase apane pUrvabhava pache / prauSThila munirAjane usako bhavAntara sunAte hue kahA ki rAjan ! tuma isa bhavase pUrva nauveM bhavameM bharatakSetrako gaGgAnadIke uttara taTapara sthita varAha parvatapara siMha the| vaha siMha aneka jIvoMkI hiMsA kara eka dina apanI gaphAke agrabhAga para vizrAma kara rahA thaa| usI samaya AkAzamArgase vihAra karate hue amitakIti aura amaraprabha munirAjane use dekhA / donoM munirAja AkAzase utara kara vahIM
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayasUcI . . saptaparNavakSake nIce baiTha gaye aura jora-jorase prajJaptikA pATha karane lge| prajJaptikA pATha sunakara siMhakI tandrA dUra ho gayI aura namrabhAvase vaha munirAjake samIpa jA baitthaa| amitakIrti munirAjane use saMbodhita karate hue usake pUrvabhava sunaaye| pururavA bhIlase lekara marIci tathA sthAvara takake bhava sunAye / 12-113 23-32 sarga : 4 isI pUrvabhavavarNanakI zRGkhalAmeM munirAjane kahA ki magadhadezake rAjagRha nagarameM rAjA vizvabhUti rahatA thaa| usakI strIkA nAma jayinI thaa| sthAvarakA jIva svargase cayakara inhIMke vizvanandI nAmakA putra huaa| vRddha dvArapAlako dekhakara rAjA vizvabhUti saMsArase virakta ho gaye tathA apane bhAI vizAkhabhUtiko rAjyapada tathA vizvanandIko yuvarAjapada dekara tapasyA karane lge| 1-27 33-36 rAjA vizAkhabhUtikI strI lakSmaNA thii| usase use vizAkhanandI putrakI prApti huI / vizvanandIke dvArA nirmANita sundara udyAnako dekhakara vizAkhanandIkA mana lalacA gyaa| use prApta karane ke liye usane apanI mAtAse kahA / mAtAne rAjAse kahA / rAjAne mantriyoMse mantraNA kI parantu vizvanandIkI samIcIna pravRttiko dekhate hue mantriyoMne rAjA vizAkhabhUtiko salAha dI ki aisA koI kAma nahIM karanA cAhiye jo vizvanandIke pratikUla ho / rAjA vizAkhabhUtine strI aura putrakI bAtoMmeM Akara vizvanandIko bAhara bheja diyaa| idhara vizAkhanandIne usake vanapara apanA adhikAra kara liyA parantu eka sevakake dvArA isakI khabara pAkara vizvanandIne bAharase Akara apanA vana vApisa chIna liyaa| 28-80 36-43 antameM vizvanandI aura vizAkhabhUtine dIkSA dhAraNa kara lii| vizAkhanandI rAjyakI rakSA nahIM kara skaa| eka bAra muni vizvanandI caryAke liye mathurA nagarImeM gye| vahA~ eka gAyane unheM girA diyaa| vizAkhanandI eka vezyAkI chatapara baiThA yaha dekha rahA thaa| usane munikA upahAsa kiyaa| muni saMnyAsamaraNa kara mahendrakalpameM deva hue| 81-94 43-45 sarga:5 isI pUrvabhavakI zRGkhalAmeM munirAjane batAyA ki jambUdvIpake bharatakSetra sambandhI vijayArdhaparvata para eka alakA nAmakI nagarI hai| mayUrakaNTha usakA rAjA thA aura kanakamAlA mayUrakaNThakI strI thii| vizAkhanandIkA jIva inhIM ke azvagrIva nAmakA putra huA / mayUrakaNThane putrajanmakA bahuta utsava kiyaa| azvagrIva bar3A pratApI huaa| vaha pratinArAyaNapadase yukta thaa| 1-30 46-51 isI bharatakSetrameM suramA nAmaka deza meM rAjA prajApati rAjya karate the / unakI jayAvatI aura magavatI do rAniyA~ thIM / inameMse jayAvatI rAnIke parvavaNita vizAkhabhatikA jIva vijaya nAmakA putra huA aura vizvanandIkA jIva mRgavatIke tripaSTha nAmaka putra huaa| 31-62 51-55 tripuSTha bar3A balavAna putra thaa| usane rAjyameM utpAta macAnevAle eka bhayaMkara siMhako hAthase cIrakara naSTa kara diyA thaa| siMhake naSTa karanese tripRSThakI bahuta prasiddhi
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 vardhamAnacarita huii| vijayArdhakI dakSiNa zreNI meM sthita rathanUpuranagara ke rAjA jvalanajaTIne yahA~ Akara apanI svayaMprabhA nAmakI putrI tripRSThako dene kI prArthanA kii| sarga: 6 63-115 55.63 1 nizcayAnusAra jvalanajaTIne apanI putrIkA vivAha tripRSThake sAtha kara diyaa| alakA rAjA azvagrIvako yaha sahana nahIM huA ki vidyAdharako kanyAke sAtha bhUmigocarIkA vivAha ho usane vidyAdharoMse jaba yaha samAcAra kahA taba unhoMne bahuta krodha prakaTa kiyaa| kucha mantriyoMne azvagrIvako samajhAyA bhI parantu vaha samajha nahIM sakA aura tripRSThase yuddha karaneke liye taiyAra ho gayA / isa saMdarbha meM rAjA prajApati aura vijaya tathA tripuSThakI sundara mantraNA huii| 1-22 63-66 23-71 66-75 sarga: 7 mantrimaNDalake bIca rAjA prajApatine apanI zaktipara mantraNA kI honahAra balabhadra aura nArAyaNapadake dhAraka vijaya aura tripuSThane apane pitA prajApatiko pUrNa Azvasta kiyA / donoMkI senAe~ yuddha ke liye taiyArI karatI haiM / sarga: 8 azvagrIvake dUtane prajApatikI sabhA meM Akara kahA ki cakravartI azvagrIvake sAtha vaira karanA acchA nahIM, isaliye svayaMprabhAko bhejakara sukha se raho dUtakI isa kumantraNAkA tripRSThane karArA uttara diyaa| donoM ora se yuddha kI pUrI taiyAriyA~ ho gaI / sarga: 9 vividha yoddhAoM lomaharSaka yuddhake bAda bhI jaba azvagrIvako saphalatA nahIM milI taba usane tripRSTha para cakraratna calAyA parantu vaha pradakSiNA dekara vipRSThake hAthameM A gayA / tripRSThake samajhAnepara bhI jaba usane apanI haTha nahIM chor3I taba tripRSThane usI cakraratnase usakI jIvanalIlA samApta kara dii| tripuSTha nArAyaNake jayaghoSa se dizAe~ mukharita ho uThIM / 1-103 75-89 1-8789-102 1-102 102-117 sarga : 11 karate hue munirAjane kahA ki he siMha ! saMsAra duHkhamaya hai| ina duHkhoMse bacanA cAhatA hai to jinendra bhagavAn ke vacanarUpI auSadhakA pAna kara / he mRgarAja ! kamalAdhara naraka gatike bhayaMkara duHkhoMkA varNana narakake una dukhoMko bhoganevAlA tU hI hai| sargaH 10 tripRSThane digvijaya kI / balabhadra aura nArAyaNapadake dhAraka vijaya aura tripRSTha meM gaDha prIti thI / rAjA jvalanajaTI aura prajApatine dIkSA dhAraNa kI / tripRSThakI mRtyu ho gaI jisase balabhadra vijayane karuNa vilApa kiyA parantu antameM unhoMne tripRSThake putra zrI vijayako rAjya dekara suvarNakumbha guruke pAsa dIkSA le lI aura tapazcaraNa kara mokSa prApta kiyA / tripuSThakA jIva sAtaveM naraka gyaa| 1-90 118 - 131
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayasUcI tIrthaMkara kI divyadhvani se yaha jJAta kara ki hai tujhe saMbodhaneke liye hama donoM Aye haiM / liye isa hiMsAse virata ho AtmakalyANake mArgameM laga bhava suna siMha A~khoMse A~sU bahAne lagA aura munirAja usake zirapara hAtha pherane lage / munirAjane yaha bhI batAyA ki tU dazama bhavameM bharatakSetrakA tIrthakara hogaa| tU bharatakSetrakA antima tIrthaMkara honevAlA aba terI Ayu eka mAsakI raha gaI hai, isamunirAjake mukhase apane pUrva 1 1-50 132-139 itanA kahakara muniyugala to AkAzamArga se apane iSTasthAnapara cale gaye aura siMha vahIpara AhAra pAnIkA tyAga kara saMnyAsameM lIna ho gayA use mRta samajhakara hAthI usakI gardanake bAla khIMcate the to bhI use roSa nahIM AtA thA / antameM samatAbhAvase marakara saudharmasvarga meM haridhvaja deva huaa| devane avadhijJAnase jAnakara uparyukta munirAjako vandanA kI aura kahA ki he nAtha! Apane hI mujhe isa pAparUpI kIcar3ase nikAlA hai| 51-71 139-142 sagaM 12 dhAtakIkhaNDa dvIpakI pUrva dizAmeM sItA nadIke taTapara jo kacchA deza hai usake vijayArdha parvatapara dakSiNa zreNImeM eka hemapura nAmakA nagara hai / vahA~ kanakAbha nAmakA rAjA thA, usakI strIkA nAma kanakamAlA thaa| haridhvajakA jIva svargase cyuta hokara inhIMke kanakadhvaja nAmakA putra huA / kanakadhvaja atyanta sundara thA / use dekhakara vidyAdhara kanyAoM kA mana usakI ora AkRSTa hotA rahatA thA / 37 1-25 142 - 147 pitAkI AjJA se kanakadhvajakA kanakaprabhAke sAtha vivAha huaa| rAjA kanakAbhane saMsArase virakta ho dIkSA le lii| eka bAra kanakadhvaja apanI priyAke sAtha sumeru parvatake udyAnameM gyaa| vahAM usane zilApaTTapara virAjamAna suvrata muniko dekhakara unheM namaskAra kiyA tathA dharmakA svarUpa puuchaa| uttarameM munirAjane ratnatrayarUpa dharmakA varNana kiyA jise sunakara use saMsArase virakti ho gaI aura usane jinadIkSA dhAraNa kara lii| cirakAla taka tapasyA kara vaha Ayuke antame kApiSThasvarga meM devAnanda nAmakA deva huaa| 26-71 147-153 sarga: 13 avanti dezakI vajjayinI nagarImeM rAjA vajra sena rahate the| unakI rAnIkA nAma suzIlA thA / devAnanda devakA jIva isI rAjadampatIke hariSeNa nAmakA putra huA / hariSeNa rAjanItikA bhANDAra thA / rAjA vajrasenane zrutasAgara munirAja ke samIpa dIkSA le lI / hariSeNa zrAvakadharmakA pAlana karatA huA rAjya karane lagA / 1-31 153-158 sUryAsta huaa| saMdhyAkI lAlI AkAzameM chA gii| phira andhakArakA prasAra aura usake anantara candramAkI cA~danIkA vistAra huA / rAjA hariSeNane sukhase rAtri vyatIta kI / prAtaH kAla mAgadhajanoMne maGgalagItoMse use jAgRta kiyA / isa prakAra rAjA hariSeNakA samaya sukhase vyatIta hone lagA / antameM supratiSTha munirAjake pAsa dIkSA lekara usane tapazcaraNa kiyA jisake prabhAvase vaha mahAzukrasvarga meM prItikara deva huaa| 32-84 158-167
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacarita sarga : 14 jambUdvIpake videha kSetra sambandhI kacchA dezameM eka hemadyuti nAmakA nagara hai| vahA~kA rAjA dhanaMjaya thaa| usakI strIkA nAma prabhAvatI thaa| prItikara devakA jIva isI rAjadampatIke priyamitra nAmakA putra huaa| priyamitra bar3A puNyazAlI thaa| dhanaMjayane kSemakara tIrthakarake pAdamalameM dIkSA dhAraNa kara lI aura priyamitra prajAkA pAlana karane lgaa| isakI AyudhazAlAmeM cakraratna prakaTa huA jisase yaha cakravartI kahalAne lgaa| caudaha ratnoM aura nau nidhiyoMkA svAmI priyamitra cakravartI sukhase samaya vyatIta karane lgaa| 1-39 168-173 eka dina cakravartI priyamitra darpaNameM apanA mukha dekha rahA thA / zirameM sapheda bAla dekhakara use saMsArase virakti ho gii| mokSamArgako jAnanekI utkaNThA lekara vaha kSemaMkara jinendra ke samavasaraNameM gyaa| 40-53 173-176 sarga : 15 priyamitra cakravartIne hAtha jor3akara jinendra bhagavAnse mokSamArga pUchA / bhagavAnkI divyadhvani hone lgii| unhoMne kahA ki nirmala samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra hI mokSamArga hai / samyagdarzanakA vistArase varNana karate hue unhoMne jIvAjIvAdi nau padArthoMkA svarUpa khaa| unhoMne jIvapadArthakA varNana karate hue usake aupazAmika Adi pA~cabhAvoMkA vistAra se varNana kiyaa| 1-14 176-178 ajIvatattvakA varNana karate hue unhoMne usake pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ina pA~ca bhedoMkA svarUpa btaayaa| 15-20 178-179 AsravatattvakA vistArase varNana karate hue unhoMne AThoM karmoke pRthaka-pRthaka Asrava btlaaye| 21-61 179-186 ____ bandhatattvake varNanameM sarvaprathama bandhake kAraNoMkA ullekha kara unhoMne AThoM karmoM ke caturvidha bandhakA nirUpaNa kiyA / karmoMkI sthiti tathA anubhAgakI bhI carcA kii| 62-79 186-191 saMvaratattvakA varNana karate hue usakA svarUpa tathA usake kAraNa gupti, samiti, dharma, anuprekSA, pariSahajaya aura cAritrakA vistArase varNana kiyaa| 80-164 191-211 nirjarAkA varNana karate hue usake savipAka aura avipAka bhedoMkA svarUpa batAyA tathA guNazreNInirjarAke daza sthAnoMkA varNana kiyaa| 165-167 211-212 nirjarAke anantara mokSatattvakA varNana karate hue unhoMne batAyA ki yaha jIva kisa guNasthAnameM kisa kramase karmoMkA kSaya karatA haA caudahaveM guNasthAnake antameM karmoM. kA sarvathA kSaya kara mokSa prApta karatA hai| mokSa prApta karaneke bAda yaha jIva eka samayameM lokazikharapara ArUDha ho jAtA hai| kSetra kAlagati Adi anuyogoMse honevAlI siddha jIvoMkI vizeSatAkA bhI unhoMne varNana kiyaa| 168-193 212-216 jinendra bhagavAnakA upadeza sunakara priyadatta cakravartIne ariJjaya nAmaka jyeSTha putrako rAjya sauMpA aura svayaM kSemaMkara jinendrake pAdamalameM dIkSA dhAraNa kara lI / antameM vaha sahasrArasvarga meM sUryaprabha deva huaa| 194-198 216-217
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayasUcI sarga : 16 proSThila munirAjane kahA ki sUryaprabha devakA jIva hI svargase cyuta hokara tU zvetAtapatrA nagarImeM nandana nAmakA rAjA huA hai / apane pUrvabhava sunakara rAjA nandanake netroMse A~sU bahane lge| usane munirAjako namaskAra kara munidIkSA le lii| unhoMne bAraha prakArake tapa kiye aura tIrthaMkara prakRtike bandhameM kAraNabhUta darzanavizuddhi Adi solaha kAraNabhAvanAoMkA cintavana kiyaa| unhoMne kanakAvalI Adi kaThina tapa kiye / antameM samatA bhAvane zarIrakA parityAga kara nandase muni prANata svargake puSpottara vimAnameM devendra hue / Age calakara yahI varddhamAna tIrthaMkara hoMge / 1-66 217-227 sarga : 17 isI bharatakSetrake videha dezameM eka kuNDapura nAmakA nagara hai| usameM rAjA siddhArtha rAjya karate the| rAjA siddhArthakI rAnIkA nAma priyakAriNI thaa| priyakAriNI yathA nAma tathA guNavAlI rAnI thii| dampatImeM agAdha prema thaa| 1-29 228-233 - jaba prANatendrakI Ayu 6 mAhakI zeSa raha gaI taba indrane avadhijJAnase yaha jAnakara ki priyakAriNIke garbhameM tIrthaMkara patrakA garbhAvataraNa honevAlA hai, unakI sevAke liye SaTakumArikA deviyoMko bhejaa| eka samaya pichalI rAtameM priyakAriNIne airAvata hAthI Adi solaha svapna dekhe / rAjA siddhArthane svapnoMkA phala batAte hue kahA ki tumhAre garbhase tIrthakara putra hogaa| ASADhazuklA SaSThIke dina puSpottara vimAnase cayakara prANatendrane mAtAke garbhameM avataraNa kiyA / devoM ne utsava kiyaa| 30-57 233-237 caitrazukla trayodazI somavArake dina bAlaka vardhamAnakA janma huaa| saudharmendrane catuNikAyake devoMke sAtha Akara janmakalyANakakA utsava kiyaa| sumeru parvatake pANDuka vanameM sthita pANDuka zilA para bAlakakA janmAbhiSeka kiyaa| saudharmendrane unakA vardhamAna nAma rkkhaa| cAraNa RddhidhArI vijaya aura saMjaya maniyoMne unake darzanase apanA saMzaya dUra ho jAneke kAraNa unakA sanmati nAma rkkhaa| 58-94 237-243 saMgama devane unake sAhasakI parIkSA kara unakA mahAvIra nAma rakkhA / bhagavAn mahAvIrakA kumArakAla sAnanda bItane lgaa| 30 varSakI avasthAmeM eka dina unakA mana saMsArase virakta hI gyaa| laukAntika devoMne Akara unake vairAgyako bddh'aayaa| mArgazIrSa kRSNapakSakI dazamI ke dina unhoMne gRhatyAgakara dIkSA dhAraNa kara lii| dIkSA lete hI unheM manaHparyayajJAna aura sAta RddhiyA~ prApta ho gii| 95-124 243-247 ve eka bAra atimaktaka nAmaka zmazAnameM sthita the| vahA~ bhava nAmaka rudrane unapara upasarga kiyA parantu ve apane dhairyase vicalita nahIM hue| antameM usane 'mahAtivIra' nAma rakhakara kSamAyAcanA kii| vaizAkhazuklA dazamIke dina unheM RjukUlA nadIke taTapara jambhaka gA~vake vanameM kevalajJAna haa| devoMne jJAnakalyANakakA utsava kiyaa| 125-130 247-249
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacarita sarga : 18 indrakI AjJAse kuberane samavasaraNakI racanA kI / divyadhvani nahIM khira rahI thI isaliye indrane avadhijJAnase usake kAraNa para vicAra kiyaa| indra gautama grAmase indrabhati brAhmaNako laayaa| usake sAtha usake pAMca sau ziSya bhI aaye| samavasaraNameM Ate hI una sabane bhagavAn vardhamAnakI ziSyatA svIkRta kii| zrAvaNakRSNA pratipadAke dina bhagavAnkI divyadhvani prakaTa huI / indrane unakA stavana kiyaa| 30 varSa taka vihAra kara unhoMne dharmakA upadeza diyaa| antameM kAtikakRSNA caturdazI ke antima mahartameM unhoMne pAbApurase nirvANa prApta kiyA / devoMne nirvANakalyANakakA utsava kiyaa| . 1-101 249-268 asaga kavine apanI prazasti dI
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM namaH siddhebhyaH zrImadasagakaviviracitaM varSamAnacaritam prathamaH sargaH maGgalAcaraNam [ upajAtiH] zriyaM trilokotilakAyamAnAmAtyantikI jJAtasamastatattvAm / upAgataM sanmatimujjvalokti vande jinendra hatamohamandram // 1 dattArghamapyAtmahitairanaghyaM muktizriyo mauktikahArabhUtam / ratnatrayaM naumi paraM pavitraM tattvaikapAtraM duritacchidastram // 2 sudustarAnAdidurantaduHkhagrAhAvakIrNorubhavArNavaughAt / / dakSA samuddhartumazeSabhavyAn jayatyajayyA jinazAsanadhIH // 3 gaNAdhipairuktamudArabodhaiH kva tatpurANaM jaDadhIH kva cAham / manojavairinidhi khagendraH pAraM gataM gacchati ki mayUraH // 4 tathApi puNyAsravahetubhUtamityAtmazaktyA caritaM pravaktum / zrIvarddhamAnasya samudyato'haM phalArthinAM nAsti hi duSkarecchA // 5 mahAvIraM mahAvIraM karmazatrunipAtane / vande'haM cetasA nityaM tartukAmo bhavArNavam // 1 varddhamAnamahAkAvyamasagena vinirmitam / rASTrabhASAnuvAdena saMyutaM vidadhAmyaham // 2 jo tInoM lokoM meM zreSTha, avinAzI, sarvajJatvalakSmI ko prApta the, jinake vacana nirdoSapUrvApara virodha se rahita the tathA jinhoMne "moharUpI tandrA ko naSTa kara diyA thA una sanmati jinendra'"kathAnAyaka zrI mahAvIra bhagavAn ko maiM namaskAra karatA hU~ // 1 // jo "Atmahita ke icchuka manuSyoM ke dvArA arghya diye jAne para bhI arghya se rahita hai ( pakSa meM supUjita hone para bhI amUlya hai ) muktirUpI "lakSmI kA hAra svarUpa hai, parama pavitra hai, tathA tattvoM kA advitIya AdhAra hai aise ratnatraya-samyagdarzana samyagjJAna aura samyakcAritra-rUpI pApApahArI astra kI maiM stuti karatA huuN||2|| jo atyanta dustara, anAdi, dRSTapariNAmavAle duHkharUpI magaramacchoM se vyApta "saMsArarUpI vizAla sAgaroM ke samUha se samasta bhavya jIvoM kA samuddhAra karane meM samartha hai tathA jisakA jItA jAnA azakya hai aisI jinavANI rUpI lakSmI jayavaMta hai-sarvotkRSTa rUpa se vidyamAna hai // 3 // utkRSTa jJAna ke dhAraka gaNadharoM ke dvArA kahA huA vaha purANa kahA~ aura maiM mandabuddhi kahA~ ? mana ke samAna vegavAle bar3e-bar3e pakSiyoM athavA AkAzagAmI vidyAdharoM ke dvArA pAra kiye hue samudra ko kyA mayUra pAra kara sakatA hai ? arthAt nahIM // 4 // tathApi 'yaha puNyAsrava bhUta hai' yaha vicAra kara maiM apanI zakti ke anusAra zrIvardhamAna jinendra kA caritra kahane ke liye
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam nApekSate'rthApacayaM na kaSTaM na vRttabhaGga bhuvi nApazabdam / mUDhIkRtaH san rasikatvavRttyA kavizva vezyApitamAnasazca // 6 dvIpe'tha jambUdrumacAracihna zrIbhArataM kssetrmpaacymsti| jinendradharmAmRta vRSTisekairajarnemAhlAditabhavyasasyam // 7 tatra svakAntyA vijitAnyadezo dezo'sti pUrvopapadena yuktaH / divaukaso'pi spRhayanti yatra prasUtaye svargakRtAvatArAH // 8 ratnAkarairyaH samatItasaMkhyai ralaGa kRto dantivanaizca ramyaiH / akRSTapacyAnyanavagrahANi kSetraizca sasyAni sadA vhdbhiH||9 puNDrekSuvAnicitopazalyAH kulyAjalaiH pUritazAlivaprAH / tAmbUlavallIpariNaddhapUgadrumAnvitodyAnavanaizca ramyAH // 10 adhyAsitA godhanabhUtimadbhiH kuTumbibhiH kumbhshsrdhaanyaiH| grAmAH samagrAH nigamAzca yatra svanAthacintAmaNayo vibhAnti // 11 jaloddhRtAvudyatakacchikAnAM tulaaghttiiyntrvikiirnnkuulaaH| vahanti yatrAmatasArasAmyaM nIlotpalairvAsitamambu nadyaH // 12 udyata huA hU~ so ThIka hI hai kyoMki phala kI icchA rakhane vAle manuSyoM ko pApakAraka kAryoM kI icchA nahIM hotI hai // 5 // rasikatva vRtti se ( pakSa meM rasiyA svabhAva se ) mUDha huA kavi aura vezyAoM meM jisakA mana laga rahA hai aisA puruSa, na to arthApacaya-anukUla artha kI hAni ( pakSa meM dhana hAni) kI apekSA karatA hai, na kaSTa kI apekSA karatA hai, na vRttabhaGga-chandobhaGga (pakSa meM caritra bhaGga) kA dhyAna rakhatA hai aura na pRthivI meM apazabda-rasa ke pratikUla zabdoM ( pakSa meM kuvAcya zabdoM) kI paravAha karatA hai // 6 // tadanantara jambUvRkSa ke sundara cihna se yukta jambUdvIpa ko dakSiNa dizA meM bhI bhArata nAma kA vaha kSetra ( kheta ) hai jisameM jinendra bhagavAn ke dharmAmRta kI siMcAI se nirantara bhavya jIvarUpI dhAnya lahalahAtI rahatI hai // 7 // usa bharata kSetra meM apanI kAnti se anya dezoM ko jItane vAlA eka pUrvadeza hai jahA~ janma lene ke liye svarga ke deva bhI icchA karate rahate haiN||8|| jo deza asaMkhyAta ratnoM kI khAnoM, sundara hastivanoM aura sadA vinA jote hI saralatA se pakanevAlI tathA varSA ke pratibandha se rahita dhAnyoM ko dhAraNa karane vAle khetoM se suzobhita rahatA hai // 9 // jinake samIpavartI pradeza pauMr3A aura IkhoM ke vanoM se vyApta haiM, jinake dhAnya ke kheta naharoM ke jala se paripUrNa haiM, jo pAna kI latAoM se lipaTe hue supArI ke vRkSoM se sahita bAga bagIcoM se manohara haiM, jahA~, godhanarUpa vibhUti se yukta tathA hajAroM ghar3oM meM dhAnya kA saMgraha karane vAle gRhastha nivAsa karate haiM aura aura jo apane svAmiyoM ke liye cintAmaNi ke samAna haiM-unakI bhogopabhoga sambandhI samasta icchAoM ko pUrNa karane vAle haiM aise samasta gAMva aura nagara jisa deza meM suzobhita ho rahe haiM // 10. 11 // pAnI ke Upara car3hAne meM udyata kAchiyoM ko ghaTIyantroM se jinake kinAre vyApta haiM aisI nadiyAM jisa deza meM amRtasAra ke samAna-madhura tathA nIlakamaloM se suvAsita jala ko dhAraNa karatI haiM 1. rasaktamAhlAdita-ityapi pAThaH / -
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH sarobhirunmIlitapananenirIkSyamANaH kRpyaadhvkhinnH| AhUyate pAtumivAmbu yasminhaMsasvanaiH pAnthagaNastRSArtaH // 13 tatrAsti puNyAtmakRtAdhivAsA purI surANAM nagarIva rmyaa| zvetAtapatrAkRtinAmadheyA zvetAtapatrasya sadAnivAsAt // 14 abhrkssaantrgtniilrshmisvrbhaanusNmiinshngkyev| karaiH sahasraH sahito'pi yasyAH prAkAramArohati naiva bhAnuH // 15 AbhAti vAtAhataghUrNamAnA krAntAmbarA kaadlptrniilaa| yadambukhAtasya taraGgapaGaktiH saMcArikA cAdviparampareva // 16 virAjitA dvaarghnprveshvinirgmaabhaasitloklkssaiH| mA gopurairucchritakUTakoTikSaNadhvajIbhUtasitAbhrabhaGgaH // 17 yAdhiSThitA koTisahasraratnaiH zrutAnvitaiH zrAvakadharmasaktaiH / vimuktamAyairamadairudAraiH svadArasaMtoSaparairvaNigbhiH // 18 puujaahitaanvicitrrtnpuugprbhaajaalnimgndehaa| indrAyudhaM kluptapaTAvRteva yatrATTamArge janatA vibhAti // 19 // 12 / / jisa deza ke tAlAboM meM kamala phUla rahe haiM aura haMsa madhura zabda karate haiM unase aisA jAna par3atA hai mAnoM tAlAboM ke dvArA apane khile hue kamalarUpI netroM se dayApUrvaka dekhA gayA, mArgase khinna evaM pyAsa se pIr3ita pathikoM kA samUha pAnI pIne ke liye hI bulAyA jA rahA ho // 13 // .... usa pUrva deza meM puNyAtmA janoM se adhiSThita tathA devoM kI nagarI ke samAna,manohara zvetapatrA nAma kI nagarI hai| vaha nagarI sadA zveta chatroM kA nivAsa hone se sArthaka nAma vAlI hai // 14 // sUrya yadyapi hajAra karoM-kiraNoM ( pakSa meM hAthoM ) se sahita hai to bhI gaganacumbI zikharoM ke bIca lage hue nIlamaNiyoM kI kiraNarUpI rAha ke AkramaNa kI zaGkA se hI mAnoM usa nagarI ke koTa para nahIM car3hatA hai // 15 // vAyu ke AghAta se caMcala, AkAza ko vyApta karane vAlI tathA kela ke pattoM ke samAna nIlavarNa vAlI jisakI parikhA kI taraGgAvalI calatI-phiratI* parvatapaMkti ke samAna suzobhita hotI hai // 16 / / bhIr3a kI adhikatA ke kAraNa jisake dvAroM meM praveza karane aura bAhara nikalane meM lAkhoM loga kleza ko prApta hote haiM tathA jinakI UMcI zikharoM para chAye hue sapheda meghoM ke khaNDa, utsava ke samaya phaharAyI huI dhvajAoM ke samAna jAna par3ate haiM aise gopuroM se jo nagarI suzobhita hai // 17 // jo nagarI karor3oM hajAra ratnoM ke svAmI, zAstra jJAna se sahita, zrAvakadharma ke pratipAlaka, mAyArahita, madarahita, udAra tathA svadAra saMtoSI vaizyoM se sahita hai // 18 // pUjA ke lie dhAraNa kiye hue amUlya nAnA ratnasamUha kI kAnti meM jisake zarIra nimagna ho rahe haiM aisI janatA, jisa nagarI ke bAjAra meM aiso suzobhita hotI hai mAnoM vaha indradhanuSoM se nirmita vastroM 1. nivAsA m0| 2. tatrAsti rAjanagarI jagati prasiddhA ytsaalniilmnnidiidhitiruddhmaargH| rAhubhrameNa vivazastaraNiH sahasraH pAdairyuto'pi na hi laGghayati sma sAlam // 13 jIvandharacampUlambha 1 / 3. vAtAhati b0| 4. indrAyudheH klupta ma0 /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam pArAvatendIvarakarNapUrA kuddysthniilaaNshuklaapvaasaaH| kUTAntaraprAntavilambamAnazubhrAbhramAlAlalitottarIyA // 20 ArUDhakekivrajabahakezI vilolahemAmbujadAmabAhuH / samanacAmIkarakumbhapInastanAJcitA cArugavAkSanetrA // 21 alaGa kRtadvAramukhI smntaaddhyaasitaashaambujiniivitaanaa| mithyAdRzAmapyabhivIkSaNecchAM jinAlayazrIH pratanoti yasyAm // 22 [vizeSakam ] yatsaudhakuDyeSu vilambamAnAnitastato nIlamahAmayUkhAn / grahItumAyAnti muhurmayUryaH kRSNoragAsvAdanalolacittAH // 23 vinirmalasphATikaratnabhUmau saMkrAntanArIvadanAni yatra / abhyeti bhRGgaH kamalAbhilASI bhrAntAtmano nAstyathavA vivekaH // 24 se hI samAvRta ho // 19 // jisa nagarI meM jinamandiroM kI zobhA mithyAdaSTi jIvoM ko bhI darzana karane kI icchA utpanna karatI rahatI hai| kyoMki vahA~ kI vaha jinamandiroM kI zobhA sundara strI ke samAna jAna par3atI hai kyoMki jisa prakAra sundara strI nIlakamaloM ke karNapUra-karNAbharaNoM se suzobhita hotI hai usI prakAra jinamandiroM kI zobhA bhI kabUtararUpI nIlakamaloM ke karNAbharaNoM se suzobhita hai / jisa prakAra strI nIlavarNa ke vastroM se suzobhita hotI hai usI prakAra vaha jinamandiroM kI zobhA bhI dIvAloM meM saMlagna nIlamaNiyoM kI kiraNAvalIrUpI nIla vastroM se suzobhita hai| jisa prakAra strI zvetaraGga ke uttarIya vastra se suzobhita hotI hai usI prakAra jinamaMdiroM kI zobhA bhI zikharoM ke bIca-bIca meM chAye hue zveta raGga kI meghamAlArUpa uttarIya vastra se suzobhita hai| jisa prakAra strI sundara kezoM se sahita hotI hai usI prakAra jinamandiroM kI zobhA bhI Upara car3he hue mayUrasamUha ke piccharUpI sundara kezoM se sahita hai| jisa prakAra strI utsama bhujAoM se sahita hotI hai usI prakAra jinamandiroM kI zobhA bhI caMcala suvarNakamaloM kI mAlArUpI bhujAoM se sahita hai / jisa prakAra strI sthUla stanoM se suzobhita hotI hai usI prakAra jinamaMdiroM kI zobhA bhI samasta suvarNakalazarUpI sthUla stanoM se suzobhita hai| jisa prakAra strI netroM se yukta hotI hai usI prakAra jinamandiroM kI zobhA bhI sundara jharokherUpI netroM se yukta hai| jisa prakAra strI mukha se sahita hotI hai usI prakAra jinamandiroM kI zobhA bhI alaMkRta dvArarUpI mukhoM se sahita hai aura jisa prakAra strI kamaliniyoM ke samUha ko dhAraNa karatI hai usI prakAra jinamandiroM ko zobhA bhI saba ora dizArUpI kamaliniyoM ke samUha ko dhAraNa karatI hai arthAt cAroM ora vistRta maidAnoM se suzobhita hai // 20-22 / / jisa nagarI ke mahaloM kI dIvAloM para jahA~-tahA~ saMlagna nIlamaNiyoM ko bar3I-bar3I kiraNoM ko grahaNa karane ke lie mayUriyAM bAra-bAra AtI rahatI haiM kyoMki ve una kiraNoM ko kAle sarpa samajha kara khAne ke lie utsuka ho uThatI haiM // 23 // jisa nagarI meM atyanta nirmala sphaTika maNi kI bhUmi meM pratibimbita striyoM ke mukhoM ko kamala samajhakara 1. saMropitendIvara ma0 / 2. dvAramukhAtikAmamadhyAsitA b0|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH yesyAM gRhAlindakabhAgabhAjAM harinmaNInAM kiraNaprarohaiH / prAgvaJcitA bAlamRgAzcaranti tacchaGkayA nAgragatAM ca durvAm // 25 yetrollasatkuNDalapadmarAgacchAyAvataMsAruNitAnanenduH / prasAdyate ki kupiteti kAntA priyeNa kAmAkulito hi mUDhaH // 26 yatrAmbarAcchasphaTikAzmavezma prottuGgabhRGgasthitacArurAmAH / nabhogatA hyapsarasaH kimetA iti kSaNaM pazyati pauralokaH // 27 yasyAM gavAkSAntarasaMpravezAtsaMkrAntabAlAtapacakravAlA / virAjate kuGkumarcAcateva niketanAbhyantararatnabhUmiH // 28 dRSTvA sphuTaM sphATikabhittibhAge puraH sthitasvapratibimbakAni / vipakSazaGkAkulalolacittAH krudhyanti yatra pramadAH priyebhyaH // 29 prAsAdazRGgANi sametya meghA yasyAM mayUrAnmadayantyakAle / taccitra ratnAMzukalApamAlAsaMpAditAkhaNDalacApakhaNDAH // 30 vibhAnti yasyAM vizikhA janAnAmitastataH saMcaratAmajasram / anyonyasaMghaTTa vizIrNahAramuktAphalaistArakitaikadezAH // 31 bhauMrA unake sanmukha AtA rahatA hai so ThIka hI hai / kyoMki bhrAnta jIvoM ko viveka nahIM hotA ||24|| jisa nagarI meM mahaloM kI dehaliyoM meM khacita hare maNiyoM kI kiraNarUpI aMkuroM se pahale chakAe hue bAlamRga unhIM kiraNoM kI zaGkA se Age par3I huI dUrvA ko bhI nahIM khAte haiM // 25 // jisa nagarI meM suzobhita kuNDaloM meM khacita padmarAga maNiyoM kI kAnti se jisakA mukhacandra lAla-lAla ho rahA hai aisI strI ko usakA pati 'kyA yaha kupita ho gaI hai' yaha samajha kara prasanna karatA rahatA so ThIka hI hai kyoMki kAmI manuSya mUr3ha hotA hI hai ||26|| jahA~ AkAza ke samAna svaccha sphaTika maNi ke mahaloM kI U~cI zikharoM para sthita sundara striyoM ko 'kyA ye AkAza meM sthita apsarAeM haiM' yaha samajha kara nagaravAsI loga utsavapUrvaka dekhate haiM ||27|| jahA~ jharokhoM ke bhItara praveza karane se prAtaHkAla kI sunahalI dhUpa pratibimbita ho rahI hai aise makAnoM kI bhItarI ratnamaya bhUmi kezara se carcita huI ke samAna suzobhita hotI hai ||28|| jahA~ sphaTika maNi kI dIvAloM meM sAmane sthita apane pratibimboM ko spaSTa rUpa se dekhakara jinake caMcalacitta sapatniyoM kI AzaGkA se vyAkula ho rahe haiM aisI striyAM patiyoM ke prati krodha prakaTa karatI rahatI haiM // 29 // mahaloM kI zikharoM para lage hue citra-vicitra maNiyoM kI kiraNAvalI ke dvArA jinameM indradhanuSa ke khaNDa saMlagna mAlUma hote haiM aise megha, mahaloM kI zikharoM para Akara jahA~ asamaya meM hI mayUroM ko matta karate rahate haiM ||30|| jisa nagarI meM jahA~-tahA~ vicarane vAle manuSyoM ke paraspara ke saMghaTTa se 1. yasyAmanarghya nRpamandiradehalISu gArutmatairmRgagaNA bahu vaJcitAH prAk / dRSTvApi komalatRNAni na saMcaranti strImandahAsaghavalAni caranti tAni // 17 // 2. prathitA vibhAti nagarI garIyasI dhuri yatra ramya sudatImukhAmbujam / kuruvindakuNDalavibhAvibhAvitaM pravilokya kopamiva manyate janaH // 25 // 3. sphurattuSArAMzumarIcijAlairvinihna u tAH sphATika sodhapaGktIH / Aruhya nAryaH kSaNadAsu yatra nabhogatA devya iva vyarAjan // 43 // jIvandharalambha 1 jIvandharalambha 6 zizupAlavadha sarga 3
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam sRjanti rAtrAvapi yatra vApyaH sphurattaTIratnamarIcibhAbhiH / dinazriyaM kokakuTumbinInAM viyogazokApaninISayeva // 32 candrodaye candramaNipraNaddhasaudhAnabhUmibhramanirgatAni / AdAya toyAni dhanIkRtAGgA yathArthatAM yatra ghanAH prayAnti // 33 yasyAM nizIthe gRhadIdhikANAM bhrAmyanti bhRGgAH kumudodressu| candrAMzubhirjarjaritAndhakAralezA ivAmoditadiGa mukheSu // 34 yasyAM gavAkSAntarasaMpraviSTAM jyotsnAM sudhAphenasitAM prdosse| dugdhecchayA svAdayati prahRSTo mArjArapoto maNikuTTimeSu // 35 sarvartavo'laGa kRtasarvavRkSAH sadAdhitiSThanti vanAni yasyAm / latAgRhAntargatadampatInAM vilAsasaundaryadidRkSayeva // 36 athezvaro vizvajanInavRttistasyAH puro'bhuutpuruhuutbhuutiH| prAgnandizabdAnvitavardhanAkhyo vikhyAtavaMzo ripuvaMzadAvaH // 37 pratApabhAnorudayAdirinduH kalAkalApasya smgrkaantiH| puSpodgamo yo vinayadrumasya jAtaH sthiterambudhirambujAsaH // 38 yasminmahAtmanyamalasvabhAve narendravidyAH sakalAH pratiSThAm / avApya rejurghanarodhamuktedinavyapAye nabhasIva tArAH // 39 TaTa kara bikhare hue motiyoM se vyApta galiyA~ nirantara suzobhita hotI rahatI haiM // 31 // jisa nagarI meM vApikAeM rAtri ke samaya bhI dedIpyamAna taToM meM saMlagna ratnoM kI kiraNAvalI ke dvArA cakaviyoM ke viyogarUpI zoka ko dUra karane kI icchA se hI mAnoM dina kI lakSmI ko prakaTa karatI rahatI haiM // 32 // jahA~ candrodaya hone para candrakAnta maNiyoM se khacita mahaloM ke agrabhAga meM bhrama se nikale hA jala ko lekara jinake zarIra atyanta saghana ho rahe haiM aise ghana-megha sArthaka nAma ko prApta hote haiM arthAt sacamuca ve saghana hote haiM // 33 / / jahA~ arddha rAtrike samaya gRhavApikAoM ke didigaMta ko sugandhita karane vAle kumudoM ke madhya meM bhramara isa prakAra ghUmate haiM mAnoM candramA kI kiraNoM se jarjara avasthA ko prApta hue andhakAra ke khaNDa hI hoN||34|| jahA~ sAyaMkAla ke samaya jharokhoM ke bIca se praviSTa hokara maNimaya pharmoM meM bikharI huI amRtaphena ke samAna sapheda cAMdanI ko dUdha samajha kara bilAva kA baccA harSita hotA huA cATatA rahatA hai // 35 / / jahA~ samasta vRkSoM ko alaMkRta karanevAlI saba Rtue~ vanoM meM sadA nivAsa karatI haiM usase aisA jAna par3atA hai ki ve latAgRhoM ke bhItara sthita dampatiyoM ke vilAsapUrNa saundarya ko dekhane kI icchA se ho mAnoM sadA nivAsa karatI haiM // 36 // ___ tadanantara jisako ceSTA samasta jIvoM kA hita karane vAlI thI, jo indra ke samAna vibhUti kA dhAraka thA, jisakA vaMza atyanta prasiddha thA tathA jo zatruoM ke vaMzarUpI bAMsa ke vRkSoM ko jalAne ke liye dAvAnala ke samAna thA aisA nandivarddhana nAma kA rAjA usa nagarI kA svAmI thA // 37 // kamaloM ke samAna netroM ko dhAraNa karane vAlA vaha rAjA pratAparUpI sUrya ke liye udayAcala thA, kalAoM ke samUha ke liye sampUrNa kAnti se yukta candramA thA, vinayarUpI vRkSa ke liye vasanta thA 1. jAlaH b0|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH nisargazatrUnapi yo'bhyupetAnAAntarAtmA nRpatirbabhAra / aurvAnalasya praviz2ambhamANAn jvAlAsamUhAniva vaariraashiH||40 yo vAJchitAnekaphalaprasUti bhUtyai prajAnAM nayakalpavRkSam / prajJAmbusekena ninAya vRddhi paropakArAya satAM hi ceSTA // 41 alaGa kRtAzeSamahItalena protphullakundadyutinApi yasya / tadadbhutaM zatruvadhUmukhendomalomasatvaM yazasA kRtaM yat // 42 tasyAtha kAnteradhidevateva veleva lAvaNyamahArNavasya / mUrtA jayazrIriva puSpaketorAsIpriyA vIravatIti nAmnA // 43 'vidyullatevAbhinavAmbuvAhaM cUtamaM nUtanamaJjarIva / sphuratprabhevAmalapadmarAgaM vibhUSayAmAsa tamAyatAkSI // 44 tau dampatI sarvaguNAdhivAsAvanyonyayogyau vidhivaniyojya / cireNa nUnaM vidhinApi dRSTaM sRSTeH phalaM tatprathamaM kathaMcit // 45 aura maryAdA ke liye samudra thA // 38 // jisa prakAra megha kA AvaraNa dUra hone para zarad Rtu ke saMdhyA samaya AkAza meM pratiSThA ko prApta kara tArAeM suzobhita hotI haiM usI prakAra samasta rAjavidyAe~ nirmala svabhAva vAle usa udAra rAjA meM pratiSThA ko prApta kara suzobhita ho rahI thIM // 39 / / jisa prakAra jala se Ardra antarAtmA vAlA samudra var3avAnala ko bar3hatI huI jvAlAoM ke samUha ko dhAraNa karatA hai usI prakAra dayA se Ardra antarAtmA vAlA vaha rAjA zaraNa meM Aye hue svAbhAvika zatruoM ko bhI dhAraNa karatA thA arthAt zaraNAgata zatruoM kI bhI rakSA karatA thA // 40 // jo rAjA prajAoM ko vibhUti ke liye aneka phaloM ko utpanna karane vAle nayarUpI kalpavRkSa ko buddhirUpI jala ke seka se vRddhiMgata karatA rahatA hai so ThIka ho hai kyoMki satpuruSoM kI ceSTA paropakAra ke liye hI hotI hai| bhAvArtha-vaha apanI buddhi se vicAra kara rAjanIti kA isa prakAra prayoga karatA thA jisa prakAra prajA ke vaibhava kI vRddhi hotI thI // 41 // jisane samasta pRthivI tala ko alaMkRta kara rakhA thA tathA jo svayaM khile hue kunda ke samAna kAnti se yukta thA aise yaza ke dvArA usa rAjA ne zatru striyoM ke mukharUpI candramA ko malina kara diyA thA yaha Azcarya kI bAta thii||42|| tadanantara usa rAjA nandivarddhana kI vIravatI nAma kI vallabhA thI jo aisI jAna par3atI thI mAnoM kAnti kI adhiSThAtrI devI ho, athavA saundaryarUpI mahAsAgara kI taTI ho, athavA kAmadeva kI mUrtimanta vijayalakSmI hI ho // 43 // jisa prakAra nUtana megha ko bijalIrUpI latA suzobhita karatI hai, jisa prakAra navIna maJjarI AmravRkSa ko alaMkRta karatI hai aura jisa prakAra dedIpyamAna prabhA nirmala padmarAgamaNi ko vibhUSita karatI hai usI prakAra vaha dIrghalocanA rAjA nandivardhana ko vibhUSita karatI thI // 44 // jinameM samasta guNoM kA nivAsa hai tathA jo paraspara eka-dUsare ke yogya 1. tasya satyandharasyAsItkAntA kaantydhidevtaa| velA lAvaNyapAthovizrutA vijayAkhyayA // 26 // saudAminIva jaladaM nava maJjarIva catamaM kusUmasaMpadivAdyamAsam / jyotsneva candramasamacchavibheva sUrya taM bhUmipAlakamabhUSayadAyatAkSI / / 27 // --- jIvandhara0 prathamalambha 2. sRSTaM m0|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ .8 vardhamAnam prabuddhapadmAkarasevyapAdaM jagatpredIpaM kSitipaH sa tasyAm / utpAdayAmAsa sutaM yathAkaM prAcyAM pratApAnugataM prabhAtaH // 46 tajjanmakAle vimalaM nabho'bhUddigbhiH samaM bhUrapi sAnurAgA / svayaM vimuktAni ca bandhanAni mandaM vavau gandhavahaH sugandhiH // 47 jinendrapUjAM mahatIM vidhAya cakre narendro dazame'hni sUnoH / sarva prajAmAnasanandanatvAdarthAnugAM nandana ityabhikhyAm // 48 bAlye'pi yo'bhyasta samastavidyo jyAghAtarekhAGkitasatprakoSThaH / vaidhavyadIkSAM ripusundarINAM pradAtumAcAryapadaM prapede // 49 [ vasantatilakam ] paNyAGganAjanakaTAkSaza raikalakSyaM kAmasya jIvanarasAyanamapyamUrteH / uddAmarAgarasa sAgarasAraratnaM lIlAnidhi tamatha yauvanamAsasAda // 50 haiM aise una donoM dampatiyoM kI vidhipUrvaka racanA kara jAna par3atA hai, vidhAtA ne bhI cirakAla ke anantara kisI taraha apanI sRSTi ke usa prathama phala ko dekhA thA || 45|| rAjA nandivarddhana ne usa rAnI meM ThIka usI taraha putra utpanna kiyA jisa taraha kI prabhAta - kAla pUrva dizA meM sUrya ko utpanna karatA hai / rAjA nandivarddhana kA vaha putra sUrya ke samAna thA bhI kyoMki jisaprakAra sUrya prabuddhapadmAkarasevyapAda - vikasita kamalasamUha se sevyamAna kiraNoM se yukta hotA hai usI prakAra vaha putra bhI prabuddhapadmAkarasevyapAda -- jAgRta lakSmI ke hAthoM se sevyamAna caraNoM se yukta thaa| jisa prakAra sUrya jagatpradIpa - saMsAra ko prakAzita karane vAlA hai usI prakAra vaha putra bhI jagapradIpa - saMsAra ko suzobhita karane vAlA thA aura jisa prakAra sUrya pratApAnugataprakRSTa tApa se sahita hotA hai usI prakAra vaha putra bhI pratApAnugata - teja se sahita thA // 46 // usake janmakAla meM AkAza nirmala ho gayA thA, dizAoM ke sAtha-sAtha pRthivI bhI sAnurAgalAlimA aura prIti se sahita ho gaI thI, bandhana meM baddha jIvoM ke bandhana svayaM khula gaye the aura sugandhita vAyu dhIre-dhIre bahane lagI thI // 47 // rAjA ne dasaveM dina jinendrabhagavAn kI bahuta bar3I pUjA kara usa putra kA nandana nAma rkkhaa| usakA yaha nandana nAma samasta prajA ke mana ko AnandadAyaka hone se sArthaka thA // 48|| jisane samasta vidyAoM kA abhyAsa kara liyA thA tathA jisakA sundara prakoSTha pratyaJcA ke AghAta kI rekhA se cihnita thA aise usa nandana ne bAlya avasthA meM bhI zatru striyoM ko vaidhavya dIkSA dene ke liye AcAryapada ko prApta kara liyA thA / tAtparya yaha hai ki vaha choTI hI avasthA meM zAstra aura zastra vidyA meM nipuNa ho gayA thA ||49 // tadanantara jo vezyAjanoM ke kaTAkSarUpI bANoM kA pramukha lakSya hai, zarIrarahita hone para bhI kAmadeva ko jIvita karane vAlI rasAyana hai tathA bahuta bhArI rAgarasa rUpasAgara kA zreSTha ratna hai / 1. jagatpravINaM ma0 /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 2 udbhidyamAnanavayauvanalabdharandhra eko'pyanekavidhaceSTitamapyalakSya anyedyurAtmasamarvAddhatarAjaputrai sa krIDituM pituravApya parAmanujJAM jhaGkArite'livirutairmalayAnilena tasminvane sarasacAruphale vihRtya mapyanyabhUmipatibhirvijitaM na jAtu / mantaH sthitaM ripubalaM sa jigAya 'dhIraH // 51 ranyaizca mUlatanayaiH sahito jagAma / krIDAvanaM kRtakabhUdhararAjitAntam // 52 preGkholate kusumasaurabhavAsitAnte / saMtRptamindriyagaNena ca tasya teSAm // 53 vAsInamuccavimalasphaTikAzmapaTTe / maikSiSTa ziSTacaritaM zrutasAgarAkhyam // 54 tasminnazokatarucArutale vikunyA puJjIkRtAtmayazasova muni jitAkSa prAgeva taM pramuditaH praNatottamAGga vyAliGgitakSititalaH praNanAma dUrAt / aisA yauvana, lIlA ke bhANDArasvarUpa usa nandana ko prApta huA / / 50 / / prakaTa hote hue navIna yauvana se jise avasara prApta huA hai, anya rAjA loga jise kabhI nahIM jIta sake haiM tathA aneka prakAra kI ceSTAoM se yukta hone para bhI jo bAhya meM dikhAI nahIM detA aise antaraGga meM sthita zatrusainya ko usa dhIra vIra ne akelA hone para bhI jIta liyA thA / / 51 / / jo apane sAtha vRddhi ko prApta hue rAjaputroM tathA mantrI Adi mUlavarga ke anya putroM se sahita thA aisA vaha nandana, pitA kI uttama AjJA prApta kara kisI dina krIr3A karane ke liye kRtrima parvatoM se suzobhita krIr3Avana meM gayA / / 52 / / jo bhramaroM kI guJjAra se jhaGkRta ho rahA thA, malayasamIra se hila rahA thA, phUloM kI sugandhi se jisakA konA-konA sugandhita ho rahA thA tathA jisameM svAdiSTha aura sundara phala lage hue the aise usa vana meM vihAra kara nandana tathA usake sAthI anya mitroM kI indriyoM kA samUha saMtuSTa ho gayA thA // 53 // kSudra jIvoM se rahita usa vana meM usane azoka vRkSa ke nIce apane ekatrita yaza ke samAna suzobhita sphaTika ke U~ce tathA sundara zilApaTTa para virAjamAna, uttama cAritra ke dhAraka zrutasAgara nAma vAle jitendriya munirAja ko dekhA / / 54 / / dekhate hI sarvaprathama usane harSavibhora hokara dUra se una munirAja ko praNAma kiyA / praNAma karate samaya vaha namrIbhUta mastaka se 1. vIraH ba0 / 2. maula ba0 / 3. preGkhAlite ma0 / 4. dadarzAzokamastokastabakaistatra pATalam / rAgaizchannamivAsannamunInAM muktamAnasaiH ||38|| adhastAttasya vistIrNe sphATikopalaviSTare / tapaH praguNitAgaNyapuNyapuJja iva sthitam ||39|| - dharmazarmAbhyudaya sarga 3
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam pazcAtsametya nijahastasaroruhAbhyA ___ mabhyarcya tasya caraNAvabhavatkRtArthaH // 55 saMvizya taM munipati mukulIkRtAna hastAmbujo viditasaMsRtiphalgubhAvaH / ullaGghaya bhImabhavasAgaramoza jIvaH siddhi kathaM vrajati tatkathayetyapRcchat // 56 pRSTaH sa tena munirevamuvAca vAcaM yAvanmamAyamiti caiSa vRthA prayAsaH / tAvatkRtAntamukhamasya hi tavyapAyA dAtmAtmabhAvamadhigamya sa yAti siddhim // 57 tasmAdvinirgatamasau muninUtanArkA jjyotiH paraM sakalavastugatAvabhAsam / mithyAndhakAraparibhedi sametya tattvaM padmAkaraH svasamaye sahasA vyabuddha // 58 AropitavratagaNAbharaNAbhirAmo __... bhaktyA muni ciramupAsya nrendrputrH| utthAya sAdaramupetya kRtapraNAmo gehaM yayau muniguNAngaNayanguNajJaH // 59 pRthivItala ko AliGgita kara rahA thaa| tadanantara samIpa meM jAkara aura apane karakamaloM se unake caraNoM kI pUjA kara vaha kRtakRtya ho gayA / / 55 / / tadanantara jisane apane karakamaloM ko kamala kI boMr3I ke AkAra kara rakhA hai tathA jo saMsAra kI asAratA ko jAnatA hai aise nandana ne una munirAja ke samIpa baiThakara pUchA ki he svAmin ! yaha jIva saMsArarUpI bhayaMkara sAgara ko pAra kara mokSa ko kisa prakAra prApta hotA hai ? yaha kahiye / / 56 / / isa prakAra nandana ke dvArA pUche hue munirAja ne nimnAGkita vacana kahe / unhoMne kahA ki 'yaha merA haiM' jaba taka yaha vyartha kA prayAsa hotA rahatA hai taba taka isa jIva ko yama ke mukha meM praveza karanA par3atA hai aura jaba AtmA meM Atmabuddhi kara usa prayAsa se yaha dUra haTatA hai taba mukti ko prApta hotA hai / / 57 / / vaha nandanarUpI kamalavana, una munirAjarUpI navodita sUrya se prakaTa, samasta vastuoM ke yathArtha svarUpa ko prakAzita karane vAlI, utkRSTa tathA nithyAtvarUpI andhakAra ko khaNDa-khaNDa karane vAlI vAstavika jyoti ko prApta kara svadharma ke viSaya meM sahasA pratibodha ko prApta ho gyaa| bhAvArthajisa prakAra prAtaHkAla ke navodita sUrya kI jyoti ko prApta kara padmAkara-kamala vana khila uThatA hai usI prakAra una munirAja se upadeza prApta kara vaha padmAkara-lakSmI kI khAnasvarUpa rAjaputra khila uThA-harSavibhora ho uThA // 58 // tadanantara dhAraNa kiye hue vratasamaharUpI AbhUSaNoM se sundara usa rAjaputra ne cirakAla taka bhaktipUrvaka una munirAja kI upAsanA kI, uTha kara bar3e Adara se samIpa jAkara unheM praNAma kiyA / pazcAt munirAja ke guNoM kI gaNanA karatA huA vaha 1. mamAha b0| 2. vibuddhaH ba0 /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH lagne gurau zubhadine vasuvRSTiMpUrve sAmantamantritalavargagaNena sArddham / kRtvAbhiSekamatulaM parayA vibhUtyA tasmai dideza yuvarAjapadaM nrendrH||60 AgarbhavAsadivasAtprabhRti svasevA saMsaktarAjasutakArpaTikAMzca maulAn / AtmAtiriktavibhavAnakarotkumAraH klezo hi kalpatarureva sati prayuktaH // 61 eko'pyanekavidharatnakarAngRhItvA rAjAtmajaH sa viSayAnkSitipAlavattAn / reje bhavavyasanasantatibIjahetU nanyAnasAdhuviSayAnviSayAnvihAya // 62 vizrANitaM bhuvi na kenacidAtmanasta dyannAsti vastu sakalArthijanasya tena / manye mahAddhatamidaM yadavidyamAnaM svasyApyadAyi tadanena bhayaM ripumyaH // 63 saundaryayauvananavodayarAjalakSmyaH prApyApi nirmalamati madahetavo'pi / guNajJa rAjaputra apane ghara gayA / / 59 // tadanantara jisa dina pahale dhana kI varSA kI gaI thI arthAt yatheccha dAna diyA gayA thA aise guruvAra ke zubha dina aura zubha lagna meM rAjA ne sAmanta, maMtrI tathA nagarapAla Adi karmacAriyoM ke samUha ke sAtha utkRSTa vaibhavapUrvaka anupama abhiSeka kara rAjaputranandana ke liye yuvarAja pada diyA // 60 // yuvarAja nandana ne garbhavAsa se lekara apanI sevA meM saMlagna rAjaputroM, vastravyavasthApakoM tathA mantrI Adi mUla vargoM ko apane se bhI adhika saMpattizAlI kara diyA so ThIka hI hai; kyoMki satpuruSoM ke viSaya meM uThAyA huA kleza kalpavRkSa hI hai arthAt kalpavRkSa ke samAna vAMchita phala ko dene vAlA hai // 61 / / vaha rAjaputra eka hone para bhI, jinase aneka prakAra ke ratna karasvarUpa prApta hote the aise, rAjapradatta viSayoM-dezoM ko grahaNa kara suzobhita ho rahA thaa| sAtha hI usane sAMsArika duHkha santati ke kAraNabhUta tathA durjanoM se sambandha rakhane vAle anya viSayoM paJcendriya sambandhI viSayoM ko chor3a diyA thaa| 62 / / pRthvI para jo vastu jisake pAsa nahIM hai vaha Aja taka kisI ke dvArA samasta yAcakajanoM ko nahIM dI gaI parantu maiM ise eka bar3A Azcarya mAnatA hU~ ki isa yuvarAja ke pAsa jo bhaya svayaM avidyamAna thA vaha isane zatruoM ke liye diyA thA / bhAvArtha-samIpa meM vidyamAna vastu hI yAcakoM ko dI jAtI hai avidyamAna nahIM parantu isa yuvarAja ne apane samIpa avidyamAna bhaya zatruoM ko diyA thA yaha bar3e Azcarya kI bAta hai / tAtparya yaha hai ki vaha svayaM nirbhaya hone para bhI zatruoM ko bhayabhIta karatA thA // 63 // sundaratA, javAnI, naI vibhUti aura rAjalakSmI ye saba yadyapi mada ke kAraNa haiM tathApi usa nirmala buddhi vAle 1. dRSTi b0| 2. kArpaTika va maulAn ma / 3. ekAnanekavidha ba0 / 4. athavA punarvasu hai pUrva meM jisake aise puSya nakSatra meM /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam zekurna taM madayituM kSaNamapyudAraM zuddhAtmanAM na tu vikArakaraM hi kiJcit // 64 abhyarcayan jinagRhAnparayA sa bhaktyA __ zRNvam jinendracaritAni mhaamunibhyH| cinvantratAni vidhivannayati sma kAlaM dharmAnurAgamatayo hi bhavanti bhvyaaH||65 [rucirA] udUDhavAnsa parivRDho mahAtmanAM na rAgataH pituruparodhato vshii| nijazriyA vijitasurAGganAkRti priyaGkarAM manasizayakavAgurAm // 66 [upajAtiH] vratAni samyaktvapuraHsarANi patyuHprasAdAtsamavApya saapi| dharmAmRtaM bhUri papau priyANAM sadAnukUlA hi bhavanti bhAryAH // 67 [zikhariNI] parA sampatkAntevinayajalarAzevidhukalA vayasyA lajjAyA jayakadalikA puSpadhanuSaH / natAGgI taM vazyaM patimakRta sA sAdhucaritA na kiMvA saMdhatte bhuvi guNagaNAnAmupacayaH // 68 ityasagakRte zrIvarddhamAnacarite mahAkAvye nandanasaMbhavo nAma prathamaH sargaH // 1 // rAjaputra ko pAkara use matta banAne meM samartha nahIM ho sake the so ThIka hI hai, kyoMki zuddhAtmAoM ko vikAra utpanna karane vAlI koI vastu nahIM hai athavA koI bhI vastu zuddhAtmAoM meM vikAra utpanna nahIM kara sakatI / / 64 // vaha utkRSTa bhakti se jina mandiroM kI pUjA karatA, mahAmuniyoM se jinendra bhagavAn ke caritroM ko sunatA aura vidhipUrvaka vratoM kA pAlana karatA huA samaya ko vyatIta karatA thA so ThIka hI hai; kyoMki bhavyajIva dharma meM anurakta buddhi hote hI haiM / / 65 / / mahAtmAoM meM zreSTha usa jitendriya yuvarAja ne pitA ke Agraha se priyaGkarA ko vivAhA thA, rAga se nhiiN| vaha priyaGkarA apanI zobhA se devAGganAoM kI AkRti ko jItane vAlI thI tathA kAmadeva kI advitIya pAza thI / / 66 / / vaha priyaGkarA bhI pati ke prasAda se samyagdarzana sahita vratoM ko prApta kara bahuta bhArI dharmAmRta kA pAna karatI thI so ThIka hI hai; kyoMki striyA~ sadA pati ke anurUpa hotI haiM / / 67 / / jo kAnti kI advitIya sampatti thI, vinayarUpI samudra ko bar3hAne ke liye candrakalA thI, lajjA kI sakhI thI, kAmadeva kI vijayapatAkA thI aura uttama cAritra ko dhAraNa karane vAlI thI aisI natAGgI priyaGkarA ne yuvarAja nandana ko apane adhIna kiyA thA so ThIka hI hai; kyoMki guNoM ke samUha kA saMcaya pRthivI para kyA nahIM karatA hai ? // 68 // isa prakAra asagakRta zrIvarddhamAnacarita mahAkAvya meM nandana kI utpatti kA varNana karane vAlA prathama sarga pUrNa huA // 1 // 1. velAM b0| 2. UDhavAnsa parivRDho m0| 3. nAryaH m0|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH dvitIyaH sargaH vaMzastham athAtmaje vizvaguNaikabhAjane narezvaro rAjyadhurAM nidhAya sH| tutoSa nizcintatayA priyAsakhaH pituH suputro hanukUlavRttimAn // 1 kadAciduttuGgamRgendraviSTare niviSTamAlokya tamIzvaraM vizAm / nananda lokaH sakalaH sarAjakaH sukhAya keSAM na nirIkSaNaM prabhoH // 2 ajasramicchAdhikadAnasampadA manorathAthijanasya pUrayan / avApa sAmyaM sumanobhiranvito mahIpatirjaGgamakalpabhUruhaH // 3 satAM priyaH kAJcanakUTakoTiSu jvalajjapAlohitaratnarazmibhiH / jinAlayAnpallavitAmbaradumAnakArayaddharmadhanA hi saadhvH||4 kpolmuulnutdaanlolupdvirephmaalaasitvrnncaamraiH| sa pipriye prAbhUtamattadantibhiH priyA na keSAM bhuvi bhuuridaaninH||5 karAngRhItvA paracakrabhUbhRtAmamAtyamukhyAnsamupAgatAnsvayam / anAmayapraznapuraHsaraM vibhuH sa saMbabhASe prabhavo di vatsalAH // 6 dvitIya sarga tadanantara rAjA nandivarddhana, samastaguNoM ke advitIya pAtrasvarUpa putra para rAjya kA bhAra rakhakara strI sahita nizcintatA se santuSTa hue so ThIka hI hai; kyoMki uttama putra pitA ke anukUla ceSTA se yukta hotA hI hai // 1 // kisI samaya U~ce siMhAsana para baiThe hue rAjA nandivardhana ko dekhakara anya rAjAoM se sahita samasta loga harSita ho rahe the so ThIka hI hai kyoMki rAjA kA darzana kinake sukha ke liye nahIM hotA ? arthAt sabhI ke sukha ke liye hotA hai // 2 // vaha rAjA nirantara icchA se adhika dAnasampadA ke dvArA yAcakoM ke manorathoM ko pUrNa karatA rahatA thA tathA sumanasvidvAnoM ( pakSa meM phUloM ) se sahita rahatA thA isaliye calane-phirate kalpavRkSa kI tulanA ko prApta thaa||3|| sajjanoM ke priya usa rAjA ne suvarNamaya zikharoM ke agrabhAga meM lage hue dedIpyamAna padmarAgamaNiyoM kI kiraNoM se AkAza ke vRkSoM ko pallavita-lAla-lAla kisalayoM se yukta karane vAle jinamandira banavAye the so ThIka hI hai kyoMki sAdhu puruSa dharmarUpI dhana se sahita hote hI haiM // 4 // jinake kAnoM ke samIpa laTakane vAle camara kapoloM ke mUlabhAga se jharate hue mada jala ke lobhI bhramarasamUha se kAle-kAle ho rahe the aise upahAra meM Aye hue hAthiyoM se vaha bahuta hI prasanna hotA thA so ThIka hI hai; kyoMki adhika dAnI-atyadhika mada se yukta (pakSa meM atyadhika dAna karane vAle loga ) pRthvI meM kinheM priya nahIM hote ? arthAt sabako priya hote haiM // 5 // vaha rAjA apane Apa Teksa lekara Aye hue zatru rAjAoM ke mukhyamantriyoM se kuzala samAcAra pUchatA huA prema se 1. hyanukUlavRttiH ma0 / hi karoti saMmadam ba0 // 2. asakta ma0 ba0 prshkt|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam catuHpayorAzipayodharazriyaM niyamya rakSAyatarazminA dhanam / upasnutAM sannayavatsalAlanehu~doha gAM ratnapayAMsi gopakaH // 7 sa pakSmalAkSaM lalitabhu saMsmayaM smitAbhirAmAdharapallavaM mithaH / priyAnanaM nopararAma vIkSituM manohare vastuni ko na rajyate // 8 iti trivarga matimAnupArjayan yathAyathaM prAjyasukhaikasAdhanam / anekasaMkhyAnanayatsa vatsarAnvimatsaraH sAdhuSu nandivardhanaH // 9 athaikadA harmyatale samutthite sthitaH kSitIzaH priyayA tayA yutH| nabhaH payodheriva phenamaNDalaM vicitrakUTa dhavalAbhramaikSata // 10 savismayaM pazyata eva tatkSaNAdadabhramabhraM gagane vyalIyata / vapurvayojIvitarUpasaMpadAmanityatAM tasya nidarzayayethA // 11 abhUttadAbhrasya vinAzavibhramAdviraktacitto nijraajsNsdi| kSaNAddharamyA taralA bahucchalA samastavastusthitirityavetya saH // 12 acintayaccaivamanAtmavastuSu prsktimbhyetyupbhogtRssnnyaa| durantaduHkhe bhavakhaGgapaJjare tayaiva jantuH satataM niyamyate // 13 vArtAlApa karatA thA so ThIka hI hai kyoMki svAmI sneha se yukta hote hI haiM // 6 // cAroM dizAoM ke cAra samudra jisake cAra stanoM kI zobhA bar3hA rahe the tathA jo samIcIna nayarUpI bachar3e ke dulAra se dravIbhUta ho rahI thI aisI pRthvIrUpI gAya ko usane rakSArUpI lambI rassI se majabUta bAMdhakara gopAla kI taraha usase ratnarUpI dUdha ko duhA thA // 7 // jisake netra saghana birUniyoM se yukta haiM, jisakI bhauMheM atyanta sundara haiM, jo garva se yukta hai tathA jisakA adharoSTarUpI pallava manda-manda muskAna se manohara hai aise priyA ke mukha ko paraspara dekhane ke liye vaha kabhI virata nahIM hotA thA arthAt satRSNa netroM se sadA priyA ke mukha ko dekhatA rahatA thA so ThIka hI hai; kyoMki manohara vastu meM kauna rAga nahIM karatA hai ? // 8 // isa prakAra jo atyanta buddhimAn thA, zreSTha sukha ke pramukha sAdhanasvarUpa trivarga-dharma, artha aura kAma kA jo yathAyogya upArjana karatA thA tathA satpuruSoM meM jo IrSyA se rahita thA aise usa nandivardhana ne aneka varSa vyatIta kiye // 9 // tadanantara kisI eka samaya rAjA atyanta U~ce mahala kI chata para usa priyA ke sAtha baiThA thA vahA~ usane AkAzarUpI samudra ke phenasamUha ke samAna nAnAprakAra ke zikharoM vAlA sapheda megha dekhA // 10 // rAjA usa vizAla megha ko Azcarya se dekha hI rahA thA ki vaha usI kSaNa AkAza meM vilIna ho gyaa| aisA jAna par3atA thA mAnoM vaha megha rAjA ko zarIra, Ayu, saundarya aura sampatti kI anityatA batalAtA huA hI vilIna huA thaa|| 11 // usa samaya megha ke vinaSTa hone se vaha rAjA, apanI rAjasabhA meM viraktahRdaya ho gyaa| usane jAna liyA ki samasta vastuoM kI sthiti isI megha ke samAna Adhe kSaNa ke liye ramaNIya, caJcala aura aneka chaloM se yukta hai // 12 // vaha vicAra karane lagA ki yaha jIva bhogopabhogoM kI tRSNA se parapadArthoM meM Asakti ko prApta hotA hai aura usI tRSNA ke kAraNa atyanta duHkhadAyaka saMsArarUpa talavAroM ke piMjar3e meM nirantara avaruddha rahatA hai // 13 // 1. payodharIbhUtacatuHsamudrAM jugopa gorUpadharAmivorvIm // 3 // raghuvaMza dvi0 s0| 2. sasmaraM ba0 / 3. anekasaMkhyAmanayan m0| 4. samucchrite b0| 5. nidarzayattadA b0||
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 dvitIyaH sargaH idaM ca puMsAM bhavakoTidurlabhaM nRjanma janmAmbunidhau nimjjtaam| sudurlabhA dezakulAdayastathA bhavanti tebhyo dhiSaNA hitaiSiNI // 14 anAdimithyAtvagadAturAtmane hitApi sadRSTisudhA na rocate / anAptatattvaikaruciH sa kevalaM kRtAntarakSovadanaM vigAhate // 15 adUrabhavyo viSayeSu niHspRho vimucya sarvaM dvividhaM parigraham / upAttaratnatrayabhUribhUSaNo jinendradIkSAM bhajate vimuktaye // 16 itIdamAtmaikahitaM sunizcitaM dhra vaM vijAnannapi tRSNayA yyaa| khalIkRtastAmadhunA kSipAmyahaM samUlamunmUlya latAmiva dvipaH // 17 iti prabhuH prvrjnaabhilaassukstto'vtiiryonnthrmypRsstthtH| sabhAgRhepUrvaniviSTaviSTare kSaNaM nivizyaivamuvAca nandanam // 18 tvameva vatsa pratipannavatsalaH pade vibhUterasi sarvabhUbhujAm / nijAnuraktaprakRtidinazriyo navodayaM bhAskaramantareNa kaH // 19 prajAnarAgaM satataM vitanvataH samannati malajanasya kuurvtH|| pareSu vizvAsamagacchataH sphuTaM mayopadezyaM kimitastavAparam // 20 ato nidhAya tvayi rAjyamUjitaM vinijitArAvidamanyadurdharam / tapovanaM pAvanamabhyupetsatastanUja mA gAH pratikUlatAM mama // 21 saMsArarUpI sAgara meM DUbate hue manuSyoM ke liye yaha manuSya janma karor3oM janmoM meM durlabha hai arthAt anyaparyAya ke karor3oM janma dhAraNa karane para yaha manuSya janma prApta hotA hai| manuSya janma milane para bhI uttama deza tathA kula Adi atyanta durlabha hai aura unakI apekSA Atmahita ko cAhane vAlI buddhi nitAnta durlabha hai // 14 // samyagdarzanarUpI sudhA yadyapi hitakAro hai tathApi vaha anAdi mithyAtvarUpI roga se pIr3ita jIva ke liye rucatI nahIM hai--acchI nahIM lgtii| vaha tattvoM kI advitIya zraddhA ko prApta kiye binA hI mAtra yamarAjarUpI rAkSasa ke mukha meM praveza karatA hai // 15 // isake viparIta jo nikaTa bhavya hai vaha viSayoM meM udAsIna hotA huA ratnatrayarUpI bahuta bhArI AbhUSaNoM ko prApta hotA hai aura donoM prakAra ke samasta parigraha ko chor3akara mokSaprApti ke liye jinendra dIkSA dhAraNa karatA hai // 16 // 'yahI eka AtmA kA sunizcita hita hai' aisA jAnatA huA bhI maiM jisa tRSNA ke dvArA dukhI kiyA gayA aba maiM usa tRSNA ko jar3asahita ukhAr3a kara usa taraha dUra pheMkatA hU~ jisa taraha ki hAthI kisI latA ko ukhAr3a kara dUra pheMkatA hai / / 17 / / isa prakAra dIkSA lene ke liye utsuka rAjA nandivardhana usa U~cI chata se nIce utara kara sabhAgRha meM pahale se rakhe hue siMhAsana para kSaNa bhara ke liye baiTha gaye aura baiThakara nandana nAmaka putra se isa prakAra kahane lage // 18 // he vatsa ! AzritajanoM se sneha rakhane vAle tumhIM, samasta rAjAoM kI vibhUti ke pada para AsIna ho so ThIka hI hai; kyoMki navodita sUrya ke binA divasalakSmI ke pada para kauna AsIna ho sakatA hai ? tumhArI prajA eka tumhIM meM anurakta hai // 19 // tuma nirantara prajA ke anurAga ko vistRta karate ho, mantrI Adi mUlajanoM kI samunnati karate ho-unheM utsAhita kara Age bar3hAte ho aura zatra oM para vizvAsa nahIM karate ho ataH spaSTa hai ki isase atirikta maiM tumheM aura kyA upadeza dUM // 20 // jise dUsare nahIM dhAraNa kara sakate aise isa vizAla rAjya ko, zatruoM 1. vigAhyate m0| 2. tate' m0| 3. mabhyuprekSataH ma /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 vardhamAnacaritam itIritAM bhUpatinA mumukSuNA nizamya vAcaM vacane vicakSaNaH / kSaNaM vicintyaivamuvAca nandanaH praNAmapUrvaM praNatArimaNDalaH // 22 anAramanIneti vicArya dhImatA narendralakSmIriyamujjhyate tvayA / asaMmatAM te vadatAta tAmahaM kathaM prapadye'dya virodhinIM mama // 23 avaiSi kiM tvatkramasevayA vinA muhUrtamadhyAsitumakSamaM na mAm / svajanmahetAvara vindabAndhave gale'pi kiM tiSThati vAsaraH kSaNam // 24 yathA pathiyasi vartate sutastathA pitA zAsti tamAtmavatsalam / tvayopadiSTo narakAndhakUpakapravezamArgo'yamanargalaH katham // 25 praNamya yAce'hamamoghadAyakaM bhavantamAzu praNatArtihAriNam / tvayA samaM niSkramaNaM mayAparaM na kAryamAryeti sa joSamAsthitaH // 26 iti sthitaM niSkramaNaikanizcaye sutaM vinizcitya vipazcitAM varaH / avocadevaM dvijamauktidAvalIsphuratprabhArA jivirAjitAdharaH // 27 tvayA vinA rAjyamapetanAyakaM kulamAyAtamidaM vinazyati / na vidyate cedyadi gotrasantatiH kimAtmajebhyaH spRhayanti sAdhavaH // 28 piturvaco yadyapi sAdhvasAdhu vA tadeva kRtyaM tanayasya nAparam / iti sthitAM nItimaveyuSo'pi te kimanyathA samprati vartate matiH // 29 ke vijetA tujha para rakhakara aba maiM pavitra tapovana ko prApta karanA cAhatA hU~ so he putra ! tuma merI pratikUlatA ko prApta mata hoo-mere kArya meM bAdhaka mata hoo / / 21 / / isa prakAra mokSAbhilASI rAjA ke dvArA kahe hue vacanoM ko sunakara vacana bolane meM nipuNa tathA zatru samUha ko vinamra karane vAlA nandana, kSaNabhara vicAra kara praNAmapUrvaka isa prakAra bolA / / 22 / / ' AtmA ke liye hitakArI nahIM hai' aisA vicAra kara Apa buddhimAn ke dvArA yaha rAja lakSmI chor3I jA rahI hai ataH jo Apake liye iSTa nahIM hai tathA mere liye bhI viruddha hai usa rAjalakSmI ko he pitA jI ! maiM kisa prakAra prApta karU~ ? yaha Apa hI kaheM / / 23 / / Apake caraNoM kI sevA ke binA maiM muhUrta bhara bhI Thaharane ke liye asamartha hU~ yaha kyA Apa nahIM jAnate ? apane janma ke kAraNa sUrya ke cale jAne para bhI kyA dina kSaNabhara ke liye bhI ThaharatA hai / ||24|| apane sAtha sneha rakhanevAle putra ko pitA usI prakAra kA upadeza detA hai jisa prakAra se ki vaha kalyANakArI mArga meM pravRtta hotA rahe phira Apane mujhe narakarUpI andhakUpa meM praveza karAne vAle isa svacchanda mArga kA upadeza kyoM diyA ? || 25 || Apa amogha dAtA haiM tathA namrIbhUta manuSyoM kI pIr3A ko haranevAle haiM isaliye maiM praNAma kara Apase yahI yAcanA karatA hU~ ki mujhe Apake sAtha dIkSA lenI dI jAve / mujhe aura koI kArya nahIM hai itanA kahakara vaha cupa baiTha gayA / / 26 / / isa prakAra vidvAnoM meM zreSTha pitA ne jaba yaha nizcaya kara liyA ki putra eka dIkSA ke hI nizcaya meM sthita hai taba vaha dA~tarUpI muktAvalI kI dedIpyamAna kAnti ke samUha se adharoSTha ko suzobhita karatA huA isa taraha bolA / / 27 / / he putra ! kulakrama se calA AyA yaha rAjya tere binA nAyakavihIna hokara naSTa ho jAvegA / yadi vaMza kI paramparA nahIM hai to satpuruSa saMtAna kI icchA kyoM karate haiM ? // 28 // pitA kA vacana cAhe prazasta ho cAhe aprazasta ho, use karanA hI putra kA kAma hai dUsarA nahIM' isa sthira nIti ko jAnate hue bhI tumhArI buddhi anyathA ho rahI hai ?
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH sutaM gRhItvA vajatA tapovanaM kulasthitistena vinAzitetyayam / janApavAdo mama putra jAyate tato gRhe tiSTha dinAni kAnicit // 30 itIrayitvA tanayasya mUrdhani svayaM pitA svaM mukuTaM nyavikSata / vicitraratnasphuradaciSAM cayavinirmitAkhaNDalacApamaNDalam // 31 netottamAGgasthitahastakuDmalAnuvAca bhUpAniti mantribhiH samam / yotA mamAyaM bhavatAM mahAtmanAM kare karanyAsa ivArpitaH sutaH // 32 kalatramitrasthirabandhubAndhavAnyathAvadApRcchaya viniryayau gRhAt / kSaNaM tadAkrandaravAnusAriNI dhiyaM ca dRSTiM ca puro nivezayan // 33 napaiH samaM paJcazataiH sa paJcamI gati yiyAsuH pihitaasrvaantike| prapadya dIkSAmanavadyaceSTitAmaceSTatASToddhatakarmaNAM jaye // 34 yAte gurau zreyasi tadviyogajaM viSAdamAsAdya tatAma nndnH| tathAvagacchannapi saMsRteH sthiti satAM viyoge hi budho'pi khidyate // 35 amAtyasAmana. sanAbhisaMhatiH pitu viyogavyathitaM vyanodayat / kathAbhiranyairapi taM mahIpati mahIyasAM ko na sukhAya ceSTate // 36 udAjahAreti sabhA tamIzvaraM viSAdamunmucya narendra samprati / prajAH samAzvAsaya nAtha vajitAH zuco vazaH kApuruSo na dhIradhIH // 37 // 29 // 'putra ko lekara tapovana jAte hue pitA ne kula kI sthiti ko naSTa karA diyA' aisA lokApavAda merA honA hai isaliye he putra ! kucha dina taka ghara meM raho // 30 / / isa prakAra kahakara pitA ne apanA vaha mukuTa svayaM hI putra ke sira para rakha diyA jo ki nAnA ratnoM kI dedIpyamAna kiraNoM ke samUha se indradhanuSa ke maNDala ko nirmita kara rahA thA // 31 // tadanantara namrIbhUta mastaka para aJjali bA~dha kara baiThe hue rAjAoM aura mantriyoM se rAjA ne kahA ki vana ko jAte hue maiMne Apa saba mahAtmAoM ke hAtha meM yaha putra dharohara ke samAna samarpita kiyA hai / / 32 / / strI, mitra tathA sthAyI bhAI-bhatIjoM se vidhipUrvaka pUcha kara vaha ghara se nikala par3A / kSaNabhara ke liye strI-mitra Adi ke rone ke zabdoM kA anusaraNa karanevAlI apanI buddhi aura dRSTi ko usane zIghra hI usa ora se haTAkara agrima patha meM sthApita kara liyA / / 33 / / paJcama gati ko prApta karane ke icchuka rAjA ne pA~ca sau rAjAoM ke sAtha pihijAsrava nAmaka guru ke samIpa nirdoSa ceSTAvAlI dIkSA dhAraNa kara lii| isa prakAra dIkSAdhAraNa kara vaha jJAnAvaraNAdi ATha uddhatakarmoM ko jItane kI ceSTA karane lagA // 34 // nandana, yadyapi saMsAra kI sthiti ko jAnatA thA to bhI kalyANakArI pitA ke cale jAne para unake viyoga se utpanna viSAda ko prApta kara duHkhI ho gayA so ThIka hI hai; kyoMki satpuruSoM ke viyoga meM na bhI duHkhI hotA hI hai / / 35 / / mantrI, sAmanta tathA bhAiyoM kA samaha pitA ke viyoga se pIr3ita usa rAjA ko kathA-kahAniyoM aura anya upAyoM se bahalAne lagA so ThIka hI hai; kyoMki mahApuruSoM ke sukha ke liye kauna nahIM ceSTA karatA? // 36 // eka dina sabhA ne apane usa rAjA se kahA ki he narendra ! aba Apa viSAda ko chor3akara svAmivihIna prajA ko sambodhita kIjiye kyoMki hIna puruSa hI zoka ke vazIbhUta hotA hai, dhIra-vIra buddhi ko dhAraNa karanevAlA nahIM / / 37 // he 1. tathottamAGga ma / 2. yatA m0|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 vardhamAnacaritam pureva sarva: kSitipAla vAsarakriyAkalApaH kriyatAM yathecchayA / iti prabho zokavaze tvayi sthite sacetanAH ke sukhamAsate pare // 38 pati vizAmityanuziSya sA sabhA visarjitA tena gRhAnupAyayau / viSAdamunmucya cakAra nandanaH kriyAM yathoktAM sakalArthinandanaH // 39 ahobhiralpairatha nUtanezvaro dhiyaiva khedena vinA garIyasA / guNAnuraktAmakaroddharAvadhU' bhayAvananAmapi zatrusaMhatim // 40 tadadbhutaM no tamupetya bhUbhRtaM calApi lakSmIstvacalatvamApa yat / idaM tu citraM sakale mahItale sthirApi kIrtibhraMmatIti santatam // 41 ananasattvena vimatsarAtmanA guNaiH zaraccandramarIcihAribhiH / na kevalaM tena sanAbhimaNDalaM prasAdhitaM zatrukulaM ca lIlayA // 42 iti svazaktitrayasArasampadA kSitIzvare kalpalatIkRte kSitau / dine dine rAjyasukhaM vitanvati nyadhatta garbhaM pramadAya tatpriyA // 43 asUta kAlena tataH sutaM satI priyaGkarA prItikaraM mahIpateH / abhikhyA nanda itIha vizrutaM manoharaM cUtalateva pallavam // 44 vivardhayan jJAtikumudvatImudaM prasArayannujjvala kAnticandrikAm / kalAkalApAdhigamAya kevalaM dine dine'vardhata bAlacandramAH // 45 mahIpAla ! dina kI samasta kriyAoM kA samUha pahale ke samAna icchAnusAra kiyA jAya / he prabho ! jaba Apa hI isa taraha zoka ke vazIbhUta hokara baiThe haiM taba dUsare kauna sacetana - samajhadAra puruSa sukha se baiTha sakate haiM ? || 38 || isa prakAra sabhA rAjA ko sambodhita kiyaa| sambodhana ke bAda rAjA ke dvArA visarjita sabhA apane-apane ghara gaI aura samasta yAcakoM ko Anandita karanevAlA rAjA nandana viSAda chor3a kara samasta kriyAoM ko yathokta rIti se karane lagA / / 39 / / tadanantara navIna rAjA nandana ne thor3e hI dinoM meM kisI bhArI kheda ke binA mAtra buddhi se hI pRthivIrUpI strI ko apane guNoM meM anurakta kara liyA tathA zatrusamUha ko bhI bhaya se vinamra banA diyA // 40 // vaha Azcarya kI bAta nahIM thI ki lakSmI caMcala hone para bhI usa rAjA ko pAkara acala ho gaI thI parantu yaha Azcarya kI bAta thI ki kIrti sthira hone para bhI samasta pRthivItala para nirantara ghUmatI rahatI thI / / 41 / / vizAla parAkramI aura IrSyAvihIna hRdayavAle usa rAjA ne zarad Rtu ke candramA kI kiraNoM ke samAna manohara guNoM ke dvArA na kevala bhAIyoM ke samUha ko vazIbhUta kiyA thA kintu zatru samUha ko bhI anAyAsa vaza meM kara liyA thA / / 42 / / isa prakAra apanA utsAha, mantra aura prabhutva ina tIna zakti rUpa zreSTha saMpatti ke dvArA pRthivI para kalpalatA ke samAna suzobhita rAjA jaba pratidina rAjya sukha ko vistRta kara rahA thA taba usakI vallabhA ne harSa ke liye garbha dhAraNa kiyA // 43 // tadanantara jisa prakAra AmralatA manohara pallava ko utpanna karatI hai usI prakAra pativratA rAnI priyaGkarAne samaya hone para rAjA kI prIti ko utpanna karanevAlA vaha putra utpanna kiyA jo ki loka meM nanda isa nAma se prasiddha huA / / 44 / / jAtirUpI kumudiniyoM ke harSa ko bar3hAtA aura ujjvala kAntirUpI cA~danI ko phailAtA huA vaha bAlakarUpa candramA mAtra kalAoM ke samUha kI 1. prabho ma0 / 2. nandanAm ba0 /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH athocchavasannUtanapuSpapallavAnupAyanIkRtya tamIzvaraM mudaa| didRkSayAgatya sudUrato madhuH parizramaM netumivAvesadvanam // 46 purANapatrANyapanIya dUrato vidhUna dkssinnmaatrishvnH| . alaMcakArAGkarakorakAdibhirvanaM madhurmattamadhuvratAkulam // 47 apoSadudyanmukulAGkarAGkitaM parItya cUtaM bhramarAH siSevire / vadAnyameSyaddhanasampadAM padaM sudakSiNaM bandhumivAthibAndhavAH // 48 nirantaraM kuDamalakorakotkarAnsvamUlato bibhrdshokpaadpH| magekSaNAnAM caraNAmbajAhataHprahaSTaromeva janairadazyata // 49 svabhuktazeSaM virahArditAtmanAM nikRtya mAMsaM mdnogrrksssaa| palAzazAkhoM prasavacchalena vA nirantaraM zoSayituM nyadhArayat // 50 vilAsinIvaktrasaroruhAsavaprapAyinaM kesarametya puSpitam / tutoSa kUjanmadhupAyinAM kulaM priyAH samAnavyasanA hi dehinAm // 51 anrtytkokilpusskrdhvnipryuktbhRnggaasvngiitshobhite| vanAntaraGge smarabandhinATakaM latAGganA dakSiNavAtanartakaH // 52 himakSatAM vIkSya samastapadminImiti krudhA projjhitadakSiNAyanaH / ravividhAsyanniva tasya nigrahaM himAlayasyAbhimukhaM nyavartata // 53 prApti ke liye dina-pratidina vRddhi ko prApta hone lagA // 45 // tadanantara usa rAjA ke liye khilate hue navIna puSpa aura pallavoM kA upahAra lekara harSapUrvaka usake darzana kI icchA se bahuta dUra se vasanta AyA aura parizrama dUra karane ke liye hI mAnoM vana meM Thahara gayA // 46 / / vasanta Rtu ne dakSiNa dizA se Aye hae malayasamIra ke kampanoM se pUrAne pattoM ko dUra haTA kara madonmatta bhramaroM se vyApta vana ko aGkaroM tathA kuDmaloM Adi se alaMkRta kara diyA // 47 / / jisa prakAra dhana ke abhilASI bandhu, udAra tathA AnevAlI bahuta bhArI saMpadAoM ke sthAnabhUta sarala bandhu kI sevA karate haiM usI prakAra bhramara, kucha-kucha prakaTa hotI huI maJjariyoM ke aGkaroM se yukta AmravRkSa kI pradakSiNA de-dekara sevA karane lage // 48 / / mRganayanI striyoM ke caraNakamaloM se tADita azoka vRkSa, apanI jar3a se lekara nirantara kuDmaloM tathA ber3iyoM ke samUha ko dhAraNa karatA huA logoM ke dvArA aisA dekhA gayA thA mAnoM use striyoM ke caraNasparza se harSa ke romAJca hI nikala Aye hoM // 49 / / palAza kA vRkSa aisA jAna par3atA thA mAnoM vaha, kAmarUpI ugra rAkSasa ke dvArA chIla-chIlakara nikAle tathA usake khAne se zeSa bace hue virahapIr3ita manuSyoM ke mAMsa ko phUloM ke chala se nirantara sukhAne ke liye hI dhAraNa kara rahA thA // 50 // striyoM ke mukhakamala kI madirA kA pAna karanevAle puSpita bakula vRkSa ko pAkara guMjAra karate hue bhramaroM kA samUha saMtoSa ko prApta huA so ThIka hI hai; kyoMki samAna vyasana vAle loga prANiyoM ko priya hote haiN| bhAvArtha-jisa prakAra bhramara madhupAyI hote haiM usI prakAra bakulavRkSa bhI madhupAyI the isaliye samAna vyasana hone se donoM kA prasanna honA ucita hI thA / / 51 / / koyala kI kUka rUpa mRdaGgadhvani ke sAtha honevAle bhramaroM ke zabdarUpa gIta se suzobhita vanAntarUpI raGgabhUmi meM malayasamIrarUpI nartaka latArUpI striyoM se kAmavardhaka nATaka kA nRtya karA rahA thA // 52 // samasta kamaliniyoM ko hima ke dvArA naSTa huI dekha krodha se usakA pratikAra karane ke liye hI mAnoM 1. mivApatadvanam ba0 / 2.. nyadhIyata b0| 3. dhvaniH prayukta ma0 /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam "samanvito'pyujjvalavarNazobhayA na karNikAro labhate sma saurabham / tathAhi loke sakale na dRzyate samAzrayaH ko'pi samastasaMpadAm // 54 ananyasAdhAraNa saurabhAnvitaM dadhAnamapyujjvalapuSpasaMpadam / na campakaM bhRGgagaNAH siSevire kathaM sugandhe malinAtmanAM ratiH // 55 saroruhiNyA zizirAtyaye cirAtkathaJcidAsAditapUrva sampadA / vasantalakSmImabhivIkSituM mudA mahotpalaM cakSurivodamIlyata // 56 adRSTapUrvAmiva pUrvavallabhAM vihAya kaundIlatikAM madhuvratAH / prapedire puSpitamAdhavIlatAM calA hi loke madhupAyinAM ratiH // 57 himavyapAyAdvizadAM sukhAvahAM kumudvatInAM kumudAkarapriyaH / prasArayAmAsa nizAsu candrikAM manobhuvaH kIrtimivojitazriyaH // 58 svasaurabhAmoditasarvadiGmukhaM samaM madhuzrImaMdhupAGganAgaNaiH / svayaM siSeve tilakaM manoramaM vizeSa kIkartumivecchayAtmanaH // 59 jagadvazIkartumalaM manobhuvA prayojitaM cUrNamivauSadhaiH paraiH / manojJagandhasthiti dakSiNA nalastatAna santAnakapuSpajaM rajaH // 60 sUrya dakSiNAyana ko chor3a himAlaya ke sanmukha lauTa gayA thA // 53 // kanera kA vRkSa ujjvala raGgoM kI zobhA se yukta hone para bhI sugandhi ko prApta nahIM kara sakA thA so ThIka hai; kyoMki samasta saMsAra aisA koI dikhAI nahIM detA jo nikhila sampadAoM kA AdhAra ho // 54 // campA kA phUla yadyapi ananya sAdhAraNa - anyatra na pAI jAnevAlI sugandhi se sahita thA aura ujjvala puSpa rUpa saMpadA ko dhAraNa kara rahA thA to bhI bhramaroM ke samUha usakI sevA nahIM kara rahe the so ThIka hI hai; kyoMki malinAtmAoM - kaluSita hRdayavAloM (pakSa meM zyAma varNa vAloM) kI sugandha meM prIti kaise ho sakatI hai ? / / 55 / / zizira Rtu kI samApti hone para cirakAla bAda jisane kisI taraha apanI pUrva - sampattiko prApta kiyA thA aisI kamalinI ne vasantalakSmI ko dekhane ke liye hI mAnoM harSavaza netra ke samAna kamala ko kholA thA arthAt kamalinI meM kamala puSpa vikasita hue the aura ve aise jAna par3ate the mAnoM kamalinI ne vasanta kI zobhA ko dekhane ke liye harSavaza netra khole hoM // 56 // bhauMre pUrvavallabhA - pahale kI strI ke samAna kundalatA ko chor3a kara phUloM se yukta mAdhavI latA ke pAsa isa prakAra jA pahuMce jaise use kabhI dekhA hI nahIM ho - mAnoM vaha unake liye navIna vallabhA ho so ThIka hI hai; kyoMki loka meM madhupAyI jIvoM kI prIti caJcala hotI hI hai| // 57 // candramA rAtriyoM meM hima kA abhAva ho jAne se nirmala tathA kumudiniyoM ke liye sukhadAyaka cA~danI ko vistRta karane lagA jisase aisA jAna par3atA thA mAnoM sampattizAlI kAmadeva kIrti ko hI vistRta kara rahA ho // 58 // vasanta lakSmI, bhramariyoM ke samUha ke sAtha apanI sugandha se samasta dizAoM ko sugandhita karanevAle sundara tilaka puSpa kI svayaM sevA kara rahI thI aura usase aisI jAna par3atI thI mAno usa tilaka puSpa ko apanA tilaka banAne kI icchA se hI sevA kara rahI ho // 59 // malayasamIra, manohara gandha se yukta, santAnaka vRkSoM se utpanna phUloM 1. varNaprakarSe sati kaNikAraM dunoti nirgandhatayA sma cetaH / prAyeNa sAmagryavidhI guNAnAM parAGmukhI vizvasRjaH pravRttiH // 28 // 2. taM campakaM ba0 / 3. kaundIM latikAM ba0 / -- kumArasaMbhava tR0 sa0 4. madhupAyinAM gaNaiH ba0 /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH nivRtya gaccha svagRhaM priyastriyaH sadA smaran kiM mriyase smarAnmudhA / itIva nirbhayati sma kokilaH svakUjitairadhvagamadhvacUtagaH // 61 iti praphulladrumarAji rAjitaM vanaM samantAdvanapAlako bhraman / tadekadeze munimUjitAvadhiM pratiSThitaM prauSThilamaikSata prabhum // 62 praNamya bhaktyA parayA mahAmuniM jagAma vegAdvanapAlakaH purIm / tadIyamabhyAgamanaM mahIpaterabhISTamAvedayituM madhorapi // 63 "mahApratIhAraniveditAgamaH sadaH sthitAya praNato mahIbhuje / nyavedayaddazatapuSpapallavairmadhu vacobhizca munIndramAgatam // 64 ito nizamyopavane sthitaM muni mahIbhRdutthAya mRgendraviSTAt / padAni sapta pratigamyatAM dizaM nanAma cUDAmaNipIDitAveniH // 65 dhanaM svanaddhAbharaNaiH samaM tadA vitIrya tasmai bahu pAritoSikam / adApayatkhyAtamunIndravandanAprayANabherIM nagare narezvaraH // 66 pratisvanApUritasarvaM diGmukhaM tadIyamAkarNya ravaM samantataH / jinendra dharmazravaNotsukAtmanA viniryaye paurajanena tatkSaNam // 67 puraHsarairaSTanavaiH padAtibhiH samanvitaM dvAramupetya vegataH / abhISTavAhAnadhiruhya rAjakaM pratIkSayAmAsa narendranirgamam // 68 21 kI parAga ko saba ora vistRta kara rahA thA jisase aisA jAna par3atA thA mAnoM kAmadeva jagat ko vaza meM karane ke liye samartha, zreSTha auSadhoM se nirmita cUrNa ko hI vistRta kara rahA hai // 60 // mArga meM par3ane vAle AmravRkSoM para baiThI koyala apanI kUka se pathika ko mAnoM yaha DA~Ta hI dikhA rahI thI ki lauTakara apane ghara jA, priya striyoM kA smaraNa karatA huA kAmavyathA se vyartha hI kyoM mara rahA hai ? / / 61 / / isa prakAra puSpita vRkSAvalI se suzobhita vana meM saba ora bhramaNa karate hue vanapAlaka ne bana ke eka deza meM sthita avadhijJAnI proSThila nAmaka munirAja ko dekhA / / 62 / / paramabhakti se mahAmuni ko praNAma kara vanapAlaka zIghra hI rAjA ko munirAja tathA vasantaRtu ke abhISTa Agamana kI sUcanA dene ke liye nagarI kI ora gayA / / 63 / / pradhAna dvArapAla ke dvArA jisake Agamana kI sUcanA dI gaI thI aise vanapAla ne, sabhA meM sthita rAjA ke liye praNAma kara dikhAye hue phUloM aura pallavoM se vasanta kI tathA vacanoM ke dvArA munirAja ke Agamana kI sUcanA dI / / 64 / / ' munirAja vana meM sthita haiM, vanapAla se yaha samAcAra suna rAjA ne siMhAsana se uThakara tathA usa dizA meM sAta Daga jAkara unheM namaskAra kiyA / namaskAra karate samaya rAjA apane cUDAmaNi se pRthvI ko pIDita kara rahA thA / / 65 / / usa samaya apane zarIra para dhAraNa kiye hue AbhUSaNoM ke sAtha vanapAla ko pAritoSikarUpa meM bahuta dhana dekara rAjA ne nagara meM prasiddha munirAja kI vandanA ke liye prasthAna -bherI bajavAI / / 66 / / pratidhvani ke dvArA samasta dizAoM ko vyApta karanevAle bherI ke zabda ko sunakara jinendra dharma ko sunane ke liye utkaNThita nagaravAsI jana tatkAla saba ora se bAhara nikala par3e / / 67 / / Age-Age calanevAle ATha-nau sevakoM sahita rAjA loga abhISTa vAhanoM para savAra ho zIghra hI dvAra para jA pahu~ce aura rAjA ke nikalane kI 1. mahIpratIhAra ba0 / 2. pIDitAvanim ma0 / 3. viniryayau ma0 /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 vardhamAnacaritam gRhItanepathyavilAsavibhramaM parItamantaHpuramaGgarakSakaiH / samantato yugyagataM viniryayau tadAjJayA jJAnanidhi nirIkSitum // 69 [zArdUlavikrIDitam] arthairathimanorathAnsaphalayanAruhya mattadvipaM tatkAlocitaveSabhUta kSitibhRtAM vAtaiva'taH srvtH| bhUpendro munibandanAya parayA'yAsadvInaM sampadA hAnasthitacArupauravanitAnetrotpalairacitaH // 70 // ityasagakavikRte zrIvardhamAnakAvye vandanAbhaktigamano nAma dvitIyaH sargaH // tRtIyaH sargaH - anuSTup atha prApa munestasya nivAsAtpAvanaM vanam / nandano nandanodyAnasannibhaM zakrasannibhaH // 1 parirebhe tamabhyetya dUrAddarIkRtazramaH / sugandhirbandhuvadbharidakSiNaM dakSiNAnilaH // 2 pratIkSA karane lge|| 68 // jisane veSabhUSA aura hAvabhAva ko grahaNa kiyA thA, jo aGgarakSakoM se ghirA huA thA tathA ucita vAhanoM para adhirUDha thA aisA antaHpura rAjA kI AjJA se jJAna ke bhaNDArasvarUpa munirAja ke darzana karane ke liye saba ora se bAhara nikalA // 69 // jo dhana ke dvArA yAcakoM ke manoratha ko saphala kara rahA thA, usa samaya ke yogya veSa ko dhAraNa kara rahA thA, rAjAoM ke samUha se saba ora ghirA huA thA aura mahaloM ke agrabhAga para sthita nagaravAsiyoM kI sundara striyoM ke nayanakamaloM se pUjita thA aisA rAjA matta hAthI para savAra ho utkRSTa vibhUti ke sAtha vana kI ora calA // 70 // / / isa prakAra asaga kavi kRta zrI vardhamAna kAvya meM vandanAbhakti ke . liye gamana kA varNana karanevAlA dUsarA sarga samApta huaa| tRtIya sarga tadanantara indra ke samAna nandana, nandanavana ke samAna usa vana ko prApta huA jo ki una munirAja ke nivAsa se pavitra ho gayA thA // 1 // zrama ko dUra karanevAlI sugandhita malayasamIra ne atizaya udAra rAjA nandana kA dUra se sanmukha Akara bhAI ke samAna AliGgana kiyA / bhAvArtha-rAjA nandana bhUridakSiNa-atizaya udAra thA ( pakSa meM atyadhika dAkSiNAtya thA ) aura malayasamIra bhI dakSiNa se A rahI thI isaliye dAkSiNAtyapane kI apekSA donoM meM bhAIcArA thaa|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 tRtIyaH sargaH dUrAdavAtarannAgAnnagottuGgAnmahIpatiH / vinayena vinA kA zrIrityuktaM vyaktayanniva // 3 apanItAtapatrAdirAjacihno'vizadvanam / api tyaktvA mahIpAlo bhRtyahastAvalambanam // 4 raktAzokatarormUle nirmale sphaTikopale / AsInaM munimaikSiSTa 'saddharmasyeva mUrdhani // 5 kirITakoTivinyasta hastAmbhoruha kuDmalaH / triH parItya mahIpAlaH praNanAma mahAmunim // 6 sanivizya tadabhyarNabhUtale bhUbhRtAM vibhuH / prAJjaliH praNipatyaivamavAdInmudito munim // 7 bhagavanbhavyasattvAnAM nirvRtiH ki na jAyate / tava nirdhUtamohasya darzanAdarzanAdiva // 8 akAmenApi dRSTacaiva pUrNakAmaH kathaM kRtaH / nAtha tvayAhamityasmAdvismayo nAparo mama // 9 bhavyasatvasamUhAnAmanugrahakarAdaham / bhavataH zrotumicchAmi bhavasantatimAtmanaH // 10 ityudAhRtya vacanaM tUSNIMbhUte mahIbhuji / tato yatiruvAcaivaM sakalAvadhilocanaH // 11 yathAvatkathyamAnAni mayA janmAntarANi te / tvamekAgradhiyA vyaktaM bhavyacUDAmaNe zRNu // 12 atheha bhArate vAsye kulazailasarobhavA / vidyate jAhnavI phenairhasantIvAnyanimnagAH // 13 astyuttarataTe tasyA varAho nAma parvataH / ullaGghaya zikharaivyama draSTuM nAkamivocchritaH // 14 abhavastvaM girau tatra trAsitakSIvakuJjaraH / itaH prabhRti rAjendra mRgendro navame bhave // 15 ataH bhAI, bhAI kA AliGgana karatA hI hai ||2|| rAjA parvata ke samAna U~ce hAthI se dUra se hI nIce utara par3A isase aisA jAna par3atA thA mAnoM ' vinaya ke binA lakSmI kyA hai' isa subhASita ko hI vaha prakaTa kara rahA thA || 3 || jisane chatra Adi rAjacihna dUra kara diye haiM aise rAjA ne bhRtya ke hAtha kA avalambana bhI chor3akara vana meM praveza kiyA // 4 // usane lAla-lAla azoka vRkSa ke nIce sphaTika maNi ke nirmala zilAtala para virAjamAna muni ke darzana kiye / nirmala zilAtala para virAjamAna muni aise jAna par3ate the mAnoM samIcIna dharma mastaka para hI virAjamAna hoM || 5 | jisane hastakamala ke kuDmaloM ko mukuTa ke agrabhAga para lagA rakhA thA aise rAjA ne tIna pradakSiNAe~ dekara mahAmuniko praNAma kiyA || 6 || rAjAdhirAja nandana, unake nikaTa pRthvI tala para baiTha gayA aura hAtha jor3a praNAma kara prasanna hotA huA munirAja se isa prakAra kahane lagA // 7 // he bhagavan ! samyagdarzana ke samAna moha ko naSTa karanevAle Apake darzana se bhavya jIvoM ko tRpti kyoM nahIM hotI hai ? // 8 // he nAtha ! akAma -- icchA rahita hone para bhI Apane mujhe pUrNakAma - pUrNamanoratha kaise kara diyA ? isIse mujhe Azcarya ho rahA hai isake sivAya dUsarA Azcarya mujhe nahIM hai // 9 // he svAmin ! bhavyajIvoM ke samUha kA upakAra karane vAle Apase maiM apanI bhavaparamparA ko sunanA cAhatA hU~ || 10 | isa prakAra kahakara jaba rAjA cupa ho gayA taba sarvAvadhijJAnarUpI netra ko dhAraNa karane vAle muni isa prakAra kahane lage // 11 // he bhavyaziromaNe ! maiM tumhAre bhavAntaroM ko yathArtharUpa se kahatA hU~ so tuma ekAgra buddhi se unheM acchI taraha suno // 12 // athAnantara isa bharata kSetra meM himavatkulAcala ke padma nAmaka sarovara se utpanna gaGgA nAma kI nadI hai jo phenoM se aisI jAna par3atI hai mAnoM anya nadiyoM kI ha~sI hI kara rahI ho / / 13 / / usa gaGgA nadI ke uttara taTa para eka varAha nAma kA parvata hai jo zikharoM se AkAza ko lA~gha kara aisA jAna par3atA hai mAnoM svarga ko dekhane ke liye hI U~cA uThA jA rahA ho // 14 // he rAjendra ! isa bhava se pUrva nauveM bhava meM tuma usa parvata para madonmatta hAthiyoM ko bhayabhIta karanevAle siMha the // 15 // bAla 1. sa dharmasyeva ba0 / 2. tadAbhyarNa ma0 / 3. tUSNIbhUte ma0 ba0 / 4. mahIbhuje ma0 /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam bAlendupaddhidaMSTrAgrakarAlitabRhanmukhaH / dAvAnala zikhApiGgabhaGguraskandhakesaraH // 16 kapilabhUdhanurbhImo jvaladulkopamekSaNaH / pUrvAnuvRttalAGgalapallavocchitataddhvajaH // 17 prottApUrvakAyena nAmanniva nabhastalama / sAndracandrAMzasaMpAtaprocchavasatkumudacchaviH // 18 tatsAnI garjato meghAMstarjayanagajitaiH krudhA / utplutyotplutya vegena drAvayannakharaiH kharaiH // 19 kuJjarAnanukujAdrimanudhAvanpradhAvataH / iti tatrAvasatsvairaM cirakAlaM girau hariH // 20 anyadA vanyanAgendraM hatvA siMhaH zramAturaH / adhyazeta guhAvaktraM nagasyAhetuhAsavat // 21 AyAtau taM tathAsuptaM pAvanau pavanAdhvanA / yatI dadRzaturnAmnAmitakoyamitaprabhau // 22 avatIrya yatI mukhyaavmbraadmbrecrau| AsAtAM saptaparNasya mUle maNizilAtale // 23 cAraNau haribodhAya saanukmpaavkmpno| peThatuH kalakaNThau tau prAjJau prajJaptimUjitAm // 24 tatastaddhvaninA dhvastanaidratandro mRgAdhipaH / vihAya sahajaM krauryamAryacitto'bhavatkSaNAt // 25 nirgatya srastakAMgravAladhistadgrahAmukhAt / bhISaNAkRtimutsRjya bheje siMhastadantikam // 26 atyantazAntabhAnena puro nivivize tayoH / sanmukhaM tanmukhAlokaprItivistAritekSaNaH // 27 AlokyAmitakotistamityavAdIdudAradhIH / aho mRgendra sanmArgamaprApyaivaM bhavAnabhUt // 28 candramA ke sAtha spardhA karanevAlI dAr3hoM ke agrabhAga se jisakA vizAla mukha bhayaMkara thA, jisakI gardana kI ghugharAlI saTAe~ dAvAnala kI zikhAoM ke samAna pItavarNa thIM, jo pIlI-pIlI bhauMhoM rUpI dhanuSa se bhayaMkara thA, jisake netra dedIpyamAna ulkA ke samAna the, kramapUrNa golAI ko liye huI pU~cha kA gucchA hI jisakI Upara uThI huI dhvajA thI, jo apane unnata pUrvabhAga se aisA jAna par3atA thA mAnoM gaganatala kI chalA~ga hI bhara rahA ho, candramA kI saghana kiraNoM ke par3ane se khile hue kumudoM ke samAna jisako kAnti thI, jo usa parvata kI zikhara para garajate hue meghoM ko krodhavaza apanI garjanA se DA~TatA huA vega se uchala-uchala kara paine nakhoM se cIra rahA thA, tathA nikuJjoM se yukta usa parvata para daur3ate hue hAthiyoM kA jo pIchA kara rahA thA aisA vaha siMha usa parvata para svacchandatApUrvaka cirakAla se raha rahA thA // 16-20 // kisI samaya vaha siMha jaGgalI hAthI kI zikAra kara parizrama se dukhI hotA haA guphA ke agrabhAga meM zayana kara rahA thaa| guhA ke agrabhAga para par3A huA vaha siMha parvata ke akAraNa hAsya ke samAna jAna par3atA thA // 21 // usa prakAra soye hue usa siMha ko AkAza mArga se Agata amitakoti tathA amitaprabha nAma ke pavitra muniyoM ne dekhA / / 22 / / AkAza meM calanevAle arthAt cAraNaRddhi ke dhAraka donoM pramukha munirAja AkAza se utara kara saptaparNa vRkSa ke nIce maNimaya-zilAtala para baiTha gaye // 23 // jo dayAvAn the, nirbhaya the, manohara kaNTha se yukta the tathA atizaya buddhimAn the aise ve donoM cAraNaRddhidhArI munirAja siMha ko sambodhane ke liye uccasvara se prajJapti kA pATha karane lage // 24 // tadanantara unakI AvAja se jisakI nidrA-sambandhI tandrA naSTa ho gaI thI aisA vaha siMha apanI sahaja-janmajAta krUratA ko chor3a kSaNabhara meM Arya manuSyoM jaise hRdaya kA dhAraka ho gayA // 25 // jisake kAnoM ke agrabhAga aura pU~cha nIce kI ora jhuka gaI thI aisA vaha siMha usa parvata ke guhAdvAra se bAhara nikalakara tathA bhayaMkara AkRti ko chor3akara una muniyoM ke samIpa jA pahu~cA / / 26 // sAmane una muniyoM kA mukha dekhane kI prIti se jisake netra vistRta ho rahe the aisA vaha siMha unake Age atyanta zAnta bhAva se baiTha gayA // 27 // udAra buddhi ke dhAraka amitakoti munirAja usa siMha ko dekha isa prakAra bole / 1. pallavorvIkRtadhvaja b0| 2. prollasat b0| / 3. mUle'malazilAtale /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH sargaH 25 nAtraiva kevalaM nUnaM siMha siMhAyitaM tvyaa| durantanAdisaMsArakAntAre'pyabhayAtmanA // 29 anAdinidhano jIvaH pariNAmI svakarmabhuk / kartA zarIramAtro'sti jJAnAdiguNalakSaNaH // 30 rAgI badhnAti karmANi vItarAgo vimuJcati / jIvo jinopadezo'yaM saMkSepAindhamokSayoH // 31 ato rAgAdibhiH sAdhaM mithyAtvaviSamutsRja / kAlalabdhyAdayo labhyA nApnapUrvA matastvayA // 32 mUlaM bandhAdidoSasya rAgadveSAvudAhRtau / tayorupacayenaiva samyaktvaM ca vihanyate // 33 tvayA rAgAdidoSairyA bhrAntA jnmprmpraa| yA siMha dhUyatAM zrotraM pAtrIkRtya girAM mama // 34 dvope'sminnagarI pUrvavivehe puNDarIkiNI / sArthavAho'bhavattasyAM dharmasvAmIti dhArmikaH // 35 sArthena tasya sArthena tena sAdhaM mhaamuniH| yayau sAgarasenAkhyo vikhyAtastapasAM nidhiH // 36 ekadA dasyuvRndena tasmin sArthe viluNThite / zUrairmRtaM gataM bhItairnarai ratnapurAntare // 37 nAryA purUravAnAmA kAzyA madhuvane yutaH / dadRze yatinA tena diGmUDhena vnecrH||38 saro'pi munervAkyAtpulindodharmamagrahIt / apyAkasmikataHsAdhoHsaMyogAtko nshaamyti||39 aho mRgarAja ! sanmArga ko na pAkara Apa aise hue haiM // 28 // he siMha ! jAna par3atA hai ki na kevala isI parvata para tUne siMhavRtti dhAraNa kI hai kintu duHkhadAyaka anAdi saMsArarUpa aTavI meM bhI nirbhaya rahakara tUMne siMha jaisA AcaraNa kiyA hai // 29 // Adi anta se rahita, pariNamanazIla, apane karmoM ko bhoganevAlA, karmabandha ko karanevAlA, zarIrapramANa tathA jJAnAdiguNa rUpa lakSaNa se yukta jIva nAmA padArtha hai // 30 // rAgI jIva karmoM ko bA~dhatA hai aura vItarAga jIva karmoM ko chor3atA hai, bandha aura mokSa ke viSaya meM saMkSepa se yaha bhagavAn jinendra kA upadeza hai // 31 // isaliye rAgAdika ke sAtha mithyAtvarUpI viSa ko chor3o, kyoMki prApta karane yogya kAlAdi labdhiyA~ tumheM pahale prApta nahIM huI haiM // 32 // bandha Adi doSoM kA mUla kAraNa rAga-dveSa kahA gayA hai kyoMki unhIM kI vRddhi se samyaktva naSTa ho jAtA hai / / 33 / / he siMha ! rAgAdi doSoM ke kAraNa tumane jisa janmaparamparA meM bhramaNa kiyA hai, kAnoM ko mere vacanoM kA pAtra banAkara usa janmaparamparA ko suno // 34 // isa jambUdvIpa ke pUrva videha kSetra meM eka puNDarIkiNI nAma kI nagarI hai| usameM kisI samaya dharmasvAmI nAma kA dharmAtmA seTha rahatA thA // 35 // eka bAra vaha seTha dhanasampanna saMgha ke sAtha ratnapura nagara kI ora jA rahA thaa| usI saMgha ke sAtha tapa ke bhANDAra sAgarasena nAma ke prasiddha mahAmuni bhI gamana kara rahe the // 36 / eka samaya coroM ke samUha ne usa saMgha ko lUTa liyA jisase zUravIra to mAre gaye aura bhayabhIta manuSya ratnapura ke bIca mArga se hI bhAga gaye / tAtparya yaha ki vaha samasta saMgha chinna-bhinna ho gayA // 37 // munirAja akele rahane se digbhrAnta ho gye| unhoMne madhuvana meM kAzI nAmaka strI ke sAtha eka purUravA nAma ke bhIla ko dekhA // 38 // vaha bhIla yadyapi krUra thA--duSTapariNAmI thA bhI tousane munirAja ke kahane se dharma grahaNa kara. liyA so ThIka hI hai; kyoMki sAdhu ke Akasmika saMyoga se bhI kauna nahIM zAnta hotA ? arthAt 1. ratto baMdhadi kammaM muMcadi jIvo virAgasaMpatto / eso jiNovadeso tamhA kammesu mA rajja // 150 -smysaar| ratto baMdhadi kamma muccadi kammehi rAgarahidappA / eso baMdhasamAso jIvANaM jANa Nicchayado // 87 -jJayAdhikAra pravacanasAra / badhyate macyate jIvaH samamo nirmamaH kramAt / tasmAtsarvaprayatnena nirmamatvaM vicintayeta // 26 iSTopadeza / 2. giro ba0 /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 vardhamAnacaritam atidUraM samaM gatvA tena praguNavartmani / dasyunA yojito bhaktyA yayau yAtiravAkulam // 40 ahiMsAdIni saMrakSya vratAni sa cirAnmRtaH / saudharme dvisamudrAyurAsIddevaH purUravAH // 41 aNimAdiguNopetastatra divyaM sukhAmRtam / pItvApyavAtarannAkAtpUrvapuNyakSayAttataH // 42 bhArate'sminpurI khyAtA vinItAsti purAM patiH / svargasAramivoccitya svayaM zakreNa kalpitA / 43 ratnasAlaprabhAjAlainiruddhatibhirAgamA / vyarthodayaM hasantIva yA nizAsu nizAkaram // 44 harmyAgrazikharAddhasphurannIlarucAM cayaiH / AcchAdyate sasastrAMzuryatra nIlaghanairiva // 45 nizvAsasaurabhAkRSTa vaktrAmbhaujeSu yoSitAm / yUnAM yatrekSaNaiH sArddhaM nipatanti madAlinaH // 46 yatra ca pratimAyAta ramaNIlolalocanAH / nIlotpalasaraH kAnti vahanti maNibhUmayaH // 46 saudhagopAnasIlagnapadmarAgAMzumaNDalaiH / yatrAkAlikasaMdhyAbhravibhramo divi tanyate // 48 yasyAM marakatacchAyAcchAditA harmyamUrdhasu / mayUrAvyaktimAyAnti paraM kekaravaiH kalaiH // 49 zrImAMstIrthaM kRtAmAdyaH sArvaH sarvaguNAspadam / vRSabho vRSasaMpanno nagarI maidhyuvAsa tAm // 50 yasya garbhAvatAre bhUrindrAdyainicitAmaraiH / babhAra sakalAM lakSmIM svargalokasya tatkSaNam // 51 divyadundubhayo neduH praNanarvApsarogaNaH / yasmin jAte jahAsa dyauH patatkusumavRSTibhiH // 52 sabhI zAnta hote haiM // 39 // bhaktivaza bahuta dUra taka sAtha jAkara usa bhIla ne munirAja sIdhe mArga para lagA diyA jisase ve kisI AkulatA ke vinA iSTa sthAna para cale gaye // 40 // tadanantara vaha purUravA bhIla, cirakAla taka ahiMsA Adi vratoM kI rakSA kara maraNa ko prApta huA aura marakara saudharma svarga meM do sAgara kI Ayu vAlA deva huA // 41 // vahA~ aNimA Adi guNoM se yukta ho svargasambandhI sukharUpI amRta kA pAna karatA rahA / pazcAt pUrvapuNya kA kSaya hone ke kAraNa usa svarga se avatIrNa huA / / 42 / / isa bharata kSetra meM eka vinItA nAma kI prasiddha tathA samasta nagariyoM meM zreSTha nagarI hai / vaha nagarI aisI jAna par3atI hai mAnoM svarga ke sAra ko lekara svayaM indra ke dvArA nirmita huI ho // 43 // ratnamaya koTa kI prabhAoM ke samUha se jisameM andhakAra kA Agamana ruka gayA thA aisI vaha nagarI rAtri ke samaya vyartha udita candramA kI mAnoM ha~sI hI karatI rahatI thI / / 44 / / jisa nagarI meM mahaloM kI agrima zikharoM meM saMlagna camakadAra nIlamaNiyoM kI kiraNoM ke samUha se sUrya aisA AcchAdita hotA hai mAnoM nIla meghoM se hI AcchAdita ho / / 45 / / jahA~ striyoM ke mukhakamaloM para unake zvAsocchvAsa kI sugandha se AkRSTa hue bhauMre yuvAoM ke netroM ke sAtha nirantara par3ate rahate haiM / / 46 / / jinameM striyoM ke caJcala netroM kA pratibimba par3a rahA hai| aisI maNimaya bhUmiyA~ jisa nagarI meM nIlakamaloM ke sarovara kI kAnti ko dhAraNa karatI haiM // 47 // jahA~ mahaloM kI chapariyoM meM saMlagna padmarAga maNiyoM kI kiraNoM ke samUha dvArA AkAza meM asamaya meM prakaTa hue saMdhyAkAlIna meghoM kA bhrama vistRta kiyA jAtA hai // 48 // jahA~ mahaloM ke agrabhAga para marakata maNiyoM kI chAyA meM chipe hue mayUra apanI manohara kekAvANI se hI prakaTatA ko prApta hote haiM / / 49 / / sarvahitakArI, samasta guNoM ke sthAna, dharma se saMpanna, prathama tIrthaMkara bhagavAn zrI vRSabhanAtha usa nagarI meM nivAsa karate the / / 50 / / jinakA garbhAvatAra hone para indra Adi samasta devoM se vyApta bhUmi usa samaya svargaloka kI samasta zobhA ko dhAraNa karatI thI / / 51 / / jinake utpanna hote ho divya dundubhiyA~ bajane lagI thIM, apsarAoM ke samUha ne nRtya kiyA thA, tathA ho rahI 1. zikharonnaddha ba0 / 2. mUrddhani ba0 / 3. nagarIM so'dhyuvAsa ba0 /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 tRtIyaH sargaH utpannamAtramAnandAdyaM nItvA merumUrdhani / 'snapayAJcakriredevAH zakrAdyAH kSIravAribhiH // 53 matizrutAvadhijJAnaiH sahotpannaiyaMtaH svayaMm / vyabuddha siddhisanmAgaM yaH svayaMbhUrabhUttataH // 54 SaTkarmajIvanopAyaiH sanniyujyAkulAH prajAH / yena kalpadrumApAye kalpavRkSAyitaM punaH // 55 AsIttasyAtmajo nAmnA bharato bhAratAvaneH / pAtA cakrabhRtAmAdyaH prAjya sAmrAjyarAjitaH // 56 caturdazamahAratnasaMpatsaMpAditonnateH / AsanyasthAlaye nityaM nidhayo navakiGkarAH // 57 yasya digvijaye bhUrisenAbharanipIDanam / asahantI dharA reNuvyAjene vAruroha kham // 58 rejire tacca mUcArunArobhiravataMsitA / velAvanalatAlInAM bhaGgaM prApyApi pallavAH // 59 ambhorAziH karAnindoH pItvA punarivodgiran / dadRze sainikairyasya tIrasyaiH phenarAzibhiH // 60 yasyAlabdharaNArambhA vAridhau vArikuJjaraiH / pratyutthitairmadAmarSAt krudhA yudhyanti dantinaH // 61 yaH zazAsa sphuraccakrazriyA dakSiNabAhunA / SaTkhaNDamaNDalAM dhAtrIM dhAtrIzAmAdipuruSaH // 62 tasya priyA mahAdevI trijagaccArutAvadhiH / dhAriNIti kSitau khyAtA babhUva guNadhAriNI // 63 tayormahAtmano rAsItsvargAdetya suraH sutaH / marIciruditAdityamarIcIn hrepayan rucA // 64 puSpavRSTi se AkAza ha~sane lagA thA // 52 // utpanna hote ho harSa se meru parvata ke zikhara para lejAkara indra Adi devoM ne jinakA kSeorasAgara ke jala se abhiSeka kiyA thA / / 53 / / jisa kAraNa ve sAtha hI utpanna hue mati, zruta aura avadhi jJAna ke dvArA mokSamArga ko svayaM jAnate the usa kAraNa svayaMbhU the / / 54 / unhoMne kalpavRkSoM ke naSTa hone para vyAkula prajA ko asi, masI, kRSi, zilpa, vANijya aura vidyA ina SaTkarmarUpa jIvikA ke upAyoM se yukta kiyA thA isaliye ve kalpavRkSa ke samAna jAna par3ate the / / 55 / / usa bhagavAn vRSabhadeva kA bharata nAma kA putra thA jo bharatakSetra kI samasta vasudhA kA rakSaka thA, prathama cakravartI thA aura bahuta bar3e sAmrAjya se suzobhita thA / / 56 / / caudaha mahAratnarUpa saMpatti ke dvArA unnati ko prApta karanevAle jisa bharata ke ghara meM nirantara nau nidhiyA~ vidyamAna rahatI thIM jo ki nau kiMkaroM ke samAna jAna par3atI thIM / / 57 // digvijaya ke samaya jisakI bahuta bhArI senA ke samUha ke dvArA kI huI atyadhika pIr3A ko nahIM sahatI huI pRthivI dhUli ke bahAne hI mAnoM AkAza meM jA car3hI thI / / 58 / / usakI senAsambandhI sundara striyoM ke dvArA karNAbharaNa rUpa se dhAraNa kiye hue taTavana kI latAsamUha ke pallava bhaGga ko prApta hokara bhI suzobhita ho rahe the / / 59 / / tIra para Thahare hue jisake sainika, phenasamUha se yukta samudra ko aisA dekha rahe the mAnoM candramA kI kiraNoM kA pAna kara vaha unheM hI puna: ugala rahA ho / / 60 / / yuddha kA avasara nahIM prApta karanevAle jisake hAtho, samudra meM pratikUla khar3e hue jalaja ke sAtha madasambandhI asahanazIlatA ke kAraNa krodhavaza yuddha karate the / / 61 / / jo cakravartiyoM meM prathama cakravartI thA aura dedIpyamAna cakraratna se suzobhita dAhinI bhujA se SaTkhaNDa pRthivI kA zAsana karatA thA / / 62 / / usa bharata kI dhAriNI isa nAma se pRthivI paraprasiddha, guNoM ko dhAraNa karanepriya rAnI thI jo sundaratA ke viSaya meM aisI jAna par3atI thI mAnoM tInoM jagat kI sundaratA kI sImA hI / / 63 / / purUravA bhIla kA jIva deva, svarga se Akara una donoM mahAtmAoM ke marIci nAma kA putra huA / vaha marIci apanI kAnti se udita sUrya kI kiraNoM ko lajjita karatA 1. snApayAMcakrire ma0 / 2. saMpAditonnataiH ma0 / 3. yaM ma0 /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam laukAntikAmarairetya bodhitena svayaMbhuvA / sa dIkSAM purudevena marIciH samamagrahIt // 65 dInena duHsahAstena sehire na parISahAH / nairgranthyaM hi paraM dhatte dhoracitto na kaatrH||66 pravihAya tapo jainaM saMsAronmUlanakSamam / svayaM pravartayAmAsa sAMkhyaM sAMkhyavidAM vabhuH // 67 'niyujya kApathe tasminnanyAnapyalpamedhasaH / maskarI ghoramithyAtvAdAcacAra ciraM tapaH // 68 mRtyumAsAdya kAlena marIciH kuttilaashyH| tridazaH paJcame kalpe kAyaklezaphalAdabhUt // 69 dazAmanubhavandivyAM dshaambhoraashiraajitH| avasatsuranArIbhistatra netrAddhaMvIkSitaH // 70 AsasAda kRtAntastaM jIvitAnte nirngkshH| saMsRtau vartamAnasya kasya mRtyuragocaraH // 71 pure kaulIyake jAtaH sarvazAstravizAradaH / dvijanmA kauziko nAma kausIyena vijitaH // 72 tasya praNayinI cAsItkapilA kpilopmaa| nisargamadhurAlApA bhartRpAdaikadevatA // 73 ajAyata tayoH preyAn svargAdetya sutaH surH| tanvanmiyyAdRzAM citte maitrI maitrAyaNaH parAm // 74 pArivrajyaM tapo ghoramAcAryAcAryatAM gataH / kruddhaneveti sa prApe kRtAntena kRtAntakRt // 75 thaa|| 64 // laukAntika devoM ne Akara jinheM saMbodhita kiyA thA aise svayaMbhU-bhagavAn vRSabhadeva ke sAtha usa marIci ne dIkSA grahaNa kI thI / / 65 / / parantu vaha dIna kaThina parISahoM ko sahana nahIM kara sakA so ThIka hI hai, kyoMki utkRSTa nirgrantha dIkSA ko dhIracitta manuSya hI dhAraNa karatA hai, kAyara manuSya nahIM // 66 // sAMkhyamata ke jAnanevAloM meM zreSTha usa marIci ne, saMsAra kA unmUlana karane meM samartha jaina tapa chor3a kara svayaM sAMkhya mata calAyA / / 67 // usa bhraSTa sAdhu ne, alpa buddhi vAle anya logoM ko bhI usa kumArga meM lagAkara tIvra mithyAtva ke kAraNa cirakAla taka tapazcaraNa kiyA // 68 // kuTila abhiprAya vAlA marIci yathAsamaya mRtyu ko prApta hokara kAyakleza ke phala svarUpa paJcama svarga meM deva huaa|| 69 // divya avasthA kA anubhava karatA huA vaha deva dazasAgara kI Aya se suzobhita thaa| devAGganAo dvArA ardhanetro se dekhA jAnevAlA vaha deva vahA~ sUkha se nivAsa karatA thA // 70 // Ayu ke anta meM niraGkaza mRtyu use prApta huI so ThIka hI hai; kyoMki mRtyu saMsAra meM rahanevAle kisa manuSya kA viSaya nahIM hai ? arthAt kisakI mRtyu nahIM hotI hai ? 71 / / kaulIyaka nagara meM eka kauzika nAma kA brAhmaNa rahatA thA jo samasta zAstroM meM nipuNa thA aura byAja Adi ke vyApAra se rahita thaa||72|| usakI kapilA-reNukA ke samAna kapilA nAma kI priyA thI jo svabhAva se hI madhurabhASiNI tathA pati ke caraNoM ko advitIya devatA mAnanevAlI thI // 73 // marIci kA jIva deva, svarga se Akara una donoM ke maitrAyaNa nAma kA priya putra huA / vaha maitrAyaNa mithyAdRSTi jIvoM ke citta meM mitratA ko vistRta karanevAlA thA / / 74 / / parivrAjakatA, kaThina tapa aura AcAryoM kI AcAryatA ko prApta huA vaha maitryAyaNa kRtAntakRt-yama kA chedana karanevAlA thA (pakSa meM aneka zAstroM kI racanA karanevAlA thA) isaliye hI mAnoM kruddha hokara 1. marIcizca gurornaptA parivADbhUyamAsthitaH / mithyAtvavRddhimakarodapasiddhAntabhASitaiH // 61 // tadapajJamabhUdyogazAstraM tantraM ca kApilam / yenAyaM mohito lokaH samyagjJAnaparAGmukhaH / / 62 // -mahApurANa parva 17. vidhAya darzanaM sAMkhyaM kumAreNa marIcinA / vyAkhyAtaM nijaziSyasya kapilasya paTIyasA / / 18 / / -dharmaparIkSA pariccheda 18. 2. abhavat b0| 3. kolIyake b0|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 tRtIyaH sargaH ameyakAntisaMpatti dadhAno divijo mahAn / abhavatprathame svarge svarganArImanoharaH // 76 jvalanmaNivimAnAntamadhyAsya prItamAnasaH / nirvizannAmarAnbhogA nirvavAra priyAsakhaH // 77 tadapAyabhavAmeyazokAzanihato hRdi / nipapAta tato nAkAda dvisamudrAyuSaH kSayAt // 78 sthUNAkAre pure so'bhUdbhAradvAjo dvijottamaH / yaH zuddhobhayapakSAbhyAM rAjito rAjahaMsavat // 79 kundakuDmalasatkAnti hasantI dantazobhayA / puSpavantAbhavattasya gRhiNI gRhabhUSaNA // 80 avatIyaM tataH putraH puSpamitrastayorabhUt / anyo'nyaraktayonityaM mohabIjapra rohavat // 81 upagamya parivrAjAmAzramaM svargaMlipsayA / bAla eva balAddIkSAM jagrAha niravagrahaH // 82 cirakAlaM tapastaptvA mRtyovaMzamupAgataH / IzAne'jani gIrvANo dvipArAvArajIvitaH // 83 pazyannapsarasAM nRtyaM tasminnosta manohare / kandarpavibudhAtodya vAdyagItakramAnugam // 84 taM svargaH pAtayAmAsa kSINe puNye'pi nirjaram / AdhoraNaM dinApAye zayAluM mattadantivat // 85 puri zvetavikAkhyAyAmagnibhUti dvijo'gnicit / tadbhAryA gautamI cAsodadyumnadyutirapAMsulA // 86 udapAdi divazcyutvA sUnuragnisahastayoH / kapilAkRtadigbhAgo vidyuddIptatanudyutA // 87 yama ne use prApta kiyA thA arthAt usakA maraNa ho gayA / / 75 / / marane ke bAda vaha prathama svarga meM aparimita kAntirUpI sampatti ko dhAraNa karane tathA devAGganAoM ke mana ko haranevAlA mahAn deva huA / / 76 / / dedIpyamAna maNiyoM se yukta vimAna ke madhya meM adhiSThita ho vaha prasanna cittadeva, apanI devAGganAoM ke sAtha devagati ke bhogoM kA upabhoga karatA huA saMtuSTa ho rahA thA / / 77 / / devagati sambandhI sukha ke vinAza se utpanna honevAle aparimita zokarUpI vajra se hRdaya para tAr3ita huA vaha deva do sAgara pramANa Ayu kA kSaya hone para usa svarga se cyuta huA / / 78 / / tadanantara sthUNAkAra nagara meM eka bhAradvAja nAmaka uttama brAhmaNa rahatA thA jo rAjahaMsa pakSI ke samAna nirdoSa ubhaya pakSoM - mAtRpakSa aura pitRpakSa ( pakSa meM nirdoSa do paGkhoM) se suzobhita thA / / 79 / / usakI puSpadantA nAma kI strI thI jo apane dA~toM kI zobhA se kunda kI kaliyoM kI uttama kAnti kI ha~sI karatI thI tathA ghara kA AbhUSaNasvarUpa thI / / 80 / / maitrAyaNa kA jIva deva, svarga se avatIrNa hokara nirantara paraspara anurakta rahanevAle una donoM ke puSpamitra nAma kA putra huA / vaha puSpamitra, moharUpI bIja ke aMkura ke samAna jAna par3atA thA / / 81 // pratibandha se rahita usa puSpamitra ne svargaM prApta karane kI icchA se bAlya avasthA meM hI parivrAjakoM ke Azrama meM jAkara haThapUrvaka dIkSA dhAraNa kara lI arthAt parivrAjaka kA veSa dhAraNa kara liyA // 82 // cirakAla taka tapa tapakara vaha mRtyu ko prApta hotA huA aizAna svarga meM do sAgara kI Ayu vAlA deva huA / / 83 / / usa manohara svarga meM vaha kandarpajAti ke devoM ke dvArA bajAye hue bAjoM tathA gItoM ke kramAnusAra honevAle apsarAoM ke nRtya ko dekhatA huA nivAsa karane lagA / / 84 / / jisa prakAra dina ke samApta hone para sonevAle mahAvata ko matta hastI nIce girA detA hai usI prakAra puNya kSINa hone para usa deva ko bhI svarga ne nIce girA diyA / / 85 / / tadanantara zvetavikA nAma kI nagarI meM agnibhUti nAma kA eka agnihotrI brAhmaNa thA aura suvarNa ke samAna kAnti vAlI, pativratA gautamI usakI strI thI / / 86 / / puSpamitra kA jIva deva, svarga se cyuta hokara una donoM ke agnisaha nAma kA putra huaa| vaha agnisaha bijalI ke samAna dedIpyamAna zarIra kI kAnti se 1. tasminnAste ma0 / 2. pure ma0 / 3. rapAMzulA ma0 /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 vardhamAnacaritam pArivrAjamanuSThAya tapo niSThitajIvitaH / suraH sanatkumAre'bhUtkalpe'nalpazriyA yutaH // 88 saptasAgarasaMkhyAtamAyustasyAgamatkSayam / nipItamiva tadvIkSya vyAjenApsarasAM dRzA // 89 astIha mandiraM nAma sAnandaM bhArate puram / mandirAgracalatketumAlAmandIkRtAtapam // 90 gautamo'bhUt pure tasmin dvijaH kundasamadvijaH / kauzikI kuzalA gehe gehinI cAsya vallabhA // 91 Pararas zikhA kalpAnalpakezairjvalanniva / mithyAtvenApareNAsItso'gnimitrastayoH suta. // 92 gRhavAsarAMta hitvA tapasyAmAcaramparAm / parivrAjakarUpeNa cakre mithyopadezanam // 93 paJcatAM cirakAlena kAlena prApya durmadaH / kalpe babhUva mAhendre mAhendrapratimaH suraH // 94 saptodadhisamaM kAlaM tatra sthitvA yathecchayA / tato'cyavata niHzrIkaH pAdapAjjIrNaparNavat // 95 svastimatyAM purizrImAnsAlaGkAyananAmabhAk / dvijanmAbhUtpriyA cAsya mandirA guNamandiram // 96 svargAdetya tayorAsI dapatthamanapatyayoH / vainateya ivAdhAro bhAradvAjo dvijazriyaH // 97 porivrAjaM tapastaptvA cirAdgalitajIvitaH / mAhendra mahanIyazrIH kalpe'nalpAmaro'bhavat // 98 spRhaM divyanArIbhirAyatairghanapatibhiH / karNotpalaiH kaTAkSaizca mumude tatra tADitaH // 99 samasta dizAoM ko prakAzita kara rahA thA / / 87 / / yahA~ bhI vaha parivrAjakoM kA tapa dhAraNa kara mRtyu ko prApta huA aura marakara sanatkumAra svarga meM bahuta bhArI lakSmI se yukta deva huA / / 88 / / vahA~ usakI sAta sAgara pramANa Ayu usa taraha kSaya ko prApta ho gaI mAnoM dekhane ke bahAne apsarAoM ke netroM ne use pI hI liyA ho / / 89 / / isI bharata kSetra meM eka mandira nAma kA nagara hai jo saba prakAra ke Ananda se pUrNa hai tathA mandiroM ke agrabhAga para phaharAtI huI patAkAoM kI paGkti se jahA~ sUrya kA AtApa manda kara diyA gayA hai / / 90 / / usa nagara meM kunda ke samAna dA~toM vAlA eka gautama nAma kA brAhmaNa rahatA thA / usakI gRhakArya meM kuzala kauzikI nAma kI priya strI thI / / 99 / / agnisaha kA jIva deva, tIvra mithyAtva ke kAraNa una donoM ke agnimitra nAma kA putra huaa| vaha agnimitra, dAvAnala kI jvAlAoM ke samAna bahuta bhArI kezoM se -pIlI-pIlI jaTAoM se aisA jAna par3atA thA mAnoM prajvalita hI ho rahA ho // 92 // | gRhavAsa kI prIti ko chor3a bahuta bhArI tapasyA karate hue usane parivrAjaka ke veSa meM mithyA upadeza kiyA / / 93 // cirakAla bAda Ayu samApta hone se mRtyu ko prApta huA vaha ahaMkArI brAhmaNa mAhendra svarga meM mAhendra ke samA deva huA / / 94 / / vahA~ icchAnusAra sAta sAgara taka raha kara vaha deva zrIhIna hotA huA vahA~ se isa prakAra cyuta huA jisa prakAra ki vRkSa se jIrNa pattA cyuta hotA hai - nIce giratA hai / / 95 / / tadanantara svastimatI nagarI maiM eka sAlaGkAyana nAma kA zrImAn brAhmaNa rahatA thA / usakI strI kA nAma mandira thA jo sacamuca hI guNoM kA mandira thI / / 96 / / una donoM ke koI santAna nahIM thI / agnimitra kA jIva deva, svarga se Akara una donoM ke bhAradvAja nAma kA putra huaa| vaha bhAradvAja garur3a ke samAna thA kyoMki jisa prakAra garur3a pakSiyoM kA rAjA hone ke kAraNa dvijazrI - pakSiyoM kI lakSmI kA AdhAra hotA hai usI prakAra vaha bhI dvija kI -- brAhmaNoM kI lakSmI kA AdhAra thA / / 97 / / cira kAla taka parivrAjaka kA tapa tapakara vaha mRtyu ko prApta huA aura mara kara mAhendra svarga meM mahanIya vibhUti kA dhAraka bahuta bar3A deva huA / / 98 / / vahAM paMktibaddha aneka 1. guNamandirA ma0 / 2. dvijapriyaH ma0 / 3. pArivrajaM ma0 / 4. nalpe'maro ba0 /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH sargaH anArataM rataM tAsAmanvabhUdanvitaH zriyA / saptasAgarasakhyAtakAlasthitisametayA // 100 kalpavRkSasya kmpenmlaanmndaarmaalyaa| dRSTibhrAntyAdibhizcAnyaiH sUcitaH svrgnirgmH||101 vilalApa kRtAkrando mndiibhuuttnudhtiH| viSAdavidhurAM dRSTimiSTarAmAsu pAtayan // 102 zAntapuNyapradIpasya cintAsaMtaptacetasaH / AzAcakraM nirAzasya mamAdya timirAvRtam // 103 hA svargavibhramopetadivyanArIjanAJcite / kiM mAna dhArayasyAta nipatantaM nirAzrayam // 104 zaraNaM kaM prapadye'haM ki kRtyaM kA gatirmama / kenopAyena vA mRtyu vaJcayiSyAmi tttvtH||105 sahajena gataM kvApi lAvaNyenApi dehtH| hA hA puNyakSaye kiM vA vizleSaM nopagacchati // 106 praNayena samAzliSya gADhaM kaNThe tnuudri| rundhi vegena gAtrebhyo niyiyAsUnasUnimAn // 107 vasantatilakam kurvanpralApamiti mAnasaduHkhabhArasaMpreraNAdiva divaH sahasA papAta / kAruNyavASpalulitAkSiyugena dRSTaH kaSTaM vikRtya nijamugdhavadhUjanena // 108 upajAtiH tato'vatIryAstamitorupuNyo mithyaatvdaahjvrvihvlaatmaa| ciraM trasasthAvarayonimadhyamadhyAsta duHkhAni samaznuvAnaH // 109 // devAGganAoM ke dvArA icchApUrvaka sudIrgha karNAbharaNoM aura kaTAkSoM se tAr3ita hotA huA vaha deva pramoda ko prApta huA // 99 / sAta sAgara pramANa sthiti se yukta lakSmI ke sahita vaha deva nirantara una devAGganAoM ke surata kA anubhava karatA thA // 100 // anta meM kalpavRkSa ke kampana se, murajhAI huI mandAramAlA se tathA dRSTibhrAnti Adi anya kAraNoM se jaba use svarga se nikalane kI sUcanA milI taba vaha rone lagA, usake zarIra kI kAnti manda par3a gaI, tathA viSAda se vidhura dRSTi ko iSTa striyoM para DAlatA haA isa prakAra vilApa karane lagA / / 101-102 // jisakA puNyarUpI dIpaka bujha gayA hai, jisakA citta cintA se saMtapta ho rahA hai tathA jisakI AzAe~ naSTa ho cukI haiM aise merA diGmaNDala Aja andhakAra se AvRta ho gayA hai| 103 // bar3e duHkha kI bAta hai ki hAva-bhAva se mukta devAGganAoM se suzobhita he svarga ! dukhI, nIce par3ate hue mukta nirAdhAra ko tuma kyoM nahIM dhAraNa kara rahe ho ? // 104 // maiM kisakI zaraNa jAU~ ? mujhe kyA karanA cAhiye ? merA AdhAra kyA hai ? athavA vAstava meM kisa upAya se maiM mRtyu ko cakamA de sakatA hU~ ? merA sahaja-janmajAta saundarya bhI zarIra se nikala kara kahIM calA gayA hai / hAya-hAya ! puNya kA kSaya hone para kauna vastu viyoga ko prApta nahIM hotI ? // 105-106 // he kRzodari ! premapUrvaka gale se gADha AliGgana kara zarIra se vegaparvaka nikalane ke liye icchaka ina prANoM ko roka lo|| 107 // jo isa prakAra kA pralApa kara rahA thA tathA dayAlutA ke kAraNa azrupUrNa nayana yugala se yukta usakI sundara striyA~ jise duHkha prakaTa kara dekha rahI thI aisA vaha deva mAnasika duHkha ke bhAra kI prabala preraNA se hI mAnoM svarga se zIghra hI nIce gira gayA-mRtyu ko prApta ho gayA / 108 // tadanantara jisakA vizAla puNya asta ho gayA thA tathA jisakI AtmA mithyAtvarUpI dAha jvara se vihvala ho rahI thI aisA 1. danvitaM ba0 janAcitaH b.| 2. vArayivyAmi b0| 3. vidhRtya m0| . .
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 vardhamAnacaritam vasantatilakam bhrAntvA kuyoniSu cirAtkathamapyavApa mAnuSyaMkaM punarihAdbhutapApabhArAt / jIvastathAhi nijanirmitakAmapAkAnAmyeti ki kimiha nonmati kiM na patte // 110 indravajrA asyAH pure bhAratavAsyalakSmyA lIlAmbuje rAjagRhe dvijo'bhUt / zANDilyapUrvAyananAmadheyaH pArAsarI tasya vadhUzca nAmnA // 111 bhUtvA tayoH sthAvara ityAbhikhyAM bibhratsutaH sthaavrkrmmuktH| kRtvA tapo maskariNAM jagAma sa brahmalokaM dazasAgarAyuH // 112 mAlinI sahajamaNivibhUSAkSaumamandAramAlAmalayajarasaramyaM dehamAsAtha sdyH| ciramaramata tatra sphItasaMpatsametaH surayuvatiparItaH pUrNakAmo nikAmam // 113 // ityasagakRte zrIvardhamAnakAvye marIcimanuSyabhavalAbho nAma tRtIyaH srgH||3|| vaha deva kA jIva svarga se cyuta ho duHkhoM ko bhogatA huA cirakAla taka trasa aura sthAvara yoniyoM ke madhya nivAsa karatA rahA // 109 // AzcaryakArI pApa ke bhAra se cirakAla taka kayoniyoM meM bhramaNa kara deva kA vaha jIva kisI taraha yahA~ punaH manuSyabhava ko prApta huA so ThIka hI hai; kyoM ki apane dvArA kiye hue karma ke udaya se yaha jIva isa saMsAra meM kisake sanmukha nahIM jAtA ? kyA nahIM chor3atA ? aura aura kyA nahIM dhAraNa karatA? // 110 / / tadanantara isa bhAratavarSa kI lakSmI ke krIDAkamalasvarUpa rAjagRhanagara meM eka zANDilyAyana nAma kA brAhmaNa rahatA thA, usakI strI kA nAma pArAsarI thaa||111 / sthAvara nAma karma se mukta haA vaha jIva una donoM ke sthAvara nAma ko dhAraNa karanevAlA putra huaa| parantu phira bhI parivrAjakoM kA tapa kara brahma loka ko prApta huA vahA~ usakI daza sAgara kI Ayu thii|| 112 / / sahaja maNimaya AbhUSaNa, rezamI vastra, mandAra vRkSa kI mAlA tathA candana-rasa se ramaNIya zarIra ko prApta kara jo zIghra hI vizAla sampatti se yukta ho gayA thA, devAGganAoM se jo ghirA rahatA thA tathA jisake manoratha pUrNa ho gaye the aisA vaha deva vahA~ cirakAla taka atyadhika krIr3A karatA rahA / / 113 / / // isa prakAra asaga kaviviracita zrI varddhamAna kAvya meM marIci ke manuSya bhava kI prApti kA varNana karanevAlA tIsarA sarga samApta huaa|3|| 1. pApabhAraH ba0 / 2. vAsa ba0 / 3. marIcivilapanaM nAma b0|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH sargaH caturthaH sargaH 'mAlabhAriNI atha bhAratavAsyabhUtale'sminsuraloka zriyamudvahansvakAntyA / prathito magadhAkhyayA janAntaH sukRtAmasti nivAsaheturekaH // 1 sakalartuSu yatra zAlivaprAH kalamAmodahRtAlinAM samUhaiH / zukapAtabhayAtkRSIvalaughaiH sthagitA nIlapaTairiva vyarAjan // 2 pratibuddhamahotpalotpalAntaviharatsArasahaMsacakravAkaiH / mahiSIkaluSIkRtAvatA rairvarabandhaiH paritaH parItamAlaH // 3 nigamairvahadikSuyantragantrIca yacItkAra vibhinna karNarandhaiH / paripuJjita sasyakUTa koTInikaTa lunivRSaivabhUSito yaH // 4 kadalIphala khAdanAvasAne zuci pItvA navanAlikeratoyam / adhizayya navapravAlazayyAM pathikA yatra vizazramurvaneSu // 5 dharaNItalasarvasArasaMpatprakarANAM padamasti tatra ramyam / vararAjagRheNa rAjamAnaM nagaraM rAjagRhAbhidhAM dadhAnam // 6 uruharmyagavAkSajAlaniryaddhanakAlAgurudhUpadhUmajAlaiH ! maNidyutayo vibhinnavarNA dadhire yatra camUrucarmalIlAm // 7 caturtha sarga tadanantara bharatakSetra kI isa bhUmi para apanI kAnti se svargaloka kI zobhA ko dhAraNa karanevAlA magadha nAma se prasiddha eka deza hai / yaha magadhadeza puNyAtmA jIvoM ke nivAsa kA advitIya hai // 1 // jahA~ samasta RtuoM meM dhAna ke kheta, dhAna kI sugandhi se AkRSTa bhramaroM ke samUha se AcchAdita rahate haiM jisase aise suzobhita hote haiM mAnoM totAoM ke AkramaNa ke bhaya se kisAnoM ke samUha ne unheM nIlaraGga ke vastra se Dha~ka rakhA ho // 2 // jinameM khile hue sAmAnya kamala tathA nIla kamaloM ke bIca sArasa, ha~sa aura cakravAka pakSI krIDA kara rahe haiM tathA jinake taTa bhaiMsoM ke dvArA malina kara diye gaye haiM aise jalAzayoM se vaha deza saba ora se vyApta hai || 3 || calate hue gannA perane ke yantra aura gAr3iyoM ke samUha ke cItkAra zabda se jinameM kAnoM ke vivara vidIrNa ho rahe haiM tathA ekatrita kiye hue dhAnya kI rAziyoM ke nikaTa calanevAle baila una dhAnya kI rAziyoM ko cuTA rahe haiM aise gA~voM se vaha deza suzobhita hai // 4 // jahA~ pathika, vanoM meM kele khAne ke bAda nAriyaloM kA pavitra pAnI pIkara tathA navIna pallavoM kI zayyA para sokara vizrAma karate haiM // 5 // usa magadha deza meM pRthivI tala kI sarvazreSTha sampattiyoM ke samUha kA sthAna, tathA uttamottama rAjabhavanoM se suzobhita rAjagRha nAma ko dhAraNa karanevAlA sundara nagara hai / / / / 6 / / bar3e-bar3e mahaloM ke jharokhoM ke samUha se nikalate hue kRSNAgurudhUpa ke bahuta bhArI dhUoM se jinakA raGga badala gayA hai aisI 1. 'viSame sasajA yadA gurUcetsabharA yena tu mAlabhAriNIyam' - chandomaJjarI pariziSTe / 2. bhAratavAsa ba0 / 5
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 vardhamAnacaritam pratimAgatazAlapadmarAgadyutibhiH pATalitAmburambukhAtaH / navavidrumajAlabhinnavIceH saritAM patyuruvAha yatra kAntim // 8 urusaudhatalasthadampatInAmatulAM kAntimudIkSya nirnimeSAH / adhunApyativismayena yasminvibudhA ityanumanyate nRlokaH // 9 sadanAgranibaddhanIlabhAsAM nivahaiH saMvalitairgabhastihastaiH / visRjanniva sarvataH kalaGkaM dadRze yatra zazI nijaM nizAsu // 10 nRpatirjagati pratItavaMzo nijatejodavadagdhazatruvaMzaH / svayamathagRhItavizvabhUtirnagaraM tatprazazAsa vizvabhUtiH // 11 nayacakSurananasatvazAlI bhajatAM pUrayitA manorathAnAm / vinayaidhanojjito jitAtmA paramAsId guNasaMpadAM padaM yaH // 12 abhavatkamaleva yauvanasya trijagatkAntirivaikatAmupetA / padavIva satIvratasya siddherjayinI tasya janezvarasya jAyA // 13 vijitAkhilabhUtalo nidhAya svahite mantriNi rAjyatantracintAm / mRgazAvadRzA tayA narendraH saha sarvartusukhAni nirviveza // 14 avatIrya divastayorudArastanayaH khyAtanayo babhUva devaH / ajahatprakRtikRtI sa divyAM kuzalo vizvakalAsu vizvanandI // 15 vaha sUrya kI kiraNeM jahA~ vyAghracarma kI zobhA ko dhAraNa karatI haiM // 7 // pratibimbita koTa ke padmarAgamaNiyoM kI kAnti se jisakA pAnI lAla-lAla ho rahA hai aisI parikhA jahA~, navIna mU~gAoM ke samUha se vibhinna taraGgoM vAle samudra kI kAnti ko dhAraNa karatI hai / / 8 / / bar3e-bar3e mahaloM kI chatoM para sthita strI-puruSoM kI anupama kAnti ko dekhakara atyadhika Azcarya se deva Aja bhI nimeSa rahita haiM aisA jahA~ ke manuSya samajhate haiM // 9 // jahA~ rAtri ke samaya mahaloM ke agrabhAga meM khacita maNiyoM kI kAnti ke samUha se vyApta kiraNarUpI hAthoM se candramA aisA dikhAI detA thA mAnoM apane kalaGka ko saba ora chor3a hI rahA ho // 10 // saMsAra meM jisakA vaMza atyanta prasiddha hai, jisane apane tejarUpI dAvAnala se zatruoM ke vaMzarUpI bA~soM ko jalA diyA hai tathA jisakI samasta vibhUti yAcakoM ke dvArA apane Apa grahaNa kI jAtI hai aisA vizvabhUti nAma kA rAjA usa rAjagRha nagarai kA zAsana karatA thA // 11 // nIti hI jisake netra haiM, jo bahuta bhArI parAkrama se suzobhita hai, jo sevakoM ke manoratha ko pUrNa karanevAlA haiM, jo vinayarUpa advitIya dhana se sabala hai tatha jitendriya hai aisA vaha rAjA guNarUpa sampadAoM kA advitIya sthAna thA || 12 | | usa rAjA kI jayinI nAma kI strI thI jo aisI jAna par3atI thI mAnoM yauvana kI lakSmI hI ho, athavA ekatA ko prApta huI tInoM jagat kI kAnti hI ho, athavA pAtivratyadharma kI siddhi kA mArga hI ho / / 13 / / samasta pRthvItala ko jItanevAlA rAjA vizvabhUti, apane hitakArI mantrI ke Upara rAjyatantra kI cintA ko nihita kara usa mRganayanI ke sAtha samasta RtuoM ke sukhoM kA upabhoga karatA thA / / 14 / sthAvara kA jIva deva, brahma svarga se avatIrNa hokara una donoM ke vizvanandI nAma kA utkRSTa putra huA / vizvanandI prasiddha nItijJa thA, kArya siddha karanevAlA thA, usane apanI divya - svargasambandhI prakRti ko nahIM chor3A thA tathA samasta kalAoM meM vaha kuzala thA / / 15 / / tadanantara eka samaya rAjA
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH sargaH upayAntamathaikadA vilokya pratihAraM jarasA parItamUrtim / iti cintayatisma nizcalAkSaH sthitimAGgoM nRpatirjugupsamAnaH // 16 vapurasya purA vivRtya juSTaM muhurutkena yadaGganAjanena / valinA palitena cAbhibhUtaM tadidaM samprati kasya vA na zocyam // 17 sakalendriyazaktisampadAyaM jarasA viplutayA nirAkRto'pi / na jahAti tathApi jIvitAzAM khalu vRddhasya vivarddhate hi mohaH // 18 avanamya pade pade zirodhi zithilaM bhrayugalaM niruddhaca dRSTayA / patitaM navayauvanaM dharaNyAmayamanveSTumivekSate prayatnAt // 19 athavA kimihAsti dehabhAjAM kuzalaM janmavane vinssttmaarge| bhramatAM satataM svakarmapAkAditi nirvedamupAgamanmahIzaH // 20 avayanparipAkaduHkhabIjaM vijahau rAjyasukhaM tadA nrendrH| viditAkhilasaMsRtisthitInAM mahatAM kiM viSayeSu saktirasti / / 21 dhavalAtapavAraNasya mUle vinivezyAvarajaM vizAkhabhUtim / tanayaM ca nidhAya yauvarAjye vyarajaniHspRhatA satAM hi juSTA // 22 upagamya catuHzatainarendraiH sahitaH zrIdharapAdapadmamUlam / ajarAmaratAmupaitukAmo jinadIkSAM pRthivIpatiH prapede // 23 vizvabhUti, samIpa Ate hue vRddha dvArapAla ko dekha zarIra kI sthiti se glAni karatA huA nizcala netra ho isa prakAra vicAra karane lagA // 16 // isakA jo zarIra pahale utkaNThA se yukta strIjanoM ke dvArA karavaTa badala-badala kara prItipUrvaka sevita huA thA vahI isa samaya jhurriyoM tathA sapheda bAloM se AkrAnta huA kisake liye zocanIya nahIM hai ? // 17 // yaha dvArapAla yadyapi vRddhAvasthA se jhakajhorI huI samasta indriyoM kI zaktirUpa sampatti se tiraskRta ho rahA hai tathApi jIvita rahane kI AzA ko nahIM chor3atA hai so ThIka hI hai; kyoMki vRddha manuSya kA moha nizcaya se bar3hatA hI hai // 18 // yaha jo pada-pada para grIvA ko nIcI kara tathA zithila bhauMhoM ke yugala ko dRSTi se roka kara nIce dekha rahA hai usase aisA jAna par3atA hai mAnoM par3e hue navayauvana ko prayatnapUrvaka khojane ke liye hI pRthivI para dekha rahA hai / / 19 / / athavA jisameM mArga kA patA nahIM aise isa saMsArarUpI vana meM apane karmodaya se nirantara bhaTakate hue prANiyoM kA kuzala kyA ho sakatA hai ? isa prakAra vicAra karatA huA rAjA vairAgya ko prApta huA // 20 // rAjyasukha paripAkakAla meM duHkha kA kAraNa hai aisA jAnate hue rAjA ne use tatkAla chor3a diyA so ThIka hI hai; kyoMki saMsAra kI samasta sthiti ke jAnanevAle mahApuruSoM kI kyA usameM Asakti hotI hai ? arthAt nahIM hotI / / 21 // vaha zveta chatra ke nIce choTe bhAI vizAkhabhUti ko baiThAkara aura yuvarAja pada para putra ko niyukta kara virakta ho gayA so ThIka hI hai; kyoMki satpuruSoM ko niHspRhatA hI acchI lagatI hai-usIko ve prItipUrvaka dhAraNa karate haiM / / 22 / / ajara-amara avasthA ko prApta karane ke icchuka rAjA ne cAra hajAra rAjAoM 1. muhuruktena m0| 2. asaMbhRtaM maNDanamaGgayaSTenaSTaM kva me yauvanaratnametat / 3. vyarucaniHspRhatA ma0 / itIva vRddho natapUrvakAyaH pazyannadho'dho bhuvi bambhramIti ||59||-dhrmshrmaabhyudy sarga 4 /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 vardhamAnacaritam upagamya vinirjitArijAtaM kRtaSaDvargajayaM vizAkhabhUtim / abhivRddhimiyAya rAjalakSmIH satataM kalpalateva kalpavRkSam // 24 adhiko'pi nayena vIralakSmyA yuvarAjo balasampadA pitRvyam / na vilaGghayati sma medinIzaM sthitimAkrAmati ki mahAnubhAvaH // 25 RtubhiH sakalaiH sadA parItaM viruvanmattamadhuvratAnyapuSTam / vanamindravanAbhibhAvizobhaM yuvarAjaH samakArayadvicitram // 26 lalitena vilAsinIjanena vyaharattatra saha trikAla ramye / sahakAratale ratidvitIya sthitamanveSTumivAdarAdanaGgam // 27 naranAtha patezca lakSmaNAyAH priyasUnuH prathamo vizAkhanandI | abhavannavayauvanena matto madanenApi niraGkuzaH karIva // 28 sa kadAcidudIkSya vIkSaNIyaM yuvarAjasya vanaM madebhagAmI / jananIM praNipatya vajitAnnastadupAdAya dizeti yAcate sma // 29 tanayAya vanaM pradatsva rAjanyadi kAryaM mama jIvite tavAsti / iti sA rahasi svavallabhatvAdanubandhena narAdhipaM babhASe // 30 sahasA vacanena vallabhAyA yuvarAje svahitaikamAnase'pi / agamadvikRti vizAkhabhUtiH priyajAneH svajano hi vairivargaH // 31 ke sAtha zrIdhara guru ke caraNakamaloM ke mUla meM jAkara jinadIkSA dhAraNa kara lI / / 23 / / jisane zatruoM ke samUha ko jIta liyA hai tathA kAma, krodha, lobha, moha, mada aura mAtsarya - ina chaha antaraGga zatruoM para vijaya prApta kara lI hai aise vizAkhabhUti ke samIpa jAkara rAjyalakSmI usa taraha nirantara vRddhi ko prApta huI jisa taraha kalpavRkSa ke samIpa jAkara kalpalatA vRddhi ko prApta hotI hai // 24 // yuvarAja yadyapi nIti, vIrazrI aura zaktirUpa sampadA ke dvArA adhika thA to bhI vaha apane cAcA rAjA vizAkhabhUti kA kabhI ullaGghana nahIM karatA thA so ThIka hI hai; kyoMki mahAn puruSa kyA maryAdA kA ullaGghana karate haiM ? arthAt nahIM karate / / 25 / / tadanantara yuvarAja ne eka aisA anokhA bAga banavAyA jo samasta RtuoM se sadA vyApta rahatA thA, jisameM bhare aura koyaleM zabda karatI rahatI thIM tathA jisakI zobhA indra ke nandanavana ko tiraskRta karanevAlI thI / / 26 / vaha tInoM kAla meM ramaNIya rahanevAle usa bAga meM sundara striyoM ke sAtha vihAra karatA thA jisase aisA jAna par3atA thA mAnoM AmravRkSa ke nIce ratisahita baiThe hue kAmadeva ko Adara-pUrvaka khojane ke liye hI vihAra karatA thA / / 27 / / rAjA vizAkhabhUti aura usakI strI lakSmaNA kA vizAkhanandI nAma kA prathama priyaputra thA jo navayauvana se tathA kAma se hAthI ke samAna niraGkuza ho rahA thA / / 28 / / madonmatta hAthI ke samAna calanevAle vizAkhanandI ne kisI samaya yuvarAja ke usa darzanIya bAga ko dekhakara khAnA-pInA chor3a diyA aura mAtA ke pAsa jAkara yAcanA kI ki vaha bAga yuvarAja se lekara mujhe dedo / / 29 / / mAtA ko putra bahuta hI pyArA thA isaliye usane ekAnta meM AgrahapUrvaka rAjA se kahA ki he rAjan ! yadi tumheM mere jIvana se prayojana hai to putra ke liye bAga dedo / / 30 / / yuvarAja yadyapi apane hita meM 1. pakSaM ba0 / 2. sthiti ma0 /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH sargaH atha kiGkaraNIyatAkulena drutamAhUya rahasyamAtyavargam / tamudantamazeSamAcacakSe kSitinAthena taduttaraM ca pRSTam // 32 vimaletarayA dRzaiva rAjJo nayahInAmavagamya cittavRttim / iti vAcamudAjahAra kItiH zirasA mantrigaNena coditArthaH // 33 manasA kriyayA ca vizvanandI tava bhUvallabha jAtucinna dussttH| upagamya carairalakSyaceSTairbahuzo'smAbhirasau parIkSitazca // 34 praNatasya samastamaulavagairnayasaMpAditavikramakramasya / yadi tasya jigISutAsti rAjan kimasAdhyaM sakale dharAtale'pi // 35 anukUlatame'pi sodarasya priyaputre vimukhatvamabhyupaiti / bhavataH sthitizAlino'pi buddhidhigimAM vairakRtAM narendralakSmIm // 36 na viSaM maraNasya hetubhUtaM na tamo dRSTipathAvRtipravINam / bahuduHkhakaraM na cApi ghoraM narakaM nyAyavidaH kalatramAhuH // 37 nayamArgavidAMvarasya yuktaM na tava strIhRdayepsitaM vidhAtum / asatAM vacane pravataMmAno vipadAM yAti hi pAtratAmavazyama // 38 ekacitta thA-sadA rAjA ke hita kA vicAra rakhatA thA to bhI vizAkhabhati strI ke kahane se usa para vikArabhAva ko prApta ho gayA so ThIka hI hai; kyoMki strI ke premI manuSya ke liye svajana bhI zatrurUpa ho jAtA hai / / 31 // tadanantara kyA karanA cAhiye isa viSaya kI AkulatA se yukta rAjA ne zIghra hI ekAnta meM mantrimaNDala ko bulAkara vaha saba samAcAra kahA aura usakA uttara pUchA // 32 // mantriyoM ke samUha ne zira hilA kara jise prerita kiyA thA aisA koti nAma kA mantrI, malina daSTi ke dvArA hI rAjA kI nItibhraSTa manovRtti ko jAnakara isa prakAra ke vacana bolA // 33 / / he rAjan ! vizvanandI mana se tathA kriyA se kabhI bhI tumhAre viruddha nahIM hai / hamane svayaM samIpa jAkara tathA guptacaroM ke dvArA usakI aneka bAra parIkSA kI hai // 34 // jise samasta maulavarga-mantrI Adi pramukha loga namaskAra karate haiM tathA jisake parAkrama kI pravRtti nItipUrNa hai aise usa yuvarAja ko yadi vijaya kI icchA hotI-tumheM parAsta kara vaha rAjya prApta karanA cAhatA to he rAjan ! usake lie samasta pRthivItala para asAdhya kyA hai ? arthAt kucha bhI nahIM hai / / 35 // maryAdA se suzobhita rahane para bhI ApakI buddhi bhAI ke usa priyaputra meM jo ki atyanta anukUla rahatA hai, pratikUlatA ko prApta ho rahI hai; ataH vaira ko utpanna karanevAlI isa rAjalakSmI ko dhikkAra hai // 36 // maraNa kA kAraNa viSa koI vastu nahIM hai, dRSTipatha ke rokane meM nipuNa andhakAra kucha nahIM hai aura bahuta duHkha utpanna karanevAlA bhayaGkara naraka bhI dUsarA nahIM hai / nyAya ke jJAtA puruSa strI ko hI viSa, andhakAra aura bhayaMkara naraka kahate haiM / / 37 / / Apa to nItimArga ke jAnanevAloM meM zreSTha haiM ataH Apako strI kA manacAhA kArya karanA ucita nahIM hai| asatpuruSoM ke vacana meM pravRtti karanevAlA manuSya avazya hI vipattiyoM kI pAtratA ko prApta hotA 1. maulivarga ma0, maulalokaiH b0|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 vardhamAnacaritam na dadAti vanaM sa yAcyamAno bhavatA tadgataramyatAnuraktaH / avalokaya nAtha zuddhabuddhayA nanu kasyAbhimate matirna lubdhA // 39 anavApya vanaM prayAsi kopaM priyayA vAkkazayA pratADyamAnaH / haraNAya haThAtpravartase cetpratipakSasya tadAnapekSya pakSam // 40 sthitihInamiti pratItasattvAH sakalAstvAmapahAya rAjamukhyAH / upayAnti tadA tameva dhIraM bhuvi vikhyAtanadA ivAmburAzim // 41 vijitAnyanarezvaro'pi rAjanyuvarAjasya puro na bhAsi yuddhe / kumudAkarabandhuvaddinAdau kirato razmicayaM sahasrarazmaH // 42 athavA nihataH sa yuddharaGga bhavatA daivavazena vA kathaMcit / pidadhAti jagajjanApavAdo bahule naktamivAndhakArarAziH // 43 anapetanayaM vipAkaramyaM vacanaM karNarasAyanaM budhAnAm / hitamityabhidhAya mantrimulye virate pratyavadannarAdhinAthaH // 44 idamIdRzameva yatpraNItaM bhavatA kRtyavidA tadeva kRtyam / tamupAyamudIrayArya yena kSatahInaM tadavApyate sukhena // 45 iti tadvacanaM nizamya patyuH punarUce sacivo vicAradakSaH / tamupAyavaraM vayaM na vidmaH kuzalo yastadavAptaye vipAke // 46 hai / / 38 // Apa yAcanA karate haiM aura vana kI sundaratA meM anurakta yuvarAja vana ko nahIM detA hai to he svAmin ! yahA~ Apa zuddha buddhi se-pakSapAtarahita dRSTi se dekhiye / iSTa vastu meM kisakI buddhi labdha nahIM hotI? arthAt sabhI kI buddhi lubdha rahatI hai / / 39 / / yadi vana ko na pAkara Apa krodha ko prApta hote haiM athavA strI ke dvArA vacanarUpI kor3A se tAr3ita hote hue virodhI ke pakSa kI upekSA kara haThapUrvaka haraNa karane ke liye pravRtta hote haiM to zaktisampanna samasta pramukha rAjA 'yaha nIti se bhraSTa hai' aisA samajha Apako chor3akara usI dhIra-vIra ke pAsa usaprakAra cale jAveMge jisaprakAra ki pRthivI para prasiddha nada samudra ke pAsa cale jAte haiM / 40-41 / / he rAjan ! yadyapi Apane anya rAjAoM ko jIta liyA hai to bhI yuddha meM yuvarAja ke Age Apa usa taraha suzobhita nahIM ho sakate jisa taraha ki dina ke prArambha meM kiraNa-samUha ko vikheranevAle sUrya ke sAmane candramA suzobhita nahIM hotA / / 42 // athavA daivavaza yuddha ke maidAna meM vaha kisI taraha Apake dvArAmArA bhI gayA to jisa prakAra kRSNapakSa meM andhakAra kI rAzi rAtri ko AcchAdita kara letI hai usI prakAra lokApavAda jagat ko AcchAdita kara legaa|| 43 / isa prakAra nIti yukta, phalakAla meM ramaNIya tathA vidvAnoM ke liye karNapriya hitakArI vacana kaha kara jaba pradhAnamantrI cupa ho gayA taba rAjA ne isakA uttara diyA // 44 // rAjA ne kahA ki kArya ke jAnanevAle Apane jo kArya kahA hai yaha yadyapi aisA hI hai tathApi he Arya ! vaha upAya batAo ki jisase kisI hAni ke binA hI sukha se vaha vana prApta kiyA jAya / / 45 / / rAjA ke yaha vacana suna kara vicAra karane meM catura mantrI ne phira kahA ki hama loga usa zreSTha upAya ko nahIM jAnate haiM jo usa vana kI prApti ke liye phalakAla meM 1. narAdhirAjaH b0| 2. tadupAya ma0 /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH sargaH yadi vetsi vidhatsva taM svabuddhayA matayo hi prati pUruSaM vibhinnAH / nanu kRtyavidhau pramANamIzaH sacivo'pi svamataM pravaktumIzaH // 47 iti vAcamudIryaM mantrimukhye virate mantrigaNAnvisa rAjA / manasA svayamAkalayya kiMcittarasAhUya yuvAdhipaM babhASe // 48 bhavatA vidito na kiM pratItaH pratikUle pathi kAmarUpanAthaH / mama vartata ityahaM vihantuM drutamabhyemi tamAptaputra pazcAt // 49 iti tadvacanaM nizamya samyak praNipatyaivamuvAca vizvanandI | mayi tiSThati kastava prayAsaH kSitipa preSaya mAmamuM vijeSye // 50 pratipakSamanApya matpratApo bhujayoreva ciraM vilIyamAnaH / naranAtha na jAtu vIkSito yaH paramAviH kriyatAM tvayA sa tatra // 51 iti gAmabhidhAya sAvalepAM punarapyAnatapUrvakAyamIzaH / visasarja tameva so'pyayAsItpravidhAyopavanasya cAbhirakSAm // 52 divasairatha sammitaiH svadezaM tarasAtItya nayena saMgatAbhiH / pathi rAjakakoTibhiH parIto ripudezasya samIpamAsasAda // 53 pravizannatha dUrataH sabhAntaM pratihAreNa sahAnyadA pratItaH / vraNapaTTaka baddhasarvadeho yuvarAjA dadRze vanAdhirakSaH // 54 praNanAma nivezitena bhUmyAM zirasA nAthamanAthavatsalaM saH / abhisadya ca viSTaropaviSTaM sthitavAMstatpriyadRSTidattadeze // 55 39 acchA upAya kahA jA sake / / 46 / / yadi Apa jAnate haiM to apanI buddhi se usa upAya ko karo kyoMki buddhiyA~ pratyeka puruSa kI vibhinna prakAra kI hotI haiM / yaha nizcita hai ki kArya karane meM rAjA hI pramANa hotA hai mantrI to apanA mata prakaTa karane meM hI samartha hotA hai / / 47 / / isa prakAra ke vacana kaha kara jaba pradhAna mantrI cupa ho gayA taba rAjA ne mantrigaNoM ko vidAkara mana se svayaM hI kucha vicAra kiyA aura zIghra hI yuvarAja ko bulAkara kahA // 48 // he bhale putra ! yaha kyA tumheM vidita nahIM hai ki kAmarUpa kA prakhyAta rAjA mere viruddha mArga meM pravRtti kara rahA hai isaliye use naSTa karane ke lie maiM zIghra hI usake sanmukha jAtA hU~ // 49 // rAjA ke isa vacana ko sunakara, yuvarAja vizvanandI ne acchI taraha praNAma kara isa prakAra kahA ki he rAjan ! mere rahate hue ApakA prayAsa kyA hai ? Apa mujhe bhejiye, maiM ise jItUMgA / / 50 / / merA pratApa zatru ko na pAkara cirakAla se bhujAoM meM hI vilIna hotA A rahA hai / he rAjan ! Apane use kabhI dekhA bhI nahIM hai aba use kAmarUpa ke rAjA para acchI taraha prakaTa hone diyA jAya / / 51 / / isa prakAra ke garvapUrNa vacana kaha vizvanandI ne phira se rAjA ko zira jhukA kara praNAma kiyA / phalasvarUpa rAjA ne use hI vidA kiyA aura vaha bhI upavana kI rakSA kara kAmarUpa gayA / / 52 / / tadanantara kucha hI dinoM meM vega se apane deza ko lA~gha kara vaha zatru deza ke samIpa jA pahu~cA / mArga meM vaha nItipUrvaka mile hue aneka rAjAoM ke daloM se saMyukta hotA jAtA thA / / 53 / / kisI eka dina yuvarAja ne dvArapAla ke sAtha sabhA meM praveza karate hue pUrva paricita vanarakSaka ko dUra se dekhA / vanarakSaka ke samasta zarIra para ghAvoM kI paTTiyA~ ba~dhI huI thI // 54 // vanarakSaka ne anAthoM ke
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam kSaNamAtramathopavizya pUrva vaNitaireva niveditaM zarIraiH / punaraktamivezvareNa pRSTo nijagAvAgamanasya kAraNaM saH // 56 naranAthapateranujJayAsmAnavamatyopavanaM vishaakhnndii| vizati sma bhavatpratApayogyaM tadapi bhoSyasi yatkRtaM ca rakSaH // 57 iti tena niveditAM viditvA vanavArtA kupito'pi vishvnndii| avadhIrayati sma dhIracittaH kathayA tAmatha lIlayAnyeyaiva // 58 mahatImatha tasya kArayitvA sahasA snAnapurassarAM saparyAm / vibabhAvAdhipaH sa ca prasAdaM pUnarAsAdya nmsyyaavnmrH||59 atha tena nayaH pratApazaktyA parayA ca pravaNIkRtaH sptnH| praNipatya karaM vitIrya sAraM vinivatyApi tadAjJayA jagAma // 60 niravartata vegato yuvezaH saphalIkRtya tatastadA tadAjJAm / svapuraM pratipUjya rAjalokaM visRjanapratimaH pratiprayANam // 61 avalokayati sma sa svadezaM tarasA prApya palAyamAnalokam / kimidaM kathayeti tena pRSTo nijagAdetyaniruddhanAmadheyaH // 62 sAtha sneha karanevAle tathA siMhAsana para baiThe hue apane svAmI ke samIpa jAkara unheM pRthivI para jhuke zira se praNAma kiyA aura praNAma ke pazcAt vaha unakI premapUrNa dRSTi dvArA pradatta sthAna para baiTha gayA / / 55 / / tadanantara kSaNabhara baiThakara svAmI dvArA pUche gaye vanarakSaka ne apane Ane kA kAraNa kahA so usakA vaha kahanA punarukta ke samAna huA, kyoMki ghAvoM se yukta zarIra ke dvArA vaha kAraNa pahale hI kaha diyA gayA thA / 56 / / usane kahA ki rAjA kI AjJA se hama sabako tiraskRta kara vizAkhanandI upavana meM praviSTa ho cukA hai| isa saMdarbha meM rakSakoM ne Apake pratApa ke yogya jo kucha ki hai use bhI sunege / / 57 // isa prakAra vanarakSaka ke dvArA kahA huA vana kA samAcAra jAna kara vizvanandI yadyapi kupita to huA to bhI dhIra-vIra citta ke dhAraka usane lIlApUrvaka dUsarI kathA cher3akara usa samAcAra ko upekSita kara diyA / / 58 // tadanantara vizvanandI ne zIghra hI usa vanarakSaka kA snAna sahita bahuta satkAra karAyA / sevaka ke isa satkAra se rAjA suzobhita huA aura rAjA se prasAda ko pAkara vaha sevaka bhI atizaya namra huA / / 59 // pazcAt yuvarAja vizvanandI ne nIti tathA bahuta bhArI pratApa ke bala se zatru ko adhIna kiyA jisase usane Akara yuvarAja ko praNAma kiyA, atyanta zreSTha kara pradAna kiyA aura usake anantara baha yuvarAja kI AjJA se lauTa kara vApasa calA gayA / 60 / / tadanantara yuvarAja, rAjA vizAkhabhUti kI AjJA ko saphalakara vega se apane deza kI ora lauTA / lauTate samaya upamArahita yuvarAja pratyeka par3Ava para rAjAoM ko sanmAnita kara bidA karatA jAtA thaa|| 61 // zIghra hI svadeza ko prAptakara usane dekhA kI bahuta-se loga bhAge jA rahe haiM / yaha kyA hai kaho' isa prakAra yuvarAja ke pUchane para aniruddha nAmaka kisI manuSya ne kahA ki he nAtha ! vizAkhanandI Apake vana ko cAroM ora se 1. avadhArayati sma ba0 / 2. lIlamAnyathaiva m0|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH sargaH parito'pi vanaM vizAkhanandI tava tad durgarataM vidhAya bhImam / bhavatA saha vAJchatIza yoddha naranAtho yuvayoH sa tulyvRttiH||63 tadavetya palAyate janAnto drutamAzaGkaca kimapyayaM bhayena / kathitaM ca mayA yathApravRttaM tadidaM deva paraM na vedima kiJcit // 64 iti tadvacanena vizvanandI sa vicintyeti jagAda dhIranAdaH / trapate mama yatra cittavRttistadupAdAya puraHsthitaM ca dhAmA // 65 vinivRtya yadi prayAmi pazcAdabhayaH ko'pi nivartate na bhRtyH| yadi hanmi tato janApavAdo vada kiM kRtyamakRtyamapyathaikam // 66 punarityadhipena noditaH sansacivaH sa sphuTamityudAjahAra / naranAtha yathA ca vIralakSmIvimukhI naiva bhavettadeva kRtyam // 67 abhavadvimukho bhavAnna tasminvanamAkarNya hRtaM purApi deva / apahRtya ca sa tvadIyameva prasabhaM hantumapIhate bhavantam // 68 idamadbhatamIdaze'pi kopo bhavatastatra na jAyate kathaM vaa| pratikUlagataM bhanakti loke drumamatyuddhatamApagArayo'pi // 69 yadi ca tvayi tasya bandhubuddhiH kimu na preSayatIti dUtamekam / vihitAgasi ca prayAti kopaM mayi bhItyA racitAjjalau kimAryaH // 70 atyanta bhayaMkara durga banA kara Apake sAtha yuddha karane kI icchA kara rahA hai jaba ki rAjA Apa donoM para eka samAna vRtti vAlA hai / / 62-63 // yuddha kA samAcAra jAna yaha deza, bhaya se kucha AzaGkA karatA haA zIghra hI bhAga rahA hai| he deva ! yaha jaisA ho rahA hai vaha maiMne kahA isake sivAya maiM kucha nahIM jAnatA huuN|| 64 // isa prakAra ke usake vacanoM se vizvanandI kucha vicAra kara bolA / bolate samaya usake vacana bahuta hI gaMbhIra nikala rahe the / vaha kahane lagA ki merI manovRtti jisa viSaya meM lajjita hotI thI vidhAtA usI viSaya ko lekara Age khar3A ho gayA // 65 // yadi lauTa kara pIche jAtA hU~ to yaha ThIka nahIM hai; kyoMki koI bhI nirbhaya sevaka lauTatA nahIM hai / yadi vizAkhanandI ko mAratA hU~ to lokApavAda hotA hai / isa prakAra donoM kArya yadyapi akRtya haiM, karane yogya nahIM haiM to bhI mere karane yogya koI eka kArya batAiye / isa prakAra rAjA ke dvArA bAra-bAra prerita hone para mantrI ne spaSTa rUpa se yaha kahA ki he rAjan ! jisa taraha vIralakSmI vimukha na ho vahI kArya karane yogya hai / / 66-67 // he deva ! yadyapi Apane yaha pahale hI suna rakhA thA ki vizAkhanandI ne vana kA haraNa kara liyA hai to bhI Apa usake viruddha nahIM hue| aba vaha ApakI hI vastu kA apaharaNa kara haThapUrvaka Apako hI mArane kI ceSTA kara rahA hai / 68 // yaha Azcarya kI bAta hai ki isa prakAra kI duSTatA karane para bhI usapara ApakA krodha kyoM nahIM utpanna ho rahA hai ? loka meM pratikUlatA ko prApta hue atizaya unnata vRkSa ko nadI kA vega bhI to ukhAr3a detA hai|69|| yadi ApameM usakI bandhubuddhi hai--vaha Apa ko apanA bhAI samajhatA hai to eka dUta kyoM nahIM bhejatA ? arthAt dUta bheja kara kSamA kyoM nahIM mA~ga letA ? aparAdha ho jAne para yadi maiM bhaya se hAtha jor3a letA hU~ to kyA Apa mujha para krodha ko prApta hote haiM ? arthAt nahIM hote| bhAvArtha1. avadhArayati sma b0| 2. lIlayAnyathaiva ma0 /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam kRtabhUriparAbhave'pi zatrau pratilome na karoti pauruSaM yH| pratibimbitamIkSate sa pazcAgnijanArImukhadarpaNe kalaGkam // 71 ayameva parAkramasya kAlo bhavato mAnavatAmadhIzvarasya / kathitaM ca mayA vicArya kArya sadRzaM tvadbhajayoridaM na cAnyat // 72 iti vikramazAlinAM manojJaM vacanaM nyAyavidAM ca tasya matvA / avilambitameva vizvanandI prayayAvabhyaridurgamugrakopAt // 73 vasantatilakam senAmatha pramuditAM pradhanAgamasya dUre nivezya subhaTaiH saha kaizcideva / durgAvalokanapadena jagAma vegAzuddha nidhAya hRdayaM yuvarAjasiMhaH // 74 prApattadapratimasAlamalaGghayakhAtaM nAnAvidhaiH parigataM parito'pi yntraiH| vikhyAtazUra nikurambakapAlyamAnaM sthAnAntarocchitasitadhvajavIjitAzam // 75 utplutya khAtamacireNa vilaya sAlaM bhagne samaM ripubalena nishaankhngge| utpATitena sahasaiva zilAmayena stambhena bhAsurakaro ripumApa kopAt // 76 AyAntamantakanibhaM tamudagrasattvamAlokya vepthugRhiitsmstgaatrH| tasthau kapitthatarumetya vizAkhanandI mandIkRtadyuti vahanvadanaM bhayena // 77 udyAna kA apaharaNa kara lene para bhI yadi usake hRdaya meM Apa ke prati bandhutva kA bhAva hotA to vaha dUta bheja kara apane usa bhAva ko prakaTa karatA aura isa sthiti meM ApakA krodha na karanA bhI ucita ThaharatA / parantu usane aparAdha karane para bhI koI dUta nahIM bhejA isase siddha hai ki unake hRdaya meM Apake prati koI bandhutva kA bhAva nahIM hai / isaliye usake prati Apake hRdaya meM krodha kA utpatra honA ucita hI hai // 70 // bahuta bhArI tiraskAra karanevAle viruddha zatru para bhI jo pauruSa nahIM karatA hai vaha pIche apanI strI ke mukha-rUpI darpaNa meM pratibimbita kalaGka ko dekhatA hai arthAt striyoM ke samakSa use lajjita honA par3atA hai // 71 // Apa mAnI manuSyoM ke adhipati haiM ataH Apake parAkrama kA yahI kAla hai / maiMne yaha vicAra kara kArya kahA hai| tumhArI bhujAoM ke anurUpa yahI kArya hai, anya nahIM // 72 // isa prakAra maMtrI ke parAkramazAlI tathA nItijJa manuSyoM ke priya, vacanoM ko svIkRta kara vizvanandI tIvra krodha se zIghra hI zatru ke durga kI ora cala par3A // 73 / tadanantara yuddha kA avasara Ane se prasatra senA ko dUra khar3I kara zreSTha yuvarAja *yuddha meM hRdaya lagA kara kucha hI vIroM ke sAtha durga dekhane ke bahAne vega se gayA // 74 // jisakA anupama koTa hai, jo alaMghanIya parikhA se yukta hai, jo cAroM ora nAnA prakAra ke yantroM se ghirA huA hai, prasiddha zUra vIroM kA samUha jisakI rakSA kara rahA hai tathA bIca-bIca meM phaharAtI huI sapheda patAkAoM se jo dizAoM ko kampita kara rahA hai aise durga ko vaha prApta huaa|| 75 // vaha zIghra hI parikhA ko taira kara tathA koTa ko lA~gha kara zatru ko senA ko naSTa karane lgaa| zatrudala ke sAtha-sAtha jaba usakI tIkSNa talavAra bhagna ho gaI taba vaha zIghra hI ukhAr3e hue patthara ke eka khambhA se hAtha ko suzobhita karatA huA krodhavaza zatra para jhapaTA // 76 // yamarAja ke samAna zaktizAlI yuvarAja ko AtA dekha bhaya se jisakA samasta zarIra kA~pane lagA aisA vizAkhanandI niSprabha mukha ko dhAraNa karatA huA kaiMthA ke vRkSa kI oTa meM Akara khar3A ho gayA // 77 // parantu
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 caturthaH sargaH tasmistarAvapi samaM svamanorathena pronmUlite mahati tena mahAbalena / satrAsarAvaracitAJjalinA prapede bhItyA namanazaraNaH zaraNaM tameva // 78 pAdAnataM tamavalokya vihInasattvaM savIDamApa sahasA pravihAya kopam / nUnaM bhayAvanatacetasi zAtrave'pi prakhyAtapauruSanidhiH svayameti lajjAm // 79 mardhAnamAnatamudasya tadA tadIyaM paryastaratnamukuTaM sa krdvyen| tasmai dadAvabhayamUjitasAhasAnAM yuktaM tadeva mahatAM zaraNAgateSu // 80 kRtvAhamIdRzamanAtmasamaM kathaM vA sthAsyAmi tasya purato'tra vizAkhabhUteH / ityAkalayya hRdayena gRhItalajjo rAjyaM vihAya tapase niragAdagArAt // 81 yAntaM tadA caritamAcarituM yatInAM roddha zazAka samupetya na taM pitRvyaH / pAdAnato'pi sakalaiH saha bandhuvagaiH kiMvA mahAn vyavasitAdvinivRtya yAti // 82 ullaGaghaya mantrivacana vihitaM parA yata tasmAttadAnazayamApya narezvaro'pi / lokApavAdacakitaH svasute sa tasmin lakSmI nidhAya sakalAM tadanu prtsthe||83 gatvA mahIpatibhirAzu samaM sahasraH saMbhUtapAdayugalaM praNipatya mUrnA / dIkSAM virejaturubhAvapi tau gRhItvA puMsAM tapo nanu vibhUSaNamekameva // 84 kRtvA tapazcirataraM sa vizAkhabhUtiH soDhavA parISahagaNAnatha dunivArAn / hitvA trizalyamanaghaM dazamaM samApat dvayaSTAmbudhisthitimanalpa sukhaM tu klpm||85 mahAbalavAn yuvarAja ne apane manoratha ke sAtha-sAtha jaba usa mahAn vRkSa ko bhI ukhAr3a liyA taba vaha zaraNarahita ho bhaya se namrIbhUta hotA tathA bhayapUrNa zabdoM ke sAtha hAtha jor3atA huA usI yuvarAja kI zaraNa ko prApta huaa|| 78 // jo caraNoM meM namrIbhUta hai, jisakI zakti kSINa ho cukI hai tathA jo lajjA se bharA hai aise usa vizAkhanandI ko dekha yuvarAja ne zIghra hI krodha chor3a kara use svIkRta kiyA so ThIka hI hai; kyoMki prasiddha pauruSa kA bhANDAra puruSa bhayabhIta zatru ke Upara bhI nizcaya se lajjA ko prApta hotA hai / / 79 / / jisakA ratnamaya mukuTa nIce gira gayA thA aise usake namrIbhata mastaka ko yavarAja ne usI samaya donoM hAthoM se uThA kara use abhayadAna diyA so ThIka hI hai kyoMki atyanta sAhasI mahApuruSoM kA zaraNAgata manuSyoM ke viSaya meM vahI vyavahAra ta hai|80|| maiM apane ananurUpa isa prakAra ke kArya kara ke usa vizAkhabhati ke Age kisa prakAra khar3A hoU~gA? aisA hRdaya se vicAra kara lajjita hotA huA yuvarAja rAjya chor3a tapa ke liye ghara se nikala par3A // 81 // usa samaya muniyoM ke cAritra kA AcaraNa karane ke liye jAte hue yuvarAja ko cAcA vizAkhabhUti rokane ke liye samartha nahIM ho sakA so ThIka hI hai; kyoMki samasta bandhuvarga bhale hI caraNoM meM namrIbhUta ho kara rokeM to bhI mahAn puruSa kyA apane nizcaya se lauTa kara pIche jAtA hai ? arthAt nahIM jaataa|| 82 // mantrI ke vacanoM kA ullaGghana kara pahale jo kiyA thA usase rAjA vizAkhabhUti bhI usa samaya pazcAttApa ko prApta huA ? phalasvarUpa lokApavAda se cakita hotA huA vaha bhI samasta lakSmI apane putra ke liye dekara yuvarAja ke pIche cala par3A arthAt usane bhI dIkSA lene kA nizcaya kara liyA // 83 // vizvanandI aura vizAkhabhUti donoM ne zIghra hI eka hajAra rAjAoM ke sAtha jAkara saMbhUta nAmaka guru ke caraNayugala meM zira se praNAma kiyA aura donoM hI unake samIpa dIkSA lekara suzobhita hone lage so ThIka hI hai; kyoMki ekamAtra tapa hI manuSyoM kA advitIya AbhUSaNa hai // 84 // tadanantara vizAkhabhUti cirakAla taka tapa kara,
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 vardhamAnacaritam vaMzastham athAvagamyAzu vizAkhanandinaM vivarjitaM daiva parAkramakramaiH / vijitya yuddhe samupAdade zriyaM pureNa dAyAdamahIpatiH samam // 86 upajAtiH AtmambharitvAdapahAya mAnaM tameva dUtakriyayA siSeve / mahIpatiH prAgayamityazaGkaM nirdizyamAno'pi janAGgalIbhiH // 87 ayaikadAtyugratapovibhUtirmAsopavAsena kRzIkRtAGgaH / prottuGgaha mathurAM svakAle viveza bhikSAM prati vizvanandI // 88 zRGgaprahAreNa pazoH patantaM rathyAmukhe sAdhumasAdhuvRttaH / jahAsa taM vIkSya vizAkhanandI vArAGganA saudhatalAdhirUDhaH // 89 jagAda cedi kva gataM balaM te vijitya senAM sakalAM sadurgAm / unmUlito yena zilAvizAla-stambhaH kapitthazca purA tadadya // 90 vasantatilakam AkarNya tasya vacanaM pravilokya taM ca kSAntiM vihAya vinivRtya tathaiva gatvA / kRtvA nidAnamamucanmunirAtmadehaM kopo hi kAraNa manarthaparamparAyAH // 91 durnivAra parISahoM ke samUha ko sahana kara tathA mithyAtva mAyA aura nidAna ina tIna zalyoM ko chor3a kara aTThAraha sAgara kI Ayu vAle bahuta bhArI sukha se sampatra dazama svarga ko prApta huA / / 85 / / tadanantara vizAkhanandI ko zIghra hI daiva aura parAkrama se rahita jAna usake bhAgIdAra anya rAjA ne yuddha meM use jItakara nagara ke sAtha-sAtha usakI saba sampatti chIna lI // / 86 / / 'peTa bharanA hai' isa abhiprAya se vizAkhanandI mAna chor3a kara dUta kriyA se usI vijetA rAjA kI sevA karane lagA jaba ki loga aGguliyoM dvArA niHzaGka hokara paraspara batAyA karate the ki yaha pahale kA rAjA hai / / 87 / / tadanantara eka mAsa ke upavAsa se jinakA zarIra atyanta kRza ho gayA thA aise ugratapasvI vizvanandI muni ne yogya samaya bhikSA ke uddezya se U~ce-U~ce mahaloM se yukta mathurA nagarI meM praveza kiyA / / 88 / / praveza karate hI galI ke prArambha meM eka pazu ne sIMgoM se usa muni para prahAra kiyA jisase ve gira pdd'e| unheM giratA dekha durAcArI vizAkhanandI jo ki eka vezyA kI chata para baiThA thA ha~sane lagA / / 89 / / usane kahA ki Aja tumhArA vaha bala kahA~ gayA jisane pahale durgasahita samasta senA ko jIta kara patthara kA vizAla khambhA aura kaiMtha kA vRkSa ukhAr3A thA / / 90 / / usake vacana suna muni ne usakI ora ghUra kara dekhA tathA kSamA bhAva kA parityAga kara AhAra ke binA 1. kAlaM mAsamupoSya sve vizantaM mathurApurIm / taM madhyAhnadughA gRSTirghaToghnI prAharatpathi // 41 tasyAH zRGgaprahAreNa patitaM vizvanandinam / ahAsI lakSmaNa sUnurvezyAsaudhatale sthitaH ||42 prahAsAttasya sotsekAccukrudhe muninA bhRzam / tenAkAri nidAnaM ca prAyastadvadhalipsayA ||43 sanivRttya tato gatvA hitvA tanutarAM tanum / maharddhAivibudho jajJe mahAzukre tapaHphalAt // 44 -- ityasaga kavikRta zAntipurANa, aSTamasarga. 2. vizAlaH stambhaH ba 0 /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH sargaH upajAtiH tato mahAzukramavApya kalpaM mahendrakalpastridazo babhUva / sa SoDazAmbhonidhisammitAyurdivyAGganAlokanalAlasAkSaH // 92 pRthvI vicitramaNirazmibhirjaTalitAkhilAzAmukhaM zazAGkakiraNAGkaradyutiharaM vimAnottamam / anekazikharAvalItaTanibaddhazubhradhvajaM samagrasukhasaMpadA padamadhiSThitaH pipriye // 93 mandAkrAntA zritvA jainaM vratamanupamaM lakSmaNAyAstanUjo dRSTvA vyomni pracuravibhavaM khecarANAmadhIzam / vAJchanbhogAnakRta kRpaNo dunidAnaM tapaHsthaH kalpaMprAptastamapi vapuSaH 'klezataH sdvtaishc||94 // ityasagakavikRte zrIvardhamAnacarite vizvanandinidAnonAma caturthaH sargaH // hI lauTa kara vApisa cale gye| unhoMne nidAna kara apanA zarIra chor3A so ThIka hI hai; kyoMki krodha anartha paramparA kA kAraNa hai / / 91 / / tadanantara mahAzukra nAmaka svarga ko prApta kara ve mahendrakalpa nAma ke deva hue / vahA~ solaha sAgara pramANa unako Ayu thI tathA devAGganAoM ko dekhane meM unake netra satuSNa rahate the / / 92 // nAnAprakAra ke maNiyoM kI kiraNoM se jisameM samasta dizAoM ke agrabhAga vyApta the, jo candramA kI kiraNarUpa aMkuroM kI kAnti ko haraNa kara rahA thA, jisakI zikharAvalI ke taTa para sapheda raGga kI aneka dhvajAe~ phaharA rahI thIM tathA jo samasta sukhasaMpadAoM kA sthAna thA aise usa uttama vimAna ko pAkara vaha bahuta hI prasanna ho rahA thA / 93 // lakSmaNa ke putra vizvanandI ne jinendra bhagavAn kA anupama vrata dhAraNa kara tapazcaraNa kiyA parantu AkAza meM pracura vaibhava se yukta vidyAdhara rAjA ko dekha use bhogoM kI icchA jAgRta ho utthii| usI icchA se dIna ho usane khoTA nidAna kiyaa| phira bhI kAya-kleza tathA sadvatoM ke prabhAva se vaha mahAzukra svarga ko prApta huA // 94 / / // isa prakAra asaga kavikRta zrI varddhamAnacarita meM vizvanandI ke nidAna kA varNana karane vAlA caturtha sarga pUrNa huA // 1. zleSataH b0|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam pazcamaH sargaH upajAtiH dvIpe'tha jambUmati bhAratAlye varSe mahIdhro vijyaardhnaamaa| samunna nekasukUTarazmizvetIkRtAzeSanabhaiHsthalo'sti // 1 yatrAmalasphATikakUTakoTisthitA vilokyAtmavadhaH khagendrAH / sAmyena mUDhA vibudhAGganAnAM prayAnti kelyAM sahasA vyatItya // 2 yetpAdanIlAMzu mahAprabhAnigendrazAvo bahu vipralabdhaH / guhAmukhaM zaGkimanAzcireNa viveza satyAsu guhAsu naiva // 3 yaH saanudeshsthitpdmraagmriicimaalaarunnitaantrikssH| saMzobhate nityamanantatejAH saMdhyAghano vA nitarAM manojJaH // 4 yatsAnudezapratibimbitasvaM nirIkSya vanyadvirado madAndhaH / sametya vegena radaprahAraihinasti ko vA madinAM vivekaH // 5 paJcamasarga isake bAda jambUdvIpa ke bharata kSetra meM atyanta uttuGga aneka zikharoM kI kiraNoM se samasta nabhaHsthala ko sapheda karane vAlA vijayArdha nAma kA parvata hai // 1 // jahA~ nirmala sphATika nirmita kUToM ke agrabhAga para sthita apanI striyoM ko dekha kara vidyAdhara rAjA devAGganAoM kI samAnatA se bhrAnti meM par3a jAte haiM arthAt unheM devAGganAeM samajhane lagate haiM isaliye krIr3A ke samaya unheM sahasA chor3akara cale jAte haiM // 2 // jisa parvata ke pratyanta parvatoM meM lage hue nIlamaNiyoM kI bahuta bhArI prabhA se anekoM bAra chakAyA gayA siMha kA baccA guhAdvAra ke prati zaGkita citta hotA huA sacamuca kI guhAoM meM bhI cirakAla taka praveza nahIM karatA hai / / 3 / zikharapradeza meM sthita padmarAgamaNiyoM kI kiraNAvalI se AkAza ko lAla-lAla karanevAlA, aparimita teja kA dhAraka jo parvata nirantara atizaya manohara sandhyA ke megha ke samAna suzobhita hotA hai // 4 // jisa parvata ke zikharapradeza meM pratibimbita apane Apako dekha madAndha jaGgalI hAthI vega se Akara dAMtoM ke prahAra se use mAratA hai so ThIka hI hai; kyoMki madasahita jIvoM ko kauna viveka hotA hai ? arthAt 1. nabhastalo'sti b0| 2. yatsAnunIlamaNidIptiparamparAbhiH paJcAnanasya zizavo baha vipralabdhAH / satye'pi kandaramukhe parizaGkamAnA nizcitya garjanakRtadhvanibhivizanti // 8 // 3. svaM vIkSya banyadvirado nitambe yasya bimbitam / sametya dantaistaM hanti madinAM kA vivekitA // 9 // -jIvandharacampU, lambha 3. bimba vilokya nijamujjvalaratnabhitto krodhAtpratidvipa itIha dadI prahAram / tadbhagnadIrghadazanaH punareva toSAllIlAlasaM spRzati pazya gaMjaH priyeti // 19 // -dharmazarmAbhyudaya sarga 10;
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH viSAnalodreka karAlabhogA yasminbhujaGgAH parito bhramantaH / garunmaNisphItamarIcijAla saMsparzatastyakta viSA bhavanti // 6 zreNyAmapAcyAmalakAbhidhAnA purI dharAyAstilakAyamAnA / tatrotsavAtodyasugItanAdairApUritA bhAtyamarAvatIva // 7 mahAzayA dhIratarA gabhIrA sattvAdhikA satpuruSa / bdhitulyA / prathIyasI yatparikhA cakAsti bhaGgapracAraiH paripUritAzA // 8 solo vizAlaH sphuradaMzujAlaH parairabhedyo niravadya mUrtiH / satIjanoraH sthalasAmyamAye payodharAlIDhasadambarazrIH // 9 yaidgopurAgrasthitasAlabhaJjI koTayantaraprAntamupetya samyak / vilIyamAnA zaradabhramAlA saduttarIyadyutirAvibhAti // 10 kucha bhI nahIM // 5 // viSarUpI agni kI tIvratA se jinake phana atyanta bhayaMkara haiM aise cAroM ora ghUmate hue sarpa, jisa parvata para garur3amaNiyoM kI vistRta kiraNAvalI ke saMsparza se nirviSa ho jAte haiM / / 6 / / usa parvata kI dakSiNa zreNI meM pRthivI ke tilaka ke samAna AcaraNa karanevAlI eka alakA nAma kI nagarI hai jo utsava ke samaya bajanevAle bAjoM tathA saMgIta ke zabdoM se bharI huI indra kI amarAvatI ke samAna suzobhita hotI hai // 7 // taraGgoM ke prasAra se dizAoM ko pUrNa karanevAlI jisakI vistRta parikhA satpuruSa aura samudra ke samAna suzobhita hotI hai; kyoMki jisa prakAra satpuruSa aura samudra mahAzaya udAra abhiprAya tathA vistRta madhya bhAga se yukta hote haiM usI prakAra vaha parikhA bhI mahAzaya - vistRta madhya bhAga se saMyukta thI / jisaprakAra satpuruSa aura samudra dhIratara - dhairyazAlI tathA maryAdA ke rakSaka hote haiM usI prakAra vaha parikhA bhI dhIratara - maryAdA kI rakSaka thI / jisaprakAra satpuruSa aura samudra gabhIra - sahanazIla tathA agAdha hote haiM usI taraha vaha parikhA bhI gabhIra -- gaharI thI aura jisaprakAra satpuruSa tathA samudra sattvAdhika -- zaktisampanna tathA magaramaccha Adi jIvoM se yukta hote haiM usI prakAra vaha parikhA bhI sattvAdhika---sattva arthAt jIvoM se adhigata hai ka-pAnI jisameM aisA thA // 8 // dedIpyamAna kiraNoM ke samUha se yukta, zatruoM ke dvArA abhedya tathA nirdoSa AkRti ko dhAraNa karanevAlA jisakA vizAla koTa satI striyoM ke 'vakSa:sthala kI samAnatA ko prApta thA, kyoMki jisaprakAra satI striyoM kA vakSaHsthala payodharAlIDhasadambarazrIH--stanoM se vyApta samIcIna vastra kI zobhA se yukta hotA hai usI prakAra koTa bhI payodharAlIDhasadambarazrIH- meghoM se vyApta uttama AkAza kI zobhA se saMpanna thA / / 9 / / jisa nagarI ke gopuroM ke agrabhAga meM sthita karor3oM putaliyoM ke madhyapradeza ko prApta hokara acchI taraha vilIna huI zarad Rtu kI meghamAlA uttama uttarIya vastra ke samAna suzobhita hotI hai // 10 // - 1. yatsAlamAlA sphuradaMzujAlA payodharaprollasadambarazrIH / vakSaHsthalIva pramadAjanAnAM mano jarIhati ca nirjarANAm / / 14 / / --jIvandhara0 tRtIyalambha. 2. rUpa ma0 / 3. yadgopurAgrasutrAbhamaNiputrI virAjate / dhRtasUkSmadukUleva zAradAmbudamAlayA / / 15 / / 47 -- jIvaMdhara0 lambha 3.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam mandAnilollAsitasaudhanadvadhvajotkarairnAkabhuvaH samantAt / uddhIkRtAtmIyakaraiH svazobhAmAhUya saMdarzayatIva nityam // 11 prasiddhamAnena virodharvAjanA pramiNvate yadvaNijo nikAmam / tattAkikA vA sadasadvicArAdvastu prayatnopahitasvavAcaH // 12 yatrAkulInAH satataM hi tArA doSAbhilASAH punareva ghUkAH / sadvRttabhaGgo'pi ca gadyakAvye rodhaH pareSAM sujanasya cAkSe // 13 daNDo dhvaje sanmuraje ca bandho varAGganAnAM cikareSu bhaGgaH / tpaJjareSveva sadA virodho gatAvahInAM kuTilatvayogaH // 14 vAyu se phaharAtI bhavanoM para lagI dhvajAoM ke samUha se jo nagarI aisI jAna par3atI hai mAnoM Upara uThAye hue apane hAthoM dvArA saba ora se svarga kI bhUmiyoM ko bulAkara nirantara unheM apanI zobhA hI dikhA rahI ho // / 11 // prayatnapUrvaka apane vacanoM kA prayoga karane vAle lokapriya vacana bolane vAle (pakSa meM yuktisaMgata vacana bolanevAle) jahA~ ke vaNik uttama naiyAyikoM ke samAna virodha se rahita - hInAdhikatA ke doSa se rahita athavA viruddha Adi hetvAbhAsoM se rahita prasiddha mAna - kretA aura vikretA meM prasiddha prastha Adi pramANa ke dvArA ( pakSa meM vAdI aura prativAdI meM prasiddha anumAna Adi pramANa ke dvArA) sadasadvicArAt - acche-bure kA vicAra hone se ( pakSa meM asti pakSa aura nAsti pakSa kA vimarza hone se ) vastu - namaka- tela Adi padArthoM ko ( pakSa meM jIvAjIvAdi tattvoM athavA dravya-guNa-karma sAmAnya Adi padArthoM ko) acchI taraha pramANa kA viSaya karate haiM - tolate haiM ( pakSa meM jAnate haiM ) || 12 || jisa nagarI meM nizcaya hI nirantara tArA - nakSatra hI akulIna - AkAza meM lIna the vahA~ ke manuSya akulIna - nIca kulotpanna - asabhya nahIM the / ullU hI doSAbhilASadoSA-rAtri ke cAhanevAle the vahA~ ke manuSya doSAbhilASa - durguNoM ke icchuka nahIM the / sadvRttabhaGgasamIcIna chandoM kA abhAva gadya kAvya meM hI thA vahA~ ke manuSyoM meM sadvRttabhaGga sadAcAra kA vinAza nahIM thA aura dUsaroM kA rodha - niyantraNa satpuruSoM kI indriyoM meM hI thA arthAt satpuruSa hI apanI indriyoM ko anya padArthoM meM jAne se rokate the vahA~ ke manuSyoM meM dUsaroM kA rodha - niyantraNa nahIM thA // 13 // jisa nagarI meM daNDa - AdhArabhUta kASThayaSTi dhvajA meM hI thI vahA~ ke manuSyoM meM daNDajurmAnA nahIM thA / bandha -- bandharUpa citrakAvya kI racanA saba muraja - uttama murajAkAra likhe jAnevAle viziSTa zloka meM hI thI vahA~ ke manuSyoM meM bandha-rajju Adi se honebAlA bandhana nahIM thA / bhaGga -- kuTilatA -- ghu~ghurAlApana uttama striyoM ke kezoM meM hI thA vahA~ ke manuSyoM meM bhaGgaparAjaya nahIM thA / virodha - vi- totA Adi pakSiyoM kA rodha - rokanA satpaJjaroM - uttama piMjar3oM meM hI thA vahA~ ke manuSyoM meM virodha - vidveSa nahIM thA aura kuTilatva yoga -- Ter3hI cAla kA saMyoga sadA sA~poM meM hI thA vahA~ ke manuSyoM meM kuTilatvayoga - mAyAcAra kA saMyoga nahIM thA / / 14 / / tadanantara 1. mandAnilollasitasodha ziraH praNaddha ba0 / 2. prasiddha nAviruddhena mAnenAvyabhicAriNA / vaNijastAkikAzcApi yatra vastu pramiNvate // 142 // -- candraprabha0 sarga 2 3. vastu prayatnA hi yataH svavAcA ma0 / 4. na gadyakAvya ma0 / 5. bhaGgaH kaceSu nArINAM na vrateSu tapasvinAm /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH tasyAH patidhairyadhanaH khagendro mahendralIlo vivirdhAddharAziH / vidyAvalipronnatacArucetA mahAprabhAvo'tha mayUrakaNThaH // 15 surakta sarva prakRtiH pratApI nityodayo'pAstatamaH pracAraH / padmAkarezo jagadekadIpo vibhAti yo bhAskaravatsaMdarbhyaH // 16 apAstapadmA kamaleva kAntirgRhItamUrtiH svayamAgateva / ratiH smarasyeva babhUva devI manoharAGgI kanakAdimAlA // 17 jaGghAmRdutvena hatA nitAntaM visAratAM satkadalI prayAtA / payodharAbhyAM vijitaM ca yasyA mAlUramAste kaThinaM vanAnte // 18 2 netrotpalAbhyAmanavApyaM yasyA nIlotpalaM satparibhUyamAnam / sarasyagAdhe patitaM pragatya nikArasaMtApaninISayeva // 19 49 jisakA dhana thA, jo mahendra ke samAna lIlA kA dhAraka thA, jo aneka RddhiyoM kA samUha thA, jisakA udAra aura sundara hRdaya vidyAoM se garvita thA, tathA jisakA bahuta bar3A prabhAva thA aisA mayUrakaNTha- ( mayUragrIva) nAma kA vidyAdharoM kA rAjA usa alakA nagarI kA svAmI thA / / 15 / / jo mayUrakaNTha sUrya ke samAna suzobhita hotA thA; kyoMki jisa prakAra sUrya surakta sarvaprakRti hotA hai -- usameM samasta prakRti - prajA surakta-acchI taraha anurakta rahatI hai usI prakAra mayUrakaNTha bhI surakta sarvaprakRti thA-- mantrI Adi mUlavarga usameM acchI taraha anurakta thA athavA usakI sarvaprakRtisampUrNasvabhAva surakta--uttama prema se paripUrNa thA / jisa prakAra sUrya pratApI - prakRSTa tapana se bahuta bhI garmI se yukta hotA hai usI prakAra vaha mayUrakaNTha bhI pratApI - koza aura senA se utpanna honevAle teja se yukta thA / jisa prakAra sUrya nityodaya - pratidina honevAle udaya se yukta hotA hai usI prakAra mayUrakaNTha bhI nityodaya - sthAyI abhyudaya se yukta thA / jisa prakAra sUrya apAstatamaH - pracAra--andhakAra ke prasAra ko naSTa karanevAlA hotA hai usI prakAra mayUrakaNTha bhI apAstatamaH pracAratamoguNa athavA ajJAna ke prasAra ko naSTa karanevAlA thA / jisa prakAra sUrya padmAkareza - kamalavana kA svAmI hotA hai usI prakAra mayUrakaNTha bhI padmAkareza - lakSmI ke hAthoM kA svAmI thA / jisa prakAra sUrya jagadekadIpa - jagat kA advitIya dIpaka hai usI prakAra mayUrakaNTha bhI jagadekadIpa - jagat kA advitIya prakAzaka thA aura jisa prakAra sUrya sadarcya -satpuruSoM ke dvArA pUjya hotA hai usI prakAra mayUrakaNTha bhI sadarcya satpuruSoM ke dvArA samAdaraNIya thA / / 16 / / usakI manohara zarIra ko dhAraNa karanevAlI kanakamAlA nAma kI rAnI thI / vaha kanakamAlA aisI jAna par3atI thI mAnoM apane nivAsasvarUpa kamala chor3akara kamalA-- lakSmI hI A pahu~cI ho athavA zarIra grahaNa kara kAnti hI svayaM A gaI ho athavA kAmadeva kI strI rati hI ho / / 17 / / jisakI jaGghAoM kI komalatA se atyanta parAjita huI uttama kadalI niHsAratA ko prApta ho gaI thI aura stanoM ke dvArA parAjita huA kaThora bilbaphala vana ke anta meM rahane lagA // 18 // jisake netrarUpI nIlakamaloM se tiraskRta - candraprabha0, sarga 2. 7 1. sadAyaH ma0 virodhaH paJjareSveva na manaHsu mahAtmanAm // 2. viluptazobhAni vilocanotpalaiH sitetarANyamburuhANi yoSitAm / maruccaladvIcini yatra zItale luThanti tApAdiva dIrghikAjale || 36 // - candraprabhacarita, sarga 1. 3. netrotpalAkAramanApya ba0 / 4. nirISayeva ma0 /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 vardhamAnacaritam yadvaktrasaMsthAmanavApya zobhAM zazI samagro'pi kalaGkito'bhUt / prabhinnamAtaGgagastu tasthA: kenopamAnaM samupaiti kAntiH // 20 tasyAmabhUtprItirananyayogyA khagezinaH sadguNabhUSitAyAm / kalAnidhau nirmalazIlavatyAM manohare ko na hi saktimeti // 21 'divo'vatIryArtha vizAkhanandI babhUva putraH kamanIyamUrtyoH / sadbhAratArddhasya pati prahRSTaH sAmbatsarastaM sahasa | dideza // 22 krAntApi yadgarbhamahAbhareNa motAjigISAmakRta trilokyAH / feared mApyupari prayAte krudhyatparaM smAruNitAnanAkSI // 23 dehItizabdena vivajitAbhUrakAri rAjJA sutajanmakAle / sAnandavAditra sugItavAdaiH zabdAtmakaM vyomatalaM samastam // 24 vidhAya pUjAM mahatIM jinAnAmanujJayA gotra mahattarANAm / tejasvinaH khecarapuGgavo'sau cakAra sunorhayakandharAkhyAm // 25 padmApriyaH komalazuddhapAdo netrotpalAnandakaro janAnAm / kalAkalApaM samavApnuvAno dine dine'vadhaMta bAlacandraH // 26 hotA huA nIlakamala apane tiraskArajanita saMtApa ko dUra karane kI icchA se hI mAnoM jAkara gahare tAlAba meM par3a gayA hai ||19|| jisake mukha meM sthita zobhA ko na pAkara jaba pUrNacandra bhI ho gayA taba madasrAvI hAthI ke samAna cAlavAlI usa kanakamAlA kI kAnti anya kisa padArtha ke sAtha upamAna ko prApta ho sakatI hai ? ||20|| sadguNoM se vibhUSita, kalAoM kA bhANDAra tathA nirmala zIla se yukta usa kanakamAlA meM vidyAdharoM ke adhipati mayUrakaNTha kI asAdhAraNa prIti thI so ThIka hI hai; kyoMki manohara vastu meM Asakti kisako nahIM prApta hotI hai ? arthAt sabhI ko prApta hotI hai ||21|| isake bAda jo vizAkhanandI svarga meM deva huA thA vaha vahA~ se cyuta hokara sundara zarIra ke dhAraka una mayUrakaNTha aura kanakamAlA kA putra huA / utpanna hote hI harSavibhora jyotiSI ne use arddhabharata kSetra kA svAmI batalAyA || 22 || jisake garbhasambandhI mahAn bhAra se AkrAnta hone para bhI mAtA tInoM lokoM ko jItane kI icchA karatI thI / yadi sUrya bhI Upara se gamana karatA thA to usa para bhI vaha mukha tathA netroM ko lAla-lAla karatI huI zIghra hI krodha karane lagatI thI // 23 // rAjA mayUrakaNTha ne putra janma ke samaya pRthivI ko 'dehi- do' isa yAcanAsUcaka zabda se rahita kara diyA thA tathA samasta AkAzatala ko harSasahita bajate hue bAjoM aura saMgIta ke madhura zabdoM se zabdamaya banA diyA thA / / 24 / / kula ke vRddhajanoM kI AjJA se usa vidyAdharAdhirAja jinendra bhagavAn kI bahuta bar3I pUjA kara tejasvI putra kA azvagrIva nAma rakhA / / 25 / / jo padmApriya - lakSmI kA pati thA ( pakSa meM padma-kamaloM kA apriya - zatru thA ) jisake pAda - caraNa komala tathA zuddha the ( pakSa meM jisake pAda - kiraNa komala tathA niSkalaGka the ) jo manuSyoM ke netrarUpI nIlakamaloM ko Ananda karanevAlA thA tathA jo kalAoM - causaTha kalAoM ( pala meM solaha 3. trilokyAm ma0 / 1. divaH patiryo'tha ma0 / 4. ruNikAnanAkSI ma0 / 2. mahAjigISA ma0 / 5. bAlacandramAH ma0 /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH anyedhurAdAya sitAkSasUtraM paryaGkamAsthAya guhodarasthaH / dhyAnaM na yAvadvidedhAti samyaka vidyaagnnstaavdbhuuttdgre||27 kRtArthatAmetya surAcalasya jinAlayAnsAnugatAnpraNamya / pradakSiNIkRtya ca pANDakAkhyAM zilAM prapUjyaitya gRhaM viveza // 28 cakraM sahasrAramamoghazakti daNDaM sa khaGgaM sitamAtapatram / prApAdhipatyaM bharatArdhalakSmyAH puNyodayAtsAdhyamaho na ki syAt // 29 aSTAsahasrANi SaDAhatAni nitambinInAM lalitasmitAnAm / babhUvuratyantamanoharANAM prottuGgapInastanarAjitAnAm // 30 sa saMyutaH SoDazabhiH sahastrairmahIbhujAmunnatasAhasAnAm / vidyAprabhAvaprathitonnatAnAM cakAra rAjyaM karadIkRtAzaH // 31 pramitAkSarA atha bhArate'sti viSayo'tra vahansuramAbhidhAM suranivAsasamaH / vividho'pi kAntinivaho jagataH svayamekatAM gata ivApratimaH // 32 sarasAH samunnatatayA sahitAH svayamathibhiH parigRhItaphalAH / abhavannadhaHkRtasamastajanAstaravo'pi yatra saha satpuruSaH // 33 kalAoM ) ke samUha ko prApta ho rahA thA aisA vaha bAlakarUpI candramA dina-pratidina vRddhi ko prApta hone lagA // 26 // kisI dina guhA ke madhya meM sthita azvagrIva zveta raGga kI japamAlA lekara tathA padmAsana se baiTha kara jaba taka samyak prakAra se dhyAna nahIM karatA hai taba taka arthAt dhyAna ke pUrva hI vidyAoM kA samUha usake Age Akara upasthita ho gayA // 27 // vidyAoM kI siddhi hone se kRtakRtyatA ko prApta vaha azvagrIva meruparvata kI zikhara para sthita jinAlayoM kI vandanA ke liye gyaa| unheM praNAma kara tathA pradakSiNA dekara usane pANDuka zilA kI pUjA kI, pazcAt Akara ghara meM praveza kiyA // 28 // usane hajAra AroM vAlA cakra, amogha zakti, daNDa, talavAra, safeda chatra aura ardha bharata kSetra kI lakSmI kA svAmitva prApta kiyA so ThIka hI hai| kyoMki puNyodaya se kyA sAdhya nahIM hai ? arthAt sabhI kucha sAdhya hai||| 29 // usake lalita musakAna se yukta, atyanta sundara tathA atizaya unnata sthUla stanoM se suzobhita ar3atAlIsa hajAra striyA~ thIM // 30 // samasta dizAoM ko karadAyI banAnevAlA vaha azvagrIva, atyanta sAhasI, tathA vidyA ke prabhAva se unnata solaha hajAra rAjAoM se saMyukta hokara rAjya karatA thaa|| 31 // athAnantara isa bharata kSetra meM suramA nAmako dhAraNa karanevAlA eka svargatulya deza hai| aisA jAna par3atA hai ki saMsAra meM jo nAnA prakAra kA anupama kAnti kA samaha hai vaha sabhI svayaM jAkara vahA~ ekatA ko prApta ho gayA thA // 32 // jisa deza meM satpuruSoM ke sAtha-sAtha vRkSa bhI sarasa-harebhare ( pakSa meM sneha se yukta ), samutrata-U~ce (pakSa meM udAratA se yukta), yAcakoM ke dvArA svayaM gRhItaphalayAcaka svayaM Akara jinake phaloM kA upabhoga karate the (pakSa meM yAcaka svayaM Akara jinakI sampatti kA upabhoga karate the) tathA adhaHkRta-samastajana-apanI chAyA meM samasta janoM ko vizrAma denevAle 1. vitatAna m0|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam aTavISu yatra sarasAM sarasanalinIdalaiH pihitatIrajalam / sahasA papau na tRSitApi mRgI garuDopalasthalavimUr3hamatiH // 34 supayodharAH zapharaloladRzaH sakalAzca yatra tnuviicibhujaaH| api lokasevitanitambabhuvaH sarivaGganA babhurapaGkatayA // 35 anapetapuSpaphalacArukunicitaiH sudhaadhvlsaudhcyaiH| nigamaiH samajjvalanivAsijanairadharIcakAra ca kUrUnapi yH||36 puramasti podanamiti prathitaM pRthu tatra vaibudhasamUhacitam / adharIkRtAnyanagaraM svarucA nabhaso'vatIrNamiva zakrapadam // 37 rajanISu yatra sadanAgrabhuvo maNidarpaNAmalaruco vyarucan / pratimAgatairuDugaNaiH parito navamauktikairiva vikIrNatalAH // 38 parivArito dhavalavAridharairbahubhUmikaH sphttiksaudhcyH| sakalAM dadhAvuditapakSatatestuhinAcalasya bhuvi yatra rucim // 39 (pakSa meM samasta manuSyoM ko zaraNa denevAle) the|| 33 // jisa deza ke vanoM meM hare-bhare kamaliniyoM ke pattoM se AcchAdita sarovaroM ke taTajala ko hariNI pyAsI hone para bhI zIghra nahIM pItI thI; kyoMki garuDamaNiyoM kA sthala samajhane se usakI buddhi bhrAnta ho gaI thii|| 34 // jisa deza kI nadiyA~ striyoM ke samAna thIM; kyoMki jisa prakAra striyA~ supayodharA-uttama stanoM se yukta hotI haiM usI prakAra nadiyA~ bhI supayodharA-uttama jala ko dhAraNa karanevAlI thIM, jisa prakAra striyA~ zapharaloladRza:-machaliyoM ke samAna caJcala netroM vAlI hotI haiM usI prakAra nadiyA~ bhI machalIrUpI caJcala netroM se yukta thIM aura jisa prakAra striyA~ sakalA-kalAoM se sampanna hotI haiM usI prakAra nadiyA~ bhI sakalA avyakta madhura zabda se yukta thIM aura jisa prakAra striyA~ taraGgoM ke samAna patalI bhujAoM se yukta hotI haiM usI prakAra nadiyA~ bhI patalItaraGgarUpI bhujAoM vAlI thiiN| parantu Azcarya yaha thA ki nadIrUpI striyoM kI nitambabhUmi yadyapi logoM ke dvArA sevita thI to bhI ve apaGkatayA-niSkalaGka vRtti se suzobhita ho rahI thIM (pakSa meM una nadiyoM kI taTabhUmi yadyapi manuSyoM ke dvArA sevita thI to bhI ve apaGkatayA kIcar3a ke abhAva se suzobhita thIM // 35 // jinake vRkSa phUloM aura phaloM se sundara haiM, jo atisaghana base hue haiM, jinake mahaloM ke samUha cUnA se sapheda haiM tathA jinameM rahanevAle manuSya atyanta ujjvala haiM aise grAmoM ke dvArA jo deza devakuru aura uttarakuru ko bhI tiraskRta karatA hai // 36 // usa suramA deza meM podana isa nAma se prasiddha vizAla nagara hai / vaha nagara vidvAnoM ke samUha se vyApta hai, apanI kAnti se anya nagaroM ko tiraskRta karanevAlA hai tathA aisA jAna par3atA hai mAnoM AkAza se utarA huA indra kA nagara hI ho|| 37 // jisa nagara meM rAtri ke samaya maNimaya darpaNoM ke samAna nirmala kAntivAlI bhavanoM kI uparitala bhUmiyA~ pratibimba rUpa se Aye hue nakSatroM ke samUha se aisI suzobhita hotI haiM mAnoM unake stanoM meM cAroM ora se navIna motI hI bikhere gaye hoN|| 38 // jahA~ sapheda meghoM se ghirA huA, aneka khaNDoM vAlA, sphATikamaNi ke mahaloM kA samUha pRthivI para udita paGkhoM kI paMkti se yukta himAlaya kI sampUrNa kAnti ko dhAraNa karatA ho|| 39 / / jahA~ tAlAboM 1. sapuraloladRzaH m0|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH sarasISu yatra ca zirISanibhAstaTabaddha gAruDamaNidyutayaH / atisaMdadhuH samada haMsavadhUrna kzaivalAza nakutUhalinIH // 40 sadanAgralagna harinIlarucAM paTalena sAmipihitaM dadRze / vapuraindavaM yuvatibhiH sahasA nizi yatra rAhuparidaSTamiva // 41 lalanAmukhAmburuhagandhavaho gRhadIrghikAtanutaraGgabhavaH / bhramati sma yatra pavanaH satataM gaNayanniva dhvajadukUlapaTAn // 42 ravimaNDalaM vimalaratna bhuvi pratibimbitaM sapadi mugdhavadhUm / tapanIyadarpaNadhiyA dadhatImavalokya yatra ca jahAsa sakhI // 43 samakArayanna parikhAvalayaM na ca yatra zAlamapi bAhubalI / pratipakSabhItipizunena setA kimanena kRtyamiti mAnadhanaH // 44 sakalAvanIzamukuTAgramaNIdyutimaJjarIja TilitAGghriyugaH / tadalaMcakAra puramapratimo nRpatiH prajApatiriti svaguNaiH // 45 mahatAM vare sakalasatvacayasthitirAjite pravimalAtmaguNe / zriyamApa yatra kamalApyaparAM viyati sthitA nizi kaleva vidhoH // 46 sthirasaMgato vinayasAradhano nayavartmani sthitavizuddhamatiH / svavazIkRtAkSahRdayaprasaro virarAja yaH svayamiva prazamaH // 47 53 zirISa ke phUla ke samAna, taTa para lage hue garuDa maNiyoM kI kiraNeM zevAla khAne ke kutUhala se yukta madonmatta haMsiyoM ko chakAyA karatI haiM / bhAvArtha - garuDamaNi kI kiraNoM ko zevAla samajha kara madamAtI haMsiyA~ khAne ke liye AtI haiM parantu zevAla na hone se nirAza ho jAtI haiM // 40 // jahA~ mahaloM ke agrabhAga para lage indra nIlamaNiyoM kI kiraNoM ke samUha se AdhA Dha~kA huA candramA kA zarIra rAtri meM striyoM ke dvArA sahasA aisA dekhA jAtA hai mAnoM rAhu ke dvArA hI grasta ho rahA ho / / 41 / / jahA~ striyoM ke mukhakamala kI sugandhi ko dhAraNa karanevAlA tathA gRhavApikAoM kI patalI-patalI taraGgoM se utpanna vAyu nirantara isa prakAra ghUmatA rahatA thA mAnoM dhvajAoM ke rezamI vastroM kI ginatI hI kara rahA ho // 42 // jahA~ nirmala ratnamaya bhUmi meM pratibimbita sUryabimba ko suvarNamaya darpaNa samajha sahasA uThAtI huI bholI strI ko dekha sakhI usakI ha~sI ur3AtI thI // 43 // jahA~ bhujAoM ke bala vAle tathA mAnarUpI dhana ko dhAraNa karanevAle rAjA ne na parikhA cakra banavAyA thA aura na koTa hI / kyoMki vaha kahatA thA ki ye donoM zatrubhaya ko sUcita karanevAle haiM ataH inake rahane se kyA kArya hai ? / / 44 / / samasta rAjAoM ke mukuToM ke agrabhAga meM saMlagna maNiyoM kI kAntirUpI maJjarI se jisake caraNayugala vyApta the tathA jisakI koI upamA nahIM thI aisA rAjA prajApati apane guNoM se usa nagara ko alaMkRta karatA thA / / 45 / / jisa prakAra rAtri ke samaya AkAza meM sthita candramA kI kalA advitIya zobhA ko prApta hotI hai usI prakAra samasta parAkramasamUha kI sthiti se suzobhita atyanta nirmala AtmaguNoM se yukta usa mahAzreSTha rAjA meM sthita lakSmI advitIya zobhA ko prApta ho rahI thI / / 46 / / jo dhairya zAlI thA, vinaya hI jisakA zreSTha dhana thA, jisakI nirmala buddhi nItimArga meM sthita thI aura jisane indriyoM tathA 1. satAM ba0 / 2. svayamapi ma0 /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 vardhamAnacaritam urupauruSaM ripuSu sAdhuSu ca praNayaM prajAsu ca nayaM vinayam / guruSu priyaM ca vinateSu parAM prathayAMbabhUta bhuvi yaH satatam // 48 pratipadya bhUpatirubhe zuzubhe dhRtisAdhute iva gRhItatanU / lalane svakAntivijitApsarasau sa jayAvatIM mRgavatoM ca vibhuH // 49 svavazaM vininyaturananyasame samameva te nijamanojJatayA / tamilAdhinAthama ravindalayAzrutadevate svayamiva prakaTe // 50 sa vizAkhabhUtiravatIryaM divastanayo'jani kSitipatervijayaH / sa jayAvatIpramadaheturabhUd bhuvi yaH purApi magadhAdhipatiH // 51 sakalaH zazIva vimalaM gaganaM kusumomo mahadivopavanam / bhuvi vizrutaM zrutamiva prazamastadalaMcakAra sa kulaM dhevalam // 52 avana prasAdhayitumeva divastamathAgataM mRgavatI vibudham / udareNa nirmala raM pradadhau prathamAmbuvindumiva zuktivadhUH // 53 udarasthitasya yazaseva yutaM paripANDutAmupayayau vadanam / asahadvisoDhumiva tadgurutAM tanutAM tadIyamagamacca vapuH // 54 hRdaya ke prasAra ko svAdhIna kara rakkhA thA aisA vaha rAjA svayaM vinaya ke samAna suzobhita ho rahA thA, arthAt aisA jAna par3atA thA mAnoM zarIradhArI vinaya hI ho // 47 // jo pRthivI para nirantara zatruoM meM vizAla parAkrama ko sAdhuoM meM sneha ko, prajAjanoM meM nIti ko, guruoM meM vinaya ko aura vinIta puruSoM meM zreSTha sampatti ko vistRta karatA rahatA thA / / 48 / / vaha vibhu rAjA apanI kAnti se apsarAoM ko jItanevAlI jayAvatI aura mRgavatI ina do striyoM ko prApta kara suzobhita ho rahA thA / usakI ve donoM striyA~ aisI jAna par3atI thIM mAno zarIra ko dhAraNa karanevAlI dhRti aura sAdhutA hI hoM // 49 // jo svayaM prakaTa huI lakSmI aura sarasvatI ke samAna jAna par3atI thIM aisI ananyatulya una donoM striyoM ne apanI sundaratA se usa rAjA ko eka sAtha hI apane adhIna kara liyA thA // 50 // jo vizAkhabhUti pRthivI para pahale magadha deza kA rAjA thA aura tapa kara mahAzukra svarga meM deva huA thA vaha vahA~ se cyuta hokara rAjA ke vijaya nAma kA putra huaa| vaha vijaya, jayAvatI mAtA ke harSa kA kAraNa thA / bhAvArthavizAkhabhUti kA jIva svarga se cala kara rAjA prajApati kI jayAvatI nAma kI rAnI se vijaya nAma kA putra huA / / 51 / / jisa prakAra pUrNa candramA nirmala AkAza ko, vasanta vizAla upavana ko, aura pratama guNa zAstra ko alaMkRta karatA hai usI prakAra vaha vijaya bhI pRthivI para prasiddha nirmala kula ko alaMkRta karatA thA / / 52 / / jo pRthivI ko vaza meM karane ke liye hI mAnoM svarga se AyA thA aise vizvanandI ke jIva nirmala deva ko dUsarI rAnI mRgavatI ne apane udara se zIghra hI usa prakAra dhAraNa kiyA jisa prakAra ki prathama jala kI bU~da ko sIpa dhAraNa karatI hai / / 53 / / udarasthita bAlaka ke yaza se yukta hokara hI mAnoM mAtA kA mukha zuklatA ko prApta ho gayA thA aura garbhasthita bAlaka kI gurutA ko sahana na kara sakane ke kAraNa hI mAnoM usakA 1. dhavala: ma0 / 2. malaM ma0 /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH samabhUdarAtikamalAlayayA stanayoryugaM saha sunIlamukham / vavRdhe tadIyamudaraM ca mudA prativAsaraM saha samagrabhuvA // 55 avalokya tAM prathamagarbhavartI dadhatIM nidhAnamiva sArabhilAm / udayAcalAntaritazItakaraM rajanImiva kSitipatirmumude // 56 kRtacArudauhRdavidhiH kramataH samaye sutaM mRgavatI suSuve / nilayaM zriyo vipulagandhayutaM zaradIva padmamukulaM nalinI // 57 atha hRSTivRddhirudapAdi tadA sakale'pi tatra nagare mahatI / paritaJca paJcavidharatnamayI nipapAta vRSTiramalA nabhasaH // 58 anavadyavAdyalaya tAlasamaM praNanarta vAravanitAbhiramA / nRpamandire'pi zikhinAM nivahaH kimutAnyadutsavaniviSTamanAH // 59 svayamAdade nijamano'bhimataM sahasA vanIpakajanena dhanam / apahAya lAJchabhilAdhipaterdhavalAta patra miratsakalam // 60 gaNakastrikAlavidanuccatanuH prathito'vataMsa iva digvalaye / sphuTamAdideza nRpateH svasuto bhavitArddhacakradhara eSa iti // 61 svakulocitAM nipatermahimAM mahatIM vidhAya vidhinA nRpatiH / akarot tripRSTa iti nAma mudA tanayasya tasya dazame divase // 62 zaradambaradyutimuSA vapuSA sa zanaiH zanaiH kaThinatAmupayan / parirakSayA narapatervavRdhe jaladheramUlya iva nIlamaNiH // 63 55 zarIra kRzatA ko prApta ho gayA thA / / 54 / / zatruoM kI lakSmI ke sAtha-sAtha usakA stanayugala kRSNamukha ho gayA thA aura samasta pRthivI ke sAtha-sAtha usakA udara pratidina harSa se vRddhi ko prApta huA thA / / 55 / / jo zreSTha khajAne ko dhAraNa karanevAlI pRthivI ke samAna thI athavA udayAcala se tirohita candramA ko dhAraNa karanevAlI rAtri ke samAna jAna par3atI thI aisI prathama garbhavatI mRgavatI ko dekha kara rAjA prasanna ho rahe the / / 56 / / tadanantara jisakI garbhakAlika sundara kriyAe~ pUrNa kI gaI thIM aisI mRgavatI ne krama krama se samaya Ane para usa taraha putra ko utpanna kiyA jisa taraha ki zarada Rtu meM kamalinI lakSmI ke nivAsa tathA bahuta bhArI gandha se yukta kamala ke kuGmala ( kalI ) ko utpanna karatI hai // 57 // tatpazcAt samasta nagara meM usa samaya bahuta bhArI harSa kI vRddhi huI aura saba ora AkAza se pA~ca prakAra ke rAjoM se tanmaya nirmala vRSTi par3I || 58 | usa samaya aura to kyA, utsava meM jisakA mana saMlagna thA aisA mayUroM kA samUha bhI rAjabhavana meM vezyAoM ke sAtha-sAtha nirdoSa bAjoM kI laya aura tAla ke anusAra atyadhika nRtya kara rahA thA / / 59 / / yAcaka janoM ne rAjA ke cihnasvarUpa sapheda chatra ko chor3akara apanA manacAhA anya samasta dhana svayaM hI zIghra le liyA thA / / 60 / / trikAlajJa, utkRSTa zarIra ke dhAraka tathA dizAoM meM karNAbharaNa ke samAna jyotiSI ne rAjA se spaSTa kaha diyA thA ki ApakA yaha putra arddha cakravartI hogA / / 61 / / rAjA ne dasaveM dina vidhipUrvaka jinendra bhagavAn kI apane kula ke yogya bahuta bar3I pUjA kara usa putra kA harSapUrvaka tripRSTha yaha nAma rakhA / / 62 / / zarad Rtu ke AkAza 1. prathito vasanta iti ma0 /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 vardhamAnacaritam sutarAmazikSata kalAH sakalA nRpavidyayA samamananyamatiH / guNasaMgrahe jagati yatnaparaH zizurapyaho bhavati satpuruSaH // 64 tamavApya yauvanamavApa parAM zriyametya so'pi tadabhUtsubhagaH / prathamaM prasUnamiva cUtataruM sa ca saMprapadya samaye tadiva // 65 atimAnuSaM tamatha varmmadharaM jayagominI prathamamaprakaTam / svayamAliliGga madanAkuladhIrabhisArikeva hRdayAbhimatam // 66 athabhUpatiH sutayugena samaM saha rAjakena ca sabhAbhavane / sukhamekadAsta haripIThataTe ghaTitAruNAzmakiraNAGkurite // 67 parikumalIkRtakarAmburuhaH praNipatya dezasacivo viditaH / upalabdhavAgavasaraprasaraH kSitipaM vyajijJapaditi prakaTam // 68 abhirakSitAmapi tavAsilatAzitadhArayA dharaNinAtha dharAm / paribAdhate mRgagaNAdhipatirbalavAnaho jagati karmaripuH // 69 svayameva ki haripadena yamo janatAM hinastyuta mahAnasuraH / tava pUrvazatrurathavA vibudho na hi tAdRzI mRgapatevikRtiH // 70 sutayoSito'pyanabhivIkSya bhayAtprapalAyitaM sakalajAnapadaiH / tava zAtravairiva zarIrabhRtAM na hi jIvitAdaparamiSTatamam // 71 kI kAnti ko haraNa karanevAle zarIra se dhIre-dhIre kaThoratA ko prApta hotA huA vaha tripRSTa, rAjA kI rakSA se samudra ke bhItara amUlya nIlamaNi ke samAna vRddhi ko prApta hone lagA / / 63 / / ananya buddhi hokara usane rAjanIti ke sAtha samasta kalAoM ko acchI taraha sIkhA so ThIka hI hai; kyoMki Azcarya hai ki jagat meM guNoM kA saMgraha karane meM tatpara rahanevAlA zizu bhI satpuruSa ho jAtA hai / / 64 / / jisa prakAra vasanta Rtu meM prathama puSpa AmravRkSa ko prApta kara parama zobhA ko prApta hotA hai aura AmravRkSa usa prathama puSpa ko prApta kara sundara ho jAtA hai usI prakAra usa pRSTha ko prApta kara yauvana parama zomA ko prApta huA thA aura tripRSTa bhI yauvana ko prApta kara sundara ho gayA thA / / 65 / / jisa prakAra kAma se Akula buddhi vAlI abhisArikA apane priyatama kA svayaM AliGgana karatI hai usI prakAra vijaya lakSmI ne usa lokottara kavacadhArI (taruNa) tripRSTa kA pahale hI guptarUpa se AliGgana kiyA thA / / 66 / / athAnantara eka dina rAjA prajApati sabhAbhavana meM donoM putroM tathA anya rAjAoM ke sAtha, jar3e hue padmarAgamaNiyoM kI kiraNoM se aGkurita siMhAsana para sukha se baiThe the / 67 / / usI samaya jise bolane kA avasara prApta huA thA aisA prasiddha dezamantrI hAtha jor3a kara rAjA se isa prakAra spaSTa nivedana karane lagA // 68 // he pRthivIpate ! yaha pRthivI ApakI talavAra kI tIkSNa dhArA ke dvArA yadyapi saba ora se surakSita hai to bhI siMha use vAdhA pahu~cA rahA hai. so ThIka hI hai; kyoMki Azcarya hai ki jagat meM karmarUpI zatru bahuta balavAn hai / / 69 / / kyA siMha ke chala se yamarAja svayaM janatA ko mAra rahA hai; yA koI bar3A asura athavA ApakA pUrvabhava kA zatru koI deva prajA kA ghAta kara rahA hai| kyoMki siMha kI vaisI vikRti nahIM hotI / / 70 / / samasta dezavAsI loga Apake zatruoM ke samAna bhaya se baccoM tathA striyoM kI bhI uyekSA kara bhAga gaye haiM so ThIka hI hai, kyoMki prANiyoM ko
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH sa nizamya sasya vacanena tathA viSayavyavAmiti mRgendrakRtAm / nRpatistatAma hRdaye nitarAM pradunotyaho khalu jagad vyasanam // 72 dazanAMzumaNDalanibhena kiran hRdayasthitAmiva kRpAmamalAm / nijagAda dhIrasvaruddhasabhAbhavanodaraM narapatirvacanam // 73 bhuvi sasya rakSaNaviSau vihitastRNamAnuSo'pi mRgabhItikaraH / agamaM tato'pi bhRzamaprabhutAM karadIkRtAkhilamahIbhRdapi // 74 avinAzayampratibhayaM jagato jagadAdhipatyamatha yaH kurute / sa vRthaiva citragatabhUpativatpravilokyate janatayA natayA // 75 manuvaMzaje'pi sati bhUmipatau samabhUta siau prakaTabhItiriti / ayazastanoti sakalAH kakubhaH kimidaM na samprati hate'pi harau // 76 iti gAmudIrya racitabhrukuTi svayamutthitaM harivadhAya tdaa| pitaraM niSidhya vijayAvarajaH smitapUrvamevamavadadvinataH // 77 pazunigrahe'pi bhuvi tAta mahAnyadi saMbhramo bhavati cedbhavataH / pravidhIyate kimaparaM tanayairvada mAdRzaistamapahAya purA // 78 tadayuktamArya tava yAnamiti kSitipaM nigadya vijayAnugataH / tadanujJayA saha balena balI prathama, yayau harivadhAya hariH // 79 jIvana se adhika anya vastu atyanta iSTa nahIM hai // 71 / rAjA usake kahane se usa samaya deza kI siMhakRta pIr3A ko sunakara hRdaya meM bahuta dukhI hue so ThIka hI hai; kyoMki nizcaya hI duHkha jagat ko pIr3ita karatA hai / / 72 // dA~toM kI kiraNAvalI ke bahAne hRdayasthita nirmala dayA ko vikherate hae ke samAna rAjA, gambhIra dhvani se sabhAbhavana ke madhyabhAga ko vyApta karane vAle vacana bole // 73 // unhoMne kahA ki pRthivI para dhAnya kI rakSA ke liye banAyA huA tRNa kA manuSya bhI mRgoM ko bhaya utpanna karatA hai parantu saba rAjAoM ko karadAyaka banA dene para bhI maiM usa taNanirmita puruSa kI apekSA bhI adhika akarmaNyatA ko prApta ho gayA huuN|| 74 / jo rAjA jagat ke bhaya ko naSTa na karatA huA jagat kA Adhipatya karatA hai-apane Apako jagat kA svAmI mAnatA hai vaha citragata rAjA ke samAna hai tathA janatA namra hokara vyartha hI usakA darzana karatI hai // 75 / / isa samaya siMha mAra bhI diyA jAvegA to bhI manuvaMzI rAjA ke rahate hue bhI pathivI para aisA prakaTa bhaya rahA, yaha apayaza kyA samasta dizAoM meM vistRta nahIM hogA? // 76 // isa prakAra ke vacana kahakara jinhoMne bhauMha tAna lI thI tathA jo siMha kA vadha karane ke liye tatkAla uThakara khaDe ho gaye the aise pitA ko rokakara vinIta tripRSTa ne mandahAsapUrvaka isa prakAra kahA // 77 // he pitA jI! yadi pRthivI para pazu kA nigraha karane meM bhI Apako bahuta bhArI kSobha karanA par3atA hai to phira mujha jaise putroM ke dvArA usa kArya ko chor3a dUsarA kauna kArya kiyA jAya, pahale yaha kahiye // 78 // isaliye ApakA jAnA anucita hai isa prakAra rAjA se kaha kara vijaya nAmaka bar3e bhAI ke sAtha prathama nArAyaNa balavAn tripRSTa pitA kI AjJAnusAra siMha kA vadha karane ke liye senA ke sAtha cala par3A // 79 // vahA~ usane usa deza ko dekhA jo ki nakhoM ke agrabhAga se cyuta manuSyoM
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 vardhamAnacaritam 'sa janAntamaikSata mRgAdhipateH prathayantamantakanibhasya gatim / nakhakoTi vicyutanarAntracayagrahaNAkulairnabhasi gRddhakulaiH // 80 hatamAnuSAsthiparipANDuritaM nagametya rundravivare zayitam / paTahairabodhayadabhiprahatairdhvajinIravairapi mRgAdhipatim // 81 pratibodhajRmbhaNavibhImamukhaH parikekarAkSamavalokya balam / udagAtprasArya paribhugnatanuM sa zanaiH zanai vidhutapiGgasaTaH // 82 ati gajilairdhvanayataH kakubho vivRtAsyakandara mudagratanoH / gatabhIratiSThadabhilaGghayato harireka eva purataH sa hareH // 83 viniyamya dakSiNakareNa zilAkaThinau tadagracaraNAvadayam / itaraM nivezya vadane sa karaM samapAtayanmRgarpAta sahasA // 84 sa ruSA varmAniva davAgnikaNAnnayanadvayena navaraktabhRtA / viphalIkRtodyamabalo balinA vivazo mumoha harirekapade // 85 mRgavidviSaM navamRNAlamiva pravidArya tasya rudhirairavaneH / zamayAJcakAra paritApacayaM sa tadA navAmbubhirivAmbudharaH // 86 nijasAhasena mahatApi mahAnupayAti nUnamavanau na mudam / yadanyavadhyamapi kesariNaM sa nihatya nirvikRtamAsta hariH // 87 kI A~toM ke samUha ko grahaNa karane meM vyagra AkAza meM ma~DarAte hue guddhapakSiyoM ke samUha se yama-tulya siMha kI gati ko sUcita kara rahA thA |80|| mRta manuSyoM kI haDDiyoM se atyanta sapheda-sapheda dikhane vAle parvata para jAkara usakI vizAla guhA meM soye hue siMha ko tADita nagAr3oM aura senA ke zabda se siMha ko jagAyA / / 81 / / jAgane ke samaya honevAlI jamuhAI se jisakA mukha atyanta bhayaMkara thA tathA jisane dhIre-dhIre apanI pIlI jaTAoM ko kampita kiyA thA aisA vaha siMha kanakhiyoM se senA ko dekha jhuke hue zarIra ko phailAkara khar3A ho gayA / / 82 / / jo mukharUpI guhA ko kholakara tIvra garjanAoM ke dvArA dizAoM ko zabdAyamAna kara rahA thA, jisakA zarIra U~cA thA tathA jo sammukha chalA~ga bhara rahA thA aise siMha ke Age nirbhaya tripRSTa akelA hI khar3A ho gayA / / 83 / / usane zilA ke samAna kaThora usake donoM caraNoM ko to nirdayatApUrvaka dAhine hAtha se kasakara pakar3A aura dUsarA hAtha usake mu~ha meM ThUMsakara use dekhate-dekhate girA diyA // 84 // jo krodha se navIna rudhira ko dhAraNa karanevAle donoM netroM se dAvAnala ke kaNoM ko ugala rahA thA tathA balavAn tripRSTa ke dvArA jisakA udyama aura bala niSphala kara diyA gayA thA aisA vaha siMha vivaza ho eka sAtha mUcchita ho gayA / / 85 / / jisa prakAra megha navIna jala ke dvArA pRthivI ke saMtApasamUha ko zAnta kara detA hai usI prakAra usa tripRSTa ne nUtana mRNAla ke samAna siMha ko cIrakara usake rudhira se pRthivI ke saMtApa samUha ko tatkAla zAnta kara diyA / / 86 / / samamuca mahAn puruSa apane bahuta bhArI sAhasa dvArA bhI pRthivI para harSa ko prApta nahIM hotA / yahI kAraNa hai ki vaha tripRSTa jo dUsare se nahIM mArA jA sakatA thA aise siha ko bhI mAra kara nirvikAra rahA // 87 // tadanantara nArAyaNa triSTa 1. paGktiriyaM pratausaptasaptatitamasya zlokasyapUrvArdharUpA vartate / 2. mRgAdhipatiH ma0 / 3. athagarjitai na0 /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH atha lIlayA karayugeNa hariH samudasya kottikshilaamupri| prathayAmbabhUva nijavIryacayaM nikaSo'thavA balavatAmavadhiH // 88 nagaraM tataH pratinivRtya yayau jayaketanairmukulitArkakaram / upakarNayannijayazaH pRthukairapi gIyamAnamanurAgaparaiH // 49 kRtamaGgalaM sapadi rAjakulaM vijayI pravizya naranAthapatim / vijayAnujo'nuvijayaM zirasA praNanAma caJcalazikhAmaNinA // 90 parirabhya sammadabhavAzru bhUtA nayanadvayena suciraM sa puraa| ghanamAliliGga tadanu svasutau bhujayoryugena punaruktamiva // 91 zithilIcakAra parirambhaNataH sa cirAtsutau pulakaruddhatanuH / tadanujJayA punarapi praNato samamAsitau nRpatipIThataTe // 92 paripRcchataH kSitipatevijaye'nujavikramaM vadati satyamapi / vinatInano nibhRtamAsta harinaM mude guNastutiraho mahatAm // 93 iti bhUpatiH sutayugena samaM parirakSayA pramadayan dharaNIm / sakalAM zazAsa zaradindukalAvimalaM yazaH pratidizaM vikiran // 94 upajAtiH athaikadA kautukanizcalAkSo dauvArikaH kaanycnvetrhstH| dhAvannupetyAvaninAthamitthaM vyajijJapatsaMbhramaruddhavAkyaH // 95 ne donoM hAthoM se lIlApUrvaka koTika zilA ko Upara uThAkara apane parAkrama samUha ko vistRta kiyA so ThIka hI hai kyoMki vaha koTika zilA balavAn puruSoM ko bala kI kasauTI athavA sImA hai|| 88 // vahA~ se lauTa kara tripaSTa apane nagara gyaa| usa samaya vaha nagara vijaya patAkAoM se itanA sajAyA gayA thA ki unase sUrya kI kiraNeM bhI AcchAdina ho gaI thiiN| nagara meM praveza karate samaya vaha, anurAga prakaTa karane meM tatpara bAlakoM ke dvArA bhI gAye jAnevAle apane yaza ko suna rahA thaa| bhAvArtha-usake yaza ko vayaska loga to gAte hI the para abodha bAla ka bhI prema se vihvala hokara gArahe the // 89 / / jisameM maGgalAcAra kI saba vidhiyA~ kI gaI thIM aise rAjakula meM zIghra hI praveza kara tripRSTa ne bar3e bhAI vijaya ke bAda caJcala zikhAmaNi se yukta zira se rAjA prajApati ko praNAma kiyA / 90 // rAjA ne pahale cirakAla taka harSajanita AMsuoM ko dhAraNa karanevAle nayanayugala se apane donoM putroM kA AliGgana kiyA, pazcAt punarukta kI taraha bhujayugala se unakA gADha AliGgana kiyA // 91 // jinakA zarIra romAJcoM se vyApta thA aise rAjA ne cirakAla vAda putroM ko AliGgana se zithila-mukta kiyA / AliGgana se chUTane ke bAda donoM bhAIyoM ne phira se praNAma kiyA / pazcAt unakI AjJA se donoM hI eka sAtha rAjasiMhAsana ke nikaTa baiTha gaye // 92 // bAra-bAra pUchanevAle rAjA se jaba vijaya apane, choTe bhAI-tripRSTa ke yathArtha parAkrama kA varNana kara rahA thA taba tripRSTa nocA mukha kara cupacApa baiThA thA so ThIka hI hai kyoMki apanI guNastuti mahApuruSoM ke harSa ke liye nahIM hotI // 93 // isa prakAra zaraccandra kI kalAoM ke samAna nirmala yaza ko pratyeka dizAoM meM bikheranevAlA rAjA donoM putroM ke sAtha saMrakSaNa se samasta pRthivI ko harSita karatA haA usakA pAlana karatA thA // 94 // athAnantara kautUka se jisake netra nizcala ho 1. karayugena ba0 / 2. mavadheH ma0 /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam vihAyasA kazcidupetya deva dvAri sthito vismayanIyamUtiH / tejomayo vIkSitumicchati tvAM pramANamatra tvamiti vyaraMsIt // 96 pravezaya drAksumukhetyathAjJAmavApya rAjJo ninivRtya gatvA / prAvezayattaM sabhayA samIkSyaM savismayotphulladRzau ' vivRtya // 97 rAjA sametyAnatamAdareNa svahastanirdiSTahiraNyapIThe | adUravartinyupavezya kiJcidvizrAntamAllokya tamAbabhASe // 98 saumyAkRtiH kastvamananyasAmyaH kasmAdimAM bhUmimupAgato'si / kimarthamAyAta iti kSitIzA svayaM sa pRSTaH punarevamUce // 99 astyatra zailo vijayArdhanAmA narendra vidyAdharalokavAsaH / zreNIdvayenottaradakSiNena virAjito rAjatatuGgazRGgaH // 100 zreNImapAcIM rathanUpurAkhyaM puraM samAdhyAsya mahendralIlaH / nabhazcarANAM jvalanAdirekaH patirjaMTI nAma bhunakti tatra // 101 tvadanvayAdyaH prathamasya sanurmahAtmanAM bAhubalI jinAnAm / nipIDaya dorbhyA bharatezvaraM yo mumoca lakSmyA saha helayaiva // 102 alaMkarotIndukarAvadAtaM namaH kulaM kacchanRpAtmajasya / nabhazcarANAmadhipo'pi rAjanpitRSvasuste tanayo nayajJaH // 103 rahe the, jo hAtha meM suvarNa kI ghar3I liye hue thA tathA harSa se jisake vacana ruke hue the dvArapAla, daur3atA huA pAsa Akara rAjA se isa prakAra kahane lagA / / 95 / / he deva ! AkAza se Akara dvAra para khar3A, Azcarya kAraka zarIra kA dhAraka koI tejasvI puruSa Apake darzana karanA cAhatA hai / isa viSaya meM Apa hI pramANa haiM itanA kaha kara vaha cupa ho gayA / / 96 / / ' he sumukha ! use zIghra praveza karAo' isa taraha rAjA kI AjJA pAkara dvArapAla lauTa kara gayA aura Azcarya se vikasita dRSTi ko idhara-udhara ghumAte hue usane sabhA ke dvArA darzanIya usa puruSa ko bhItara praveza karA diyA / / 97 / / Akara Adara se namaskAra karanevAle usa puruSa ko rAjA ne apane hAtha dikhAye hue samIpavartI suvarNa pITha para baiThAyA / pazcAt jisane kucha vizrAma usa puruSa ko dekha unhoMne kahA / / 98 / / saumya AkRti ke dhAraka tathA anya rahita tuma kauna ho ? kahAM se isa bhUmi para Aye ho ? tathA kisa prayojana se Aye ho ? isa prakAra rAjA dvArA svayaM pUche jAne para vaha Agantuka puruSa punaH isa prakAra bolA / / 99 / / he rAjan ! yahAM eka vijayArdha nAmakA parvata hai, jo vidyAdhara logoM kA nivAsa sthAna kahalAtA hai, vaha apanI uttara aura dakSiNa ina do zreNiyoM se suzobhita hai tathA cAMdI kI U~ce zikharoM se yukta hai // 100 // dakSiNa zreNI ke rathanUpura nagara meM nivAsa karanevAlA, indra ke samAna lIlA se yukta tathA vidyAdharoM kA advitIya pati jvalanajaTI usa parvata kI rakSA karatA hai / / 101 / / tumhAre vaMza kA Adi puruSa bAhubalI thA jo mahAtmA tIrthaMkaroM meM prathama tIrthaMkara kA putra thA aura bhujAoM se jisane bharatezvara ko pIr3ita kara lakSmI ke sAtha anAyAsa hI rAjan ! vidyAdharoM kA rAjA jvalanajaTI bhI rAjA kaccha ke putra nami ke 1. dRzA ma0 / 2. samAdhyAsya ma0 / kara liyA thA aise janoM kI upamA se chor3a diyA thA // 102 // | he candra kiraNa ke samAna
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaH sargaH ato'smadIzaH kuzalIbhavantaM duursthito'piindurivaamburaashim| . anAmayaM pRcchati manmukhena premNA samAzliSya purANabandhum // 104 suto'rkakItiH kSapitArikItiH svayaMprabhA tasya sutaadvitiiyaa| devI ca pAdadvitayaM praNAmairabhyarcayantIza tavArcanIyam // 105 mAlabhAraNI atha kalpalatAmivaikapuSpAM sadazAM kAmaphalonmukhImupetAm / tanayAmavalokya tatsamAnaM na varaM mantrivilocano'pyapazyat // 106 kuzalaM sakale nimittatantre vihitapratyayamAptamAptamAnam / upagamya rahasyamAtyamukhyaiH saha saMbhinnamavocadevamIzaH // 107 sadRzaH sudRzaH svayaMprabhAyAH patirasmAbhiravekSito na kazcit / avalokaya divyacakSuSA taM nanu matkRtyavidhau bhavAnpramANam // 108 praharSiNI ityuktvA viratavati svakAryabIja saMbhinnaH khacarapatAvavocavittham / tvatkRtyaM zRNu viditaM mayA munIndrAvAyuSmannavadhidRzaH purA yathAvat // 109 ujjvala kula ko alaMkRta karatA hai| isake sivAya nIti ko jAnanevAlA vaha jvalanajaTI tumhArI buA kA putra hai // 103 / jisa prakAra candramA dUra rahane para bhI samudra se Arogya prazna-kuzala maGgala pUchatA rahatA hai usI prakAra hamArA rAjA dUra rahane para bhI nirantara kuzala rahanevAle apane purAne bandha kA prema se AliGgana kara majha se kuzala-maGgala pUcha rahA hai||104|| he Iza ! zatraoM kI kIrti ko naSTa karanevAlA arkakIti usakA putra hai, svayaMprabhA usakI advitIya putrI hai tathA vAyuvegA usakI rAnI hai / ye saba Apake pUjanIya caraNa yugala kI praNAmoM dvArA pUjA karate haiM arthAt bArabAra Apake caraNoM meM namaskAra karate haiM // 105 / / tadanantara rAjA jvalanajaTI ne eka dina advitIya puSpa se yukta kalpalatA ke samAna, kAmarUpa phala ke unmukha dazA-taruNa avasthA ko prApta putrI ko dekhA / putrI ko dekhate hI vara ko ora usakA mana gayA parantu mantrI rUpa netroM se yukta hone para bhI use kanyA ke yogya koI vara nahIM dikhA // 106 // tatpazcAt jo samasta nimitta-zAstrakuzala thA, jisakA vizvAsa kiyA jAtA thA tathA jo Apta ke samAna sanmAna ko prApta thA aise saMbhinna nAmaka nimitta jJAnI ke pAsa ekAnta meM pramukha mantriyoM ke sAtha jAkara rAjA jvalanajaTI ne isa prakAra kahA / / 107 / / hama loga sundara netroM vAlI svayaMprabhA ke yogya kisI vara ko nahIM dekha sake haiM ataH Apa apane divya netroM se usa vara ko dekhiye / nizcaya se mere kArya ke saMpatra karane meM Apa hI pramANa haiM / / 108 / / isa prakAra apane kArya ke bIja ko kahakara jaba vidyAdharoM kA rAjA jvalanajaTI cupa ho gayA taba saMbhinna nimittajJAnI isa taraha bolA he AyuSman ! maiMne pahale avadhijJAnI munirAja se tumhArA kArya ko jaisA jAna rakkhA hai vaisA tuma suno // 109 // isa bharatakSetra meM cakravartI bharata ke vaMza meM udAra tathA sArthaka nAma se yukta, eka
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam vasantatilakam asminpratIhi bharate bharateza vaMze rAjA prjaaptirudaarythaarthnaamaa| tasyAtmajau vijayinau vijayatripRSTAvAdyAvamAnuSabalau balavAsudevau // 110 vaMzastham ripustripRSTasya purAbhave'bhavadvizAkhanandItyayamazvakandharaH / tataH prahatyAhavadurmadaM raNe nabhazcarendraM bhavitArddhacakrabhRt // 111 zAlinI tasmAdetatkhecarAvAsasAraM kanyAratnaM vAsudevAya deyam / niHsandehaM tatprasAdAdudIcI prApya zreNI yAsyasi tvaM ca vRddhim // 112 mandAkrAntA ityAdezAdavitathagirastasya kArtAntikasya dhvastAzaGka jvalanajaTinA preSitaM viddhi dUtam / mAmindvAkhyaM ghaTayitumidaM deva kalyANakArya kAryAbhijJaM sthirataradhiyA tvatsakAzaM prakAzam // 113 zArdUlavikrIDitam zrImAnAgamanasya kAraNamiti vyakta nivedya sthitaM svAGgaspRSTasamastabhUSaNagaNairabhyaya' taM bhUpatiH / mAnAmacirAdagocaratayA tasyaiva haste punaH saMdezaM khacarAdhipasya muditaH saprAbhRtaM prAhiNot // 114 sragdharA kSoNInAthaM praNamyazlathamukuTataTokoTivinyastahastaH sotkAnvidyAdharANAM patimanaticirAdAnaya draSTumasmAn / prajApati nAmaka rAjA hai aisA tuma jAno / usake vijaya aura nipRSTa nAma ke do putra haiM jo zatruoM para vijaya prApta karanevAle haiM, lokottara bala se yukta haiM tathA prathama baladeva aura nArAyaNa haiM // 110 // cUMki tripRSTa kA pUrvabhava kA vairI vizAkhanando hI yaha azvagrova huA hai isaliye yuddhasambandhI duSTa ahaMkAra se yukta isa vidyAdhara rAjA ko mAra kara tripRSTa arddhacakravartI hogA // 111 / / ataeva vijayA parvata kA sArabhUta yaha kanyA rAtna nArAyaNa tripRSTa ke liye denA caahiye| isameM sandeha nahIM hai ki tuma usake prasAda se uttara zreNI ko prApta kara vRddhi ko prApta hovoge / / 112 / / he rAjan ! isa prakAra usa satyavAdo saMbhinna nimitta jJAnI ke Adeza se jvalanajaTI ne niHzaGka hokara kArya ke jAnakara mujha indu nAmaka dUta ko yaha maGgalamaya kArya saMpanna karane ke liye dRDha nizcaya pUrvaka spaSTarUpa se Apake pAsa bhejA hai aisA Apa jAneM // 113 // isa prakAra apane Agamana kA spaSTa kAraNa banAkara jaba vaha Agantuka vidyAdhara Upara baiTha gayA taba samRddhizAlI rAjA prajApati ne use apane zarIra ke sparzako prApta hue samasta AbhUSaNoM ke samUha se sammAnita kiyA tathA zIghra hI vijayA parvata para manuSyoM ke na pahu~ca sakane ke kAraNa usane usa vidyAdhara ke hAtha prasanna hokara vidyAdharoM ke rAjA jvalanajaTI ke liye upahAra sahita saMdeza bhejA // 114 / / tadanantara rAjA prajApati ko praNAma kara jisane apane hAtha namrIbhUta mukuTa taTa ke agrabhAga para lagA rakkhe
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH sargaH ityuktvA tena mukto gaganatalamagAvindurindIvarAbhaM sadyo vidyorasaMpadvihitamadhivasanrAjamAnaM vimAnam // 115 iti zrIosagakRte zrIvarddhamAnacarite tripRSTasaMbhabo nAma paJcamaH sargaH / SaSThaH sargaH vasantatilakam yAteSu keSucidahaHsvatha khacarendramAgatya bAhyavanamekadine prazaste / adhyAsitaM saha balena nizamya saumyAd draSTu N mudA tamudiyAya vizAmadhIzaH // 1 ekena sAdhujanatAM prati dakSiNena vAmena vairinivahe ca pareNa gacchan / dorbhyAmivonnataghanAMsavirAjitAbhyAM tAbhyAmarAjata samaM kSitipaH sutAbhyAm // 2 ArUDhavA hagativegavilolahArasphArAMzucakradhavalIkRtadigvibhAgaH / khyAtAnvayaiH pathi nijapratibimbakairvA rAjanyakairanugato vanamApa bhUpaH // 3 63 the tathA rAjA ne jise yaha kaha kara vidA kiyA thA ki hama utkaNThita logoM ko dekhane ke liye vidyAdharoM ke adhipati jvalanajaTI ko zIghra lAo, aisA vaha indu nAmakA vidyAdhara, vidyArUpI sampatti ke dvArA nirmita suzobhita vimAna para ArUr3ha ho zIghra hI nIlakamala ke samAna AbhAvAle gaganatala meM calA gayA - AkAza mArga se ur3a gayA / / 115 / / isa prakAra asaga kavikRta zrIvarddhamAna carita meM tripRSTa kI utpatti kA varNana karanevAlA pA~cavA~ sarga samApta huA / / 5 / / chaThavA~ sa athAnantara kitane hI dina vyatIta hone para eka zubha dina rAjA prajApati ne saumya nAmaka vanapAla se sunA ki vidyAdharoM kA rAjA jvalanajaTI senA ke sAtha Akara bAhya vana meM ThaharA huA hai| sunate hI vaha harSa vibhora ho use dekhane ke liye gayA ||1|| usa samaya U~ce aura sthUla kandhoM se suzobhita apane pUrvokta donoM putroM ke sAtha jAtA huA rAjA aisA suzobhita ho rahA thA mAnoM apanI donoM bhujAoM se hI suzobhita ho rahA hai| una meM eka putra jo dakSiNa - dAhinI ora cala rahA thA vaha sAdhu samUha ke prati dakSiNa -- sarala athavA udAra thA aura dUsarA jo vAma --bA~I ora cala rahA thA vaha zatrusamUha ke Upara vAma - viruddha thA || 2 || adhiSThita ghor3oM ke gati sambandhI vega se caJcala hAroM kI vizAla kiraNAvalI se jinhoMne dizAoM ke vibhAga ko safeda kara diyA 1. zrIasagabhUpakRte ma0 /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 vardhamAnacaritam vidyAprabhAvaracitAdbhutasaughakUTakoTisthitAmbaracarIjanalolanetraiH / pratyutthitena sahasA saha khecarezA prItiprasAritadRzA dadRze narendraH // 4 yAnAt sasaMbhramabhAvavatIryaM dUrAdAsannacArubhaTadattakarAvalambau / anyo'nyasanmukhamabhIyaturutsukau tau pAdadvayena dheraNIdharaNIdhanAtha // 5 gADhopagUhanasudhAsalilena siktaH sambandhacandanataruH samameva tAbhyAm / jIrNo'pi sannava ivAGkurito vireje keyUrakoTimaNirazmibhirunmiSadbhiH // 6 tasyArkakIrti ravanIzvaranAyakasya durAnatena zirasA caraNau vavande / pitrA tadAnabhihito'pi kaTAkSapAtairnaisargiko hi mahatAM vinayo mahatsu // 7 lakSmIpratApabalazauryamatizrutAdyairlokAdhikAvapi samaM vijayatripRSTau / prItyA praNematurubhau khacarAdhipaM taM stabdho mahAngurujane na guNAdhiko'pi // 8 AliGgaya tuGgataradehamanaGgakalpaM tAvarkakIrtimamalendusamAna kIrtim / prItau babhUvaturubhAvapi bhUrizobhau keSAM tanoti na mudaM priyabandhusaGgaH // 9 thA, jinake vaMza prasiddha the tathA jo mArga meM apane hI pratibimboM ke samAna jAna par3ate the aise rAjakumAroM se anugata rAjA vana ko prApta huA / bhAvArtha - ghor3oM para savAra aneka rAjakumAra mArga meM usake pIche-pIche cala rahe the ||3|| vidyA ke prabhAva se nirmita AzcaryakArI mahaloM ke zikharoM ke agrabhAga meM sthita vidyAdhAriyoM ke caJcala netroM ke sAtha jo agavAnI ke liye sahasA -uThakara khar3A huA thA, tathA prIti se jisake netra vistRta ho rahe the aise vidhAdharoM ke jvalanajaTI ne rAjA prajApati ko dekhA || 4 || jo ghabar3A kara dUsare se hI vAhana se nIce utara gaye the, nikaTavartI sundara yoddhA jinake liye hAthoM kA Alambana de rahe the, tathA jo utsukatA se bhare the aise donoM hI pRthivI aura vijayArdha ke prajApati aura jvalanajaTI eka dUsare ke sammukha paidala hI cala rahe the / / 5 / / gADhAliGgana rUpI amRtajala ke dvArA jise donoM ne eka sAtha sIMcA thA aisA sambandha rUpI candana kA vRkSa jIrNa hone para bhI nikalatI huI keyUra ke agrabhAga meM saMlagna maNiyoM kI kiraNoM se navIna kI taraha aGkurita ho uThA thA / / 6 / / jvalanajaTI ke putra arkakIrti se yadyapi usa samaya usake pitA ne kaTAkSapAtoM - netra ko saMketoM se kucha kahA nahIM thA to bhI usane dUra se hI jhuke hue zira se rAjAdhirAja prajApati ke caraNoM ko namaskAra kiyA thA so ThIka hI hai kyoMki mahApuruSoM ke prati mahApuruSoM meM vinaya svAbhAvika hI hotI hai // 7 // vijaya aura tripRSTa yadyapi samAnarUpa se lakSmI, pratApa, bala, zaurya, buddhi aura zAstra jJAna Adi ke dvArA samasta logoM meM zreSTha the to bhI donoM ne vidyAdharoM ke adhipati jvalanajaTI ko prItipUrvaka praNAma kiyA so ThIka hI hai kyoMki jo mahAn hotA hai vaha guNoM se adhika hone para bhI gurujanoM ke viSaya meM ahaMkArI nahIM hotA // 8 // jisakA zarIra anyanta U~cA thA, jo kAmadeva ke samAna thA tathA jisakI kIrti nirmala candramA ke samAna thI aise arkakIrti kA AliGgana kara bahutabhArI zobhA se yukta vijaya aura tripRSTa- donoM hI prasanna hue the so ThIka hI hai kyoMki priyabandhuoM kA samAgama kinake harSa ko vistRta nahIM karatA ? arthAt sabhI ke harSa ko vistRta karatA hai // 9 // 1. dharaNI dharaNIdhanAthI ma0 /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH sargaH jJAtvA tayovivadiSAmatha bhUtadhAtrIdhAtrIdharapramukhayormukhavibhrameNa / preyAnprajApatinarAdhipateramAtyaH provAca vAcamiti kAlavido hi dakSAH // 10 samyakprasannamadhunA kuladevatAbhiH pakvaM zubhaizca bhavatoH saphalaM ca jnm| chinnApi pUrvapuruSAcaritA svateyaM yenAtmanaiva punaraGkuritA lateva // 11 tvAM deva niSpratighamAtmasamaM durApamanyaiH prajApatirabhUdbhavanasya mAnyaH / kRtsnasya kevalamiva pratipadya yogI prAptaM padaM dhruvamanuttaramapyanena // 12 itthaM tadA nigeMdataH sacivasya vAkyamAkSipya khecarapatiH svymevmce| abhyarcayanvikacakundadalairivAntarvAgdevatAM vazanarazmibhirindugauraiH // 13 IdRgvaco matimatAM vara mA vadastvamikSvAkabo namikulasya cirantanezAH / ArAdhya kacchatanayo yavahIndradattAM vaidyAdharI zriyamazi zriyadAdidevam // 14 AjJAmanAdarasamunnamitAntavAmabhrUmaJjarIvilasanaikapadena dattAm / sajjastato'sya ca vidhAtumayaM jano'pi pUrvakramo nanu satAmavilaGghanIyaH // 15 saMbhASya tAviti mahIpatikhecarANAM nAthau purA praNidhinA vidhinaiva sRSTAm / 'sphItAM vivAhamahimAM sutayovidhAtumabhyudyatau vivizaturgrahamutpatAkam // 16 tadanantara prajApati rAjA kA prItipAtra mantrI, mukhoM ke vibhrama se rAjA prajApati aura jvalanajaTI ke bolane kI icchA ko jAna kara isa prakAra ke vacana bolA so ThIka hI hai kyoMki catura manuSya samaya ke jJAtA hote hI haiM // 10 // usane kahA ki isa samaya Apa donoM ke kuladevatA acchI taraha prasanna hue haiM, Apa donoM ke puNya karmoM kA udaya AyA hai aura Apa donoM kA janma saphala huA hai jisase ki pUrva puruSoM ke dvArA AcaraNa kI huI yaha AtmIyatA chinna hone para bhI latA ke samAna apane Apa phira se aGakurita ho uThI hai // 11 // jisa prakAra yogI pratipakSa rahita, Atma-tulya anyajana durlabha kevalajJAna ko prApta kara samasta loka kA mAnya ho jAtA hai sAtha hI avinAzI aura sarvazreSTha pada-mokSa ko prApta kara letA hai usI prakAra he deva ! prajApati bhI virodha rahita, Atma-samAna tathA anyajana durlabha Apako prApta kara samasta loka kA mAnya ho gayA hai, sAtha hI isane sthAyI aura sarvazreSTha pada prApta kara liyA hai| bhAvArtha-Apake sAtha sambandha hone se rAjA prajApati kA gaurava sarvamAnya huA hai // 12 // isaprakAra kahanevAle mantrI ke vacana kATa kara vidyAdharoM kA rAjA jvalanajaTI svayaM hI isa taraha bolA / bolate samaya candramA ke samAna usake sapheda dA~toM kI kiraNeM bAhara nikala rahI thIM unase vaha aisA jAna par3atA thA khilI huI kunda kaliyoM se mAnoM bhItara vidyamAna sarasvatI devI kI pUjA hI kara rahA ho // 13 // he buddhimAnoM meM zreSTha ! tuma aise vacana mata kaho kyoMki ikSvAkuvaMzI rAjA namivaMza ke prAcIna rAjA haiN| isakA kAraNa yaha hai ki kaccha kA putra nami Adi jinendra kI ArAdhanA kara dharaNendra ke dvArA dI huI vidyAdharoM kI lakSmI ko prApta huA thA // 14 // isaliye jisakA antima bhAga anAdara se Upara uThA huA hai aisI bA~yI bhrakuTIrUpa maJjarI ke saMcAra ke chala se dI huI isakI AjJA kA pAlana karane ke liye yaha.jana bhI-maiM jvalanajaTI bhI taiyAra hU~ so ThIka hI hai kyoMki nizcaya hI pahale kA krama satpuruSoM ke kiye alaGghanIya hotA hI hai // 15 // isaprakAra kahakara bhUmigocarI aura vidyAdharoM ke svAmI 1. mamalaM prathitArkakIrtim ma0 / 2. kRSNasya ma0 / 3. nigaditaH ba0 / 4. mA gadIstva ba0 / 5. saMbhAvitAviti b0| 6. kAntAM b0|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 vardhamAnacaritam pratyAlayaM prahatamaGgalatUryazaGkhamutthApitadhvajavitAna kRtAndhakAram / prAgdvAradezavinivezitazAtakumbhakumbhAgradattasukumArayavapraroham // 17 nRtyanmadAlasavadhUjanavaktrapadmavyAsaktakAmuka vilocanamattabhRGgam / raGgAvalIviracitojjvalapadmarAgapreGkhatprabhApaTala pallavitAntarikSam // 18 uccAraNAcaturacAraNavandibRnda kolAhala pratininAditasarvadikkam / AsItparaspara vibhUtijigISayeva ramyaM puraM khacarasannihitaM vanaM ca // 19 [vizeSakam ] saMbhinnadattadivase'tha jinendrapUjAM pUrvaM vidhAya jinamandiramandarAgre / lakSmImapAstakamalAmiva khecarendraH putroM dideza vidhinA puruSottamAya // 20 keyUrahArakaTa kojjvalakuNDalAdyaiH saMmAnya rAjakamazeSamazeSitAriH / kanyApradAnavahanena samaM mahiSyA cintAsamudramata rannamivaMzaketuH // 21 itthaM pradAya tanujAM vijayAnujAya prIti parAmupayayau khacarAdhinAthaH / eSyanmahAbhyudaya vaibhavabhAjanena sambandhametya mahatA saha ko na tuSyet // 22 rAjA prajApati tathA jvalanajaTI vidhAtA rUpa guptacara ke dvArA pahale se hI racI huI putraputriyoM ke vivAha kI vistRtamahimA ko pUrNa karane ke liye phaharAtI huI patAkAoM se suzobhita ghara meM praviSTa hue / / 16 / / jinameM ghara-ghara mAGgalika bAje aura zaGkhoM kA zabda ho rahA thA, Upara phaharAI huI patAkAoM ke samUha se jinameM andhakAra kiyA gayA thA, jinameM pUrvadvAradeza meM rakkhe hue suvarNamaya kalazoM ke agrabhAga para jau ke sukomala aGkura diye gaye the, jinameM nRtya karatI huIM mada se alasAI striyoM ke mukha kamaloM para kAmIjanoM ke netra rUpI bhramara saMlagna ho rahe the, jinameM raGgAvalI ke bIca diye hue dedIpyamAna padmarAga maNiyoM kI Upara kI ora uThatI huI kAnti ke samUha se AkAza pallavita -- lAla-lAla pattoM se yukta ho rahA thA, aura jahA~ uccAraNa karane meM catura cAraNoM aura vandiyoM ke samUha ke kolAhala se samasta dizAe~ pratidhvani se gU~ja rahI thIM aisA nagara aura vidyAdharoM se adhiSThita vana - donoM hI paraspara kI vibhUti ko jItane kI icchA se hI mAnoM ramaNIya ho rahe the / / 17-19 / / tadanantara saMbhinna nAmaka nimittajJAnI ke dvArA diye hue dina, vidyAdharoM ke rAjA jvalanajaTI ne sabase pahale jinamandirarUpI meruparvata ke agrabhAga para jinendra deva kI pUjA kii| pazcAt tripRSTa nArAyaNa ke liye vidhipUrvaka apanI putrI pradAna kI / vaha putrI aisI jAna par3atI thI mAnoM kamala ko chor3akara AI huI lakSmI hI ho // 20 // zatruoM ko naSTa karanevAle rAjA jvalanajaTI ne bAjUbaMda, hAra, kaTaka tathA dedIpyamAna kuNDala Adi ke dvArA samasta rAjAoM kA sammAna kiyaa| isaprakAra manuvaMza kI patAkA svarUpa jvalanajaTo, kanyAdAnarUpI naukA ke dvArA apanI rAnI ke sAtha-sAtha cintA rUpI samudra ko taira kara pAra huA / / 21 / / isaprakAra vijaya ke choTe bhAI tripRSTa ke liye putrI dekara vidyAdharoM kA adhipati parama prIti ko prApta huA so ThIka hI hai kyoMki Age AnevAle mahAn abhyudaya tathA vaibhava ke pAtra svarUpa mahApuruSa ke sAtha sambandha ko prApta hokara kauna nahIM saMtuSTa hotA hai ? // 22 // tadanantara vidyAdharoM ke 1. viracitAmala ba0 /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH sargaH zrutvAtha khecarapaterduhituH pradAnaM bhUgocarAya viditAtmacareNa 'gItam / sadyazcukopa gaganecaracakravartI siMho yathA navapayodharadhIranAdam // 23 kopena pallavitabhISaNadRSTipAtairaGgArasaMcayativAvakiransabhAyAm / itthaM jagAda vitatAzanighoranAdaH prasvedavArikaNikAstabakAvataMsaH // 24 he khecarAH zrutamidaM na kiM bhavadbhiryatkarma tena vihitaM khacarAdhamena / yuSmAjarattaNamiva pravilaGghaya dattaM kanyAlalAma manujAya jagatpradhAnam // 25 ityAhataM pratimukhaM vacanena tasya prakSobhadhUNitamuvAha sadaH samastam / lIlAM prasAdavirahAdavilokanIyAM kalpAntakAlapavanAbhitAmburAzeH // 26 agresaraH sthitimatAmavilaDanIyAM bibhratsamunnatimananyabhavorusattvaH / kopAtprakampitajagajjanatAkSayAya prAlayazaila iva nIlarathazcacAla // 27 citrAGgado nihatazAtravazoNitena citrAMgadAM paribhRzannudagAkareNa / vAmena vegacalitAGgadapadmarAgacchAyApadonmiSitakopadavAnalena // 28 rAjA jvalanajaTI ne apanI putrI bhUmigocarI ke liye dI hai' apane prasiddha guptacara ke dvArA kahe hue isa samAcAra ko sunakara vidyAdharoM kA cakravartI azvagrIva zIghra hI usa taraha kupita ho gayA jisa taraha ki navIna megha kI gambhIra garjanA ko sunakara siMha kupita hotA hai / / 23 / / krodha ke kAraNa pallavoM ke samAna lAla-lAla bhayaMkara dRSTipAta se jo sabhA meM mAnoM aMgAra samUha kI varSA kara rahA thA, jisakA zabda vistRta vajrapAta ke samAna bhayaMkara thA aura jo svedajalakaNoM ke samUha rUpa karNAbharaNoM se yukta thA aisA azvagrIva isa prakAra bolA / / 24 / / he vidyAdharo ! usa nIca vidyAdhara ne jo kAma kiyA hai ise nizcaya hI Apa logoM ne kyA sunA hai ? usane tuma sabako jIrNa tRNa ke samAna ulaGgha kara jagat meM zreSTha kanyArUpI AbhUSaNa bhUmigocarI manuSya ke liye diyA hai // 25 // azvagrIva ke yaha kahane se samasta sabhA atyadhika kSobha ke kAraNa isa prakAra kA~pa uThI mAnoM pratyeka ke mukha para prahAra kiyA gayA ho| prasannatA ke naSTa ho jAne se vaha sabhA pralayakAla kI vAyu se kSubhita samudra kI adarzanIya lIlA ko dhAraNa karane lagI // 26 // krodha se jagat ko kampita karanevAlA nIlaratha vidyAdhara, bhUmigocarI manuSyoM kA kSaya karane ke lie isa prakAra calA jaise himAlaya hI cala rahA ho kyoMki himAlaya aura nIlaratha meM sAdRzya thA / jisa prakAra himAlaya sthitimAn-parvatoM meM agrasara-pradhAna hai usI prakAra nIlaratha bhI sthitimAn-maryAdA ke rakSaka puruSoM meM pradhAna thaa| jisa prakAra himAlaya avilaDanIya unnati-na lA~ghane yogya U~cAI ko dhAraNa karatA hai usI prakAra nIlaratha bhI na lA~ghane yogya unnati-abhyudaya ko dhAraNa kara rahA thA aura jisa prakAra himAlaya ananyabhavorusattva-anyatra na honevAle bar3e-bar3e jantuoM se saMyukta hai usI prakAra nIlaratha bhI ananyabhavorusattva--dUsare puruSoM meM na honevAle vizAla parAkrama se bharA thA // 27 // citrAGgada, mAre hue zatruoM ke khUna se citra-vicitra gadA ko bA~ye hAtha se ghumAtA huA uThakara khar3A ho gyaa| usa samaya usakA bA~yA hAtha vega se kampita bAjUvaMda meM saMlagna padmarAga maNiyoM kI kAnti ke chala se aisA jAna par3atA thA mAnoM krodha rUpa dAvAnala ko prakaTa hI kara raha 1. nItam ma0 / 2. na tu ma0 / 3. nIlaratho'pyacAlIt ba0 / 4. nihita b0|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam bhrUbhaGgabhaGguramukhaH paripATalAkSaH prasvedavArilavakIrNakapolamUlaH / dolAyitonnatatanuH sphuritAdharo'bhUd bhImaH svayaM sadasi kopavadugrakopaH // 29 vidyAvaliptahRdayaH zaraNAturANAM dattAbhayaH pratibhaye sati nIlakaNThaH / uccaihAsa kakubhAM vivarANi kopAt pradhvAnayankahakahadhvanibhirgabhIraiH // 30 svedArdranirmalatanupratibimbitena kruddhena saMsadi gatena janena tena / AsIdanekamiva hantumarInvikurvan vidyAbalena balamAjirasena senaH // 31 krodhoddhataH samadazAtravadantidantaprAptAbhighAtavipulavaNamagnahAram / vakSaHsthalaM vipulamutpulakaM kareNa vAmetareNa parighaH parito mamArja // 32 nirvyaajpaurussvshiikRtvairiv,vidyaavibhuutijnitonntirunntaaNsH| uauM jaghAna kupito harikandharAH karNotpalena calitAlikulAkulena // 33 bhUripratApaparipUritasarvadikkaH padmAkarArpitajagatpraNatAgrapAdaH / kopAjjanakSayamiva prathayanvivarNastUrNa divAkara ivaiSa divAkaro'bhUt // 34 ho / // 28 // bhauMhoM ke bhaGga se jisakA mukha bhaGgura ho rahA thA, jisake netra lAla-lAla the, jisake gAloM kA mUlabhAga pasInA ke jalakaNoM se vyApta thA, jisakA U~cA zarIra jhUlA ke samAna caJcala thA tathA jisakA oTha phar3aka rahA thA aisA tIvrakodhI bhIma nAma kA vidyAdhara, sabhA meM svayaM krodha ke samAna ho rahA thA / / 29 // jisakA hRdaya vidyA ke garva se garvIlA thA tathA jo bhaya kA avasara upasthita hone para zaraNAgata dukhI manuSyoM ko abhayadAna detA thA, aisA nIlakaNTha nAmakA vidyAdhara krodhavaza kahakahA kI gambhIra dhvani se dizAoM ke antarAla ko zabdAyamAna karatA huA jora se ha~sA // 30 // sena vidyAdhara ke pasInA se Ardra nirmala zarIra meM sabhAsthita kruddha logoM kA pratibimba par3a rahA thA isase vaha aisA jAna par3atA thA mAnoM yuddha-sambandhI anurAga se zatruoM ko mArane ke liye vidyAbala se aneka senArUpa vikriyA kara rahA ho // 31 // krodha se uddhata parigha, zatruoM ke madonmatta hAthiyoM ke dA~toM se prApta vistRta ghAvoM meM jisakA hAra nimagna ho gayA thA tathA jisameM romAJca uTha rahe the aise apane caur3e vakSaHsthala ko dAhine hAtha ke dvArA saba ora se sApha kara rahA thA // 32 // jisane niSkapaTa pauruSa se zatrusamUha ko vaza kara liyA thA, vidyA ke vaibhava se jisakI atyadhika unnati huI thI tathA jisake kandhe U~ce uThe hue the aisA azvagrIva kupita ho caJcala bhramara samUha se vyApta karNotpala ke dvArA pRthivI ko tADita kara rahA thA, bhAvArtha-kAnoM se karNotpala nikAla-nikAla kara pRthivI para paTaka rahA thA // 33 // bahuta bhArI pratAparUpI teja se jisane samasta dizAoM ko vyApta kara diyA thA ( pakSa meM bahuta bhArI tapana se jisane samasta dizAoM ko pUrNa kara diyA thA ); jisake jagat dvArA namaskRta caraNoM kA agrabhAga padmAkara-lakSmI ke hAthoM meM arpita thA arthAt lakSmI jisake caraNa dAbatI thI ( pakSa meM jisake jagat ke dvArA namaskRta kiraNoM kA agrabhAga padmAkara-kamala vana meM arpita thA arthAt jisakI kiraNeM kamaloM ke samUha para par3a rahI thIM); jo krodha se mAnoM manuSyoM ke vinAza ko vistRta kara rahA thA tathA jisakA varNa svayaM phIkA par3a gayA thA aisA divAkara vidyAghara, zIghra hI divAkara-sUrya ke samAna ho gayA thA // 34 // 1. kandharAGkaH m0|
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH sargaH jyAghAtajaiH kiNakaNaiH sthapuTAgrahasto hastadvayena mathinArikulAcalena / saMvarNayannurasi hAralatAM na cakre sUtrAvazeSamapi saMsadi kAmadevaH // 35 yoddhuM dviSA saha viyatpravigAhamAno sabhyairdhRtau kathamapIzvaravajradaMSTrau / utkhAtadhautaka ravAlakara praroha-prArohabhAsuritadakSiNabAhudaNDau // 36 kAlAntarAdadhigatAvasaro'pyanena nAGgIkRto'hamiti ruSTa ivAstakoSaH / dUrAdakampananRpasya yathArthanAmnaH kupyatyaho sadasi caJcaladhIrna dhIraH // 37 AsphAlitA rabhasa nirdayadaSTakAntadantacchadena balinAzanivikrameNa / kruddhena dakSiNakareNa gabhIranAdaM bhUrArasajjhaNajhaNAyitabhUSaNena // 38 Alokya kopaparipATalitekSaNAbhyAM nIrAjayanniva sabhAmabhimAnazAlI / ityuddhataH sadasi dhUmazikho jagAda vyAttAnanaprasRtadhUmavidhU mitAzaH // 39 AjJApAla tiSThasi kiM vRthaiva prajJA satAM paribhave sati nirvyapekSA / vAmena kiM karatalena dharAmazeSAmuddhRtya cakradhara vArinidhau kSipAmi // 40 lokAdhikAM namikulapravarasya putrIM kaNThe kRtAmasadRzA manujena tena / ko vA "satvasahana na vidhermanISAM dRSTavA zuto gala ivojjvalaratnamAlAm // 41 pratyaJcA ke AghAta se utpanna bhaTToM ke dvArA jisake agrahasta U~ce-nIce ho gaye the aisA kAmadeva, zatrusamUha rUpa parvata ko naSTa karanevAle apane donoM hAthoM se vakSasthala para par3I huI hArarUpI tA sabhA meM isa prakAra cUra-cUra kara rahA thA ki sUta bhI zeSa nahIM raha gayA thA / bhAvArtha - kAmadeva nAma kA vidyAdhara apanI chAtI para itane jora se hAtha paTaka rahA thA ki usase hAra kA sUta bhI zeSa nahIM bacA thA - saba TUTakara nIce gira gayA thA / / 35 / / zatru ke sAtha yuddha karane ke liye jo AkAza meM uchala rahe the, tathA ubhArI huI ujjvala talavAra kI kiraNarUpa aMkuroM ke car3hane se jinake dAhine bhujadaNDa dedIpyamAna ho rahe the aise Izvara aura vajradaMSTra nAma ke vidyAdhara sabhAsadoM dvArA kisI prakAra bar3I kaThinAI se pakar3e jA sake the || 36 || yadyapi bahuta samaya bAda mujhe avasara prApta huA thA to bhI isane mujhe svIkRta nahIM kiyA isa kAraNa ruSTa hokara hI mAnoM sArthaka nAmadhArI akampana rAjA kA krodha usase dUra rahA arthAt use krodha nahIM AyA, vaha gambhIra mudrA meM hI baiThA rahA so ThIka hI hai, kyoMki sabhA meM caJcala buddhivAlA manuSya hI krodha karatA hai dhIravIra nahIM / / 37 / / jisane bar3e vega se nirdayatApUrvaka apanA sundara oTha DaMsa liyA thA tathA vajra ke samAna jisakA parAkrama thA aise kupita rAjA balI ne jhaNajhaNa zabda karanevAle AbhUSaNoM se yukta dAhine hAtha se pRthivI ko itane jora se pITA ki vaha gambhIra zabda karatI huI cillA uThI ||38|| jo krodha se lAla-lAla netroM ke dvArA dekha kara sabhA kI AratI utAratA huA-sA jAna par3atA thA tathA khule mukha se phaile hue dhUma ke dvArA jisane dizAoM ko dhUpa yukta kara diyA thA aisA uddhata ahaMkArI rAjA dhUmazikha sabhA meM isa prakAra bolA / / 39 / / he azvagrIva ! AjJA karoM, vyartha kyoM baiThe ho ? parAbhava hone para satpuruSoM kI prajJA kisI dUsare kI apekSA nahIM karatI / he cakradhara ! maiM kyA isa samasta pRthivI ko bA~yeM hAtha se uThAkara samudra meM pheMka dU~ ? // 40 // kutte ke gale meM 1. kiNakiNaiH ma0 / 2. rasA rarAsa / sphItAmbaraM raNaraNAyita-ma0 / 3. 'ma' pustake'sya zlokasya pUrvArdhottarArdhayorvyatyayo vartate / 4. nanu ba0 / 5. sahatyasahano na vidhermanISI ma0 /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 vardhamAnacaritam eteSu kazcidapi yaH khacarAdhipeSu bhrUvibhrameNa bhavatAbhihitaH sa eva / AkasmikaM namikulapralayaM vidhatte kAkeSu nAtha manujeSu ca tasya kAsyA // 42 kruddhe yame tvayi ca jIvati kaH kSaNaM vA loke prasiddhamiti vAkyamidaM ca jAnan / itthaM virodhamakarotsa kathaM punaste sIdatyaho matimatAM matirapyabhAve // 43 atrAtmabandhunivahaiH saha nAgapAzairbaddhvA vadhUvarayugaM shsaanyaamH| ityutthitAnanunayankhacarAnkathaMcinmantrI nivArya hayakandharamityavAdIt // 44 niSkAraNaM kimiti kupyasi nAtha buddhiryAtA kva te sklniitipthprviinnaa| kopAnna zatrarapaze'sti zarIrabhAjAM lokadvaye'pi vipadAM nana hetubhUtaH // 45 tRSNAM vivardhayati dhairyamapAkaroti prajJAM vinAzayati saMjanayatyavAcyam / saMtApayetsvavapurindriyavargamugraH pittajvarapratinidhiH puruSasya kopaH // 46 rAgaM dRzorvapuSi kampamanekarUpaM citte vivekarahitAni vicintitAni / puMsAmamArgagamanaM zramaduHkhajAtaM kopaH karoti sahasA madirAmadazca // 47 yaH kupyati pratipadaM bhuvi ninimittamApto'pi necchati janaH saha tena sakhyam / mandAnilollasitapuSpabharAnato'pi ki sevyate viSatarumadhupavrajena // 48 ujjvala ratnoM kI mAlA ke samAna usa asadRza manuSya ke dvArA kaNTha meM lagAI huI vidyAdhara rAjA kI lokottara-zreSTha putrI ko dekhakara kauna asahanazIla manuSya vidhAtA kI buddhi kI ha~sI nahIM karatA? arthAt sabhI karate / bhAvArtha-jisa prakAra kutte ke gale meM pahanAyI huI dedIpyamAna ratnoM kI mAlA ko dekha kara saba loga pahanAne vAle kI ha~sI karate haiM usI prakAra usa ayogya bhUmigocarI manuSya ke gale lagI huI vidyAdhara kI zreSTha putrI ko dekha kara saba loga vidhAtA kI buddhi para ha~sate haiM // 41 // ina vidyAdhara rAjAoM meM bhauMha ke saMketa se jisa kisI ko bhI Apa kaha deMge vahI namivaMza kA Akasmika vinAza kara degA so ThIka hI hai, kyoMki he nAtha ! kauoM aura bhUmigocarI manuSyoM usakA Adara hI kyA hai ?-unheM vaha samajhatA hI kyA hai ? // 42 / / yamarAja tathA Apake kUpita hone para kSaNabhara ke liye bhI kauna jIvita rahatA hai ? isa loka prasiddha vAkya ko jAnate hue bhI usane isa taraha ApakA virodha kyoM kiyA? Azcarya hai ki mRtyu kA avasara Ane para buddhimAn manuSyoM kI bhI buddhi naSTa ho jAtI hai / / 43 / / apane bandhu samUha ke sAtha vadhU-vara kI jor3I ko nAgapAza se bA~dha kara hama isI samaya yahA~ le Ate haiM isa prakAra kaha kara khar3e hue vidyAdharoM ko kisI taraha anunaya-vinayapUrvaka roka kara mantrI ne azvagrIva se yaha kahA / / 44 // he nAtha ! isa prakAra binA kAraNa Apa krodha kyoM karate haiM ? samasta nItimArga meM nipuNa ApakI buddhi kahA~ calI dI donoM lokoM meM prANiyoM kI vipatti kA kAraNa krodha se baDhakara dUsarA zatra nahIM hai / / 45 / / tIvra krodha pittajvara ke samAna puruSa kI tRSNA-lAlaca ( pakSa meM pyAsa ) ko bar3hAtA hai, dhairya ko dUra karatA hai, buddhi ko naSTa karatA hai, avAcya-na kahane yogya vacanoM ko utpanna karatA hai, aura apane zarIra tathA indriyasamUha ko saMtapta karatA hai / / 46 / / krodha aura madirA kI nazA zIghra hI puruSoM kI dRSTi meM lAlimA, zarIra meM nAnA prakAra kA kampana, mana meM viveka rahita vicAra, kumArga meM gamana tathA zrama aura duHkhoM ke samUha ko utpanna karatI hai // 47 / / jo manuSya - gaI?sa 1. namaH /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH sargaH AlambanaM pratibhaye sati mAnabhAjAM vaMzonnataH prathitasAraguNaivazuddhaH / zrImAnasAdhuparivAratirohitAtmA prApnoti mAnade kalaGkamasizca sadyaH // 49 rakSAparA samabhivAJchita kAryasiddheH siddhAJjanaikagulikA timirasya dRSTeH / lakSmIlatAvalayavarddhanavAridhArAkSAntiH satAmabhimatA bhuvi kena nAstu // 50 na zreyase bhavati vikramazAlino'pi kopaH pareSvatibalasya samunnateSu / ambhodharAnsamabhilaGghaya mRgAdhirAjo niSkAraNaM svayamupaiti na kiM prayAsam // 51 yuktAtmapakSabalagavaMtayaiva mUDhaH svasyetarasya ca samIkSya na zaktisAram / udyaJjigISurabhivahnipatatpataGgaprApyAM dazAmanubhavatyacirAdacintyAm // 52 tulye ripo jagati devaparAkramAbhyAM sandhiH prabhorabhihito nayazAstravidbhiH / abhyunnato bhavati pUjyatamazca tAbhyAM hono'pi sanmatimatAM sahasA na ninAH // 53 71 pRthivI meM pada pada para kAraNa ke binA hI krodha karatA hai usake sAtha bhalA puruSa bhI mitratA nahIM karanA cAhatA so ThIka hI hai kyoMki viSavRkSa manda vAyu se milate hue puSpa samUha se namrIbhUta hone para bhI kyA bhramaroM ke samUha se sevita hotA hai ? arthAt nahIM hotA ||48 || he mAnada ! he mAna ko khaNDita karane vAle ! jo bhaya upasthita hone para mAnI manuSyoM ke liye Alambana svarUpa hai arthAt bhaya kA avasara Ane para jo mAnazAlI manuSyoM kI rakSA karatA hai, jo vaMza se unnata hai--ucca kulIna hai tathA dayA- dAna-dAkSiNya - audAryaM Adi prakhyAta guNoM se vizuddha hai aisA zrImAn manuSya di asAdhu parivAra se tirohitAtmA hai--duSTa janoM ke saMsarga se dUSita hai, to vaha zIghra kalaGka - lokApavAda ko prApta hotA hai / isI prakAra vaha talavAra bhI, jo ki bhaya kA avasara Ane para mAnI manuSyoM kA Alambana hai-- rakSaka hai, usakI AtmA kA vikAsa nahIM ho pAtA hai, vaMza-dhanuSa ke janmadAtA bA~sa se utkRSTa hai, tathA tIkSNatA Adi prasiddha guNoM se yukta hai, yadi asAdhu parivArakharAba AvaraNa - dUSita myAna se tirohitAtmA - chipI hai to vaha zIghra hI kalaGka ko prApta hotI hai- prazaMsA ko prApta nahIM hotI // 49 // jo icchita kAryasiddhi kI rakSA karane meM tatpara rahatI hai, jo dRSTi ke timira roga ko naSTa karane ke liye siddha kiye hue aJjana kI advitIya guTikA hai, aura jo lakSmIrUpI latA samUha kI vRddhi karane ke liye jaladhArA hai aisI kSamA, pRthivI meM kisa kAraNa se satpuruSoM ke lie iSTa na ho arthAt sabhI kAraNoM se iSTa ho || 50 // parAkrama se suzobhita hone para bhI baliSTha manuSya kA dUsare samunnata manuSyoM para krodha karanA kalyANa ke liye nahIM hotA kyoMki meghoM ke prati chalA~ga bhara siMha svayaM hI binA kAraNa kyA kheda ko prApta nahIM hotA ? arthAt avazya hotA hai // 51 // apane pakSabala ke garva se yukta hone ke kAraNa hI jo ajJAnI, apanI tathA dUsare kI zakti kA vicAra kiye binA vijaya kI icchA rakhatA huA zatru kI ora abhiyAna karatA hai vaha zIghra hI agni ke sanmukha par3ate hue phunage ke dvArA prApta karane yogya usa dazA kA anubhava karatA hai jisakA ki use kabhI vicAra hI nahIM AyA thA ||52 || jo zatru, daiva aura parAkrama se apane samAna hai usake 1. AlambanaH ma0 / 2. mAnaM dyati khaNDayatIti mAnada statsambuddhI he mAnada ! 3, garvitayA ma0 / 4. daNDyaH ma0 /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 vardhamAnacaritam antarmadaM karipateriva bR' hitAni prAtaH karA iva dinezamudIyamAnam / lokAdhipatyamapi bhAvi vinAntarAyaM prakhyApayanti puruSasya viceSTitAni // 54 yastAdRzaM mRgarpAta mRgarAjarAjakoTIbalaM navamRNAla mivAGgulIbhiH / svairaM vyadArayadathaikakareNa dadhe yenAtapatramiva koTizilA vyudasya // 55 yaM ca svayaM jvalanajaTyupagamya vidvAn kanyApradAnavidhipUrvamupAsta dhIraH / tejonidhiH sa kathamadya tavAbhiyojyo yAtavya ityabhivadAmi vada tripRSThaH // 56 ( yugmam ) cakra zriyA parigato'hamiti svakIye garva vRthA manasi mAnada mAkRthAstvam / kiM vA vimUDhamanasAmajitendriyANAM saMpatsukhAya suciraM pariNAmakAle // 57 tasmAnna kAryamabhiyAnamanAtmanInametattava prati narezvaramIzvarasya / itthaM nigadya sacivaH pariNAmapathyaM tUSNImbabhUva matimAnnahi vaktyakAryam // 58 sAtha rAjA ko sandhi kara lenI cAhiye, aisA nIti zAstra ke jJAtA puruSoM ne kahA hai / jo manuSya deva aura parAkrama kI apekSA vartamAna meM apane se hIna hai vaha bhI samaya pAkara unnata aura pUjya ho jAtA hai ata: buddhimAn manuSyoM ko sahasA usakI bhI nindA nahIM karanI cAhiye / bhAvArtha-yuddha prArambha karane ke pahale apanI ora zatru kI zakti kA vicAra karanA cAhiye / vaha zakti deva aura puruSArtha ke bheda se do prakAra kI hai / yadi zatru ina donoM zaktiyoM kI apekSA apane se sabala hai to usake sAtha yuddha karanA hI nahIM cAhiye / yadi zatru apane samAna hai to usase sandhi kara yuddha kA avasara TAla denA cAhiye aura yadi zatru uparyukta donoM zaktiyoM kI apekSA apane se hIna hai to bhI usake sAtha burAI nahIM karanI cAhiye kyoMki Aja jo hIna hai vaha kAlAntara meM samunnata aura pUjya ho sakatA hai / tAtparya yaha hai ki yuddha kA prasaGga pratyeka avasthA meM tyAjya hai // 53 // jisa prakAra gajarAja kI garjanAeM usake bhItara sthita pada ko sUcita karatI haiM aura prabhAta kAla meM prakaTa honevAlI kiraNeM udita hote hue sUrya ko prakhyApita karatI haiM usI prakAra manuSya kI ceSTAeM usake Age honevAle sAmrAjya ko nighni rUpa se prasiddha karatI haiM // 54 // | jisameM siMha rUpI karor3oM rAjAoM ke samAna bala thA aise usa siMha ko jisane aGguliyoM se svecchAnusAra navIna mRNAla ke samAna vidIrNa kara diyA aura isake anantara jisane koTizilA ko uThA kara eka hAtha ke samAna dhAraNa kiyaa| aura vidvAn tathA dhIra-vIra jvalanajaTI ne svayaM jAkara kanyA pradAna karate hue jisakI sevA kI aisA teja kA bhANDAra svarUpa vaha tripRSTa Aja tumhArA zatru aura car3hAI karane ke yogya kaise ho gayA ? yaha maiM Apake saMmukha kahatA hU~, uttara dIjiye / / 55-56 || he mAnada ! 'maiM cakra kI lakSmI se yukta hU~' tuma apane mana meM aisA ahaMkAra vyartha hI mata karo kyoMki jinakA citta atyanta mUDha haiM tathA jinhoMne indriyoM ko nahIM jItA hai| aise manuSyoM kI saMpatti kyA phala kAla meM cirakAla taka sukha ke liye hotI hai arthAt nahIM hotI // 57 // Apa cakravartI haiM aura jvalanajaTI sAdhAraNa rAjA hai ataH Apako usake prati apane Apa ke liye ahitakArI yaha abhiyAna nahIM karanA cAhiye / isa prakAra phala kAla meM hitakArI vacana kaha kara mantrI cupa ho gayA so chatra ? hI hai kyoMki buddhimAn manuSya bekAra nahIM bolatA // 58 // jisa prakAra tama rAtri-sambandhi saghana 1. vidArayadathaika ba0 / 2. zilAbhyudasya ba0 / 3. yodhyo ma0 / 4. ityapi vadAmi ma0 /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 SaSThaH sargaH tattvAvalokanakarairjagadekadIrgharmAteriva mayUkhacayairulUkaH / vAkyaiH sa tasya tamasi pratibaddhabuddhirduSTaH prabodhamagamanna turaGgakaNThaH // 59 duHzikSitairanavalokitakAryapAkaiH kaizcitsametya nijbuddhiblaavliptH| uttejitaH sacivamityavadatsa kopAda bhruubhnggbhnggrittunggllaattpttttH||60 'nopekSate pariNAtAvatha pathyamicchannalpIyasImapi riporabhivRddhimidhAm / asvantako nanu bhavatyacirAdarAtiH kAle gadazca sahasA parivarddhamAnaH // 61 padmAkaraM samavalambya sa rAjahaMsaH pakSAnvito'pi kurute bhuvi na pratiSThAm / ekatra zatrujalade'pi nanu svakAle garjatyupAttanizitAsitaDitkarAle // 62 bhUripratApasahitairavibhinnadehaistejomayairagaNitaiH sahitaH shaayaiH| udyanna sAdhayati kiM bhuvanaM jigISu svAnkarairiva gRhItasamastadikkaiH // 63 andhakAra meM jisakI buddhi laga rahI hai aisA duSTa ullU, padArthoM kA darzana karAnevAle tathA jagat ko advitIya rUpa se prakAzita karanevAle sUrya kI kiraNoM ke samUha se prabodha ko prApta nahIM hotA usI prakAra tama-krodhapradhAna tamoguNa meM jisakI buddhi laga rahI thI aisA duSTa azvagrIva mantrI ke vacanoM se prabodha ko prApta nahIM huA // 59 // jo apane buddhibala ke ahaMkAra se yukta thA hI, usapara khoTI zikSA se yukta aura kArya ke phala kA vicAra na karanevAle kucha logoM ne Akara jise uttejita kara diyA thA, phalasvarUpa krodha ke kAraNa bhauMhoM ke bhaGga se jisakA U~cA lalATa taka kuTila ho rahA thA aisA azvagrIva mantrI se isa prakAra bolA // 60 // tadanantara phalakAla meM hita kI icchA rakhanevAle manuSya, zatru ke prakAza meM AnevAlI thor3I bhI abhivRddhi kI upekSA nahIM karatA, kyoMki sahasA bar3hatA huA zatru aura roga samaya Ane para zIghra hI duHkhadAyaka hote haiM / bhAvArtha-bar3hate hue zatru aura roga kI upekSA karanevAlA manuSya phala kAla meM duranta-duHkha ko prApta hotA hai // 61 / / varSAkAla meM bijalI kI kauMdha se bhaya utpanna karanevAle megha ke garajane para jisa prakAra rAjahaMsa pakSI padmAkara-kamalavana kA Azraya lekara tathA pakSoM-paGkhoM se yukta hone para bhI pRthivI meM eka sthAna para pratiSThA ko prApta nahIM hotA arthAt eka sthAna para sthita nahIM rahatA usI prakAra grahaNa kI huI painI talavArarUpI bijalI se bhayaMkara zatrurUpI megha ke garajane para rAjahaMsa-zreSTha rAjA bhale hI padmAkara-lakSmI ke hastAvalambana ko prApta ho athavA pakSa-sahAyaka rAjAoM se saMyukta ho to bhI pRthivI para eka jagaha pratiSThA ko prApta nahIM hotA / bhAvArtha-dhanabala aura janabala se sahita bar3e se bar3A rAjA bhI, zatru ke virodha meM khar3e hone para pRthivI meM eka jagaha sthira nahIM raha sktaa| azvagrIva, mantrI ke vacanoM kA uttara detA huA kaha rahA thA ki jvalanajaTI, kitanA hI dhanabala aura janabala se yukta kyoM na ho mere virodha meM khar3e hone para eka jagaha sthira nahIM raha sakegA // 62 // jisa prakAra udyan-udaya ko prApta hotA huA sUrya, bahuta bhArI tapana se sahita, akhaNDa, tejomaya, agaNita, sahagAmI aura dizAoM ko vyApta karanevAlI kiraNoM se kyA jagat ko siddhi nahIM karatA? apane adhIna nahIM karatA usI prakAra udyan--Age 1. upekSitaH kSINabalo'pi zatruH pramAdadoSAtpuruSairmadAndhaiH / sAdhyo'pi bhUtvA prathamaM tato'sAvasAdhyatAM vyAdhiriva prayAti // iti samAnAnArthakaH zlokaH . ... 10
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 vardhamAnacaritam dAnAmbusekasurabhIkRtagaNDabhittIn saMcAriNo'khanagirIniva tuGgakAyAn / hantyUrjitaH zatrusammAnakarAnanekAn kasyopadezamadhigamya gajAngajAriH // 64 upajAtiH itthaM harizmazrumudArabodhaM pramANabhUtaM pravilaGghya vAgbhiH / svAtantryamatyantamavApa kopAdAdhoraNaM matta iva dvipendraH // 65 praharSiNI prottasthAvatha samayaM vilaGghaya sadyo durvArasturagaM galaH pratItasattvaH / kallolairiva jaladhiryugAntakAle rundhAnme gaganatailaM balairasaMkhyaiH // 66 maJjabhASiNI 1 pratilomamA ruta vikampitadhvajAM dhvajinoM nivezya rciNtopkaaryNke| tRNakASThatoyasulabhe nage sthitaH pratipAlayannatha parAnparaikSata // 67 rucirA iti sphuTaM turagagalasya ceSTitaM niraGkuzaM sadasi careNa dhImatA / udIritaM jvalanajaTI nizamya tatprajApata savinayamityavocata ||68 r3hatA huA vijayAbhilASI rAjA, bahuta bhArI pratApa se sahita, akSatazarIra, tejomaya, agaNita tathA samasta dizAoM ko vyApta karanevAle sahAyakoM se kyA jagat ko siddha nahIM karatA hai-apane adhIna nahIM karatA hai arthAt avazya karatA hai / / 63 / / madajala ke secana se jinake kapolapradeza sugandhita kiye gaye haiM, jo calate-phirate aJjanagiriyoM ke samAna unnata zarIra haiM, tathA ajagara ke samAna jinakI zuNDAdaNDa haiM aise aneka hAthiyoM ko balavAn siMha kisakA upadeza pAkara naSTa karatA hai ? / / 64 / / jisa prakAra madonmatta gajarAja krodha se mahAvata ko naSTa kara atyanta svatantratA ko prApta hotA hai usI prakAra azvagrIva bhI mahAjJAnI, pramANabhUta harizmazru nAmaka mantrI ko pUrvokta vacanoM se ula~gha kara atyanta svatantratA ko prApta ho gayA || 65 / / tadanantara jisa prakAra pralayakAla meM samudra samaya-maryAdA ko lA~gha kara asaMkhya laharoM se AkAzatala ko rokatA huA Upara kI ora uThatA hai usI prakAra durvAra tathA prasiddha parAkrama ko dhAraNa karanevAlA azvagrIva bhI samaya-AcAra kA ullaGghana kara asaMkhya senAoM se nabhastala ko gheratA huA uTha khar3A huA || 66 // tadanantara pratikUla vAyu se jisakI dhvajAe~ kampita thIM aisI senA ko, banAye hue Dere - tambuoM se sahita tathA tRNakASTha aura pAnI kI sunnamatA se yukta parvata para ThaharA kara azvagrIva bhI vahIM Thahara gayA aura pratIkSA karatA huA zatruoM kI ora dekhane lagA || 67 || isa taraha buddhimAn dUta ke dvArA sabhA meM kahI huI azvagrIva kI spaSTa tathA svacchanda ceSTA ko suna kara jvalanajaTI ne rAjA prajApati se vinayasahita isa prakAra kahA || 68 || jisake dizAoM ke vibhAga kubera ke dvArA surakSita haiM aise 1. uttasyAvatha ma0 / 2. turagabala: ma0 / 3. Acchanno ma0 / 3. gaganavalaM ba0 / 4. rucitopakAryake ma0 /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaH sargaH 75 vasantatilakam raupye girau dhanadarakSitadigvimAge nAnAsamRddhiralakA nagarI rarAja / yasyAM babhUva vibhavena mayUrakaNThonIlAJjanAtanulho'zvagalorddhacakro // 69 zAlinI azvagrIve durnivAroruvIrye saMbhUyAnyaiH khecarairutthite'smin / yatkartavyaM tadrahasyAtmanInaiH sabhyaiH sAdhaM kAryamAlocayAmaH 170 hariNI jvalanajaTinaH zrutvA vANImiti kSitinAyake sacivasamiti bhUyo bhUyo vivRtya vipazyati / svayamudacalaccittaM jJAtvA tadA pariSatprabhoravasarasamAvRttinRNAM phalaM matisampadaH // 71 ityasagakRte zrIvardhamAnacarite'zvanIvasabhAkSobho nAma SaSThaH sargaH / saptamaH sargaH viyoginI atha mantravidAmupahare gaNamAhUya skhecraadhipH| abhayaM vijayena saMgato nijagAdeti vacaH prjaaptiH||1 vijayArdhaparvata para nAnA prakAra kI samRddhi se sampanna alakA nAma kI nagarI suzobhita hai| jisa alakA nagarI meM mayUragrIva aura nIlAJjanA ke zarIra se utpanna azvagrIva nAma kA arddhacakrI huA hai|| 69 // dunivAra bahuta bhArI parAkrama se yukta azvagrIva anya rAjAoM ke sAtha mila kara yuddha ke liye khar3A huA hai| isa sthiti meM jo kArya karane yogya hai usa para hama loga ekAnta meM AtmahitakArI sabhyoM ke sAtha mila kara vicAra kreN|| 70 // jvalanajaTI kI isa prakAra kI vANI suna jaba rAjA prajApati bArabAra mur3a kara mantrimaNDala kI ora dekhane lage taba svAmI kA abhiprAya jAna kara mantrimaNDala svayaM uTha kara khar3A ho gayA-vicAra karane ke liye taiyAra ho gayA so ThIka hI hai, kyoMki avasara ke anukUla kArya karanA hI manuSyoM kI buddhirUpI sampadA kA phala hai||71|| isa prakAra asaga kavikRta zrI varddhamAnacarita meM azvagrIva kI sabhA ke kSobha kA varNana karanevAlA chaThavA~ sarga samApta huaa| sAtavA~ sarga athAnantara jvalanajaTI nAmaka vidyAdharoM ke rAjA aura vijaya nAmaka apane jyeSThaputra se sahita rAjA prajApati ne ekAnta meM mantra ke jJAtA mantriyoM ke samUha ko bulAkara nirbhayatApUrvaka isa 1. mayUrakaNThanIlAJjanA ma0 /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam bhavatAmanubhAvato hi naH sakalA sNpdbhuutsmiihitaa| Rtubhistaravo vinA svayaM nanu pauSpoM zriyamudvahanti kim // 2 nijamugdhatayA samanvitAnvidhurAdrakSati naH samantataH / pRthukAn jananIva vo matiH kuzalA kRtyavidhau ca vatsalA // 3 guNinAM bhavati prasaGgato guNahIno'pi guNI dhraatle| surabhIkurute'tha karparaM salilaM pATalapuSpavAsitam // 4 avicintitamapyayatnataH svayamutpAdayati prayojanam / vidhirekapade niraGkuzaH kuzalaM vA'kuzalaM ca dehinAm // 5 balavAnhayakandharaH paraM sahasA cakradharaH smutthitH| aparaiH saha khecarezvarairvadatAsmAnprati ko'sya sannayaH // 6 iti vAkyamudIrya bhUpatau virate darzitabhUrikAraNam / sacivaiH parivIkSito muhurvacanaM suzruta ityavocata // 7 avabodhavidhau vizuddhatAM vayamAptA bhavataH prsaadtH| api nAma jaDAtmakAH sadA bhuvi padmA iva tigmdiidhiteH||8 samupetya nisargataH zucI nanu yatkiJcidapi prakAzate / tuhinadyatibimbasaMzrito malino'pi pratibhAsate mRgaH // 9 prakAra ke vacana kahe // 1 // nizcaya hI Apa logoM ke prabhAva se hI hamArI yaha sampUrNa manovAJchita sampatti huI hai; kyoMki RtuoM ke binA kyA vRkSa svayaM hI puSpoM kI zobhA ko dhAraNa karate haiM ? arthAt nahIM dhAraNa karate // 2 // jisa prakAra kArya karane meM kuzala tathA sneha se paripUrNa mAtA, apanI ajJAnatA se yukta bAlakoM ko saba ora duHkha se rakSA karatI hai usIprakAra kArya karane meM kuzala aura sneha se paripUrNa Apa logoM kI buddhi, apanI ajJAnatA se yukta hamalogoM kI saba ora duHkha se rakSA karatI hai||3||pthviitl para gaNI manuSyoM kI saMgati se nirgaNa manuSya bhI gaNI ho jAtA hai so ThIka hI hai, kyoMki gulAba ke phUla se suvAsita jala miTTI ke pAtra ko bhI sugandhita kara detA hai // 4 // svacchanda daiva, jisakA vicAra bhI nahIM kiyA gayA aise prANiyoM ke acche yA bure kArya ko svayaM binA kisI prayatna ke eka sAtha utpanna kara detA hai // 5 // atyanta balavAn azvagrIva cakravartI, anya vidyAdhara rAjAoM ke sAtha hamalogoM para acAnaka A car3hA hai, batalAiye kyA yaha usakA samIcIna naya hai ? // 6 // jisameM aneka kAraNa dikhalAye gaye haiM aise vacana kahakara jaba rAjA prajApati cupa ho gae taba mantriyoM ke dvArA bAra-bAra dekhA gayA suzruta mantrI isa prakAra ke vacana bolA // 7 // jisa prakAra pRthvI meM jalAtmaka-jala ke Azraya rahanevAle kamala, sUrya ke prasAda se vikAsa ko prApta hote haiM usI prakAra hama loga bhI jaDAtmaka-ajJAnabhaya honepara bhI Apake prasAda se mantrajJAna ke viSaya meM vizaddhatA ko prApta hue haiN|| 8 // svabhAva se pavitra puruSoM ko prApta kara nizcaya hI sAdhAraNa puruSa bhI prakAzita hone lagatA hai so ThIka hI hai; kyoMki candramA 1. natu ma0 / 2. vo ma0 / 3. zuciM ma0 /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaH sargaH 77 upayAti jaDo'pi pATavaM sahasopaghnavizeSataH param / karavAlagataH payolavaH kariNAM kiM na bhinatti mastakam // 10 bhavatAmapi vAgminAM puro yadahaM vacmi tadasya cApalam / adhikArapadasya ko'nyathA gadituM prArabhate sacetanaH // 11 tribhireva bhavadbhijitairnayazAstraM pratibhAnvitaidhRtim / bhuvanaM sacarAcaraM yathA pavanairunnatasaMhatAtmakaiH // 12 nanu sarvavido'pi rAjate na vacaH zrotari bodhajite / pariNetari naSTalocane saphalaH kiM nu kalatravibhramaH // 13 puruSasya paraMvibhUSaNaM paramArtha zrutameva nAparam / prazamo vinayazca tatphalaM prakaTa nItividaH pracakSate // 14 vinayaprazamAnvitaM sadA svayamevopanamanti sAdhavaH / sa ca sAdhusamAgamo jagatyanurAgaM vidadhAti kevalam // 15 anurAgapairAjitaM jagatsakalaM kiGkaratAM prpdyte| svayameva mahIpaterato vinayaM ca prazamaM ca mAmucaH // 16 hariNAnapi vegazAlino nanu gRhNanti vane vnecraaH| vijageyaguNena kiM guNaH kurute kasya na kAryasAdhanam // 17 ke bimba kA Azraya lenevAlA mRga malina honepara bhI prakAzita hone lagatA hai // 9 // jaDa-mUrkha manuSya bhI Azraya kI vizeSatA se zIghra hI utkRSTa sAmarthya ko prApta ho jAtA hai so ThIka hI hai; kyoMki talavAra para car3hA huA pAnI kA kaNa bhI kyA hAthiyoM ke mastaka ko vidIrNa nahIM kara detA? // 10 // Apa jaise kuzalavaktAoM ke Age bhI jo maiM bola rahA hU~ vaha isa mantripada ke adhikAra kI capalatA hai anyathA aisA kauna sacetana-samajhadAra manuSya hai jo Apa logoM ke sAmane bolanA prArambha kre?|| 11 // jisa prakAra unnata aura ghanatA ko prApta tIna vAtavalayoM ke dvArA carAcara sahita yaha samasta loka dhAraNa kiyA gayA hai usI prakAra sabala tathA pratibhA se yukta Apa tInoM-jvalanajaTI, prajApati aura vijaya ke dvArA hI nItizAstra dhAraNa kiyA gayA hai // 12 // yadi zrotA jJAna se rahita hai to usake sAmane sarvajJa kA bhI vacana suzobhita nahIM hotA so ThIka hI hai; kyoMki andhe pati ke sAmane strI kA hAvabhAva kyA saphala hotA hai ? arthAt nahIM hotA // 13 // nIti ke jAnakAra kahate haiM ki zAstrajJAna hI manuSya kA utkRSTa aura saccA AbhUSaNa hai tathA prazama aura vinaya hI usa zAstrajJAna kA prakaTa phala hai // 14 // vinaya aura prazama se yukta manuSya ke pAsa sAdhu svayaM Ate rahate haiM tathA vaha sAdhuoM kA samAgama jagat meM advitIya anurAga ko utpatra karatA hai // 15 // anurAga se parAjita huA samasta saMsAra svayaM hI rAjA kI kiGkaratA ko prApta hotA hai isaliye tuma vinaya aura prazama ko mata chor3o // 16 // vana meM bhIla, apane saMgItaguNoM se vegazAlI hariNoM ko bhI nizcaya hI pakar3a lete haiM so ThIka hI hai; kyoMki guNa kisa kI kAryasiddhi nahIM karatA? arthAt sabhI kI karatA hai // 17 // upAya ke jAnanevAle logoM ne kahA hai ki kaThora ma0 / 2. sakalaH ma0 / 3. parAjitaM ma0 /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 vardhamAnacaritam paruSAccamRduH sukhAvahaH paramityuktamupAyavedibhiH / paritApayati kSiti ravirnanu nirvApayati kSapAkaraH // 18 suvazIkaraNaM zarIriNAM priyavAkyAdaparaM na vidyate / madhuraM ca ruvena yathocitaM parapuSTo'pi janasya vallabhaH // 19 azitaM hRdayapravezakaM nirapekSaM sakalArthasAdhanam / vijayAya na sAmataH paraM matamastraM dadhate kssmaabhRtH||20 kupitasya ripoH prazAntaye prathama sAma vidhIyate budhaiH| katakena vinA prasannatA salilaM karvamitaM prayAti kim // 21 vacasA paruSeNa vardhate mRdunA zAmyati kopa uddhtH| pavanena yathA kvAnalo dhanamuktena ca bhUrivAriNA // 22 upazAmyati mAvena yo nahi zastraM guru tatra pAtyate / ahite vada sAmasAdhyake kimupAyaritaraiH prayojanam // 23 upayAti na vikiyAM paraH pariNAmapi ca sAntvasAdhitaH / salilena tu bhasmasAtkRto jvalanaH prajvalituM kimIhate // 24 'vikRti bhajate na jAtucitkupitasyApi mano mhaatmnH| paritApayituM na zakyate salilaM vArinidhestRNolkayA // 25 upAya kI apekSA komala upAya adhika sukhadAyaka hotA hai; kyoMki sUrya to pRthvI ko saMtapta karatA hai aura candramA nizcaya hI AhlAdita karatA hai // 18 // priyavacana ke sivAya dUsarA manuSyoM kA vazIkaraNa nahIM hai so ThIka hI hai; kyoMki yathAyogya madhura zabda karatA huA koyala bhI to manuSyoM ko priya hotA hai // 19 // rAjA, vijayaprApti ke liye sAma ke sivAya anya abhISTa zastra ko dhAraNa nahIM karate; kyoMki sAma tIkSNa na honepara bhI hRdaya meM praveza karatA hai aura nirapekSa hokara bhI sabake prayojana ko siddha karatA hai // 20 // vidvAn puruSa, kruddha zatru ko zAnta karane ke liye sabase pahale sAma kA hI prayoga karate haiM so ThIka hI hai; kyoMki nirmalI ke binA kyA malina pAnI svacchatA ko prApta hotA hai ? arthAt nahIM hotA // 21 // jisa prakAra pavana se dAvAnala bar3hatA hai aura megha ke dvArA chor3e hue atyadhika jala se zAnta hotA haiM usI prakAra kaThora vacana se uddhata krodha bar3hatA hai aura komala vacana se zAnta hotA hai // 22 // jo komalatA se zAnta ho jAtA hai usa para bahuta bhArI zastra nahIM girAyA jAtA hai| tAtparya yaha hai ki jo zatru sAma upAya se siddha karane ke yogya hai usa para anya upAyoM se kyA prayojana hai ? // 23 // sAma upAya se siddha kiyA huA zatru paripAkakAla meM bhI vikAra ko prApta nahIM hotA so ThIka hI hai; kyoMki pAnI se bujhAI huI agni kyA phira se prajvalita hotI hai ? arthAt nahIM // 24 // kupita hone para bhI mahAtmA kA mana kabhI bhI vikAra ko prApta nahIM hotA so ThIka hI hai| kyoMki tRNa kI ulkA se samudra kA pAnI 1. rasan ba0 / 2. sAdhakam ma0 / 3. sAdhoH prakopitasyApi mano nAyAti vikriyAm / na hi tApayituM zakyaM sAgarAmbhastRNolkayA // hitopadeze /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaH sargaH nayavartmani yaH sunizcitaM yatate tasya na vidyate ripuH / nanu pathyabhujaM kimAmayaH prabhavatyatvamapi prabAdhitum // 26 ayathAbhinivezitaH phalaM kimupAyaH kurute samIhitam / vibhAvamupaiti kiM payaH sahasA myastamathAmabhAjane // 27 mRdunaiva vibhidyate kramAtparipUrNo'pi ripuH puraH sthitaH / prativatsaramApagArayaH sakalaM kiM na bhinati bhUdharam // 28 mRdunA sahitaM sanAtanaM bhuvi tejo'pi bhavatyasaMzayam / dazayAtha vinA satailayA nanu nirvAti na ki pradIpakaH // 29 ata eva ca tatra sAmataH pravidheyaM kalyAmi nAparam / dhruvamityabhidhAya suzruto virarAmAnyanatAni veditum // 30 atha tasya nizamya bhAratoM kupitAntaHkaraNaH paraMtapaH / vijaya vijayazriyaH patirnijagAdeti bacco vicakSaNaH // 31 paThitaM na ko'pi kiM vadedabhisaMbandhavivajitAkSaram / nayavatsa budhaiH prazasyate kurute yasya vaco'rthasAdhanam // 32 parikupyati yaH sakAraNaM nitarAM so'nunayena zAmyati / animittaruSaH pratikriyA kriyatAM kena nayena kathyatAm // 33 79 saMtapta nahIM kiyA jA sakatA hai / / 25 / / jo sunizcitarUpa se nItimArga meM calatA hai usakA koI zatru nahIM rahatA so ThIka hI hai, kyoMki pathya kA sevana karanevAle manuSya ko kyA roga thor3A bhI kaSTa pahu~cA sakatA hai ? arthAt nahIM / / 26 / / jisakA prayoga ThIka nahI kiyA gayA hai aisA upAya abhISTa kArya ko karatA hai ? arthAt nahIM krtaa| jisa prakAra ki kacce bartana meM rakkhA huA dUdha kyA zIghra hI dahI paryAya ko prApta hotA hai ? arthAt nahIM hotA / / 27 / / sAmane khar3A huA sabala zatru bhI komala upAya ke dvArA hI krama se naSTa kiyA jAtA hai so ThIka hI hai; kyoMki prativarSa AnevAlA nadI kA pUra kyA samasta parvata ko nahIM bheda detA hai ? arthAt avazya bheda detA hai // 28 // isameM saMzaya nahIM hai ki pRthvI para teja bhI komalatA se yukta hokara hI sthAyI hotA hai; kyoMki saila sahita battI ke binA kyA dIpaka bujha nahIM jAtA hai ? arthAt avazya bujha jAtA hai || 29 // isaliye usa azvagrIva para sAma upAya se hI pratIkAra karanA cAhiye, maiM anya upAya ko nizcita hI ThIka nahIM samajhatA hU~ isa prakAra kahakara suzruta mantrI anya mantriyoM kA mata jAnane ke liye ho gayA // 30 // athAnantara suzruta mantrI kI uparyukta vANI sunakara jisakA antaHkaraNa kupita ho rahA thA, jo zatruoM ko saMtapta karanevAlA thA, tathA vijayalakSmI kA adhipati thA aisA buddhimAn vijaya isa prakAra ke vacana bolA // 31 // jisake akSara pUrvApara sambandha se rahita hai aise par3he hue pATha ko kyA totA bhI nahIM bola detA hai ? parantu vaho nItijJa manuSya vidvAnoM ke dvArA prazaMsita hotA hai jisakA vacana prayojana kI siddhi karatA hai // 32 // jo manuSya kisI kAraNa se kupita hotA hai vaha anunaya-vinaya ke dvArA atyanta zAnta ho jAtA hai parantu jo niSkAraNa hI krodha karatA hai usakA pratikAra kisa naya se kiyA jAve ? yaha kaho // 33 // tIvra krodha se yukta manuSya ke liye hitakArI priya vacana kahe jAveM to ve zAnti ke kAraNa to nahIM hote kintu krodha
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam atiroSavato hitaM priyaM vacanaM pratyuta kopadIpakam / * zikhitatame hi sarpiSi prapatattoyamupaiti vahnitAm // 34 abhimAninamAcetasaM puruSaM prahvayati priyaM vacaH / nanu tadviparItaceSThitaH kimu sAmnaiti khalo'nukUlatAm // 35 mRdutAmupayAti vahninA kharatAmeti jalena cAyasam / iti vairinipIDitastathA vinata yAti khalo na cAnyathA // 36 dvayameva vidhIyate mataM dvitaye nItividA mahAtmanA / vinayo mahati svabAndhave pratipakSe ca parAkramo mahAn // 37 dvayameva sukhAvahaM paraM puruSasyAbhimataM satAmapi / abhayatvamarau puraH sthite priyanArIbhRkuTau ca bhIrutA // 38 api nAma tRNaM ca durbalaM pratikUlasya na mAtarizvanaH / praNati pratipadyate varaM puruSAttannamataH svayaM ripum // 39 gurutAmupayAti yanmRtaH puruSastadviditaM mayAdhunA / nanu lAghavaheturarthanA na mRte tiSThati sA manAgapi // 40 sahasaiva paraM kSamAdharo nanu tuGgo'pi janena laGghayate / na bhavatyatha kasya vA sataH paribhUteriha kAraNaM kSamA // 41 ko hI prajvalita karanevAle hote haiM so ThIka hI hai; kyoMki agni ke dvArA atyanta tape hue ghI para par3atA huA pAnI agnipane ko prApta ho jAtA hai // 34 // jisakA citta Ardra hai aise abhimAnI manuSya ko priya vacana namra kara detA hai parantu jisakI ceSTA isase viparIta hai aisA duSTa manuSya bhI kyA sAma upAya ke dvArA anukUlatA ko prApta hotA hai ? arthAt nahIM hotA / / 35 / / jisaprakAra lohA agni ke dvArA komalatA ko prApta hotA hai aura pAnI ke dvArA kaThoratA ko / usI prakAra duSTa manuSya zatru ke dvArA pIr3ita hone para namratA ko prApta hotA hai anya * prakAra se nahIM ||36|| nIti ke jJAtA mahAtmA ke dvArA do meM do prakAra kA kArya kiyA jAtA hai / arthAt apane bandhusvarUpa mahApuruSa ke viSaya meM to vinaya kI jAtI hai aura zatru ke viSaya meM mahAna parAkrama prakaTa kiyA jAtA hai ||37|| puruSa ke lie do hI kArya parama sukhadAyaka haiM aisA satpuruSoM kA bhI abhimata hai / vedo kArya ye haiM ki zatru ke sAmane sthita rahane para nirbhaya rahA jAve aura priya strI kI bhRkuTI car3hane para bhayabhIta huA jAve ||38|| durbala tRNa bhI viparIta vAyu ke sAmane namratA ko prApta nahIM hotA ataH vaha zatru ko svayaM namaskAra karanevAle puruSa kI apekSA utkRSTa hai ||39|| marA huA manuSya jo gurutA ko prApta hotA hai- bhArI vajanadAra ho jAtA hai usakA kAraNa maiM isa samaya * samajha gayA / nizcaya hI laghutA kA kAraNa yAcanA hai aura mare hue manuSya meM vaha kiJcit bhI nahIM rahatI / bhAvArtha - jIvita manuSya kI apekSA mRta manuSya kA zarIra bhArI kyoM hotA hai ? isakA kavi ne apanI kalpanA se yaha uttara diyA hai ki jIvita manuSya ke zarIra kI laghutA kA kAraNa yAcanA hai, marane para vaha yAcanA iJcamAtra bhI zeSa nahIM rahatI isIliye mRta manuSya kA zarIra bhArI jAtA hai // 40 // jisa prakAra U~ce se U~cA bhI kSamAdhara - parvata manuSya ke dvArA 1. nItividAM ma0 / 2. mahAtmanAm ma0 /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaH sargaH paramastamupaiti bhAnumAnapi tejovirhaaddinaatyye| ataeva ca dhAma bhAsuraM na jahAti kSaNamapyudAradhIH // 42 upagacchati sAmabhiH zamaM mahato naiva nisrgshaatrvH| bhajate ca sa taiH pracaNDatAM salilairauvaMzikhIva vaaridheH||43 abhigarjati tAvaduddhato mdnishcetndhiirnekpH| purataH pratibhISaNAkRti na hari yAvadudIkSate ripum // 44 asuhRttvavidhAvupasthitaM bhuvi durmikamAttavikriyam / zamayenmatimAnmahodayaM sahasAcchedanamantareNa kaH // 45 dviradaM vinihanti kesarI svayamanviSya ca yaH smnttH| nijavAsaguhAbhupAgataM sa ca taM muzcati kiM yuyutsayA // 46 bhavatAM pravilaya bhAratImavilaGghayAmapi kiM mmaanujH| na hinasti tamazvakandharaM kalabhaM gandhagajo yathAgaMlam // 47 sahasA lA~gha liyA jAtA hai usI prakAra bar3e se bar3A kSamAdhara-kSamA ko dhAraNa karanevAlA bhI, manuSya ke dvArA lA~gha liyA jAtA hai--apamAnita kara diyA jAtA hai so ThIka hI hai kyoMki isa saMsAra meM kisa satpuruSa kI kSamA usake tiraskAra kA kAraNa nahIM hotI hai ? // 41 / / saMdhyA ke samaya teja kA abhAva ho jAne se sUrya bhI atyanta asta ko prApta ho jAtA hai isIliye udArabuddhi puruSa kSaNabhara ke liye bhI dedIpyamAna teja ko nahIM chor3atA hai // 42 // mahAn puruSa ke zAntipUrNa upAyoM se svAbhAvika zatru zAnti ko prApta nahIM hotA kintu unase usa prakAra pracaNDatA ko prApta hotA hai jisa prakAra ki samudra ke jala se baDavAnala // 43 // jisakI buddhi mada se cetanA-hIna ho rahI hai aisA uddaNDa hAthI tabhI taka garjatA hai jaba taka ki vaha sAmane khar3e hue bhayaMkara AkRti ke dhAraka siMha rUpa zatru ko nahIM dekhatA hai / / 44 / / jo zatrutA ke karane meM udyata hai, tathA aneka prakAra ke vikAroM se yukta hai aise mahodaya-baDhe hue durnAmaka-arza kI bImArI ko chedanakriyA-zalyakriyA (Aprezana) ke binA kauna buddhimAn zAnta kara sakatA hai ? arthAt koI nhiiN| bhAvArtha-saMskRta meM durnAmaka aura arzas-ye do bavAsIra roga ke nAma haiM / yaha kaSTadAyaka va bhayaMkara roga haiN| yaha roga jaba adhika bar3ha jAtA hai taba zatra ke samAna dukha detA hai tathA raktapAta Adi aneka vikAra utpanna karatA hai| isake zAnta karane kA upAya cheda karanA hI hai arthAt zalyacikitsA ke dvArA masse ko kATa denA hI isakA upAya hai| isI prakAra jo zatru, zatrutA karane meM udyata rahatA hai bAra-bAra zatrutA karatA hai tathA aneka prakAra ke vikAraupadrava khar3e karatA hai usa zaktizAlI zatru ko chedanakriyA-talavAra Adi ke prahAra se hI zAnta kiyA jAtA hai, zAnti se nhiiN||45|| jo siMha svayaM saba ora khoja kara hAthI ko mAratA hai vaha apane nivAsa kI guhA meM Aye hue usa hAthI ko kyA yuddha kI icchA se chor3atA hai ? arthAt nahIM chor3atA // 46 // yadyapi Apa logoM kI vANI ullaGghana karane yogya nahIM hai to bhI merA choTA bhAI tripRSTa usakA ullaGghana kara usa azvagrIva ko kyA usa prakAra nahIM mAregA jisaprakAra ki 1. vupAsitaM ba0 / 2. 'durnAmakArzasI' ityamaraH / 3. samaye matimAn ma0 / 4. yathArgalAm ma0 /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam ahameva hi veni kevalaM na vijAnAti paro'sya pauruSam / apidaivamamAnuSAzrayaM bhavatAM maunamato vibhUSaNam // 48 iti pauruSasAdhanaM paraM vijaye kAryamudIrya durjye| virate matisAgaro giraM matimAnItividityudAharat // 49 iti kRtyavidhau vidA satA vijayeneha prisphuttiikRte| api deva tathApi zakate pravidhAtuM jaDadhIrayaM janaH // 50 kimidaM kathitaM na tattvataH sakalaM jyotiSikeNa naH puraa| ahamasya tathApyamAnuSoM zriyamicchAmi parAM parIkSitum // 51 suvicArya kRtAddhi karmaNaH pariNAme'pi bhayaM na jaayte| ataeva vivekavAn kriyAmavicArabhate na jAtucit // 52 samare nanu cakravatinaM khalu jetA bhuvi yastu sAdhayet / iha saptabhireva vAsarairatha vidyAH sakalAH sa kezavaH // 53 iti te nikaSopalAyitaM vacanaM tasya vidheyvstunH| avagamya tatheti menire karaNIyaM sanirastasaMzayama // 54 atha tasya parIkSituM zriyaM vijayasyApi samAdizanmithaH / * jvalanopapado jaTI paraM puruvidyAgaNasAdhanAvidhim // 55 madasrAvI hAthI argala-Agala kA ullaGghana kara hAthI ke bacce ko mAra detA hai / / 47 // kevala maiM hI isake daivika tathA lokottara pauruSa ko jAnatA hU~ dUsarA nahIM isaliye isa viSaya meM Apa logoM kA mauna rahanA hI bhUSaNa hai / bhAvArtha-Apa loga isake parAkrama ko daivika tathA lokottara samajha kara ise ajeya mAnate haiM para maiM jAnatA hU~ ki isakA parAkrama kaisA hai ataH Apa loga isa viSaya meM cupa rahiye / / 48 / isaprakAra durjeya vijaya, 'kArya kA utkRSTa sAdhana pauruSa hI hai' yaha kaha kara jaba cupa ho gayA taba nIti ko jAnanevAlA buddhimAn matisAgara mantrI isa prakAra bolA // 49 // yahA~ vidyamAna vidvAn vijaya ne yadyapi kArya kI vidhi ko isa prakAra atyanta spaSTa kara diyA hai tathApi he rAjan ! yaha jaDabuddhi jana tadanusAra kArya karane ke liye zaGkA karatA hai // 50 // kyA hama logoM ke sAmane jyotiSI ne paramArtha se yaha saba nahIM kahA thA ? yadyapi kahA thA to bhI maiM isakI lokottara utkRSTa lakSmI kI parIkSA karanA cAhatA hU~ // 51 / / kyoMki acchI taraha vicAra kara kiye hue kArya se phalakAla meM bhI bhaya nahIM hotA hai isaliye vivekI manuSya vicAra kiye vinA kabhI kArya prArambha nahIM karatA / / 52 // jo pRthivI para sAta hI dina meM samasta vidyAoM ko siddha kara legA vaha nizcaya hI yuddha meM cakravartI azvagrIva ko jItegA aura jItane ke bAda vahI nArAyaNa hogA // 53 / / isaprakAra matisAgara mantrI ke vacana ko karane yogya kArya kI kasauTI ke samAna jAna kara saba logoM ne kArya ko saMzaya rahita ho usI prakAra mAna liyA // 54 / / tadanantara tripRSTa kI 1. cakravartinaH ma0 / 4 ma pratau 52-53 zlokayormadhye kirAtArjunIyasya 'sahasA vidadhIta na kriyAmavivekaH paramApadAM padam / vRNate hi vimRzya kAriNaM guNalubdhAH svayameva smpdH|' iti zlokodattaH / ba pratI sa nAsti / samAnArthakatayA pAdaTippaNe'GgIkRtaH sa lekhakapramAdena mUle samAyojitaH iti pratibhAti / /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaH sargaH apare na ca sAdhayanti yAM vidhinA dvAdazavatsarairapi / mahatI svayameva rohiNI sahasA prAdurabhUtpuro'sya sA // 56 aparAH patadIza vAhinIpramukhAstaM sakalAzca devatAH / upatasthuraho mahAtmanaH kimasAdhyaM purupuNyasampadaH // 57 vijayasya ca siMhavAhinI vijayA vegavatI prabhaMkarI / iti paJcazataM vazaM yayurvaravidyA divaseSu saptasu // 58 divasairiti saMmitairvazIkRtavidyaM vijayAnujaM tataH / dhuri tau nRpakhecarAdhipau jagato'tiSThipatAM sunizcitam // 59 atha tasya yiyAsato ripUnabhihantuM samare jayazriyam / kathayanniva rodasoM samaM paritastAra mRdaGganisvanaH // 60 niragAdadhiruhya vAraNaM sa purAducchritatoraNadhvajAt / jayamaGgalazaMsibhiH zubhaiH zakunaistoSita sarvasainikaH // 61 sadanAgragato'GganAjanaH saha lAjAJjalimAtmalocanaiH / paritastamavAkirankSitau prathayankIrtimivAsya nirmalAm // 62 'kariNAM kadalIdhvajotkarAH pidadhuH kevalameva nAmbaram / atiduHsahamanyabhUmipaiH sakalaM dhAma ca cakravartinaH // 63 83 lakSmI kI parIkSA karane ke liye jvalanajaTI ne usake sAtha-sAtha vijaya ko bhI mahAvidyAoM ke siddha karane kI vidhi batalAI || 55 || jisa vidyA ko dUsare loga vidhipUrvaka bAraha varSa meM bhI siddha nahIM kara pAte haiM vaha rohiNI nAma kI mahAvidyA zIghra hI usake sAmane prakaTa ho gaI / / 56 / / garuDavAhinI jinameM pramukha haiM aisI anya samasta vidyAe~ bhI usa mahAtmA ke samIpa Akara khar3I ho gaIM so ThIka hI hai, kyoMki bahuta bhArI puNyasaMpatti se yukta manuSya ke liye asAdhya kyA hai ? / / 57 / / bijaya ke liye bhI siMhavAhinI, vijayA, vegavatI, aura prabhaMkarI Adi pA~ca sau utkRSTa vidyAe~ sAta dina meM siddha ho gaIM / / 58 / isaprakAra sImita dinoM meM jisane vidyAoM ko vaza kara liyA thA aise tripRSTa ko rAjA prajApati tathA jvalanajaTI vidyAdhara ne sunizcitarUpa se saMsAra ke Age sthApita karAyA arthAt sarvazreSTha ghoSita karAyA / / 59 / / tadanantara jyoMhI usane zatruoM ko mArane ke liye gamana karane kI icchA kI tyoMhI mRdaGga ke zabda ne cAroM ora se eka sAtha pRthivI aura AkAza ke antarAla ko vyApta kara diyA / mAnoM vaha mRdaGga kA zabda yuddha meM usakI vijayalakSmI ko hI sUcita kara rahA thA / / 60 / / vijayamaGgala ko sUcita karanevAle zubha zakunoM se jisane samasta sainikoM ko saMtuSTa kiyA thA aisA vaha tripRSTa hAthI para savAra ho khar3e kiye hue toraNoM aura patAkAoM se yukta ho nagara se bAhara nikalA || 61 || mahaloM ke agrabhAga para car3hI huI striyoM kA samUha apane netroM ke sAtha usa para cAroM ora se lAI kI aJjaliyA~ barasA rahA thA aura usase vaha aisA jAna par3atA thA mAnoM pRthivI para isakI nirmala kIrti ko hI vistRta kara rahA thA // 62 // hAthiyoM 1. sainyadhvajairapratikUlavAtavyAdhUnanaprollasitaistadIyaiH / nAntardadhe kevalameva sUryaH zatruprabhAvazca mahAprabhAvaiH // - candraprabhacarita sarga 4.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam rathavAjikhurAbhighAtajaH kSitireNuH khrromdhuusrH| sakalaM na jaganmalImasaM vidadhe zatruyazazca tatkSaNam // 64 na cacAla dharaiva kevalaM gurusenAbharapIDitA tdaa| urasaH kamalApi vidviSaH pavanodhUtalateva mUlataH // 65 vigalanmadavArinirjharA api dUrokRtaroSavRttayaH / abhinetRvazena lIlayA lalitaM gandhagajAH pratasthire // 66 taDidujjvalarukmamaNDanAMsturagA~zcaJcalakaNThacAmarAn / drutamadhyavilambitakramAnadhiruhya prayayusturaGgiNaH // 67 adhiruhya yatheSTavAhanaM dhavalacchatranivAritAtapAH / gamanocitaveSadhAriNaH paracanakSitipAstamanvayuH // 68 balareNubhayena bhUtalaM pravihAyotpatitaM viyatyapi / pidadhe rajasA parItya tatprathamaM khecarasainyamAkulam // 69 itaretararUpabhUSaNasthitiyAnAdinirIkSaNotsukam / abhavattadadhomukhonmukhaM cirakAlaM gamane baladvayam // 70 javanizcalaketanotkaraM varamAsthAya vimAnamunnatam / khacarAdhipativilokayansasutaH sainyamagAdvihAyasA // 71 ke Upara lagI huI kadalI dhvajAoM ke samUhoM ne na kevala AkAza ko AcchAdita kiyA thA kintu anya rAjAoM ke liye atyanta asahya cakravartI-azvagrIva ke samasta teja ko bhI AcchAdita kara diyA thA // 63 // rathoM tathA ghor3oM ke khuroM ke prahAra se utpanna pRthivI kI rAsabharoma ke samAna maTamailI dhUli ne na kevala samasta jagat ko malina kiyA thA kintu zatru ke yaza ko bhI tatkAla malina kara diyA thA // 64 // usa samaya senA ke bahuta bhArI bhAra se pIr3ita pRthivI hI kevala caJcala nahIM huI thI kintu pavana se kampita latA ke samAna zatru ke vakSaHsthala kI lakSmI bhI mUla se caJcala ho uThI thii||65|| madajala ke jharanoM ke jharate rahane para bhI jinhoMne krodhapUrNa vRtti ko dUra kara diyA thA aise gandhagaja-madasrAvI hAthI, mahAvata ke adhIna ho lIlApUrvaka cala rahe the / / 66 // jinake sUvarNamaya AbhUSaNa vidyuta ke samAna ujjvala the, jinake gale meM caJcala camara laTaka rahe the tathA jo kabhI zIghra kabhI madhyama aura kabhI vilamba kI cAla se cala rahe the aise ghor3oM para savAra hokara ghur3asavAroM ne pramANa kiyA / / 67 / / sapheda chatroM se jinakA ghAma dUra ho gayA thA, tathA jo gamana ke yogya veSa ko dhAraNa kiye hue the aise anya dala ke rAjA apane-apane iSTa vAhanoM para savAra hokara usake pIche-pIche cala rahe the||68|| yadyapi vidyAdharoM kI senA, sthala senA kI dhUli ke bhaya se pRthivI tala ko chor3a kara AkAza meM ur3a gaI thI to bhI usa ghabar3AI huI vidyAdharoM kI senA ko dhUli ne sabase pahale ghera kara AcchAdita kara diyA thA // 69 / / parampara eka dUsare ke rUpa, AbhUSaNa, sthiti tathA vAhana Adi ke dekhane meM jo utsuka thIM aisI manuSya aura vidyAdharoM kI senAe~ gamana karate samaya cirakAla taka adhomukha aura Urdhvamukha huI thI arthAt manuSyoM kI senA Urdhvamakha thI aura vidyAdharoM kI senA adhomakha thii||70|| jisakI patAkAoM kA samaha vega se nizcala thA aise utkRSTa tathA U~ca vimAna para baiTha kara vidyAdharoM kA rAjA jvalanaTI apane putroM ke sAtha
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaH sargaH sutayoH purataH prajApatiH pathi gacchannatisaumyabhImayoH / nayavikramayorapi svayaM prazamaH praSTha iva vyarAjata // 72 dadRze vanitAjanaiH samaM khacareH smeramukhaH kramelakaH / kurute priyatAmapUrvatA nanu kAntyA rahite'pi vastuni // 73 kariNAM patatAM vihAyasA pratibimbaM bimalopalasthale / abhibhUya niSAdinaM naman rurudhe vartmani mattavAraNaH // 74 pathi vismayanIyamaNDanaM zivikArUDhamudagrasauvidam / bhayakautukamizramaikSata kSitipAnAmavarodhanaM janaH // 75 avagAhakaTAhakarkarIkalazAdIndadhataH paricchadAn / atibhAravirvAtA iva tvaritaM 'vaivadhikAH pratasthire // 76 vasunandakRpANapANi bhistara sollaGghitagarta gulmakaiH / purato nijanAthavAjinAM caTulaM cArubhaTairadhAvyata // 77 purataH pravilokya dantinaM sahasaivAzvatareNa pupluve / turagaH samagAvazaGkitaM nanu jAteH sadRzaM hi ceSTitam // 78 navakandumivAzvavArakaM muhurutplutya hayo'tidurmukhaH / vraNitAGgamapAtayatparaM nanu duHzikSitamApadAM padam // 79 85 senA ko dekhatA huA AkAza mArga se cala rahA thA // 71 // aura mArga meM atyanta saumya tathA atyanta bhayaMkara putroM ke Age calate hue rAjA prajApati, naya aura vikrama ke Age calanevAle svayaM zreSTha vinaya ke samAna suzobhita ho rahe the / / 72 / / vidyAdharoM ne apanI striyoM ke sAtha mandamuskAna se vikasita mukha hokara U~Ta ko dekhA thA so ThIka hI hai kyoMki vastu bhale hI kAnti se rahita ho apUrvatA-navInatA usameM prIti karatI hI hai / / 73 / / AkAza mArga se jAte hue hAthiyoM kA jo pratibimba nirmala pASANoM ke sthala meM par3a rahA thA usakI ora jhukatA huA matta hAthI mahAvata kI upekSA kara mArga meM hI ruka gayA / bhAvArtha - mahAvata use Age le jAnA cAhatA thA para vaha hAthiyoM ke pratibimba ko sacamuca kA hAthI mAna usase lar3ane ke liye mArga meM hI ruka gayA / / 74 / / jo Azcaryajanaka AbhUSaNa pahinI huI thIM, jo pAlakI para ArUDha thIM aura jinake Age bar3e-bar3e kaJcukI paharedAra cala rahe the aisI rAjAoM kI striyoM ko logoM ne mArga meM bhaya aura kutUhala ke sAtha dekhA thA / / 75 / / jo haNDe, kar3AhI, jhArI aura ghar3A Adi upakaraNoM ko dhAraNa kara rahe the aise kA~vara se bojhA DhonevAle majadUra loga, bahuta bhArI bhAra se rahita hue ke samAna jaldI-jaldI jA rahe the / / 76 / / jo vasunanda ( zastra vizeSa) aura talavAreM hAtha meM liye hue the, tathA jinhoMne gaDDhoM aura jhAr3iyoM ko vega se ullaGghita kara diyA thA aise sundara yodhA, apane svAmiyoM ghor3oM ke Age bar3I tejI se daur3a rahe the / / 77 / / Age hAthI ko dekhakara khaccara to zIghra hI uchalane lagA parantu ghor3A niHzaGka bhAva se calA gayA so ThIka hI hai kyoMki ceSTA jAti ke anurUpa hI hotI hai // 78 // duSTa ghor3A ne bAra-bAra uchala kara ghAvoM se 'yukta zarIravAle ghur3asavAra ko naI 1. vivadhavIvadhazabdau ubhayato baddhazikye skandhabAhye kASThavizeSe vartate vivadhaM vIvadhaM vA vahati vaivadhikaH / 2. magraturaGgamaH ma0 /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 1: vardhamAnacaritam upadIkRtabhUrigorasairdadRze maddatasasyadhAribhiH / pathi bhUmipatiH kRSIvalaiH kuru rakSAmiti valguvAdibhiH // 80 avarodhanametadaJcitaM samadAnAM kariNAmiyaM ghaTA / agraturaGgamaH prabhoH karabho'yaM gaNikeyamujjvalA // 81 pathi rAjakakoTiveSTitaH kSitipo'yaM sasutaH prajApatiH / iti tatkaTakaM savismayaM dadRzurjAnapadAH samantataH // 82 ( yugmam ) dhRta nirjharavArisIkara: karibhagnAgurugandhavAsitaH / tadasevata pArvato marutkaTakaM kampitaketanAvaliH // 83 bahubhirgajantacAmarairdhRtakastUrikuraGgakairapi / aTavIpatayo vanAntare tamupetyAdarataH siSevire // 84 dalitAJjanapuJjarociSo balamAlokyaM bhayena nazyataH / pratibhUdharamaikSata kSaNaM timiraudhAniva jaGgamAngajAn // 85 avalokanamAtrasatphalA dadhatIH pInapayodharazriyam / zabarIrapi patravAsaso girisindhazca vilokya pipriye // 86 dalayanmahato'pi bhUbhRtaH sariduttuGgataTAni pAtayan / vipinAni paraM prakAzayansarasAM kardamayaJja lazriyam // 87 rathacakracayasya cItkRtairvyathayankarNapuTAni dehinAm / kakubhAM vivarANi pUrayanrajasA chAditavAyuvartmanA // 88 geMda ke samAna bilakula nIce girA diyA so ThIka hI hai kyoMki khoTI zikSA ApattiyoM kA hI sthAna hotI hai / / 79 / / jinhoMne bahuta bhArI gorasa bheMTa meM diyA thA, jo kUTakara sApha kiye hue dhAnya kI sAtha meM liye the tathA jo madhura zabda bola rahe the aise kisAnoM ne 'rakSA kIjiye' yaha kahate hue mArga meM rAjA ke darzana kiye the // 80 // yaha prabhu kA sundara antaHpura hai, yaha madonmatta hAthiyoM kI ghaTA hai, yaha teja ghor3A hai, yaha U~Ta hai, yaha dedIpyamAna gaNikA hai, aura yaha mArga meM rAjAoM kI paMkti se ghirA huA putra sahita rAjA prajApati hai - isa prakAra dezavAsI logoM ne saba ora se unake kaTaka ko Azcarya ke sAtha dekhA thA / / 81-82 / / jisane jharanoM ke jalakaNoM ko dhAraNa kiyA hai, jo hAthiyoM ke dvArA tor3e hue aguru candana kI gandha se suvAsita hai tathA jisane patAkAoM ke samUha ko kampita kiyA hai aise pahAr3I vAyu usa kaTaka kI sevA kara rahA thA / / 83 / / aTaviyoM ke rAjAoM ne vana ke madhya Akara atyadhika hAthI dA~ta, camara, tathA pakar3e hue kastUrI mRgoM ke dvArA AdarapUrvaka usakI sevA kI thI || 84 // masale hue aJjanapuJja ke samAna jinakI kAnti thI tathA senA ko dekhakara jo bhaya se bhAga rahe the aise hAthiyoM ko usane pratyeka parvata para kSaNabhara ke liye aisA dekhA mAnoM calate phirate andhakAra ke samUha hI hoM / / 85 / / dekhanA mAtra hI jinakA uttama phala thA, jo sthUla stanoM kI zobhA ko ( pakSa meM bahuta bhArI jala ko dhAraNa karanevAlI zobhA ko dhAraNa kara rahI thIM tathA patra hI jinake vastra the ( pakSa meM pattoM se AcchAdita thIM ) aisI zavariyoM aura pahAr3I nadiyoM ko dekha kara vaha prasanna huA thA / / 86 / / jo bar3e - bar3e parvatoM ko bhI cUra-cUra kara rahA thA, nadiyoM ke U~ce taToM ko girA rahA thA, vanoM ko atyadhika prakAza yukta
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaH sargaH sataraGgamivAzvasampadA sataDicchedamivAyudhatviSA / sajalAbhramiva kSaranmadaiH karibhiH saMcaradadvibhAsureH // 89 mAlabhAriNI iti bhUribalaM puro vitanvanharirAdyaH parisammitaiH prayANaiH / pratisainyaniviSTasAnuvezaM sa rathAvartagiriM samAsasAda // 90 paSpitAgrA atha sarasa tRNonnapAvakIrNAmavirala pAdaparAjirAjitAntAm / upanadi balamadhyuvAsa pUrva balapatinA pravilokitAM dharitrIm // 91 viracitapaTamaNDapopakAryA sthalaparibhastramakAri sarvataH sA / prativasati samucchritAtmacihnA bhRtakajanena purogatena sadyaH // 92 apahRtakuthakaNTakadhvajAdInviditanayAH salilAvagAhapUrvam / upakaTakamanekapAnbabandhusta rugahaneSu madoSmaNAbhitaptAn // 93 zramajalakaNikAcitAkhilAGgA vyapagatapalyayanAsturaGgavaryAH / kSititalaluThitotthitAzca pItvA jalamavagAhya vizazramunibaddhAH // 94 parijana dhutatAlavRntavAtaprazamitagharmajalAH kSaNaM narendrAH : kSitinihitakuthAsu zerate sma zramamapanetumapetavArabANAH // 95 87 kara rahA thA, tAlAboM kI jalarUpalakSmI ko kIcar3a se yukta kara rahA thA, ratha ke pahiyoM kI cItkAra se prANiyoM ke karNapuTa ko pIr3ita kara rahA thA, aura AkAza ko AcchAdita karane vAlI dhUli se dizAoM ke chidroM ko bhara rahA thA aisA prathama nArAyaNa azvagrIva, apanI usa senA ko jo ki azva rUpa saMpadA se aisI jAna par3atI thI mAnoM taraGgoM se yukta ho, zAstroM kI kAnti se aisI - jAna par3atI thI mAnoM bijalI ke khaNDoM se saMyukta ho, tathA calate-phirate parvatoM ke samAna zobhAyamAna madasrAvI hAthiyoM se aisA jAna par3atI thI mAnoM sakala meghoM se rahita ho, Age bar3hAtA huA kucha hI prayANoM meM usa rathAvarta parvata ke samIpa jA pahu~cA jisakI zikharoM para zatru kI senA ThaharI huI thI / 87-90 / / tadanantara senA ne nadI ke samIpa usa bhUmi meM nivAsa kiyA jo ki sarasa tRNa tathA navIna ghAsa se vyApta thI, saghana vRkSAvalI se jisakA antabhAga suzobhita thA aura senApati jise pahale dekha cukA thA / / 99 / / zIghra hI Age gaye hue sevakoM ne usa bhUmi ko sApha kara saba ora nirmita kapar3oM ke sAmAnya Dere tathA rAjAoM ke Thaharane ke yogya bar3e-bar3e tambuoM se yukta kara diyA aura pratyeka Dere para pahicAna ke liye apane-apane cihna khar3e kara diye // 92 // nIti ke . jAnanevAle mahAvatoM ne, jinake palAna kavaca tathA dhvajA Adi ko alaga kara diyA thA aise mada kI garmI se saMtapta hAthiyoM ko pahale jala meM praviSTa karAyA, pazcAt kaTaka ke samIpa hI saghana vRkSoM bA~dha diyA / / 93 / / jinakA samasta zarIra pasInA ke jalakaNoM se vyApta thA, jinakA palAna dUra kara diyA gayA thA, tathA jo pRthivI para loTane ke pazcAt khar3e ho gaye the aise ghor3oM ne pAnI pIkara bhItara praveza kiyA tadanantara bA~dhe jAne para vizrAma kiyA / / 94 / / sevakoM ke dvArA kampita padoM
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 vardhamAnacaritam kuru karabhamapetayantrabhAraM masRNaya bhUtalamAnayAmbu zItam / uvavasitamudasya rAjakIyaM viracaya kANDapaTaM samantato'pi // 96 apamaya rathamatra badhyate'zvo naya vipinaM vRSabhAMstRNAya gaccha / iti bhRtakajano mahattaroktaM drutamakaronnahi sevakaH svatantraH // 97 paricita paricArikAkarAgrakRtaparipIDananaSTayAna khedAH / dinavidhimavanIzvaraikabhAryAH svayamanutasthuranukrameNa sarvam // 98 iyamuragaripudhvajena lakSyA nRpavasatiH sunikhAtatoraNazrIH / ayamapi gaganecarendravAso vividhavimAnaviTaGkabhinnamedhaH // 99 ayamuruvasajjanena pUrNo vipaNipathaH krayavikrayAkulena / yamanukitavasthalaM niviSTA nanu vasatirvaravArakAminInAm // 100 iti kaTakamazeSamuddizantaH patitajaradgavabhAramudvahantaH / kathamapi ca vilokayAmbabhUvuni jarsAta suciraM prayuktabhRtyAH // 101 (tribhirvizeSakam ) praharSiNI pAzcAttyAnatha nijasainikapradhAnAnvyA krozanpaTaharavaizca bhedavadbhiH / utkSiptadizi dizi ketanaizca citrairAtmIyAnkaTakajano muhurjuhAva // 102 vAyu se jinakA pasInA zAnta ho gayA thA tathA jinhoMne kavaca utAra kara rakha diye the aise rAjAoM ne zrama dUra karane ke liye pRthivI para bichI huI kuthAoM - hAthI kI jhUloM para kSaNabhara zayana kiyA / / 95 // U~Ta lade hue mantra ke bhAra se rahita karo, pRthivI ko cikanA karo, ThaNDA pAnI lAo, rAjA kA tambU khar3A kara usake cAroM ora kanAteM lagAo, ratha dUra karo, yahA~ ghor3A bA~dhA jAtA hai aura ghAsa ke liye bailoM ko jaGgala le jAo, isa prakAra apane pradhAna ke dvArA kahe hue kArya ko sevakoM ne zIghra hI kara diyA so ThIka hI hai kyoMki sevaka svatantra nahIM hotA / / 96-97 // paricita sevikAoM ke hastAgra bhAga se kiye hue mardana se jinakI mArga kI thakAvaTa naSTa ho gayI thI aisI rAjA kI pradhAna striyoM ne dina sambandhI samasta kArya ko krama-krama se svayaM hI saMpatra kiyA thA / / 98 / / jo garur3a kI dhvajA se pahicAnI jAtI hai tathA jahA~ gar3e hue toraNoM kI zobhA phaila rahI hai aisI yaha rAjA prajApati kI basati hai aura aneka vimAnoM ke agrabhAga se megha ko cIranevAlA yaha vidyAdharoM ke rAjA jvalanajaTI kA nivAsa sthAna hai / yaha kharIda aura becane meM vyagra bahuta bhArI taruNa puruSoM se bharA huA bAjAra hai aura yaha viToM kI vasati ke samIpa khar3I kI huI uttama vezyAoM kI vasati hai / isa prakAra jo samasta kaTaka ko batalA rahe the tathA jo par3e hue bRddha baila ke bhAra ko svayaM uThAye hue the, aise kAryarata sevaka bahuta samaya bAda kisI taraha apanI vasati ko dekha sake the / 99 - 101 / / tadanantara kaTaka ke nivAsI loga pIche AnevAle apane sainika adhikAriyoM ko cillA-cillAkara joradAra bAjoM ke zabdoM tathA pratyeka dizA meM phaharAyI huI raGga -biraGgI dhvajAoM ke dvArA bAra-bAra bulA rahe the / / 102 / / saghana barauniyoM meM lagI huI dhUli ke chala se pRthivI devI ne jisakA acchI taraha cumbana kiyA thA aise tripRSTa ne 'apane-apane nivAsa * sthAna para jAo' isa prakAra ke zabda se rAjAoM ko vidA kiyA aura svayaM mArga sambandhI parizrama
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaH sargaH zArdUlavikrIDitam AvAsAnpratigacchateti vacasA bhUpAnvisajyaM svayaM, bhUdevyA ghanapakSmarAjiSu rajAvyAjena sacumbitaH / AptairadhvaparizramAdhikatayA khajjaM gataiH sevakairanvItaH puruSottamaH svavarsAta satsaMpadaM prAvizat // 103 ityasagakRte zrIvardhamAnacarite senAnivezo nAma saptamaH sargaH / aSTamaH sargaH rathoddhatA ekadA sadasi kesaridviSaM kazcidetya viditaH kRtAnatiH / ityuvAca vacanaM vacoharaH zAsanAtkhacaracakravartinaH // 1 zRNvatAM guNagaNA na kevalaM sUcayanti viduSAM parokSa / divyatAM tava vapuzca pazyatAM durlabhaM dvayamidaM tvayi sthitam // 2 dhaiyaMmAkRtiriyaM vyanakti nazcetasastava sadA samunnatA / toyadhe ratimahattvamambhasaH kiM bravIti na taraGgasaMhatiH // 3 kI adhikatA se la~gar3Ate hue prAmANika sevakoM se anumAna ho uttama vibhUti se yukta apanI vasatikA meM praveza kiyA / / 103 / / isa prakAra asaga kavikRta zrI varddhamAna carita meM senA niveza kA varNana karanevAlA sAtavA~ sarga pUrNa huA / AThavA~ sa eka dina vidyAdharoM ke cakravartI azvagrIva kI AjJA se prasiddha tathA namaskAra karanevAlA koI dUta sabhA meM Akara tripRSTa se isa prakAra kahane lagA // 1 // na kevala Apake guNoM ke samUha, sunanevAle vidvAnoM ke liye parokSa meM ApakI divyatA ko sUcita karate haiM kintu ApakA zarIra bhI dekhanevAloM ke liye ApakI divyatA ko sUcita kara rahA hai / Apa meM ye donoM durlabha vastue~--guNa aura zarIra sthita haiM / bhAvArtha - kisI meM guNa hote haiM to unake anurUpa zarIra nahIM hotA aura kisI sundara zarIra hotA hai to usake anusAra guNa nahIM hote parantu Apa meM donoM hI vidyamAna haiM aura a ApakI divyatA ko sUcita karate haiM / guNa parokSa meM sunanevAloM ke liye aura zarIra pratyakSa meM dekhanevAloM ke liye ApakI divyatA ko sUcita karatA hai // 2 // sadA samunnata rahanevAlI yaha AkRti meM 1. guNagaNAnna ma0 / 12
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam prazrayAstava sudhArasacchaTAzItalAH ktthinmpyvaantre| drAvayanti puruSaM vizeSatazcandrakAntamiva candrarazmayaH // 4 snihyati tvayi guNAdhike paraM cakrapANiratisadguNapriyaH / svIkaroti bhuvi kiM na sAdhutAM sAdhavo nenu parokSabAndhavAH // 5 yuktameva bhavatorasaMzayaM saMvidhAnumitaretarakSamam / sauhRdayyamavinazvarodayaM toyarAzikumudezayoriva // 6 janmanaH khalu phalaM guNArjanaM prINanaM guNaphalaM mahAtmanAm / ityuzanti kRtabuddhayaH paraM tatphalaM sakalasampadAM padam // 7 parvameva suvicArya kAryavitsarvato vimlbuddhisNpdaa| zreyase sRjati kevalaM kriyAM sA kriyA vighaTate na jAtucit // 8 yaH pratIpamupayAti vartmanaH so'dhigacchati kimIpsitAM dizam / kiM prayAtyanuzayaM na tanmano vIkSya durNayavipAkamagrataH // 9 svAminaM suhRdamiSTasevakaM vallabhAmanujamAtmajaM gurum / mAtaraM ca pitaraM ca bAndhavaM dUSayanti na hi nItivedinaH // 10 Apake citta kI dhIratA ko prakaTa karatI hai so ThIka hI hai kyoMki samudra kI taraGgAvalI kyA usake jala kI agAdhatA ko nahIM kahatI ? arthAt avazya kahatI hai // 3 // jisa prakAra candramA kI kiraNeM antaraGga meM kaThora candrakAntamaNi ko bhI dravIbhUta kara detI hai usI prakAra sudhArasa kI chaTA ke samAna zItala Apake vinaya, antaraGga meM kaThora puruSa ko bhI vizeSa rUpa se dravIbhUta kara dete haiN| bhAvArtha-candrakAntamaNi yadyapi kaThora hotA hai to bhI amRtarasa kI chaTA ke samAna zItala candramA kI kiraNeM jisa prakAra use dravIbhUta kara detI haiM usase pAnI jharA detI hai usI prakAra koI manuSya yadyapi antaraGga meM kaThora hotA hai-ahaMkArI hotA hai to bhI amRtarasa kI chaTA ke samAna zItala Apake vinaya use dravIbhUta kara dete haiM arthAt sneha prakaTa karane ke liye Atura banA dete haiM // 4 // cUMki Apa guNoM se adhika haiM-adhika guNoM se paripUrNa haiM ataH cakravartI Apa meM atyadhika sneha karatA hai / pRthivI para samIcIna guNoM se sAtizaya prema rakhanevAlA puruSa kyA sAdhutAsajjanatA ko svIkRta nahIM karatA ? arthAt avazya karatA hai| sacamuca hI sAdhu parokSa bandhu hote haiN||5|| jisa prakAra samadra aura candramA meM avinAzI mitratA hai usI prakAra niHsaMdeha Apa do meM bhI paraspara kA upakAra karane meM samartha avinAzI mitratA kA honA yogya hI hai // 6 // nizcaya hI janma kA phala guNoM kA arjana karanA hai, guNoM kA phala mahAtmAoM ko prasanna karanA hai aura mahAtmAoM ke prasanna karane kA utkRSTa phala samasta saMpadAoM kA sthAna honA hai isa taraha buddhimAn puruSa kahate haiM // 7 // kArya ko jAnanevAlA puruSa, nirmala buddhirUpa sampadA ke dvArA pahale hI saba ora se acchI taraha vicAra kara mAtra kalyANa prApti ke liye jisa kriyA ko prArambha karatA hai vaha kriyA kabhI vighaTatI nahIM hai-naSTa nahIM hotI hai||| 8 // jo manuSya mArga ke viparIta jAtA hai vaha kyA icchita dizA ko prApta hotA hai ? aura usakA mana Age anIti kA phala dekhakara kyA pazcAtApa ko prApta nahIM hotA hai ? // 9 // nIti ke jAnane vAle puruSa, svAmI, mitra, iSTasevaka, priya1. na na b0|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH sargaH nyAyavAnabhinivezamAtmano nAnurUpamakarodbhavAnamum / prArthitA nanu purA svayaMprabhA cakriNA svayamananyacetasA // 11 nUnametadadhunaiva tAvakaM zrotragocaramupAgataM vacaH / cittavRttimavayanprabhoH purA kaH karoti vinayAtilaGghanam // 12 evamuktamatha cakravartinA tena sA sthitimajAnatA mama / svIkRtA nanu parokSabandhunA ko'tra doSa iti vItamatsaram // 13 vallabhaM praNayinAmathAntare manyate ne khalu jIvitaM ca yaH / bAhyavastuSu kathaM nu jAyate tasya lobhakaNikApi cetasi // 14 kanyayA svidanayA prayojanaM dhImatastava puraiva ca tvayA / prArthitaH kimiti nAzvakandharaH kiM na yacchati parAM ca vAJchitAm // 15 kiM na santi bahavo manoramA yoSitaH suravilAsinIsamAH / tasya kevalamatikramaM manaH soDhumalpamapi no vicakSaNam // 16 cakrapANimanunIya yatsukhaM niviMzasyanupamaM tvamakSayam / tatkutastava vada svayaMprabhAlolalocanavilAsavIkSitaiH // 17 yaH sadA bhavati nirjitendriyastasya nAsti paribhUtiranyataH / jIvitaM nanu tadeva sammataM yannikArarahitaM manasvinAm // 18 91 strI, choTA bhAI, putra, guru, mAtA, pitA aura bhAI ko kabhI dUSita nahIM karate- inake sAtha vaira nahIM karate / / 10 / / nyAyavAn hokara bhI Apane vaha kArya apane Apake anurUpa nahIM kiyA hai / nizcaya hI ananyacitta cakravartI ne svayaMprabhA kI pahale hI yAcanA kI thI / / 11 / / jAna par3atA hai yaha vacana abhI hAla tumhAre zravaNa gocara huA hai anyathA pahale se svAmI kI manovRtti ko jAnane vAlA kauna manuSya vinaya kA ullaGghana karatA hai ? / / 12 / / Apake dvArA svayaMprabhA ke svIkRta kiye jAne bAda bhI cakravartI ne yahI kahA hai ki vaha to merA parokSa bandhu hai merI sthiti ko na jAnate hue usane use svIkRta kiyA hai, isameM kyA doSa hai ? isa taraha cakravartI kA kahanA mAtsarya se rahita hai // 13 // jo snehIjanoM ke bIca apane jIvana ko bhI priya nahIM mAnatA hai arthAt snehIjanoM kI bhalAI ke liye apanA jIvana bhI dene ke liye tatpara hai usake citta meM bAhyavastu viSayaka lobha kI kaNikA bhI kaise utpanna ho sakatI hai ? // 14 // athavA Apa buddha ko isa kanyA se hI prayojana thA to Apane pahale hI azvagrIva se isakI yAcanA kyoM nahIM kI ? prArthanA karane para kyA vaha Apako yaha utkRSTa manacAhI kanyA nahIM detA ? // 15 // kyA usake pAsa devAGganAoM ke samAna bahuta-sI sundara striyA~ nahIM haiM ? mAtra usakA mana thor3A bhI atikrama -- AjJollaGghana sahana karane ke liye nipuNa nahIM hai | 16 | Apa cakravartI ko prasanna kara * jisa anupama tathA avinAzI sukha kA upabhoga kara sakate haiM vaha sukha Apako svayaMprabhA ke caJcala locanoM kI vibhramapUrNa citavanoM se kaise prApta ho sakatA hai ? batAiye // 17 // jo puruSa sadA pUrNa rUpa se jitendriya hotA hai usakA dUsare se tiraskAra nahIM hotA hai / paramArtha se vahI jIvana tejasvI manuSyoM ke liye iSTa hotA hai jo ki tiraskAra se rahita hotA hai // 18 // manuSya tabhI taka cetanA 1. hi ba0 /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 varSamAnacaritam tAvadeva puruSaH sacetanastAvadAkalayati kramAkramam / tAvabudvahati mAnamunnataM yAvadindriyavazaM na gacchati // 19 yaH kalatramayapAzaveSTitaH sUnnato'pi sa vilaGghayate paraiH / vallarIvalayitaM mahAtaruM nAdhirohati kimAzu bAlakaH // 20 indriyArtha ratirApadAM padaM kasya vA tanumato na jAyate / dhImatAmiti vadanniva zrutau mUrcchati dviradaDiNDimadhvaniH // 21 prItimalpasukhakAraNena mA nInazastvamadhipe nabhaHspRzAm / jAyate tava kalatramIdRzaM tAdRzo na punarUjitaH suhRt // 22 tvadvivAhamavagamya durjayAMstvAM prahantumacireNa khecarAn / utthitAnsvayamavAramatprabhustaddhi saMrgetiphalaM mahAtmanAm // 23 prApayAtmasacivaiH svayaMprabhAM prItaye saha mayA tadantikam / sarvadAnyavanitAsu niHspRhaH sa svayaM vizati te na ki priyAm // 24 vAcamevamabhidhAya sa~sphurAM joSamAsitamaya spRzaM ripoH / nodito nigadati sma bhAratIM viSNunA savinayaM dRzA balaH // 25 arthazAstravihitena vartmanA sAdhiteSTamidamanyadurvacam | U gaditumutsaheta kastvatparaH sadasi vAkyamIdRzam // 26 se sahita hotA hai, tabhI taka krama aura akrama ko jAnatA hai aura tabhI taka utkRSTa mAna ko dhAraNa karatA hai jaba taka vaha indriyoM kI adhInatA ko prApta nahIM hotA hai ||19|| jo puruSa strIrUpI pAza se veSTita hai vaha atyanta unnata hone para bhI dUsaroM ke dvArA vilaGghita ho jAtA haiapamAnita kiyA jAtA hai so ThIka hI hai kyoMki latAoM se veSTita bar3e vRkSa para kyA bAlaka zIghra hI nahIM car3ha jAtA hai ? // 20 // athavA 'indriyaviSaya - sambandhI prIti kisa prANI ke liye ApattiyoM kA sthAna nahIM hotI' buddhimAnoM ke kAna meM yaha kahatA huA hI mAnoM hAthI para rakhe hue nagAr3e kA zabda vRddhi ko prApta hotA hai / / 21 / / tuma alpa sukha ke kAraNa vidyAdharoM ke adhipati kI prIti ko naSTa mata karo kyoMki tumheM aisI strI to phira bhI mila sakatI hai parantu vaisA balavAn mitra dUsarA nahIM mila sakatA / / 22 / / tumhAre vivAha ko jAna kara tumheM zIghra hI mArane ke liye uThakara khar3e hue durjeya - zaktizAlI vidyAdharoM ko svayaM azvagrIva ne rokA thA so ThIka hI hai kyoMki mahAtmAoM kI saMgati kA vahIM phala hai / / 23 / / prIti banAye rakhane ke liye tuma svayaMprabhA ko apane mantriyoM ke dvArA mere sAtha usake samIpa pahuMcA do / anya striyoM meM sadA niHspRha rahanevAlA vaha azvagrIva kyA svayaM hI tumhArI priyA ko tumhAre liye nahIM de degA ? ||24|| tadanantara isa prakAra ke teja pUrNa vacana kahakara jaba zatru kA dUta cupa baiTha rahA taba nArAyaNa dvArA netra ke saMketa se prerita balabhadra - vijaya vinaya sahita isa prakAra kI vANI bole / / 25 / / jo arthazAstra meM batalAye hue mArga se iSTa kArya ko siddha karane vAlA hai, jo dUsaroM ke dvArA nahIM bolA jA sakatA tathA jo yuktiyoM se sabala hai aise isa vacana ko sabhA meM kahane ke liye tumhAre sivAya 1. durjayaM ma0 / 2. saMgataphalaM ma0 / 3. sasphuraM ba0 /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH sargaH azvakaNThamapahAya kaH satAM vallabho nayaparazca kathyate / tAdRzo'pi khalu vetti na kriyAM laukikoM jagati kaH samastavit // 27 yosafrSTa bhuvi kanyakAM narastadvaraH khalu sa eva kiM bhavet / heturatra nanu daivamiSyate tanna laGghayati ko'pi zaktimAn // 28 yuktihInamiti kartumudyatastvatpatiH kimu na sAdhunA svayA / vArito matimatA budho'pyaho nizcinotyasadapi prabhormaMtam // 29 kasya vA bahuvidhaM manoramaM vastu pUrvasukRtAnna jAyate / kiM sa eva balinAnunAthyate saMmatA na hi satAmiyaM kriyA // 30 yuktasaGgamamavekSya durjanaH kupyati svayamakAraNaM param / candrikAM nabhasi vIkSya nirmalAM kaH pase bhavati maNDalAdvinA // 31 yo vivekarahito yathecchayA vartate pathi satAma sammate / nistrapaH sa khalu daNDyate na kaistuGgazRGgazapharvAjataH pazuH // 32 prArthanAdhigatajIvitasthitistArku ko'pyucitaneva yAcate / IdRzaM jagati yAcanAvidha vetti saptigala eva nAparaH // 33 zrIH sthitA mayi parAtizAyinI durjayo'hamiti garva mudvahan / yaH parAnabhibhavatyakAraNaM so'trajIvati kiyacciraM nRpaH // 34 93 dUsarA kauna samartha ho sakatA hai / / 26 / / azvagrIva ko chor3akara dUsarA kauna sajjanoM ke liye priya tathA nIti meM tatpara kahA jAtA hai ? parantu Azcarya to yaha hai ki vaha vaisA hokara bhI lokasambandhI kriyA ko nahIM jAnatA hai so ThIka hI hai; kyoMki saMsAra meM sabako jAnane vAlA kauna hai ? / / 27 / / pRthvI para jo manuSya kanyA ko varatA hai nizcaya se vahI usakA pati kyoM hotA hai ? paramArtha se isameM daiva hI kAraNa mAnA jAtA hai / usa daiva ko koI bhI zaktimAna nahIM lA~ghatA hai // 28 // isa prakAra tumhArA svAmI yuktihIna kArya karane ke liye udyata hai, tuma sAdhu tathA buddhimAna ho ataH tumane use rokA kyoM nahI ? Azcarya hai ki vidvAn puruSa bhI svAmI ke asat kArya kA samarthana karate haiM / / 29 / / athavA pUrvakRta puNya se kisake nAnA prakAra kI sundara vastue~ nahIM hotI ? arthAt sabhI ko hotI hai, phira tumhAre balavAn svAmI ke dvArA usI tripRSTa se kyoM bAra-bAra yAcanA kI jAtI hai ? yaha yAcanA kI kriyA satpuruSoM ke liSe iSTa nahIM hai / / 30 / / yogya samAgama ko dekhakara duSTa puruSa binA kAraNa dUsare se svayaM krodha karatA hai so ThIka hI hai kyoMki AkAza meM nirmala cA~danI ko dekhakara kutte ke sivAya dUsarA kauna bhauMkatA hai ? ||31|| jo vivekahIna manuSya sajjanoM ke asaMmata mArga meM svecchAnusAra pravRtti karatA hai vaha nirlajja nizcaya hI U~ce sIMga tathA khuroM sehata pazu hai aura kinake dvArA vaha daNDita nahIM hotA ? arthAt sabhI ke dvArA hotA hai ||32|| yAcanA se prApta huIM vastuoM se hI jisake jIvana kI sthiti hai aisA yAcaka bhI ucita vastu kI hI yAcanA karatA hai parantu saMsAra meM aisI yAcanA kI vidhi ko azvagrIva hI jAnatA hai dUsarA nahIM // 33 // 'mere pAsa dUsaroM ko tiraskRta karanevAlI lakSmI hai tathA maiM durjaya hU~' isa prakAra ke garva 1. vAcyate ba0 /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSamAnacaritam dvau satAmabhimatau narottamau janma saMsadi tayoH prshsyte| yo na muhyati bhaye puraHsthite yasya saMpadi mano na mAdyati // 35 sAdhurabda iva bhUtisaMgamAnimalo nanu suvRttatAM vahan / bhISaNo bhavati durjanaH kharaH pretadhAmani nikhAtazUlavat // 36 locainodgtvissaanlprbhaasprshdgdhmvidhdrumshriyH| ko jighRkSati yathecchayA phaNAratnasUcimuragasya durmatiH // 37 sAmajo madavicetano'pi san puSkare kSipati nAghrimAtmanaH / kSemahInamadamatamAnasaH kiM nu cAyati nataM bhavatpatiH // 38 kSIvavAraNazirovidAraNe krIDanasthitipaTIyaso hreH| nidrayA pihitacakSuSo'pi ki jambukena parilupyate saTA // 39 ko dhAraNa karatA huA jo rAjA binA kAraNa dUsaroM kA parAbhava karatA hai vaha isa saMsAra meM kitanI dera taka jIvita rahatA hai // 34 // satpuruSoM ke liye do hI narottama iSTa haiM aura una do kA hI janma saMsAra meM prazaMsA ko prApta hotA hai eka to vaha jo ki bhaya ke Age sthita hone para bhI moha ko prApta nahIM hotA aura dUsarA vaha jisakA ki mana saMpatti meM garvayukta nahIM hotA // 35 // sAdhu puruSa darpaNa ke samAna bhUmi-saMpatti ke samAmama se (pakSa meM bhasma ke samAgama se) nirmala hotA hai tathA suvRttatA-sadAcAra ko (pakSa meM gola AkRti) ko dhAraNa kiye rahatA parantu durjana zmazAna meM gar3e hue zUla ke samAna bhayaMkara tathA tIkSNa hotA hai // 36 // netroM se nikalI haI viSarUpI agni kI prabhA ke sparza se jisane samIpavartI vakSoM kI zobhA ko bhasma kara diyA hai aise sA~pa ke phana para sthita ratnazalAkA ko kauna durbuddhi puruSa svecchA se grahaNa karanA cAhatA hai ? // 37 // hAthI mada se vicetana-kRtya-akRtya ke vicAra se rahita hone para bhI AkAza meM apanA paira nahIM rakhatA hai phira kalyANahIna mada-ahaMkAra se jisakA mana matta ho rahA hai aisA ApakA svAmI bhaviSyat meM nIce AnevAle apane paira ko AkAza meM kyoM rakha rahA hai ? bhAvArthajisa prakAra loka meM kisI ahaMkArI manuSya kI vRtti kA varNana karate samaya kahA jAtA hai ki amuka ke paira jamIna para na par3akara AkAza meM par3a rahe haiM usI prakAra yahA~ vijaya balabhadra, azvanIva kI ahaMkAra vRtti kA varNana karate hue usake dUta se kaha rahe haiM ki mada kI adhikatA se jisakI cetanA zakti-sata-asata ke vicAra kI zakti tirohita ho gaI hai aisA hAthI bhI jaba AkAza meM paira nahIM rakhatA taba tumhArA svAmI mada se mattahRdaya hokara AkAza meM paira kyoM rakha rahA hai ? aura usa dazA meM jaba ki usake paira bhaviSyat meM svayaM hI nIce A jAne vAle haiM // 38 // madonmata hAthI kA zira vidIrNa karane kI krIr3A meM nipuNa siMha bhale hI nIMda se netra baMda kiye ho usakI ayAla-gardana kI saTA kyA zRMgAla ke dvArA vilupta kI jAtI hai ? arthAt nahIM / bhAvArtha-hari sAtajasataka 1. ma0 pustake 37-38 zlokayoH kramabhedo vartate / 2. kSapati ba0 / 3. puSkaraM karihastAgre vAdyabhANDamukhe jle| vyomni khaGgaphale padma tiirthaussdhivishessyoH||-itymrH 4. kiM na cApayati taM bhavatpatiH ma0 /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH sargaH nyAyahInamiha yasya vAJchitaM khecaraH sa iti kathyate katham / jAtimAtramanimittamunnateH kiM prayAti gagane na vAyasaH // 40 ityudIryaM virate vacaH paraM tejasAnvitamanuttaraM bale / pIThikAmabhimukhaM baccoharaH preyaM vAcamiti dhIramAdade // 41 tena citramiha buddhiburvidho nAtmanInamavagacchati svayam / etadadbhutamaho vicetano yatparoktamapi nAbhinandati // 42 kSIrameva rasanAvazIkRtaH pAtumicchati viDAlazAvakaH / nekSate hyavadhiduHsahaM dhanaM daNDapAtamavasAdanakSamam // 43 svayaM kathamivAtmapauruSaM khyApayatyanucitaM mahAtmanAm / yo na jAtucidatimAhave vikSate vidhutakhaGgabhAsuram // 44 95. tripRSTa nArAyaNa, madonmatta hAthiyoM kA zira vidAraNa karanevAle bhayaMkara siMha ke sAtha bhI krIr3A karane meM nipuNa hai-- isane bhayaMkara siMha ko anAyAsa hI naSTa kara diyA hai / isa samaya yaha nidrAupekSA bhAva se bhale hI netra baMda kiye ho to bhI isakI saTA - isake bAla kyA zRMgAla ke samAna kAyara azvagrIva khIMca sakatA hai ? arthAt nahIM // 39 // isa jagat meM jisakI abhilASA nyAya se rahita hai vaha gaganacara - vidyAdhara kaise kahA jA sakatA hai ? mAtra jAti unnati kA nimitta nahIM haiM kyoMki AkAza meM kyA kauA bhI nahIM calatA hai ? bhAvArtha - tumhArA svAmI dUsare kI vivAhita strI ko cAha rahA hai isaliye usakA yaha kArya nyAyahIna hai, isa nyAyahIna kArya ko karatA huA bhI vaha apane Apako vidyAdhara - jJAnI kyoM mAna rahA hai ? kevala AkAza meM calane se apane ko vidyAdhara mAnatA hai to vaha bhI ThIka nahIM hai; kyoMki AkAza meM to kauvA bhI cala letA hai // 40 // isa prakAra tejapUrNa, utkRSTa vacana kahakara jaba balabhadra - vijaya cupa ho gae taba siMhAsana kI ora apanA mukhakara druta dhIratApUrvaka nimna vacana bolA // 41 // jagat meM vaha Azcarya kI bAta nahIM mAnI jAtI ki buddhi kA nirdhana - buddhihIna manuSya svayaM AtmahitakArI kArya ko nahIM jAnatA, kintu Azcarya to yaha hai ki vaha mUrkha dUsare ke dvArA kahe hue bhI hitakArIkArya kA abhinandana nahIM karatA hai - hita kI bAta sunakara bhI prasanna nahIM hotA // 42 // jihvA indriya ke vaza huA bilAva kA baccA mAtra dUdha pInA cAhatA hai parantu phala kAla meM duHsaha aura mRtyu ke karane meM samartha bhayaMkara daNDapAta kI ora nahIM dekhatA hai // 43 // vaha manuSya, mahAtmAoM ke Age apane anucita parAkrama kA nirUpaNa svayaM kaise kara sakatA hai jo ki kabhI yuddha meM dedIpyamAna talavAra ko kampita karanevAle zatru ko dekhatA nahIM hai / bhAvArtha - yuddha - vijayI puruSa hI apane pauruSa kI prazaMsA kara sakatA hai, isake viparIta jisane Aja taka yuddha meM camakatI huI talavAra ke calAnevAle zatru ko dekhA hI nahIM vaha kaise svayaM apanI gaurava gAthA ko prakaTa kara sakatA hai ? vaha bhI anyatra nahIM kintu raNavijayI mahAtmAoM ke Age // 44 // apanI striyoM ke antaHpura meM raNa kI kathA 1. vivinakti na buddhidurvidhaH svayameva svahitaM pRthagjanaH / yadudIritamapyadaH parairna vijAnAti tadadbhutaM mahat // 39 // - zizupAlavadha sarga 16. 2. smApayatyanucitaM ma0 /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 vardhamAnacaritam anyathA nijavadhUjanAlaye kathyate raNakathA yathecchayA / anyathaiva varavIravairiNAM sthIyate nanu puro raNAjire // 45 ki vaicosnusadRzaH parAkramaH zakyate mahati kartumAhave / garjati zrutibhayaMkaraM yathA ki tathA jaladharaH pravarSati // 46 kasya vA bhavati kaH sakhA raNe kSIvavAraNaghaTAbhirAkule / dRzyate jagati sarvasaMgataM prANa saMgatamathaikamadbhutam // 47 stabdhamutkhanati kiM na mUlataH pAdapaM taTaruhaM nadIrayaH / vetasaH praNamanAdvivardhate cATureva kurute hi jIvitam // 48 bhUbhRtAmupari yena zAtravaH sthApitaH suhRdapi svatejasA / sAdhutApadamadhiSThitAvubhAvuttamaH khalu na tAdRzaH paraH // 49 yasya cAparavazaGkayA ripustrastadhIH kimadhunApi muhyati / niSThuraM dhvanati nUtane ghane no vane hariNazAvakaiH samam // 50 icchAnusAra anya prakAra kI kahI jAtI hai aura yuddha ke maidAna meM utkRSTa vIra zatruoM ke sAmane sacamuca hI dUsare prakAra se khar3A huA jAtA hai / bhAvArtha - apanI striyoM ke sAmane raNakauzala kI carcA karanA sarala hai para raNAGgaNa meM zatruoM ke sAmane khar3A rahanA sarala nahIM hai / / 45 / / kyA mahAyuddha meM apane vacanoM ke anurUpa parAkrama kiyA jA sakatA hai ? arthAt nahIM kiyA jA sakatA kyoMki jisa prakAra kAnoM meM bhaya utpanna karanevAlI garjanA karatA hai usI prakAra kyA vaha barasatA hai ? arthAt nahIM barasatA ||46|| madonmatta hAthiyoM kI ghaTAoM se vyApta yuddha meM kauna kisakA mitra hotA hai ? arthAt koI kisI kA nahIM, so ThIka hI hai; kyoMki saMsAra meM sabakI saMgati dekhI jAtI hai parantu usameM eka prANoM kI saMgati AzcaryakAraka hotI hai / bhAvArtha - yuddha meM saba apanI prANarakSA meM vyagra rahate haiM koI kisI kA sAthI nahIM hotA hai // 47 // kyA na jhukanevAle taTavRkSa ko nadI kA vega jar3a se nahIM ukhAr3a detA hai ? avazya ukhAr3a detA hai / isake viparIta veMta jhuka jAne se Safai prApta hotA hai, so ThIka hI hai; kyoMki cATukArI - cApalUsI hI jIvana ko surakSita rakhatI hai // 48 // jisane apane teja se rAjAoM ke Upara zatru aura mitra donoM ko sthApita kiyA hai tathA donoM ko sAdhutA ke pada para adhiSThita kiyA hai usa cakravartI ke samAna sacamuca hI koI dUsarA nahIM // 49 // | vana meM nUtana megha ke kaThora garjanA karane para jisane dhanuSa ke zabda kI AzaGkA se bhayabhIta buddhivAlA zatru kyA isa samaya bhI hariNa ke baccoM ke sAtha mUrcchita nahIM hotA hai ? arthAt avazya hotA hai // 50 // DAbha kI anI se khaNDita aGguliyoM se jharate hue rudhirarUpI mahAvara se jinake paira suzobhita haiM, jinake netra A~suoM se paripUrNa haiM, jo bhayAkula- bhaya se Akula hai (pakSa meM bhA zabda ke tRtIyAnta prayoga meM kAnti se yukta haiM) aura jinakA bAyA~ hAtha pati ke hAtha ke dvArA pakar3A gayA hai aisI usakI zatru - striyA~ dAvAnala ke cAroM ora lar3akhar3Ate pairoM se ghUmatI haiM aura usase aisI jAna par3atI haiM mAno vidhAtA ke dvArA isa samaya dana meM unakA vivAha phira se kiyA jA rahA ho / bhAvArthavivAha ke samaya striyoM ke pairoM meM mahAvara lagAyA jAtA hai, yajJakuNDa ke dhUpa se unakI A~khoM meM 1. ma0 pustake 45-56 zlokayoH kramabhedo vidyate /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH sargaH [ yugmam ] durbhasUci dalitAGgulikSaradraktayAvakavirAjitAGghrayaH / vASpapUrNa nayanA bhaiyAkulA bhartRhastadhRtavAmapANayaH // 51 saMcaranti parito davAnalaM tasya zatruvanitAH skhalatpadam / vedhasA punarapi pravartatodvAhasaMpada ivAdhunA vane // 52 rUDhavaMzagahanAndhakAritaM bhagnazAlavalayaM samantataH / vanyanAgaparibhagnatoraNaM stambhadanturitagopurAjiram // 53 aMzukAyita phaNIndrakaJcukacchedabhAsuritazAlabhaJjikam / siMhazAvakanakhAGkazAhatikSuNNa citragajarAjamastakam // 54 kuTTimeSu salilAbhizaGkayodanyatA mRgagaNena madatam / vAnarai karatalairazaGkitaM vAdyamAnaparibhinnapuSkaram // 55 yauvanoddhata pulindasundarIsevitaikazayanIyavedikam / paJjaracyutazukaiH sasArikaiH paThyamAnanaranAtha maGgalam // 56 tasya zatrubhavanaM vilokayannIdRzaM pathikapeTako vane / trastacittabhitaretaraM bhayAdapratIkSya sahasAtigacchati // 57 [ kulakam ] kAJcanapradhivinirgatAnalajvAlayA jaTilitASTadiGmukham / vihitarakSamakSayaM vajratumbaminabimbabhAsuram // 58 97 A~sU A jAte haiM, usa samaya unakI kAnti hI nirAlI hotI hai, kanyAdAna ke rUpa meM pati unake bA~e hAtha ko grahaNa karatA hai aura lajjAvaza lar3akhar3Ate pairoM se ve agnikuNDa kI pradakSiNA detI haiN| ThIka yahI dazA bhaya se bhAgakara vana meM gaI zatrustriyoM kI hotI hai kyoMki DAbha kI anI se pairoM kI a~guliyA~ khaNDita ho jAne ke kAraNa unase mahAvara ke samAna lAla-lAla khUna nikalane lagatA hai, duHkha ke A~suoM se unake netra bhare rahate haiM, ve zatru ke Ane ke bhaya se ghabar3AI rahatI haiM, sahayoga ke nAte pati apane hAtha se unakA bAyA~ hAtha pakar3a kara unheM calAte haiM tathA isI dazA meM ve dAvAnala ke cAroM ora cakkara lagAtI haiN| isase aisA jAna par3atA hai ki vidhAtA ne phira se unakA vivAha racA ho / / 51-52 / / utpanna hue bA~soM ke vana se jo andhakAra yukta ho rahA hai, jisake koTa kA gherA cAroM ora se khaNDita ho gayA hai, jisake toraNa jaGgalI hAthiyoM ke dvArA cakanAcUra kara diye gaye haiM, jisake gopura -- pradhAna dvAra kA A~gana khambhoM se U~cA- nIcA ho rahA hai, jisakI putaliyA~ vastra ke samAna AcaraNa karanevAlI sA~pa kI kAMcaliyoM ke Tukar3oM se suzobhita haiM, jisameM citralikhita bar3e-bar3e hAthiyoM ke mastaka siMha zizuoM ke nakha rUpI aGkuzoM ke prahAra se khuda gaye haiM, jo maNimaya pharsoM meM pAnI kI AzaGkA se pyAse mRga-samUha ke dvArA mardita ho rahA hai, jahA~ par3e hue phUTe mRdaGgoM ko bAnara nirbhaya hokara apane hAthoM se bajAte haiM, jisake sone ke cabUtaroM para yauvana se madamAtI bhilliniyA~ zayana karatI haiM, aura jisameM mainAoM ke sAtha piMjar3oM se chor3e gaye totAoM ke dvArA rAjA kA maGgalagAna par3hA jA rahA hai aise usake zatru bhavana ko dekhatA huA pathikoM kA samUha vana meM itanA bhayabhIta citta ho jAtA hai ki vaha bhaya ke kAraNa paraspara kisI kI pratIkSA kiye binA hI jaldI se use lA~gha kara Age nikala jAtA hai // 53-57 / / jisakI suvarNamaya pradhi - nemi - cakradhArA se nikalI huI agni kI jvAlAoM se AThoM dizAe~ 13
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 vardhamAnacaritamM unnataM dazazatArasaMyutaM sAdhitAkhilanarendrakhecaram / tasya cakramaricakramardanaM kiM na vetsi purupuNyasaMpadaH // 59 [ yugmam ] vyAharantamiti dUtamuddhataM taM nivArya puruSottamaH svayam / tasya no'pi nikaSa rAhate nAnya ityemucavAjinizcayaH // 60 tasya sAnnahaniko'tha vArija: zAGkhikena nadati sma pUritaH / AjJayA pratininAditAkhilakSmAbhRdIzakaTako rugahvaraH // 61 kekinAM jalabharAnatAmbudadhvAnazaGkimanasAM sukhAvahaH / vyAnaze samarapuSkaradhvanirdiGmukhAni subhaTAnprabodhayan // 62 sarvato jayajayeti sainikAstadRvana samabhinandya vandibhiH / stUyamAnanijanAmakIrtayaH prArabhanta rabhasena daMzitum // 63 gacchati pradhanasamma bodayAtsphItatAM vapuSi cetasA samam / kazcidAtmakavace na sambhamau tAnite'pi muhurAtmakiGkaraiH // 64 lohajAla malinIlamudvahan lAlayannasilatAM sphuratprabhAm / kazcidApa samatAM tadvito bhUgatasya navavArivAhinaH // 65 vAraNe kalakalAkulIkRte kSIvatAM dviguNamudvahatyapi / zArimAzu nayavinnyavezayatsaMbhrame'pi kuzalo na muhyati // 66 vyApta ho rahI haiM, yakSa jisakI rakSA karate haiM, jo avinAzI haiM, jisakA tumba - aroM kA AdhAra hai, jo sUryabimba ke samAna dedIpyamAna hai, U~cA hai, eka hajAra aroM se yukta hai, jisane samasta rAjAoM aura vidyAdharoM ko vaza meM kara liyA hai tathA jo zatrusamUha kA mardana karanevAlA hai aisA usa vizAla puNyazAlI kA cakraratna hai, kyA tuma nahIM jAnate ? / / 58-59 / / isa prakAra kahate hue usa udaNDa dUta ko yuddha kA nizcaya karanevAle nArAyaNa ne svayaM rokakara yaha kahate hue vidA kiyA ki usako aura hamAre bIca yuddha ke sivAya dUsarI kasauTI nahIM hai / / 60 / / tadanantara usakI AjJA se zaGkhAdhikArI ke dvArA phUkhA huA yuddhasUcaka zaGkha zabda karane lagA / usa zaGkha ke zabda ne samasta rAjAoM ke kaTakarUpI vizAlagata ko apanI pratidhvani se guJjita kara diyA thA / / 61 / / jala ke bhAra se vinata megha garjanA kI zaGkA karanevAle manoM se yukta mayUroM ko sukha pahu~cAne vAlA raNabherI kA zabda subhaToM ko jAgRta karatA huA dizAoM meM vyApta ho gayA / / 62 // raNabherI ke zabda kA abhinandana karate hue jo saba ora 'jaya jaya' isa prakAra kA zabda kara rahe the tathA vandIjana jinake nAma aura suyaza kI stuti kara rahe the aise sainika loga vega se kavaca dhAraNa karane ke liye tatpara ho gaye / / 63 / / kisI subhaTa kA zarIra usake citta ke sAtha yuddha - sambandhI harSa kA udaya hone se itanA adhika vistRta ho gayA thA ki apane kiGkaroM ke dvArA bArabAra tAne gaye bhI apane kavaca meM vaha nahIM samA sakA thA / / 64 / / bhramara ke samAna kAle loha ke kavaca ko dhAraNa karanevAlA koI sainika, camakatI huI talavAra ko calAtA huA bijalI se sahita pRthivI para sthita navIna megha kI samAnatA ko prApta ho rahA thA / / 65 / / kala-kala zabda se kSobha 1. ityavadAji nizcayaH ba0 /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH sargaH Ababhau guNavinamramunnataM bhaGgavajitamanindyavaMzajam / kazcidetya dhanurAtmanaH samaM na zriye kimanurUpasaMgamaH // 67 satvaraM javamitAnadhiSThitA varmitA hariNaraMhaso harIn / prAbhAsurakarA niSAdino menire saphalamAtmadaurhRdam // 68 yuktayugyaturagAH saketanAH syandanA vidhRtacitrahetayaH / dhUrgateH kavacitaistu ninyire svAmivAsabhavanAjiraM prati // 69 AttacitrakavacA yazodhanA bibhrato'bhimatamastramAtmanaH / bhUbhRtAmabhimukhaM tvarAvatAM tasthurAhavarasoddhatA bhaTAH // 70 anggraagsumno'mbr| vibhiH pUrvameva nijasevakAnnRpAH / AtmahastakamalairapUjaya~staddhi mArayati tAnna cAparam // 71 niryayurbahalagairikaruNA saMdhyayAnvitaghanAnukAriNaH / dantino dhRtavadhAvadha kriyairvIrayodhapuruSairadhiSThitAH // 72 baddhacArukavacairmahAbhaTairveSTitaH prahatasAmarAnakaH / Aruroha kariNaM prajApatiH kalpitaM sapadi sarvamaGgalam // 73 99 ne prApta huA hAthI yadyapi dugunI unmattatA ko dhAraNa kara rahA thA to bhI nItijJa mahAvata zIghra hI usa para palAna rakha diyA so ThIka hI hai kyoMki kuzala manuSya kSobha ke samaya bhI mUDha nahIM hotA hai // 66 // koI yoddhA guNa vinamra -- DorI se jhuke hue ( pakSa meM dayA - dAkSiNyAdi guNoM se namrIbhUta) unnata - U~ce ( pakSa meM udArAzaya, bhaGgavarjita - vinAza se rahita (pakSa meM parAjaya se dUra tathA anindyavaMzaja - uttama bA~sa se utpanna (pakSa meM uccakulIna, apane samAna dhanuSa ko prApta kara suzobhita hone lagA so ThIka hI hai kyoMki samAna kA saMyoga kyA lakSmI ke liye nahIM hotA ? arthAt avazya hotA hai / / 67 / / jo zIghratA se yukta vega ko prApta tathA hariNoM ke samAna vegavAle ghor3oM para baiThe the, kavaca dhAraNa kiye hue the, tathA jinake hAtha bhAloM se dedIpyamAna the aise ghur3asavAra apane manoratha ko saphala mAnane lage / / 68 / / jinameM jue~ ko dhAraNa karanevAle acche ghor3e jute hue the, jo patAkAoM se saMyukta the tathA jinameM nAnA prakAra ke zastra bhare hue the yukta sArathiyoM ke dvArA apane svAmiyoM ke nivAsagRha ke A~gana kI ora le jinhoMne nAnA prakAra ke kavaca pahina rakkhe the, yaza hI jinakA dhana thA, jo dhAraNa kiye hue the tathA jo yuddha ke rasa se udaNDa ho rahe the aise yoddhA zIghratA karanevAle rAjAoM ke sammukha khar3e ho gaye // 70 // rAjAoM ne pahale hI apane sevakoM ko aGgarAga, puSpa tathA vastra Adi se sammAnita kiyA thA so ThIka hI hai unheM maravAtA hai arthAt prANa nyauchAvara karane ke liye taiyAra karatA hai jo atyadhika gerU se lAla hone ke kAraNa sandhyA se yukta meghoM kA anukaraNa kara rahe the tathA jina para mArAmAra macAnevAle vIra yoddhA puruSa baiThe the aise hAthI bAhara nikale / / 72 / / jo sundara kavacoM se yukta bar3e-bar3e yoddhAoM se ghire hue the tathA jinake Age yuddha kA nagAr3A baja rahA thA aise ratha, kavacoM se jAne lage // 69 // apane iSTa zastra ko apane karakamaloM dvArA kyoMki vaha sammAna hI anya kucha nahIM // 71 // 1. ma pustake 70-71 zlokayoH kramabhedo vartate /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 vardhamAnacaritam khecaraiH kavacitairuvAyudhairanvito dhRtatanutrabhAsuraH / sArvabhaumamadhirA niryayAvagrataH zikhijaTI madacyutam // 74 dAninaM vipulavaMzamUjitaM zikSayA paTumabhIrumunnatam / arkotiribhamAtmanaH samaM daMzito vyalagadAjilampaTaH // 75 vajrasAramidameva madvapurdazanena kimiti pratikSaNam / varma nItamapi satpurodhasA nirbhayena vijayena nAdade // 76 kundavIdhratanuraJjanatviSaM kAlameghamibhamunmadaM balaH / rAjati sma nitarAmadhiSThitaH kAlameghamiva pUrNacandramAH // 77 rakSiturbhuvanamaNDalasya me rakSaNe sati kathaM nu pauruSam / ityabhIrarabhimAnagauravAnnomucatkavacamAdikezavaH // 78 zAradAmbarasamadyutirmahAvAraNaM himagiri himatviSam / adhyatiSThaduragAriketano rAjatAdrimiva nIlanIradaH // 79 taM parItya sakalAH samantato devatA, vidhRtacitrahatayaH / tasthurambaratale paraMtapaM prAtararkamiva dIptisaMpadaH // 80 aise rAjA prajApati, zIghra hI taiyAra kiye gaye sarvamaGgalamaya hAthI para savAra hue // 73 // jo kavaca se yukta tathA zastroM ko dhAraNa karanevAle vidyAdharoM se anugata thA, aura dhAraNa kiye hue kavaca se dedIpyamAna thA aisA jvalanaTI sArvabhauma nAmaka madasrAvI hAthI para savAra ho sabase Age nikalA // 74 // yuddha kA abhilASI arkakoti kavaca se yukta ho apane hI samAna hAthI para adhiSThita huaa| kyoMki jisa prakAra arkakIrti dAnI tyAga karane vAlA thA usI prakAra hAthI dAnI-mada se yukta thA, jisa prakAra arkakIrti vipUlavaMza-utkRSTa kUla sahita thA usI prakAra vaha hAthI bhI vipulavaMza-pITha kI lambI-caur3I haDDI se yukta thA, jisa prakAra arkakIrti ajita balazAlI thA usI prakAra vaha hAthI bhI ajita balazAlI thA, jisa prakAra arkakIrti zikSA se samartha, bhayarahita aura unnata-udAra thA usI prakAra vaha hAthI bhI zikSA se samartha, bhayarahita aura U~cA thA // 75 / / merA yaha zarIra hI vajra kA sAra hai isaliye pratyeka samaya kavaca dhAraNa karane se kyA prayojana hai ? yaha kaha kara nirbhaya vijaya ne purohita ke dvArA diye hue bhI uttama kavaca ko grahaNa nahIM kiyA // 76 / jisakA zarIra kunda ke phUla ke samAna zukla thA, aisA balabhadra vijaya, aJjana ke samAna kAntivAle kAlamegha nAmaka matta hAthI para baiThA haA, kRSNa megha para ArUr3ha pUrNa candramA ke samAna atyadhika suzobhita ho rahA thA // 77 / / bhavanamaNDala kA rakSaka hone para bhI merI rakSA ke liye yadi koI vastu apekSita hai to isameM merA pauruSa kyA huA ? isa prakAra nirbhaya rahanevAle prathama nArAyaNa tripRSTha ne abhimAna ke gaurava se kavaca ko dhAraNa nahIM kiyA thA // 78 // zarad-Rtu ke AkAza ke samAna kAntivAlA tripRSTha, varpha ke samAna kAntivAle himagiri nAmaka mahAgaja para isa prakAra ArUr3ha huA jisa prakAra ki rajatagiri para zyAmala megha ArUr3ha hotA hai // 79 // jisa prakAra prAtaHkAla ke sUrya ko ghera kara AkAza meM usakI 1. bhavanamaNDalasya ma0 / 2. dAmucat ma0 /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaH sargaH 101 uccacAla balamAjayA tatastasya ketanavicumbitAmbudam / pratyanIkaraNatUryaniHsvanairAhavArthamiva zabditaM tadA // 81 preSitA pratibalaM nivApituM viSNunA prathamameva devtaa| prAJjaliH pratinivRtya tatkSaNAdityuvAca vivitAvalokinI // 82 vasantatilakam tenAtha kalpitasamastabalena vegAvabhyutthitaM balavatA hayakandhareNa / aGgIkRtapratibhaTaiH khacarAdhinAthairAmuktaralakavacaiH saha nirvizaGkam // 83 indravajrA chinnAH samastA bhavato mahimnA prAgeva vidyAH khacarezvarANAm / tAn lUnapakSAniva pakSirAjAnko vA na gRhNAti raNe manuSyaH // 84 mAlabhAriNI upakarNamarAtisainyavArtA virarAmetyabhidhAya tasya vidyaa| svakaradvitayena puSpavRSTiM vikirantI zirasi bhramanmavAlim // 85 pRthvI amoghamukhamunnataM muzalamadbhutaM candrikAM gadAM ca yudhi vidviSAM bhayavidhAyinI devtaa| halena saha bibhratA'bhajata bhUridivyazriyaM jayAya vijayaM svayaM tamaparAjiteAjitam // 86 kiraNarUpI saMpadAe~ sthita hotI haiM usI prakAra nAnA taraha ke zastroM ko dhAraNa karanevAlI samasta vidyAdeviyA~ saba ora se usa tejasvI ko ghera kara AkAza meM sthita ho gaIM // 80 // tadanantara tripRSTha kI AjJA se, patAkAoM ke dvArA megha kA cumbana karanevAlI usa senA ne prayANa kiyaa| usa samaya vaha senA aisI jAna par3atI thI mAnoM zatra kI raNabheriyoM ke zabdoM ne use yuddha ke liye balAyA hI thA // 8 // zatra kI senA ko dekhane ke liye viSNa ne pahale hI jisa devatA ko bhejA thA vaha usI kSaNa sabako dekhakara lauTI aura hAtha jor3akara isa prakAra kahane lagI / / 8 / / samasta senA ko taiyAra karanevAlA vaha balavAn azvagrIva, pratiyoddhAoM ko svIkRta karanevAle ratnamaya kavacoM se yukta vidyAdhara rAjAoM ke sAtha niHzaGka ho bar3e vega se uThakara khar3A huA hai / / 8 / / ApakI mahimA se vidyAdhara rAjAoM kI samasta vidyAeM pahale hI naSTa ho gaI haiM ataH paMkha kaTe garur3oM ke samAna unheM yuddha meM kauna manuSya nahIM pakar3a legA? // 84 // isa prakAra kAnoM ke samIpa zatrusenA kA samAcAra kaha kara vaha vidyA cupa ho rhii| samAcAra kahate samaya vaha vidyA apane donoM hAthoM se nArAyaNa ke zira para ma~DarAtI huI bhramarAvalI se yukta puSpavRSTi chor3a rahI thii||85|| vaha vidyA devatA, atyadhika divya lakSmI ko dhAraNa karanevAle hala ratna ke sAtha amoghamukha | nAmaka unnata tathA Azcarya kAraka musalaratna, candrikA nAmakI ratnAvalI, aura yuddha meM zatruoM ko bhaya 1. vicumbitAburam ma0 / 2. pratiniyAcituM tadA ma0 / 3. viditAvalokanI ma0 / 4, nArjitam ma /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam zArdUlavikrIDitam AmandradhvanipAJcajanyamamalaM zaGkha gadA kaumudI divyAmoghamukhI ca zaktiranaghaM zAGgaM dhanurnandakaH / khaGgaH kaustubharatnamaMzujaTilaM yakSAdhipai rakSitairebhiH zrIjayasampadA padamabhUdapresarairacyutaH // 87 ityasagakRte zrIvardhamAnacarite divyAyudhAgamano nAma aSTamaH sargaH / navamaH sargaH upajAtiH arthakSata mArajasA parItAM cakrIvadaGgahadhUsareNa / patAkinImazvagalasya viSNuH svatejasA tAM malinIkRtAM vA // 1 gajA jagaNuH paTahAH praNadurbaladvayasyApi jiheSurazvAH / / nivRtya yAtetyabhidhAya bhItAnvIrAnraNAyeva tadAhvayantaH // 2 utpanna karane vAlo gadA lekara aparAjita mantra se ajeya vijaya kI, jayaprApti ke liye svayaM sevA karane lagI / bhAvArtha-vidyA devatA ne vijaya ke liye uparyukta cAra ratna bheMTa kiye // 86 / / gambhIra zabda se yukta pAJcajanya nAma kA nirmala zaGkha, kaumudI nAma kI gadA, amoghamukhI nAma kI divya zakti, zAGganAmakA nirdoSa dhanuSa, nandaka nAma kA khaGga tathA kiraNoM se vyApta kaustubhamaNi, yakSarAja ke dvArA rakSita aura Age Age calanevAle ina ratnoM se nArAyaNa tripRSTha lakSmI tathA vijaya rUpa sampadAo kA Azraya huA thA / / 87 / / isa prakAra asaga kavikRta zrI vardhamAnacarita meM divya zastroM kI prApti kA varNana karane vAlA AThavA~ sarga pUrNa huaa| nauvAM sarga athAnantara viSNu-tripRSTa nArAyaNa ne gadhe ke romoM ke samAna maTamailI pRthivI kI dhUli se ghirI huI azvagrIva kI usa senA ko aisA dekhA jaise vaha apane teja ke dvArA hI malina kara dI gaI ho // 1 // usa samaya donoM senAoM ke hAthI garaja rahe the, nagAr3e joradAra zabda kara rahe the aura ghor3e hinahinA rahe the usase aisA jAna par3atA thA 'mAnoM lauTakara cale jAo' yaha kaha kara jo vIra bhayabhIta ho gaye the unheM ve 1. dhIrAn m0|
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH khurAbhighAtaprabhavo hayAnAM pAMsunavAmbhodharajAlasAndraH / agre'bhavattadbalayormahIyAnnivArayanyuddhamiva svadhAmnA // 3 maurvIninAdAnitaretarANAM vitrAsitebhAzvavibhItapattIn / AkarNya hRSTAGgaruvidadha yodhaiH paro vIrarasAnurAgaH // 4 patta padAtisturagaM turaGgo rathaM rathasyo dviradaM madebhaH / avApa kopena vinApi hantuM sevAmato necchati pApabhIruH // 5 rajovitAnairnavakAzazuH zubhrIkRtAH zmazruziroruheSu / mRtyoridaM yogyamitIva matvA vRddhatvamIyuryudhino yuvAnaH // 6 dhanuvimuktA nizitAzca vANA dUrasthitAnAmapi vamateSu / aGgeSu tasthurna mahItale vA guNacyutaH ko labhate pratiSThAm // 7 anyo'nyamAhUya vinApi vairaM bhaTA bhaTAJjaghnurudArasattvAH / svAmiprasAdasya viniHkrayAya prANavyayaM vAJchati ko na dhIraH // 8 anantaraGgaH svanRpasya kazciddadAha cittaM nijavallabhAnAm / agresaratvaM pratipadya dhAvannarAtizastrairavadArito'pi // 9 chinno'pi jaGghAdvitaye pareNa khaGgaprahArairna papAta zUraH / akhaNDitaM cApamivAtmasattvamAlambya tasthau ghanavaMzajAtam // 10 103 yuddha ke liye bulA hI rahe the ||2|| ghor3oM ke khuroM ke prahAra se utpanna tathA navIna meghasamUha ke samAna sAndra jo bahuta bhArI dhUli una donoM senAoM ke Age vidyamAna thI vaha aisI jAna par3atI thI mAnoM apane teja se yuddha ko roka hI rahI ho || 3 || hAthI ghor3e aura kAyara sainikoM ko bhayabhIta kara denevAle paraspara kI pratyaJcAoM ke zabdoM ko sunakara jinake romAJca khar3e ho gaye the aise yoddhAoM ne vIrarasa ke bahuta bhArI anurAga ko dhAraNa kiyA thA ||4|| usa samaya paidala sainika paidala sainika ko, ghor3A ghor3e ko ratha para baiThA huA ratha ko aura madonmatta hAthI hAthI ko mArane ke liye krodha ke binA hI usake sanmukha pahu~ca gayA thA so ThIka hI hai kyoMki isIliye pApa se DaranevAlA manuSya aisI sevA kI icchA nahIM karatA hai ||5|| kAza ke navIna phUla ke samAna sapheda dhUli ke samUha se mUMchoM aura zira ke kezoM meM zuklatA ko prApta hue taruNa yodhA usa samaya aise jAna par3ate the mAnoM 'yaha avasthA mRtyu ke yogya hai' yaha mAnakara hI vRddhAvasthA ko prApta ho gaye the || 6 || dhanuSoM se chUTe paine vANa, dUra khar3e hue bhI sainikoM ke kavacayukta zarIroM para sthita nahIM ho sake so ThIka hI hI hai kyoMki guNoM -- DorI (pakSa meM zUra vIratA Adi guNoM) se chUTA huA kauna puruSa pRthivItala meM pratiSThA ko prApta hotA hai ? arthAt koI nahIM ||7|| mahAparAkramI yoddhA, vaira ke vinA hI paraspara eka-dUsare ko bulAkara mArane lage so ThIka hI hai kyoMki svAmI ke prasAda kA badalA cukAne ke liye kauna dhIra manuSya prANa tyAga kI icchA nahIM karatA hai ? ||8|| Age Age daur3ane vAlA koI yoddhA yadyapi zatru ke zastroM se vidIrNa ho gayA thA to bhI vaha apane rAjA kA antaraGga -- pramukha prItipAtra nahIM bana sakA isaliye vaha apanI striyoM ke hRdaya ko jalA rahA thA - duHkhI kara rahA thA || 9 || koI eka zUra-vIra, zatru dvArA talavAra ke prahAroM se donoM jaGghAoM meM ghAyala hone para bhI nIce nahIM 1. nizitAH pRSatkAH ma0 /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam AkarNamAkRSya dhanunizAto yodhena vANo ghanamuSTimuktaH / vibhidya varmApi bhaTaM jaghAna na sAdhayetki khalu suprayuktaH // 11 yAvanniSAdI madavAraNasya mukhacchadaM nAkSipati kssnnen| tAvatpRSatkaiH pretidanti yodhastamekapAnitarAmasIvyat // 12 madAnilAya pratisAmajasya krudhyankareNa svayameva nAgaH / apAsya vaktrAvaraNaM prayAtaH prollaGghaya yantAramapi pracaNDaH // 13 kumbheSu magnainijabarhavajya virejire shngkcyairibhendraaH| ArAvahInaH zikhinAM samUhairArUDhakUTA iva gaNDazailAH // 14 zvetAtapatrANi narezvarANAM nAmAkSarAGkuvizikhairanekaiH / yodhapradhAnA luluvuH pare svaM zikSAvizeSaM yudhi darzayantaH // 15 dhRtvA ciraM yuddhadhurAM mRtAnAM tejasvinAM kSatriyapuGgavAnAm / azrAvayannAmakulaM ca nagnA vyAvRtya zUrairavalokitAnAm // 16 khaGgaprahArairdalitAdibhAnAM kumbhasthalAducchalitaiH samantAt / muktAphalaunicitA divApi tArAGkitevAbhavadambaradhIH // 17 girA thA vaha dhanavaMzajAtaM-sudar3ha bA~sa se utpatra (pakSa meM utkRSTa kula meM utpanna) akhaNDita dhanuSa ke samAna Atmadhairya kA Alambana lekara khar3A rhaa||10||kaan taka dhanuSa ko khIMcakara yoddhA dvArA sudRr3ha muTThI se chor3e hue vANa ne kavaca ko bhI bhedakara subhaTa ko mAra DAlA so ThIka hI hai kyoMki jisakA prayoga acchI taraha kiyA gayA hai vaha nizcaya se kyA nahIM siddha karatA? arthAta sabhI kucha siddha karatA hai / / 11 / / koI savAra jaba taka madamAte hAthI ke mukha ke parade ko dUra nahIM kara pAtA hai ki taba taka sAmane khar3e pratidvandvI hAthI ke yoddhA ne eka sAtha chor3e hue vANoM se use atyanta so diyaa| bhAvArtha-zatru ne aise vANa calAye ki vaha paradA mukha ke sAtha ekadama saMlagna ho gayA // 12 // virodhI hAthI ke mada se suvAsita vAyu ke prati krodha karatA huA koI atyanta tIvra krodhI hAthI, svayaM hI sUMDa se mukha ke AvaraNa ko dUra kara tathA mahAvata ko ullaGghakara-usakI Ana se bAhara ho bhAga khar3A huA // 13 // apane mayUrapiccha ko chor3akara jinakA zeSa bhAga gaNDasthaloM meM nimagna ho gayA hai aise vANoM ke samUha se gajarAja, una gaNDazailoM-kAle patthara kI gola-gola caTTAnoM se yukta parvatoM ke samAna suzobhita ho rahe the jinake ki zikharoM para zabdahIna mayUra baiThe hue the // 14 // yuddha meM apanI viziSTa zikSA ko dikhalAte hue kitane hI pradhAna yoddhAoM ne nAmAkSaroM se cihnita aneka vANoM ke dvArA rAjAoM ke sapheda chatroM ko cheda DAlA thA / / 15 / / cirakAla taka yuddha kA bhAra dhAraNa kara jo mara gaye the tathA zUravIra mur3akara jinheM dekha rahe the aise tejasvI zreSTha kSatriyoM ke nAma aura vaMza ko cAraNa loga sunA rahe the // 16 / / talavAra ke prahAroM se khaMDita hAthiyoM ke gaMDasthala se saba ora uchale hue motiyoM ke samUha se vyApta AkAzalakSmI dinameM bhI tArAoM se cihnita ke samAna ho gaI thii||17||smiip meM khar3e hue loga bhI jinake vANa dhAraNa karane aura 1. dantacchadaM ma0 / 2. pramidantI ma0 / 3. yodhAstameka ma0 / 4. masIvyan ma / 5. bhabhallaiH pratidviradamalladhanurvimuktaH kumbheSu magnazikharaiya'lasangajendrAH ArAvahInavadanaiHzikhinnAM samUhairArUDhatuGgazikharA iva zailavargAH -jIvandharacampU smambha 10 /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH samIpagairapyavibhAvyamAnasaMdhAnamokSAtizayA virejuH / AlekhyayodhA iva yodhamukhyAH sadAvakRSTonnatacArucApAH // 18 chinne'pi haste subhaTAsighAtaivihastatAmApa tathA na dntii| adantaceSTaM nijadantayugme bhagne yathA zatrugajaM jighAMsuH // 19 kundAvadAtasturago'zvavAre prAsaprahAraiH patite'pi tiSThan / tadantike tasya parAkrameNa pujIkRto varNa iva vyarAjat // 20 marmaprahArAkulito'pi kazcitprANAndadhau tAvadanUnasattvaH / zaknoSi ki prANitubhAbhAvAdyAvanna vANImiti vakti nAthaH // 21 chinnaM ca cakreNa ziraH kareNa vAmena saMdhArya ruSA priitH| svasaMmukhaM kazcidari jaghAna kopo hi zauryasya paraH sahAyaH // 22 pareNa mallena vilUnagavyAM dhanurlatAM svAbhimatAM hi kazcit / mumoca jAyAmiva cAruvaMzAM kRtAbhiyogAM viguNo hi heyaH // 23 ghanAsrapaGkaSu nimagnacakrAnrathA~sturaGgAH shrdaaritaanggaaH| UhuH kathaJcid dviguNIkRtAghriprevabalA ghughurazabdaghoNAH // 24 gRddho bhujaM kasyacidAjiraGgAdAmUlalUnaM gagane gRhiitvaa| kRtAvadAnasya jayadhvajaM vA vIrasya babhrAma samantato'pi // 25 chor3ane ke atizaya ko nahIM jAna pA rahe the tathA jinako U~ce aura sundara dhanuSa sadA khice rahate the aise mukhya yoddhA usa samaya citralikhita yoddhAoM ke samAna suzobhita ho rahe the // 18 // zatru ke hAthI ko mArane kI icchA karane vAlA hAthI, subhaTa kI talavAra ke prahAroM se saiMDa ke kaTa jAnepara bhI usa prakAra kI vihastatA-vivazatA ( pakSa meM sUMDa se rahitatA ) ko prApta nahIM huA thA jisa prakAra ki apane donoM dA~toM ke bhagna ho jAnepara dA~toM kI ceSTA naSTa ho jAne se huA thA // 19 // bhAloM ke prahAra se ghur3asavAra ke gira jAnepara bhI usake samIpa khar3A huA kunda ke phUla ke samAna sapheda ghor3A aisA suzobhita ho rahA thA mAnoM parAkrama se ikaTThA huA usakA yaza hI ho // 20 // atyadhika dhairya se yukta koI yoddhA marmaghAtI prahAra se Akalita honepara bhI taba taka prANoM ko dhA rahA jaba taka ki usake svAmI ne dayAbhAva se yaha zabda nahIM kahe ki kyA tuma zvAsa le sakate ho ? / / 21 // krodha se yukta koI yoddhA cakra se kaTe hae zira ko bA~ye hAtha se pakar3a kara apane sAmane sthita zatru ko mAratA rahA so ThIka hI hai kyoMki krodha hI zUra vIratA kA parama sahAyaka hai // 22 // jisa prakAra koI manuSya cAruvaMzA-uccakula meM utpanna apanI iSTa strI ko abhiyogaaparAdha kiye jAne para chor3a detA hai usI prakAra zatru dvArA bhAle se jisakI DorI kaTa gaI thI aisI cAruvaMzA-uttamabAMsa se nirmita apanI iSTa dhanurlatA ko kisI yoddhA ne chor3a diyA thA so ThIka hI hai kyoMki guNarahita padArtha chor3ane ke yogya hotA hI hai // 23 // jinake aMga vANoM se vidIrNa ho gaye haiM, jhukakara dUne hue pairoM se jinakA bala jAtA rahA hai tathA jinakI nAka se ghughura zabda ho rahA hai aise ghor3e saghana rudhirarUpa kI kIcar3a meM phaMse hae rathoM ko kisI taraha bar3I kaThinAI se khIMca rahe the // 24 // jar3a se kaTI huI kisI kI bhujA ko raNAGgaNa se uThAkara eka gIdha AkAza 1. adantaceSTAnnijadantayugme ma0 / 14
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam vAmAjrimAdAya kareNa gADhamAkramya pAdena ca dakSiNAGighram / vipATayAmAsa bhaTaM madebhaH kraddhaH purassthaM sahasA nipAtya // 26 AdAya hastena bhaTo gajena kSipto'pi khe khelaruciH kRpaannyaa| tatkumbhapIThaM praharanvireje tataH patansaMbhramahInacittaH // 27 vivRttahastojjhitazIkaraudhairibhA nirAsuH zaradAritAnAm / AdhoraNAnAM vraNamohakhedaM ko nirdayaH saMzrayiNAM vipattau // 28 yodhA virejuH zarapUritAGgAH sunizcalAnAmupari dvipAnAm / tApena vizleSitapatrazobhAstvaksAragulmA iva parvatAgne // 29 AmUlalUnAyatahastadezezcyotatkaduSNAsramahApravAhaH / reje gajastuGga ivAJjanAdriH sAnoH patadgairikanijharImbuH // 30 mUmipAsya vraNaduHkhajAtAM hantuM pravRttAH punarapyarAtIn / mahAbhaTAstAJjagahaH kathaJcittatsaMgrahaM ko na karoti dhIraH // 31 meM saba ora ghUmane lagA jisase vaha aisA jAna par3atA thA mAnoM parAkrama dikhAnevAle kisI vIra kI vijaya patAkA lekara hI ghUma rahA thA // 25 // kisI kruddha madamAte hAthI ne sAmane khar3e hue subhaTa ko zIghra hI girA kara sUMDa se usake bA~ye paira ko majabUtI se pakar3a liyA aura apane paira se usake dAhine paira para car3ha kara use cIra diyA // 26 // hAthI ne kisI subhaTa ko sUMr3a se pakar3a kara AkAza meM pheMka diyA parantu vaha pakkA khilAr3I thA isaliye girate samaya talavAra se hAthI ke gaNDasthala para prahAra karatA haA aisA suzobhita ho rahA thA mAnoM usake citta meM kisI prakAra kI ghabar3AhaTa thI hI nahIM // 27 // hAthiyoM ne ghumAI huI sUr3oM dvArA chor3e gaye jala ke chIMToM ke samUha se vANoM se vidArita mahAvatoM ke ghAvoM se utpanna mUrchA ke kheda ko dUra kiyA thA so ThIka hI hai kyoMka apanA Azraya lenevAle manuSyoM kI vipatti meM nirdaya kauna hotA hai ? arthAt koI nahIM // 28 // jinake zarIra bANoM se paripUrNa the aise yoddhA nizcala khaDe hae hAthiyoM ke Upara usa prakAra suzobhita ho rahe the jisa prakAra ki parvata ke agrabhAga para garmI ke kAraNa pattoM kI zobhA se rahita bA~soM kI jhAr3iyA~ suzobhita hotI haiM // 29 // jisake jar3a se kaTe hue lambI sUMr3a ke sthAna se kucha-kucha garma khUna kA bahuta bhArI pravAha jhara rahA thA aisA unnata hAthI usa aJjanagiri ke samAna suzobhita ho rahA thA jisakI ki zikhara se gerU ke jharane kA jala gira rahA ho // 30 // ghAvoM ke duHkha se utpanna mUrchA ko dUra kara jo phira se zatruoM ko mArane ke liye pravRtta hue the unheM mahAyoddhAoM ne kisI taraha, pakar3a kara rakkhA thA so ThIka hI hai kyoMki ghAyaloM kA saMgraha kauna dhIra vIra nahIM karatA hai ? isa zloka kA eka bhAva yaha bhI ho sakatA hai ki jo mahAyoddhA ghAvoM ke duHkha se utpanna mUrchA ko dUra kara phira se zatruoM ko mArane ke liye udyata hue the unhoMne una zatruoM ko kisI taraha phira bhI pakar3a liyA so ThIka hI hai kyoMki kauna dhIra manuSya zatruoM kA saMgraha nahIM karatA 1. kazcidgajaH pratibhaTaM caraNe gRhItvA saMbhrAmayandivi ruSA paruSa pracAraH / cikSepa dUrataramUrdhvamayaM ca mAnI drAgetya kumbhayugalImasinA bibheda // 49 / / 2. dezAt zcotat m0| 3. nirjharAGkaH ma0 /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH nirIkSya zUraM vraNavilAGga tejasvinaM hantumapIhamAnam / jaghAna kazcitkRpayA na sAdhurna duHkhitaM hanti mahAnubhAvaH // 32 gUDhaprahArAkulito mukhena kazcidvamansaMtatamastradhArAm / madhyeraNaM zikSitamindrajAlaM narAdhipAnAM prathayannivAsIt // 33 uraHsthale kasyacidapya sahyA zaktiH patantI na jahAra zaktim / manasvinAmAhavalAlasAnAM tannAsti yaddarpavinAzahetuH // 34 indIvarazyAmaruciH patantI vantojjvalA cArupayodharoruH / vekSasyareH khaGgalatA cakAra priyeva vIraM sukhamIlitAkSam // 35 arAtinA pratyurasaM vibhinnaH kuntena kazcittadanu pradhAvan / dadaMza taM duHsahamagrakaNThe vaMzAnugaH kruddha iva dvijihnaH // 36 pareNa sadyo nijakauzalena hastekRtA saMyati khaGgadhenuH / mRtyorabhUtkAraNamAtmabharturduSTeva vezyA dhanumuSTivAhyA // 37 107 arthAt unheM pakar3a kara nahIM rakhatA // 31 // koI tejasvI zUra vIra ghAvoM se vihvala zarIra hokara bhI mArane ke liye ceSTA kara rahA thA use dekha sAdhuprakRti ke kisI yoddhA ne dayAvaza use nahIM mArA so ThIka hI hai kyoMki duHkhI manuSya ko mahAnubhAva -- sahRdaya manuSya mArate nahIM haiM // 32 // gUDha prahAra se vyAkula huA koI yoddhA mukha se nirantara khUna kI dhArA ko ugala rahA thA usase vaha aisA jAna par3atA thA mAnoM sIkhe hue indrajAla ko yuddha ke bIca rAjAoM ke sAmane prakaTa hI kara rahA thA // 33 // kisI ke vakSaHsthala para par3atI huI asahya zakti -- zakti nAmaka zastra ne usakI zakti-sAmarthya ko naSTa nahIM kiyA thA so ThIka hI hai kyoMki vaha vastu nahIM hai jo ki yuddha kI lAlasA rakhanevAle tejasvI manuSyoM ke garvanAza kA kAraNa ho sake / / 34 / / jo indIvara -- nIla kamala ke samAna zyAma kAnti vAlI thI, dantojjvalA - camakadAra noka se yukta thI ( pakSa meM ujjvala dA~toMvAlI thI ) cArupayodharoru : - sundara jala ko dhAraNa karanevAlI tathA vizAla thI (pakSa meM sundara stana aura jAMghoM se yukta thI) sAtha hI zatru ke vakSaHsthala para par3a rahI thI aisI talavArarUpI latA ne priyA ke samAna usa vIra ko sukha se nimIlita netra kara diyA thA / bhAvArtha -- jisa prakAra priyA ke AliGgana se manuSya nimIlita netra ho jAtA hai usI prakAra talavAra ke AliGgana se koI vIra nimIlita netra ho gayA thA arthAt mara gayA thA / / 35 / / zatru ne kisI yoddhA ke vakSaHsthala meM bhAlA se prahAra kiyA usase ghAyala hokara apane vaMza-kula kA anusaraNa karatA huA vaha kruddha sA~pa ke samAna usake pIche daur3A aura daur3akara usane usake kaNThAgrabhAga meM aisA kATA ki use asahya ho gayA / / 36 / / jisaprakAra dhana kI muTThI se prApta karane yogya kisI duSTa vezyA ko koI anya manuSya apanI caturAI se zIghra hI apane adhIna kara letA hai to vaha apane pUrvabhartA kI mRtyu kA kAraNa bana jAtI hai usI prakAra yuddha meM kisI kI kaTAra ko kisI anya yoddhA ne apanI caturAI se apane hAtha meM kara liyA to vaha kaTAra apane pUrvabhatA kI mRtyu kA kAraNa ho gaI / bhAvArtha - kisI yoddhA ne apanI caturAI se kisI kI kaTAra chIna lI aura usase usI 1. vakSasyaho ma0 / 2. jIvandhara 0 ma0 / 3. hastIkRtA ma0 ba0 /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 vardhamAnacaritam papAta kazcidvivazo na bANairayomayaH kolitarAgabandhaH / turaGgamAdutpatato'pi sAdI dauHsthyaM na hi sthemapariSkRtAnAm // 38 'chinne paro dakSiNabAhudaNDe dhRtvA pareNAsilatAM kareNa / jaghAna zatru praharantamagne vipatsu vAmo'pyupayogameti // 39 zarakSatAGgo'pi turaGgavaryo javaM na pUrva vijahau na zikSAm / vaivAzvavArasya vidheyatAM ca samo hi jAtyo vidhure sukhe vA // 40 kaNThe nibaddhAruNacAmaraudhaH zUnyAsanaH sammukhamAzu dhAvan / vibhraMzayandantighaTAM na nAmnA haristadAsIkriyayApi vAjI // 41 itastato'dhAvata lohabANairvidAritAGgo'pi hayo javena / nijAdhinAthasyamRtasya sadyaH prakAzayan zauryamivAjiraGge // 42 arAtinA mUrdhani mudgareNa pratADito lohamayena kazcit / mumoca bhUmau vivazo'pi nAGgamahAryadhairyaprasaro hi dhIraH // 43 abhedyamapyAvaraNaM vibhidya prANAnbhaTasyAzu jahAra bANaH / phalena zAtena vijito'pi pUrNa dine ko na hinasti sattvAn // 44 ko mAra DAlA // 37 // koI eka ghur3asavAra vivaza ho lohe ke vANoM se rAgabandha-palAna meM kIlita ho gayA thA isIliye vaha uchalate hue bhI ghor3A se nahIM girA thA so ThIka hI hai kyoMki dRr3hatA se yukta manuSyoM ko kaSTa nahIM hotA // 38 // dAhine bhujadaNDa ke kaTajAne para kisI ne bA~yeM hAtha se talavAra lekara Age prahAra karanevAle zatru ko mAra DAlA so ThIka hI hai kyoMki vipatti ke samaya bA~yA hAtha bhI upayoga ko prApta hotA hai arthAt kAma AtA hai // 39 // zreSTha ghor3A ne vANoM se kSatazarIra hokara bhI na to pahale kA vega chor3A, na zikSA chor3I aura na ghur3asavAra kI adhInatA ko hI chor3A so ThIka hI hai kyoMki uccajAti kA prANI duHkha aura sukha meM samAna hI rahatA hai|||40|| jisake kaNTha meM lAla cAmaroM kA samUha ba~dhA huA thA, jisakA Asana zUnya thA, jo sAmane zIghratA se daur3a rahA thA tathA jo hAthiyoM kI ghaTA ko bhraSTa kara rahA thA-idhara-udhara bhagA rahA thA aisA ghor3A usa samaya na kevala nAma se hari thA kintu kriyA se bhI hari-siMha thA // 41 // loha ke bANoM se khaNDita zarIra hone para bhI ghor3A vega se idhara-udhara daur3a rahA thA usase vaha aisA jAna par3atA thA mAnoM apane mare hue svAmI ke zaurya ko raNa kI raGgabhUmi meM zIghra hI prakAzita kara rahA thA // 42 // zatra ne lohe ke mugdara se kisI ke sira para prahAra kiyA parantu vivaza honepara bhI usane apanA zarIra bhUmi para nahIM chor3A so ThIka hI hai kyoMki dhIra vahI kahalAtA hai jisake dhairya kA prasAra ahArya hotA hai / 43 / / tIkSNa anI se rahita honepara bhI vANa ne abhedya AvaraNa ko bheda kara zIghra hI subhaTa ke prANoM ko hara liyA so ThIka hI hai kyoMki dina pUrNa honepara kauna puruSa jIvoM ko naSTa nahIM karatA hai ? // 44 // jo apane zarIra ke dvArA vANoM se svAmI kI rakSA kara rahA thA, tathA sabhI ora jisakA bar3A dhairya anupama thA aise kisI yoddhA ne kSaNa bhara meM 1. chinnapi dakSiNabhuje karavAlavallI vAme kare viracayandirapumApa saadii| vIrasya tasya ripukhaNDanakalikAyAmakSINazaktiragamatsa hi dakSiNatvam // 55 // -jIvandhara, lambha 10
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH rakSan zarebhyaH patimAtmagAtraiH kazcitsamantAda samAnasattvaH / bhestrIcakArAtmatanuM kSaNena sunizcitaH kiM na karoti vIreH // 45 kulAbhimAnaM vipulAM ca lajjAM svAmiprasAdaM nijapauruSaM ca / mattvA vraNairAcitamUrtayo'pi na peturanyo'nyamavekSya zUrAH // 46 dantaizca mAtraiH kariNAM karaizca chinnairanekaiH patitairdhvajaizca / rathaizca bhagnAkSadhurainikINaM babhUva durgaM samarAjiraM tat // 47 prapIya raktAsavamAzu mattA narAntramAlAkulakaNThadezAH / paraM kabandhaiH saha yAtudhAnAH zavAnvahanto nanRturyatheSTam // 48 nadacchivAsyAraNi labdhajanmA dadAha vIrAjzarapaJjarasthAn / mRtAnsamastAnkRpayeva vahniH ko vA na gRhNAti kRtAvadAnAn // 49 tayordhvajinyoratidarpabhAjAmibhAzvapAdAtarathotkarANAm / anyo'nyamuddizya raNaH samantAdAsItkRtAntodarapUraNAya // 50 mantrI harizmazrurathaikavIro balasya netA rathamaNDalasthaH / dhanvI pratidvandvibalaM viyacca saMchAdayAmAsa samaM zaraughaiH // 51 lulAva maurvIbhiramA zirAMsi bhallaibhaMTAnAM kariNAM ghaTAbhiH / mahArathavyUhavizeSabandhaM samaM bibhedAmaghaTaM yathAmbu // 52 109 apane zarIra ko bhasmA - carmAnirmibhA bar3I kara diyA so ThIka hI hai kyoMki sunizcita vIra kyA nahIM karatA hai ? / / 45 / / zUra vIra, yadyapi ghAvoM se vyApta zarIra the to bhI ve kula kA abhimAna, vizAla lajjA, svAmI kA prasAda aura apane pauruSa kA vicAra kara paraspara eka dUsare ko dekha nIce nahIM gire the // 46 // vaha yuddha kA maidAna kaTa kara par3e hue hAthiyoM ke dA~toM, zarIroM, sUMr3oM, aneka dhvajAoM aura jinake bhauMre tathA dhurA TUTa gaye haiM aise rathoM se vyApta hokara durgama ho gayA thA--usameM calanA for ho gayA thA / / 47 / / khUnarUpI madirA ko pIkara jo zIghra hI matta ho gaye the, jinake kaNThadeza manuSyoM kI AMtoMrUpI mAlAoM se yukta the tathA jo icchAnusAra murdoM ko liye hue the aise rAkSasa kabandhoM - zirarahita dhar3oM ke sAtha nAca rahe the // 48 // zabda karanevAle zRgAloM ke mukharUpI bA~soM se utpatra agni ne dayA se hI mAnoM vANarUpI piMjar3oM meM sthita samasta mRtakoM ko jalA diyA thA so ThIka hI hai kyoMki sAhasa kA kAma karanevAle manuSyoM ko kauna nahIM grahaNa karatA hai ? / / 49 / / una donoM senAoM ke bahuta bhArI garvIle hAthI-ghor3e, paidala sainika aura rathoM ke samUha kA paraspara eka dUsare ko lakSya kara jo cAroM ora yuddha huA thA vaha yamarAja kA udara bharane ke liye huA thA / bhAvArtha - usa yuddha meM aneka jIvoM kA vighAta huA thA || 50 // tadanantara advitIya vIra, senA nAyaka aura ratha ke Upara sthita, dhanuSadhArI harizmazru nAmaka mantrI ne vANoM ke samUha se eka hI sAtha zatru kI senA aura AkAza ko AcchAdita kara diyA / / 51 / / usane bhAloM ke dvArA dhanuSa kI DoriyoM ke sAtha yoddhAoM ke zira cheda diye aura jisa prakAra pAnI kacce ghar3e ko bheda detA hai usI prakAra hAthiyoM kI ghaTAoM ke sAtha bar3e-bar3e rathasamUha ke vizeSa bandha ko bheda diyA 1. zUraH ma0 / 2. bhasmIcakArAtma ma0 / 3. nipetu ma0 /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 vardhamAnacaritam dhvajA nipetuH samamAtapatraivitatrasuH zUnyahayAzca nAgaiH / tasminvimuJcatgurubANavRSTi nezudizo bhAskaradIptibhizca // 53 nitAntazuddharatizuddhavRttaH zarairanekaiH sa balAni viSNoH / karairivenduH kamalAni naktaM ninAya saMkocamitastato'pi // 54 tanvantamitthaM nijabAhubIyaM taM vIkSya bhImaM pradhanAya bhImaH / nirastabhIrAjuhuve zareNa tripRSTasenApatiruddhRtena // 55 rathena tasyAbhimukhaM sa gatvA javAnilAyAmitaketanena / manojavAzvena tamAzu 'bANaivivyAdha cApadhvaninAditAzaH // 56 zilImukhAstasya lulAva bhImaH zarairdhanurvedavidantarAle / alakSyasandhAnavimokSakAlaH satAvataMsIkRtacArumaubiH // 57 ciccheda vegAtsaha ketuyaSTyA zitArddhacandreNa zarAsanaM saH / tataH sa mantrI kaNayena bhImaM zaktyA ca vakSasyadayaM jaghAna // 58 ari vihAyAsilatAM gRhItvA rathAtsamutplutya rathaM tadIyam / lalATapaTTe sivaraM prapAtya jagrAha bhImastamudArasattvaH // 59 // 52 // jaba harizmazru mantrI bahuta bhArI vANoM kI varSA ko chor3a rahA thA taba chatroM ke sAtha-sAtha dhvajAe~ gira gaIM, hAthiyoM ke sAtha-sAtha khAlI ghor3e bhayabhIta ho idhara-udhara bhAgane lage, aura sUrya kI kiraNoM ke sAtha-sAtha dizAe~ naSTa ho gaI / / 53 / / jisa prakAra atizuddhavRtta - atyanta zuddha aura gola AkAra ko dhAraNa karanevAlA candramA atyanta zuddha kiraNoM ke dvArA rAtri ke samaya jahA~-tahA~ kamaloM ko saMkoca prApta karAtA hai usI prakAra ati zuddha vRttaH - atyanta zuddha AcAra vAlA athavA zuddha AcAra kA ullaGghana karanevAlA harizmazru aneka vANoM ke dvArA viSNu - tripRSTha kI senAoM ko jahA~-tahA~ saMkoca prApta karAne lagA || 54 || isa prakAra apanI bhujAoM ke parAkrama ko vistRta karanevAle usa bhayaMkara harizmazru ko dekhakara tripRSTha ke senApati bhIma ne jo ki sadA nirbhaya rahatA thA, car3hAye hue vANa se yuddha karane ke liye lalakArA / / 55 / / dhanuSa kI TaMkAra se dizAoM ko zabdAyamAna karanevAle bhIma ne, jisakI dhvajA vAyu se lambI ho rahI thI tathA jisake ghor3e mana ke samAna vega vAle the aise ratha se usake sanmukha jAkara vANoM se use zIghra hI vedha diyA / / 56 / / jisake vANa dhAraNa karane aura chor3ane kA kAla dikhAI nahIM detA thA tathA jisane sundara DorI ko kAna kA AbhUSaNa banA rakkhA thA aise dhanurveda ke jJAtA bhIma ne apane vANoM se usake vANoM ko bIca meM hI cheda DAlA thA // 57 // bhIma ne arddhacandrAkAra tIkSNa vANa se dhvajadaNDa ke sAtha usake dhanuSa ko zIghra hI cheda diyA / tadanantara usa harizmazru mantrI ne kaNaya nAmaka zastra se bhayaMkara bhIma ke vakSaHsthala para zakti ke dvArA nirdayatApUrvaka prahAra kiyA / / 58 / / tadanantara mahAparAkramI bhIma ne dhanuSa ko chor3a kara talavAra rUpI latA ko grahaNa kiyA aura apane ratha se usake ratha para uchala kara tathA lalATa taTa para zreSTha talavAra ko girA kara arthAt talavAra se lalATa taTa para prahAra kara use pakar3a liyA / / 59 / / zatru ke saikar3oM zastroM ke samUha se jisakA vakSaHsthala 1. mobI ma0 / 2. sitArddhacandreNa0 ma0 / 3. prapatya ba0 /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH 111 zatAyudhaH zatruzatAyudhaudhaikpiATitoraHsthalalakSyadehaH / jitvA raNe dhUmazikhaM vireje prasAdhanaM bhUmibhRtAM hi zauryam // 60 ananyasAdhAraNabAhuvIrya vyajeSTa yuddha'zanighoSamugram / yathArthatAM zatrujidAtmanAma pratApavAnnetumiva kSaNena // 61 akampanaM kampitasarvasainyaM nipAtayAmAsa jayaH zaraughaiH / turaGgakaNThasya jayadhvajaM vA purassaraM saMyati khecarANAm // 62 jitvArkakIrteH sakalAM ca senAM puro babhUve harikandhareNa / vimuJcatAkRSTazarAsanena nArAcavRSTi pihitAntarikSAm // 63 sAvajJamAlokya tamarkakotirAdAya cApaM dRDhamapyabhIruH / AropayAmAsa vinA prayatnAna saMbhramatyAjimukhe hi zUraH // 64 saMdhAya vegena zaraM prabhAvAdAkRSya cApaM tarasA mumoca / eko yathApaGktiguNakrameNa prApnotyasaMkhyAnamiSustathAsau // 65 tasyAlanAtketanavaMzayaSTi sadvaMzalakSmIlatayA sa sArddham / AmUlataH saMtatapakSabANairbANaiH svanAmAkSaramudritAGgaH // 66 krudhA tadIye harikandharo'pi lolopadhAne vijayaikalakSmyAH / bhuje nizAtaM nicakhAna ropaM vAmetare caJcalakaGkapakSam // 67 ekena tasyAyatamArgaNena chittvAtapatraM kadalIdhvajaM ca / anyena cUDAmaNimunmayUkhamunmUlayAmAsa kirITakUTAt // 68 tathA dRzya zarIra vidIrNa ho gayA thA aisA zatAyudha nAmaka yoddhA yuddha meM dhUmadhvaja ko jIta kara suzobhita ho rahA thA so ThIka hI hai kyoMki zUravIratA hI rAjAoM kA AbhUSaNa hai // 60 // pratApI zatrujit ne apane nAma ko kSaNabhara meM sArthakatA prApta karAne ke liye hI mAnoM asAdhAraNa bhujabala se yukta bhayaMkara azanighoSa ko yuddha meM jIta liyA thaa| 61 // jisane samasta senA ko kampita kara diyA thA tathA jo azvagrIva kI vijayapatAkA ke samAna yuddha meM vidyAdharoM ke Age-Age calatA akampana nAmaka rAjA ko jaya nAmaka rAjA ne vANoM ke samUha se nIce girA diyA // 62 // tadanantara khice hae dhanuSa se AkAza ko AcchAdita karanevAlI vRSTi ko chor3anevAlA azvagrova arkakIti kI samasta senA ko jIta kara Age huaa|| 63 // nirbhaya arkakIti ne use anAdara ke sAtha dekhakara majabUta dhanuSa ko uThAyA aura binA prayatna ke ho car3hA diyA so ThIka hI hai kyoMki zUravIra manuSya raNAgrabhAga meM saMbhrama ko prApta nahIM hotA // 64 // arkakIti ne prabhAva se dhanuSa khIMcA aura usa para vega se vANa car3hA kara itane bala se chor3A ki eka hI vANa, paMkti ke guNakrama se asaMkhyAtapane ko prApta ho gayA / / 65 / / jinake paGkha phaile hue the tathA jinake aGga apane nAma ke akSaroM se aGkita the aise vANoM ke dvArA arkakoti ne, azvagrIva ke dhvajadaNDa ko usakI vaMza lakSmIrUpI latA ke sAtha jaDa se kATa DAlA // 66 // azvagrova ne bhI krodhapUrvaka vijayalakSmI kI krIr3A ko takiyA ke samAna dikhanevAlI usakI dAhinI bhujA para caMcala kaGkapakSoM se yukta tIkSNa bANa gAr3a diyA // 67 // eka lambe bANa se usane usake chatra tathA vijaya patAkA ko chedA aura dUsare bANa ke dvArA mukuTa ke agrabhAga se Upara kI ora uThane vAlI kiraNoM se yukta
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1112 vardhamAnacaritam tasyArkakIrterdhanuSo'grakoTi ciccheda bhallena baloddhatasya / vihAya tatso'pi nirastabhItiH prAsena taM prAharadAjizauNDam // 69 vidArya nArAcaparamparAbhirvegena taM sannahanena sArddham / tadArkakotiH zuzubhe nitAntaM hatvA ripuM ko na vibhAti yuddhe // 70 anyairajamyaM yudhi kAmadevaM prajApatirvItabhayo vijigye / purA tapasyanbhuvi kAmadevaM prajApatistIrthakRtAmivAdyaH // 71 babhaJja dapaM zazizekharasya svabAhuvIryAtizayena yuddhe / jayAzayAmA hayakandharasya vinA prayAsena pitArkakIrteH // 72 nabhazcarAnsaptazataM vijitya citrAGgadAdInvijayo virAjan / puraHsthitaM nIlarathaM madAndhamAlokayAmAsa hariya'thebham // 73 abhIyatustau pradhanAya vIrAvanyo'nyamatyUjitasattvayuktau / pUrvAparau vArinidhI yathAnte kalpasya kalpAparanAthakalpau // 74 balAdhikasyApi balasya pUrva vakSo vizAlaM gadayA jaghAna / zikSAvizeSa prathayannaneka vidyAdharaH svaM karaNakriyAbhiH // 75 gadAprahAreNa balo'pi tasya prapadya randhra mukuTaM zirastham / nipAtayAmAsa ruNA pragarjagnirammadeneva ghano'drikUTam // 76 cUDAmaNi ko ukhAr3a pheMkA // 68 // azvagrIva ne bhAlA ke dvArA usa garvIle arkakoti ke dhanuSa ke agrabhAga ko cheda DAlA to usane bhI usa khaNDita dhanuSa ko chor3a kara nirbhaya ho bhAlA se usa raNabAMkure para joradAra prahAra kiyA // 69 // usa samaya arkakIrti vANoM kI santati se vegapUrvaka kavaca ke sAtha azvagrIva ko vidIrNa kara atyanta suzobhita ho rahA thA so ThIka hI hai kyoMki yuddha meM zatru ko mAra kara kauna suzobhita nahIM hotA ? // 70 // jisaprakAra pahala pRthivI para tapasyA karanevAle prathama tIrthaGkara vRSabhadeva ne kAmadeva ko jItA thA usIprakAra nirbhaya rAjA prajApati ne yuddha meM dUsare ke dvArA ajeya kAmadeva nAmaka rAjA ko jotA thA // 71 // arkakIti ke pitA jvalanajaTI ne azvagrIva kI vijayAbhilASA ke sAtha kisI prayAsa ke binA hI apane bAhubala kI adhikatA se yuddha candrazekhara ke garva ko khaNDita kara diyA thA // 72 // citrAGgada Adi sAtasau vidyAdharoM ko jItakara suzobhita hote hue vijaya ne sAmane khar3e hue madAndha nIlaratha ko isaprakAra dekhA jisaprakAra ki siMha hAthI ko dekhatA hai / / 73 / / indra ke samAna atyadhika parAkrama se yukta donoM vIra yuddha ke liye eka dUsare ke sanmukha usaprakAra gaye jisa prakAra ki kalpAnta kAla meM pUrva aura pazcima samudra eka dUsare ke sanmukha jAte haiM / 74 / balabhadra vijaya yadyapi bala-parAkrama se adhika the to bhI yuddha ko nAnA kriyAoM ke dvArA apanI aneka prakAra kI zikSA-sambandhI vizeSatA ko prakaTa karate hue usa vidyAdhara ne pahale unake vizAla vakSa-sthala para gadA se prahAra kiyA // 75 // idhara balabhadra ne bhI avasara prApta kara krodha se joradAra garjanA kI aura gadAprahAra ke dvArA zira para sthita usake makUTa ko usa prakAra 1. nabhazcarAnsaptazatAni jitvA ba0 / 2. zirastaH ma0 /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH 113 paricyutaistanmukuTAdanekairmuktAphalairAjidharA rarAja / kIrNeva vidyAdhararAjalakSyA bASpAmbuvinduprakaraiH kSaNArddham // 77 baladvayaM vIkSya tayoracintyaM balaM ca dhairya yudhi kauzalaM ca / kazcAnayorjeSyati nemi tAmpatsaMdehadolAM manasAruroha // 78 prAdurbabhUva svasamAnasattve balasya tatraiva balaM ca zauryam / vijeturapyanyanabhazcarANAM pratidvipe dhIra ivebhabhartuH // 79 asAdhyamanyasya balena yuddhe halAyudho nIlarathaM halena / ninAya taM gocaramAzu mRtyormattadvipaM kruddha iva dvipaariH||80 iti pradhAnAnprahatAnathAnyairnabhazcarAnvIkSya turaGgakaNThaH / kareNa sAraM dhanurAlalambe vAmena zauyaM manasA ca dhIraH // 81 vihAya sarvAnitarAnbalAdIna kva sa kva sa prAjyabalastri ttH| pRcchanniti prAktanajanmakopAttasthau purastasya gajAdhirUDhaH // 82 amAnavAkAramudIkSya lakSmyA yogyo mamAyaM ripureva nAnyaH / amanyatetyazvagalastripRSTaM guNAdhike kasya na pakSapAtaH // 83 girA diyA jisa prakAra ki vajra ke dvArA megha, parvata kI zikhara ko girA detA hai / 76 // usake mukuTa se cAroM ora gire hue aneka motiyoM se vyApta yuddha kI bhUmi aiso suzobhita ho rahI thI mAnoM vidyAdhara rAjalakSmI ke azrunbiduoM ke samUha se hI Adhe kSaNa ke liye vyApta ho gaI ho // 77 // donoM ora kI senAe~ una donoM ke acintya bala, dhairya aura yuddha ke kauzala ko dekhakara ina donoM meM koI jItegA yA nahIM isa prakAra duHkhI hotI huI sandeharUpI jhUlA para mana se ArUr3ha haI thii||78 / / balabhadra vijaya yadyapi anya aneka vidyAdharoM ko jIta cuke the to bhI unakA bala aura zaurya apane samAna parAkrama vAle usI nIlaratha para usa prakAra prakaTa huA thA jisa prakAra ki kisI gajarAja kA bala aura zaurya apane hI samAna parAkrama vAle kisI dhairyazAlI pratidvandvI gaja para prakaTa hotA hai / 79 / / yuddha meM dUsare kI senA se asAdhya nIlaratha ko balabhadra ne halaratna ke dvArA zIghra hI usa prakAra mRtyu kI gocaratA ko prApta karA diyA jisa prakAra ki kruddha siMha kisI madamAte hAthI ko karA detA hai|| 80 // tadanantara isa prakAra anya logoM ke dvArA pradhAna vidyAdharoM ko marA dekha dhIra vIra azvagrIva ne bAyeM hAtha se sudRr3ha dhanuSa aura manase zaurya kA Alambana liyA arthAt bAyeM hAtha se dhanuSa uThAkara hRdaya meM zUratA kA bhAva dhAraNa kiyA // 81 // hAthI para car3hA huA azvagrIva balabhadra Adi anya saba yoddhAoM ko chor3a kara yaha 'prakRSTa balavAn tripRSTa kahA~ hai ? kahA~ hai ?' isa prakAra pUchatA huA pUrvajanma-sambandhI krodha se usake Age khar3A ho gayA // 82 / / lokottara AkAra ke dhAraka tripRSTha ko dekhara azvagrIva ne mAnA ki merI lakSmI ke yogya yahI zatru hai dUsarA 1. tadIyamukuTodvatairamitamauktika: pAtita rarAja samarAjiraM patita bhUmibhRnmastakam kaliGgavasudhApatiprathitarAjalakSmyAstadA vikIrNamiva vistutanayanavASpabindUtkaraiH // 76 / / 2. tAmyan ma0 / 3. svasAdhya ma0 /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 vardhamAnacaritam sudunivArAnvividhAnvidhijJo vidyAmayAnvajraphalAnsamantAt / zarAnanekAnvisasarjacakrI vakrIkRtottaGgadhanurguNena // 84 athAntarAle puruSottamena te khaNDitAH zAGgadhanurvimuktaiH zarAH zaraiH puSpamayA babhUvurguNAya bhaGgo'pi sataH pareSAm // 85 ekIkRtakSmAtalavAyumArgA vinirmame cakrabhRtA tmisraa| ciccheda tAM kaustubharatnadIptirviSNojitoSNAMzukaThorarazmiH // 86 samantato dRSTiviSAgnirekhAkalmASitAzAnasRjatrau~ sarpAn / pakSAnilonmUlitapAdapena nirAkarottAnagaruDena kRSNaH // 87 gajanmRgendraH sthiratuGgazRGgaH zailairasau vyoma rurodha kRtsnam / bibheda vegena hariH krudhA tAnvajraNa vajrAyudhasannibhazrIH // 88 anindhanena jvalanena dhIrastastAra sa vyoma dharAtalaM c| nirvApayAmAsa tamAzu viSNuvidyAmayAmbhodavisRSTatoyaiH // 89 ulkAsahasrajvalitAntarikSAM sudunirAmamucatsa zaktim / uraHsthale sA puruSottamasya sphuratkarA hAralatA babhUva // 90 nahIM so ThIka hI hai kyoMki adhika guNavAn meM kisakA pakSapAta nahIM hotA? // 83 // vidhi ko jAnane vAle cakravartI-azvagrIva ne kuTila kiye hue unnata dhanuSa kI DorI se saba ora aise aneka bANa chor3e jinakA ki rokanA atyanta kaThina thA, jo vidyAmaya the aura jinakA agrabhAga vajra kA thA // 84 / / tadanantara puruSottama tripRSTa ne apane zAGganAmaka dhanuSa se chor3e hue bANoM ke dvArA una bANoM ko bIca meM hI khaNDita kara diyA jisase ve phUloM se nirmita ke samAna niHsAra ho gaye so ThIka hI hai kyoMki dUsaroM kA bhaGga bhI sajjana ke liye guNa kA kAraNa hI hotA hai| bhAvArtha-sajjana kA koI parAbhava kare to vaha parAbhava bhI usake gaNa ke liye hI hotA hai|| 85 // cakravartI ne vidyAbala se aisI rAtri kA nirmANa kara diyA jisameM pRthvotala aura AkAza eka ho gaye the parantu sUrya kI kaThora kiraNoM ko jItanevAle viSNu ke kaustubhamaNi kI dIpti ne use naSTa kara diyA // 86 // azvanIva ne vidyAbala se cAroM ora aise sarpo kI sRSTi kara dI jinhoMne ki dRSTiviSarUpI agni kI rekhAoM se dizAoM ko malina kara diyA thA parantu vipRSTa ne paGkhoM kI vAyu se vRkSoM ko ukhAr3anevAle garuDa ke dvArA una saryoM ko dUra haTA diyA // 87 / / azvagrIva ne jinapara siMha garaja rahe the tathA jinakI U~cI coTiyA~ sthira thIM aise parvatoM se samasta AkAza ko vyApta kara diyA paranta indra ke samAna lakSmI ke dhAraka tripaSTa ne krodha se vajra ke dvArA unheM zIghra hI cara-cara kara DAlA // 88 // dhIra-vIra azvagrIva ne Indhana se rahita agni ke dvArA AkAza aura pRthvItala ko AcchAdita kara diyA parantu viSNu tripRSTa ne vidyAmaya megha ke dvArA chor3e hue jala se usa agni ko zIghra hI bujhA diyA // 89 // usane hajAroM ulkAoM ke dvArA AkAza ko prajvalita karane vAlI atyanta durnivAra zakti chor3I parantu vaha tripRSTa ke vakSaHsthala para dedIpyamAna kiraNoM se yukta hAra latA 1. cakIkRto ma0 / 2. jitoSmAMza ma0 / 3. reSA ma0 / 4. visRjan sa m0|
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH praharSiNI ityevaM viphalitasarvazAstrasAro durvArasturagagalaH kareNa cakram / AdAya jvalanazikhAparItadhAraM smerAsyo harimiti nirbhayaM babhASe // 91 puSpitAgrA viphalayati manorathAMstavedaM kulizadharo'pi saho na pAtumasmAt / nijamatimathavA mama praNAme kuru paramAtmani vA paratra hetau // 92 zArdUlavikrIDitam bhIrorbhItikaraM tvadIyavacanaM naivonnatAnAmidaM vanyebhadhvanitaM paraM mRgazizoH saMtrAsakaM kiM hareH / cakraM tena kulAlacakrasadRzaM manyeta kaH sattvavAn zauyaM vAci na karmaNi sthitamiti pratyAha taM kezavaH // 93 vasantatilakam zrutvA tadIya vacanaM sabhayAvanIzai rAlokyamAnamamucattarasA sa cakram / tatprAya dakSiNakaraM mRgarAjazatro rAjJApayeti nigadanmuhu rudyadacaH // 94 sragdharA etatte cakramugraM prathitaripuzirazchevaraktAruNAGga vidvanyasya pratApAdakhilamahitale pUrNakAmo hyabhUsvam / tatprAptaM me karAgraM kRtasukRtavazAttatphalaM ceha matvA pUjyaM te me'GghriyugmaM bheTanibhRtatayA tiSTha vAgre'sya dhairyAt // 95 115 bana gaI // 90 // isa prakAra jisake samasta zreSTha zastra niSphala kara diye gaye the aise usa durnivAra azvagrIva ne agni jvAlAoM se vyApta dhArA vAle cakraratna ko hAtha se uThAyA aura smera mukha ho nirbhaya tripRSTa se isa prakAra kahA // 91 // | yaha cakraratna tumhAre manorathoM ko abhI niSphala karatA hai, isase rakSA karane ke liye indra bhI samartha nahIM hai isa liye tuma apanI buddhi yA to mere liye praNAma karane meM lagAo yA parabhava ke liye paramAtmA meM lagAo / / 92 / / tripRSTha ne yaha kahate hue uttara diyA ki tumhArA yaha vacana kAyara manuSya ke liye bhaya karane vAlA hai unnata manuSyoM ke liye nahIM / jaMgalI hAthI kI garjanA mRga ke bacce ko to bhayabhIta kara sakatI hai para kyA siMha ko bhI bhayabhIta karatI hai ? tumhArA yaha cakra kumhAra ke cakra ke samAna hai usake dvArA kauna balavAn mAnA jAtA hai ? zUratA vacanoM meM nahIM kintu kArya meM sthita hai // 93 // tripRSTa ke vacana suna, azvagrIva ne bhayabhIta rAjAoM ke dvArA dekhe jAne vAle usa cakra ko zIghra hI chor3a diyA parantu jisase kiraNeM nikala rahI thIM aisA vaha cakra 'AjJA karo AjJA karo' isa prakAra bAra-bAra kahatA huA tripRSTa ke dAhine hAtha meM jA pahu~cA // 94 // tripRSTa ne kahA ki he vidvan ! yaha tumhArA vahI bhayaMkara cakra hai jisakA 1. bhaTanivahatayA ma0 /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam zArdUlavikriDitam dRSTavA tannijahastasaMsthitamurujvAlollasannemikaM nidhUmajvalanaM yathA hayagalaM taM viSNuruce punH| saptigrIva mamAzu pAdapatane ziSyatvamAlambaya zreyo'rthamunipuGgavasya tava no vIkSe'nyathA jIvitam // 96 Uce taM tu vihasya nIradhimanA jiSNuM hayagrIvakazcakreNa tvamanena garvitamatirnAlAtacakreNa vaa| bhUto nAlayamAyudhairavivaraM pUrNa na me ki mahanIcA vAtha na kurvate khalu khalaM labdhvA dhRti kiM janAH // 97 tiSThAne kimu bhASitena bahunA tvaM yAhi mRtyormukhaM hyanyastrIsuratAbhilASajaphalaM bhujhvAdya muuNddhaahve| kiM vA ye paradArasaMgamasukhavyAsaktacittAstu te jovanti kSitipe prasAdhitaripau satyeva kAlaM ciram // 98 zarIra prasiddha zatruoM ke zirazcheda se nikale hue khUna se lAla hai tathA jisake pratApa se tuma samasta pRthivItala para pUrNamanoratha hue the| vaha cakra aba pUrva puNya ke prabhAva se mere hAtha meM A cukA hai| usakA phala yadi tumheM isa bhava meM abhISTa hai to he subhaTa ! nizcala rUpase mere caraNayugala ko pUjya mAno athavA dhairyapUrvaka isa cakra ke Age khar3e ho jAo // 95 / / bar3I-bar3I jvAlAoM se jisakI cakradhArA dedIpyamAna ho rahI thI aura jo nidhUma agni ke samAna jAna par3atA thA usa cakraratna ko apane hAtha meM sthita dekha tripRSTa ne azvagrIva se phira kahA ki he azvagrIva yA to paira par3ane meM zIghra hI merI ziSyatA kA Alambana lo yA kalyANa prApti ke liye munirAja kI ziSyatA kA sahArA lo / 'maiM' anya prakAra se tumhArA jIvana nahIM dekhatA huuN||96 // samudra ke samAna gaMbhIra azvagrIva ne haMsa kara vijayo tripRSTa se kahA ki kyA tUM alAtacakra ke samAna isa cakra se vita buddhi nahIM ho rahA hai ? aura kyA merA vizAla ghara zastroM ke dvArA nizchidra rUpa se nahIM bharA hai ? athavA nizcaya se nIca manuSya kyA khalI ko pAkara saMtoSa nahIM karate ? arthAt avazya karate haiN| bhAvArtha-jisa prakAra nIca manuSya khalI kA Tukar3A pAkara saMtuSTa ho jAte haiM usI prakAra tUM alAta cakra ke samAna niHsAra isa cakra ko pAkara garvita ho rahA hai| tujhe yaha niHsAra cakra bahuta bar3A zastra jAna par3atA hai jaba ki merA vizAla ghara zastroM se aisA paripUrNa hai ki usameM tila rakhane ko chidra bhI khAlI nahIM hai // 97 / / yaha suna tripRSTa ne kahA ki mUrkha ! Age khar3A ho, bahuta kahane se kyA lAbha hai ? tUM mRtyu ke mukha ko prApta ho, Aja yuddha meM parastrI ke saMbhoga kI abhilASA se utpanna hone vAlA phala bhog| jinakA citta parastriyoM ke samAgama rUpa sakha meM atyanta Asakta hai ve kyA zatruoM ko vaza karane vAle rAjA ke vidyamAna rahate hue cira kAla taka jIvita rahate haiM ? // 98 // isake uttara meM azvagrIva ne kahA ki jo merI jUMThana hai tathA caraNa yugala kI dhUlI ke 1. ravivarai ba0 / 3. kiMtanAm ma0 / 3. bhuktvAdya ma0 ba0 / 4. mUDhAntare ma0 / 6. ke ba0 /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH sragdharA bhutsRSTaM madIyaM kramayugalarajastulyamatyantarAgAt prApyedaM loSThakhaNDaM khaladalasadRzaM gavitastvaM vimUDhaH / kSudrANAM vAtituSTirbhavati bhuvi parA sikthamAtre'pi labdhe kAciccedvAsti zaktistava khalu hRdaye zIghrametatkSipa tvam // 99 zArdUlavikrIDitam cakraM prApya sa viSNurevamavadanmatpAdayostvaM name prAkte vibhavaM karomi kumadaM jahyA vRthA mAnasam / dhareNa paruSaM nirbhatsatastatkSaNAt ityukte tatkruddhvAsya ziro gRhANa sa iti kSipraM hariH prAkSipat // 100 mAlabhAriNI avalambya harestadA tadAjJAM vinivRttyAzu rathAGgamAjiraGge / samapAtayadazvakandharasya sphuradacarmukuTaM ziraH zirodheH // 101 zArdUlavikrIDitam 117 hatvaivaM hayakandharaM nijaripuM cakreNa dhArAnalajvAlApallavitena tena na tathA reje purovartinA / vairAzaMsanasaMpadaM saha nRpaiH pazyannabholaGghinAmAbaddhAbhayayAcanAJjalibhRtAM cakreNa viSNuryathA // 102 itvasagakRte zrIvarddhamAnacarite mahAkAvye tripRSTavijayo nAma navamaH sargaH tulya athavA khalI ke Tukar3e ke samAna hai aise isa patthara ke khaNDa rUpa cakra ko pAkara ta~ atyanta rAga se garvita aura vimUDha ho rahA hai so ThIka hI hai kyoMki pRthivI para eka sItha ke milane para bhI kSudra manuSyoM ko atyanta saMtoSa hotA hai / yadi tere hRdaya meM kucha zakti hai to tUM zIghra hI ise chor3a // 99 // cakraratna ko pAkara viSNu ne isa prakAra kahA ki tUM mere caraNoM meM namaskAra kara aura hRdaya ke bhItara vidyamAna isa mithyAgarva ko chor3a de to maiM terA pahale jaisA vaibhava kara dUMgA / isa prakAra kahane para azvagrIva ne tatkAla jisakI kaThora bhartsanA kI thI aise viSNu-nArAyaNa padadhArI tripRSTa ne kupita hokara 'isakA zira grahaNa karo' yaha kahate hue zIghra hI cakra ko calA diyA // 100 // usI samaya tripRSTa kI usa AjJA kA avalambana lekara vaha cakraratna zIghra hI yuddhabhUmi meM lauTA aura usane jisa para dedIpyamAna kiraNoM se yukta mukuTa lagA huA thA aise azvagrIva ke mastaka ko usake kaNTha se nIce girA diyA // 101 // isa prakAra apane zatru azvagrIva ko mArakara sAmane khar3e hue tathA cakradhArA kI agni jvAlAoM ke dvArA lAla-lAla pallavoM se yukta kI taraha dikhanevAle cakraratna se vaira ko sucita karane vAlI saMpadA ko rAjAoM ke sAtha dekhane vAlA viSNu usa prakAra suzobhita nahIM huA thA jisa prakAra ki abhaya yAcanA ke liye aJjali bA~dhakara khar3e hue vidyAdharoM ke cakra samUha se suzobhita huA thA // 102 // isa prakAra asagakavi kRta zrIvarddhamAnacarita nAmaka mahAkAvya meM tripRSTa kI vijaya kA varNana karanevAlA nauvAM sarga samApta huA / 1. namaH ma0 / 2. kumudaM ma0 ba0 / 3. jahyAddRthA ba0 / 4. prekSipat ma0 /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 vardhamAnacaritam dazamaH sargaH vaMzastham athAbhiSikto vijayena kezavaH samaM narendraH sakalaizca khecaraiH / purA samabhyarca jinaM saparyayA sa cakramAnarca yathoktayA punaH // 1 praNAmatuSTairgurubhiH sasaMbhramairudIritAzIrabhipUjya rAjakam / purassarIbhUtarathAGgamaGgalo hariH pratasthe dazadigjigISayA // 2 dizaM mahendrasya mahendrasannibhaH purA vazIkRtya nijena tejasA / rarAja devaM vinamayya mAga, parArddhataddattavicitrabhUSaNaiH // 3 tato varAdi tanumacyuto nataM suraM prabhAsaM ca parAnapi kramAt / upAgatAndvIpapatInupAyanairatiSThipattAnija eva dhAmani // 4 sa bhAratAddhaM parisammitaidinaividhAya sarva karadaM ythecchyaa| tataH puraM podanamucchritadhvajaM viveza pauraiH parivArya pUjitaH // 5 harerudIcImavasannanAyakAM prasAdataH zreNimavApya vAJchitAm / abhUtkRtArtho rathanUpurezvaro na vardhate kaH puruSottamAzritaH // 6 ayaM patirvo vijayArddhavAsinAM vahadhvamasyaiva nidezamA darAt / . itIrayitvA saha tena khecarAnmumoca sammAnya yathAkrama vibhuH // 7 dazama sarga athAnantara samasta rAjAoM aura vidyAdharoM ne vijaya balabhadra ke sAtha jisakA rAjyAbhiSeka kiyA thA aise nArAyaNa tripRSTa ne pahale jinendra bhagavAn kI pUjA kara pazcAt yathokta yathokta vidhi se cakraratna kI pUjA kI // 1 // tadanantara praNAma se saMtuSTa aura harSa se paripUrNa gurujanoM ne jise AzIrvAda diyA thA tathA jisake Age mahAmAGgalika cakraratna cala rahA thA aise tripRSTa ne dazoM dizAoM ko jItane kI icchA se prasthAna kiyA // 2 // mahendra kI samAnatA rakhane vAlA tripRSTa, sarvaprathama apane teja se pUrva dizA ko vaza kara tathA mAgadha deva ko namrIbhUta kara usake dvArA diye hue nAnA prakAra ke zreSTha AbhUSaNoM se suzobhita huA // 3 // tatpazcAt nArAyaNa ne vinata hokara Aye hue varatanu aura prabhAsa nAmaka deva ko tathA upahAra lekara krama se Aye hue anya dvIpoM ke rAjAoM ko unake apane hI sthAna para pratiSThita kiyaa| bhAvArtha-jo jahA~ kA rAjA thA use vahIM kA rAjA rahane diyA // 4 // usane sImita dinoM ke dvArA sampUrNa bharatArtha kSetra ko arthAt vijayArdha parvata ke dakSiNadigvartI ardhabharata kSetra ko svecchA se karadAtA banAyA pazcAt nAgarika janoM ne ghera kara jisakI pUjA kI thI aise tripRSTa phaharAtI huI patAkAoM se suzobhita podanapura meM praveza kiyA // 5 // rathanUpura nagara kA rAjA jvalanajaTI hari ke prasAda se nAyakavihIna, cirakAGkita uttara zreNI ko prApta kara kRtakRtya ho gayA so ThIka hI hai kyoMki puruSottama-nArAyaNa athavA uttama puruSa kA Azraya karane vAlA kauna puruSa vRddhi ko prApta nahIM hotA hai // 6 // vijayAdha parvata para rahane 1. pUritaH m0|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH 119 yathAvadApRcchaya tataH prajApati nabhazcarendrasya puraiva pAdayoH / papAta samrAT saha sIrapANinA satAM hi lakSmyA vinayo vitIryate // 8 praNAmaparyastakirITakoTinA nipIDayantaM caraNAmbujadvayam / murdArka kIti parirabhya tAvubhau svatejasA taM visasarjatuH samam // 9 yayau tanUjAmanuziSya paddhati parAM satInAM saha vaayuvegyaa| pramRjya taccakSurudazrupANinA nabhazcarendro muhurAtmano'pyasau // 10 narezvaraiH SoDazabhiH samanvito hariH sahasraiH kamanIyamUrtibhiH / vadhUbhirapyaSTasahasrasammitaiH suraizca nityaM virarAja kiGkaraiH // 11 nirIkSya sAmrAjyamiti prajApatiH sutasya tasya svamano'nuvartinaH / svabandhuvargaH saha pipriye paraM manorathebhyo'pyatiriktabhUtibhiH // 12 sa bhUpatInAM ca nabhovilavinA nakhaprabhAlI mukuTeSu pAdayoH / digantareSvindumarIcinirmalAM nidhAya kItiM ca zazAsa medinIm // 13 svapAdanamrAnsacivasya zikSayA sapatnabAlAnavalokya kezavaH / parAnukampAmakaroddayArdradhIrdayAlavo hi praNateSu sAdhavaH // 14 vAle Apa saba vidyAdharoMkA yaha jvalanajaTI svAmI hai, Adara se isI kI AjJA dhAraNa karo yaha kaha kara tripRSTa ne yathAkrama se sammAnita kara jvalanajaTI ke sAtha samasta vidyAdharoM ko chor3AkaravidA kiyA // 7 // tadanantara rAjA prajApati se pUcha kara tripRSTa ne balabhadra ke sAtha sarvaprathama vidyAdharAdhipati jvalanajaTI ke caraNoM meM pramANa kiyA so Thoka hI hai kyoMki satpuruSoM kI lakSmI vinaya ko hI pradAna karatI hai // 8 // praNAma ke liye jhuke hue mukuTa ke agrabhAga ke caraNakamalayugala ko pIr3ita karane vAle arkakIti kA harSa se AliGgana kara balabhadra aura nArAyaNa ne use apane teja ke sAtha vidA kiyaa| bhAvArtha-jvalanajaTI ke putra arkakIrti ne jAte samaya vijaya aura tripRSTa donoM ke caraNoM meM zira jhukA kara namaskAra kiyA tathA donoM ne harSapUrvaka AliGgana kara use vidA kiyA / arkakIti ke mAdhyama se inakA teja vidyAdharoM ke nivAsakSetra meM vistRta huA thA // 9 // vidyAdharoM kA indra jvalanajaTI apanI putrI ko satI striyoM kI zreSThapaddhati kA upadeza dekara tathA apanI strI vAyuvegA ke sAtha, usake azrupUrNanetroM ko apane hAtha se bAra-bAra poMcha kara calA gayA / / 10 / solaha hajAra rAjAoM, ATha hajAra sundara striyoM tathA kiGkaratA ko prApta hue aneka devoM se yukta tripRSTa nArAyaNa nityaprati suzobhita hone lagA // 11 // isa prakAra rAjA prajApati apane mana ke anukUla calane vAle usa putra ke sAmrAjya ko dekha kara manorathoM se bhI adhika vibhUti ke dhAraka apane bandhuoM ke sAtha atyanta prasanna hue // 12 // vaha tripRSTa, pairoM ke nakha-sambandhI kAnti ke samUha ko rAjAoM tathA vidyAdharoM ke mukuToM para aura candramA kI kiraNoM ke samAna nirmala kIrti ko dizAoM ke bIca sthApita kara pRthivI kA zAsana karane lagA // 13 // dayA se Adra buddhivAle nArAyaNa ne mantrI kI zikSA se apane caraNoM meM jhuke hue zatraoM ke baccoM ko dekha kara unapara bahata bhArI dayA kI so ThIka hI hai kyoMki satpuruSa namrajanoM para dayAlu hote hI haiM // 14 // usa samaya 1. zirasA padadvaye ma0 / 2. svacesasA ma0 /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 vardhamAnacaritam akAlamRtyuna vabhUva dehinAM manorathAnAmagatirnakazcana akRSTapacyAJcitasasyazAlinI tadIyapuNyena dharApi sA sadA // 15 sukhAya sarvatra sadA zarIriNAM vavau tadicchA manuvartayanmarut / mahIrajaH kSAlanamAtramambudAH sugandhitoyaM vavRrSadine dine // 16 upAsta sarvartugaNo nirantaraM nijadrumANAM prasavaizca vIrudhAm / samaM tamanyonyavirodhavAnapi prabhutvamAzcaryakaraM hi cakriNaH // 17 surAjJi yasminparipAti medinImanUnavRtteSu smunntaatmsu|| mRgekSaNAnAmuruyauvanazriyAM kuceSu kAThinyamabhUcca soSmatA // 18 avAptasAdhuzravaNeSu sAtiM dadhatsu kAnti dhavaleSu kevalam / pariplavatvaM nayaneSu yoSitAmalakSyatAntarmalinatvamapyalam // 19 sadAntarArdeSu dharAsu varSaNAdrajo vikAraprasarApahAriSu / ajAyatAbhreSu vicitrarUpatA nirarthaka gajitamapyakAraNam // 20 usake puNya se prANiyoM kI akAla mRtyu nahIM hotI thI, koI bhI manuSya manorathoM kA agati nahIM thA tathA pRthivI bhI sadA vinA jote hue prApta hone vAlI uttama dhAnya se suzobhita rahatI thI // 15 // saba sthAnoM para saba samaya prANiyoM ke sukha ke liye tripRSTa kI icchA ke anusAra vAyu bahatI thI aura megha prati dina mAtra pRthivI kI dhUli ko dhone vAle sugandhita jala kI varSA karate the||16|| paraspara ke virodha se yukta hone para bhI samasta RtuoM kA samUha apane vRkSoM aura latAoM ke puSpoM dvArA eka hI sAtha usakI upAsanA karatA thA so ThIka hI hai kyoMki cakravartI kA prabhutva Azcarya kArI hotA hI hai // 17 // usa uttama rAjA ke pRthivI kA pAlana karane para kAThinya-kaThoratA aura soSmatA-uSNatA se bharapUra yadi thA to pragADha yauvana se suzobhita maganayanI striyoM ke anUna vRtta-sthUla aura aura gola tathA samunnatAtmA-uttuGgAkAra stanoM meM hI thA vahA~ ke anUna vRkSa-utkRSTa cAritra se yukta tathA udArAzaya manuSyoM meM kAThinyanirdayatA aura soSmatA-ahaMkAra se paripUrNa nahIM thA // 18 // jinhoMne sAdhuzravaNa-uttama kAnoM ko prApta kiyA thA, arthAt jo kAnoM taka lambe the, jo sAyati-lambAI se sahita kAnti ko dhAraNa karate the tathA jo dhavala-nirmala the aise striyoM ke netroM meM hI hai caJcalatA tathA bhItara kI atyadhika malinatA-zyAmalatA dikhAI detI thI vahA~ ke una manuSyoM meM jinhoMne ki samIcIna zAstroM kA zravaNa prApta kiyA thA arthAt jo uttama zastra sunA karate the, jo sAyatiuttara kAla-sundara bhaviSya kAla se sahit kAnti kA dhAraNa karate the, tathA svabhAva se dhavala-nirmala the, caJcalatA aura antaraGga kA kaluSitatA nahIM dikhAI detI thI // 19 // jo sadA antaraGga se Ardra rahate the tathA pRthivI para varSA karane se jo dhUlivikAra ke samUha ko dUra karane vAle the aise meghoM meM hI vicitrarUpatA-nAnA AkRtiyoM ko dhAraNa karanA, tathA kAraNa ke vinA nirarthaka garjanA bhI pAI jAtI thI kintu vahA~ ke una manuSyoM meM joki sadA antaraGga se dayAlu the, aura dharmAmRta ko varSA pApa vikAra ke samUha ko dUra karane vAle the, vicitrarUpatAnAnArUpa banAnA aura kAraNa ke binA hI niSprayojana garjanA-bahuta bakavAda karanA nahIM pAyA 1. kAcana ba0 / 2. pariSkRtAH b0|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH 121 alaGghanIyasthitimatsu bhUtale prazastavaMzeSu vahatsu tuGgatAm / dharAdhareSveva sadA vipakSitA babhUva durmArgagatizca nizcitA // 21 anUnasattvA bahuratnazAlino mahAzayA dhIratayA smnvitaaH| suduHpravezAM sthitimUhurathinAM prasiddha duhitayAmburAzayaH // 22 kalAdhareSu kSaNadAkare'bhavanpra'doSasaGgakSayavRddhivakratAH / mahotpale zrInilayeSu ca kSitau jalasthitimitrabalAdvijRmbhaNam // 23 suvipriyazcAruphaleSu pAdapo madhupriyo'liH sumano'nuvatiSu / durAsado'bhUdahireva bhogiSu sphuradvijihvAtmatayA manISibhiH // 24 jAtA thA // 20 // jo pRthivItala para alaGghanIya the-lA~ghane yogya nahIM the, prazasta vaMza the-jina para bAMsoM ke uttama vRkSa lage hue the tathA jo U~cAI ko dhAraNa kara rahe the aise parvatoM meM hI vipakSitA-paGkhoM kA abhAva thA tathA nizcita rUpa se durgigati-U~ce-nIce khoTe mArga meM gamana karanA pAyA jAtA thA kintu vahA~ ke una anya manuSyoM meM jo AdaraNIya maryAdAsampanna the, prazasta vaMza-ucca kulIna the tathA tuGgatA-udAratA ko dhAraNa karate the, vipakSitA virodha tathA durgigatitA-khoTe mArga meM calanA-durAcaraNa nahIM pAyA jAtA thA // 21 // ananasattva jinameM bar3e-bar3e jova jantu the, bahuratnazAlI-jo bahuta ratnoM se suzobhita the, atyanta vistRta the aura gaharAI vAle the aise samudra hI prasiddha tathA duSTa magaramaccha Adi grAhoM se yukta hone ke kAraNa abhilASI manuSyoM ke liye atyadhika kaThinAI se praveza karane ke yogya sthiti ko dhAraNa karate the kintu vahA~ ke ve manuSya, jo anUnasattva-prabalaparAkramI the, bahuratnazAlI-jo samyagdarzanAdi ratnoM se suzobhita the, mahAzaya-udAra abhiprAya vAle the, aura dhIratA-gambhIratA se yakta the, prasiddhaduhitA-vazIkaraNa kI azakyatA ke kAraNa yAcakoM ke liye atyanta duHpraveza nahIM the arthAt unake samopa yAcakoM kA praveza karanA kaThina nahIM thA // 22 // kalAdharoM-kalA ke dhArakoM meM yadi pradoSasaGga-rAtri ke prArambha bhAga kA samAgama, kSaya-kRSNa pakSa meM kalAoM kA kSaya honA, vRddhi-zulka pakSa meM kalAoM kI vRddhi honA aura vakratA -kuTilatA ye saba vastue~ yadi thIM to candramA meM hI thIM vahA~ ke kalAdhArI manuSyoM meM pradoSasaGga-atyanta doSI manuSyoM kA saMsarga, kSaya-sadguNoM kA hrAsa, vRddhi-asadguNoM kI vRddhi aura vakratA-mAyAcAritA ye saba guNa nahIM the| isI prakAra pRthivo meM yadi jaDasthiti-jala meM sthiti-nivAsa thA to mahotpala -kamala meM hI thA vahA~ ke manuSyoM meM jaDasthiti-mUoM kI sthiti nahIM thI tathA mitrabala-sUrya ke bala se yadi viz2ambhaNa-vikAsa thA to zrInilaya-kamaloM meM hI thA arthAt kamala hI sUrya ke bala se vikasita hote the vahA~ ke manuSyoM meM mitrabala-mitroM ke bala se vijRmbhaNa-saMpatti Adi kA vistAra nahIM thA kintu apane puruSArtha se thA // 23 // sundara phala vAle padArthoM meM yadi koI suvipriya-pakSiyoM ke liye atyanta priya thA to vRkSa ho thA vahA~ kA koI manuSya suvipriyaatyanta viruddha nahIM thaa| sumano'nuvartI-phUloM kA anusaraNa karane vAloM meM yadi koI madhapriya1. bhavat ma0 / 2. vakratA ma0 / 16
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 vardhamAnacaritam babhAra hAro guNavatsu kevalaM suvRttamuktAtmakatAmanAratam / sadA pareSAM maNimekhalAguNaH sujAtarUpeSu kalatramagRhIt // 25 priyAviyogavyathayA kRzIkRto nizAsu koko bhuvi kAmukeSvabhUt / nanAma madhyaH kucabhArapIDito nitambinInAM na ca durbalaH para // 26 iti prajAsu prativAsaraM parAM sthiti vitanvanvigatorusaMbhramaH / rarakSa ratnAkaravArimekhalAM vasundharAmekapuromivAcyutaH // 27 asUta kAlena yathAkramaM sutau svayaMprabhA kanyakayA shaikyaa| sukozadaNDau samamAyatazriyA ghareva tasya pramadAya vallabhA // 28 paraMtapaH zrIvijayo'graja sutastataH kanIyAnvijayo yazodhana / prabhottarajyotirabhikhyayA satI sutA ca reje mRgazAvalocanA // 29 makaranda kA premI thA to bhauMrA hI thA vahA~ kA koI manuSya sumano'nuvartI-vidvajjanoM kA anusaraNa karanevAloM meM madhu priya-madirA kA premI nahIM thaa| isI prakAra bhogI-phana se yukta jIvoM meM yadi koI vidvajjanoM ke dvArA durAsada-kaThinAI se prApta karane ke yogya thA to sphuradvijihvAtmatA-lapalapAtI huI do jihvAo ke kAraNa sAMpa hI durAsada thA, kintu vahA~ bhogo-bhoga vilAsa se sampanna jIvoM meM vidvajjanoM dvArA sphuradvijihvAnmatA-prakaTa durjanatA ke kAraNa koI anya manuSya durAsada nahIM thaa| vahA~ saba sajjana the aura saba ko saba se milanA sarala thA // 24 // guNavAn vastuoM meM yadi koI nirantara sUvRttamuktAtmakatA-uttama gola motiyoM se tanmayatA ko dhAraNa karatA thA to hAra hI karatA thA, parantu vahAM koI manuSya suvRttamuktAtmakatA-sadAcAra hInatA ko dhAraNa nahIM karatA thA / isI prakAra sujAtarUpa-sundara padArthoM meM yadi koI dUsaroM ke kalatranitamba ko grahaNa karatA thA to maNimaya mekhalA kA sUtra hI karatA thA, vahAM kA koI manuSya dUsaroM kI kalatra-strI ko grahaNa nahIM karatA thA / 25 / / pRthivI para kAmIjano meM rAtri ke samaya yadi koI priyA ke viyogajanita pIr3A se kRza kiyA jAtA thA to cakavA hI kiyA jAtA thA, vahA~ koI anya manuSya rAtri ke samaya strI ke viyoga janita duHkha se kRza nahIM thA / isI prakAra yadi koI nata hotA thA-jhukatA thA to stanoM ke bhAra se pIDita huA striyoM kA madhya bhAga hI nata hotA thA, vahA~ koI anya durbala manuSya nata nahIM hotA thA // 26 // isa prakAra jo prajA meM pratyeka varSa utkRSTa sthiti ko vistata karatA thA tathA jisakI vyagratA naSTa ho cukI thI aisA tripRSTha nArAyaNa samudrAnta pRthivI kI eka nagarI ke samAna rakSA karatA thA / / 27 / / tadanantara jisa prakAra pRthivI ne usake harSa ke lie vistRta lakSmI ke sAtha sukoza -uttama khajAnA aura daNDa-sainyabala ko utpanna kiyA thA usI prakAra usakI priyastrI svayaMprabhA ne usake harSa ke liye samayAnusAra krama se eka kanyA ke sAtha do putroM ko utpanna kiyA // 28 // bar3e putra kA nAma zrIvijaya thA jo zatruoM ko saMtapta karane vAlA thA, aura usase choTe putra kA nAma vijaya thA jo kIrti rUpI dhana se sampanna thA / putrI kA nAma jyotiHprabhA thaa| mRga ke bacce ke samAna netroM ko dhAraNa karanevAlI jyotiHprabhA atyadhika suzobhita hotI thI // 29 / / ve donoM 1. mAyatizriyA ba0
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH 123 piturguNAMstAvanucakratuH sutau vapuvizeSeNa samaM samantataH / vijitya kAntyA tanujA svamAtaraM babhava zIlena samA ca kevalama // 30 narendra vidyAsu gajAdhirohaNe turaGgapRSThe ca samastahetiSu / avApatustau nitarAM ca kauzalaM kalAsu sarvAsu ca sApi kanyakA // 31 athaikadA dUtamukhAnnabhaHspRzAM nizamya nAthaM tapasi pratiSThitam / prajApatistatkSaNamityacintayadvidhAya buddhi viSayeSu niHspRhAm // 32 sa eva dhanyo rathanUpurezvaro matizca tasyaiva hitaanubndhinii| sukhena tRSNAmayavajrapaJjarAd viniryayau yo duratikramAdapi // 33 azeSabhAvAH kSaNabhaGgarA na ki kimasti lezo'pi sukhasya saMsRtau / tathApi jIvaH svahite na vartate karotyakArya bata bodhadurvidhaH // 34 yathA yathAyugalati pratikSaNaM tathA tathA prANitumeva vAJchati / azaktamAtmA biSayairvazIkRto na jAyate tRptirathAsya tairapi // 35 naMdIsahauriva yAdasAM patistanUnapAdindhanasaMcayairiva / cirAya saMtuSyati kAmaghasmaro na kAmabhogaiH puruSo hi jAtucit // 36 putra zarIra kI vizeSatA ke sAtha saba ora se pitA ke guNoM kA anukaraNa kara rahe the tathA putrI kAnti ke dvArA apanI mAtA ko jIta kara u zIla se mAtA ke samAna thii||30|| vaha mAtra zAsana rAjavidyAoM meM, hAthI kI savArI meM, ghor3e kI pITha para car3hane meM tathA samasta zastroM meM ve donoM patra atyanta kuzalatA ko prApta ho gye| isI prakAra vaha kanyA bhI samasta kalAoM meM catarAI ko prApta ho gayI // 31 // tadanantara rAjA prajApati ne eka samaya dUta ke mukha se sunA ki vidyAdharoM kA rAjA jvalanajaTo tapa meM pratiSThita ho gayA hai arthAt usane muni dIkSA le lI hai, yaha sunate hI vaha bhI tatkAla buddhi ko viSayoM meM niHspRha kara isa prakAra vicAra karane lagA // 31 // vaha rathanupura kA rAjA jvalanajaTI hI dhanya hai aura usI kI buddhi hita meM laga rahI hai jo ki isa atyanta kaThina tRSNA rUpI vajramaya piMjar3e se anAyAsa nikala gayA hai // 32 / / samasta padArtha kyA kSaNabhaGgura nahIM haiM / saMsAra se kyA sukha kA leza bhI hai| phira bhI kheda hai ki yaha jJAna kA daridra jIva Atmahita meM pravRtti nahIM karatA, kintu isake viparIta akArya karatA hai|33|| pratyeka samaya jaise jaise Ayu galatI jAtI hai vaise vaise yaha jIvita rahane kI hI icchA karatA hai| yaha jIva asamartha ho viSayoM ke vazIbhUta ho rahA hai parantu una viSayoM se bhI ise tRpti nahIM hotI / / 34 / / jisa prakAra hajAroM nadiyoM se samudra, aura Idhana ke samUha se agni saMtuSTa nahIM hotA usI prakAra kAma meM Asakta huA yaha puruSa cira kAla bAda bhI kAma bhogoM se kabhI saMtuSTa nahIM hotA // 35 // ye mere prANatulya bhAI haiM, yaha iSTa putra hai, yaha priya mitra hai, yaha strI hai aura yaha dhana hai isa prakAra cintana karatA huA yaha ajJAnI 1. dahanastRNakASThasaMcayairapi tRpyedudadhirnadIzataiH / na tu kAmasukhaiH pumAnaho balavattA khalu kApi karmaNaH // 72 // -candraprabhacarita sarga 1
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 vardhamAnacaritam ime mama prANasamAH sanAbhayaH suto'yamiSTaH suhRdeSa vallabhaH / iyaM ca bhAryA dhanametadityaho vicetanastAmyati cintayanmudhA // 37 zubhAzubhaM karmaphalaM samaznute dhruvaM pumAnprAktanameka eva hi| ataH svato'nyaH svajanaH paro'pi vA na vidyate kazcana dehadhAriNAm // 38 kimindriyArthaiH puruSo na visrasA prahIyate kAlavazAdupAgataH / idaM tu citraM na jahAti tAnsvayaM samujjhito'pi prasabhaM jarAturaH // 39 azaktamAdau madhuraM manoharaM vipAkakAle bahuduHkhakAraNam / uzanti santo viSayodbhavaM sukhaM supavakipAkaphalAzanaM yathA // 40 sacetanaH sthAtumihotsaheta ko vRthaiva tAmyanviSayecchayA gRhe / sudustarasyApi jinendrazAsane bhavAmbudheruttaraNaplave sati // 41 nivRttarAgaprasarasya yatsukhaM zamAtmakaM zAzvatamAtmani sthitam / durantamohAnalataptacetasaH kimasti tasyaikalavo'pi rAgiNaH // 42 jinoditaM tattvamavetya tattvataH samIhate yo viSayAnniSevitum / pibatyasau jIvitatRSNayA viSaM vihAya pANAvamRtaM vicetanaH // 43 jarAgRhItaM navayauvanaM yathA nivartate naiva punaH kadAcana / tathAyurArogyamapi pratikSaNaM vilupyamAnaM niyatena mRtyunA // 44 prANI vyartha hI dukhI hotA hai // 36 // nizcita ho yaha prANI pUrvabhava meM kiye hue apane zubha-azubha karma ke phala ko akelA hI bhogatA hai isalie apane Apa se atirikta koI dUsarA prANiyoM kA na svajana hai aura na para jana hai // 37 // kyA kAlavaza mRtyu ko prApta huA puruSa apane Apa indriyoM ko viSayoM dvArA nahIM chor3a diyA jAtA? avazya chor3a diyA jAtA hai / Azcarya to yaha hai ki indriya viSayoM ke dvArA haThapUrvaka chor3e jAne para bhI yaha vRddha puruSa unheM svayaM nahIM chor3atA hai // 39 / / satpuH ruSa, viSayoM se utpanna honevAle sukha kI, acchI taraha paripAka ko prApta hae kiMpAka phala ke bhojana ke samAna prArambha meM madhura aura manohara tathA vipAka kAla meM aneka duHkhoM kA kAraNa mAnate haiM // 40 // atyanta dustara saMsAra sAgara se pAra karAnevAlI naukA ke samAna jinadharma ke rahate hue bhI aisA kauna sacetana prANI hogA jo viSayoM kI icchA se duHkhI hotA huA vyartha hI ghara meM Thaharane ke lie utsAhita hogA // 41 // rAga ke prasAra se rahita manuSya ko jo zAntimaya, sthAyI aura Atmika sukha prApta hotA hai kyA usakA eka aMza bhI duHkhadAyapha mohAgni se saMtapta cittavAle rAgI manuSya ko prApta hotA hai ? arthAt nahIM hotaa||42|| jo manuSya paramArtha rUpa se jinendra-praNIta tattva ko jAnakara viSaya-sevana kI icchA karatA hai vaha ajJAnI hAtha meM sthita amRta ko chor3a kara jIvita rahane kI tRSNA se viSa ko pItA hai // 43 / / jisa prakAra vRddhAvasthA se grahaNa kiyA huA navayauvana phira kabhI lauTa kara nahIM AtA usI prakAra niyamita mRtyu ke dvArA pratyeka kSaNa lupta hone vAlI Ayu aura Arogya bhI kabhI lauTa kara nahIM AtA // 44 // punarjanma kA kleza naSTa karane meM samartha atyanta durlabha samyaktva ko pAkara mere samAna dUsarA kauna pramAdo manuSya hogA jo tapasyA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasamaH sargaH avApya samyaktvamatIva durlabhaM punarbhavaklezavinAzanakSamam / vata ko'nyo'hamiva pramattadhIH suniHphalaM janma vinA tapasyayA // 45 nirAkarotyakSa balaM balIyasI jarA na yAvatsvabalaM ca dehataH / karomi tAvatparizeSamAyuSastapasyayAhaM saphalaM yathoktayA // 46 ciraM vicintyaivamudAradhI 'stataH sutau samAhUya tadA prajApatiH / mudAyavAdaH ka iti svapAdayornatAvavAdIditi rAmakezavau // 47 iyaM bhavadbhiH sthitirAjavaMjavI puraHsaraiH kiM viditA na dhImatAm / uSaH surendrAyudhameghavidyutAM vinazvarI zrIriva tatkSaNAntare // 48 samAgamAH sApagamA vibhUtayo vipannimittA vapurAmayAtmakam / suduHkhamUlaM sukhamAzu yauvanaM vilIyate janma ca mRtyukAraNam // 49 anAtmanIne kuzalaH kriyAvidhau nisargato'yaM svahite jaDaH pumAn / dvayaM yadIdaM viparItamAtmano bhavettadA muktiravApyate na kaiH // 50 anekasaMkhyAsu kuyoniSu bhramannanAdikAlaM kathamapyadazcirAt / ayaM janaH prApya nRjanma durlabhaM pradhAnamikSvAkukulaM samAsadat // 51 125 ke vinA janma ko niSphala dhAraNa karegA ||45 // jaba taka yaha atyanta balavAn vRddhAvasthA indriyabala tathA Atmabala ko zarIra se dUra nahIM karatI hai tabataka maiM Ayu ke avaziSTabhAga ko yathokta tapasyA ke dvArA saphala karatA hU~ / bhAvArtha - indriyabala tathA manobala ke ThIka rahate hue maiM tapasyA meM pravRtta hotA hU~ // 46 // tadanantara cirakAla taka aisA vicAra kara rAjA prajApati ne usI samaya donoM putroM ko bulAyA | kyA AjJA hai ? isa prakAra harSa se apaneM caraNoM meM namaskAra karate samaya una balarAma aura nArAyaNa se rAjA ne isa prakAra kahA ||47|| vidvAnoM meM agrasara rahanevAle Apa logoM ke dvArA kyA yaha saMsAra kI sthiti ajJAta hai / yaha saMsAra kI sthiti, prAtaHkAla, indradhanuSa, megha aura bijalI kI lakSmI ke samAna kSaNabhara meM naSTa ho jAnevAlI hai // 48 // | saMyogaviyoga se yukta vibhUtiyAM vipattikA nimitta hai, zarIra rogamaya hai, sukha duHkha kA mUla hai, yauvana zIghra naSTa ho hai aura janma mRtyu kA kAraNa hai ||49 || yaha puruSa AtmA ke lie ahitakArI kArya karane meM svabhAva se kuzala hai aura AtmA kA hita karane vAle kArya meM ajJAnI hai / yadi yaha donoM isase viparIta ho jAveM to AtmA kI mukti kina puruSoM ke dvArA prApta nahIM kI jA sakatI / arthAt sabhI ke dvArA prApta kI jA sakatI hai / bhAvArtha - yadi yaha jIva AtmahitakArI kArya meM saMlagna ho jAve aura Atma ahitakArI kArya se nivRtta ho jAve mukti prApta karanA kaThina nahIM hai // 50 // aneka kuyoniyoM meM anAdi kAla se bhramaNa karatA huA yaha cirakAla bAda kisI taraha isa durlabha manuSya janma aura pradhAna ikSvAkuvaMza ko prApta huA hU~ // 51 // vahAM maiM samasta paJcendriyoM 1. dhIrataH ma0 / 2. mudAvavAhaH ba0 / 3. yadIyaM ma0 /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 vardhamAnacaritam samagrapaJcendriyazaktisaMyutaH kulAgraNIstatra kuzAgradhIraham / hitAhitajJaH samabhUvamIzitA vasundharAyAzca samudravAsasaH // 52 mahAtmanAM sIrarathAGgadhAriNAM sadA vazau prAgraharau ca me sutau / yuvAmabhUtAM khalu janmanaH phalaM kimastyato'nyadbhavi puNyazAlinaH // 53 apatyavaktrAmbujavIkSaNAvadhizcirantanAnAM gRhavAsavAsinAm / nanu prasiddhAdijinendrasantataH kulasthitiH sA viphalIkRtA mayA // 54 ato'nu gacchAmyadhunApi pAvanoM digambarANAM padavI yathAkramam / vimuktisaukhyaspRhayaiva vAmahaM nirAkaromi praNayaM ca dustyajam // 55 nigadya putrAviti putravatsalaH prajApatistanmukuTAMzurajjubhiH / nibaddhapAdo'pi yayau tapovanaM nibandhanaM nAsti hi bhavyacetasAm // 56 praNamya pAdau vazinAmadhIzituryathArthanAmnaH pihitAsravasya sH| narezvaraiH saptazataiH parAM dadhau dhuraM munInAM saha shaantmaansaiH||57 yayoktamArgeNa suduzcaraM paraM tapo vidhAyApratimaM prajApatiH / nirasya kaSTikapAzabandhanaM jagAma siddhi nirupadravazriyam // 58 athAnyadA yauvanasaMpadA sutAM vigAhyamAnAmavalokya mAdhavaH / tatAma ko'syAH sadRzo bhavedrucA varo varIyAniti cintynmuhuH||59 kI zakti se sampanna, kulakA pramukha, tIkSNabuddhi, hita-ahita kA jJAtA aura samudrAnta pRthivI kA svAmI huaa||52|| jo Age honevAle zreSTha balabhadra aura nArAyaNoMme prathama haiM tathA sadA AjJAkArI rahe haiM aise tuma donoM mere putra hue, isase bar3hakara pRthivI para puNyazAlI manuSyake janma lene kA phala aura kyA ho sakatA hai ? / / 53 / / Adi jinendra kI santati meM pUrvavartI gRhasthoM kI jo kulasthiti saMtAna kA mukha kamala dekhane taka rahI hai use maiMne niSphala kara diyA hai| bhAvArthabhagavAn vRSabhadeva ke kula meM honevAle pUrva puruSoM kI yaha rIti rahI hai ki jaba taka ve putra kA makhakamala na dekha leM tabhI taka gRhasthAzrama meM rahe, putra kA mukhakamala' dekhate hI munidIkSA la lete the parantu maiMne usa rIti ko niSphala kiyA hai arthAt Apa donoM ke saba prakAra se zaktisaMpanna hone para bhI maiMne abhI taka munidIkSA nahIM lI hai / / 54 / isaliye aba meM digambaroM ke pavitra mArga kA yathAkrama se anusaraNa karatA huuN| mokSa sukha ko icchA se hI maiM tuma donoM ke kaThinAI se chor3ane yogya sneha ko chor3a rahA hU~ // 55 // putravatsala rAjA prajApati putroM se isa prakAra kaha kara unake mukuTa-sambandhI kiraNarUpI rassI se baddhacaraNa hone para bhI tapovana ko cale gaye so Thoka hI hai kyoMki bhavya jIvoM ke citta bA~dhanevAlA koI nahIM hai // 56 / unhoMne jitendriyoM ke svAmI, sArthaka nAmavAle pihitAsrava muni ke caraNoM ko praNAma kara sAta sau zAntacitta rAjAoM ke sAtha muniyoM kI dhurA dhAraNa kara lo-munidIkSA le lI // 57 // prajApati munirAja yathoktamArga se atyanta kaThina, utkRSTa aura anupama tapa karake tathA aSTakarmarUpI pAza ke bandhana ko naSTa kara nirupadrava lakSmI se yukta siddhi ko prApta hue // 58 // tadanantara kisI anya samaya putrI ko yauvanarUpI sampatti se yukta dekha, 'isake anurUpa
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaH sargaH svayaM paricchettumapAramannayaM nayapravINaiH sacivaiH samanvitaH / upahvare kRtyavinizcayecchyA praNamya saMkarSaNamityabhASata // 60 pituH samakSe'pi bhavAndhurandharaH kulasya nastadvigame vizeSataH / karoti lokasya raviprabheva te tamopahA dhIH sakalArtha darzanam // 61 ataH samAcakSva vicintya tattvato bhavatsutAyAH sadRzaM mamArya tam / kulena rUpeNa kalAguNAdibhiH patiM narendreSu nabhazcareSu ca // 62 udIritAyAmiti vAci cakriNA tato halItthaM nijagAda bhAratIm / marIcibhiH kundasitairdvijanmanAM pravRddhahArAMzupinaddhakandharaH // 63 patiH kanIyAnapi yaH zriyAdhiko mahAtmanAM nAtra vayaH samIkSyate / bhavAdRzAnAmata eva no bhavAn gatizca cakSuzca kulapradIpakaH // 64 yathA na nakSatramudIkSyate paraM nabhastale candrakalAsamAkRti / tathApi na kSatramapIha bhArate bhavatsutAyA na samasti rUpataH // 65 ciraM svabuddhayA paricintya yatnato vayaM dizAmo yadi tAmaninditAm / nRpeSu kasmaicidato'pi kiM tayoH samo'nurAgo bhavatItyanizcayaH // 66 na rUpamAtra na kalA na yauvanaM bhavenna saubhAgya nimittamAkRtiH / priyeSu yatprema nibandhanocitaM guNAntaraM tatpRthageva yoSitAm // 67 127 kAnti se utkRSTa vara kauna hai' isa prakAra bAra-bAra cintA karatA huA tripRSTha nArAyaNa duHkhI huA / / 59 / / nItinipuNa mantriyoM se yukta tripRSTha, jaba svayaM nirNaya karane ke liye samartha nahIM ho sakA taba usane kAryaM ke nizcaya kI icchA se ekAnta meM balabhadra ko praNAma kara isa prakAra kahA / / 60 / / pitA ke samakSa bhI Apa hamAre kula ke dhurandhara the phira unake abhAva meM to vizeSa kara Apa hI dhurandhara haiM / sUrya kI prabhA ke samAna jagat ke andhakAra ( pakSa meM ajJAna ) ko naSTa karanevAlI ApakI buddhi samasta padArthoM kA darzana karAtI hai // 61 // isaliye he Arya ! Apa paramArthaM se vicAra kara bhUmigocariyoM athavA vidyAdharoM meM kula, rUpa tathA kalA Adi guNoM se apanI putrI ke anurUpa pati batalAiye || 62 / / tadanantara cakravartI ke dvArA isa prakAra ke vacana kahe jAne para balabhadra ne, kunda ke phUla ke samAna sapheda dA~toM kI kiraNoM se vRddhi ko prApta huI hAra kI kiraNoM se grIvA ko yukta karate hue yaha vacana kahe // 63 // kyoMki isa loka meM Apa jaise mahAtmAoM kI avasthA nahIM dekhI jAtI isaliye avasthA se choTe hone para bhI lakSmI se sampanna Apa hI hama logoM ke svAmI haiM, gati haiM, cakSusvarUpa haiM tathA kula ko pradIpta karanevAle haiM / / 64 / / jisa prakAra gaganatala meM candrakalA ke samAna AkAravAlA koI dUsarA nakSatra nahIM dikhAI detA isI prakAra isa bharata kSetra meM saundarya kI apekSA ApakI putrI ke yogya, koI kSatriya bhI nahIM dikhAI detA hai / / 65 / / yadi cirakAla taka yatnapUrvaka apanI buddhi se vicArakara rAjAoM meM se kisI ke lie usa prazaMsanIya kanyA ko dete haiM to unameM samAna prema hogA isakA nizcaya nahIM hai / / 66 / / striyoM ke saubhAgya kA nimitta na rUpa hai, na kalA hai, na yovana hai aura na AkRti 1. dhiyA pravINaiH ba0 / 2. samanvitam ba0 / 3. darzinI ma0 / 4 bhavatIti nizcayaH ma0 /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 vardhamAnacaritam ato'nurUpaM svayameva kanyakA varaM vRNItAM svadhiyA svyNvre| ciraM pravRtto nitarAmayaM vidhividhizca sAphalyamupaitu ttkRtH||68 vicArya kAryAntaramityudAradhIrudIrya rAmo virarAma mantribhiH / samaM tatheti pratipadya tadvibhuH svayaMvaraM dikSu carairaghoSayat // 69 athArkakotiH sahasA nizamya tatsataM gahItvAmitatejasaM saMtIma / sutAM sutArAM ca manoramAkRti sahAyayau podanamambarecaraiH // 70 avApya rAjJAM zibiraiH samantataH pravezadezeSu pariSkRtaM puram / svayaMvarodvAhasamucchritairdhvajaiH sa saMkulaM rAjakulaM samAsadat // 71 sasaMbhramaM pratyuditau balAcyutau vilokya kakSAvalitoraNAd bhiH| nanAma sAmrAjyakRtoH kramadvayaM purA sa tAbhyAM parirambhaNAcitaH // 72 tamarkakotistanayaM nirIkSya tau svapAdananaM kamanIyatAvadhim / sutAM ca kAntyA jitanAgakanyakAM babhUvatuvismayanizcalekSaNau // 73 kuladhvajaH zrIvijayaH svamAtulaM samaM vavande vijayena tatkSaNam / vilokya tau so'pyabhavanmudAkulaH sukhaM kimanyannijabandhudarzanAt // 74 ho hai; kintu patiyoM ke prema-sambandha kA kAraNa vaha eka pRthaka hI dasarA gaNa hai / / 67 / isaliye kanyA svayaMvara meM apane anurUpa pati ko apanI buddhi se svayaM hI vara le| yaha svayaMvara kI vidhi cirakAla se atyanta pracalita hai| usake dvArA ko huI yaha vidhi saphalatA ko prApta ho / / 68 // udArabuddhi balabhadra aisA kahakara tathA mantriyoM ke sAtha anya kArya kA vicAra kara cupa ho ge| 'Apane jo kahA hai vaha vaisA hI hai| isa taraha svIkRta kara tripaSTha ne datoM ke dvArA saba dizAoM meM svayaMvara kI ghoSaNA karA dI // 69 // tadanantara jvalanajaTI kA putra arkakoti usa samAcAra ko suna zIghra hI apane amitateja nAmaka putra aura satI evaM sundara sutArA nAmaka putrI ko lekara vidyAdharoM ke sAtha podanapura A pahu~cA // 70 // cAroM ora gopuroM ke samIpa Thahare hue rAjAoM ke zibiroM se pariSkRta nagara ko prApta kara vaha svayaMvara-mahotsava ke kAraNa phaharAI huI dhvajAoM se vyApta rAjadvAra ko prApta huaa||71 // mahaloM ke toraNadvAra ke bAhara harSapUrvaka agavAnI ke liye Aye hue balabhadra aura nArAyaNa ko dekhakara usane una donoM ke caraNoM meM namaskAra ke pUrva balabhadra aura nArAyaNa ne AliGgana ke dvArA usakA satkAra kiyA thA // 72 // apane caraNoM meM namra, sundaratA kI carama sImA svarUpa arkakIti ke usa putra tathA apanI kAnti se nAga kanyA ko jItanevAlo putrI ko dekhakara balabhadra aura nArAyaNa Azcarya se nizcala netra ho gye| bhAvArtha-una donoM kI sundaratA dekha netroM ke palaka girAnA bhI bhUla gye|| 73 / / kula ko dhvajArUpa zrIvijaya ne choTe bhAI vijaya ke sAtha apane mAmA arkakIti ko namaskAra kiyaa| unheM dekha arkakIti bhI harSavibhora ho gayA so Thoka hI hai kyoMki apane bandhujanoM ke darzana ke sivAya dUsarA sukha kyA hai ? // 74 // 1. svamataM ma0 / 2. sa tam ma0 / 3. pravezavezeSu ma /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamaH sargaH 129 purassarIbhUtabalAcyutastataH pravizya rAjAlayamutsavAkulam / svayaMprabhA pAdanatAM ca sasnuSA yathocitAzIrvacanai rapUjayat // 75 tadA sutArAmitatejasau samaM nirIkSya pAdAvanatau svyNprbhaa| manorathenAtmasutadvayena' tau niyojayAmAsa vinA svayaMvaram // 76 svamAtRsaMkalpavazIkRteva sA nibaddhabhAvAmitatejasi dhruvam / abhUtsutA cakradharasya yoSitAM mano vijAnAti hi pUrvavallabham // 77 sutArayA zrIvijayasya mAnasaM samAdade tena tadIyamapyalam / vijisitApAGganirIkSitairmuhurbhavAntarassneharaso hi tAdRzaH // 78 athAhni zuddha suvizuddhalakSaNA sakhojanaiH klpitsrvmngglaa| svayaMvarasthAnamagAduDuprabhA manorathAn vyarthayituM mahIbhujAm // 79 atItya sarvAnvidhinA vayasyayA niveditAnrAjasutAn krameNa saa| hriyA parAvRtya mukhaM vyasajjayaccirAya kaNThe'mitatejasaH srajam // 80 tataH sutArA pravihAya pAthivAnsvayaMkare zrIvijayasya bndhurm| babandha gADhaM kumumasrajA galaM manojapAzena mano'pyalakSitam // 81 tadanantara balabhadra aura nArAyaNa jisake Age-Age cala rahe the aise arkakIrti ne utsava se paripUrNa rAjamahala meM praveza kiyaa| vahA~ putrabadhUsahita caraNoM meM namrIbhUta svayaMprabhA ko dekha use yathAyogya AzIrvAdoM se sammAnita kiyA // 75 / / sAtha hI sAtha svayaMprabhA ne caraNoM meM namrIbhUta sutArA aura amitateja ko dekha svayaMvara ke binA hI manorathaga ho unheM apane patra aura putrI ke sAtha saMyukta kraayaa| bhAvArtha-svayaMprabhA ke mana meM aisA vicAra huA ki sutArA kA apane putra ke sAtha aura amitateja ke sAtha apanI putrI kA sambandha ho to uttama hogA // 76 / / cakravartI kI putrI apanI mAtA ke saMkalpa ke vazIbhUta hokara hI mAno amitateja meM anurAga karane lagI thI so ThIka hI hai, kyoMki striyoM kA mana apane pUrvapati ko jAna letA hai / / 77 // satArA ne zrIvijaya kA mana grahaNa kara liyA aura zrIvijaya ne bhI kuTila kaTAkSoM ke avalokana se usakA mana hara liyA so ThIka hI hai kyoMki anyabhavoM kA sneha rasa vaisA hI hotA hai // 78 // tadanantara jo anyatra vizuddha lakSaNoM se yukta thI tathA sakhIjanoM ne jisakA sarvamaGgalAcAra kiyA thA aisI jyotiHprabhA nAmaka putrI kisI zubha dina rAjAoM ke manorathoM ko vyartha karane ke liye svayaMvara ke sthAna para gaI // 79 // vahA~ sakhI ke dvArA vidhipUrvaka jinakA paricaya diyA gayA thA aise samasta rAjakumAroM kA krama se ullaGghana kara usane cirakAla bAda amitateja ke gale meM mAlA DAla dii| mAlA DAlate samaya lajjA se usane apanA mukha phera liyA thA / 80 // tadanantara sutArA ne svayaMvara meM rAjAoM ko chor3akara zrIvijaya ke sundarakaNTha ko phUloM kI mAlA se aura dRSTi agocara hone para bhI mana ko kAmapAza se acchI taraha bA~dha liyA / / 81 / / 1. sutudvaye to ma0 / 2. vijIhitA- ma0 / 3, lakSaNe ma0 / 4. svayam ma0 /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 vardhamAnacaritam vasantatilakam kRtvA yathocitamathAtmajayovivAhamanyonyazaGkhalitabandhutayAtituSTaH / svasrA balena hariNA ca nabhazcarendro muktazcirAtkathamapi svapuraM jagAma // 82 sAmrAjyamitthamanubhUya ciraM nijeSTairAkRSTadhoratitarAM viSayairmanojJaH / zAyudho nijanidAnavazena raudra-dhyAnena jIvitaviparyayamApa suptaH // 83 mAlabhAriNI atha tatkSaNameva pItavAsA narakaM saptamamadhyuvAsa pApAt / avicintya durantaghoraduHkhaM triguNaikAdazasAgaropamAyuH // 84 tamudIkSya yazo'vazeSamAtra baladevaH suciraM vimuktakaNThaH / vilalApa tathA yathA pratepurmunayo'pi prazamAtmakA nizamya // 85 hariNI sajala nayanairvRddhavrAtairbhavasthitizaMsibhiH sthavirasacivaiH sArddhaM kRcchrAcciraM pratibodhitaH / kathamapi jahau zaukaM matvA svayaM ca halAyudhaH sthitimazaraNAM saMsArasya pratikSaNabhaGgurAm // 86 atirucirA svayaMprabhAmanumaraNArthamudyatAM balastadA svayasupasAntvanoditaiH / idaM punarbhavazata heturAtmano nirarthakaM vyavasitamityavArayat // 87 isa prakAra apane putra-putriyoM kA vivAha kara paraspara sambandha ko prApta huI bandhutA se jo atyanta saMtuSTa thA tathA bahina, balabhadra, aura nArAyaNa ne jise cirakAla bAda kisI taraha chor3A thA aisA vidyAdharoM kA rAjA arkakIta apane nagara ko gayA / / 82 / / isa taraha apane iSTa manojJa viSayoM se jisakI buddhi atyanta AkRSTa rahatI thI aisA tripRSTa cirakAla taka rAjya sukha kA anubhava kara kisI dina apane nidAna ke kAraNa ArtadhyAna dvArA sotA huA mRtyu ko prApta ho gayA ||83 // tadanantara usI samaya tripRSTa, pApa ke kAraNa acintanIya bahuta bhArI bhayaMkara duHkhoM se yukta tathA taiMtIsa sAgara kI Ayu sahita sAtaveM naraka meM nivAsa karane lagA // 84 // tripRSTa ko mRta dekha baladeva ne cirakAla taka galA phAr3akara vaisA vilApa kiyA ki jise sunakara zAnta hRdaya muni bhI duHkhI ho uThe // 85 // saMsAra kI sthiti kA nirUpaNa kara bahuta samaya bAda bar3I kaThinAI se tadanantara jinake netra AMsuoM se pUrNa the tathA jo rahe the aise vRddhajanoM ke samUha ne vRddha mantriyoM ke sAtha jise samajhA pAyA thA aise balabhadra ne svayaM hI saMsAra kI sthiti ko zaraNarahita tathA kSaNabhaGgura mAna kara kisI taraha zoka chor3A || 86 // usa samaya tripRSTa kI strI svayaMprabhA, pati kI mRtyu ke
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamaH sargaH pRthvI prasAdhanamapazcimaM kuzala zilpibhiH kalpitaM pramRjya nayanadvayaM vigaladazrulezaM muhuH / azeta harirudvahanbahirabodhanidrAvazAd vibhAvasuzikhAkalApanavapallavastrastare // 88 upajAtiH rAjyazriyaM zrIvijayAya dattvA halAyudhaH saMsRtiduHkhabhIruH / suvarNakumbhaM praNipatya dIkSAM nRpaiH sahasraiH sahitaH prapede // 89 zArdUlavikrIDitam hatvA ghAticatuSTayaM haladharo ratnatrayAstrazriyA pazyankevala locanena yugapat trailokyavastusthitim / bhavyAnAmabhayapradAnara siko bhUtvA punarnaSThitaH siddhAnAM sukhasampadAmabhajata sthAnaM padaM zAzvatam // 90 itya sagakRte zrIvarddhamAnacarite baladevasiddhigamano nAma dazamaH sargaH / 131 pazcAt marane ke liye udyata thI, use balabhadra ne svayaM sAntvanApUrNa vacanoM dvArA yaha kahakara rokA ki yaha AtmAghAta kI ceSTA apane liye saikar3oM bhavoM kA kAraNa hai tathA nirarthaka hai // 87 // jinase A~suoM ke kaNa jhara rahe the aise donoM netroM ko bAra-bAra poMcha kara kuzala kArIgaroM ke dvArA nirmita zreSTha alaMkaraNa ko dhAraNa karanevAle tripRSTa nArAyaNa ne bAhya padAthoM kA jJAna na karAne vAlI nidrA ke barA hone se agni jvAlAoM ke samUha rUpI nUtana pallavoM ke vistara para zayana kiyA / bhAvArtha - zarIra kI sajAvaTa kara tripRSTa ke zarIra ko agni kI citA para liTAyA gayAdAha-saMskAra kiyA gayA // 88 // saMsAra ke duHkhoM se bhayabhIta balabhadra ne tripRSTa ke jyeSThaputra zrIvijaya ke liye rAjya lakSmI dekara tathA suvarNakumbha nAmaka guru ko praNAma kara eka hajAra rAjAoM ke sAtha dIkSA grahaNa kara lI / / 89 / / balabhadra muni ratnatraya rUpI zastroM kI lakSmI ke dvArA cAra ghAtiyA karmoM kA kSayakara kevalajJAnI bana gaye / aba ve kevalajJAna rUpI netra ke dvArA tIna loka ke padArthoM kI sthiti ko eka sAtha dekhane lage / bhavya jIvoM ko abhaya dAna dene ke rasika hokara ve yoga nirodha se avasthita hue aura siddhoM kI sukha-saMpadA ke sthAnabhUta zAzvata pada ko prApta hue / / 90 / / isa prakAra asaga kavikRta zrIvarddhamAna carita meM baladeva ke mokSa gamana kA varNana karane vAlA dazavA~ sarga samApta huA /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam ekAdazaH sargaH puSpitAnA atha narakabhave vicitraduHkhaM ciramanubhUya vinirgataH kathaMcit / punariha bharate rathAGgapANiH pravipula siMhagirau babhava siMhaH // 1 zamavirahitamAnaso nisargAtprathamakaSAyakaSAyarajjanena / yama iva kupito vinA nimittaM samadagajAnavadhItkSudhA vihInaH // 2 pratiravaparipUritAdrirandhra karikalabhA dhvanitaM nizamya tasya / vidalitahRdayAH priyairakANDe samabhasubhiHsunirAsire svayUthaiH // 3 mRgakulamapahAya taM nagendraM sakalamagAdaparaM vanaM vibaadhm| kariripunakhakoTiluptazeSaM vrajati sadA nirupadravaM hi sarvaH // 4 avirataduritAzayAnubandhAdvigatadayo nijjiivitvypaaye| punarapi narakaM jagAma siMho prathamamasatphalametadeva jantoH // 5 narakagatimupAgato hariyaH sa hi mRganAtha bhavAniti pratIhi / atha narakabhave yadugraduHkhaM zRNu tanumAnsamupaiti tatpravakSye // 6 gyArahavA~ sarga isake anantara cakravartI kA jIva naraka ke paryAya meM cirakAla taka nAnA prakAra kA duHkha bhoga kara kisI taraha vahA~ se nikalA aura nikala kara phira se isI bharata-kSetra ke bahuta bar3e siMhagiri nAmaka parvata para siMha huA // 1 // usakA mana svabhAva se hI azAnta rahatA thaa| anantAnubandhI kaSAya rUpI raGga se raMgA huA hone ke kAraNa vaha nimitta ke binA hI yamarAja ke samAna kupita rahatA thA aura bhUkha se rahita hone para madamAte hAthiyoM kA vadha karatA thA // 2 // pratidhvani se parvata kI guphAoM ko pUrNa karanevAlI usakI garjanA ko sunakara jinake hRdaya vidIrNa ho gaye the aise hAthiyoM ke bacce asamaya meM hI priya prANoM ke sAtha apane jhuNDoM se pRthak kiye jAte the| bhAvArtha-usakI garjanA suna hAthiyoM ke kitane hI bacce bhaya se mara jAte the aura kitane hI apane jhuNDa se vichur3a kara yahA~-vahA~ bhAga jAte the // 3 // usa siMha ke nakhoM ke agrabhAga se lupta hone se zeSa rahA mRgoM kA samasta samUha usa parvata ko chor3akara anya nirvAdha vana meM calA gayA so ThIka hI hai kyoMki saba loga upadravarahita sthAna para jAte haiM / / 4 / / vaha dayAhIna siMha nirantara pApapUrNa abhiprAya ke saMskAra se apanA jIvana samApta hone para phira se prathama naraka gayA so ThIka hI hai kyoMki jIva ke asatkarma kA phala yahI hai // 5 // munirAja ne siMha se kahA-he mRgarAja ! jo siMha naraka gati ko prApta huA thA vaha Apa hI haiM aisA nizcaya kro| yaha jIva naraka paryAya meM jisa tIvra duHkha ko prApta hotA hai use aba suno maiM kahatA huuN|| 6 // 1. sumahati ma0 / 2. masubhizca nirAsire ma0 /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ . ekAdazaH sargaH 133 samadi vapuravApya huNDasaMsthaM kRmikulajAlacitaM ca pUtigandhi / patati durupapAdakapradezAccharavadadhovadanaH sa vajravahnau // 7 atinizitavicitrahetihasto bhayataralaM pravilokya nArakaughaH / daha paca vizasobadhAna nAnAvidhamiti vakti karotyaraM tathaiva // 8 gatiriyamazubhapradA ca kA vA duritamakAri mayA purA kimugram / ahamapi ka iti kSaNaM vicintya tadanu vibhaGgamavApya vetti sarvam // 9 hutabhuji paritApayanti caNDA mukhamavadArya ca pAyayanti dhUmam / bahuvidhamatha polayanti yantraizcaTiti parisphuTitAsthighorarAvam // 10 vilapati karuNaM kRtArtanAdaH krjniveshitshaatvjrsuuciH| vRkanivahavilupyamAnadeho vrajati vicetanatAmanekavAram // 11 taTapavisikatAvibhinnapAdaH sahajatRSA parizuSkatAlukaNThaH / karimakarakarAsikhaNDito'pi pravizati vaitaraNI viSAmbu pAtum // 12 ubhayataTaniviSTanArakaughermuhuruSarudhya sa tatra graahymaanH| kathamapi samavApya randhramArto girimadhirohati vajradAvadIptam // 13 harikarizayupuNDarIkakaGkaprabhRtibhiretya vilupyamAnadehaH / bhRzamasukhamavApya tatra citra tarugahanaM pratiyAti vizramArtham // 14 vaha nArakI zIghra hI huNDaka saMsthAna se yukta, kIr3oM ke samUha se vyApta tathA durgandhita zarIra ko prApta kara duHkhamaya upapAda zayyA bANa ke samAna adhomukha hotA huA nIce vajrAgni para par3atA hai / / 7 // nAnA prakAra ke tIkSNa zastra jinake hAtha meM the aise nArakiyoM kA samUha bhaya se caJcala usa nArako ko dekha, ise jalA do, pakA do, mAra DAlo, aura Upara bA~dha do, isa prakAra ke vacana kahatA hai aura vaisA hI zIghra karane lagatA hai // 8 // yaha azubha ko denevAlI gati kauna hai ? pUrvabhava meM maiMne kauna-sA bhayaMkara pApa kiyA thA, aura maiM bhI kauna hU~? isa prakAra kSaNabhara vicAra karane ke bAda vaha vibhaGgAvadhi jJAna ko prApta kara saba kucha jAna letA hai // 19 // atyanta krodhI nArako usa navIna nArako ko agni meM saMtapta karate haiM, mukha phAr3a kara dhueM kA pAna karAte haiM aura usake bAda yantroM dvArA use perate haiM, perate samaya usakI haDDiyAM TUTa kara caTa-caTa kA bhayaMkara zabda karatI haiM // 10 // jisake nakhoM meM vajramaya painI sUiyAM cubhAI gaI haiM aisA vaha nArako ArtanAda karatA huA karuNa vilApa karatA hai tathA bher3iyoM ke samUha ke dvArA jisakA zarIra lupta kiyA jA rahA hai aisA vaha nArakI aneka bAra mUcchita ho jAtA hai // 11 // janma ke sAtha hI utpanna pyAsa se jisakA tAlu aura kaNTha sUkha gayA hai aisA vaha nArakI viSamaya jala pIne ke liye vaitaraNI meM praveza karatA hai| usa vaitaraNI ke taTa para jo vajramayI bAlU rahatI hai usase usake paira vidorNa ho jAte haiM aura hAthiyoM tathA magaroM ke sUDa rUpI talavAra se usake khaNDa-khaNDa ho jAte haiM // 12 // donoM taToM para baiThe hue nArakiyoM ke samUha use bAra-bAra roka kara usI vaitaraNI meM DubA dete haiN| vaha duHkhI nArakI kisI taraha chidra pAkara nikalatA hai to vajramaya dAvAnalase prajvalita
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam bahuvidhanizitAstrapatramokSastarunivahaiH pravidAritaM tadaGgam / vraNazatanivahAcitaM vazanti bhramaragaNaiH saha duSTacaNDakoTAH // 15 atiparuSaravaiH zruti tudanto dahanazikhAvalidagdhapakSmamAlam / asitabalibhujaH khananti tuNDaH kulizamayairnayanadvayaM tadIyam // 16 vidalitavadanaM 'tamuSTrikAntedhRtaviSavAricaye nivezya kecit / ghanazitamukhamudgaraprahArairajaradavena pacanti cUrNayantaH // 17 bahuvidhaparivartanakriyAbhiH sthapuTazilAsu nipAtya cUrNayanti / pratitanu karapatrakeNa yantro mahati nighAya vidArayanti kecit // 18 dhanadahanaparotavajrabhUSAcyutaparitaptamayorasaM prpaay| vigalitarasano vibhinnatAlu smarati sa mAMsarateH phalAni tatra // 19 sarabhasaparirambhaNena bhagno ghanamurasi stnvjrmudgraaH| jvaladanalamayobhiraGganAbhirdhavamavagacchati tatra kAmadoSAn // 20 parvata para car3hatA hai // 13 // usa parvata para siMha, hAthI, ajagara, vyAghra tathA kaGka Adi jantu Akara usake zarIra ko lupta karate haiN| isa taraha vaha nAnA prakAra kA tIvra duHkha pAkara vizrAma ke liye gahana vRkSoM vAle vana kI ora jAtA hai||14|| vahAM, nAnA prakAra ke tIkSNa zastra rUpI pattoM ko chor3anevAle vRkSoM ke samUha se usakA zarIra vidIrNa ho jAtA hai| saikar3oM ghAvoM ke samUha se vyApta usake usa zarIra ko duSTa tIkSNa kIr3e bhramara samUha ke sAtha kATate haiM // 15 // atyanta kaThora zabdoM se kAnoM ko pIr3A pahuMcAnevAle kAle kaue apanI vajramaya coMcoM ke dvArA, agnijvAlAoM ke samUha se jisakI virUniyAM jala gaI thIM aise usake donoM netroM ko khodate haiM // 16 // jisakA mukha khulA huA hai aise usa nArakI ko viSamaya jala se bhare hue kar3Ahe meM DAlakara kitane hI nArakI bahuta bhArI aura tIkSNa mukhavAle mudgaroM ke prahAra se cUrNa karate hue use bahuta teja agni se pakAte haiM // 17 // ghumAnA-phirAnA, uchAlanA Adi kI kriyAoM se use U~cI-nIcI zilAoM para pachAr3a kara kitane hI nArakI usako cUra-cUra kara DAlate haiM aura koI bahuta bar3e yantra meM rakhakara atyanta bArIka karoMta (ArA) ke dvArA use vidIrNa kara dete haiM / / 18 // kitane ho nArakI use pracaNDa agni se vyApta vajramaya sAMce se gire hue saMtapta loharasa ko pilAte haiM, usase usakI jIbha bAhara nikala AtI hai tathA tAlu vidIrNa ho jAtA hai| ina saba kriyAoM se vaha vahA~ mAMsa-bhakSaNa kI prIti ke phala kA smaraNa karatA hai| bhAvArtha-use smaraNa AtA hai ki pUrvabhava meM maiMne jo mAMsa khAyA thA usI kA yaha phala hai // 19 // stana ke AkAra ke vajramaya mudgaroM ke agrabhAga se jisake vakSaHsthala para bhArI coTa dI gaI hai aisA vaha nArako prajvalita agnimaya striyoM ke savega AliGna se jAnatA hai ki nizcita hI yaha mere kAma-sambandhI doSoM kA phala hai / bhAvArtha-usa naraka meM lauha kI jalatI huI putaliyoM kA use AliGgana karAyA jAtA hai tathA vakSaHsthala para vajramaya mudgaroM ke agrabhAga se coTa pahu~cAyo jAtI hai| ina saba bAtoM se vaha nArakI jAnatA hai ki pUrvabhava meM maiMne 1. tamUSikAntedhRti ba0 / 2. madyarateH ma0 /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAdazaH sargaH avimahiSamadebhakukkuTAnAM sapadi vahanvapuragrato'surANAm / aruNitanayano ruSA sahAnyaiH zramavivazo'pi sa yudhyate prakAmam // 21 karacaraNayugavivajito'pi drutamadhirohati zAlmalaM bhiyA saH / vidhuritahRdayo'mbarISamAyAmaya karatarz2anikAgratarjanena // 22 sukhamidamiti yadyadAtmabuddhayA dhruvamavadhAryaM karoti tattadAzu | janayati khalu tasya bhUri duHkhaM na hi kaNikApi sukhasya nArakANAm // 23 iti narakabhavAdvicitraduHkhAtpunarabhavastvamiha dvipAriretya / adhivasati ciraM kuyonimadhyaM nanu tanumAn ghanabaddhadRSTimohaH // 24 iti parikathitA bhavAvaliste viditabhavasya mRgendra saprapaJcA / prakaTamathamayAbhidhAsyamAnaM vimaladhiyA hitamAtmanaH zRNu tvam // 25 aviratisahitaiH kaSAyayoge ravimaladRSTitayA pramAdadoSaiH / pariNamati nirantaraM sahAtmA bhavati tataH pariNAmato'sya bandhaH // 26 135 'jo anya striyoM kA AliGgana kiyA hai tathA unake sthUla stanoM ke AghAta se apane vakSaHsthala ko yukta kiyA hai yaha usI kA phala hai // 20 // krodha se jisake netra lAla-lAla ho rahe haiM aisA vaha nArakI yadyapi thakAvaTa se vivaza ho jAtA hai tobhI zIghra hI bher3a, bhaiMsA, matta hAthI aura murgA kA zarIra rakhakara aise hI anya bher3a Adi ke sAtha asura kumAroM ke Age bhArI yuddha karatA hai // 21 // ambAvarISa devoM ke mAyAmaya hAtha kI tarjaniyoM ke agrabhAga kI DAMTa se jisakA hRdaya duHkhI ho rahA hai aisA vaha nArakI yadyapi hAtha aura caraNoM ke yugala se rahita hotA hai to bhI bhaya se zIghra hI semara ke vRkSa para car3hatA hai / bhAvArtha - ambAvarISa jAti ke asura kumAra usake hAtha-paira tor3a dete haiM Upara se vikriyA nirmita kI tarjanI aGguliyA dikhAkara use kAMTedAra semara ke vRkSa para car3hane ke liye bAdhya karate haiM jisase zakti na rahate hue bhI vaha unake bhaya se semara ke vRkSa para car3hatA hai // 22 // 'yaha sukha pahu~cAne vAlA hai' aisA apanI buddhi se vicAra kara vaha jisa-jisa kArya ko karatA hai vahI vahI kArya nizcaya se zIghra hI use bahuta bhArI duHkha utpanna karane lagatA hai so ThIka hI hai kyoMki nArikayoM ko sukha kA leza bhI nahIM hotA hai || 23 || isa taraha vicitra duHkhoM se yukta narakabhava se Akara tuma yahA~ phira siMha hue ho so ThIka hI hai kyoMki tIvra mithyAdRSTi jIva nizcaya se cirakAla taka kuyoniyoM ke madhya nivAsa karatA hai // 24 // he mRgarAja ! isa prakAra vistAra se tumhArI bhavAvalI - pUrvabhavoM kI santati kahI gaI hai / jAti-smaraNa ke kAraNa isa bhavAvalI ko tU jAnatA bhI hai / aba terI AtmA kA hita kyA hai ? yaha meM spaSTa rUpa se kahU~gA so use nirmala buddhi se suna || 25 // yaha AtmA nirantara mithyAdarzana, avirati, kaSAya, yoga aura pramAda ke doSa rUpa pariNamana karatA hai usI pariNamana se isake bandha hotA hai / / 26 // bandha ke doSa se yaha jIva eka gati
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam gatiSu gatimupaiti bandhadoSAdbhavati gatervapurindriyANi tasmAt / nanu viSayaratizcirAya tebhyo viSayarateH punareva sarvadoSAH // 27 bhavasalilanidhau punaHpunazca bhramaNavidhiH puruSasya jAyate'yam / iti parikathito jinairanAdiya'yarahitovyayasaMyuto'sya bandhaH // 28 vyapanaya manasaH kaSAyadoSAnprazamarato bhava sarvathA mRgendra / jinapativihite mate karuSva praNayamapAsya ca kApathAnabandhama // 29 svasadRzAnavagamya sarvasattvAn jahihi vadhAbhirati triguptiguptaH / janayati sa kathaM paropatApaM dhra vamavayannabhiSaGgamAtmano yaH // 30 aniyatapathabandhakAraNaM tvaM svaparabhavaM viSamaM sadA sbaadhm| harivara samavAptamindriyairyatsukhabhavagaccha tadeva duHkhamugram // 31 navavivarasamanvitaM nisargAdazuci sadArtavazukrasaMbhavatvAt / vividhamalayutaM kSayi tridoSaM vividhazirAvalijAlakena naddham // 32 se dUsarI gati ko prApta hotA hai| gati se zarIra, zarIra se indriyoM tathA indriyoM se viSayoM kI prIti ko prApta hotA hai aura usa viSaya-sambandhI prIti se pUnaH saba doSoM ko prApta hotA hai // 27 // jIva kI yaha bhramaNa-vidhi saMsAra rUpa sAgara meM bAra-bAra hotI rahatI hai| isa prakAra jinendra bhagavAna ne jIva ke isa bandha kA kathana kiyA hai| jIva kA yaha bandha anAdi, ananta aura anAdisAnta hotA hai| bhAvArtha-Abhavya jIva kA yaha karmabandha anAdi, ananta aura bhavyajIva kA anAdi sAnta hotA hai // 28 // he mRgendra ! tuma mana se kaSAya-sambandhI doSoM ko dUra karo aura saba prakAra se zAnta svabhAva meM lIna hoo| mithyA mArga kA saMskAra chor3akara jinendra bhagavAn ke dvArA pratipAdita mana meM prIti karo // 29 // saba jIvoM ko apane samAna jAnakara tuma manogupti, vacanagupti aura kAyagupti ina tInaguptiyoM se surakSita hote hue hiMsA kI prIti ko chodd'o| jo apane Apake duHkha ko jAnatA hai vaha nizcita hI dUsare ko saMtApa kaise utpanna kara sakatA hai ? // 30 // he mRgarAja! indriya-sambandhI sukha aniyata hai-eka rUpa nahIM hai, bandha kA kAraNa hai, AtmAtirikta padArthoM se utpanna hotA hai, viSama hai tathA sadA bAdhAoM se yukta hai| vAstava meM indriyoM se jo sukha prApta hotA hai use tuma bhayaMkara duHkha hI jAno // 31 // jo svabhAva se ho nau 1. jo khalu saMsArattho jIvo tatto du hodi pariNAmo / pariNAmAdo kammaM kammAdo hodi gadisu gadI // 129 / / gadimadhigadassa deho dehAdo iMdiyANi jAyate / tehiM du viSayaggahaNaM tatto rAgo va doSo vA // 130 // jAyadi jIvassevaMbhAvo sNsaarckkvaalmbhi| - idi jiNavarehi bhaNido aNAdiNidhaNo saNidhaNo vA // 130 // paJcAstikAye / 2. saparaM vAdhAsahidaM vicchiNNaM baMdhakAraNaM viSayam / ... hiMDadi ghoramapAraM saMsAraM mohasaMchaNNo // 86 // pravacanasAra / 3. 31-37 zlokAH ba pratI lekhakapramAdAt bhraSTA iti pratIyate /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAdazaH sargaH 137 nijatanutaracarmavarmagUDhaM bahuvidharogasahasravAsageham / kRmikulanicitaM ca pUtigandhi sthiravikAsthikRtaikayantrakalpam // 33 bahuvidhaparitApahetubhUtaM vapuridamIzamityavetya tasmAt / apanaya nitarAM mamatvabuddhi kathamavayanna nije matiM vidhate // 34 (triphalam ) zivasukhamapunarbhavaM vivAdhaM nirupamamAtmabhavaM nirakSamAptum / yadi tava matirasti sanmRgAre tyaja khalu bAhyabhavAntaraM ca saGgam // 35 gRhadhanavapurAdikaH samagro bhavati sa bAhyaparigraho durantaH / bahuvidhamatha rAgalobhakopaprabhRtimavAntarasaGgamityavehi' // 36 iti kuru manasi tvmkssyshriirvgmdrshnlkssnno'hmaatmaa| mama punaritare ca sarvabhAvA viditasamAgamalakSaNA vibhinnAH // 37 yadi nivasasi saMyamonnatAdrau pravimaladRSTigRhodare parighnan / upazamanakharaiH kaSAyanAgAMstvamasi tadA khalu siMha bhysiNhH||38 hitataramiha nAsti kiJcidanyajjinavacanAditi viddhi nizcayena / bahuvidhadhanakarmapAzamokSo bhavati yataH puruSasya tena srvH||39 chidroM se sahita hai, raja aura vIrya se utpanna hone ke kAraNa apavitra rahatA hai, nAnA prakAra ke mala se sahita hai, kSaya rUpa hai-vinAzI hai, vAta, pitta, kapha ina tInoM doSoM se yukta hai, nAnA nasoM ke samUha se ba~dhA hai, apane atyanta sUkSma carma rUpI kavaca se DhakA hai, nAnA prakAra ke hajAroM rogoM kA nivAsa gRha hai, kor3oM ke samUha se vyApta hai, durgandha yukta hai, sudRDha tathA vizAla haDDiyoM ke dvArA nirmita yantra ke samAna hai tathA bahuta prakAra ke saMtApa kA kAraNa hai, aisA yaha zarIra hai, isa prakAra jAnakara usa zarIra se mamatva buddhi ko vilakula dUra kro| tuma jAnate hue bhI nija svarUpa meM buddhi kyoM nahIM lagAte ? // 32-34 // apunarjanma kA kAraNa, bAdhArahita, upamArahita, Atmotpanna aura atIndriya mokSa sukha ko prApta karane kI yadi tumhArI icchA hai to he mRgarAja ! tuma bAhya aura Abhyantara parigraha kA nizcaya se tyAga karo // 35 // ghara, dhana, zarIra Adika jo samasta padArtha haiM vaha nAnA prakAra ke duHkhadAyaka bAhya parigraha haiM isake sivAya jo rAga, lobha, krodha Adika haiM vaha Abhyantara parigraha haiM aisA jAno // 36 // tuma mana meM aisA vicAra karo ki maiM avinAzI lakSmI se sahita, jJAna darzana lakSaNa vAlA AtmA hU~, prasiddha saMyoga lakSaNa vAle jo anya bhAva haiM ve saba mujha se bhinna haiN| 37 // yadi tU upazama bhAva rUpI nakhoM ke dvArA kaSAya rUpI hAthiyoM ko naSTa karatA huA samyagdarzana rUpI guhA ke madhya se sahita saMyama rUpI unnata parvata para nivAsa karatA hai to he siMha ! tU sacamuca hI zreSTha bhavya hai // 38 // isa saMsAra meM jinendra bhagavAn ke vacanoM ke sivAya nizcaya se aura koI padArtha atyanta hitakArI nahIM hai aisA 1. avaihi m0| 2. egome sAsadoappANANa dasaNalakkhaNo / khesA meM bAhirA bhAvA savve saMjogalakNA ||-niymsaar 18
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 vardhamAnacaritam // 40 'jinavacanarasAyanaM durApaM zrutiyugalAJjalinA nipIyamAnam / viSayaviSatRSAmapAsya dUraM kamiha karotyajarAmaraM na bhavyam zakalaya khalu mArdavena mAnaM harivara kopamapi kSamAvalena / pratisamayayayArjavena mAyAM prazamaya zaucajalena lobhavahnim // 41 zamaratahRdayaH parairajayyAdyadi na bibheSi paroSahaprapaJcAt / dhavalayati tadA tvadIyazauryaM tribhuvanamekapade yazomahimnA // 42 anupama sukhasiddhihetubhUtaM guruSu sadA kuru paJcasu praNAmam / bhavasalilanidheH sudustarasya plava iti taM kRtabuddhayo vadanti // 43 apanaya nitarAM trizalyadoSAnkhalu parirakSa sadA vratAni paJca / tyaja vapuSi parAM mamatvabuddhi kuru karuNArdramanArataM svacittam // 44 avagamanamapAkarotyavidyAM kSapayati karma tapo yamo ruNaddhi / samuditamapavargahetubhUtaM tritayamiti pratiyAhi darzanena // 45 tava bhavati yathA para vizuddhirmanasi tathA nitarAM kuru prayAnam / atha viditahitaikamAsamAtraM sphuTamavagaccha nijAyuSaH sthitaM ca // 46 jAno / nAnA prakAra ke sudRr3ha karmarUpI pAza se chuTakArA jisase hotA hai vahI AtmA ke liye saba kucha hai // 39 // karNayugala rUpI aJjalI ke dvArA piyA gayA yaha durlabha jina vacana rUpI rasAyana, viSaya rUpI viSa se janita tRSA ko dUra haTAkara isa saMsAra meM kisa bhavyajIva ko ajara aura amara nahIM kara detA hai ? // 40 // zreSTha siMha ! tuma kSamA ke bala se krodha ko naSTa karo, mArdava ke dvArA mAna ko khaNDa-khaNDa karo, pratyeka samaya Arjava dharma ke dvArA mAyA aura zoca dharmaM rUpI jala ke dvArA lobha rUpI agni ko zAnta karo / / 41 / / jisakA hRdaya prazama guNa meM lIna ho rahA hai aise tuma yadi dUsaroM ke dvArA ajeya parISahoM ke samUha se bhayabhIta nahIM hote ho to tumhArI zUra-vIratA eka hI sAtha yaza kI mahimA se tInoM lokoM ko sapheda kara sakatI hai / bhAvArtha - tumhArA yaza tInoM loMkoM meM vyApta ho jAvegA // 42 // tuma paJca parameSThiyoM ke liye sadA praNAma karo kyoMki vaha praNAma anupama sukha prApta kAraNa hai tathA atyanta dustara saMsAra rUpI samudra se pAra hone ke liye naukA hai aisA vidvajjana kahate haiM // 43 // mAyA mithyAtva aura nidAna ina tIna zalyoM ko sarvathA haTAo, pAMca vratoM kI sadA rakSA karo, zarIra meM atyadhika mamatva buddhi kA tyAga karo aura apane citta ko niratara karuNA se Ardra karo || 44 // samyagjJAna avidyA ko dUra karatA hai, tapa karmoM kA kSaya karatA hai, cAritra karmoM kA saMvara karatA hai isa prakAra samyagdarzana ke sAtha mile hue yaha tInoM mokSamArga bhUta haiM aisI pratIti karo - dRDha zraddhA karo || 45 || tumhAre mana meM jisa prakAra parama vizuddhatA ho usa prakAra tuma acchI taraha prayatna karo / he Atmahita ke jJAtA mRgarAja ! aba tumhArI 1. jiNavayaNa mosahamiNaM visayasuhavireyaNaM amidabhUyaM / jaramaraNa vAhiharaNaM khayakaraNaM savvadukkhANaM // 17 // - darzanaprAbhRta. 2. mekapadaM ba0 /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAdazaH sargaH trikaraNa vidhinA svapApayogaM sakalamapohya mRgendra yAvadAyuH / anazanamupalabdhabodhilAbho vimala samAdhisamAptaye vidhatsva // 47 gatabhaya dazame bhavAdbhave'smAttvamiha bhaviSyasi bhArate jinendraH / iti parikathitaM jinezinA naH sakalamidaM kamalAdhareNa nAmnA // 48 zamarata vayamAgatA bhavantaM khalu paribodhayituM tadIyavAkyAt / nanu munihRdayaM suniHspRhaM ca spRhayati bhavyajanaprabodhanAya // 49 iti ciramanuziSya tattvamAgaM munirudgAdgamanAya nizcitArtham / svacaraNavinataM spRzankarAgraiH zirasi muhurmuhurAdareNa siMham // 50 ciramibharipuNA nirIkSyamANau praNayabhavAzrukaNAvilekSaNena / jaladharapadavoM samAzrayetAM pratipadavIM gamanAya cAraNau tau // 51 atha muniyugale vyatItya tasminpavanarayeNa gate svadRSTimArgam / bhRzamaratimiyAya rAjasiMho janayati sadviraho na kasya vAdhim // 52 munivirahacA samaM svacittAdanaticireNa nirasya sarvasaGgam / tadamalacaraNAGkapAvanAyAmanazanamAsta mRgAdhipaH zilAyAm // 53 'vinihitavapurekapArzva vRttyA dRSadi cacAla na daNDavanmRgendraH / tiguNagaNabhAvanAsu saktaH pratisamayaM ca babhUva zuddhalezyaH // 54 139 Ayu kI sthiti mAtra eka mAha kI raha gaI hai yaha samajha lo ||46|| he mRgendra ! tumheM bodhi-AtmajJAna kI prApti ho cukI hai isaliye mana vacana kAya kI vidhi se apane samasta pApa yoga ko dUra kara jaba taka Ayu hai taba taka nirmala samAdhi prApti ke liye anazana tapa kro| bhAvArtha - jIvana paryanta ke liye upavAsa karo isI se tumhArA samAdhimaraNa nirdoSa ho sakegA // 47 // he nirbhaya ! isa bhava se dazaveM bhava meM tuma isI bharata kSetra meM tIrthaMkara hooge / yaha saba samAcAra kamalAdhara nAmaka tIrthaMkara ne hama saba se kahA hai // 48 // he zamarata ! nizcaya se hama loga unhIM tIrthaMkara ke kahane se Apako sambodhane ke liye Aye haiM so ThIka hI hai kyoMki muniyoM kA hRdaya yadyapi atyanta niHspRha rahatA hai to bhI vaha bhavyajanoM ke saMbodhane kI icchA rakhatA hai // 49 // jo apane caraNoM meM nIbhUta siMha kA usake zira para Adara pUrvaka bAra-bAra hAtha pherate hue sparza kara rahe the aise ve muni usake liye nirNIta tattvamArga kA upadeza dekara AkAza mArga se cale gaye // 50 // siMha, sneha se utpanna AMsuoM ke kaNa se malina netra ke dvArA jinheM cirakAla taka dekhatA rahA aise ve donoM cAraNa RddhidhArI munirAja apane iSTa sthAna para jAne ke liye AkAza meM cale gaye // 51 // tadanantara jaba donoM munirAja apane dRSTi mArga ko ula~gha kara pavana ke samAna tIvra vega se cale gaye taba vaha siMha atyadhika duHkha ko prApta huA so ThIka hI hai kyoMki satpuruSoM kA viyoga kise mAnasika pIr3A utpanna nahIM karatA hai ? // 52 // kintu zIghra hI vaha siMha muni viyoga se hone vAle zoka ke sAtha samasta parigraha ko apane mana se dUra haTAkara una munirAja ke caraNa cihna se pavitra zilA para upavAsa kA niyama lekara baiTha gayA // 53 // jisane usa zilA para eka kara1. nihitavapu ma0 /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 vardhamAnacaritam kharatarapavanAbhighAtarUkSaM ravikiraNolmukatApataH samantAt / sphuTitamapi vapurvyathAM na cakre manasi hareH khalu tAdRzo hi dhIraH // 55 davanibhamukhadaMzamakSikaughairmazakacayairapi marmasu pradaSTaH / samabhRta zamasaMvarAnurAgaM dviguNataraM manasA vyapetakampaH // 56 mRtamRgapatizaGkayA madAndhaiH karipatibhiH praviluptakezaro'pi / akRta sa hRdaye parAM titikSAM tadavagatenanu satphalaM mumukSoH // 57 kSaNamapi vivazastRSA kSudhA vA dviravaripurna babhUva muktadehaH / 'dhRtikavacitadhoramAnasasya prazamaratirna sudhAyate kimekA // 58 pratidivasamagAttanutvamaGgaiH saha bahirantaravasthitaiH kaSAyaiH / hRdi nihitajinendrabhaktibhArAdiva nitarAM zithilIkRtapramAdaH // 59 rajaniSu himamAruto babAdhe zamavivarodaravatinaM na caNDaH / nirupamaghanasaMvarasya zItaM na hi vidadhAti tanIyasI ca pIDAm // 60 kharanakhadazanaiH zivAzRgAlairmRtakadhiyA paribhakSito nishaasu| kSaNamapi na jahau paraM samAdhi na hi vidhure parimuhyate kSamAvAn // 61 vaTa se apanA zarIra rakha chor3A thA aisA vaha siMha daNDa ke samAna calAyamAna nahIM hotA thaa| vaha pratyeka samaya manirAja ke guNa samUha kI bhAvanA meM lIna rahatA thA, kSaNa-kSaNa meM usako lezyAe vizuddha hotI jAtI thIM // 54 // usakA zarIra yadyapi tIkSNa vAyu ke AghAta se rUkSa ho gayA thA aura sUrya kI kiraNa rUpa ulmuka ke tApa se saba ora phaTa gayA thA to bhI siMha ke mana meM pIr3A utpanna nahIM kara rahA thA so Thoka hI hai kyoMki sacamuca dhIra prANI vaise hI hote haiM // 55 // dAvAnala ke samAna mukha vAle DAMsa aura makkhiyoM ke samUha tathA maccharoM ke nicaya yadyapi use marma sthAnoM meM kATate the to bhI vaha mana se nirbhaya rahatA huA prazama aura saMvara meM dUnA anurAga dhAraNa karatA thA / / 56 // 'yaha marA huA siMha hai' isa zaMkA se madAndha hAthI yadyapi usake gardana ke bAloM ko khIMcate the to bhI vaha hRdaya meM utkRSTa kSamA ko dhAraNa karatA thA so ThIka hI hai kyoMki mokSAbhilASI jIva ke samyagjJAna kA yahI vAstavika phala hai // 57 // zarIra se sneha kA tyAga karane vAlA vaha siMha kSaNabhara ke liye bhI bhUkha aura pyAsa se vivaza nahIM huA thA so ThIka hI hai kyoMki jisakA dhIra mana dhairyarUpI kavaca se yukta hai usake liye kyA eka prazamaguNa kI prIti hI amRta ke samAna AcaraNa nahIM karatI hai ? // 58 // hRdaya meM sthita jinendra bhakti ke bhAra se hI mAno jisakA pramAda atyanta zithila ho gayA thA aisA vaha siMha, bhItara sthita rahane vAlI kaSAyoM ke sAtha bAhara zarIra se pratidina kRzatA ko prApta hotA jAtA thaa| bhAvArtha-usake kaSAya aura zarIra donoM hI pratidina kSINa hote jAte the // 59 / / zAnti rUpI guhA ke bhItara rahane vAle usa siMha ko rAtri ke samaya atyanta tIkSNa ThaNDI vAyu poDita nahIM karatI tho so ThIka hI hai kyoMki anupama aura sAndra oDhanI se sahita manuSya ko ThaNDa thor3A bhI kaSTa nahIM pahu~cAtI hai // 60 // rAtriyoM meM paine nakha aura dAMtoM vAle zRgAlI aura zRgAla use mRta samajha yadyapi 1. ghRta ma0 / 2. vidhure'pi vimuhyati ma0 /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAdezaH sargaH 141 dinakarakarajAlatApayogAtpratidivasaM himapiNDavanmahIyAn / zazikaradhavalo vilIyatesma dviradaripuH prazame nidhAya cittam // 62 AryAgItiH iti mAsamekamacalakriyayA samupoSito bhavabhayAkulitaH / jinazAsanAnugatadhIvijahe duritaiH sa dUramasubhizca hariH // 63 ___ vasantatilakam saudharmakalpamatha dharmaphalena gatvA sadyo manoramavapuH sa manohare'bhUt / devo haridhvaja iti prathito vimAne samyaktvazuddhirathavA na sukhAya keSAm // 64 pratyutthito jaya jayeti vadaddhiruccairAnandavAdyakuzalaiH parivAradevaiH / divyAGganAbhirabhimaGgaladhAriNIbhiH ko'haM kimetaditi cintayati sma dhiirH||65 jJAtvA kSaNAdavadhinA sakalaM svavRttaM tasmAtsatanmuniyugaM saha taiH sametya / / abhyarcya hemakamalaizca muhaH praNAmairityabravIt pramadanirbharacittavRttiH // 66 yo'bhyuddhato duritakhajjanato bhavaddhirbaddhvA ghanaM hitakathoruvaratrikAbhiH / so'haM hariH suravaro'smi surendrakalpaH kasyonnati na kurute bhuvi saadhuvaakym||67 cAroM ora se cIthate the to bhI vaha kSaNa bhara ke liye bhI utkRSTa samAdhi ko nahIM chor3atA thA so ThIka hI hai kyoMki kSamAvAn manuSya kaSTa ke samaya bhI vimUr3ha nahIM hotA hai-bhUla nahIM karatA hai // 61 // jisa prakAra sUryakiraNoM ke saMtApa se barpha kA piNDa pratidina vilIna hotA jAtA haipighalatA jAtA hai usI prakAra candramA ke samAna sapheda vaha bar3A bhArI siMha prazamaguNa meM apanA citta lagA kara pratidina vilIna hotA jAtA thA kSINa hotA jAtA thaa|| 62 // isa prakAra acala rahakara jisane eka mAha taka upavAsa kiyA thA, jo saMsAra ke bhaya se Akula thA, tathA jinadharma meM jisakI buddhi laga rahI thI aisA vaha siMha pApa aura prANoM ke dvArA dUra chor3a diyA gyaa| bhAvArtha-usakA maraNa ho gayA // 63 // tadanandara dharma ke phala se zIghra hA saudharma svarga ko prApta kara manohara vimAna meM manohara zarIra kA dhAraka haridhvaja nAma se prasiddha deva huA so ThIka hI hai kyoMki samyaktva kI zuddhi kina ke sukha ke liye nahIM hotI? // 64 / / 'jaya ho jaya ho' isa prakAra jora se uccAraNa karane vAle tathA harSa ke bAje bajAne meM kuzala parivAra ke devoM aura maGgala dravyoM ko dhAraNa karane vAlI devAGganAoM ne jisakI agavAnI kI thI aisA vaha dhIra vIra deva vicAra karane lagA ki maiM kauna hU~ aura yaha kyA hai / / 65 / / kSaNa bhara meM avadhijJAna se apanA saba samAcAra jAna kara vaha una parivAra ke devoM ke sAtha usa svarga se calakara pUrvokta donoM munirAjoM ke samIpa gayA aura svarNa kamaloM tathA praNAmoM ke dvArA bAra-bAra unako pUjA kara harSa-vibhora hotA huA isa prakAra bolA / / 66 // Apa logoM ne hita kathA rUpI majabUta rassiyoM se jise acchI taraha bA~dhakara pApa rUpI 1. haimakalazaizca ma0 /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 vardhamAnacaritam upajAtiH anAptapUrvaM bhavatAM prasAdAtsamyaktvamAsAdya yathAvadetat / trailokyacUDAmaNizekharatvaM prayAtavAnsaMprati nirvRto'smi // 68 zikhariNI jarAvIcIbhaGgo jananasalilo mRtyumakaro mahAmohAvarto gadanivahaphenaiH shblitH| mayA saMsArAbdhirbhavadamalavAkyaplavabhUtA samuttIrNaH kiJcitprabhavanataTIzeSamacirAt // 69 vasantatilakam itthaM nigadya vibudhaH sa punaH punazca saMpUjya tau yativRSau prayayau svadhAma / vinyasya 'mUrdhani cirAya tadaGghidhUli rakSArthabhUtimiva saMsRtiyAtudhAnyAH // 70 mAlinI zaraduDupatirazmizrImuSA hArayaSTayA saha hRdayavibhAge baddhasamyaktvasampat / abhimatasurasaukhyaM nirvizanapramatto jinapatipadapUjAM tatra kurvannuvAsa // 71 ityasagakRte zrIvarddhamAnacarite siMhaprAyopagamano nAmai ekAdazaH srgH||11|| kIcar3a se nikAlA thA vahI maiM siMha indra ke samAna zreSTha deva huA hU~ so ThIka hI hai kyoMki sAdhujanoM ke vacana pRthivI meM kisakI unnati nahIM karate haiM ? // 67 / Apake prasAda se aprAptapUrva samyaktva ko yathArtharUpa se prApta kara isa samaya maiM itanA sukhI huA hU~ mAno tIna loka kI cUr3AmaNi kA seharA ho mujhe prApta huA ho // 68 / / Apake nirmala vacanarUpI bhAva ko dhAraNa karane vAle maiMne usa saMsAra rUpI sAgara ko zIghra hI pAra kara liyA hai jisameM vRddhAvasthArUpa lahareM uThatI rahatI haiM, janma rUpa pAnI bharA hai, mRtyurUpa magara rahate haiM, moharUpa bar3e-bar3e bhaMvara uThA karate haiM tathA jo rogasamUha rUpa phenoM se citrita hai| kucha bhavarUpa taTa hI usake zeSa rahA hai / / 69 // isa prakAra kaha kara aura bAra-bAra una donoM munirAjoM ko pUjA kara vaha deva apane sthAna para calA gyaa| jAte samaya vaha saMsAra rUpI rAkSasI se rakSA karane vAlI bhasma ke samAna unako caraNa raja ko cirakAla taka apane mastaka para dhAraNa kara gayA thA // 70 // zarad Rtu ke candramA kI kiraNoM kI zobhA ko apaharaNa karane vAlo hArayaSTi ke sAtha jisane apane hRdaya bhAga meM samyaktvarUpI saMpatti ko dhAraNa kiyA thA tathA jo pramAdarahita hokara jinendra bhagavAn ke caraNoM kI pUjA karatA thA aisA vaha deva vahAM manovAJchita devoM ke sukha kA upabhoga karatA huA nivAsa karane lgaa|| 71 // isa prakAra asaga kavikRta zrI varddhamAnacarita meM siMha ke saMnyAsa kA varNana karane vAlA gyArahavAM sarga samApta huaa| 1. mUni sucirAya m0| 2. gamanaM ma0
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAdazaH sargaH dvAdazaH sargaH upajAtiH athAsti kacchAviSayaH pratIto dvIpe dvitIye kurubhUmikalpaH / prAcyAM dizi prAcyasurAlayasya sItApagodaktaTabhAgalagnaH // 1 raupyo giristatra nabhazcarANAM dhAma svadhAmnA vijitAnyazailaH / paJcAdhikAviMzatirUrdhvamAnAcchataM ca tiryagvarayojanAnAm // 2 yaH kAzazuH zikharairadarabhraM kaSAgrairhasatIva nAkam / vAggocarAtIta surUpasampadvidyAdharAvAsamadAvaliptaH // 3 yatrAttadhauta | simayUkharekhA zyAmAyitAzeSazarIrazobhAH / itastato yAntyabhisArikAH khe divA tamisrA iva mUrtimatyaH // 4 kAnto'pi yatkaTato nikAmaM na sevyate divyavadhUjanena / ananya sAmyAmavalokya kAnti vidyAdharINAmatilajjitena // 5 vidyAnubhAvena pareNa 'kelyAM tirohirAGgIrapi yatra rAmAH / zvAsAnilAmodahRtA svanAthAnbhRGgAvalI sUcayati pramUDhAn // 6 na hIyate yatra sarovarANAM vikAsasampatkumudotkareNa / tIrasthamuktopalasAndradIptijyotsnAparItena sadA divApi // 7 143 bArahavA~ sarga athAnantara dvitIya dhAtakI khaNDa dvIpa meM meru parvata kI pUrva dizA meM sItA nadI ke uttara taTa se lagA huA kuru bhUmi ke samAna kacchA nAma kA prasiddha deza hai // 1 // vahAM apanI dIpti se anya parvatoM ko jItane vAlA, vidyAdharoM kA nivAsa bhUta vijayArdhaM parvata hai| vaha parvata bar3e yojana se paccIsa yojana UMcA aura sau yojana cauDA hai // 2 // vacanAgocara saundaryaM sampatti se yukta vidyAdharoM ke nivAsa se garva ko prApta huA jo parvata kAza ke samAna sapheda gaganacumbI bar3I-bar3I zikharoM se aisA jAna par3atA hai mAno svarga kI ha~sI hI kara rahA ho // 3 // jahAM grahaNa kI huI ujjvala talavAra kI kiraNoM kI rekhA se jinake zarIra kI samasta zobhA kAlI par3a gaI hai aisI abhisArikAeM dina ke samaya AkAza meM jahAM-tahAM ghUmatI rahatI haiN| ve abhisArikAeM aisI jAna par3atI haiM mAnoM zarIradhAriNI rAtriyAM hI hoM // 4 // jisa parvata ke kUToM kA taTa yadyapi atyanta sundara thA to bhI devAGganAeM usakI sevA nahIM karatI thIM - vahAM nahIM jAtI thIM / usakA kAraNa yaha thA ki vahAM vidyAdhariyoM kI asAdhAraNa kAnti dekhakara devAGganAeM atyanta lajjita ho jAtI // 5 // jisa parvata para vidyA ke utkRSTa prabhAva se striyAM yadyapi khela-khela meM chipa jAtI thIM to bhI zvAsocchvAsa kI vAyu sambandhI sugandha se khiMcI huI bhramarAvalI unake vimUDha patiyoM ko unakI sUcanA de detI thI // 6 // jahAM tAlAboM kumudoM kA samUha taTa para sthita motiyoM ko saghana dIpti rUpI cAMdanI se sadA vyApta rahatA hai, isaliye vaha dina meM bhI vikAsa kI zobhA ko ke 1. kelyAstirohitAGgI ma0 /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 vardhamAnacaritam svadhAmabhiH kundadalAvadAtairutsArayanyaH paritastamisrAm / sRjannivAbhAti sitetarAsu jyotsnAmapUrvAmapi zarvarISu / / 8 zreNyAmapAcyAmatha tatra haimaprAkArahATTavirAjitatvAt / anvarthanAmAsti puraM purANAM lalAmakaM hemapuraM purANam // 9 nisargavaimalyaguNeSu yasmin ratnopaleSveva paraM kharatvam / saMlakSyate'ntarmalinatvamindoH kalAvatAM pakSavatAM ca madhye // 10 tyAgAnvitovyatra sadA virUpaH paraM budhAnAM kulamapramANam / bhavatyaniSTo yatideva yogakriyAsu dakSaH paralokabhIruH // 11 nahIM chor3atA hai| bhAvArtha-yadyapi kumudoM kA samaha rAtri ko vikasita hotA hai to bhI taTa para lage hue motiyoM kI saghana kAnti rUpI cAMdanI se vaha sadA vyApta rahatA hai isaliye dina ke samaya bhI vikasita ke samAna jAna par3atA hai // 7 // kunda kI kaliyoM ke samAna apanI sapheda kAnti se adhero rAta ko cAroM ora se dUra haTAtA huA jo parvata aisA jAna par3atA hai mAno kAlI rAtriyoM meM apUrva cAMdanI kI hI racanA kara rahA ho // 8 // tadanantara usa vijayAdha ko dakSiNa zreNI meM nagaroM kA AbhUSaNa svarUpa hemapura nAma kA eka prAcIna nagara hai jo suvarNamaya koTa, mahala tathA aTTAlikAoM se suzobhita hone ke kAraNa sArthaka nAma vAlA hai // 9 // jahAM svabhAva se nirmala guNa vAloM meM yadi atyadhika tIkSNatA thI to ratnamaya pASANa meM ho thI vahAM ke manuSyoM meM nahIM thii| isI prakAra kalAvAn aura pakSavAn vastuoM ke madhya yadi antaraGga meM malinatA thI to candramA meM hI thI vahAM ke manuSyoM meM nahIM thii| bhAvArtha-svAbhAvika nirmalatA ko dhAraNa karane vAle padArthoM ke madhya yadi kisI meM atyanta tIkSNatA-sparza kI kaThoratA thI to ratnotpala-maNiyoM meM hI thI, svAbhAvika nirmalatA-pariNAmoM kI ujjvalatA ko dhAraNa karane vAle manuSyoM meM atyanta tIkSNatA-atyadhika nirdayatA nahIM thii| isI prakAra kalAvAn-solaha kalAoM se yukta aura pakSavAn-zukla tathA kRSNa pakSa se sahita padArthoM ke madhya yadi antaraGga meM malinatA-kAlApana thA to candramA meM hI thA, vahAM ke kalAgancauMsaTha kalAoM se sahita tathA pakSavAn-sahAyakoM se yukta manuSyoM meM antaraMga kI malinatA-kaluSitatA nahIM thI // 10 / / jahAM tyAga se sahita manuSya hI sadA virUpa-rUparahita-zarora rahita hotA thA arthAt tyAga ke prabhAva se mukti prApta kara rUparahita hotA thA athavA 'viziSTaM rUpaM yasya saH' isa samAsa ke anusAra tyAgI manuSya hI viziSTa rUpa se mukta hotA thA vahAM kA anya manuSya virUpakurUpa nahIM thaa| jahA~ kisI kA kula yadi atyadhika apramANa thA to budhoM-budha grahoM kA kula hI apramANa thA, vahA~ ke budhoM-vidvAnoM kA kula apramANa nahIM thaa| [ jyotiSa zAstra ke anusAra prasiddhi hai ki candra ne guru-patnI ke sAtha samAgama kiyA thA usase budha graha kI utpatti huI thI isaliye budhoM-budhagrahoM kA kula hI apramANa thA budhoM-vidvAnoM kA nahIM] jahA~ koI aniSTa thAstrI-putra Adi iSTa janoM se rahita thA to yati-muni hI thA, vahA~ koI manuSya aniSTa-apriya nahIM thaa| isI prakAra jahA~ yadi koI paralokabhIru-naraka Adi paraloka se Darane vAlA thA to yogakriyA meM dakSa-dhyAna meM samartha manuSya hI thA vahA~ kA koI aisA manuSya jo ki yoga kriyA
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAdazaH sargaH yatrAGganAnAM vadanAravinde nizvAlobhena patanmu 'dAli: / karAhato hastamapi prahRSTo raktotpalAzaGkimanAH paraiti // 12 tasyAbhavatpAlayitA vinIto rAjA prajApAlanalabdhakIrtiH / purasya vIraH kanakAbhanAmA purassaro nItividAM satAM ca // 13 sunizcAtiSThadasau yadIye zarannabhaH zyAmarucau jayazrI / vidArayenmAmapi saMcalantI dhArA zitAsyeti bhiyeva khaD // 14 bhayAtparimlAnamukhAni puMsAM pazyatyayaM zauryaMnidhirna yuddhe / itIva matvA purato yadIyaH protsArayAmAsa ripUnpratApaH // 15 nityodayo bhUmibhRtAM ziraHsu vinyastapAdaH kamalaikanAthaH / yastigmarazmeH sadRzo'pi dhAtrIM prahlAdayAmAsa kareM ratigmaiH // 16 anUnazIlAbharaNaikabhUSA vizrAmabhUmiH kamanIyatAyAH / mahIpatestasya babhUva devI khyAtAnvayA yA kanakAdimAlA // 17 145 navIna rAjAoM ke saMyoga juTAne meM samartha thA, paraloka bhIru - zatru janoM se Darane vAlA nahIM thA // 11 // jahA~ striyoM ke mukhAravinda para zvAsocchvAsa ke lobha se par3atA huA madonmatta yadyapi hAtha ke dvArA jhir3aka diyA jAtA thA parantu vaha hAtha ko bhI lAla kamala samajha kara phira se lauTa AtA thA / / 12 / / usa nagara kI rakSA karanevAlA kanakAbha nAmaka rAjA thaa| vaha rAjA atyanta vinIta thA, prajApAlana ke dvArA kIrti ko prApta karanevAlA thA, vora thA aura nIti ke jJAtA tathA satpuruSoM meM agrasara pradhAna thA / / 13 / / zarad Rtu ke AkAza ke samAna zyAmala kAnti vAle jisake khaGga para vaha prasiddha vijaya lakSmI isa bhaya se hI mAno nizcala sthita thI ki isakI cAroM ora calatI huI painI dhArA kahIM mujhe bhI vidIrNa na kara de / / 14 / / zUratA kA bhANDAra svarUpa yaha rAjA yuddha meM bhaya se murajhAye hue puruSoM ke mukhoM ko nahIM dekhatA hai aisA mAna kara hI mAno jisakA pratApa zatruoM ko sAmane se dUra haTA detA thA / / 15 / / jo rAjA sUrya ke samAna thA kyoMki jisa prakAra sUrya nityodaya- nitya udaya ko prApta hotA hai usI prakAra vaha rAjA bhI nityodaya thA - nirantara abhyudaya - vaibhava ko prApta hotA thA jisa prakAra sUrya bhUmibhUta - parvatoM ke zikharoM para vinyasta pAda hotA hai-apanI kiraNeM sthApita karatA hai usI prakAra vaha rAjA bhI bhUmibhRt anya rAjAoM ke mastakoM para vinyasta pAda thA - paira rakhane vAlA thA, jisa prakAra sUrya kamalaikanAtha - kamaloM 1. mudAli: ma0 19 advitIya svAmI hai usI prakAra vaha rAjA bhI kamalaikanAtha -- kamalA arthAt lakSmI kA advitIya svAmI thA / isa prakAra sUrya ke samAna hokara bhI atigma karoM-atIkSNa kiraNoM se (pakSa meM sAdhAraNa karoM se) pRthivI ko AhlAdita karatA thA / / 16 / / usa rAjA kI utkRSTa zIla rUpI AbhUSaNa se vibhUSita, sundaratA kI vizrAma bhUmi tathA prasiddha vaMza vAlI kanakamAlA nAma kI rAnI thI / / 17 / / siMha kA jIva haridhvaja nAma kA deva, saudharmaM svargaM se avatIrNa hokara una donoM mAtA-pitA ke harSa ko dhAraNa karatA huA bahuta bhArI
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 vardhamAnacaritam saudharmakalpAdavatIryaM putraH pitrostayoH saMmadamAdadhAnaH / alpakAntidyutisattvayukto haridhvajo'bhUtkanakadhvajAkhyaH // 18 akArayaccA ruMjinAdhipAnAmanArataM garbhagato'pi mAtuH 1 yo dauhRdAyAsa padena pUjAM samyaktvazuddhi prathayanniva svAm // 19 yasminprasUte vavRdhe kulazrIzcandrodaye pratyahamamburAzeH / veleva cUta drumapuSpasaMpatpuSpAkarasyeva ca saMnidhAne // 20 vigAhyamAnA yugapaccatastro narendra vidyAH sahasA virejuH / vizuddhayA tasya dhiyA nisargAddizo'pi kIrtyA kamanIyamUrteH // 21 yo yauvanazrInilayaikapadmo'pyanUna dhairyaH svavazaM ninAya / arAtiSaDvargamananyasAdhyaM vidyAgaNaM ca prathitaprabhAvaH // 22 yadRcchayA yAntamudIkSya paurAH sunizcalAkSA iti yaM pradadhyuH / kiM mUrtimAneSa sa cittajanmA kiM rUpakAnteravadhistrilokyAH // 23 nipatya yasminpurasundarINAmindIvarazrIrucirA satRSNA / kaTAkSasampanna cacAla magnA sudurbalA gauriva khaJjanAnte // 24 kAnti, dIpti aura parAkrama se sahita kanakadhvaja nAma kA putra huA / / 18 / / garbha sthita hone para bhI usakA bAlaka ne dohalA sambandhI kaSTa ke bahAne mAtA se nirantara jinendra bhagavAn kI sundara pUjA karAI thI jisase aisA jAna par3atA thA mAno vaha apanI samyaktva ko zuddhi ko ho prakaTa kara rahA ho / / 19 / / jisa prakAra candramA kA udaya hone para samudra kI belA aura vasanta Rtu kA sannidhAna prApta hone para Amra vRkSa kI puSpa rUpa saMpatti prati dina bar3hane lagatI hai usI prakAra usa putra ke utpanna hone para mAtA-pitA kI kula - lakSmI - vaMza paramparAgata saMpatti prati-dina bar3hane lagI // 20 // sundaratA kI mUrtisvarUpa usa putra kI svabhAva se hI zuddha buddhi ke dvArA eka sAtha avagAhana ko prApta huI, AnvIkSikI trayI vArtA aura daNDa nIti nAmaka cAroM rAjavidyAe~ tathA kIrti ke dvArA avagAhana ko prApta huI, pUrva Adi cAroM dizAe~ zIghra ho suzobhita hone lagIM / bhAvArtha - usakI buddhi itanI nirmala thI ki vaha eka hI sAtha cAroM rAjavidyAoM meM nipuNa ho gayA tathA cAroM dizAoM meM usakI kIrti phaila gaI // 21 // jo yauvana rUpI lakSmI ke rahane ke liye advitIya kamala thA, jo utkRSTa dhairya kA dhAraka thA, tathA jisakA prabhAva atyanta prasiddha thA aise usa kanakadhvaja ne dUsare ke dvArA asAdhya kAma, krodha, lobha, moha, mada aura mAtsarya ina chaha antaraGga zatruoM ke samUha ko tathA aneka vidyAoM ke gaNa ko apane adhIna kara liyA thA // 22 // svecchA se jAte hue usa putra ko dekha kara nagaravAsI loga atyanta nizcala netra hokara aisA vicAra karane lagate the ki kyA yaha vahI kAmadeva hai athavA tIna loka ko sundaratA kI carama sImA hai ? || 23 || jisa prakAra atyanta durbala gAya kIcar3a meM magna ho anyatra nahIM jAtI hai usI prakAra nagara nivAsI striyoM kI nIla kamala ko lakSmI ke samAna sundara tathA satRSNa - tRSNA se sahita ( gAya ke pakSa meM pyAsa se sahita ) kaTAkSa saMpatti usa kanakadhvaja meM nimagna ho anyatra nahIM jAtI thI / bhAvArtha - vaha itanA sundara thA ki nagara kI striyA~ use satRSNa netroM se dekhatI hI
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAdazaH sargaH 147 AkRSTavAnkhecarakanyakAnAM cetAMsi yastAsu nirAdaro'pi / vapuvizeSeNa nijena rAjannayAMsyayaskAnta iva pratItaH // 25 ameyagAmbhIryaguNasya dUrAdadhijyacApaH pratipAlya randhram / yasyAsta kantu dhanino nizIthe sujAgrato bhIrurivaikacauraH // 26 pitunidezAtkanakaprabhAyAH sphuratprabhAyAH samavApya yogam / rarAja saMtApaharaH prajAnAM sa vidyutA vA navavArivAhaH // 27 parasparaM tau svavazaM nikAmaM vadhUvarau ninyturaatmkaantyaa| priyeSu yatpremarasAvahatvaM taccArutAyA hi phalaM pradhAnam // 28 sthAtuM nimeSArdhamapi pratItAvanyonyamunmucya na shektustau| anUnalAvaNya vizeSalakSmI velAM samudrAviva dhArayantau // 29 latAlaye nandanakAnanAnte pravAlazayyAmadhizayya kAntAm / prasAdayankopavivartitAGgoM reme manAkprasphuritAdharoSThIm // 30 javAnilAkRSTapayodhareNa gatvA vimAnena tayA smetH| Anarca mAlyAdibhirAhatAtmA jinAlayAnmandarasAnubhAjaH // 31 rahatI thIM // 24 // jisa prakAra cumbaka lohe ko khIMca letA hai usI prakAra apane zarIra kI vizeSatA se suzobhita rahane vAlA vaha prasiddha kanakadhvaja unameM Adarayukta na hone para bhI vidyAdhara kanyAoM ke mana ko khIMcane lagA thaa| bhAvArtha-yadyapi yaha vidyAdhara kanyAoM ko nahIM cAhatA thA to bhI isakI sundaratA ke kAraNa unakA mana isakI ora AkRSTa hotA rahatA thA // 25 // jisa prakAra sandhi pAkara koI advitIya cora ardha rAtri ke samaya acchI taraha jAgate hue dhanika ke pAsa DaratA-DaratA jAtA hai usI prakAra aparicita gAmbhIrya guNa se yukta usa kanakadhvaja ke samIpa dUra se hI dhanuSa car3hAye hae kAmadeva DaratA-DaratA AyA thaa| bhAvArtha-vaha itanA gambhIra thA ki use kAma kI bAdhA sahasA prakaTa nahIM huI thI // 26 // prajAoM ke saMtApa ko harane vAlA kanakadhvaja, pitA ko AjJA se dedIpyamAna prabhA kI dhAraka kanakaprabhA kA yoga pAkara bijalI se saMyukta nUtana megha ke samAna suzobhita hone lagA // 27 // una vadhU varoM ne apanI kAnti ke dvArA paraspara eka dUsare ko atizaya rUpa se apane vaza kiyA thA so ThIka hI hai kyoMki priya aura priyAoM ke bIca paraspara prema rasa jo pravAhita hotA hai vahI sundaratA kA phala hai // 28 // velA ko samudra ke samAna, atyadhika saundarya vizeSa rUpa lakSmI ko dhAraNa karane vAle ve donoM paraspara itane vizvasta the ki eka dUsare ko chor3a kara Adhe nimeSa taka bhI rahane ke liye samartha nahIM the // 29 // vaha nandanavana ke nikuJjoM meM pravAla nirmita zayyA para zayana kara, krodha se jisane karavaTa badala lo thI jisakA adharoSTha kucha-kucha kA~pa rahA thA aisI rUSI priyA ko prasanna karatA haA ramaNa karatA thA // 30 // kabhI vaha usake sAtha gamana sambandhI vega se meghoM ko khoMcane vAle vimAna se jAkara meru parvata kI zikhara para sthita jina-mandiroM ko AdarapUrvaka mAlA Adi se pUjA karatA thA // 31 // 1. kaMbhUrdhanino ma0 /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 vardhamAnacaritam athaikadA saMsRtivAsabhItastasmai sa rAjyaM kanakadhvajAya / pradAya rAjA sumateH samIpe jagrAha dIkSAM vijitAkSavRttiH // 32 ananyalabhyAmapi rAjyalakSmImavApya nauddhatyamavApa dhiirH| tathAhi loke mahatAM vibhUtirmahIyasI nApi vikArahetuH // 33 candrAMzuzubhrarapi sa prajAsu sadAnurAgaM svaguNaizcakAra / niratyayaM pratyahamUjitazrIracintyarUpA mahatAM hi vRttiH||34 sa candanasthAsakavatsukhAya protyonmukhAnAmabhavannikAmam / dUrasthito'pi pradadAha zatrUna tape vivasvAniva sapratApaH // 35 prajAnurAgaM vimaleva kItiH suyojitA nIti rivepsitArtham / tasyArthabodhaM dhiSaNeva sUnumajojanaddhemarathaM priyAsau // 36 itthaM sa sAMsArikasaukhyasAraM paJcendriyeSTaM bhuvi nivivesh| priyAGanottaGgapayodharAna pramaSTavakSaH sthalacandanazrIH // 37 athAnyadA mattacakoranetrAM kAntAM svahastApitacArubhUSAm / AdAya vidyAdhararAjasiMhaH sudarzanodyAnamiyAya rantum // 38 tasyaikadezasthitabAla piNDodrumasya mUle vipulAzmapaTTe / bAlAtapazrImuSi rAgamallaM nipAtya tasyopari vA niSaNNam // 39 athAnantara eka samaya saMsAra nivAsa se bhayabhIta, jitendriya rAjA kanakAbha ne kanakadhvaja ke liye rAjya dekara sumati munirAja ke samIpa dIkSA grahaNa kara lI // 32 // dhIra-vIra kanakadhvaja anyajana durlabha lakSmI ko pAkara bhI garva ko prApta nahIM huA so ThIka hI hai kyoMki loka meM bar3I se bar3I vibhUti bhI mahApuruSoM ke vikAra kA kAraNa nahIM hotI / / 33 // atyadhika lakSmI ko dhAraNa karane vAle usa kanakadhvaja ne candramA kI kiraNoM ke samAna zukla hone para bhI apane guNoM se prajA meM sadA sthAyI anurAga-lAla raGga ( pakSa meM prIti ) utpanna kiyA thA so ThIka ho hai kyoMki mahApuruSoM kI vRtti acintya rUpa hotI hai // 34 // vaha prIti se sanmukha manuSyoM ke liye candana ke tilaka ke samAna mAtizaya sukha kA kAraNa huA thA tathA grISma Rtu ke pratApI sUrya ke samAna dUravartI raha kara bhI zatruoM ko saMtapta karatA thA // 35 // jisa prakAra nirmala kIti prajA ke anurAga ko, acchI taraha prayoga meM lAI huI nIti abhilaSita artha ko aura buddhi arthajJAna ko utpanna karatI hai usI prakAra rAjA kanakadhvaja kI priyA ne hemaratha nAmaka putra ko utpanna kiyA / 36 // isa prakAra priya striyoM ke unnata stanoM ke agrabhAga se jisake vakSaHsthala para lage hue candana ko zobhA pucha gaI thI aisA kanakadhvaja pRthivI para paJcendriyoM ke liye iSTa sAMsArika zreSTha sukha kA upabhoga karatA thA // 37 // tadanantara kisI samaya vidyAdharoM kA zreSTha rAjA kanakadhvaja, mattacakora ke samAna netroM vAlI tathA apane hAtha se pahinAye hue sundara AbhUSaNoM se yukta kAntA ko lekara ramaNa karane ke liye sudarzana meru ke udyAna meM gayA // 38 // vahA~ usane udyAna ke eka deza meM sthita choTe se azoka vRkSa ke nIce bAlAtapa kI zobhA kA apaharaNa karane vAle vizAla zilA-paTTa para virAja
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAdazaH sargaH kRzaM nijAGgarakRzaM tapobhiH sthAnaM kSamasyaikapati kSamAyAH / parISANAmavazaM vazAkSaM vAsAmbujaM cAru caritralakSmyAH // 40 zrutasya sArArthamivAttarUpaM svayaM dayAyA iva sAdhuvAdam / dUrAdapazyanmunimAdRtAtmA sa suvrataM suvratanAmadheyam // 41 [ kulakam ] nidhAnamAsAdya yathA daridro jAtyandhavannetrayugasya lAbhAt / yati tamAlokya mudA tadAGge nije'pyamAnayAvivazo babhUva // 42 upetya hRSTAGgaruhaiH samantAtsa sUcitAntaHkaraNAnurAgaH / paryasta cUDAmaNinA vavande mUrdhnA muni kuGmalitAgrahastaH // 43 acchA zAntavilokitena karmazayAzIrvacasA ca kAmam / anugrahaM tasya cakAra sAdhubhaMvye mumukSorna hi niHspRhA dhIH // 44 sthitvAgratastasya muneradUre vidyAdharendro niravadyabhAvA / saprazrayaM prAjjalirAdareNa papraccha dharma tamudAradharmam // 45 pRSTo munistena sa ityuvAca zreyo vaco dhvastavikAravargam / mithyAdRzAM cittamapi prasahya prahlAdayandarzanamohabhAjAm // 46 149 mAna suvratanAma ke munirAja ko bar3e Adara ke sAtha dekhA / lAla varNa ke zilA-paTTa para virAja mAna ve munirAja aise jAna par3ate the mAno rAga rUpI malla ko ve apane zarIra se kRza the, tapa se akuza the, zAnti ke sthAna the, SahoM ke vijetA the, indriyoM ko vaza karane vAle the, sundara cAritra rUpI lakSmI ke nivAsa kamala the, zAstra ke mAno mUrtidhArI zreSTha artha the, dayA ke mAno sAdhuvAda the tathA uttama vratoM se sahita the / / 39-41 / vaha usa samaya munirAja ko dekha kara, khajAnA prApta kara daridra ke samAna athavA netra yugala ke lAbha se janmAndha manuSya kI taraha apane zarIra meM bhI na samA sakane vAle harSa se vivaza ho gayA // 42 // saba ora se prakaTa hue romAJcoM ke dvArA jisakA hArdika anurAga sUcita ho rahA thA tathA jisake donoM hAtha kuMDala ke AkAra the - jisane hAtha jor3a rakkhe the aise usa rAjA ne pAsa meM jAkara laTakate hue cUDAmaNi se yukta mastaka se una munirAja ko namaskAra kiyA // 43 // una munirAja ne pApa ko naSTa karane vAle zAnta avalokana tathA 'karmoM kA kSaya ho' isa prakAra ke AzIrvAdAtmaka vacana se usa para bahuta bhArI anugraha kiyA so ThIka hI hai kyoMki mumukSu manuSyoM kI buddhi bhavya ke viSaya meM niHspRha nahIM hotI hai arthAt mumukSu muni bhI bhavya jIva kA hita cAhate haiM // 44 // nirmala abhiprAya ko dhAraNa karane vAlA vidyAdharoM kA rAjA samIpa munirAja ke Age khar3A ho gayA aura vinaya sahita hAtha jor3a AdarapUrvaka utkRSTa dharma ke dhAraka una muni se dharma kA svarUpa pUchane lagA // 45 // pachAr3a kara usI ke Upara baiThe hoM / kSamA ke advitIya pati the, parI usake dvArA pUche gaye munirAja, darzana moha se yukta mithyA dRSTi jIvoM ko bhI citta ko balapUrvaka harSita karate hue vikAroM ke samUha ko naSTa karane vAle kalyANakArI vacana isa prakAra
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 vardhamAnacaritam dharmo jinendraiH sakalAvabodhairuktaH paro jIvadayaikamUlaH / svargApavargorusukhasya hetuH sa dviprakAro bhavati pratItaH // 47 sAgariko'Nuvratamedatinna'nAgArikaH khyAtamahAvratazca / Adyo gRhasthaiH paripAlanIyaH paraM paraH saMyamibhirviviktaiH // 48 bhadrAnayormUlamudAharanti saddarzanaM sarvavido jinendrAH / tattveSu saptasvapi nizcayena zraddhAnamekaM taditi pratIhi // 49 hiMsAnRtasteya vadhU vyavAyaparigrahebhyo viratiryatInAm / sarvAtmanA tavratamittyudIrNa sthUlA nivRttigRhamedhinAJca // 50 anAdisAMsArika citra duHkhprvekvaavaanlsNkssyaay| nAnyo'styupAyo nitarAyamuSmAdalo'tra yatnaH puruSeNa kAryaH // 51 mithyAtvayogAviratipramAnaiH kaSAyadoSaizca bahuprakAraiH / badhnAti karmASTavidhaM sadAtmA saMsAra vAsasya hi karma hetuH // 52 sadRSTisajjAnatapazcaritrairunmUlyate karmavanaM samUlAn / teSu sthitaM muktivadhUH pumAMsaM samutsukeva svayamabhyupaiti // 53 ajJAnamUDhaH svaparopatApAnapIndriyArthAn sukhmityupaaste| suduHkRtAnsvAtmavidabhyupetuM bibheti tAndRSTiviSAnivAhIn // 54 kahane lage // 46 // sarvajJa jinendra ne jIva dayAmUlaka, tathA svarga aura mokSa sambandhI vipula sukha ke kAraNa bhUta jisa utkRSTa dharma kA kathana kiyA hai vaha do prakAra kA prasiddha hai / / 47 // aNuvratoM ke bheda se yukta pahalA sAgArika dharma hai jo ki gRhasthoM ke dvArA pAlana karane yogya hai aura dUsarA prasiddha mahAvratoM se yukta atyanta utkRSTa anAgArika dharma hai jo ki pavitra muniyoM ke dvArA dhAraNa karane yogya hai // 48 / / he bhadra ! ina donoM dharmoM kA mUla kAraNa samyagdarzana hai aisA sarvajJa jinendra bhagavAn kahate haiN| tathA sAtoM tattvoM kA nizcaya se advitIya zraddhAna karanA samyagdarzana hai aisI pratIti karo / / 49 // hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha ina pA~ca pApoM se muniyoM kI jo sarvathA nivRtti hai vaha vrata kahA gayA hai| gRhasthoM kI ina pApoM se sthUla nivRtti hotI hai // 50 / / anAdi saMsAra sambandhI nAnA duHkhasamUharUpI dAvAnala kA acchI taraha kSaya karane ke liye isa dharma se bar3hakara dUsarA upAya nahIM hai isaliye puruSa ko isameM yatna karanA cAhiye // 51 // yaha jIva sadA mithyAtva, yoga, avirati, pramAda aura bahuta prakAra ke kaSAya sambandhI doSoM se ATha prakAra karma bA~dhatA rahatA hai so ThIka hI hai kyoMki karma hI saMsAra vAsa kA kAraNa hai / / 52 // samyagdarzana samyagjJAna samyaktapa aura samyakcAritra ke dvArA karma rUpI vana jaDa sahita ukhADa diyA jAtA hai| una samyagdarzanAdi meM sthita rahane vAle puruSa ko mukti rUpI strI utkaNThita kI taraha svayaM hI prApta ho jAtI hai // 53 // indriyoM ke viSaya yadyapi nija aura para ko saMtApa dene vAle haiM tathA atyadhika pApa ke kAraNa haiM to bhI ajJAna se moha ko prApta huA puruSa 'ye sukha hai' aisA mAna kara unakI upAsanA karatA hai parantu svAtmajJAnI jIva unheM dRSTiviSa sA~pa jaisA mAna kara
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 dvAdazaH sargaH na janmano'nyatparamasti duHkhaM zarIriNAM mRtyusamaM bhayaM ca / kaSTaM nikAmaM jaraso'nurUpaM jJAtveti santaH svahite yajante // 55 anAdikAlaM bhramatobhavAbdhau priyApriyatvaM sakalAH pryaataaH| jIvasya jIvA nanu pudgalAzca nokarmakarmagrahaNaprayogAt // 56 anekazo yatra mRto na jAto na so'sti dezaH sakale triloke / sarve'pi bhAvA bahuzo'nubhUtA jIvena karmasthitayo'pyazeSAH // 57 cirAya jAnanniti sarvasaGge na rajyate jJAna vizuddhadRSTiH / vimuktasaGgastapasA samUlamunmUlya karmANyupayAti siddhim // 58 itIrayitvA vacanaM vacasvI hitAya tasyopararAma sAdhuH / vizAMpati stacca tatheti mene pratyeti bhavyo hi mamakSavAkyama // 59 sAMsArikI vRttimavetya kaSTAM nivayaM cittaM viSayAbhilASAt / tapI vidhAtuM vidhinAcakAGkSa zrutasya sAraM hi tadeva puMsaH // 60 ArTottarIyAM nayanAmbusekairapAsya kAntAM saha raajylkssmyaa| sadyastadante sa tapodhano'bhUnna kAla hAnirmahatAM hitArthe // 61 prAvartatAlasyamapAsya dUramAvazyakAsu prkttkriyaasu| guroranujJAmadhigamya bheje sadottarAnsAdhuguNA nazeSAn // 62 unake pAsa jAne meM bhayabhIta hotA hai // 54 // jIvoM ko janma se bar3hakara dUsarA duHkha nahIM hai, mRtyu ke samAna bhaya nahIM hai aura vRddhAvasthA ke anurUpa adhika kaSTa nahIM hai aisA jAna kara satpuruSa Atmahita meM yatna karate haiM / / 55 // yaha jova anAdi kAla se saMsAra rUpI sAgara meM bhramaNa karatA huA jo karma aura karma ko grahaNa kara rahA hai isaliye nizcaya se sabhI jIva aura pudgala isake priya aura apriyapana ko prApta ho cuke haiM // 56 / / samasta tInoM lokoM meM vaha sthAna nahIM hai jahA~ yaha jIva aneka bAra na marA ho na utpanna huA ho| isa jIva ne aneka bAra samasta bhAvoM aura samasta karma sthitiyoM kA bhI cirakAla taka anubhava kiyA hai aisA jAnatA huA jJAnI jIva sarva prakAra ke parigraha meM rAga nahIM karatA hai kintu usakA tyAgI hotA huA tapa se karmoM ko samUla ukhAr3a kara siddhi ko prApta hotA hai / / 57-58 // prazasta vacana bolane vAle muni, usake hita ke liye isa prakAra ke vacana kaha kara cupa ho rahe aura rAjA kanakadhvaja ne una vacanoM ko 'tathAsti kaha kara svIkRta kiyA so ThIka hI hai kyoMki bhavya prANI mamakSajanoM ke vacanoM kI zraddhA karatA hI hai / / 59 / / isa prakAra saMsAra kI vRtti ko duHkha rUpa jAna kara tathA viSayoM kI abhilASA se citta ko nivRtta kara usane vidhipUrvaka tapa karane kI icchA kI so ThIka hI hai kyoMki manuSya ke zAstra jJAna kA phala vahIM hai / / 60 / / azrujala ke sevana se jisakA uttarIya vastra gIlA ho gayA thA aisI strI ko rAjya lakSmI ke sAtha chor3a kara vaha unhIM munirAja ke samIpa zIghra ho tapodhana ho gayA-muni dIkSA lekara tapa karane lagA so ThIka hI hai kyoMki mahApuruSoM ke hitakArya meM vilamba nahIM hotA hai / / 61 / / vaha Alasya ko dUra chor3a kara samatA, vandanA, stuti, pratikramaNa, svAdhyAya aura kAyotsarga ina chaha Avazyaka kriyAoM ke karane meM pravRtta huA tathA guru kI AjJA
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 vardhamAnacaritam grISme maho mAkula sarvasattve zRGge nagasyAbhimukhaM kharAMzoH / zamAtapatreNa nivAritoSNaH sadAdhyatiSThatpratimoruyogaH // 63 irammadodgAribhirugranAdairdhArAnipAtaH sthagitASTadikkaiH / vidyudRzA prAvRSi vIkSyamANo ghanAghanairAsta sa vRkSamUle // 64 prAleyapAtakSata padmakhaNDe mAghe zayAno bahirekapArzvam / yAminIrapyanayatriyAmA balena dhIro dhRtikambalasya // 65 mahopavA sAnvividhAnazeSAnprakurvatastasya yathoktamArgam / tanutvaM tanureva bADhaM na dhairyamaudAryasamanvitasya // 66 samuddhariSyAmi kathaM nimagnamAtmAnamasmAdbhavakhaJjanAntAt / saMcintayannityagamatpramAdaM na juSTayogaH sa vazIkRtAkSaH // 67 vyapetazaGko munirastakAkSo dUrIkRtAtmA vicikitsayA ca / samyaktvazuddhi niravadyabhAvaH sa bhAvayAmAsa yathoktamArge // 68 jJAnaM ca tasya kriyayA nikAmaM yathoktayA pratyahamAdRtAtmA / cAritramapyAtmabalAnurUpaM dviSaTkAraM ca tapo'nvatiSThat // 69 prApta kara sadA sAdhu ke samasta uttara guNoM kI upAsanA karane lagA / / 62 // jisameM tIvra garmI se samasta prANI Akula rahate haiM aisI grISma Rtu meM vaha parvata kI zikhara para sUrya ke sanmukha prazamabhAvarUpI chatra ke dvArA uSNatA kA nivAraNa karatA huA pratimA nAmaka vizAla yoga lekara sadA sthita rahatA thA || 63 // vajra ko ugalane vAle, bhayaMkara garjanA se sahita tathA dhArAoM ke nipAta se AThoM dizAoM ko AcchAdita karane vAle megha bijalI rUpI dRSTi ke dvArA jise dekhA karate the aisA vaha tapasvI varSA Rtu meM vRkSa ke nIce baiThA karatA thA // 64 // vaha dhIra vIra, dhairya rUpI kambala ke bala se himapAta ke kAraNa jaba kamaloM kA samUha naSTa ho jAtA hai aise mAgha ke mahIne meM bAhara eka karavaTa se sotA huA bar3I-bar3I rAtriyoM ko vyatIta karatA thA // 65 // nAnA prakAra ke samasta bar3e-bar3e upavAsoM ko vidhipUrvaka karane vAle una mahattvazAlI muni kA zarIra ho atyanta kRzatA ko prApta huA thA dhairya nahIM // 66 // prItipUrvaka dhAraNa kiye hue pratimAdi yogoM ke dvArA jinane apanI indriyoM ko vaza kara liyA thA aise ve muni DUbe hue apane Apako meM isa saMsAra rUpa kIcar3a se kisa prakAra nikalUMgA aisA vicAra karate hue pramAda ko prApta nahIM hote the || 67 // jinakI zaGkA naSTa ho gaI thI, AkAGkSA asta ho gaI thI, vicikitsA-glAni se jinakI AtmA dUra rahatI thI tathA jo yathokta mArga meM nirdoSa bhAva rakhate the aise ve muni sadA samyaktva zuddhi kI bhAvanA rakhate the / bhAvArtha - niHzaGkita, niHkAGkSita, nirvicikitsita aura amUDhadRSTi aGga ko dhAraNa karate hue ve sadA isa bAta kA dhyAna rakhate the ki hamArA samyagdarzana zuddha rahe - usameM zaGkA, kAGkSA Adi doSa na lageM / / 68 / / ve pratidina AdarapUrvaka jJAnAnurUpa zAstrokta kriyA ke dvArA jJAna kI acchI taraha ArAdhanA karate the, cAritra kA bhI pAlana karate the, aura apane bala ke anurUpa bAraha prakAra kA tapa karate the / / 69 / 1. nipAteH sthagitASTadikkaH ma0 / 2. AyAsinI ba0 / 3. duSTayogaiH ba0 / 4. mArge ba0 /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ trayodazaH sargaH 153 vasantatilakam itthaM dhuraM vidhuravajitacittavRtyA dhRtvA ciraM zamavatAM nijjiivitaante| sallekhanAM vidhivadetya mRto'tha bhUtyA kApiSThamApya sa zubhe zuzubhe vimAne // 70 mandAkrAntA devAnandaM nijatanurucAM saMpadA sAdhu tanvan devAnandaM dadhadanupamaM nAma cAnvarthamittham / cakre rAgaM nayanasubhagastatra divyAGganAnAM cakre'rAgaM jinamapi hRdi dvAdazAbdhipramAyuH // 71 ityasagakRte varddhamAnacarite kanakadhvajakApiSThagamano nAma dvAdazaH srgH| trayodazaH sargaH svAgatA zrImatAmatha satAmadhivAso bhArate'tra vitato'sti jnaantH| nAkaloka iva mAnavapuNyairgAM gataH svayamavantyabhidhAnaH // 1 yatra sArarahitA na dharitrI pAkakAntirahitaM na ca ssym| pAkasampadapi nAsti pulAkA sarvakAlaramaNIyavizeSAt // 2 __isa prakAra pAparahita manovRtti se cirakAla taka muniyoM kA bhAra dhAraNa kara-munivrata kA pAlana kara ve apanI Ayu ke anta meM vidhipUrvaka sallekhanA ko prApta hue aura mara kara kApiSTha svarga ke zubha vimAna meM vibhUti se suzobhita hone lage // 70 // isa prakAra apane zarIra kI kAnti rUpI saMpadA ke dvArA jo devoM ke Ananda ko acchI taraha vistRta kara rahA thA, jo 'devAnaMda' isa sArthaka nAma ko dhAraNa karatA thA, tathA bAraha sAgara pramANa jisako Ayu thI aisA vaha nayana subhaga-netroM ko priya lagane vAlA deva, vahA~ devAGganAoM ke hRdaya meM rAga utpanna karatA thA aura apane hRdaya meM vItarAga jinendra ko dhAraNa karatA thA // 71 // isa prakAra asagakavikRta varddhamAnacarita meM kanakadhvaja ke kApiSTha svarga meM jAne kA varNana karane vAlA bArahavA~ sarga samApta huaa| terahavA~ sargaH athAnantara isa bharata kSetra meM prazasta zrImAnoM kA nivAsasthala eka avantI nAma kA bahuta bar3A deza hai jo aisA jAna par3atA hai mAno manuSyoM ke puNya se pRthivI para AyA huA svarga hI ho // 1 // jisa deza meM aisI pRthivI nahIM thI jo sAra rahita ho, aisA dhAnya nahIM thA jo 20
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 vardhamAnacaritam bhUrisAradhanadhAnyavihIno nAsti kazcidapi yatra manuSyaH / dravyamapyanupabhuktamupetya svecchayA praNayibhirna nikAmam // 3 cArutAvirahitA na purandhrizvArutApi subhgtvvihiinaa| yatra nAsti subhagatvamazIlaM zIlamapyaviditaM na dharitryAm // 4 nirjalA na saridasti jalaM ca svAduhInamahimaM na ca yatra / patitoyamuditaiH pathikAnAmastutaM na khalu tacca samUhaiH // 5 puSpakAntirahito'sti na vRkSaH puSpamapyatulasaurabhahInam / yatra saurabhamapi bhramarAlorakSama vazayituM na nitAntam // 6 asti tatra sakalojjvalavarNA zrIyutAkRtirivojjayinIti / vizrutA bhuvi purI nijakAntyA nijitAnyapuravibhramasaMpat // 7 yA sudhaadhvlitairvrsaudhairaasthitojjvlvibhuussnnraamaiH| bhAti meghapadavI dhavalAbhraH zAradairiva citA sataDitkaiH // 8 hemazAlakhacitAmalaratnajyotiSAmiva jitaH paTalena / yatra ca praviralAtapalakSmIlakSyate dhvajapaTaiH sthagito'rkaH // 9 pAka kI kAnti se rahita ho aura aiso pAka sampatti bhI nahIM thI jo tuccha ho kyoMki ye sabhI vastue~ sadA atyanta sundara rahatI thIM // 2 // jahA~ aisA koI bhI manuSya nahIM thA jo bahuta bhArI zreSTha dhana-dhAnya se rahita ho tathA aisA dravya bhI nahIM thA jo premI-janoM ke dvArA icchAnusAra prApta kara acchI taraha bhogA na jAtA ho // 3 // jahA~ aisI strI nahIM thI jo sundaratA se rahita ho, aisI sundaratA bhI nahIM thI jo saubhAgya se rahita ho, aisA saubhAgya bhI nahIM thA jo zIla se rahita ho aura aisA zIla bhI nahIM thA jo pRthivI para prasiddha na ho // 4 // jahA~ aisI nadI nahIM thI jo jala rahita ho, aura aisA jala bhI nahIM thA jo svAda rahita mahimA vAlA ho tathA jala pIkara prasanna hue pathikoM ke samUha jisakI prazaMsA na karate hoM // 5 // jahA~ aisA vRkSa nahIM thA jo phUloM kI kAnti se rahita ho, aisA phUla nahIM thA jo anupama sugandha se rahita ho, aura aisI sugandha bhI nahIM thI jo bhramarAvalI ko atyadhika vaza karane meM samartha na ho // 6 // usa avantI deza meM ujjayinI nAma kI nagarI thii| vaha nagarI samasta ujjvala varNoM se sahita thI, aisI jAna par3atI thI mAno zarIradhAriNI lakSmI hI ho, pRthivI meM prasiddha thI tathA apanI kAnti se anya nagaroM ko zobhArUpa sampatti ko jItane vAlI thii|| 7 // cUnA se sapheda tathA bhItara sthita ujjvala AbhUSaNoM vAlI striyoM se yukta utkRSTa bhavanoM se jo aisI suzobhita hotI hai jaisI bijalI se sahita zarada Rtu ke sapheda meghoM se vyApta meghasaraNi ( AkAza ) suzobhita hotI hai / / 8 / jahA~ dhvajAoM ke vastroM se AcchAdita sUrya aisA jAna par3atA hai mAno suvarNamaya prAkAra meM saMlagna nirmala maNiyoM kI kiraNoM ke samUha ne use jIta liyA ho aura isIlie 1. citAza taDitkaH (?) ma0 / 2. citaH ma /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ trayodazaH sargaH 155 Ahato'pi muhuragrakarAgai!payAti purataH pramadAnAm / yatra ca priyatamo vihitAgAH zvAsasaurabhavazazca SaDajriH // 10 sampadaM dhanapaterapadAnAM' hepayanti dhanino bhuvi yasyAm / athibhiH svayamupetya samantAdgRhyamANavararatnasamUhaiH // 11 bAlacandanalateva bhujaGgairveSTitApi nitarAM rmnniiyaa| yA sadA vibudhavRndasametA rAjate surapurIva purazrIH // 12 vajrabhUSitakaro bhuvi rAjA vajrahetiriva yaH puramiddhAm / vajrasAratanuradhyavasattAM vajrasena iti vizrutanAmA // 13 vakSasi zriyamudIkSya niSaNNAmAnane ca satataM zrutadevIm / yastha kundavizadA kupiteva diggatA na niravartata kItiH // 14 dUrato vinamitAkhilazatru svapratApavisaraM vinininda / yaH kadAcidapi yuddhamapazyanyuddhadau<
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 vardhamAnacaritam tasya nirmalakarasya suzIlA nAma nAma mahiSI kamanIyA / bhUpaterabhavadavyatiriktA kaumudIva kumudAkarabandhoH // 16 tau virejaturananyasamAnau dampatI bhuvi parasparamApya / sarva loka nayanotsava hetU kAntiyauvanaguNAviva mUtau // 17 svargasaukhyamanubhUya sa devaH zrImatoratha tayostanayo'bhUt / AkhyayA bhuvi satAM hariSeNo dhIradhIradhipatiH sumanojJaH // 18 yaM kalAdharamivAbhinavotthaM saMspRzannarapatiH saha devyA / vIkSya sammadamiyAya nikAmaM prItaye bhuvi na kasya suputraH // 19 lokajIvanakarasthitiyuktaM bhUrisAraguNavAridhimekam / yaM samIyuravanIzvara vidyAH sindhavaH svayamaninditasattvam // 20 ra se hI vazIbhUta ho jAte the isaliye yuddha kI icchA rakhane para bhI use yuddha kA avasara nahIM milatA thA / / 15 / / jisa prakAra nirmala kara - ujjvala kiraNoM vAle kumudAkarabandhu candramA kI cAMdanI hotI hai tathA vaha usase apRthak rahatI hai usI prakAra nirmalakara- nirdoSa hAtha athavA nirdoSa Teksa se yukta usa rAjA vajrasena ke spaSTa hI suzIlA nAma kI sundara rAnI thI // 16 // jo kisI anya ke samAna nahIM the tathA samasta manuSyoM ke netroM ke harSa ke kAraNa the aise ve donoM dampatI paraspara eka dUsare ko prApta kara isa prakAra suzobhita ho rahe the mAno mUrtidhArI kAnti aura yauvana nAmaka guNa hI hoM // 17 // svarga athAnantara rAjA kanakadhvaja kA jIva 'devAnanda' nAmako dhAraNa karane vAlA vaha deva, sukha kA upabhoga kara una donoM dampatiyoM ke pRthivI para hariSeNa nAma se prasiddha, sajjanoM kA ziromaNi, gambhIra buddhi vAlA atyanta sundara putra huA // 18 // nUtana udita candramA ke samAna jisa putra ko dekhakara tathA rAnI ke sAtha jisakA sparza karatA huA rAjA, atyanta Ananda ko prApta huA thA so Thoka hI hai kyoMki pRthivI para suputra kisakI prIti ke liye nahIM hotA hai ? arthAt sabhI kI prIti ke liye hotA hai / / 19 / / jo loka jIvana ko karane vAlI sthiti se yukta thA, jo 'bahuta bhArI zreSTha guNoM kA advitIya sAgara thA, tathA prazaMsanIya aise usa putra ko rAjavidyA rUpI nadiyA~ svayaM hI prApta huI thIM / samAna thA kyoMki jisa prakAra samudra logoM ke jIvana kI rakSA karane vAlI maryAdA se sahita hotA hai usI prakAra vaha putra bhI logoM ke jIvana kI rakSA karane vAlI mAna-maryAdAoM se sahita thA, jisa prakAra samudra vAri-jala ko dhAraNa karatA hai usI prakAra vaha putra bhI bahuta bhArI guNa rUpI jala ko dhAraNa karatA thA, jisa prakAra samudra eka-advitIya hotA hai usI prakAra vaha putra bhI eka advitIya athavA mukhya thA aura jisa prakAra samudra aninditasattva - uttama jantuoM se sahita hotA hai usI prakAra vaha putra bho anindita sattva - prazaMsanIya parAkrama se sahita thA isa prakAra samudra kI upamA dhAraNa karane vAle usa putra ke samIpa rAjavidyA rUpI nadiyA~ svayaM hI A pahu~cI thIM // 20 // sattva- parAkrama se sahita thA bhAvArtha - vaha putra samudra ke
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ trayodazaH sargaH 157 ekadAtha sasuto munimukhyAddharmamekahRdayena nizamya / bhUpatiH zrutapayonidhinAmno niHspRhaH samabhavadviSayeSu // 21 taM niyujya dharaNotalabhAre ptrmshrknnikaakuulnetrm| saMyato'jani nRpaH sa tadante saMsRte vi bibheti hi bhavyaH // 22 pUrvajanmani sa bhAvitasamyagdarzanena vimalIkRtacittaH / zrAvakavratamazeSamuvAha zrImatAmavinayo hi sudUraH // 23 spRzyate sa duritena na rAjye saMsthito'pi khalu pApanimitte / 'saGgajitazuciprakRtitvAtpadmavatsarasi paGkalavena // 24 zAsato'pi caturambudhivelAmekhalAM vasumatoM matirasya / citrametadanuvAsaramAsIniHspaheti viSaye'pi samaste // 25 bibhratApi navayauvanalakSmI zAntatA na khalu tena nirAse / sa prazAmyati na kiM taruNo'pi zreyase jagati yasya hi buddhiH // 26 mantribhiH parivRtaH sa tu yogasthAnavidbhirapi naabhvdunH| candanaH kimu jahAti himatvaM sarpavaktraviSavahniyuto'pi // 27 tadanantara eka samaya putra sahita rAjA vajrasena ne zrutasAgara nAmaka munirAja se ekacitta ho kara dharma kA vyAkhyAna sunA jisane vaha viSayoM meM udAsIna ho gayA // 21 // jisake netra azru-kaNoM se vyApta the aise putra hariSeNa ko pRthivItala kA bhAra dhAraNa karane meM niyukta kara rAjA vajrasena unhIM munirAja ke samIpa sAdhu ho gayA so ThIka hI hai kyoMki pRthivI para bhavyajIva saMsAra se DaratA hI hai / / 22 // pUrvajanma meM abhyasta sampagdarzana se jisakA citta nirmala ho gayA thA aise hariSeNa ne zrAvaka ke samasta vrata dhAraNa kiye so ThIka hI hai kyoMki zrImantoM se avinaya bahuta dUra rahatA hai / / 23 / / jisa prakAra saGgarahita ujjvala prakRti hone se kamala, tAlAba meM rahane para bhI kIcar3a ke kaNa se spRSTa nahIM hotA hai usI prakAra vaha rAjA saGgarahita-Asakti rahita nirmala svabhAva hone se pApa ke nimittabhUta rAjya meM sthita ho kara bhI pApa se spRSTa nahIM huA thA / 24 / / yadyapi vaha catuHsamudrAnta pRthivI kA zAsana karatA thA to bhI usakI buddhi dina pratidina samasta viSayoM meM niHspRha hotI jAtI thI yaha Azcarya kI bAta thii||| 25 // yadyapi vaha navayauvana rUpI lakSmI ko dhAraNa karatA thA to bhI usane nizcaya se zAntabhAva ko nahIM chor3A thA so ThIka hI hai kyoMki jagat meM jisakI buddhi kalyANa ke liye prayatnazIla hai vaha kyA taruNa hone para bhI atyanta zAnta nahIM hotA? // 26 // vaha yadyapi yoga sthAnoM ke jAnakAra mantriyoM se ghirA rahatA thA to bhI ugra nahIM thA kaTuka svabhAva nahIM thA so ThIka hI haiM kyoMki sarpamukha kI viSAgni se sahita hone para bhI kyA candana zItalatA ko chor3a detA hai ? arthAt nahIM chor3a detA hai // 27 1. saGgajita ma0 /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 vardhamAnacaritam UDhajAnirapi manmathavazyo no babhUva nayamArganadISNaH / yasya rajyati mano na kalatre satyapi smaramaye sa hi dhIraH // 28 sa trikAlamabhipUjya jinendraM gandhamAlyabalidhUpavitAnaiH / bhaktizuddhahRdayena vavande tatphalaM hi gRhavAsaratAnAm // 29 Ababhau nabhasi lagnapatAkA cAruvarNasudhayAnuviliptA / tena kAritajinAlayapaGktiH puNyasampadiva tasya samUrtiH // 30 sanniyamya ghanamAtmaguNaudhaivadviSo'pi nayavitsaha mitraH / rAjyamityamakaroccirakAlaM sarvadA prazamabhUSitacetAH // 31 ekadA zamitabhUtalatApaM tatpratApamabhivIkSya sutIkSNam / lajjayeva nijadurNayavRtteH' saMjahAra ravirAtapalakSmIm // 32 taptameva hi mayA jagadetadrazmibhistatadavAnalakalpaiH / kaSTamityanuzayAdiva bhAsvAMstatkSaNaM bhRzamadhovadano'bhUt // 33 maNDalaM dinakarasya dinAnte kuGkumadyuti nikAmamarAjat / saMhRtAtmaka ra saMhati nItAmbhojino hRdayarAgamayaM vA // 34 vAruNIratamudIkSya pataGgaM vArayanniva tadA divaso'pi / tatsamIpamagamanna nivAryaM kasya votpathamano bhuvi mitram // 35 nItimArga meM nipuNa rahane vAlA hariSeNa, vivAhita hone para bhI kAma ke vazIbhUta nahIM huA thA so ThIka hI haiM kyoMki kAmAkulita strI ke rahane para bhI jisakA mana rAga nahIM karatA hai vahI dhIra kahalAtA hai || 28 // vaha tInoM kAla candana, mAlA, naivedya tathA dhUpa Adi ke samUha se jinendra bhagavAn kI pUjA kara bhakti se zuddha hRdaya ke dvArA unakI vandanA karatA thA so ThIka hI hai kyoMki gRhavAsa meM lona manuSyoM kA yahI phala hai / / 29 / / jisa para lagI patAkAe~ AkAza meM phaharAtI rahatI thIM tathA jo sundara varNaM vAle cUnA ke dvArA bAra-bAra potI jAtI thIM aisI usake dvArA nirmApita jinamandiroM kI paGkti usakI mUrtidhAriNI puNya sampatti ke samAna suzobhita hotI thI // 30 // isa prakAra jisakA citta sadA zAnti se vibhUSita rahatA thA aisA nItijJa hariSeNa, apane guNoM ke samUha se zatruoM ko acchI taraha vaza kara mitroM ke sAtha cirakAla taka rAjya karatA rahA / / 31 / / eka samaya pRthivItala ke saMtApa ko zAnta karane vAle usake bahuta bhArI pratApa ko dekha kara sUrya ne apanI anIti pUrNa vRtti kI lajjA se hI mAno Atapa kI zobhA ko saMkocita kara liyA // 32 // bar3e kaSTa kI bAta hai ki maiMne aba taka vistRta dAvAnala ke samAna kiraNoM ke dvArA isa jagat ko saMtapta hI kiyA hai isa pazcAttApa ke kAraNa ho mAno sUrya usa samaya atyanta adhomukha ho gayA thA / / 33 / / dinAnta kAla meM kezara ke samAna kAnti ko dhAraNa karane vAlA sUrya kA bimba aisA atyadhika suzobhita ho rahA thA mAno vaha saMkocita apanI kiraNoM ke samUha ke dvArA lAye hue kamalinI ke hRdaya sambandhI rAga se hI tanmaya ho rahA to // 34 // usa samaya dina bhI, 1. vRttaiH ba0 / 2. cotpathamato ma0 /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ trayodezaH sargaH 159 Atmano dhanamivoru yiyAsuH kvApi kazcana punargrahaNAya / svapriyeSu nidadhau paritApaM cakravAkamithuneSu vivasvAn // 36 yAntamastamapahAya dinezaM dIptibhiH sthitirakAri gRhAnte / jAlamArgapatitAbhiranAzaM ratnadIpamupayAtumiveddham // 37 Anato mukulitaagrkrshriirbhaanumaanbhlraagmyaatmaa| sAdaraM priya iva zlathamAno dRzyate sma ramaNIbhirabhIkSNam // 38 pUrvabhUtirahitasya kathaM vA jAyate jagati sammatirasmin / svaM ravivapuritIva viditvAgopayadvivasurastanagAnte // 39 Azu saMgatavihaGganinAdaiH zAkhinaH svymivaantshaakhaaH| proSito'yamina ityanutepuH kaM na tApayati mitraviyogaH // 40 vAruNIrata-madirApAna meM tatpara (pakSa meM pazcima dizA meM sthita ) sUrya ko rokatA huA hI mAno usake samIpa nahIM gayA thA so ThIka hI hai kyoMki pRthivI para kumArgagAmI mitra kisake rokane yogya nahIM hai ? // 35 // jisa prakAra kahIM jAne ko icchuka koI manuSya phira se vApisa lene ke liye apanA zreSTha dhana apane priya-janoM ke pAsa rakha jAtA hai usI prakAra astonmukha sUrya bhI apanA saMtApa apane priya mitra cakavA-cakavI ke yugala meM rakha gayA thaa| bhAvArtha-sUryAsta hone para cakavAcakavI paraspara bichur3a jAne se saMtApa ko prApta ho gaye / / 36 / / astonmukha sUrya ko chor3akara jharokhe ke mArga se bhItara par3atI huI kiraNoM ne ghara ke bhItara sthiti kI, usase aisA jAna par3atA thA mAno ve avinAzI dedIpyamAna ratnadIpa ko hI prApta karanA cAhatI thiiN| bhAvArtha-jisa prakAra kulaTA strI vipattigrasta pati ko chor3a kara anya pati ke pAsa calI jAtI hai usI prakAra sUrya kI kiraNeM astonmukha sUrya ko chor3a kara ratnamaya dIpaka ko prApta karane ke liye ho mAno jharokhoM ke mArga se ghara ke bhItara pahu~ca gaI thIM // 37 / / jo pazcima dizA kI ora DhalA huA thA ( pakSa meM caraNoM meM namaskAra karane ke liye namrobhUta thA ), jisake Age kI kiraNoM kI lakSmI saMkocita ho gaI thI ( pakSa meM jo hAtha jor3a kara khar3A huA thA ) aura jisakA zarIra atyadhika lAla ho rahA thA ( pakSa meM jisakI AtmA tIvra prema se paripUrNa thI ) aise sUrya ko striyoM ne nirantara zithilamAna pati ke samAna bar3e Adara se dekhA thaa| bhAvArtha-usa samaya sUrya usa pati ke samAna jAna par3atA thA jo apanA mAna chor3a rAga se vihvala hotA huA hAtha jor3a kara tathA mastaka jhukAkara apanI priyA ke sAmane khar3A ho // 38 // pahale kI sampatti se rahita manuSya kA isa saMsAra meM sammAna kaise ho sakatA hai ? yaha vicAra kara hI mAno vivasu-nirdhana ( pakSa meM kiraNa rahita ) sUrya ne apane zarIra ko astAcala ke anta meM chipA rakkhA thaa| bhAvArtha-jisakI saMpatti naSTa ho jAtI hai aisA manuSya jisa prakAra lajjA ke kAraNa apane Apako chipA kara rakhatA hai usI prakAra kiraNa rahita sUrya ne bhI vicAra kiyA ki jaba taka maiM apanI pUrva vibhUti ko-pichalI saMpatti ko prApta nahIM kara letA taba taka jagat meM merI pratiSThA nahIM ho sakatI-aisA vicAra kara hI mAno vaha astAcala kI oTa meM chipa gayA / yahA~ vasu zabda kiraNa aura dhana ina do arthoM kA vAcaka hai // 39 // jinakI zAkhAeM svayaM hI jhuka gaI thIM aise vRkSa, zIghra hI Akara baiThe hue pakSiyoM ke zabdoM se aise jAna par3ate the
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam ujjhataH khalu parasparamAti cakravAkamithunasya durantAm / draSTumakSamadhiyeva nalinyA padmacakSuradhikaM nimimIle // 41 'projjhya daSTabisakhaNDamazeSaM krandatA viparivRttamukhena / cakravAkamithunena nitAntaM mUrcchatA vijaghaTe divasAnte // 42 Ababhau navajapAruNakAntiH pAzinaH parigatA dizi sndhyaa| bhAskarAnugatadIptivadhUnAM pAdayAvakatateH padavIva / / 43 mIlitAni kamalAnyapahAtuM neSureva madhupA madhulolAH / ApadA parigataM sukRtajJaH svopakAriNamapojjhati ko vA // 44 sandhyayApyanupataGgamagAmi projjhya tatkSaNamapUrvadigantam / vallabhaM svamapahAya suraktA saktimeti na cirAya parasmin // 45 gokhurotthitarajobhirarodhi vyoma raasbhtnuuruhdhuumrH| kokadAhimadanAgnisamudyatsAndradhUmrapaTalairiva kRtsnam // 46 mAno 'yaha sUrya pravAsa para calA gayA hai' isakA saMtApa hI kara rahe the so ThIka hI hai kyoMki mitrasUrya ( pakSa meM iSTa jana ) kA viyoga kise nahIM saMtapta karatA hai ? // 40 // nizcaya se paraspara eka dUsare ko chor3ate hue cakravAka yugala kI bahuta bhArI pIr3A ko dekhane ke liye asamartha hokara hI mAno kamalinI ne apanA kamala rUpI netra atyadhika rUpa se banda kara liyA thA / bhAvArtha-sUryAsta hone para kamala banda ho jAte haiM yaha naisargika vAta hai| isa naisargika bAta kA kavi ne utprekSAlaMkAra se varNana karate hue kahA hai ki mAno kamalinI paraspara ke viyoga se dukhI hone vAle cakavAcakavI kI bhArI pIr3A ko dekhane ke liye asamartha thI isIliye usane apanA kamala rUpI netra banda kara liyA thA / / 41 / / jo mukha meM dabAye hue mRNAla ke Tukar3e ko sampUrNarUpa se chor3a kara cillA rahA thA, jisakA mukha phira gayA thA tathA jo atyadhika mUcchita ho rahA thA aisA cakavA-cakaviyoM kA yugala divasAntakAla meM bichur3a gayA thA // 42 // usa samaya pazcima dizA meM vyApta, jAsauna ke phUla ke samAna lAla-lAla kAnti vAlI sandhyA aisI suzobhita ho rahI thI mAno sUrya ke pIche-pIche calane vAlI dIpti rUpI striyoM ke pairoM ke mahAvara ko padavI hI ho // 43 // madhu ke lobhI bhramaroM ne nimIlita kamaloM ko chor3ane kI bilakula hI icchA nahIM kI thI so ThIka hI hai kyoMki Apatti meM par3e hue apane upakArI ko kauna kRtajJa chor3atA hai ? arthAt koI nahIM // 44 / pazcima dizA ke anta ko tatkAla chor3a kara sandhyA bhI sUrya ke poche calI gaI so ThIka hI hai kyoMki suraktAatyanta lAla ( pakSa meM tIvra anurAga se sahita ) strI apane priya pati ko chor3akara kisI anya puruSa meM cirakAla taka sakti-lagana ko prApta nahIM hotI hai / / 45 / / jo gadhe ke romoM ke samAna maTamaile varNa kI tho, tathA cakavA-cakavI ko bhasma karane vAlo kAmAgni ke uThate hue saghana dhUmrapaTala ke 1. saMdaSTa bisamutsRjya cakradvandvana muurcchtaa| parivRttamukhAbjena tUrNaM vijaghaTe tadA // 3 // -jIvandharacampU lambha 6 2. kamalAnyupahAtuM ma0 /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ trayodazaH sargaH Ava sapadi sAndravinidramallikA mukulazItalagandhaH / andhayanmadhukaraiH saha mandaM mAninIrapi dinAtyayavAyuH // 47 saMphalIvacanamAzu sarAgaM lIlayA gamitamapyupakarNam / cUtapallavamivAnanazobhAM citramAtanuta mAnavatInAm // 48 yattamo'hni dinanAthabhayena kSmAbhRtAM pRthuguhAsu nilInam / tena tadvigamato vijajRmbhe randhrametya malino hi balIyAn // 49 andhakArapaTalena ghanena zyAmarocirabhavajjagadAptam / sarvato vidalitAJjanabhAsA na zriye hi tamasA saha yogaH // 50 bhAsvatAmaviSayo malinAtmA duvibhAvyagatirujjhitasImA / andhakAravibhavo'bhRta vRtti durjanasya susamIkRtasarvaH // 51 1. vinidro ma0 / 21 161 samAna jAna par3atI thI aisI gAyoM ke khuroM se uTho dhUli ke dvArA samasta AkAza avaruddha ho gayA thA / / 46 / / atyadhika vikasita mAlatI ke mukuloM kI zItala gandha se yukta, sandhyA kAla kA vAyu, bhramaroM ke sAtha mAnavatI striyoM ko bhI andhA karatA huA zIghra hI manda manda bahane lagA // 47 // lolApUrvaka kAnoM ke samIpa pahu~cAye hue dUtiyoM ke rAgapUrNa vacana, zIghra hI Ama ke pallava ke samAna mAnavatI striyoM ke mukha kI zobhA ko vistRta karane lage // bhAvArtha - mAnavatI striyoM ko manAne ke liye dUtiyA~ unake kAnoM ke pAsa laga kara rAgapUrNa vacana kahane lagIM // 48 // andhakAra dina meM sUrya ke bhaya se parvatoM kI bar3I-bar3I guphAoM meM chipA thA vaha aba sUrya ke asta hone se vistAra ko prApta ho gayA so ThIka hI hai kyoMki malina manuSya chidra pAkara atizaya balavAn ho jAtA hai // 49 // mardita aJjana ke samAna kAntivAle saghana andhakAra ke dvArA saba ora se vyApta huA yaha saMsAra zyAmavarNa ho gayA so ThIka hI hai kyoMki andhakAra ke sAtha saMyoga zobhA ke liye nahIM hotA hai / / 50 / / jo dedIpyamAna padArthoM kA viSaya nahIM thA arthAt unake sAmane sthira nahIM raha sakatA thA, jo malinAtmA - malina svarUpa thA, jisakI gati durvibhAvya thI - kaThinatA se jAnI jAtI thI, jisane sImA ko chor3a diyA thA tathA jisane sabako eka samAna kara diyA thA aisA andhakAra kA vaibhava durjana kI vRttiko dhAraNa kara rahA thA / bhAvArtha - andhakAra aura durjana kI vRtti eka samAna thI kyoMki jisa prakAra durjana bhAsvat - tejasvI manuSyoM ke sAmane nahIM AtA usI prakAra andhakAra bhAsvat - sUryAdi dedIpyamAna padArthoM ke sAmane nahIM AtA, jisa prakAra durjana kI AtmA malina - pApa se kaluSita hotI hai usI prakAra andhakAra kI AtmA bhI malina - kAlI thI, jisa prakAra durjana kI gatividhi saralatA se nahIM jAnI jAtI usI prakAra andhakAra kI gati-vidhi bhI saralatA se nahIM jAnI jAtI, jisa prakAra durjana sImA - mAna-maryAdA ko chor3a detA hai usI prakAra andhakAra bhI sImA - avadhi ko chor3a detA hai aura jisa prakAra durjana U~ca-nIca kA bheda samApta kara sabako eka barAbara kara detA hai usI
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 vardhamAnacaritam dUrato'ndhatamasaM bhavanebhyo ratnadIpanivaho nudati sm| bhAnunA nijakarAGakuradaNDaH preSitastama iva praNihantum // 52 raktarAgavivazIkRtacittAH sarvato'pi kulaTA yyuraashu| yAtudhAnya iva saMmadato'bhipretavAsamanirUpitarUpAH // 53 pANDutAmatha gataM mukhamaindrI lmbmaantimiraatmkmuuhe| digbabhAravaniteva vikAntA niryadindukiraNAGkaralezaiH // 54 udyataH zazabhRto mRdupAdAnudvahannudayabhUbhRdarAjat / unnatasya vidadhAti hi zobhA prazrayaH pravimale kriyamANaH // 55 razmijAlamudayAntaritasya prAgvidhostimiramAzu bibheda / udyataH svasamaye vijigISoragragAmibalavatpratipakSam // 56 prAkkalA himrucerudyaa|vidrumdyutirudNshu tato'rddham / udyayau tadana bimbamazeSaM kaH kramAdatha na yAti hi vaddhima // 57 andhakArazabareNa gRhItAM bhAminoM samavalokya nijeSTAm / kopapUritadhiyeva navottho lohito himakaro bhRzamAsIt // 58 prakAra andhakAra bhI sabako eka barAbara kara detA hai / / 51 / / jo andhakAra ko naSTa karane ke lie sUrya ke dvArA bheje hue apane kiraNa rUpa aGkuroM ke daNDa ke samAna jAna par3atA thA aise ratnamaya dIpakoM ke samUha ne gAr3ha andhakAra ko bhavanoM se dUra haTA diyA thA / / 52 // jinakA citta premI ke rAga se vivaza kara diyA gayA thA tathA andhakAra ke kAraNa jinakA rUpa dikhAI nahIM detA thA aisI rAkSasiyoM ke samAna kulaTA striyA~ sabhI ora harSapUrvaka zoghra hI apane premI-janoM ke ghara jAne lagIM // 53 // jisa prakAra vidhavA strI bikhare hue kAle-kAle bAloM se yukta pANDu varNa mukha ko dhAraNa karatI hai usI prakAra pUrva dizA nikalate hue candramA ko kiraNa rUpI aGkaroM ke leza se saphedI ko prApta tathA laTakate hue andhakAra rUpa kezoM se yukta mukha ko dhAraNa kara rahI thI aisA maiM samajhatA hU~ // 54 / / udita hote hue candramA ke komala pAdoM-kiraNoM ( pakSa meM caraNoM ) ko dhAraNa karatA huA udayAcala atyadhika suzobhita ho rahA thA so ThIka hI hai kyoMki atyanta nirmala padArtha ke viSaya meM kiyA huA utkRSTa manuSya kA vinaya zobhA ko utpanna karatA hI hai // 55 // jisa prakAra apane siddhAnta ke viSaya meM udyamazIla manuSya arthAt apane dharma kA pUrNajJAtA manuSya, vijayAbhilASI manuSya ke agragAmI sabala pratipakSa ko zIghra hI khaNDa-khaNDa kara detA hai usI prakAra udayAcala se tirohita candramA kI kiraNoM ke samUha ne andhakAra ko pahale hI zIghratA se khaNDa-khaNDa kara diyA thA // 56 // pahale mUMgA ke samAna lAla-lAla kAntivAlI candramA kI eka kalA udayAcala se udita huI / usake pazcAt Upara kI ora kiraNoM ko bikherane vAlA arddhabimba udita huA usake pazcAt pUrNa candrabimba udita huA so ThIka hI hai kyoMki krama se kauna manuSya vRddhi ko prApta nahIM hotA hai ? / / 57 // navodita candramA apanI priya strI rAtri ko andhakAra
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ trayodazaH sargaH 163 rAgiNaH khalu na sidhyati kArya kiJcidapyabhimataM puruSasya / ityavetya tuhinAMzurivau'jjhadrAgamandhatamasaM vinihantum // 59 zvetabhAnurakRtAzu vinAzaM saMhatasya tamaso'pi nikAmam / sAndracandanasamadyutibimbaH kiM na sAdhayati mnnddlshuddhH||60 prApya pAdahatimapyakharAMzo rAgataH kumudinI hasati sm| sanmukhasya hi sukhAya na kiMvA ceSTitaM priyatamasya vadhUnAm // 61 jyotsnayA sarasacandanapaGkacchAyayA jagadarAjata pUrNam / kRtsnamakSatajalasthitilakSamyA velayeva cldugdhpyodheH||62 zItalairapi karaistuhinAMzonirvavau kamalinI na ca kokaH / nAsti vastu tadabhISTaviyoge prANinAM bhavati yatpramadAya // 63 indurazmibhiragAdhatayAntaddhitotkalikamambu pyodheH| kSobhamulvaNamanIyata dUraM mAninIjanamanazca nikAmam // 64 rUpI bhIla ke dvArA gRhIta dekha kopa se pUrita buddhi hone ke kAraNa hI mAno atyadhika lAla-lAla ho gayA thA // 58 // 'rAgI manuSya kA koI bhI iSTa kArya siddha nahIM hotA hai' yaha jAnakara ho mAno candramA ne gAr3ha andhakAra ko naSTa karane ke liye rAga ( pakSa meM lAlimA ) ko chor3a diyA thaa| 59 // andhakAra yadyapi saMcaya ko prApta thA to bhI gAr3ha candana ke samAna kAntivAle bimba se yukta candramA ne usakA zIghra nAza kara diyA thA so Thoka hI hai kyoMki zuddha maNDalavAlA kauna-sA kArya siddha nahIM karatA hai ? bhAvArtha-maNDala zabda ke do artha haiM / pahalA gherA aura dUsarA deza / jisakA maNDala-deza zuddha hotA hai-apane adhIna hotA hai vaha bar3e se bar3e saMgaThita zatru ko naSTa kara detA hai isI prakAra jisakA maNDala-gherA zuddha hai-dedIpyamAna hai aisA candrabimba Adi bhI saMcita andhakAra ke samUha ko naSTa kara detA hai / 60 // kumudinI candramA ko pAdahati-caraNoM ke AghAta ko ( pakSa meM kiraNoM ke prahAra ko) prApta karake bho rAga vaza haMsatI rahI so Thoka hI hai kyoMki sanmukha sthita pati kI kauna-sI ceSTA striyoM ke sukha ke liye nahIM hoto? arthAt sabhI ceSTA sukha ke liye hotI hai / bhAvArtha-yahA~ candramA aura kumudinI meM nAyaka-nAyikA kI kalpanA kara ukta bAta kahI gaI hai arthAt jisa prakAra saMbhoga ke liye sammakha sthita pati kI pratyeka ceSTA ko stro prasannatApUrvaka sahana karatI hai usI prakAra kumudinI ne bhI sammukha sthita-AkAza meM sAmane vidyamAna candramA ke pAda prahAra-caraNa-prahAra ( kiraNa-prahAra ) ko bhI sukha se sahana kiyA thA // 61 // sarasa candana-paGka-ghise hue tAje candana ke samAna kAntivAlI cA~danI se vyApta huA samasta saMsAra isa prakAra suzobhita hone lagA mAno akhaNDa jala ko sthiti se suzobhita caJcala kSIrasamudra kI belA kI taraha hI suzobhita ho rahA ho // 62 // candramA kI kiraNeM yadyapi zAtala thIM to bhI unase na kamalinI sukha ko prApta huI aura na cakavA bhI, so Thoka hI hai kyoMki vaha vastu nahIM hai jo iSTa viyoga meM prANiyoM ke sukha ke lie hotI ho / / 63 // candramA kI kiraNoM ke dvArA agAdhatA-gaharAI ke kAraNa ( pakSa meM dhairya ke kAraNa ) 1. rivo'jjhdaag-m0||
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 vardhamAnacaritam mitrametya sakalendumanaGgo'pyAzu lokamakhilaM ca vijigye / nUnamUnamapi vA jayalakSmIrabhyupaiti samaye susahAyam // 65 vikSipankumudakesarareNUnsAndracandanahimo'pi babhUva / duHsahaH priyavimuktavadhUnAM manmathAnalalavAniva vAyuH // 66 duramapyabhimatasya nivAsaM khedahInamanayanmadirAkSIm / mArgadezanavidhAvatidakSA candrikA priyasakhIva manojJA // 67 yatnato'pi racitApi ramaNyA mAnasaMpadacirAddhRkuTI ca / yUni dRSTipathamIyuSi namra vAsasA zithilatAM saha bheje // 68 kAcidAzu madirAmadamohacchadmanA vihitadoSamapISTam / vAcyajitamiyAya sakhISu prema kasya na karoti hi mAyAm // 69 vallabhaM samavalokya sadoSaM kAminI prakupitApi purv| saMbhramaM na vijahAvatha kAcidyoSitAM khalu mano hi nigUDham // 70 anyaraktahRdayApi nikAmaM vaaryossidnuraagyutev| kAmukasya dhanino'jani vazyA kasya vastu na vazIkaraNAya // 71 jisake bhItara utkalikAoM-taraGgoM kI ( pakSa meM utkaNThAoM kI ) vRddhi ho rahI thI aisA samudra kA jala aura mAnavatI strI kA mana bahuta dUra taka atyadhika kSobha ko prApta karAyA gayA thaa| bhAvArtha-candramA ke udaya hone se samudra ke jala meM lahareM uThane lagoM aura rUsI huI mAnavatI striyoM kA mana pati se milane ke liye utkaNThita hone lgaa|| 64 // kAma ne bhI pUrNa candramA rUpI mitra ko prApta kara samasta saMsAra ko jIta liyA so ThIka hI hai kyoMki samaya para acche sahAyaka ko prApta kara nirbala manuSya bhI nizcaya hI vijayalakSmI ko prApta hotA hai / / 65 // kumudoM kI kezara ke kaNoM ko bikherane vAlA vAyu yadyapi saghana candana ke samAna ThaNDhA thA to bhI vaha patirahita striyoM ke liye aisA duHsaha ho rahA thA jaise mAnoM kAmAgni ke kaNoM ko hI bikhera rahA ho // 66 // iSTa pati kA ghara yadyapi dUra thA to bhI mArga ke dikhAne meM atyanta catura manohara cA~danI priya sakhI ke samAna mAdaka netroMvAlI strI ko kheda ke binA vahA~ taka le gayI thii|| 67 // yatnapUrvaka racI gaI bhI stro ko mAna-saMpadA aura bhrakuTo namrIbhUta yuvA pati ke dRSTigocara hote hI vastra ke sAtha zoghra hI zithilatA ko prApta ho gaI / / 68 // koI strI sakhiyoM ke sAmane madirA ke mada se utpanna moha ke chala se aparAdhI pati ke pAsa bhI cupacApa zIghra hI calI gayI thI so ThIka ho hai kyoMki kisakA prema mAyA nahIM karatA hai ? arthAt sabhI kA karatA hai / / 69 // koI strI yadyapi pahale se kupita thI to bhI usane sAparAdha pati ko dekha kara saMbhrama ko nahIM chor3A-usakA Adara-satkAra karane meM kamI nahIM ko so ThIka hI hai kyoMki striyoM kA mana nizcaya hI atyanta gUr3ha hotA hai / 70 / / koI vezyA yadyapi anya puruSa meM anurakta hRdaya thI to bhI vaha anurAga se yukta huI ke samAna dhanI kAmI ke vazIbhUta ho gaI thI so ThIka hI hai kyoMki dhana kisake vazIkaraNa ke liye nahIM hai ? // 71 //
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ trayodazaH sargaH 165 vasantatilakam itthaM manobhavavazIkRtakAmiyugmaiH sAdhaM vinidrakumudAkaranirmalazrIH / rAjA zazAGkakaranirmalaramyahah kAntAsakhaH kSaNamiva kSaNadAmanaiSIt // 72 AliGgAyatyatha dizaM zazini pratIcI _gatvA zanaistatakaraiH pravilolatA'rAm / kizcinnimIlya kumudekSaNamAzu dUraM sA yAminI prakupiteva yayau vivatim // 73 adhyAsya vAsabhavanAjiramAnatAri baibodhikAstamatha bodhayituM ksspaante| ityujjvalAH zrutisukhasvaramakSatAGgAH peThuH sadA pratininAditasaudhakuJjAH // 74 kaMdapaMtaptamanasAmiha dampatInAM dhairyatrapAvirahitAni viceSTitAni / hIteva vIkSya rajanI rajanIkarAsyaM ___ kvApyAnamayya vimukhI sumukha' prayAti // 75 isa prakAra vikasita kumuda vana ke samAna nirmala zobhA se sampanna strI se yukta rAjA ne kAma ke vazIbhUta anya dampatiyoM ke sAtha candramA kI kiraNoM ke samAna nirmala manohara bhavana meM rAtri ko kSaNa ko taraha vyatIta kiyA / bhAvArtha-strI sahita rAjA kI vizAla rAtri eka kSaNa ke samAna pUrNa ho gayo / / 72 // tadanantara dhIre se jAkara jaba candramA phailAye hue kiraNa rUpa hAthoM se caJcala tArAoM-nakSatroM (pakSa meM netra kI putaliyoM) se yukta pazcima dizA rUpo strI kA AliGgana karane lagA taba rAtri kupita hokara hI mAno zoghra hI kumuda rUpI netra ko kucha nimIlita kara viruddhatA ko prApta ho gyii| bhAvArtha-dhIre-dhIre candramA pazcima dizA ke samIpa pahu~cA aura rAtri samApta hone ke sanmukha huI // 73 // tadanantara jo ujjvala veSa-bhUSA se yukta the, avikalAGga the aura pratidhvani se jo bhavana ke nikuJjoM ko sadA zabdAyamAna kiyA karate the aise stutipAThaka loga prAtaHkAla ke samaya nivAsa-gRha ke A~gana meM khar3e hokara usa jitazatru rAjA ko jagAne ke liye zruti-sukhada svara meM isa prakAra par3hane lage // 74 / / he sumukha ! yahA~ kAma se saMtapta hRdaya vAle strI-puruSoM ko dhairya aura lajjA se rAhata ceSTAoM ko dekha kara rAtri mAno lajjita ho gaI isIliye vaha candramA rUpI mukha 1. pravilolatAram pa0 2. sumukhA ma0
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam prAleyabindubhiramI navamauktikAbhaiH ___kIrNA vibhAnti taravaH patitairnabhastaH / zotatviSo mRdukarasya rasAdritAnAM svedAmbhasAmurukaNairiva tArakANAm // 76 kSipraM vihAya kumudAni vikAsalakSamyA ___ tyaktAni nAtha madhupA mdhupaanlolaaH| yAntyucchvasatkamalasaurabhavAsitAzaM padamAkaraM nanu sagandhamupaiti sarvaH // 77 yAvanna pakSayugalaM vidhunoti kokaH zrAnto nizAvirahajAgarakhinnayApi / tAvanmudA na samagAmi na cakravAkyA _ snihyatyaho yuvatireva cirAya puMsaH // 78 sadyo vinidrakamalekSaNayAtiraktaH pUrva prasAritakaraH zananivRtya / AliGgayate dinakaro divasadhiyAyaM prAtayu'veva ripumAnada mAnavatyA // 79 itthaM vacobhiracirAya sa mAgadhAnAM nidrAM vihAya zayanAdudagAnarendraH / kaNThApitaM madanapAzamivAtikRcchA dunmocayanbhujalatAdvitayaM priyaayaaH||80 ko jhukAkara vimukha hotI huI kahIM jA rahI hai / 75 // navIna motiyoM ke samAna AbhAvAlI, AkAza se par3I osa ko bUMdoM se vyApta ye vRkSa aise suzobhita ho rahe haiM mAno komala kiraNoM se yukta candramA ke rasa se Ardra tArAoM ke sveda jala ke bar3e-bar3e kaNoM se ho vyApta ho rahe hoM // 76 / / he nAtha ! madhupAna ke lobhI bhramara, vikAsa ko lakSmI se rahita kumudoM ko zIghra hI chor3a kara khilate hue kamaloM kI sugandha se dizAoM ko suvAsita karanevAle kamala vana kI ora jA rahe haiM so Thoka hI hai kyoMki nizcaya hI sabhI loga gandhavAle ke pAsa ho jAte haiM / 77 // kheda ko prApta huA cakavA jaba taka paGkhoM ke yugala ko kammita nahIM karatA hai taba taka rAtribhara ke viraha se utpanna jAgaraNa se kheda ko prApta huI cakavI harSapUrvaka Akara usase mila gaI so ThIka hI hai kyoMki strI puruSa se cirakAla taka sneha karato hI hai / / 18 // he zatruoM kA mAna khaNDana karane vAle rAjan ! jisa prakAra vinidra netroMvAlo mAnavatI strI prAtaHkAla ke samaya dhore se karavaTa badala kara anurAga se yukta tathA AliGgana kI AkAGkSA se pahale hI hAtha pasAra kara par3e hue pati kA zIghra AliGgana karatI hai usI prakAra vikasita kamala rUpa netroMvAlo divasa lakSmI dhIre se Akara atyanta lAla varNa se yukta tathA pahale se hI kiraNoM ko phailAnevAle isa sUrya kA AliGgana kara rahI hai / / 79 // isa prakAra stutipAThakoM ke vacanoM se zIghra hI nidrA ko chor3akara vaha
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ trayodazaH sargaH mAlabhAriNI iti tasya mudA narendralakSmoM dadhataH zrAvakavRttimapyakhaNDAm / naranAthapateranekasaMkhyA yayurabdAH sphaTikAzmanirmalasya // 81 munipatimavalokya supratiSThaM pramadavane sthitamanyadA narendraH / samajani sa tapodhanastapazca prazamarata 'ricarakAlamAcacAra // 82 upajAtiH sa jIvitAnte vidhivadvidhijJaH sallekhanAmekadhiyA vidhAya / alaMcakAra kSitimAtmakIrtyA mUrtyA mahAzukramapi pratItaH // 83 vasantatilakam divyAGganAjanamanohararUpasaMpat sa prItivardhanavimAnamanUnamAnam / adhyAsya SoDazapayonidhisammitAyuH prItikaro ramata tatra vicitrasaukhyam // 84 ityasagakRte zrIvarddhamAnacarite hariSeNamahAzukragamano nAma trayodazaH sargaH // 13 // 1. prazamaratizcira- ma0 rAjA kAma-pAza ke samAna kaNTha meM arpita priyA ke bhujayugala ko bar3I kaThinAI se chur3AtA huA zayyA se uThA // 80 // 167 isa prakAra jo harSa pUrvaka rAjyalakSmI aura akhaNDa - niraticAra zrAvaka ko vRtti ko bhI dhAraNa kara rahA thA tathA jo sphaTikamaNi ke samAna nirmala thA aise usa rAjAdhirAja hariSeNa ke aneka varSa vyatIta ho gaye / / 81 / / kisI anya samaya rAjA pramadavana meM sthita supratiSTha muni ko dekhakara tapodhana ho gayA aura prazamaguNa meM rata hotA huA tapazcaraNa karane lagA || 82 // Ayu anta meM vidhi ke jAnanevAle una prasiddha muni ne ekAgra buddhi se vidhipUrvaka sallekhanA kara apanI kIrti se pRthivI ko aura zarIra se mahAzukra svarga ko bhI alaMkRta kiyA || 83 || jisakI rUpa-saMpadA devAGganAoM ke mana ko haraNa karanevAlI thI tathA jisakI Ayu solaha sAgara pramANa thI aisA vaha prItikara deva usa mahAzukra svarga meM bahuta bar3e prItivardhana nAmaka vimAna meM rahakara prakAra ke sukhoM kA upabhoga karane lagA / / 84 // isa prakAra asaga kavi kRta zrI varddhamAnacarita meM hariSeNa ke mahAzukra svarga meM jAne kA varNana karanevAlA terahavA~ sarga samApta huA /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 vardhamAnacaritam caturdazaH sargaH praharSiNI dvIpessmindadhadaparetare videhe kacchAkhyAmatha viSayo'sti nityaramyaH / sItAyAH surasaritastaTImudIcImudbhAsya prakaTamavasthitaH svakAntyA // 1 udbhidya kSititalamutthito'hilokaH kiM draSTu N bhuvamuta nAkinAM nivAsaH / AyAtaH svayamapi yasya bhUrizobhAM pazyantaH kSaNamamarAzca vismayante // 2 tatrAsti trijagadivaikatAmupetaM kSemAdidyutimabhidhAM puraM dadhAnam / 'sadvRttaprakRtiyutaM viviktavarNairAkINaM tilakanibhaM vasundharAyAH // 3 tasyAsIdatha nRpatiH purasya nAtho nItijJo vinataripurdhanaJjayAkhyaH / zrIraticapalApyakAri vazyA vidyante bhuvi mahatAM na duHkarANi // 4 kalyANI sakalakalAsu dakSabuddhiH smerAsyA smaravijayaika vaijayantI / lajjAyA hRdiva babhUva tasya rAjJI vikhyAtA manujapateH prabhAvatIti // 5 satsvapnairnigaditacakravatilakSmIH prAgdevaH suranilayAttato'vatIryaM / putro'bhUdbhuvi sa tayoryazo mahIyo mUrta vA priyapadapUrvamitranAmA // 6 caudahavA~ sarga . athAnantara isI jambUdvIpa ke pUrva videha kSetra meM kacchA nAma ko dhAraNa karane vAlA eka nitya ramaNIya deza hai jo apanI kAnti se sItA nadI ke uttara taTa ko vibhUSita kara prakaTa rUpa se sthita hai // 1 // jisakI bahuta bhArI zobhA ko dekhate hue deva, kSaNabhara ke liye aisA vismaya karane lagate haiM ki kyA yaha pRthivItala ko bhedakara Upara uThA huA nAgaloka - dharaNendra kA nivAsa hai athavA pRthivI ko dekhane ke liye svayaM AyA huA svarga hai ? // 2 // usa kacchA deza meM hemadyuti nAma ko dhAraNa karanevAlA eka nagara hai jo aisA jAna par3atA hai mAno ekarUpatA ko prApta huA tribhuvana hI hai, jo sadAcArI prajA se yukta hai, pavitra AcaraNa karanevAle varNoM se vyApta hai tathA pRthivI ke tilaka ke samAna hai // 3 // tadanantara nIti kA jJAtA aura zatruoM ko vaza meM karanevAlA dhanaJjaya nAma kA vaha rAjA usa nagara kA svAmI thA jisane atyanta caJcala lakSmI ko bhI vaza kara liyA thA so ThIka hI hai kyoMki pRthivI para mahApuruSoM ke liye duSkara koI kArya nahIM hai // 4 // usa rAjA kI prabhAvatI nAma kI prasiddha rAnI thI jo kalyANakAriNI thI, samasta kalAoM meM kuzala buddhivAlI thI, ha~samukha thI, kAmadeva kI eka vijayapatAkA thI tathA mAno lajjA kA hRdaya hI thI // 5 // samIcIna svapnoM ke dvArA jisakI cakravartI kI lakSmI pahale se hI sUcita ho gayI thI aisA vaha prItikara nAma kA deva usa mahAzukra svarga se avatIrNa hokara una donoM ke priyamitra nAmakA putra huA /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturdazaH sargaH 169 taM vidyAH prathamamupAsire samastAH pratyakSaM mativibhavena lobhyamAnAH / abhyetuM jhaTiti paraM samutsukAyAH sAmrAjyazriya iva dUtikAH pradhAnAH // 7 sarveSAmajani sa bhAjanaM guNAnAM ratnAnAmiva jaladhiH sunirmalAnAm / lAvaNyaM dadhadapi bhUri taddhi citraM mAdhurya dizi dizi yattatAna loke // 8 'sadvattaH sakalakalAdharo vitanvannAnandaM nijamRdupAdasevakAnAm / sampUrNo vidhuriva bhUrirUpazobhAsAmagrImabhinavayauvanena bheje // 9 saMreje samadavadhUvilolanetrastyaktAnyairadhigatasaMmadaM ptdbhiH| bibhrANo madhusamaye prasUnalakSmI pratyagrAmalinivahairivekacUtaH // 10 anyasminnahani dhanaJjayo jinendraM sa kSemaGkaramupagamya tatpreNItam / dharmaM ca pravaNamanA nizamya samyak saMsArAdviratamatiH paraM babhUva // 11 vinyasya zriyamatha tatra putramUkhye tanmale sapadi sa dIkSito vireje| saMsAravyasananirAsinI mumukSoHzobhAyai bhavati na kasya vA tapasyA // 12 vaha putra aisA jAna par3atA thA mAno pRthivI para mUrtidhAro yaza hI ho // 6 // jo use zIghra hI prApta karane ke liye atyanta utsaka sAmrAjya lakSmI ko pradhAna datiyoM ke samAna thIM aisI samasta vidyAe~ usake buddhi-vaibhava se lubhAI jAkara pahale hI pratyakSa rUpa se usakI upAsanA karane lagI thiiN||7|| jisa prakAra samudra atyanta nirmala ratnoM kA pAtra hotA hai usI prakAra vaha putra bhI samasta nirmala guNoM kA pAtra thA / vaha yadyapi bahuta bhArI lAvaNya-khArApana (pakSa meM saundarya) ko dhAraNa karatA thA to bhI loka meM pratyeka dizAoM meM mAdhuyaM-miThAsa ( pakSa meM harSa) ko vistRta karatA thA yaha Azcarya kI bAta thii|| 8 // jo sadavatta-sadAcArI thA ( pakSa meM prazasta gola thA ), sakala kalAoM-cauMsaTha kalAoM ko dhAraNa karane vAlA thA ( pakSa meM solaha kalAoM kA dhAraka thA) aura apane komala pAdacaraNoM (pakSa meM kiraNoM) kI sevA karane vAloM ke Ananda ko vistRta karatA thA aisA vaha priyamitra navayauvana ke dvArA pUrNa candramA ke samAna bahuta bhArI rUpa ko zobhA sAmagrI ko prApta huA thaa| bhAvArtha-navayauvana se usakA zarIra pUrNa candramA ke samAna suzobhita hone lgaa||9|| jisa prakAra vasanta Rtu meM navIna puSpalakSmI ko dhAraNa karane vAlA Ama kA pramukha vRkSa, par3ate hue bhramaroM ke samUha se suzobhita hotA hai usI prakAra nUtana tAruNya lakSmI ko dhAraNa karane vAlA priyamitra anya padArthoM ko chor3akara harSapUrvaka par3ate hue madamAtI striyoM ke caJcala netroM se suzobhita ho rahA thA // 10 // kisI anya dina rAjA dhanaJjaya ne kSemara tIrthaMkara ke pAsa jAkara unake dvArA pratipAdita dharma ko ekAgracitta se acchI taraha sUnA jisase vaha saMsAra se atyanta viraktacitta ho gayA // 11 // tadanantara usa mukhya putra ke liye rAjyalakSmI sauMpakara vaha unhIM kSemakara tIrthaMkara ke pAdamUla meM 1. sadvRtti prakRtiyutaM ma0 / 2. tatpraNItAm ma0 / 22
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 vardhamAnacaritam duHprApAM sakalanRpAdhirAjalakSmIM prApyApi pramadamasau tathA na bheje / bibhrANaH sakalamaNuvrataM yathAvatsamyaktvaM sahajamathaujjvalaM ca rAjA // 13 tasyeyuH paramarayo'pi saccaritrairAkRSTAH svayamupagamya kiGkaratvam / zItAMzoriva kiraNAH satAM guNaughA vizvAsaM vidadhati kasya vA na zubhrAH // 14 ekasminnatha divase sabhAgRhasthaM vijJAto narapatimabhyupetya kazcit / saMbhrAnto natirahitaM mudaivamUce ko diSTayA bhavati sacetano mahatyA // 15 zAlAyAmamalarucAM varAyudhAnAmutpannaM vinatanarendracakra cakram / duHprekSyaM dinakara koTibimbakalpaM yakSANAmadhipagaNena rakSyamANam // 16 tatraiva sphuritamaNiprabhAparIto daNDo'bhUdasirapi zAradAmbarAbhaH / pratyakSaM yaza iva te mano'bhirAmaM pUrNendudyutiruciraM sitAtapatram // 17 saMsarpatkaranicayena ruddhadikkazcUlAkhyo maNirudapAdi kozagehe / kAkiNyA samamacirAMzurAjibhAsA bhUpendra dyutivitatena carmaNA ca // 18 AkRSTAH sukRtaphalena ratnabhUtA dvArasthAH sacivagRhezatakSa mukhyAH / senAnIkarituragAzca kanyayAmA kAGkSanti kSitipa bhavatkaTAkSapAtam // 19 zIghra hI dokSita ho suzobhita hone lagA so ThIka ho hai kyoMki saMsAra ke kaSTa ko dUra karane vAlI tapasyA kisa mumukSu kI zobhA ke liye nahIM hotI ? // 12 // rAjA priyamitra durlabha sAmrAjya lakSmI ko pAkara bhI usa prakAra ke harSa ko prApta nahIM huA thA jisa prakAra ki yathokta samasta aNuvratoM aura naisargika nirmala samyagdarzana ko dhAraNa karatA huA harSa ko prApta huA thA / bhAvArtha - usane rAjalakSmI ko pAte hI pUrva saMskAravaza nirmala samyagdarzana aura aNuvratoM ko dhAraNa kara liyA thA // 13 // usake sadAcAra se AkRSTa hue zatru bhI svayaM Akara atyadhika kiGkaratA ko prApta hue the so ThIka hI hai kyoMki candramA kI kiraNoM ke samAna ujjvala satpuruSoM ke guNoM ke samUha kise vizvAsa utpanna nahIM karate ? // 14 // tadanantara kisI eka dina rAjA sabhAgRha meM baiThe hue the usI samaya saMbhrama meM par3A huA koI paricita manuSya AyA aura namaskAra kiye binA hI harSa se isa prakAra kahane lagA so ThIka hI hai| kyoMki bahuta bhArI bhAgyodaya hone para sacetana - vicArAvicAra kI zakti se sahita kauna hotA - hai ? // 15 // he rAjAoM ke samUha ko namra karane vAle rAjan ! nirmala kAnti ke dhAraka utkRSTa zastroM kI zAlA meM vaha cakraratna prakaTa huA hai jisakA dekhanA bhI zakya nahIM hai, jo karor3oM sUryabimboM ke samAna hai tathA yakSendroM kA samUha jisakI rakSA kara rahA hai / / 16 / / usI zastrazAlA meM dedIpyamAna maNiyoM kI prabhA se vyApta daNDa aura zarad Rtu ke AkAza ke samAna kAntivAlA asi ratna bhI prakaTa huA hai / pUrNa candramA ke samAna kAnti se sundara vaha sapheda chatra prakaTa huA hai jo tumhAre sAkSAt yaza ke samAna mana ko Anandita karane vAlA hai || 17 || he rAjendra ! kozagRha meM bijaliyoM ke samUha ke samAna kAntivAlI kAkiNI aura kAnti se vyApta carmaratna ke sAtha aisA cUr3AmaNi ratna utpanna huA hai jisane cAroM ora phailatI huI kiraNoM ke samUha se saba dizAoM ko vyApta kara rakkhA hai // 18 // he rAjan ! puNya ke phala se AkRSTa hokara dvAra para khar3e
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturdazaH sargaH saMjAtA navanidhayaH kuberalakSmyAH kurvANAH nijavibhavaiH sadAbhibhUtim / prAgjanmaprajanitabhUripuNyazaktiH kiM kAsAM na bhavati saMpadAM savitrI // 20 tenoktAmiti naralokasArabhUtAM saMbhUtAmapi sa nizamya cakrabhUtim / bhUpendro jana iva vismayaM na bheje prAjJAnAM kimiha kutUhalasya hetuH // 21 pratyakSaM jinapatimabhyupetya bhaktyA sAnandaM saha sakalena rAjakena / saMpUjya prathamamasau yathoktamArgamArgajJastvatha vitatAna cakrapUjAm // 22 SaTkhaNDaM' katipayavAsarairananairAkIrNa nRpakhacarAdhipaizca devaH / cakreNa svavazamakAri tena kRtsnaM duHsAdhyaM na hi bhuvi bhUripuNyabhAjAm // 23 dvAtriMzatsakalana rAdhirATsahastraivikhyAtairapi vibudhAdhipaistadaddhaiH / strIbhiH SaNNavatisahasrasammitAbhiH kAntAbhiH parikarito rarAja samrAT // 24 naisarpaH samamatha pANDupiGgalAbhyAM kAlena sthitimakarocca bhUrikAlaH / zaGkhAkhyo nidhirapi padmamANavAbhyAM kauberyAM dizi navamazca sarvaratnaH // 25 prAsAdAnmRdu zayanAni sopadhAnAnyAsandIpramukhavarAsanaprapaJcAn / naisarpo vitarati santataM janebhyaH paryaGkAnbahuvidhajAtipaTTakAMzca // 26 171 hue saciva, gRhapati, sthapati, senApati, gajarAja aura azvaratna, kanyA ratna ke sAtha Apake kaTAkSapAta kI icchA kara rahe haiM // 19 // apane vaibhava se sadA kubera kI lakSmI kA parAbhava karanevAlI nau nidhiyA~ bhI utpanna huI haiM so ThIka hI hai kyoMki pUrvajanma meM saMcita bahuta bhArI puNya kI zakti kina sampadAoM ko utpanna karane vAlI nahIM hotI ? || 20 || isa prakAra usa puruSa ke dvArA kahI huI, manuSyaloka kI sArabhUta cakraratna kI saMpadA ko utpanna huI sunakara bhI rAjA priyamitra, sAdhAraNa manuSya ke samAna vismaya ko prApta nahIM hue so ThIka hI hai kyoMki isa saMsAra meM aisI -sI vastu hai jo vidvajjanoM ke kutUhala kA kAraNa hai ? arthAt koI nahIM // 21 // vidhi vidhAna ke jJAtA rAjAdhirAja priyamitra ne harSa sahita samasta rAjAoM ke sAtha sAkSAt tIrthaMkara ke pAsa jAkara sabase pahale bhaktipUrvaka yathokta vidhi se unakI pUjA kI pazcAt cakraratna kI pUjA ko vistRta kiyA / / 22 / / usane samasta bhUmigocarI rAjAoM, vidyAdhara rAjAoM aura devoM se vyApta sampUrNa chaha khaNDa ko cakraratna ke dvArA kucha hI dinoM meM apane vaza kara liyA so ThIka hI hai kyoMki bahuta bhArI puNya se yukta manuSyoM ko pRthivI meM kaThina kucha bhI nahIM hai || 23 || battIsa hajAra mukuTabaddha rAjAoM, solaha hajAra prasiddha devoM aura chiyAnave hajAra sundara striyoM se sahita cakravartI priyamitra suzobhita hone lagA // 24 // tadanantara pANDu aura piGgala ke sAtha naisarpa, kAla ke sAtha mahAkAla, padma aura mANava ke sAtha zaGkhanidhi tathA nauvIM sarvaratna nidhi ye nau nidhiyA~ uttara dizA meM sthita thIM || 25 || naisarpa nidhi, manuSyoM ke sadA bhavana, gaddA aura takiyoM se sahita bistara ArAmakursI Adi uttamottama 1. SaTkhaNDaiH ma0 / 2. paTTikAMzca ma0 /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 vardhamAnacaritam zAlInAM tilayavamASakodravANAM vrIhINAM varacaNakapriyaGgakANAm / sarveSAM janahRdayAbhivAJchitAnAM bhedAnAmatidhRti pANDukaH pradAtA // 27 pratyuptapravipularatnarAjirazmizreNIbhiH zabalitasarvadiGmukhAni / strIpuMsaM prati sadazAni' bhUSaNAni zrImanti pratidizati piGgalo janebhyaH // 28 sarvartuprasavaphalAni sarvakAlaM citrANi malatikArpodbhavAni / niAjaM vitarati vAJchitAni kAlaH kinna syAtsukRtaphalena puNyabhAjAm // 29 sauvarNa sadanaparicchadaM vicitraM tAmrIyaM vividhamupaskaraM ca lauham / lokebhyaH samabhimataM dadAti yatnAnnIrandhra nidhiracirAya bhUrikAlaH // 30 vAdyAnAM tataghanarandhranaddhabhedaibhinnAnAM zrutisukhadAyinAdabhAjAm / saMghAtaM sRjati samIpsitAya zaGkho duHprApaM na hi jagatAM samagrapuNyaiH // 31 citrANi kSaNarucizakracApakAnti khasthAstuM nijamahasA viDambayanti / vAsAMsi svatizayaratnakambalAdiprAvAraiH saha dizatIpsitAni padmaH // 32 hetInAM nivahamanekabhedabhinnaM divyAnAmanugatalakSaNasthitInAm / durbhedyaM kavacaziraHsuvarmajAtaM prakhyAtaM vitarati mANavo janebhyaH // 33 AsanoM ke samaha, palaGga aura nAnA prakAra ke pATe pradAna karatI hai / / 26 / / sAThI cAvala, tila, jI, ur3ada, kodoM, sAmAnya dhAna, utkRSTa canA tathA priyaGga, Adi jina anAja ke bhedoM kI manuSya apane hRdaya meM icchA karate haiM una sabako saMtoSa kAraka mAtrA meM pANDuka nidhi detI hai / / 27 / / piMgala nidhi manuSyoM ke lie jar3e hue bar3e-bar3e ratnasamUha kI kiraNAvalI se jinhoMne samasta dizAoM ke agrabhAga ko citrita kara diyA hai, jo strI-puruSoM kI yogya avasthAoM se sahita haiM tathA jo zrIzobhA se sampanna haiM aise AbhUSaNa pradAna karatI hai / / 28 // kAlanidhi sadA nizchalarUpa se vRkSa, latA aura jhAr3iyoM se utpanna hone vAle nAnA prakAra ke saba RtuoM ke phUla aura phala icchAnusAra pradAna karatI hai so ThIka hI hai kyoMki puNyazAlI jIvoM ke puNya-phala se kyA nahIM hotA ? // 29 // mahAnidhi manuSyoM ke liye unakI icchAnusAra suvarNa se bane hue, mahaloM kI sajAvaTa ke vividha sAmAna, tathA tAme aura lohe ke bane hue nAnA prakAra ke bartana, yatnapUrvaka nirdoSa rUpa se zIghra ho pradAna karatI hai / / 30 // zaGkhanidhi, icchuka manuSyoM ke liye tata, ghana, randhra aura naddha ke bheda se nAnAbheda liye sukhadAyaka zabda se yukta bAjoM ke samUha ko racatI hai so ThIka hI hai kyoMki sampUrNa puNya ke dvArA jIvoM ke liye koI vastu durlabha nahIM hai // 31 // padmanidhi apane teja se AkAza meM sthita bijalI aura indradhanuSa kI kAnti ko tiraskRta karane vAle nAnA prakAra ke manovAMchita vastra, atyanta zreSTha ratnakambala Adi or3hane ke vastroM ke sAtha pradAna karatI hai / / 32 // mANava nidhi, manuSyoM ke liye apane-apane lakSaNoM kI sthiti se sahita divya zastroM ke vividha samUha tathA kaThinAI se bhedane yogya prasiddha kavaca aura zira ke Topa Adi pradAna 1. sadRzAni b0|
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturdazaH sargaH ratnAnAM viyati surendracApalakSmImanyonyavyatikaritaigarbhastijAlaiH / kurvANAM janayati saMpadA' samayAM sAmagrIM sakalajanasya sarvaratnaH // 34 lokAnAmiti sa manorathAnazeSAnbhUpendro nidhibhirapUrayannikAmam / pratyagrairnavajalamocibhiH samantAjjImUtairiva zikhinAM tapAvasAnaH // 35 auddhatyaM navanidhibhiH pradIyamAnairna dravyairaparimitaiH sa saMprapede / toyaughairiva jaladhirnadopanItairdhIrANAM na hi vibhavo vikArahetuH // 36 apyevaM samanubhavandazAGgabhogAnvyAna mrairamaranRpaiH sadA parItaH / dharmAstha zithilayati sma na svacittAnmAdyante na hi vibhavairmahAnubhAvAH // 37 AzliSTo dhanamapi rAjarAjalakSmyA rAjendraH prazamati sukhAya mene / saddRSTe radhigatabhUrisaMpado'pi zreyo'rthAnnahi vijahAti nirmalA dhIH // 38 pUrvANi tribhiradhikAnyazItilakSANyAnandaM sakalajanasya cakranAthaH / tanvanniti saninAya magnacittau vistIrNe viSayasukhAmRtAmburAzau // 39 anyedyuH pravimaladarpaNe svabimbaM saMpazyannRpatiH svakarNamUle / saMlagnaM vinigadituM jarAM bhavitroM dUtaM vA navapalitAGkuraM nidadhyau // 40 173 karatI hai // 33 // sarvaratnanidhi, samasta manuSyoM ke liye usa sAmagrI ko utpanna karatI hai jo paraspara milI huI ratnoM kI kiraNAvalI se AkAza meM indradhanuSa ko lakSmI ko utpanna karatI hai aura saMpatti ke dvArA paripUrNa hai // 34 // isa taraha jisa prakAra varSARtu saba ora nUtana jala ko chor3ane vAle navIna meghoM se mayUroM ke samasta manorathoM ko pUrNa karatI hai usI prakAra vaha cakravartI nidhiyoM ke dvArA manuSyoM ke samasta manorathoM ko atizayarUpa se pUrNaM karatA thA / / 35 / / jisa prakAra samudra nadiyoM dvArA lAye hue jala ke samUha se garva ko prApta nahIM hotA usI prakAra vaha nau nidhiyoM ke dvArA diye jAne vAle aparimita dhana se garva ko prApta nahIM huA thA so ThIka hI hai kyoMki vaibhava dhIra manuSyoM ke vikAra kA kAraNa nahIM hotA // 36 // jo namrIbhUta deva aura rAjAoM ke dvArA sadA ghirA rahatA thA aise usa cakravartI ne isa taraha dazAGga bhogoM ko bhogate hue bhI apane mana se dharma kI zraddhA ko zithila nahIM kiyA thA so ThIka hI hai kyoMki mahAnubhAva -- uttama manuSya vaibhava ke dvArA garva ko prApta nahIM hote haiM / / 37 / vaha cakravartI, kubera kI lakSmI se atyanta AliGgita hone para bhI prazama guNa kI prIti ko hI sukha ke liye mAnatA thA so ThIka hI hai kyoMki bahuta bhArI saMpatti ko prApta karane vAle bhI samyagdRSTi jIva kI nirmala buddhi kalyANakArI padArthoM ko nahIM chor3atI hai / / 38 / / isa prakAra jo vistRta viSaya sukha rUpI amRta ke samudra meM nimagna citta thA tathA jo samasta manuSyoM ke Ananda ko vistRta karatA rahatA thA aise usa cakravartI ne terAsI lAkha pUrvaM vyatIta kara diye / / 39 / kisI anya dina vaha cakravartI atyanta nirmala darpaNa meM apanA pratibimba dekha rahA thA, usI samaya usane apane kAnoM ke samIpa lagA huA eka safeda bAla dekhA, vaha bAla aisA jAna par3atA 1. saMpadaM ma0 / 2. samagrAM ma0 /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 vardhamAnacaritam taM dRSTvA maNimukuraM vihAya sadyo rAjendrazciramiti cintayAMbabhUva / 'vizvasminnahamiva ko'paraH sacetAH saMsAre viSayaviSavaMzIkRtAtmA // 41 bhogArthaH suranRpakhecaropanItaiH sAmrAjye na khalu mamApi jAturamyaiH / saMtRptiH prakRtinareSu kaiva vArtA duHpUro bhavati tathApi lobhagataH // 42 AkRSTo viSayasukhaibuMdho'pi nanaM saMsArAnna paribibheti bharidaHkhAta / AtmAnaM bata kurute durAzayAtaM mohAndho nanu sakalo'pi jIvalokaH // 43 te dhanyA jagati vidAM ta eva mukhyAH paryAptaM sukRtaphalaM ca bhUri teSAm / yaistRSNAviSalatikA samUlatUlaM pronmUlya pratidizamujjhitA sudUram // 44 no bhAryA na ca tanayo na bandhuvargaH saMtrAtuM vyasanamukhAdalaM hi kazcit / teSvAsthAM zithilayituM tathApi necchet dhiGmUDhAM prakRtimimAM zarIrabhAjAm // 45 saMtRptina ca viSayaniSevyamANairakSANAM bhavati punastRSaiva ghoraa|| tRpNA" hitamahitaM na vetti kiJcitsaMsAro vyasanamayo zanAtmanInaH // 46 jAnAti svayamapi vokSate zRNoti pratyakSaM jananajarAmRtisvabhAvam / saMsAraM kuzalavivajitaM tathApi bhrAntAtmA prazamarato na jAtu jIvaH // 47 thA mAno Age Ane vAlI vRddhAvasthA kI sUcanA dene ke liye AyA huA usakA dUta hI ho // 40 // usa bAla ko dekha kara tathA zIghra hI maNimaya darpaNa chor3a kara cakravartI cirakAla taka aisA bicAra karane lagA ki samasta saMsAra meM mere samAna dUsarA kauna prANI hai jisakI AtmA viSayarUpI viSa ke vazIbhUta ho // 41 // deva rAjA tathA vidyAdharoM ke dvArA lAye hue manohara bhogopabhoga ke padArthoM se jaba sAmrAjya meM mujhe bhI nizcaya se tRpti nahIM hai taba prajA-janoM kI to bAta hI kyA hai ? phira bhI lobharUpI gaDDhA duHpura hai-kaThinAI se bharane ke yogya hai / / 42 / / viSaya-sukha se AkRSTa haA vidvAn bhI sacamuca bahuta bhArI duHkha se yukta saMsAra se bhayabhIta nahIM hotA hai| kheda hai ki vaha dRSTa taSNA se apane Apako duHkho karatA hai so ThIka hI hai kyoMki nizcaya se sabhI saMsAra moha se andhA ho rahA hai / / 43 // saMsAra meM ve hI dhanya haiM, ve hI jJAnIjanoM meM mukhya haiM, aura unhoM ko puNya kA bahuta bhArI phala acchI taraha prApta huA hai jinhoMne ki tRSNA rUpI viSalatA ke samUlatUla ukhAr3a kara pratyeka dizA meM bahuta dUra pheMka dI hai // 44 // yadyapi mRtyu ke mukha se rakSA karane ke liye na strI samartha hai, na putra samartha hai aura na koI bandhu varga ho samartha hai tathApi yaha prANI unameM Adara buddhi ko zithila karane kI icchA nahIM karatA so Thoka hI hai kyoMki prANiyoM ko isa mUr3ha buddhi ko dhikkAra hai // 45 // acchI taraha sevana kiye hue viSayoM se indriyoM kI tRpti nahIM hotI kintu bhayaMkara tRSNA hI bar3hatI hai| tRSNA se pIr3ita jIva hita-ahita ko kucha bhI nahIM jAnatA hai| vAstava meM duHkhoM se bharA huA yaha saMsAra AtmA ke liye hitakArI nahIM hai / / 46 / / bhrama meM par3A huA yaha jIva yadyapi janma, jarA aura mRtyu rUpa svabhAva se sahita tathA kuzala se rahita saMsAra ko svayaM jAnatA hai, dekhatA hai aura pratyakSa sunatA bhI hai to bhI kabhI prazama 1. vizvasmAdiha ma0 / 2. ramye ma0 / 3. prakRta ma / 4. bhrAntyAtmA ma0 /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturdazaH sargaH akSANAM vazamupagamya pApakArye saMsaktaH sukhalavalipsayA nikAmam / no pazyatyaparabhave vicitraduHkhaM jIvAnAmahita ratiH paraM svabhAvaH // 48 saMpattistaDidiva caJcalA samagrA tAruNyaM tRNagatadAvadIptikalpam / fi nAyurgalati pade pade samastaM niHzeSaM dalitaghaTAmbuvannarANAm // 49 bIbhatse prakRtivinazvare nikAmaM duHpUre bahuvidharogavAsagehe / viNmUtrakSataja supUrNa jIrNabhANDe ' ko vidvAnvapuSi karoti bandhubuddhim // 50 saMsArasthitimiti cetasA vinindya kSoNIzaH svayamacirAya mokSamArgam / jijJAsujina mabhivandituM pratasthe prasthAnaprahatamRdaGgahUtabhavyaH // 51 tenAtha samavasRtiH prasannabhavyazreNIbhiH parikaritAbhito jinendram 2 | Asede surapadavIva tAratAramadhyasthapravimalapUrNacandralakSmIH // 52 mAlinI ajamamaramameyaM kevalajJAnanetraM catura maranikAyaiH sevitaM prAJjalIDyam / dviguNitazamasaMpadbhaktinamrottamAGgaH sakalanarapatIndrastaM vavande jinendram // 53 ityasakRte zrIvarddhamAnacarite priyamitracakravartisaMbhavo nAma caturdazaH sargaH 175 guNa meM lIna nahIM hotA // 47 // indriyoM kI adhInatA ko prApta karane kI icchA se pApa kArya meM atyanta Asakta huA parabhava meM nahIM dekhatA hai so ThIka hI hai kyoMki ahita meM prIti karanA hI samasta saMpatti bijalI ke samAna caJcala hai, yovana tRNa meM lagI huI dAvAnala kI dIpti ke samAna hai, aura phUTe ghar3e meM rakhe hue pAnI ke samAna manuSyoM kI samasta Ayu kyA pada-pada para nahIM gala rahI hai ? arthAt avazya gala rahI hai // 42 // jo ghRNita hai, svabhAva se nazvara hai, atyanta duSpUra hai, nAnA prakAra ke rogoM kA nivAsa gRha hai aura mala-mUtra tathA rudhira se bharA huA jIrNa bartana hai aise zarIra meM kauna vidvAn bandhu kI buddhi karatA hai - use bandhu ke samAna hitakArI mAnatA hai ? arthAt koI nahIM // 50 // hokara yaha jIva alpasukha prApta prApta hone vAle vicitra duHkha ko jIvoM kA svabhAva hai // 48 // isa prakAra rAjA svayaM hI apane citta se saMsAra sthiti kI nindA kara zIghra hI mokSamArga ko jAnane kA icchuka ho prasthAna ke samaya tADita mRdaGga se bhavyajIvoM ko bulAtA huA jinendra bhagavAn kI vandanA karane ke liye calA / / 51 / / tadanantara usane usa samavasaraNa ko prApta kiyA jo prasanna bhavya jIvoM ko paGktiyoM se sahita thA, jinendra bhagavAn ke cAroM ora sthita thA tathA vizAla tArAoM ke madhya meM sthita pUrNa candramA se suzobhita AkAza ke samAna thA / / 52 / / dugunI zAnti saMpadA aura bhakti se jisakA zira namrIbhUta thA, aise cakravartI ne una 1. bhANDage he ma0 / 2. jinendraH ma0 /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 vardhamAnacaritam paJcadazaH sargaH zAlinI papracchAtha prAJjalirbhaktinamraH kSoNInAtho mokSamArgaM jinendram | jJAtvA dauHsthyaM saMsRteraprameyaM bhavyaH ko vA siddhaye notsaheta // 1 sarvAnsattvAnbhinnajAtInvimuktermArgaM bhavyAnbodhayannevamUce / vAcaM vAcAmIzitA divyanAdavyAptAsthAnaM nizcitAzeSatattvaH // 2 syAtsamyaktvaM nirmalaM jJAnamekaM saccAritraM cAparaM cakrapANe / mokSasyaitAnyeva mArgaH paro'yaM na vyastAni prANinaH saMmumukSoH // 3 tatvArthAnAM taddhi samyaktvamuktaM zraddhAnaM yannizcayenAvabodhaH / teSAmeva jJAnamekaM yathAvatsyAccAritraM sarvasaGgeSvasaMGgaH // 4 jIvAjIva puNyapApAsravAzca proktAH sArvaiH saMvaro nirjarA ca / bandho mokSazceti loke jinendrairindrAbhyacyaiH sannavaite padArthAH // 5 jIvAsteSu dviprakAreNa bhinnAH saMsArasthA nirvRtAzceti teSAm / syAtsAmAnyaM lakSaNaM copayogaH so'pi dvayaSTASTArthabhedaivibhaktaH // 6 jinendra bhagavAn ko namaskAra kiyA jo janmarahita the, maraNarahita the, aparimeya the, kevalajJAna rUpI netra se sahita the, caturNikAya ke devoM se sevita the aura zreSTha aJjaliyoM ke dvArA stuti karane ke yogya the / / 53 / / isa prakAra asaga kavikRta zrIvarddhamAnacarita meM priyamitra cakravartI kI utpatti kA varNana karane vAlA caudahavA~ sarga samApta huA pandrahavA~ sarga tadanantara bhakti se nIbhUta rAjA priyamitra ne hAtha jor3a kara jinendra bhagavAn se mokSamArga pUchA so ThIka hI hai kyoMki saMsAra ke aparimita duHkha ko jAna kara kauna bhavyajIva mukti ke liye utsAhita nahIM hotA hai ? // 1 // jo vacanoM ke svAmI the tathA samasta tattvoM kA jinhoMne nizcaya kara liyA thA aise jinendra bhagavAn bhinna-bhinna jAti ke samasta bhavyajIvoM ko mukti kA mArga batAte hue isa prakAra ke vacana bole / usa samaya bhagavAn ko divyadhvani se samasta samavasaraNa gUMja rahA thA || 2 || he cakravartin ! nirmala samyagdarzana, advitIya jJAna aura utkRSTa samyakvAritra ye tIna milakara hI mokSAbhilASI jova ke liye mokSa kA utkRSTa mArga haiM pRthak-pRthak nahIM // 3 // tattvArthI kI zraddhA karanA samyaktva kahA gayA hai, nizcaya se unakA jAnanA advitIya jJAna hai aura samasta parigrahoM meM anAsakta rahanA yathokta cAritra hai // 4 // jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa ye nau padArtha sarvahitakArI tathA indroM ke dvArA pUjya jinendra bhagavAn [ ne loka meM kahe haiM // 5 // una padArthoM meM jIva do prakAra ke haiM - eka saMsArI aura 1. sAvaH ma0 /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcadazaH sargaH saMsArasthAste tvanekaprakArA nAnAyonisthAnagatyAdibhedaiH / uktA nAnAduHkhadAve durante janmAraNye'nAdikAlaM bhramantaH // 7 "gatyakSANi sthAnabhedAnazeSAn saukhyaM duHkhaM sarvalokatraye'pi / bhAvairebhiH kIrtyate vItarAgaH prApnotIti vyaktamAtmA jinendraH // 8 bhAvAH paJca kSAyikAdyAdayaH syurjIvasyAhustattvamityAptatattvAH / bhedAsteSAM dvau navASTAdazApi proktAH saikA viMzatizca trayo'pi // 9 samyaktvaM syAtsaccaritraM sa cAdyo bhedastAbhyAM kSAyikasyApi sArdham / jJAnaM lAbho darzanaM bhogavIrye' jJeyA dAnaM copabhogazca bhedAH // 10 ajJAnAni trINi catvAri sadbhiH saMjJAnAni trINyatho darzanAni / mizrasyoktA labdhayaH paJca sArddha tAbhyAM bhedAH saMyatA saMyatAzca // 11 ajJAnaM ca trINi liGgAni lezyASaTkaM mithyAdarzanA saMyatau ca / catvArazca syuH kaSAyAstvasiddho'pyaSTArthaite bhavya turyasya bhedAH // 12 177 se dUsare mukta | una jIvoM kA sAmAnya lakSaNa upayoga hai / vaha upayoga bhI do ATha aura cAra bhedoM se vibhakta hai / bhAvArtha - mUla meM upayoga ke do bheda haiM eka jJAnopayoga aura dUsarA drshnopyog| inameM se jJAnopayoga ke matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna, kevalajJAna, kumati, kuta aura avadhi ke bheda se ATha bheda haiM aura darzanopayoga ke cakSurdarzana, acakSurdarzana, avadhi darzana aura kevala darzana ke bheda se cAra bheda haiM // 6 // jo nAnA yoni sthAna tathA gati Adi ke bheda se aneka prakAra ke haiM tathA nAnA duHkha rUpI dAvAnala se paripUrNa isa duHkhadAyaka saMsAra rUpI vana meM anAdi kAla bhramaNa kara rahe haiM ve saMsArI jIva kahe gaye haiM // 7 // yaha jIva, samasta tInoM lokoM meM ina bhAvoM ke dvArA gati, indriya, samasta sthAnoM - jIva samAsoM ke bheda sukha aura duHkha ko prApta hotA hai aisA vItarAga jinendra bhagavAn spaSTa kathana karate haiM // 8 // kSAyika Adi pA~ca bhAva jIva ke tattva haiM aisA tattva ko prApta karane vAle jinendra bhagavAn kahate haiM / una tattvoM ke do, nau, aThAraha, ikkIsa aura tIna bheda kahe gaye haiM / bhAvArtha - aupazamika ke do, kSAyika ke nau, kSAyopazamika ke aThAraha, audayika ke ikkIsa aura pAriNAmika ke tIna bheda haiM // 9 // samyagdarzana aura samyak cAritra yaha pahalA bheda hai arthAt aupazamika bhAva ke samyagdarzana tathA samyak cAritra ye do bheda haiM / ina donoM ke sAtha jJAna, darzana, dAna lAbha bhoga upabhoga aura vIrya ke milAne se kSAyika bhAva ke no bheda hote haiM // 10 // una samyagdarzana aura samyak cAritra ke sAtha tIna ajJAna - kumati, kuzruta, kuavadhi, cAra samyagjJAnasumati, suzruta, suavadhi aura mana:paryayajJAna, tIna darzana-cakSurdarzana acakSurdarzana aura avadhi darzana, pA~ca labdhiyAM - dAna lAbha bhoga upabhoga aura vIrya tathA saMyamAsaMyama ina solaha ke milAne se kSAyopazamika bhAva ke aThAraha bheda kahe gaye haiM // 11 // ajJAna eka, tIna liGga - strI, puruSa aura napuMsaka liMga, chaha lezyAe~ - kRSNa nIla kApota pIta padma aura zukla, mithyAdarzana, aura asaMyata, cAra kaSAya - krodha mAna mAyA aura lobha tathA asiddhatva ye saba milakara audayika bhAva 1. gatyasANAM sthAnabhedena zeSaM ma0 / 2. vIryau ma0 / 23
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 vardhamAnacaritam jIvatvaM cAbhavyatA bhavyatA ca proktA bhedAH paJcamasya trayo'pi / SaSThazcAnyaH sannipAtodbhavaH SaTtriMzadbhedAMstasya ca prAhuryAH // 13 tulyAH sarve nirvRtAH saMpraNItAH samyaktvAdyairakSayaiH sadguNaiste / uttIryAptA dustaraM ye bhavAbdhiM trailokyAgre niSThitArthAH pratiSThAm // 14 dharmAdharmau pudgalAkAzakAlAH sadbhiH proktA ityajIvAstvathaite / teSAM madhye rUpiNaH pudgalA syuH kAlaM muktvA te'stikAyAH sajIvAH // 15 kartA jIvaH SaTsu nAnye pradezairdharmAdharmAvekajIvena tulyau / vAsaMkhyeyaiH syAdanantapradezaM lokAlokavyApakaM vyoma nAma // 16 dharmAdharmau prANabhRtpudgalAnAM yAnasthAnopagrahau lokamAtrau / kAlo dvedhA vartana lakSaNazca syAdAkAzaM cAvakAzopakAri // 17 rUpasparzI varNagandhau rasazca sthaulyaM bhedaH saukSmyasaMsthAnazabdAH / chAyodyotA vAtapazcAndhakAraM bandho'pyete pudgalAnAM guNAH syuH // 18 skandhAH proktA dvayAdyanantapradezaiH saMyuktAste syAdaNuzcA pradezaH / utpadyante bhedasaMghAtakAbhyAMH skandhAH sarve jAyate'Nuzca bhedAt // 19 ke ikkIsa bheda haiM ||12|| jIvatva bhavyatva aura abhavyatva ye tIna pAriNAmika bhAva ke bheda kahe gaye haiM / inake sivAya chaThavA~ sAnnipAtika bhAva hotA hai jo ki ina uparyukta bhAvoM ke sannipAta-pArasparika sambandha se hotA hai / Arya puruSa usake chattIsa bheda kahate haiM || 13 || jo Adi avinAzI samIcIna guNoM se sahita haiM tathA dustara saMsAra sAgara ko pAra kara tIna loka ke agrabhAga meM pratiSThA--sthiti ko prApta ho cuke haiM, Atmika guNoM kI apekSA ye saba samAna kahe gaye haiM // 14 // tadanantara satpuruSoM ne dharma adharma pudgala AkAza aura kAla ye pA~ca ajIva padArtha kahe haiM / una pA~coM ke bIca pudgala rUpI haiM aura kAla ko chor3akara tathA jIva ko milAkara pA~ca astikAya haiM / / 15 / / ina chaha dravyoM meM eka jIva dravya kartA hai anya dravya kartA nahIM haiM / dharma, adharma aura eka jIvadravya asaMkhyAta pradezoM kI apekSA tulya haiM arthAt ina tInoM dravyoM meM pratyekadravya ke asaMkhyAta asaMkhyAta pradeza haiM / loka aura aloka meM vyApta rahane vAlA AkAza dravya ananta pradezoM se sahita hai // 16 // dharma aura adharma dravya kramase jIva aura pudgaloM ke gamana tathA Thaharane meM sahAyaka haiM aura lokAkAza pramANa haiM / vartanAlakSaNa vAlA kAladravya nizcaya aura vyavahAra ke bheda se do prakAra kA hai / AkAza dravya, saba dravyoM ke liye avakAza dene rUpa upakAra se sahita hai // 17 // rUpa, sparza, varNa, gandha, rasa, sthaulya, bheda, saukSmya, saMsthAna, zabda, chAyA, udyota, Atapa, andhakAra aura bandha ye pudgaloM ke guNa haiM / bhAvArtha - ina bhedoM meM rUpa-varNa, rasa, gandha, aura sparza skandha aura aNu kI apekSA do se pudgala ke guNa haiM aura zeSa paryAya haiM bheda haiM / jo do se lekara ananta pradezoM se sahita haiM ve skandha kahe gaye haiM aura jo apradeza hai // 18 // pudgaladravya ke 1. cAsaMkhyeyaiH ba0 /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcadazaH sargaH 172 karmAGgAni svAntavANIviceSTAH prANApAnau jIvitAjIvite ca / saukhyaM duHkhaM cApi nirvartayanti skandhA jantormajjato janmavAddhau // 20 kAyAlApasvAntakamaikayogo yaH sarvajJairAsravaH sa prnniitH| dvau tasyoktau puNyapApAvahatvAdbhadau syAtAM tau zubhazcAzubhazca // 21 uktau tasya dvAvadhIzau kaSAyaiH saMyuktazcAsaMyutaceti jainaiH| AdyasyAsau saMparAyAya' bhartuH syAdanyasya vyaktamIryApathAya // 22 ye krodhAdyA indriyANyavratAni jJeyA vidbhiH pUrvabhedAH kriyAzca / catvAraH syuH paJca paJca prabhedAsteSAM yuktA paJcabhiviMzatizca // 23 tiivraatiivrjnyaatvijnyaatbhaavdrvyodrekaistdvishesso'vgmyH| dravyaM vidyAtsAdhanaM dviprakAraM jIvAjIvau tadvadantyAgamajJAH // 24 saMrambhAdyairanvito'STAtiriktaM krodhAdyaizca syAcchataM puurvbhedaaH| saikA paGktiryaH sa nirvartanAdyairyukto bhedazcetarasya praNItaH // 25 dvitIyAdika pradezoM se rahita hai vaha aNu kahalAtA hai| samasta skandha bheda aura saMghAta se utpanna hote haiM aura aNu, mAtra bheda se utpanna hotA hai // 19 // skandha, saMsAra sAgara meM gotA lagAne vAle jIva ke karma, zarIra, mana aura vacana kI vividha ceSTAe~, prANa apAna-zvAsa ucchvAsa, jIvana maraNa, sukha aura duHkha ko utpanna karate haiM // 20 // kAya vacana aura mana kI kriyA rUpa jo eka yoga hai use sarvajJa bhagavAn ne Asrava kahA hai| puNya aura pApa kA sAdhaka hone se Asrava ke do bheda kahe gaye haiM yahI zubhAsrava aura azubhAsrava kahalAte haiM // 21 // jinendra bhagavAn ne Asrava ke do svAmI kahe haiM eka kaSAyoM se sahita aura dUsarA kaSAyoM se rahita / kaSAya sahita svAmI kA Asrava sAmparAya ke liye aura kaSAya rahita svAmI kA Asrava IryApatha ke liye hai| bhAvArtha-Asrava ke do bheda haiM eka sAmparAyika Asrava aura dasarA IryApatha Asrava / saMAparAya arthAta saMsAra jisakA prayojana hai vaha sAMparAyika Asrava kahalAtA hai / yaha kaSAya sahita jIvoM ke hotA hai aura pahale se lekara dazaveM guNa sthAna taka hotA hai| jisa Asrava ke bAda mAtra prakRti aura pradeza bandha hote haiM sthiti aura anubhAga bandha nahIM hote use IryApatha Asrava kahate haiN| yaha Asrava kaSAya rahita jIvoM ke hotA hai tathA gyArahaveM guNasthAna se lekara terahaveM guNasthAna taka hI hotA hai / / 22 / / krodhAdika kaSAya, indriyA~, avrata aura kriyA ye sAparAyika Asrava ke bheda vidvAnoM ke dvArA jAnane yogya haiN| unake krama se cAra, pA~ca, pA~ca aura paccIsa prabheda hote haiM / bhAvArtha-sAMparAyika Asrava ke kaSAya, indriya, avrata aura kriyA ye cAra mUla bheda haiN| inameM kaSAya ke krodhAdika cAra, indriyoM ke sparzanAdi pA~ca, avrata ke hiMsAdi pAMca aura kriyA ke samyaktvavardhinI Adi paccIsa uttara bheda haiM / / 23 // tIvrabhAva, mandabhAva, jJAtabhAva, ajJAtabhAva, dravya-adhikaraNa aura udreka-vIrya ke dvArA usa Asrava meM vizeSatA jAnanA cAhiye / Asrava meM jo kAraNa hai use dravya jAnanA caahiye| Agama ke jJAtA puruSa usake jIva aura ajIva isa taraha do bheda kahate haiM / / 24 / / jIvAdhikaraNa Asrava ke saMrambhA1. saMparAyasya bhartA ma0 / 2. sArddha ba0 / 3. prabhedAt ma0 /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 vardhamAnacaritam syAnmAtsarya cAntarAyapradoSau nihna tyAmAsAdanaM copghaatH| ityAtmajJairAsravo dehabhAjAM jJAnasyokto darzanasyAvRtezca // 26 duHkhaM zokAkrandane dehabhAjAM tApo hiMsAdevanaM paryupetam / etAnyAtmAnyobhayasthAni cAsadvedyasyAhuH kAraNAnyAsravasya // 27 kRtsne bhUte cAnukampA vratADhaye dAnaM sAdhU sAnurAgAdinA ca / yogaH kSAntiH zaucamityevamAdiH sadvedyasyApyAstravasya prbhedaaH||28 saMgho dharmaH kevalI ca zrutaM yatsarvajJoktaM nAkinazcApyamISAm / sArvairukto'varNavAbo yatIndrarheturjantodRSTimohAsravasya // 29 upajAtiH tIvraH paraM yaH pariNAmabhedo bhavetkaSAyodayataH sa bADhama / cAritramohAsravaheturukto jIvasya jIvAdipadArthavibhiH // 30 utpAdanaM svasya parasya cArteH kaSAyajAtaM yatidUSaNaM vaa| saMkliSTaliGgavatadhAraNAdiH kaSAyavedyAsravakAraNaM syAt // 31 dika tathA krodhAdi kaSAyoM ke kAraNa eka sau ATha bheda haiM tathA ajIvAdhikaraNa Asrava nirvartanA Adi bhedoM se yukta kahA gayA hai / bhAvArtha-saMrambha samArambha Arambha, mana vacana kAya yoga, kRta kArita anumodanA aura krodha mAna mAyA lobha inakA paraspara guNA karane se 3 4 3 = 143 = 2744 % 108 sAmparAyika Asrava ke eka sau ATha bheda hote haiM aura mUlaguNanirvartanA tathA uttara guNa nirvartanA ke bheda se do prakAra ko nirvartanA, apramRSTanikSepa, duHpramRSTanikSepa, sahasAnikSepa aura anAbhoga nikSepa ke bheda se cAra prakAra kA nikSepa, bhaktapAna saMyoga aura upakaraNa saMyoga ke bheda se do prakAra kA saMyoga tathA manonisarga vacananisarga aura kAryanisarga ke bheda se tIna prakAra kA nisarga isa taraha gyAraha prakAra kA ajIvAdhikaraNa Asrava hai // 25 // mAtsarya, antarAya, pradoSa, nihnava, AsAdana aura upaghAta, isa prakAra AtmajJa AcAryoM ne prANiyoM ke liye jJAnAvaraNa tathA darzanAvaraNa kA Asrava kahA hai|| 26 // daHkha. zoka. Akrandana, tApa, hiMsA aura paridevana, ye apane viSaya meM hoM, dUsare ke viSaya meM hoM athavA donoM ke viSaya meM hoM, prANiyoM ke liye asAtAvedanIya ke. Asrava kahe gaye haiM / / 27 / / samasta prANiyoM tathA pramukha rUpa se vratIjanoM para anukampA, dAna sarAgasaMyamAdi yoga, zAnti aura zauca ityAdi kArya sAtAvedanIya karma ke Asrava ke prabheda haiM // 28 // saGgha, dharma kevalI, sarvajJapraNIta zAstra aura deva, inakA avarNavAda-mithyAdoSa kathana, sarvahitakArI AcAryoM ke dvArA jIvoM ke liye darzana moha karma kA Asrava kahA gayA hai // 29 // kaSAya ke udaya se jIva kA jo tIvra yA manda pariNAma hotA hai use jIvAdi padArthoM ko jAnane vAle AcAryoM ne acchI taraha cAritra moha karma kA Asrava kahA hai // 30 // nija aura para ko pIr3A utpanna karanA, kaSAya utpanna honA, muniyoM ko doSa lagAnA, tathA saMkleza bar3hAne vAle liGga aura vratoM kA dhAraNa karanA yaha saba kaSAya vedanIya
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcadazaH sargaH 181 dInAtihAso bahuvipralApaH prahAsazIlatvamuzanti nityam / dharmopahAsAdikamapyudArAH suhAsyavedyAsravakAriNAni // 32 krIDAsu citrAsu ca tatparatvaM zIleSvarucyAdirapi vrateSu / uzanti santo rativedanIyAsravasya hetuM tanubhUSaNAnAm // 33 drutavilambitam rativinAzanamanyajanAratiprakaTanAdikamAhuraninditAH / arativedyaghanAsravakAraNaM duritazIlajanaiH saha saGgatim // 34 upajAtiH yo mUkabhAvo ghanamAtma'zokAt parasya zokAstuti nindanAdiH / sa zokavedyAsravakAraNaM syAdityAhurAryA viditAkhilArthAH // 35 mAlinI atha bhayapariNAmaH svasya cAnyasya nityaM bhayavisaravidhAyI bhItivedyAsravasya / bhavati khalu nimittaM kAraNasyAnurUpaM jagati nanu kathaJcid dRzyate kAryamAryaiH // 36 upajAtiH sAdhukriyAcAravidhau jugupsA parApavAdodyatazIlatAdiH / nimittamAyaMtayo jgpsaavedyaasrvsyaasrvdosshiinaaH||37 ke Asrava kA kAraNa hai / / 31 / / dIna manuSyoM kI haMsI karanA, bahuta bakavAsa karanA, nirantara hAsya karane kA svabhAva par3anA, tathA dharma kA upahAsa Adi karanA, ina saba ko uttama puruSa hAsya vedanIya ke Asrava kA kAraNa kahate haiM // 32 // nAnA prakAra kI krIr3AoM meM tatpara rahanA tathA zIla aura vratoM meM aruci Adi kA karanA, ina saba ko satpuruSa, prANiyoM ke rati vedanIya karma ke Asrava kA hetu kahate haiM / / 33 // rati-proti ko naSTa karanA, anya manuSyoM ko arati utpanna karanA tathA pApI janoM ke sAtha saMgati karanA, ina saba ko prazasta puruSa arati vedanIya karma ke tIvra Asrava kA kAraNa kahate haiM // 34 // apane Apake zoka se jo atyadhika mUka rahanA-kisI se bAta bhI nahIM karanA, dUsare ko zoka utpanna karanA, usakI prazaMsA nahIM karanA tathA nindA Adi karanA hai vaha zoka vedanIya ke Asrava kA kAraNa hai aisA samasta padArthoM ko jAnane vAle Arya puruSa kahate haiM // 35 // apane Apa ko nirantara bhayabhIta rakhanA tathA dUsare ko bhaya utpanna karanA, bhaya vedanIya ke Asrava kA nimitta hai so ThIka hI hai kyoMki agat meM nizcaya se Arya puruSa kathaMcit kAraNa ke anurUpa kArya ko dekhate haiM // 36 // sAdhuoM kI kriyA aura AcAra kI 1. dhanamAtyAzoka; ma0 / 2. zokazruti ma0 zokastuti ba0 /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 vardhamAnacaritam asatyavAditvaratiM ca nityaM parAtisandhAnaparatvamekam / pravaddharAgAdimaporayanti striivedniiyaasrvhetumaaryaaH||38 agarvatA stokakaSAyatA ca svdaarsNtossgunnaadiriishaiH| satAM parijJAtasamastatattvaiH puMvedanIyAtravaheturaktaH // 39 sadA kaSAyAdhikatA pareSAM guhyendriyANAM vyaparopaNaJca / prAhuH parastrIgamanAdikaJca tRtIyavedyAsravahetumAryAH // 40 zArdUlavikrIDitam bahvArambhaparigrahatvamasamaM hiMsAkriyotpAdanaM raudradhyAnamRtiH parasvaharaNaM kRSNA ca lezyA praa| gArdhakyaM viSayeSu tIvramuditaH syAnnArakasyAyuSaH sArvairAnavaheturityavilajJAnekSaNaiH prANinAm // 41 mAyAthAsravaheturityabhihitA tiryaggaterAyuSa stabhedAH paravaJcanAya paTutA niHzIlatA kevalam / mithyAtvAhitadharmadezanaratiniM tathAta mRtau lezye dve viduSAM varaistanumatAM nIlA ca kApotako // 42 alpArambhaparigrahatvamuditaM mAyuSaH kAraNaM tavyAso'lpakaSAyatA ca maraNe'saMklezatAdiH param / bhadratvaM praguNakriyAvyavahRtiH svAbhAvikaH prazrayaH syAdanyApi parA svabhAvamRdutA zIlavatairunnatA // 43 vidhi meM glAni karanA tathA dUsare ko nindA karane meM tatpara rahanA, Adi jugupsA vedanIya ke Asrava haiM aisA Asrava ke doSa se rahita munirAja kahate haiM // 37 // nirantara asatya bolane meM prIti rakhanA, dUsare ko Thagane meM pramukha rUpa se tatpara rahanA tathA rAgAdi kI atyadhika vRddhi honA, ina sabako AryapuruSa strIvedanIya karma kA Asrava kahate haiM / / 38 / samasta tattvoM ke jAnane vAle arhanta bhagavAn ne satpuruSoM ke liye, gavaM nahIM karanA, alpa kaSAya kA honA tathA svastrI meM saMtoSa rakhanA Adi guNoM ko puvedanIya ke Asrava kA hetu kahA hai // 39 // sadA kaSAya kI adhikatA honA, dasaroM kI guhya indriyoM kA chedana karanA tathA parastro gamanAdi karanA ina saba ko Arya puruSa napusaka veda kA Asrava kahate haiM // 40 // bahuta Arambha aura bahuta parigraha kA honA, upamArahita hiMsA ke kAryoM ko utpanna karanA, raudradhyAna se maraNa honA, dUsare kA dhana haraNa karanA, tIvra kRSNa lezyA kA honA aura viSayoM meM tIvra Asakti rakhanA ina saba ko pUrNajJAna rUpI netroM ke dhAraka sarvajJa bhagavAn ne praNiyoM ke liye narakAyu ke Asrava kA hetu kahA hai / / 41 / / zreSTha vidvAnoM ne prANiyoM ke liye mAyA ko tiryaJca Ayu ke Asrava kA hetu kahA hai / usa mAyA ke bheda isa prakAra haiM-dUsaroM ko Thagane ke liye caturAI kA honA, zIla kA abhAva honA, mithyAtvapUrNa dharma ke upadeza meM proti rakhanA, mRtyu ke samaya ArtadhyAna kA honA tathA nola aura kApota ina do lezyAoM kA honA // 42 // thor3A Arambha
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcadazaH sargaH vaMzastham vadanti devasya sarAgasaMyamaM susaMyamAsaMyamamAyuSo budhAH / tapazca bAlaM tvanabhISTanirjarAM paraM ca samyaktvamudArakAraNam // 44 mAlabhAriNI nigadantyatha yogavakrabhUyaM previsaMvAdanamAstravastha nAmnaH / azubhasya nimittamAgamajJAH zubhanAmnaH khalu tadviparyayazca // 45 indravajrA samyaktvazuddhivinayAdhikatvaM zIlavrateSvavyabhicAracaryA / jJAnopayogaH satataM ca zaktyA tyAgastapasthA ca parA nikAmam // 46 upajAtiH saMvegatA sAdhusamAdhivaiyAvRttikriyAbhyudyatirAdareNa / jinAgamAcArya bahuzruteSu bhaktizca vAtsalyamapi zrute ca // 47 AvazyakAhAniruzanti mArgaprabhAvanA ca prakaTA nitAntam / etAni cAtyadbhutatIrthaM kRttvanAmAtravasyeti nimittamAryAH // 48 AtmaprazaMsA ca parAtinindA satAM guNAcchAdanamIrayanti / asadguNodbhAvanayA ca nIcairgotrAtravasyaiva samaM nimittam // 49 183 aura thor3A parigraha kA honA manuSyAyu kA kAraNa kahA gayA hai| isake sivAya kaSAya kA manda honA, mRtyu ke samaya saMkleza Adi kA nahIM honA, atyadhika bhadrapariNAmI honA, chala rahita sarala kriyAoM kA vyavahAra karanA, svAbhAvika vinaya kA honA tathA zIla vratoM se samunnata svabhAva meM atyadhika komalatA kA honA ye saba usI ke vistAra haiM / / 43 / / sarAgasaMyama, saMyamAsaMyama, bAlatapa, akAma nirjarA, aura utkRSTa samyaktva ina saba ko vidvAn loga devAyu kA utkRSTa kAraNa kahate haiM // 44 // / tadanantara Agama ke jJAtA puruSa yogoM kI kuTilatA tathA sahadharmIjanoM ke sAtha hone vAle visaMvAda ko azubhanAma karma kA Asrava kahate haiM zubhanAma kA Asrava usase viparIta hai // 45 // samyaktva kI zuddhi, vinaya ko adhikatA, zIla aura vratoM meM anaticAra, abhIkSNa jJAnopayoga, zakti ke anusAra tyAga, zakti ke anusAra niSkAma utkRSTa tapasyA, saMvegatA, sAdhu samAdhi, vaiyAvRtya karane meM Adara sahita tatparatA, jinAgama, AcArya aura bahuzruta jIvoM meM bhakti, pravacana meM bhakti, pravacana meM vAtsalya, AvazyakAparihANi, aura prakaTa rUpa se atyadhika mArga prabhAvanA karanA ina saba ko Arya puruSa AzcaryakAraka tIrthaMkara prakRti ke Asrava kA nimitta kahate haiM / / 46-48 / / apanI prazaMsA karanA, dUsaroM kI atyadhika nindA karanA, satpuruSoM ke guNoM ko chipAnA aura asatpuruSoM ke guNoM ko athavA avidyamAna guNoM ko prakaTa karanA ina saba ko nIca 1. pratisaMvAdana ma0 /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 vardhamAnacaritam viyoginI nitarAmapi tadviparyayo vinayenAvanatirguNAdhikeSu' / madamAnanirAsanaM jinairitarasyAstra va heturIritaH // 50 vasantatilakam dAnAdivighnakaraNaM paramantarAya karmAvasya nigadanti nimittamAryAH / sAmAnyataH zubha iti pratipAdito yaH puNyasya taM zRNu suvistarato'midhAsye // 51 upajAtiH hiMsA nRtaste yarativyavAyaparigrahebhyo virativrataM syAt / sA dezato bhadra samastanazca prakIrtitANurmahatIti sadbhiH // 52 sthaiyArthameSAmatha bhAvanAH syuH sarvajJadiSTAH khalu paJca paJca / siddhAspadaM saudhamivArurukSoniHzreNayo bhavyajanasya nAnyAH // 53 vaMzastham parAM manoguptimathaiSaNAdikaM vadanti santaH samititrayaM param / prayatnasaM vIkSitapAnabhojanaM vratasya pUrvasya hi paJca bhAvanAH // 54 gotra karma ke Asrava kA nimitta kahate haiM / / 49 / / isase bilakula viparIta pravRtti kA honA, guNAdhika manuSyoM meM vinaya se namratA kA bhAva honA aura mada tathA mAna kA nirAkaraNa karanA ina saba ko jinendra bhagavAn ne ucca gotra kA Asrava kahA hai // 50 // dAna Adi meM vighna karanA, ise Arya puruSa antarAya karma ke Asrava kA utkRSTa nimitta kahate haiN| aba isake Age jise sAmAnya rUpa se zubha kahA gayA hai usa puNya karma ke Asrava ko vistAra se kahU~gA, use suno // 51 // hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha ina pA~ca pApoM se nivRtti honA vrata hai / hai bhadra ! vaha nivRtti ekadeza aura sarvadeza se hotI hai / satpuruSoM ne ekadeza nivRtti ko aNuvrata aura sarvadeza nivRtti ko mahAvrata kahA hai // 52 // ina vratoM kI sthiratA ke liye sarvajJa bhagavAn ke dvArA kahI huI pA~ca pA~ca bhAvanAe~ hotI haiM / ye bhAvanAe~ mokSarUpI mahala para car3hane ke icchuka bhavyajIva ke liye mAnoM nasainI hai anya kucha nahIM // 53 // utkRSTa mano gupti, eSaNA Adika tIna utkRSTa samitiyA~ tathA prayatnapUrvaka dekhe hue bhojana pAna kA grahaNa karanA ina pA~ca ko satpuruSa 1. dvitIyapAdo mAlabhAriNyAH / 2. sarvajJadRSTAH ma0 /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 185 paJcadazaH sargaH indravaMzA krodhasya' lobhasya ca bhIrutAyA hAsyasya cAbhityajanaM prcksste| sUtrAnusAreNa ca bhASaNaM budhAH satyavratasyApi ca paJca bhAvanAH // 55 vaMzastham paroparodhAkaraNaM visajite gRhe ca zUnye vasatiH svpksske| sadA'visaMvAda iti pracakSate subhaikSyazuddhayA saha paJca bhAvanAH // 56 zArdUlavikrIDitam strIrAgAdikathAzruteviramaNaM taccArutAlokana tyAgaH pUrvaratotsavasmRtiparityAgo vidAmuttamaiH / vRSyeSTAdirasasya varjanamapi svAGgapramodakriyApAyaH paJca ca bhAvanA nigaditA brahmavratasya sphuTam // 57 upajAtiH manohareSvapyamanohareSu sarvendriyANAM viSayeSu paJcasu / surAgavidveSavivarjanaM satAmakiJcanatvasya ca paJca bhAvanAH // 58 ahiMsA vrata kI bhAvanAeM kahate haiM / / 54 // krodha, lobha, bhIrutva aura hAsya kA tyAga karanA tathA Agama ke anasAra vacana bolanA ina sabako satpuruSa satyavrata kI pAMca bhAvanAeM kahate haiM // 55 // paroparodhAkaraNa-apane sthAna para Thaharate hue manuSya ko nahIM rokanA, vimocita gRhAvAsa, zUnya gRhAvAsa, apane pakSa meM sadA visaMvAda nahIM karanA aura uttama bhaikSyazuddhi isa sabako acaurya vrata kI pAMca bhAvanAeM kahate haiN| 56 // striyoM meM rAgAdi bar3hAne vAlI kathAoM ke sunane kA tyAga karanA, unakI sundaratA ke dekhane kA tyAga karanA, pUrva kAla meM bhoge hae ratotsava ke smaraNa kA tyAga karanA, kAmottejaka iSTa rasAdi kA tyAga karanA, aura apane zarIra ko prasanna karane vAlI kriyAoM kA tyAga karanA, uttama jJAnI janoM ke dvArA brahmacarya vrata kI ye pA~ca bhAvanAe~ spaSTa rUpa se kahI gaI haiM / / 57 // samasta indriyoM ke manojJa aura amanojJa viSayoM meM rAga dveSa kA tyAga karanA ye pAMca aparigraha vrata ko bhAvanAeM haiM // 58 // 1. prathamapAda indrvjraayaa| 2. ito'gre ma0 pustake zloko'yamadhiko dRzyate parantu punaruktatvAdgranthasyAGgaM na pratibhAti zUnyAzrayodvasapurAvasatipravezAvanyoparodhakaraNaM parasAkSihetoH / bhikSAnnazuddhisahadharmacarAnuvAdAvate ca caurikamahAvratapaJcadoSAH / / 3. prAyaH ma0 b0| 4. atra prathamaH pAda upendravajrAyA dvitIyaH pAda indravaMzAyAH zeSau dvau vaMzasthasya / 24
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 vardhamAnacaritam vasantatilakam hiMsAdiSu sphuTamihaiva paratra cApAyAvadyadarzanamananyadhiyA nikAmam / saMsAravAsacakitena subhAvanIyamantardhanaM zamavatAmidameva sAram // 59 upajAtiH sarveSu sarveSu ca bhAvanIyA maitrI pramodazca guNAdhikeSu / kAruNyamArteSu ca duHkhiteSu sadA'vineyeSu parAbhyupekSA // 60 kAyasvabhAvo jagataH sthitizca saMvegavairAgyanimittamAryaiH / saMcintanIyaM satataM yathAvatsamAsato bandhamudAhariSye // 61 mithyAtvabhAvAviratipramAdAH kaSAyayogAH khalu hetavaH syuH / bandhasya mithyAtvamapi pratItaM pracakSate saptavidhaM munIndrAH // 62 tfsndriyANAM viSayaprabhedAnnarendra SaTkAyavikalpatazca / dviSaDvidhAM cAviti pratIhi tAmeva cAsaMyamamityuzanti // 63 saMsAra vAsa se bhayabhIta manuSya ko ekAgracitta hokara hiMsAdi ke viSaya meM aisA spaSTa vicAra karanA cAhiye ki ye pApa isI loka meM apAya - vighna bAdhAoM aura paraloka meM pApa bandha ke kAraNa haiM / vAstava meM aisA vicAra karanA hI zAnta manuSyoM kA zreSTha antardhana - antaraGga sampatti hai // 59 // samasta prANiyoM meM maitrIbhAva, guNAdhika manuSyoM meM pramodabhAva, duHkhI tathA pIr3ita manuSyoM meM kAruNya bhAva aura avineya jIvoM meM sadA upekSAbhAva kA cintana karanA cAhiye / / 60 / / AryapuruSoM ko saMvega aura vairAgya ke liye zarIra kA svabhAva tathA jagat kI sthiti kA nirantara cintana karanA cAhiye / aba isake Age saMkSepa se bandhatattva kA yathArtha varNana kareMge // 61 // mithyAtva avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye pAMca nizcaya se bandha ke kAraNa haiM / inameM prasiddha mithyAtva ko munirAja sAta prakAra kA kahate haiM / bhAvArtha - ekAnta, viparIta, saMzaya, ajJAna, vainayika, gRhIta aura agRhIta ke bheda se mithyAtva sAta prakAra kA kahA hai / anya granthoM meM mithyAtva ke pAMca yA do bheda kahe gaye haiM para yahA~ pAMca aura do bhedoM ko milA kara sAta bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai // 62 // he rAjan ! chaha indriyoM ke viSayoM tathA chaha kAya ke jIvoM ke vikalpa se virati - nivRtti na hone ko bAraha prakAra kI avirati jAno / isI ko munirAja asaMyama
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 paJcadazaH sargaH upajAtiH' zuddhayaSTakasyAgamaviddhiruttamakSamAdikAnAM viSayaprabhedataH / saddhiH pramAdA naranAtha kIrtitAstvanekabhedA iti jainazAsane // 64 vaMzastham kaSAyabhedAnatha paJcaviMzati vadanti santaH saha nokssaaykaiH| dazatribhiryogavikalpamekataH paraM ca vidyAddaza paJcabhiryutam // 65 zArdUlavikrIDitam ete paJca hi hetavaH samuditA bandhasya mithyAdRzo mithyAtvena vinA ta eva gaditAH zeSAstrayANAmapi / mizrA cAviratizca dezaviratasyAnye viratyA vinA SaSThasya traya eva kevalamiti prAjJaiH prmaadaadyH||66 kahate haiM // 63 // he naranAtha ! Agama ke jJAtA satpuruSoM ne tha ! Agama ke jJAtA satpuruSoM ne ATha zuddhiyoM tathA uttama kSamAdika dharmoM ke viSaya bheda se jinAgama meM pramAda ke aneka bhedoM kA varNana kiyA hai / bhAvArtha bhAva, kAya, vinaya, IryApatha, bhaikSya, zayanAsana, pratiSThApana aura vAkya zuddhi ke bheda se zuddhiyoM ke ATha bheda hote haiN| uttama kSamA, mArdava Adi dharma ke daza bheda prasiddha haiN| ina saba viSayoM ke bheda se pramAda aneka prakAra kA mAnA gayA hai / 64 // satpuruSa hAsyAdika ke kaSAyoM ke sAtha milA kara kaSAya ke paccIsa bheda kahate haiN| eka vivakSA se yoga ke teraha aura dUsarI vivakSA se pandraha vikalpa jAnanA cAhiye / bhAvArtha-mana, vacana, kAya ke nimitta se Atma pradezoM meM jo parispanda hotA hai use yoga kahate haiN| sAmAnya rUpa se isake manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga kI apekSA tIna bheda hote haiN| inameM manoyoga aura vavanayoga ke satya, asatya, ubhaya aura anUbhaya ke bheda se cAracAra bheda hote haiM aura kAya yoga ke audArika, audArika mizra, vaikriyika, vaikriyika mizra, AhAraka, AhAraka mizra aura kArmaNakAya ke bheda se sAta bheda hote haiN| ina sabako milAne se yoga ke pandraha bheda hote haiN| inameM AhAraka aura AhAraka mizra ye do yoga kadAcita hI kisI SaSThaguNa sthAnavartI muni ke hote haiM isaliye unakI vivakSA na hone para yoga ke teraha bheda aura unako vivakSA hone para pandraha bheda hote haiM aisA jAnanA cAhiye // 65 // mithyAdRSTi jIva ke ye pAMcoM bandha ke kAraNa haiN| sAsAdana, mizra aura asaMyata samyagdRSTi ina tIna guNasthAnavI jIvoM ke mithyAtva ke binA cAra bandha ke kAraNa haiN| deza virata ke mizra avirati, tathA kaSAya pramAda 1. indravaMzAvaMzasthayormelanApajAtiH / / 2. pramAdo'nekavidhaH // 30 // bhAvakAyavinayaryApathabhakSyazayanAsanapratiSThApanavAkyazuddhilakSaNASTavidhasaMyamauttamakSamAmArdavAvazaucasatyasaMyamatapastyAgAkiJcanyabrahmacaryAdiviSayAnutsAhabhedAdanekavidhaH pramAdo'vaseyaH / rAjavAtika a08 sU01 /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 vardhamAnacaritam dvAvanya kramataH pramAdarahitAvuktau caturNAM punaH zAntakSINakaSAyayorapi jinasyaikaH sayogasya ca / yogo yogavirvAjato jinapatinirmuktabandhakriyo ' bandho yoganimittako hi vigame teSAM kathaM jAyate // 67 viyoginI nitarAM sakaSAprabhUtaH khalu jIvo nRpa karmaNaH kSamAn / paramAvahatIti pudgalAnsa tu bandhaH parikIrtito jinaiH // 68 mAlabhAriNI prakRtiH sthitirapyudArabodhairanubhAgazca samAsataH pradezaH / iti tadvidhayaH prakIrtitA yaistanumAJjanmavaneSu bambhramati // 69 upajAtiH prakRti pradeza bandhau bhavetAM tanubhRdgaNAnAm / sadA parau dvau ca kaSAyahetU sthitizca rAjannanubhAgabandhaH // 70 indravajrA jJAnAvRtirdRSTivRtizca vedyaM mohAyuSI nAma ca nAmato'mI / gotrAntarAyAviti samyagaSTAvAdyasya bandhasya bhavanti bhedAH // 71 aura yoga ye bandha ke kAraNa haiM / SaSThaguNasthAnavartI muni ke avirati bhI chUTa jAtI hai isaliye pramAda kaSAya aura yoga ye tIna ho bandha ke kAraNa haiM aisA jJAnI janoM ne kahA hai / / 66 / / usake Age saptama, aSTama navama aura dazama ina cAra guNasthAnavartI jIvoM ke pramAda bhI chUTa jAtA hai ataH Share aura yoga ye do bandha ke kAraNa kahe gaye / upazAnta moha, kSoNamoha aura sayoga kevalI jina, inake eka yoga hI bandha kA kAraNa hai| ayogakevalI bhagavAn bandha kriyA se kyoMki bandha yoga ke nimitta se hotA hai ataH yogoM kA abhAva hone para unake bandha sakatA hai ? / / 67 / / he rAjan ! yaha jIva nizcaya se atyanta sakaSAya hone ke kAraNa karma rUpa hone ke yogya pudgala paramANuoM ko jo grahaNa karatA hai jinendra bhagavAn ne use hI bandha kahA hai / / 68 / / utkRSTa jJAna ke dhAraka jIvoM ne saMkSepa se bandha ke prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ye cAra bheda ka haiM / ina bandhoM ke kAraNa hI yaha jIva saMsAra rUpI vana meM nirantara bhramaNa karatA hai / / 69 / / he rAjan ! jIvoM ke prakRti aura pradeza se ye do bandha yoga nimittaka haiM aura zeSa do-- sthiti tathA anubhAga bandha kaSAya hetuka haiM // 70 // nAma kI apekSA prakRti bandha ke jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, 1. bandhatrayo ma0 / 2. sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAnpudgalAnAdatte sa bandhaH - ta0 sU0 / 3. jogA payaDipadesA Thidi aNubhAgA kasAyado hoMti / apariNaducchiNNesu ya baMdhaTTidikAraNaM Natthi // rahita haiN| kaise ho karmakANDa |
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcadazaH sargaH 189 vasantatilakam ktAstu paJca nava ca kramatastathA dvau __SaDbhiryutA munivRSairatha viMzatizca / To dvayAhatau nRvara saptayutA ca SaSTi dvau cottaraprakRtibandhavidhAzca paJca // 72 zArdUlavikrIDitam AdyAnAM tisRNAM parA sthitiratho triMzatsamudropamA koTIkoTaya iti bruvanti sudhiyo dhIrAntarAyasya c| mohAkhyasya ca saptatidviguNitA paGktizca nAmnastathA gotrasya tribhirAyuSo'pi sahitAstrizatsamudropamAH // 73 upajAti: dviSaNmuhUrtA hyaparA sthitiH syAdvedyasya cASTAvapi nAmagotrayoH / athetareSAM kathitA ca rAjannantarmuhUrteti samastavedibhiH // 74 vedanIya, moha, Ayu, nAma, gotra aura antarAya ye ATha bheda acchI taraha hote haiM // 71 // he narazreSTha ! munirAjoM ne krama se pAMca, nau, do, chabbosa, cAra, sar3asaTha, do aura pAMca isa prakAra uttara prakRti bandha ke bheda kahe haiM / bhAvArtha-jJAnAvaraNa ke pAMca, darzanAvaraNa ke nau, vedanIya ke do, mohanIya ke chabbIsa, Ayu ke cAra, nAma ke sar3asaTha, gotra ke do aura antarAya ke pAMca uttarabheda haiM / bhAvArtha-Agama meM moha karma ke aTThAIsa bheda batalAye gaye haiM yahA~ chabbIsa bheda kahane kA tAtparya yaha hai ki una aTThAIsa meM samyaGmithyAtva aura samyaktva prakRti ina do kA bandha nahIM hotA unakA mAtra sattva aura udaya rahatA hai| yahA~ bandha kA prakaraNa hone se una do ko chor3a kara zeSa chabbIsa bheda hI kahe gaye haiN| isI prakAra nAma karma ke abheda vivakSA meM byAlIsa aura bheda vivakSA meM terAnave bheda kahe gaye haiN| yahAM sar3asaTha bheda kahane kA tAtparya yaha hai ki AcAryoM ne karmoM kI bandha dazA meM pAMca bandhana aura pAMca saMghAta ko pAMca zarIroM meM hI gabhita kiyA hai isI taraha rUpa. rasa, gandha aura sparza inake bIsa bhedoM kA grahaNa na kara bandhadazA meM cAra kA hI grahaNa kiyA hai isa taraha dasa aura solaha ina chabbIsa prakRtiyoM ko terAnave prakRtiyoM meM se kama karane para nAma karma kI sar3asaTha prakRtiyAM hI zeSa rahatI haiM // 72 // he dhIra ! Adi ke tIna tathA antarAya ina cAra karmoM kI utkRSTa sthiti tIsa kor3A-kor3I sAgara, moha kI sattara kor3A kor3I sAgara, nAma aura gotra kI bosa koDA-koDI sAgara aura Ayu karma kI tetIsa sAgara utkRSTa sthiti hai aisA sudhIjana-jJAnIjana kahate haiM // 73 / / he rAjan ! vedanIya karma kI bAraha muhUrta, nAma aura gotra ko ATha muhUrta tathA zeSa karmoM ko antarmuhUrta pramANa jaghanya sthiti sarvajJa deva ne kahI hai / / 74 / /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 vardhamAnacaritam bhAvairathAnantaguNaM samastai rAdAnakAle rsmaatmhetoH| sthAnaH samutpAdayati svayogyaiH karmapradezeSvakhileSu jIvaH // 75 zArdUlavikrIDitam ekadvitricatubhirityabhihito bandho'nubhAgo'GginA ___ghAtInAM sakalAvabodhanayanaiH sthAnaizcaturNAM jinaiH / rAjan dvitricatubhirekasamaye svapratyayenAhRtaH zeSANAM ca bhavecchubhAzubhaphalaprAptaH paraM kAraNam // 76 vasantatilakam jJAnekSaNAvaraNadezavRtizca yAnti vighnanu vedasahitAzcaramAH kssaayaaH| sthAnaizcatubhiriti saptadaza tribhizca saptottaraM zatamupaityanubhAgabandham // 77 jIva, karmoM ke grahaNa kAla meM arthAt prakRti bandha ke samaya hI Atma nimittaka apane yogya bhAva rUpa sthAnoM ke dvArA samasta karma pradezoM meM jo ananta guNA rasa utpanna karatA hai vaha anubhAga bandha kahalAtA hai / 75 // he rAjan ! pUrNajJAna rUpo netroM ke dhAraka jinendra bhagavAn ne aisA kahA hai ki prANiyoM ke jo cAra ghAtiyA karmoM kA anubhAga bandha hotA hai vaha eka, do, tIna aura cAra sthAnoM se hotA hai tathA zeSa karmoM kA anubhAga bandha apane kAraNoM se hotA huA eka samaya meM do, tIna aura cAra sthAnoM se hotA hai| yaha anubhAga bandha jIvoM ke zubha-azubha phala kI prApti kA parama kAraNa hai / bhAvArtha-anubhAga bandha ke zakti ko apekSA latA, dAru, asthi aura zaila ye cAra bheda haiM arthAt inameM jisa prakAra krama krama se adhika kaThorapanA hai usI prakAra anubhAga meM bhI uttarottara kaThorapanA hai| ghAtiyA karmoM meM latA Adi cAroM bheda rUpa anubhAga hotA hai aura zeSa karmoM meM latA bheda ko chor3a kara zeSa do, tIna aura cAra bheda rUpa anubhAga hotA hai| yaha anubhAga, mithyAtvAdi guNasthAnoM meM saMbhava hone vAle apane pariNAmoM ke anusAra hotA hai| yaha anubhAga hI jIvoM ke zubha-azubha phala kA pramukha kAraNa hai| isa taraha mUla prakRtiyoM ke anubhAga bandha kA varNana kara Age uttara prakRtiyoM ke anubhAga bandha ko carcA karate haiM / / 76 // jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa kI dezaghAti sambandhI sAta prakRtiyA~ (cAra jJAnAvaraNa aura tIna darzanAvaraNa ), antarAya kI pAMca prakRtiyA~, puMveda eka aura saMjvalana kaSAya kI cAra prakRtiyA~ ye sattaraha 1. samastaiH sa dAnakAle ma0 / 2. catubhireva vihito ma0 / 3. paraH kAraNam ma0 / 4. atra saMdarbhe karmakANDasyemA gAthA draSTavyAH sattA ya ladAdArUaTThIselovamAha ghAdINaM / dAru aNaMtimabhAgotti desaghAdI tado savvaM // 180 / / desotti have sammaM tatto dArU aNaMtime missaM / sesA aNaMtabhAgA advisilA phaTTayA micche / / 181 // / caduvidhabhAvapariNadA tividhA bhAvA hu sesANaM // 182 // avasesA payaDIo aghAdiyA ghAdiyANa paDibhAgA / tA eva puNNapAvA sesA pAvA suNesattA / / 183 / /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 191 paJcadazaH sargaH zArdUlavikrIDitam nAmapratyayasaMyutA iti jinaiH proktAH samaM sarvato yogAnAM suvizeSataH samuditAH sUkSmAH sthitAH pudglaaH| ekakSetramanupravizya sakaleSvAtmapradezeSu ye 'nantAnantaghanapradezasahitAH karmatvamAyAnti te // 78 upajAtiH sadvedanIyaM zubhayuktamAyuH sannAmagotre ca vadanti punnym| jinaistato'nyatkhalu pApamuktaM satsaMvaraM vyaktamathAbhidhAsye // 79 jinainirodhaH paramAtravANAmudAhRtaH saMvara ityamogheH / sa dravyabhAvadvitayena bhinnaH syAd dviprakAro munibhiH prazasyaH // 80 vaMzastham munIzvaraiH saMsRtikAraNakriyAnivRttiruktaH khalu bhAvasaMvaraH / sa tannirodhe sati karmapudgalagrahaikavicchittirapItaro mataH // 81 prakRtiyA~ latA Adi cAroM sthAnoM se aura zeSa eka sau sAta prakRtiyA~ latA bhAga ko chor3akara zeSa tIna sthAnoM se anubhAga bandha ko prApta hotI haiM / / 77 // jinendra bhagavAn ne aisA kahA hai ki karma prakRtiyoM ke kAraNa se sahita, eka sAtha saba paryAyoM meM yogoM kI vizeSatA se ikaTe hae, sUkSma, eka kSetrAvagAha rUpa se samasta Atma pradezoM meM sthita, anantAnanta ghana pradezoM se sahita jo pudgala paramANu haiM ve hI karmapana ko prApta hote haiM, yahI pradeza bandha kahalAtA hai / bhAvArthaasaMkhyAta pradezI AtmA ke samasta pradezoM meM yoga vizeSa se saMcita jo anantAnanta kArmaNa vargaNArUpa pudgala paramANu avasthita haiM ve hI rAgAdi bhAvoM kA nimitta pAkara karmarUpa pariNata ho jAte haiN| isa jIva ke pratyeka samaya siddhoM ke anantaveM bhAga aura abhavya rAzi se anantaguNeM karma paramANuoM ke piNDarUpa samaya prabaddha kA bandha hotA hai| bandha hote hI usa samayaprabaddha kA jJAnAvaraNAdi sAta karmoM aura Ayubandha ke samaya ATha karmoM meM vibhAga ho jAtA hai| sabase adhika bhAga vedanIya ko prApta hotA hai usase kama mohanIya ko usase kama kintu paraspara meM samAna jJAnAvaraNa darzanAvaraNa antarAya ko, usase kama kintu paraspara meM samAna nAma aura gotra ko tathA sabase kama bhAga Ayu ko prApta hotA hai| pradeza bandha kA mukhya kAraNa yoga hai / 78 // sAtA vedanIya, zubha Ayu ( tiryaJca, manuSya aura deva ), zubha nAma aura zubha gotra ko puNya karma kahate haiM isase zeSa karma ko jinendra bhagavAn ne pApa karma kahA hai| aba isake Age spaSTa rUpa se saMvaratattva kA kathana kareMge // 79 // jIvana ko sArthaka karane vAle jinendra bhagavAn ne AsravoM ke acchI taraha ruka jAne ko saMvara kahA hai| yaha saMvara dravya aura bhAva ke bheda se do prakAra kA hotA hai| yaha donoM hI prakAra kA saMvara muniyoM ke dvArA prazaMsanIya hai // 80 // munIzvaroM ne saMsAra ke kAraNabhUta kriyAoM se
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 vardhamAnacaritam vasantatilakam guptyanvitaiH samitidharmanirantarAnuprekSA parISahajayaiH kathitazcaritraiH / vyaktaM jinaiH sa khalu saMvara eSa sAraH syAnnirjarAtha tapaseti ca vizvavidbhiH // 82 zArdUlavikrIDitam samyagyogavinigraho nigadito guptistridhAsau budhaiH gguiptiH khalu kAyaguptiranaghA guptistathA cetasaH / IryAyAH samitiH parA ca vacaso'pyAdAnanikSepayorutsargasya ca paJcamI ca samitiH syAdeSaNAyA vidhiH // 83 zAlinI kSAntiH satyoktirdivaM cArjavaM ca zreyaH zaucaM saMyamaH sattapazca / tyAgAkiJcanyabrahmacaryANi dharmaH prokto vidbhiH syAddazaitAni loke // 84 upajAti uzantyakAluSyamatho titikSAM sadApyamitrAdiSu bAdhakeSu / satsu prazasteSu ca sAdhuvAkyaM satyaM yathAjJAsthitisaMyutaM vA // 85 vadanti jAtyAdimadAbhimAnaprahoNatAM mArdavamArjavaJca / avakratA kAyavacomanobhiH zaucaM ca lobhAdvinivRttirekA // 86 prANIndriyANAM parihAra eko yaH saMyamaM taM nigadanti santaH / karmakSayArthaM paritapyate yattapazca tadvAdazabhedabhinnam // 87 nivRtti hone ko bhAvasaMvara kahA hai aura bhAvasaMvara ke hone para karma pudgaloM ke grahaNa kA chuTa jAnA dravya saMvara mAnA hai / / 81 // sarvajJa jinendra bhagavAn ne spaSTa kahA hai ki vaha saMvara, gupti, samiti, dharma, anuprekSA, pariSaha jaya aura cAritra ke dvArA hotA hai| yaha saMvara zreSTha tattva hai tapa ke dvArA saMvara aura nirjarA donoM hote haiM / / 82 // acchI taraha yogoM kA nigraha karanA gupti kahA gayA hai / vidvAnoM ne gupti ke tIna bheda kahe haiM-vacanagupti, kAyagupti, aura manogupti / samiti ke pAMca bheda haiM-IryAsamiti, bhASA samiti, AdAnanikSepaNa samiti, utsarga samiti aura pAMcavIM eSaNA samiti // 83 // kSamA, satyavacana, mArdava, Arjava,zreSTha zauca, saMyama, samyaktapa, tyAga, AkiMcanya aura brahmacarya, ye dasa loka meM vidvAnoM ke dvArA dharma kahe gaye haiM // 84 // bAdhA pahuMcAne vAle zatru Adi meM bhI sadA kAluSyabhAva nahIM karane ko kSamA kahate haiM / sAdhu tathA prazasta janoM ke sAtha Agama kI AjJAnusAra zreSTha vacana bolanA satya kahalAtA hai // 85 // jAti Adi ke mada se hone vAle abhimAna ko chor3anA mArdava dharma hai / mana, vacana, kAya kI saralatA ko Arjava kahate haiN| lobha se advitIya virakti honA zauca dharma hai // 86 // prANi hiMsA tathA indriya viSayoM kA jo asAdhAraNa tyAga hai use satpuruSa saMyama kahate haiM / karmoM kA kSaya
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcadazaH sargaH tyAgaH suzAstrAdikadAnamiSTaM mamedamityAdyabhisandhihAniH / akiJcanatvaM gurumUlavAsaH syAdabrahmacarya suvirAgatA ca // 88 zAdUlavikrIDitam prAjJAH prAhuranityatApyazaraNaM janmakatA cAnyatA kAyasyAzacitA parA ca vividhaH karmAsravaH sNvrH| samyanirjaraNaM jagacca suvacastattvaM ca dharmasthite bodherdulabhatA tathA dviSaDanuprekSA imAH zreyase // 89 rUpaM yauvanamAyurakSanicayo bhogopabhogau vapu vIyaM sveSTasamAgamo vasuratiH saubhAgyabhAgyodayaH / no nityAH sphuTamAtmanaH samuditA jJAnekSaNAbhyAmRte zeSA ityanucintayantu sudhiyaH sarve sadAnityatAm // 90 vyAdhivyAdhabhayaMkare bhavavane moheddhadAvAnale __hantuM mRtyumRgAriNA sarabhasaM kroDIkRtaMH rakSitum / AtmaiNIpRthakaM jinendravacanAdasminpare nezate "mitrAdyA iti bhAvayantvazaraNaM bhavyA bhavollavinaH // 91 saMsAra : khalu karmakAraNavazAjjIvasya janmAntarA vAptibandhuviparyayairbahuvidhairgatyakSayonyAdibhiH / kiM vA sAmpratameva yatra tanayo'pyAtmAtmanA bhAvyate tasminnIzi kIdRzI bata vidAM' kurvantu santo ratim // 93 karane ke liye jo tapA jAtA vaha bAraha prakAra kA tapa hai / / 87 // samIcIna zAstra Adi kA denA tyAga hai| 'yaha merA hai' isa prakAra ke abhiprAya kA tyAga karanA AkiJcanya hai aura guruoM ke samIpa nivAsa karanA tathA uttama vairAgya rUpa pariNati kA honA brahmacarya hai / / 88 // jJAnI janoM ne anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, zarIra kI atyadhika azucitA, aneka prakAra kA karmAsrava, saMvara, samyaG nirjarA, loka, dharma sthiti kA svAkhyAtatva aura bodhi kI durlabhatA ina bAraha anuprekSAoM kA kalyANa ke liye nirUpaNa kiyA hai / / 89 // rUpa yauvana Ayu indriyoM kA samUha, bhogopabhoga, zarIra kI sAmarthya, iSTa samAgama, dhana kI prIti, tathA saubhAgya aura bhAgya kA udaya isa prakAra jJAna rUpI netra ke sivAya jo anya padArtha apane pAsa ekatrita hue haiM ve spaSTa hI nitya nahIM haiM, isa taraha samasta vidvajjana sadA anityatA kA cintavana kareM // 90 / / vyAdhi rUpI zikAriyoM se bhayaMkara, tathA moha rUpI pracaNDa dAvAnala se sahita isa saMsAra rUpI vana meM mRtyu rUpI siMha ke dvArA mArane ke liye vega se capeTe hae AtmA rUpI maga ke bacce kI rakSA karane ke liye jinendra bhagavAna ke vacanoM ke sivAya mitra Adi anya loga samartha nahIM haiM isa prakAra saMsAra kA ullaGaghana karane vAle-mokSAbhilASI jIva azaraNa bhAvanA kA cintavana kareM / / 91 // karma rUpa kAraNoM ke vaza, gati, indriya, yoni Adi nAnA zatruoM ke dvArA jova ko 1. vidA santo ratiM kurvate ma0
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam janmavyAdhijarAviyogamaraNavyAvRttiduHkhodadhA vAmajjannahameka eva nitarAM sIdAmi me nApare / vidyante suhRdo na cApi ripavo na jJAtayaH kevalaM dharmo bandhurihAparatra ca parAmityekatAM cintayet // 93 anyo'haM nitarAM zarIrata ito bandhaM prati prAyazaH satyaikye'pyatha lakSaNAhitabhido bhedo mamAstyasya ca / AtmA jJAnamayo vinAzarahito'pyajJaM vapurnazvaraM sAkSaM vAhamanakSa ityapaghanAtsaMcintayedanyatAm // 94 atyantAzuci, yonisaMbhavatayA zazvannisargAzuci tvaGa mAtrAvRtipUtigandhikunavadvAraM kRmivyAkulam / viNmUtraprasavaM tridoSasahitaM naddhaM zirAjAlakai rbIbhatsaM vapuretadityazucitAM mAnya. satAM manyatAm // 95 uktAstvAnavahetavaH saha jinairakSaH kaSAyAdayo duHkhAmbhonidhipAtino hi viSayAsteSAmihAputra ca / . AtmA tadvazagazcaturgatiguhAM mRtyUragAdhyAsitA madhyAste dhruvamAsravasya sudhiyo dhyAyantu doSAniti // 96 jo janmAntara-anya paryAya kI prApti hotI hai nizcaya se vahI saMsAra hai / adhika kyA kahA jAve ? jisa saMsAra meM isa samaya bhI yaha jIva apane Apake dvArA apanA putra ho jAtA hai aise usa saMsAra meM kheda hai ki satpuruSa kaise prIti kA anubhava kareM? // 92 // janma, roga, bur3hApA, viyoga, maraNa tathA tiraskAra janita duHkhoM ke sAgara meM maiM akelA hI DUbatA haA atyanta dukhI ho rahA hU~ na anya mitra mere sAtha haiM na zatru sAtha haiM aura na koI jAti ke loga sAtha haiM, / eka dharma hI isa loka tathA paraloka meM merA bandhu hai-sahAyaka hai isa prakAra utkRSTa ekatva bhAvanA kA cintavana karanA cAhiye // 93 // bandha kI apekSA kathaMcit ekatA hone para bhI maiM isa zarIra se atyanta bhinna hU~ / lakSaNoM ke dvArA bheda ko dhAraNa karane vAle mujha meM tathA isa zarIra meM bheda hai / AtmA, jJAnamaya tathA vinAza se rahita hai, jaba ki zarIra ajJAnamaya tathA nazvara hai| athavA zarIra indriyoM se sahita hai aura maiM indriyoM se rahita hUM isa prakAra zarIra se anyatva kA cintavana karanA cAhiye // 94 // yaha zarIra yoni se utpanna hone ke kAraNa atyanta azuci-apavitra hai, nirantara svabhAva se azuci hai, carma mAtra se DhaMkA huA hai, apavitra gandha se sahita hai, atyanta kutsita nau dvAroM se yukta hai, kIDoM ke samUha se bharA huA hai, mala mUtra ko utpanna karane vAlA hai, vAta pitta kapha ina tIna doSoM se sahita hai, nasoM ke jAla se baMdhA huA hai aura ghRNita hai-glAni kA pAtra hai isa prakAra satpuruSoM ke mAnanIya puruSa ko azucibhAvanA kA vicAra karanA cAhiye // 95 // jinendra bhagavAn ne indriyoM ke sAtha kaSAya Adi ko Asrava kA hetu kahA hai| indriyoM ke viSaya duHkha rUpI sAgara meM girAne vAle haiM unake vazIbhUta huA jIva isa loka tathA paraloka meM mRtyu rUpI sAMpoM se adhiSThita caturgati rUpa guphA meM nivAsa karatA hai isa prakAra vidvajjana nirantara Asrava ke doSoM kA
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcadazaH sargaH poto vAridhimadhyagaH sati jalaizchidre prapUrNo yathA majjatyAzu tathAstrave ca puruSo janmanyanantAsukhe / tasmAdAvarodhanaM trikaraNaiH zreyo yataH saMvRto nirvAsyatyacirAya saMvaramiti dhyAyantu santaH param // 97 yatnenApi vizoSaNAdupacito doSo yathA jIryate gADhaM karma tathaiva nirjarayati vyAnaddhamapyAcitam / dhIraH ' kAtarazcareNa tapasA ratnatrayAlaGkRto nAnyeneti vidantu santatamimAM bhavyAH parAM nirjarAm // 98 lokasthAtha yathA jinoditamadhastiryaktathordhvaM paraM bAhulyaM varasupratiSThakanibhaM saMsthA ca saMcintayet / sarvatrApi ca tatra janmamaraNairbhrAnti cirAyAtmanaH samyaktvAmRtamAdarAdapibataH svapnAntare'pi kvacit // 99 svAkhyAto jagatAM hitAya paramo dharmo jinairaJjasA tattvajJAnavilocanaivirahito hiMsAdidoSairayaM saMsArArNavamapyapAramacirAdullaGghya vA goSpadaM khyAtAnantasukhAspadaM padamitaM taireva ye'sminnatAH // 100 195 vicAra kareM / / 96 / / jisa prakAra samudra ke bIca calane vAlA jahAja, chidra hone para jala se paripUrNa hotA huA zIghra hI DUba jAtA hai usI prakAra Asrava ke rahate hue yaha jIva ananta duHkhoM se yukta saMsAra meM DUba jAtA hai isaliye mana vacana kAya se Asrava kA rokanA kalyANakArI hai kyoMki saMbara se sahita jIva zIghra hI nirvANa ko prApta hotA hai isa prakAra satpuruSa saMvara kA acchI taraha dhyAna kareM / / 97 / / jisa prakAra yatna pUrvaka zoSaNa karane se saMcita doSa bhI jIrNa ho jAtA hai usI prakAra gADha rUpa se baMdhA huA saMcita karma bhI yatna pUrvaka zoSaNa karane se nirjIrNa ho jAtA hai / ratnatraya se alaMkRta manuSya kAtara janoM ke liye azakya tapa se dhIra kahalAtA hai anya kArya se nahIM / isa prakAra bhavya jIva isa utkRSTa nirjarA kA sadA cintana kareM ||18|| jinendra bhagavAn ne uttama pratiSThaka - moMdarA ke samAna nIce, bIca meM tathA Upara loka kI jaisI cor3AI tathA AkRti kA varNana kiyA hai usakA usI prakAra cintavana karanA cAhiye isake sivAya jisane svapna meM bhI kahIM Adara pUrvaka samyaktva rUpI amRta kA pAna nahIM kiyA hai| use samUce loka meM janma maraNa ke dvArA bhramaNa karanA par3atA hai aisA bhI vicAra kare || 99|| tattvajJAna rUpI netroM se sahita jinendra bhagavAn jagat ke jIvoM ke hita ke liye hiMsAdi doSoM se rahita isa vAstavika dharma kA kathana kiyA hai / jo jIva isa dharma meM zaraNApanna haiM unhoMne pAra rahita hone para bhI samAna ullaGghana kara prasiddha ananta sukha ke sthAnasvarUpa mukti pada ko manuSya paryAya, karmabhUmi, ucita deza, yogya kula, nIrogatA, dIrghaM Ayu, 1. vIra : ma0 / 2. janmamararaNe bhrAnti ma0 / 3. paramitaM ma0 / saMsAra sAgara kA goSpada ke prApta kiyA hai // 100 // Atma hita meM prIti, dharma
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 vardhamAnacaritam mAnuSyaM khalu karmabhUmirucito dezaH kulaM kalyatA dIrghAyuH svahite ratizca kathako dharmazrutiH svAdarAt / satsveteSvatidurlabhaiSu nitarAM bodhiH parA durlabhA jIvasyeti vicintayantu sukRto ratnatrayAlaGkatAH // 101 praharSiNI sanmArgAcyavanaviziSTa nirjarArthaM soDhavyAH sakalaparISahAH munIzaH / kRcchreSu zriyamapunarbhavAmupaituM vAJchantaH svahitaratA na hi vyayante // 102 upajAtiH kSudanIyodayabAdhito'pi lAbhAdalAbhaM bahu manyamAnaH / nyAyena yo'znAti hi piNDazuddhiM prazasyate kSudvijayastadIyaH // 103 puSpitAgrA svahRdayakarakasthitena nityaM vimalasamAdhijalena yaH pipAsAm / prazamayati suduHsahAM ca sAdhurjayati sa dhIramatistRSo'bhitApam // 104 vasantatilakam prAyavAyuhatimapyavicintya mAghe yaH kevalaM pratinizaM bahireva zete / saMjJAnakambalabalena nirastazItaH zItaM vazI vijayate sa nisargadhIraH // 105 kathA ko kahane vAlA tathA Adara se use sunanA ina samasta durlabha vastuoM ke milane para bhI jIva ko bodha kI prApti honA atyanta durlabha hai isa prakAra ratnatraya se alaMkRta satpuruSa cintavana kareM // 101 // samIcIna mArga se cyuta nahIM hone tathA viziSTa nirjarA ke liye munivaroM ko samasta parISaha sahana karanA cAhiye so ThIka hI hai kyoMki mukti rUpI lakSmI kI icchA karane vAle, Atmahita meM lIna manuSya kaSToM meM pIr3ita nahIM hote haiM // 102 // kSudhA vedanIya ke udaya se bAdhita hone para bhI nyAya se zuddha bhojana ko grahaNa karatA hai 103 // jo sAdhu hRdaya rUpI miTTI ke ghaTa meM bhArI tRSA ko zAnta karatA hai vahI dhIra lAbha kI apekSA alAbha ko bahuta mAnatA huA usakA kSudhApariSaha ko jItanA prazaMsanIya hotA hai sthita nirmala samAdhirUpI jala ke dvArA nirantara bahuta // buddha tRSA ke 'saMtApa ko jItatA hai // 104 // jo muni mAgha ke mahIne meM hima mizrita vAyu ke kara pratyekarAtri meM mAtra bAhara hI sotA hai, samyagjJAnarUpI kambala ke vAlA vahI jitendriya tathA svabhAva se dhIra sAdhu zIta parISaha ko AghAta kA bhI vicAra na bala se zIta ko naSTa karane
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 197 paJcadazaH sargaH zikhariNI davAgnijvAlAbhirjaTilitavane grISmasamaye sthitasyograirbhAnoH zikhariNi mayUkhairabhimukham / samuttaptAGgasya kSaNamiha dhRterapyacalataH sahiSNutvaM tasya prayayati muneruSNasahanam // 106 vasantatilakam daSTo'pi daMzamazakAdigaNena bADhaM marmapradezamupagamya niraGkazena / yo yogato na calati kSaNamapyudArastasyeha daMzamazakAdijayo'vaseyaH // 107 zArdUlavikrIDitam yAcAprANivadhAdidoSarahitaM niHsaGgatAlakSaNa ___ maprApyAmaparaiH samutsukayituM nirvANalakSmI kSamam / nAgnyaM kAtaradurdharaM dhRtavato'celavrataM yoginaH paryApti samupeti taddhi viduSAM tattvaiSiNAM maGgalam // 108 chandaH (?) indriyeSTaviSayeSu nirutsukamAnasaH pUrvamuktasukhasaMpadamapyavicintayan / mastapazcarati duzcaramekavimuktadhIrmuktaye'ratiparISahajitsa vidAM varaH // 109 jItatA hai // 105 / / jisameM dAvAnala kI jvAlAoM se vana vyApta ho rahA hai aise grISma samaya meM jo parvata para sthita hai, saMmukha par3ane vAlI sUrya kI bhayaMkara kiraNoM se jisakA zarIra saMtapta ho gayA hai tathA isa loka meM jo kSaNabhara ke liye bhI dhairya se vicalita nahIM hotA hai, uSNa parISaha kA sahana karanA unhIM muni kI sahanazIlatA ko prasiddha karatA hai // 106 / / DAMsa macchara Adi kA samUha kisI rukAvaTa ke binA marmasthAna ko prApta hokara jise atyadhika mAtrA meM yadyapi kATatA hai to bhI jo kSaNabhara ke liye bhI dhyAna se vicalita nahIM hotA hai usI muni ke isa loka meM utkRSTa daMza mazakAdi parISaha kA jItanA jAnanA cAhiye / 107 // jo yAcanA aura prANighAta Adi doSoM se rahita hai, niSparigrahatA kA lakSaNa hai, anya manuSyoM ke dvArA aprApya mokSa lakSmI ko utkaNThita karane ke liye jo samartha hai tathA kAyara manuSya jise dhAraNa nahIM kara sakate aise Acelakyavrata ko dhAraNa karane vAle muni kA nAgnya parISaha pUrNatA ko prApta hotA hai so ThIka hI hai kyoMki tattva ke abhilASI jJAnI janoM ke liye vahI maGgala svarUpa hai // 108 // indriyoM ke iSTa viSayoM meM jisakA mana nirutsuka hai, jo pahale bhogI huI sukha saMpadA kA vicAra bhI nahIM kara rahA hai tathA viyukta buddhi niHspRha hotA huA mAtra mukti prApti ke uddezya se kaThina tapa karatA hai vahI utkRSTa jJAnI manuSya arati pariSaha ko jItane vAlA hai // 109 // 1. vimuktidhI m0|
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 vardhamAnacaritam upajAtiH AbAdhamAnAsu mitho janISu manobhavAgniprabhavAraNISu / yaH kUrmavatsaMvRtacittamAste strINAM sa bAdhAM sahate mahAtmA // 110 zArdUlavikrIDim nantuM caityayatIngurUnabhimatAndezAntarasyAtitheH panthAnaM nijasaMyamAnusadRzaM kAle' yataH svocite| bhinnAbhrerapi kaNTakopalacayaiH pUrvasvayugyAdino yAnasyAsmarataH satAmabhimatastasyaiva caryAjayaH // 111 vasantatilakam bhUbhRdguhAdiSu purA vidhivanirIkSya vIrAsanAdividhinA vasato nikAmam / sarvopasargasahanasya muniSadyApIDAjayo duritavairibhido'vaseyaH // 112 dhyAnAgamAdhyayanabhUriparizrameNa nidrAM manAg gatavataH sthapuTorvarAyAm / kunthvAdimanabhiyA'calitAGgayaSTe: zayyAparISahajayo yamino'vagamyaH 113 zArdUlavikrIDitam / mithyAtvena sadAvaliptamanasAM krodhAgnisaMdIpakaM nidyAsatyatamAdivAkyavirasaM saMzRNvato'pyazravam / tavyAsaGgavivajitena manasA kSAnti parAM bibhrata stasyAkrozaparISahaprasahanaM jJeyaM yateH snmteH||114 kAma rUpI agni ko utpanna karane ke liye araNi nAmaka lakar3I ke samAna striyoM ke paraspara vAdhA karane para bhI jo kachue ke samAna gUDha citta rahatA hai vaha mahAtmA strI parISaha ko sahana karatA hai // 110 // jo pratimA, muni athavA abhISTa guruoM ko namaskAra karane ke liye anya deza kA atithi huA hai, jo apane yogya kAla meM svakIya saMyama ke anurUpa mArga ko prApta huA hai tathA kaNTaka aura pattharoM ke samUha se pairoM ke vidIrNa ho jAne para bhI jo pahale kAma meM Aye hue apane azva Adi vAhanoM ko smaraNa nahIM karatA hai usI muni kA caryA pariSaha jaya satpuruSoM ke liye mAnya hai // 111 // jo pahale vidhipUrvaka dekha kara parvata kI guhA Adi meM vIrAsana Adi kI vidhi se adhikatara nivAsa karatA hai, samasta upasargoM ko sahana karatA hai tathA pAparUpI bairI ko naSTa karatA hai usI mani ke niSA parISaha jaya jAnanA cAhie // 112 // jo dhyAna tathA Agama ke adhyayana se utpanna bahuta bhArI parizrama ke kAraNa UMcI nIcI pRthivI para thor3I nidrA ko prApta huA hai aura kunthu Adi jIvoM ke mardana ke bhaya se jo apane zarIra ko vicalita nahIM karatA hai karatA hai-karavaTa bhI nahIM badalatA hai aise sAdhu kA zayyA parISaha jaya jAnanA cAhiye // 113 // jinakA mana mithyAtva ke dvArA sadA garvita rahatA hai aise logoM ke 1. yateH ma0, yataH gacchata 2. bhiyA balilAGgayaSTe va0 /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcadazaH sargaH vasantatilakam 199 nAnAvidhAstra hatiyantranipolanAdyairvyAhanyamAnatanurapyaribhiH prasahya / dhyAnAtparAdacalitaH sahate vimoho mokSodyato vadhaparISahamapyasahyam // 115 zAlinI nAnArogairbAdhito'pi prakAmaM svapne'pyanyAnyAcate nauSadhAdIn / yaH zAntAtmA dhyAnanidhU tamoho yAJcA tena jJAyate nirjiteti // 116 upajAti mahopavAsena kRzIkRto'pi lAbhAdalAbhaM paramaM tapo me / bhaikSyasya yogItyapi manyate yo jayatyalAbhaM sa vinItacetAH // 117 vasantatilakam grastazciraM yugapadutthitacitra rogairjallauSadhAdivividhaddhayuto'pyupekSAm / kA parAM prakurute khalu niHspRhatvAdyaH sarvadA gadaparISahajitsa yogI // 118 mastIkSNavartmatRNakaNTaka zarkarAdyairAdAritAGghriyugalo'pi hatapramAdam / caryAdiSu prayatate vidhinA kriyAsu tasya pratIhi tRNatodajayaM munIzaH 1 // 119 krodhAgni ko pradIpta karane vAle nindanIya tathA sarvathA asatya Adi rUkSa vacanoM ko sunatA huA bhI jo binA sune ke samAna usake vikSepa se rahita mana se utkRSTa kSamA ko dhAraNa karatA hai usI buddhi muni ke Akroza parISaha kA sahana karanA jAnanA cAhiye // 114 // nAnA zastroM ke ghAta tathA yantra nipIr3ana Adi ke dvArA zatru jisake zarIra kA haTha pUrvaka vyAghAta kara rahe haiM phira bhI jo utkRSTa dhyAna se vicalita nahIM hotA vahI moha rahita tathA mokSa ke liye udyata muni asahanIya vadhaparISaha ko bhI sahana karatA hai // 115 // zAnta citta tathA dhyAna ke dvArA moha ko naSTa karane vAlA jo muni nAnA rogoM se pIDita hone hara bhI svapna meM bhI dUsaroM se auSadha Adi kI yAcanA nahIM karatA hai usane yAcanA parISaha ko jItA hai aisA jAnA jAtA hai / / 116 // mahopavAsa se durbala hone para bhI jo yogI lAbha kI apekSA bhikSA ke alAbha ko 'yaha mere liye parama tapa hai' aisA mAnatA hai vaha vinIta hRdaya alAbha parISaha ko jItatA hai // 117 // yadyapi cira kAla se eka sAtha utpanna hue nAnA rogoM se grasta tathA jalloSadha Adi aneka RddhiyoM se sahita hai to bhI niHspRha hone se sadA zarIra meM parama upekSA karatA hai vaha muni roga parISaha ko jItane vAlA kahA jAtA hai // 118 // jisake donoM paira yadyapi kaThora mArga meM bar3e hue tRNa kaNTaka aura kaMkar3a Adi ke dvArA vidIrNa ho gaye haiM phira bhI jo caryA Adi kriyAoM meM vidhipUrvaka pramAda hita pravRtti karatA hai usI munIzvara ke tRNa sparza parISaha kA jItanA hotA hai aisA jAno // 119 // 1. munInAmIT munIT tasya /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam zArdUlavikrIDitam ammaHkAyikasattvahiMsanabhiyA snAnakriyAmAmRteH pratyAkhyAtabalo'pi duHsahatarA kaNDUtimudghATayat / ArohanmalasampadA pratidinaM valmIkabhUtaM vapu bibhrANasya parISaho malakRto nizcIyate yoginaH // 120 - indravajrA jJAne tapasyapyakRtAbhimAno' nindAprazaMsAdiSu yaH samAnaH / pUjApuraskAraparISahasya jetA sa dhIro munirapramAdaH // 121 vasantatilakam tIrNAkhilazrutamahAmbunidheH purastAdanye mamAlpamatayaH pazavo na bhAnti / ityAdikaM matimadaM jahato'vaseyaH prajJAparISahajayo hatamohavRtteH // 122 kiJcinna vetti pazureSa viSANahIno lokairiti pratipadaM khalu nindito'pi / zAnti na muJcati manAgapi yaH kSamAvAnajJAnajAM viSahate sa parISahAtim // 123 zArdUlavikrIDitam . vairAgyAtizayena zuddhamanasastIrNAgamAmbhonidheH sanmArgeNa tapasyato'pi suciraM labdhirna me kAcana / 2saMjAtetyavinindataH pravacanaM saMklezamuktAtmana stasyAdarzanapIDanaikavijayo vijJAyate zreyase // 124 jala kAyika jIvoM ko hiMsA ke bhaya se jisane maraNa paryanta ke liye snAna kriyA kA tyAga kara diyA hai tathA jo duHkha se sahana karane yogya khAja ko prakaTa karane vAle aura pratidina car3hate hue maila ke kAraNa vAmI ke AkAra pariNata zarIra ko dhAraNa kara rahA hai usa yogI ke malakRta pariSaha kA nizcaya kiyA jAtA hai arthAt vaha mala parISaha ko jItatA hai / / 120 // jo jJAna aura tapa meM abhimAna nahIM karatA hai tathA nindA aura prazaMsA Adi meM samAnamadhyastha rahatA hai vaha pramAda rahita dhIra vIra muni satkAra puraskAra pariSaha ko jotane vAlA kahA jAtA hai // 121 // samasta zAstra rUpI samudra ko pAra karane vAle mere Age anya alpa buddhi ajJAnI suzobhita nahIM hote haiM isa prakAra ke buddhi mada ko jisane chor3a diyA hai tathA jisakI moha pUrNa vRtti naSTa ho cukI hai aise muni ke prajJA parISaha jaya jAnanA cAhiye // 122 // yaha soMga rahita pazu kucha nahIM jAnatA hai| isa prakAra pada pada para logoM ke dvArA nindita hone para bhI jo raJcamAtra bhI kSamA ko nahIM chor3atA hai vaha kSamA kA dhAraka sAdhu ajJAna se utpanna hone vAlI parISaha kI pIr3A ko sahana karatA hai / / 123 / / vairAgya kI prakarSatA se merA mana zaddha hai, maiMne AgamarUpI samadra ko pAra kiyA hai. aura samocona mArga se maiM cirakAla se 1. -bhimAne ma0 / 2. saMjAtetyavininditapravacanaM ma0 /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcadazaH sargaH upajAti: cAritramAdyaM kathitaM jinendraH sAmAyikaM tad dvividhaM pratIhi / kAlena yuktaM niyatena' caikaM tathA paraM cAniyatena rAjan // 125 sragdharA chedopasthApanAkhyaM nirupamasukhadaM muktisopAnabhUtaM cAritraM tad dvitIyaM duritavijayinAM jaitramAstraM munInAm / pratyAkhyAnapramAvaskhalananiyamanaM svAgamAnukrameNa chedopasthApaneti prakathitamathavA yA'nivRttivikalpAt // 126 mAlabhAriNI parihAravizuddhinAmadheyaM nRpa cAritramavehi tattRtIyam / parihAravizuddhirityudIrNA sakalaprANivadhAtparA nivRttiH // 127 tapasyA kara rahA hU~ phira bhI mujhe koI labdhi-Rddhi nahIM huI hai' isa prakAra jo pravacana-Agama ko nindA nahIM karatA hai tathA jisakI AtmA saMkleza se mukta hai usa muni ke kalyANa ke liye adarzana parISaha kA vijaya jAnA jAtA hai // 124 // he rAjan ! jinendra bhagavAn ne jo sAmAyika nAma kA pahalA cAritra kahA hai use do prakAra kA jaano| eka to niyata kAla se sahita hai aura dUsarA aniyata kAla se sahita hai arthAt eka samaya kI avadhi lekara svIkRta kiyA jAtA hai aura dUsarA jIvana paryanta ke liye // 125 // chedopasthApanA nAma kA jo dUsarA cAritra hai vaha anupama sukha ko dene vAlA hai, mukti kA sopAna svarUpa hai tathA pApa ko jItane vAle muniyoM kA vijayI zastra hai| pratyAkhyAna cAritra meM pramAda ke kAraNa lage hue doSoM kA samyak zAstra ke anusAra dUra karanA chedopasthApanA cAritra hai athavA ahiMsA satya Adi ke vikalpa se jo anivRtti hai vaha bhI chedopasthApanA cAritra kahA gayA hai / athavA vikalpAt vikalpa pUrvaka jo nivRtti pApa kA tyAga hotA hai vaha chedopasthApanA hai| bhAvArtha'chede sati upasthApanA chedopasthApanA' athavA 'chedena-vikalpena upasthApanA chedopasthApanA' isa prakAra chedopasthApanA zabda kI nirukti do prakAra kI hai| prathama nirukti meM chedopasthApanA kA artha hai ki gRhIta cAritra meM pramAda ke kAraNa yadi koI doSa lagatA hai to use Agama meM batAye hue krama se dUra karanA aura dUsarI nirukti meM artha hai ki cAritra ko ahiMsA, satya, acaurya Adi ke vikalpa pUrvaka dhAraNa krnaa| sAmAyika cAritra meM sAmAnyarUpa se samasta sAvadya-pApa sahita kAryoM kA tyAga kiyA jAtA hai aura chedopasthApanA meM hiMsA kA tyAga kiyA, asatya kA tyAga kiyA, caurya kA tyAga kiyA Adi vikalpa pUrvaka tyAga kiyA jAtA hai isaliye chedopasthApanA meM vikalpa se anivRtti rahatI hai athavA 'yA nivRttirvikalpAt' isa pATha meM vikalpa pUrvaka jo hiMsAdi pApoM se nivRtti hai vaha chedopasthApanA hai // 126 // he rAjan ! parihAravizuddhi nAma kA 1. niyamena ma0 / 2. pratyAkhyAna ma0 va / 3. prakathana ma0 /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 vardhamAnacaritam upalakSaya sUkSmasAmparAyaM nRpa cAritramanuttaraM turIyam / atisUkSmakaSAyatastatpravadantIha yathArthanAma santaH // 128 upajAtiH jinairyathAkhyAtamiti pratItaM cAritramuktaM khalu paJcamaM tat / cAritramohopazamAtkSayAcca yAthAtmyamAtmA samupaiti yena // 129 athAvagaccha dvividhaM tapastvaM bAhyaM sadAbhyantaramityapISTam / pratyekamekaM khalu SaDvidhaM tadvakSye samAsena tayoH prabhedAn // 130 zArdUlavikrIDitam rAgasya prazamAya karmasamiternAzAya dRSTe phale hRdye cApyanapekSaNAya vidhivad dhyAnAgamAvAptaye / siddhacai saMyama saMpado'pyanazanaM dhIraH karotyAdarAt tenaikena hi nIyate matimatAM duSTaM mano vazyatAm // 131 jo cAritra hai use tRtIya cAritra jAno / samasta prANiyoM ke vadha se jo utkRSTa nivRtti hai vahI parihAra vizuddhi ina nAma se kahI gaI hai / bhAvArtha- jo tIsa varSa taka ghara meM sukha se rahakara munidIkSA lete haiM tathA ATha varSa taka tIrthaMkara ke pAda mUla meM rahate hue pratyAkhyAna pUrva kA adhyayana karate haiM unake zarIra meM tapazcaraNa ke prabhAva se aisI vizeSatA utpanna ho jAtI hai ki usake dvArA jIvoM kA vighAta nahIM hotA / isa saMyama ke dhAraka muni varSAkAla ko chor3akara zeSa samaya pratidina do koza pramANa gamana karate haiM / yaha saMyama chaThaveM aura sAtaveM guNa sthAna meM hI hotA hai / / 127 / / he rAjan ! sUkSma sAmparAya nAma kA cauthA utkRSTa cAritra hai / isameM kaSAya atyanta sUkSma raha jAtI hai| isaliye satpuruSa ise sArthaka nAma vAlA kahate haiM / / 128 // jinendra bhagavAn ne jo paJcama cAritra kahA hai vaha yathAkhyAta isa nAma se prasiddha hai / yaha cAritra moha karma ke upazama aura kSaya se hotA hai / isa caritra ke dvArA AtmA apane yathArtha rUpa ko prApta hotA hai / bhAvArtha - yathAkhyAta cAritra ke do bheda haiM eka aupazamika aura dUsarA kSAyika / cAritra moha ke upazama se honevAlA opazamika kahalAtA hai aura kSaya se honevAlA kSAyika / aupazamika yathAkhyAta gyArahaveM guNa sthAna meM hotA hai aura kSAyika yathAkhyAta bArahaveM Adi guNasthAnoM meM hotA hai / / 129 // 1 he rAjan ! aba tuma do prakAra ke tapa ko smjho| yaha taba bAhya aura Abhyantara bheda vAlA hai tathA mokSa prApti ke liye isake donoM hI bheda sadA abhISTa / ina donoM bhedoM meM pratyeka ke chaha-chaha bheda haiM Age saMkSepa se unhIM ke prabhedoM ko kahU~gA // 130 // rAga kA prazamana karane ke liye, karma samUha ko naSTa karane ke liye pratyakSa phala manohara bhI ho to usameM upekSA karane ke 'liye, vidhi pUrvaka dhyAna aura Agama kI prApti ke liye, tathA saMyama rUpI saMpadA kI siddhi ke liye vIra muni AdarapUrvaka anazana tapa karate haiM kyoMki usa eka hI tapa ke dvArA buddhimAnoM kA duSTa mana adhInatA ko prApta ho jAtA hai / bhAvArtha - anna pAna khAdya aura lehya ina cAra prakAra
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcadazaH sargaH upajAtiH prajAgarAyoddhatadoSazAntyai saMvAhanArthaM ca susaMyamasya / svAdhyAya saMtoSanimittamuktaM sadAvamodaryamudArabodhaiH // 132 sam 203 . saMkalpa ekabhavanAdikagocaro yazcittAvarodhanamavehi tapastRtIyam / tRSNA rajaH zamanavAriniratyayAyA lakSmyAstadeva hi vazIkaraNaikamantram // 133 duSTendriyAzvagaNadarpavinigrahArthaM nidrApramAdavijayAya tapazcaturtham / svAdhyAyayogasukhasiddhinimittamuktaM tyAgo ghRtapramukhavRSyarasasya' yastat // 134 upajAtiH yathAgamaM zUnyagRhAdikeSu viviktazayyAsanamAmananti / svAdhyAya devavrata yogasiddhayai munestapaH paJcamamaJcitaM tat // 135 ke AhAroM kA tyAga karanA anazana yA upavAsa tapa kahalAtA hai isa tapa ke laukika prayojana kI ora lakSya na rakhakara rAgAdi zatruoM ko zAnta karane rUpa pAramArthika prayojana kI ora lakSya rakhanA caahiye| isa anazana tapa se mana vaza meM ho jAtA hai // 131 // utkRSTa jJAnI AcAryoM ne atyadhika jAgaraNa ke liye, tIvra doSoM kI zAnti ke liye, samyak saMyama kI sAdhanA ke liye tathA svAdhyAya aura santoSa kI prApti ke liye sadA avamodaryaM tapa karane kA upadeza diyA hai / bhAvArthaapane nizcita AhAra se kama AhAra lene ko avamaudaryaM tapa kahate haiM / isake kavala cAndrAyaNa Adi aneka bheda haiM / / 132 / / Aja maiM eka makAna taka, do makAna athavA tIna Adi makAna taka AhAra ke liye jAU~gA, isa prakAra kA jo saMkalpa kiyA jAtA hai use tRtIya vaiyAvRtya tapa jAno / yaha tapa citta ko rokane vAlA hai, tRSNA rUpI dhUli ko zAnta karane ke liye jala svarUpa hai tathA avinAzI mokSa lakSmI ko vaza karane ke liye vazIkaraNa mantra hai / bhAvArtha - vRtti kA artha bhojana aura parisaMkhyAna kA artha niyama hai / apane nivAsa sthAna se bhojana ke liye nikalate samaya nAnA prakAra ke niyama grahaNa karanA vRtti parisaMkhyAta tapa kahalAtA hai isa tapa ke prabhAva se citta kI svacchandatA kA nirodha hotA hai aura AhAra viSayaka tRSNA zAnta hotI hai // 133 // indriya rUpo duSTa azva samUha kA garva naSTa karane ke liye, nidrA aura pramAda para vijaya prApta karane ke liye tathA svAdhyAya aura yoga kA sukha pUrvaka siddhi ke liye zrI ghRtAdika gariSTha rasoM kA tyAga hotA hai vaha rasa parityAga nAmakA caturtha tapa kahA gayA hai // 134 // svAdhyAya, brahmacarya tathA dhyAna kI siddhi ke liye Agama ke anusAra zUnya gRha Adi sthAnoM meM jo ekAnta zayanAsana kiyA jAtA 1. vRkSarasasya ma0 /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 vardhamAnacaritam vasantatilakam grISmAtapasthitighanAgamavRkSamUlavAsAbhravAsavividhapratimAdikaM tat / SaSThaM tapaH paramavehi narendra kAyaklezAbhidhAnamidameva tapaHsu mukhyam // 136 hariNI atha dazavidhaM [ navavidhaM ] prAyazcittaM pramAdabhavAgasAM pratiniyamitaM sarvajJAjJApraNItavidhAnataH / pravayasi jane pravrajyAdyaiH sa yaH paramAdaro bhavati vinayo mUlaM mukteH sukhasya catuvidhaH // 137 nijatanuvacaH sAdhudravyAntarairyadupAsanaM nanu dazavidhaM vaiyAvRtyaM yathAgamamIritam / aviratamatha jJAnAbhyAso manaHsthitizuddhaye zamasukhamayaH svAdhyAyo'sau dazArdhavidho mataH // 138 hai use muni kA paJcama samIcIna vivikta zayyAsana tapa mAnate haiM / / 135 // he narendra ! grISma Rtu meM Apa sthiti - ghAma meM baiThakara AtApana yoga dhAraNa karanA, varSA Rtu meM vRkSa mUla vAsa - vRkSa ke nIce baiThakara varSA yoga dhAraNa karanA, zIta Rtu meM abhravAsa -- khule AkAza ke nIce baiThanA tathA nAnA prakAra ke pratimAdi yoga dhAraNa karanA ise chaThavAM kAyakleza nAmakA utkRSTa tapa jAno / yahI tapa saba tapoM meM mukhya hai / // 136 // / aba Age chaha antaraGga tapoM kA varNana karate haiM / pramAda se hone vAle aparAdhoM kA sarvajJa kI AjJA dvArA praNIta vidhi ke anusAra nirAkaraNa karanA nava prakAra kA prAyazcitta hai / dIkSA Adi ke dvArA vRddhajanoM meM jo parama Adara prakaTa kiyA jAtA hai vaha vinaya tapa hai / yaha vinaya tapa mukti sukha kA mUla kAraNa hai| isake cAra bheda haiM bhAvArtha - aparAdha hone para zAstrokta vidhi se usakI zuddhi karane ko prAyazcitta tapa kahate haiM isake AlocanA pratikramaNa, tadubhaya, viveka, vyutsarga, tapa, cheda, parihAra aura upasthApana ye nau bheda haiM / jo muni dIkSA tathA jJAnAdi guNoM kI apekSA vRddhasaMjJA ko prApta haiM unakA Adara karanA vinaya tapa hai isake darzana, jJAna, cAritra aura upacAra ye cAra bheda haiM / / 137 || apanA zarIra, vacana tathA anya zreSTha dravyoM ke dvArA Agama ke anusAra daza prakAra ke muniyoM kI jo upAsanA kI jAtI hai vaha daza prakAra kA vaiyAvRtya tapa kahA gayA hai / mana kI sthiratA aura zuddhi ke liye jo nirantara jJAna kA abhyAsa kiyA jAtA hai vaha svAdhyAya tapa hai / yaha svAdhyAya zAnti sukha se tanmaya hai tathA pAMca prakAra kA mAnA gayA hai / bhAvArtha - vyAvRtti - duHkha nivRtti jisakA prayojana hai use vaiyAvRttya kahate haiM / AcArya, upAdhyAya, tapasvI, zaikSya, glAna, gaNa, kula, saGgha, sAdhu aura manojJa ina daza prakAra ke muniyoM kI sevA kI jAtI hai isaliye viSaya bheda kI apekSA vaiyAvRttya tapa ke daza bheda hote haiM / zAstra ke mAdhyama se Atma svarUpa kA adhyayana karanA svAdhyAya hai isake vAcanA, pRcchanA, anuprekSA, AmnAya aura
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 205 paJcadazaH sargaH zAlinI AtmAtmIyAyAH svasaMkalpabuddhaH samyaktyAgo yaH praNIto jinendrH| sa vyutsargo dviprakAraH pratIto dhyAnaM cAtaH saprabhedaM pravakSye // 139 upajAtiH avehi satsaMhananasya sUktamekAgracintAsunirodha ev|| dhyAnaM jinendraH sakalAvabodhairAntarmuhUrtAdatha taccaturdhA // 140 AttaM ca raudraM naranAtha dhayaM zuklaM ca tadbhada iti prnniitH| saMsArahetU prathame pradiSTe svarmokSahetU bhavataH pare dve // 141 zArdUlavikrIDitam AtaM viddhi caturvidhaM smRtisamanvAhAra iSTetarA vAptau tadvirahArya ceSTavirahe tatsaGgamAyeti yaH / apyatyuddhatavedanAmihataye ghoraM nidAnAya tat prAdurbhUtirudAhRtA khalu guNasthAneSu SaTsvAditaH // 142 dharmopadeza ke bheda se pAMca bheda haiM / 138 / AtmA aura AtmIya padArthoM meM 'ye mere haiM' isa prakAra kI saMkalpa buddhi kA jo bhale prakAra tyAga kiyA jAtA hai use jinendra bhagavAn ke vyutsarga tapa kahA hai / yaha prasiddha tapa bAhya aura Abhyantara upAdhi ke tyAga kI apekSA do prakAra kA hai / aba isake Age uttara bhedoM se sahita dhyAna kA nirUpaNa karUMgA // 139 // saMpUrNa jJAna ke dhAraka jinendra bhagavAn ne, uttama saMhanana vAle jIva kA antamUrhata taka ke liye kisI eka padArtha meM cintA kA jo rukanA hI dhyAna kahA hai aisA jAno / vaha dhyAna cAra prakAra kA hai / / 140 // he naranAtha ! Arta, raudra, dharmya aura zukla ye dhyAna ke bheda kahe gaye haiM, inameM prArambha ke do dhyAna saMsAra ke hetu kahe gaye haiM aura Age ke do svarga tathA mokSa ke kAraNa haiM // 141 / / aniSTa padArtha kI prApti hone para usake viyoga ke liye bAra-bAra vicAra karanA, iSTa kA viyoga hone para usake saMyoga ke liye bAra-bAra vicAra karanA, tIvra vedanA ko dUra karane ke liye tathA bhogAkAGgA rUpa nidAna ke liye bAra bAra vicAra karanA yaha cAra prakAra ArtadhyAna hai aisA jaano| isa ArtadhyAna kI utpatti prArambha ke chaha guNasthAnoM meM hotI hai| bhAvArtha-Atti kA artha duHkha hai usa duHkha ke samaya jo dhyAna hotA hai vaha ArtadhyAna kahalAtA hai 'Atau~ bhavam Atam' yaha usakI vyutpati hai| yaha Ati cAra kAraNoM se hotI hai aniSTa saMyoga, iSTa viyoga, tIvra roga janya pIr3A, aura bhoga prApti ko utkaTa abhilASA / uparyukta cAra kAraNoM kI apekSA ArtadhyAna ke cAra bheda mAne gaye haiN| yaha ArtadhyAna pahale se prArambha kara chaThaveM guNasthAna taka hotA hai parantu nidAna janita ArtadhyAna chaThaveM guNasthAna meM nahIM hotaa| vaha pAMcaveM guNa sthAna taka hI hotA 1. eka : ma0 / 2. rantarmuhUrtAdatha ma0 / 3. bhavedbhada iti praNItaH va0 / 4. vAptestadvirahAya ma0
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 vardhamAnacaritam upajAtiH hiMsA nRtasteyaparigrahaikasaMrakSaNebhyaH khalu raudramuktam / tasya prayoktAvirato nikAmaM syAtsaMyatAsaMyatalakSaNazca // 143 zArdUlavikrIDitam AjJApAyavipAkasaMsthitibhavaM dharmyaM caturdhA mataM yaH samyagvicayAya tatsmRtisamanvAhAra ApAditaH / bhAvAnAmatisaukSmyato jaDatayA karmodayAdAtmanaH statrAjJAvicayo yathAgamagataM dravyAdisaMcintanam // 144 mithyAtvena sadA vimUDhamanaso jAtyandhavatprANinaH sarvajJoktamatAccirAya vimukhA mokSArthino'jJAninaH / sanmArgAdavabodhanAdabhimatAddaraM prayAntIti yan mArgApAyavicintanaM taduditaM dharmyaM dvitIyaM budhaiH // 145 hai|| 142 // hiMsA, asatya, corI aura parigraha ke atyadhika saMrakSaNa se hone vAlA dhyAna raudradhyAna kahA gayA hai / isa raudradhyAna kA atyadhika prayoga karane vAlA, avirata arthAt prArambha se lekara caturtha guNasthAna taka kA jIva, tathA saMyatAsaMyata nAmaka paJcama guNa sthAnavartI jIva hotA hai / bhAvArtha- 'rudrasyedaM raudraM' isa vyutpatti ke anusAra rudra jIva kA dhyAna raudra dhyAna kahalAtA hai / hiMsA asatya corI aura parigraha ke saMrakSaNa meM atyanta Asakta rahane vAlA prANI rudra kahalAtA hai usakA jo dhyAna hai vaha raudra dhyAna kahalAtA hai kAraNoM kI apekSA raudra dhyAna ke bhI hiMsAnandI, mRSAnandI, cauryAnandI aura parigrahAnandI isa prakAra cAra bheda hote haiM / yaha raudra dhyAna avirata arthAt prArambha ke cAra guNasthAnoM meM rahane vAle jIva ke atyadhika mAtrA meM hotA hai aura paJcama guNasthAnavartI saMyatAsaMyata ke sAdhAraNa mAtrA meM hotA hai // 143 // AjJA, apAya, vipAka aura saMsthAna se hone vAlA dhyAna dharmyadhyAna mAnA gayA hai| vaha dhyAna AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya ke bheda se cAra prakAra kA hai / samyag rUpa se padArtha kA vicAra karane ke liye jo mana kA vyApAra hotA hai vaha smRti samanvAhAra kahalAtA hai / padArthoM kI atyanta sUkSmatA aura karmodaya se hone vAlI apanI ajJAnatA ke kAraNa jahA~ Agama kI AjJAnusAra dravya Adi kA cintana hotA hai vahA~ AjJA vicaya nAma kA dharmyadhyAna hotA hai / / 144 // mithyAtva ke dvArA jinakA mana sadA mUDha rahatA hai aise ajJAnI prANI mokSa ke icchuka hokara bhI janmAndha ke samAna sarvajJa kathita mArga se cira kAla se vimukha haiM tathA samyagjJAna rUpI apane iSTa samIcIna mArga se dUra jA rahe haiM isa prakAra mArga ke apAya kA jo cintana hai vaha vidvAnoM dvArA apAyavicaya nAma kA dUsarA dharmyadhyAna kahA gayA 1. mArge pAya - ma0 /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcadazaH sargaH pRthvI apAyavicayo'thavA nigadito jinaiH karmaNA pAyavidhicittanaM niyatamAtmanaH saMtatam / apeyurahitAdime kathamanAdimithyAtvataH zarIriNa itIritA smaraNasantatizcAparA // 146 zArdUlavikrIDitam yajjJAnAvaraNAdikarmasamiterdravyAdikapratyaya ' - prodyaccitraphaloccayAnubhavanaM pratyekasaMcintanam / samyaktannitarAM vipAkavicayo lokasya saMsthAvidhe yatsaMsthAvicayo nirUpaNamiti syAdapramattAcca tat // 147 upajAtiH caturvikalpaM nigadanti zukladhyAnaM jinA dhyAnavibhinnamohAH / Adye sadA pUrvavido bhavetAM pare paraM kevalinaH praNIte // 148 proktastriyogasya jinaiH pRthaktvavitarka AdyaH sa iti praNItam / fatafaeka yogasya ca dhyAnamanUnabodhaiH // 149 sUkSmakriyAsu pratipAtitena sUkSmakriyAdipratipAtinAmA / tatkAyayogasya vadanti zuklaM tRtIyamAlokitavizvalokAH // 150 207 hai / / 145 / / athavA AtmA se karmoM ke chUTane kI vidhi kA nirantara niyata rUpa se cintana karanA arthAt AtmA se karmoM kA sambandha kisa prakAra chUTe aisA cintana karanA bhI jinendra bhagavAn ne apAya vicaya dhyAna kahA hai athavA ye prANI ahitakArI anAdi mithyAtva se kaise chUTeM isa prakAra kI jo dUsarI vicAra zreNI hai vaha bhI apAyavicaya nAma kA dharmyadhyAna hai // 146 // jJAnAvaraNAdi karma samUha ke dravyAdi kAraNoM se udaya meM Ane vAlA vicitra phala kA jo anubhavana hai vaha vipAka kahalAtA hai / isa saMdarbha meM pratyeka karmoM ke vipAka kA jo acchI taraha vicAra kiyA jAtA hai vaha vipAkavicaya nAma kA dharmyadhyAna hai aura loka kI AkRti kA jo nirUpaNa hai vaha saMsthAnavicaya dharmyadhyAna hai | yaha dharmyadhyAna apramattavirata nAmaka saptama guNasthAna taka hotA hai // 147 // dhyAna ke dvArA moha ko naSTa karane vAle jinendra bhagavAn zukla dhyAna ko cAra bhedoM se yukta kahate haiM / una cAra bhedoM meM prArambha ke bheda pUrvavid - pUrvo ke jJAtA muni ke hote haiM aura zeSa do bheda kevalI ke kahe gaye haiM / / 148 || jo zukla dhyAna kahA hai vaha pRthaktvavitarka vicAra nAmakA pahalA zukla dhyAna hai aura tIna yogoM meM se kisI eka yoga ke dhAraka ke jo zukla dhyAna hotA hai vaha ekatva vitarka nAmakA dUsarA zukla dhyAna hai aisA pUrNajJAna ke dhAraka sarvajJa deva ne kahA hai / / 149 // kAyayoga ko sUkSma kriyAoM ke kAla meM jo hotA hai vaha sUkSma kriyA pratipAti nAmakA tRtIya zukla 1. dravyAdikaM pratyayaH ma0 / 2. trivargasya ma0 / 3. pratipAditena ma0 /
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 vardhamAnacaritamM vaMzastham atha pUrvopara kriyAdikA nivRttikAkhyA paramasya kIrtitA / narendra zuklasya samastadRSTibhirbhavatyayogasya tadanyadurlabham // 151 upajAtiH mere viddhi kuzAgrabuddhe vitarkavIcArayute' nikAmam / pUrve dvitIyaM trijagatpradIpaijinairavIcAramiti praNItam // 152 budhA vitarka zrutamityuzanti vIcAra ityAcaraNapradhAnAH / arthasya ca vyaJjanayogayozca saMkrAntimAkrAntaza maika saukhyAH // 153 zArdUlavikrIDitam dhyeyaM dravyamathArthamityabhimataM tatparyayo vAparo rAjanvyaJjanamityahi vacanaM yo go'GgavAkcetasAm / praspandaH parivartanaM yaduditaM saMkrAntirityaJjasA svAlambyaikatamaM krameNa vidhinA kRtsneSu cArthAdiSu // 154 dravyANuM suvazIkRtAkSaturago bhAvANumapyAhato dhyAyanprApta vitarkazaktiranaghaH samyakpRthaktvena yaH / arthAdInmanasA kramAcca zamayan saMsarpatonmUlayan mohasya prakRtIrasau vitanute dhyAnaM sadAdyaM muniH // 155 dhyAna hai aisA samasta loka ko dekhane vAle sarvajJa bhagavAn kahate haiM / / 150 / / he rAjan ! sarvadarzI bhagavAn ne utkRSTa zukla dhyAna kA vyuparata kriyAnivarti nAma kahA hai / yaha dhyAna yoga rahita jIva hotA hai anya jIvoM ke liye durlabha hai / / 151 / / he kuzAgrabuddhe ! Adi ke do dhyAna eka padArtha Azraya se hote haiM tathA vitarka aura vicAra se yukta hote haiM parantu tInoM lokoM ke prakAzaka jinendra bhagavAn ke dvitIya zukla dhyAna ko vicAra se rahita kahA hai / / 152 / / jinake AcaraNa pradhAnatA hai tathA prazama aura advitIya sukha jinheM prApta ho cukA hai aise jJAnI puruSa zruta ke vitarka aura artha, zabda tathA yoga ke parivartana ko vicAra kahate haiM / / 153 || he rAjan ! dhyAna - karane yogya jo dravya hai vaha 'artha hai' aisA mAnA gayA hai| isI prakAra usa dravya kI jo vartamAna paryAya athavA anya paryAya hai vaha bhI 'artha hai' aisA svIkRta kiyA gayA hai / Agama ke vacana ko 'vyaJjana hai' aisA jAno / kAya vacana aura mana kA jo parispanda hai vaha yoga hai / ina saba kA jo parivartana hai use 'saGkrAnti' isa prakAra kahA gayA hai / ina artha Adi samasta vastuoM-artha, vyaJjana aura yoga ina tInoM meM se kisI eka kA vidhi pUrvaka krama se Alambana lekara jo Adara - pUrva dravyANu athavA bhAvANu kA bhI dhyAna karatA hai, jisane indriya rUpI ghor3oM ko acchI taraha vaza kara liyA hai, jise vitarka zakti - Agama ke artha vicAra kI sAmarthya prApta ho cukI hai, jo 1. gate ma0 / 2. pradhAnAm ba0 / 3. yogAGgavAkcetasAm ma0 / 4. mapyAdito ma0 /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcadazaH sargaH prApyananta guNaikazuddhisahitaM yogaM vizeSaM kramAc chindanmohataruM samUlamacirAjjJAnAvRteH santatam / rundhanbandhamapi sthitezca janayan hrAsakSayau nizcalaH syAdekatvavitarkabhAgiti yatiH karmANi hantuM sahaH // 156 arthavyaJjanayogasaMkramaNataH sadyonivRttazrutaH sAdhuH sAdhukRtopayogasahito dhyAnakSamAkArabhRt / dhyAyankSINakaSAya ityacalitasvAntaH punardhyAnato nirlepo na nivartate maNiriva svacchAkRtiH sphATikaH // 157 upajAtiH niHzeSamekatva vitarkazukladhyAnAgnidagdhAkhilaghAtidAruH / jJAnaM paraM tIrthaMkaraH paro vA sa kevalI kevalamabhyupaiti // 158 209 pAparahita hai, jo krama se pravRtta hone vAle mana se artha vyaJjana aura yogoM kA pRthaktva rUpa se dhyAna karatA hai tathA unake phalasvarUpa jo mohanIya karma kI samasta prakRtiyoM kA upazama athavA kSaya kara rahA hai aisA muni pRthaktva vitarka vicAra nAmaka prathama zukla dhyAna ko sadA vistRta karatA hai| / / 154-155 / / tadanantara anantaguNI advitIya zuddhi se sahita yoga vizeSa ko prApta kara jo zIghra hI moha karma rUpI vRkSa ko jar3asahita naSTa kara rahA hai, nirantara jJAnAvaraNa ke bandha ko bhI roka rahA hai tathA usako sthiti ke hrAsa aura znaya ko karatA huA nizcala rahatA hai aisA muni ekatva vitarka nAmaka dvitIya zukla dhyAna ko prApta hotA hai aura vahI karmoM kA kSaya karane ke liye samartha hotA hai / / 156 | artha, vyaJjana aura yogoM ke saMkramaNa - parivartana se jisakA zruta zIghra hI nivRtta ho gayA hai, jo zuddhopayoga se sahita hai, jo dhyAna ke yogya AkAra ko dhAraNa kara rahA hai, jisakI kaSAya kSINa ho cukI hai, jisakA mana nizcala hai, jo maNi ke samAna nirlepa hai hai tathA sphaTika ke samAna svaccha svabhAva hai aisA dhyAna karane vAlA sAdhu aba dhyAna se nivRtta nahIM hotA hai-pIche nahIM haTatA hai / bhAvArtha - pRthaktvavitarka vicAra nAmaka zukla dhyAna AThaveM se lekara gyArahaveM guNasthAna taka hotA hai tathA upazama aura kSapaka donoM zreNiyoM meM hotA hai / isa dhyAna ko dhAraNa karane vAlA muni yadi upazama zreNI meM sthita hotA hai to vaha niyama se pIche haTatA hai - usa dhyAna se patita ho jAtA hai parantu ekatva vitarka nAma kA zukla dhyAna bArahaveM guNasthAna meM hotA hai ataH isa dhyAna ko dhAraNa karane vAlA muni dhyAna se pIche nahIM haTatA hai kintu antarmuhUrta ke bhItara zeSa ghAtiyA karmoM kA kSaya kara niyama se sarvajJa bana jAtA hai / / 157 / / ekatva vitarka zukla dhyAnarUpI agni ke dvArA jisake ghAtiyA karmarUpI lakar3iyoM ko sampUrNa rUpa se bhasma kara diyA hai aisA tIrthaMkara ho athavA anya kevalI ho niyama se utkRSTa kevalajJAna ko prApta hotA 27
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 vardhamAnacaritam sragdharA cUDAratnAMzujAlaiH kisalayitaka rairvandyamAnaH surendraH svajJAnAntanimagna trijagadanupamastIrNasaMsAra sindhuH / utkarSeNAyuSo'sau viharati bhagavAnbhavyavRndaiH parIto dezAnAM pUrva koTIM zazivizadayazorAzibhiH zvetitAzaH // 159 upajAtiH antarmuhUrtasthitikaM yadAyustattulyavedyAnvitanAmagotraH / vihAya vAGmanasayogamanyaM svakAyayogaM khalu bAdaraM ca // 160 Alambya sUkSmIkRta kAyayogamayogatAM dhyAnabalena yAsyan / sUkSmakriyAdipratipAtinAma dhyAyatyasau dhyAnamananyakRtyaH // 161 AyuHsthiterapyaparaM nikAmaM karmatrayaM yadya 'dhika sthiti syAt / tadA samuddhAtamupaiti yogI tattulyatAM tastritayaM ca netum // 162 vasantatilakam daNDaM kapATamanaghaM prataraM ca kRtvA svaM lokapUraNamasau samayaizcatubhiH / tAvadbhareva samayairUpasaMhRtAtmA dhyAnaM tRtIyamatha pUrvavada 2bhyupaiti // 163 hai / / 158 // cUr3AmaNi kI kiraNoM ke samUha se pallavAkAra hAthoM ko dhAraNa karane vAle surendra jinheM vandanA karate haiM, jinake AtmajJAna ke bhItara tInoM loka nimagna haiM, jo upamA se rahita haiM, jinhoMne saMsArarUpI samudra ko pAra kara liyA hai, jo bhavya jIvoM ke samUha se ghire hue haiM tathA jinhoMne candramA ke samAna nirmala yaza ke samUha se samasta dizAoM ko zveta kara diyA hai aise ve bhagavAn, utkRSTa rUpa se dezona - ATha varSa aura antarmuhUrta kama eka karor3a varSa pUrva taka vihAra karate rahate haiM / / 159 || jaba unakI Ayu antarmuhUrta kI raha jAtI hai tathA vedanIya nAma aura gotra karma kI sthiti bhI usI ke samAna antarmuhUrta kI zeSa rahatI hai taba ve vacanayoga manoyoga aura sthUla kAyayoga ko chor3a kara sUkSma kAyayoga kA Alambana lete haiM aura dhyAna ke bala se Age ayoga avasthA kI prApta karane vAle hote haiM / usI samaya ananya kRtya hokara ve kevalI bhagavAn sUkSmakriyA pratipAti nAmaka tIsare zukla dhyAna ko dhyAte haiM / / 160 - 161 // yadi zeSa tIna karma, Ayu karma kI sthiti se adhika sthiti vAle hoM to sayogakevalI bhagavAn una tIna karmoM ko Ayukarma kI samAnatA prApta karAne ke liye samuddhAta ko prApta hote haiM / / 162 // ve kevalI bhagavAn, cAra samaya meM apane AtmA ko nirdoSa daNDakapATapratara aura lokapUraNa rUpa karake tathA utane hI samaya meM saMkocita kara pahale ke samAna tRtIya zukla dhyAna ko prApta hote haiM / bhAvArtha - mUla zarIra ko na chor3a kara AtmapradezoM ke bAhara phailane ko samuddhAta kahate haiM / isake vedanA, mAraNAntika, kaSAya, tejasa, 1 1 1. yadyadhikaM sthitaM ma0 / 2. pUrvavidabhyupaiti ma0 /
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcadazaH sargaH vaMzastham tataH samucchinnapadAdikakriyA nirvArtanA dhyAnavareNa karmaNAm / nirasya zakti sakalAmayogatAM prapadya nirvANamupaiti kevalI // 164 pRthvI svapUrvakRtakarmaNAM cyutirudIritA nirjarA dvibhedamupayAtyasAviti vipAkajA pAkajA / pacanti bhuvi kAlataH paramupAyato yogyato vanaspatiphalAni manujanAtha karmANyapi // 165 zArdUlavikrIDitam samyagdRSTirupAsakazca virataH saMyojanodveSTako 211 mohasya kSapakastathopazamako dRSTezcaritrasya ca / AhAraka, vaikriyika aura lokapUraNa ye sAta bheda haiM / lokapUraNa samudghAta una sayogakevalI bhagavAn hotA hai jinake Ayu karma kI sthiti alpa aura zeSa tIna karmoM kI sthiti adhika ho| isa samudghAta ke pahale samaya meM AtmA ke pradeza adholoka se lekara loka ke antima bhAga taka daNDa ke AkAra hote haiM, dUsare samaya meM kapATa ke samAna caur3e ho jAte haiM, tIsare samaya meM vAtavalaya ko chor3akara samasta loka meM phaila jAte haiM aura cauthe samaya meM vAtavalayoM sahita samasta loka meM phaila jAte haiM agale cAra samayoM meM krama se saMkocita hokara zarIra meM praviSTa ho jAte haiM / isa samuddhata kI kriyA se zeSa tIna karmoM kI sthiti ghaTakara Ayu ke barAbara ho jAtI hai / jo kevalI bhagavAn samuddhAta ke bAda pahale ke samAna svarUpastha ho jAte haiM taba tRtIya zukla dhyAna ko dhAraNa karate haiM / yaha dhyAna terahaveM guNasthAna ke antima antarmuhUrta meM hotA hai / / 163 / / tadanantara kevalI bhagavAn ayoga avasthA ko prApta ho samucchinna kriyA nirvAta nAmaka utkRSTa dhyAna ke dvArA karmoM kI samasta zakti ko naSTa kara nirvANa ko prApta hote haiM / / 164 // he rAjan ! apane pUrvaMkRta karmoM kA chUTanA nirjarA kahI gaI hai / yaha nirjarA vipAkajA aura avipAkajA, isa taraha do bhedoM ko prApta hotI hai / jisa prakAra pRthivI para vRkSoM ke phala samayAnusAra svayaM pakate haiM aura yogya upAya se asamaya meM bhI pakate haiM usI prakAra karma bhI samayAnusAra - udayAvalI ko prApta niSeka racanA ke anusAra svayaM nirjarA ko prApta hote haiM aura tapazcaraNAdi yogya upAya se asamaya meM bhI pakate haiM - nirjarA ko prApta hote haiM / bhAvArtha - udayAvalI ko prApta niSeka racanA ke anusAra jo karma paramANu nirjIrNaM hote haiM vaha savipAka nirjarA hai aura tapazcaraNAdi ke nimitta se asamaya meM bhI jo karma nirjIrNa hote haiM vaha avipAka nirjarA hai / / 165 // samyagdRSTi, 1. nivRttinA va0ma0
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 vardhamAnacaritam zAntAzeSakaSAyakaH kSayakaraH prakSINamoho jino nAsaMkhyeyaguNakramAnnanu bhavatyeSAM parA nirjarA // 166 mAlamAriNI iti saMvaranirjarAnimittaM dvividhaM satparikIrtitaM tapastvam / zRNu saMzrayaNIyamekabuddhayA kramato mokSamatastavAbhidhAsye // 167 upajAtiH 'bandhasya hetonitarAmabhAvAtsusaMnidhAnAdapi nirjraayaaH| samastakarmasthitivipramokSo mokSo jinendrariti saMpraNItaH // 168 prAgeva mohaM sakalaM nirasya gatvAtha ca kSINakaSAyasaMjJAm / vibodhadRSTayAvaraNAntarAyAnhatvA tataH kevalamabhyupaiti // 169 caturvathAsaMyatapUrvasamyagdRSTayAdiSu prAk suvishuddhiyuktH| sthAneSu kasmizcidapi kSiNoti mohasya sapta prkRtiirshessaaH||170 nidrAdinidrA pracalAsvapUrvA gRddhistathA styAnapadAdipUrvA / zvabhrA gatistatsadRzAnupUrvI tiryaggatistatprakRtAnupUrvI // 171 zrAvaka, virata, anantAnubandhI kI visaMyojanA karane vAlA, darzana moha kA kSapaka, tathA cAritra moha kA upazamaka, kSapaka, zAntamoha, kSINamoha aura jina ina saba ke asaMkhyAta guNa krama se utkRSTa nirjarA hotI hai // 166 / / isa prakAra saMvara aura nirjarA ke nimittabhUta do prakAra meM samyak tapa kA varNana kiyA, aba tUM acchI taraha Azraya karane yogya mokSa tattva ko ekAgra buddhi se dhAraNa kara, isake Age tere liye mokSa kA nirUpaNa karUMgA // 167 / / bandha ke kAraNoM kA atyanta abhAva tathA nirjarA kA acchI taraha sannidhAna prApta hone se samasta karmoM kI sthiti kA bilakula chUTa jAnA mokSa hai aisA jinendra bhagavAn ne kahA hai / / 168 / / sampUrNa mohanIya karma kA pahale hI kSaya kara yaha jIva kSINa kaSAya saMjJA ko prApta hotA hai usake bAda jJAnAvaraNa darzanAvaraNa tathA antarAya kA kSaya kara kevalajJAna ko prApta hotA hai // 169 / / asaMyata samyagdRSTi Adi cAra guNa sthAnoM meM se kisI guNasthAna meM atyanta vizuddhi se yukta hotA huA yaha jIva sabase pahale moha kI sAta prakRtiyoM ( mithyAtva. samyaGimathyAtva. samyaktva prakRti aura anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha) kA sampUrNa rUpa se kSaya karatA hai // 170 // he rAjan ! usake pazcAt vizuddhi sahita anivRttikaraNa nAmaka navama guNasthAna meM sthita hotA huA nidrA 1. 'bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH' tanma0 a0 10 sU0 2 / 1 mohakSayAjjJAnadarzanA varaNAntarAyakSayAcca kevalam ta0sU0a0 10 sU0 1 /
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcadazaH sargaH 213 ekendriyAdizcaturindriyAntA caturvidhA jAtirathAtapazca / udyotakasthAvarasUkSmasaMjJA sAdhAraNAkhyA prakRtizca rAjan // 172 kSiNoti zuddhacA sahito'nivRttisthAne sthitaH sanniti SoDazaitAH / tataH kaSAyASTakamekavAraM tatraiva naSTaM kriyate yatIzA // 173 napuMsakaM vedamatha kSiNoti strIvedamapyAhitazuddhavRttaH / tataH paraM tatra ca nokaSAyaSaTakaM ca dhoro yugapatsamastam // 174 tatraiva puMvedamatho vihanti pRthakpRthak saMjvalanatrayaM ca / lobho'pi sUkSmAdikasAmparAyasyAnte kSayaM saMjvalanaH prayAti // 175 tataH kramAkSINakaSAyavItarAgopadezaM samadhiSThitasya / upAntime dvAka samaye nikAmaM nidrA vinAzaM pracalA ca yAti // 176 'jJAnAvRtiH paJcavidhA ca dRSTayAvRtizcaturbhedayutA ca tasya / paJcaprakArazca tathAntarAyo vinAzamantye samaye prayAti // 177 atha dvayoranyatarazca vedyo daivIgatistatprakRtAnupUrvI / audArikaM vaikriyikaM zarIramAhArakaM taijasakArmaNe ca // 178 sparzASTakaM paJca rasAH zarIrasaMghAtakAH paJca ca paJcavarNAH / laghuzca pUrvI nihitAguruzca tathopaghAtaH paraghAtakazca // 179 nidrA, pracalA pracalA, styAnagRddhi, narakagati, narakagatyAnupUrvI, tiryaggati, tiryaggatyAnupUrvI, ekendriya ko Adi lekara caturindriya paryanta cAra jAtiyAM, Atapa, udyota, sthAvara, sUkSma aura sAdhAraNa ina solaha prakRtiyoM kA kSaya karatA hai / isake anantara usI navama guNasthAna meM munirAja ke dvArA apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha sambandhI ATha kaSAya eka sAtha naSTa kiye jAte haiM / / 171-174 / / tadanantara zuddhacAritra ko dhAraNa karatA huA yaha dhIra vIra muni napuMsaka veda, strI veda tathA hAsyAdika chaha nokaSAyoM ko usI navama guNasthAna meM samasta rUpa se eka sAtha naSTa karatA hai // 175 // usake pazcAt usI guNasthAna meM puveda tathA saMjvalana krodha, mAna, mAyA kA pRthak-pRthak kSaya karatA hai / itanI prakRtiyoM kAkSayakara yaha muni sUkSmasAmparAya nAmaka dazama guNasthAna ko prApta hotA hai| usake anta meM saMjvalana lobha bhI kSaya ko prApta hotA hai // 176 / / tadanantara jo krama se kSINa kaSAya vItarAga saMjJA ko prApta hue haiM aise munirAja ke usa guNasthAna ke upAntya samaya meM zIghra hI eka sAtha nidrA aura pracalA ye do prakRtiyAM kSaya ko prApta hotI haiM // 177 // aura usI gaNasthAna ke anta samaya meM pAMca prakAra kA jJAnAvaraNa, cAra prakAra kA darzanAvaraNa aura pAMca prakAra kA antarAya karma vinAza ko prApta hotA hai // 178 // tadanantara he rAjan ! vedanIya karma ke do bhedoM meM se koI eka bheda devagati, devagatyAnapUrvI, audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa aura kArmaNa ye pAMca zarIra, ATha sparza, pA~ca rasa, pA~ca saMghAta, pA~ca varNa, agarulaghu, 1. zloko'yaM ma pratau nAsti /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 vardhamAnacaritam parA vihAyogatiraprazastA tathA prazastA ca zubhAzubhau ca / sthirAsthirau susvaraduHsvarau ca paryAptakocchvAsakadurbhagAzca // 180 pratyekakAyo'pyazaHpadAdikotistvanAdeyasamAhvayA ca / nirmANakarmaprakRtizca nocairgotraM ca paJcApi zarIrabandhAH // 181 saMsthAnaSaTkaM trizarIrakAGgopAGgaM ca SaTsaMhananaM dvigandham / hantItyupAnte samaye nRpaitA dvAsaptati ca prakRtIrayogaH // 182 vedyadvayoranyataraM narANAmAyurgatizcApi tadAnupUrvI / jAtizca paJcendriyazabdapUrvA paryAptakArakhyastrasabAdarau ca // 183 sutIrthakatvaM subhago yazaH syAtkIrtistadAdeyasamuccagotre / trayodazaitAH prakRtIH samaM ca hinasti sAntye samaye jinendrH||184 vyapetalezyaH pratipadya bhAti zailezibhAvaM nitarAmayogaH / virAjate vAridarodhamukto nizAsu khe kiM na zazI samagraH // 185 zArdUlavikrIDitam 'bhAvAnAM khalu muktiraupazamikAdInAmabhAvAtparaM bhavyatvasya ca bhvysttvsmiterutknntthmaatnvtii| samyaktvAdatha kevalAvagamanAd dRSTazca siddhatvataH syAdatyantaniraJjanaM nirupama saukhyaM paraM bibhratI // 186 upajAtiH 'AviSTapAntAdatha yAti saumya karmakSayAnantaramUrdhvameva / ekena muktaH samayena muktizriyApyamUrtaH parirabhyamANaH // 187 upaghAta. paraghAta, prazasta aura aprazasta vihAyogati, zubha, azubha, sthira, asthira, susvara. daHsvara, aparyAptaka, zvAsocchvAsa, durbhaga, pratyeka vanaspati, ayazaskoti, anAdeya, nirmANa, nIcagotra, pA~ca bandhana, chaha saMsthAna, tIna aGgopAGga, chaha saMhanana aura do gandha ina bahattara prakRtiyoM ko ayogakevalI upAnta samaya meM naSTa karate haiM / / 178-183 // usake pazcAt vedanIya ke do bhedoM meM se koI eka bheda, manuSyAyu, manuSya gati, manuSyagatyAnupUrvI, paJcendriya jAti, paryAptaka, basa, bAdara, tIrthakara, subhaga, yazaskIti, Adeya aura uccagotra ina teraha prakRtiyoM ko antya samaya meM eka hI sAtha ayogI jinendra naSTa karate haiM / / 184-185 / / isa prakAra jinakI samasta lezyAeM naSTa ho cukI haiM, tathA jo zIla ke aizvarya ( aThAraha hajAra zIlabhedoM ke svAmitva ) ko prApta hue haiM aise ayogI jinendra atyanta suzobhita hote haiM so ThIka hI hai kyoMki meghoM ke AvaraNa se rahita pUrNa candramA rAtri ke samaya kyA AkAza meM suzobhita nahIM hotA? // 186 // ___atyanta niraJjana, nirupama aura utkRSTa sukha ko dhAraNa karatI tathA bhavyajIvoM ke samUha kI 1. aupazamikAdibhavyatvAnAJca / / 3 / / kevala samyaktvajJAnadarzana siddhatvebhya : // 4 // ta0sU0a0 10 2. tadanantaramUrdhvaM gacchatyAlokAntAt // 5 //
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcadazaH sargaH 215 'pUrvaprayogAnniyamaprakRSTAdasaGgakatvAcca vibandhalepAt / / gatisvabhAvasya tathAvidhatvAnmuktAtmanAmUrddhavagateH prasiddhiH // 188 zArdUlavikrIDitam 2saumyAviddhakulAlacakravadatho nirlepakAlAbuvat vAtArikSupabIjavacchikhizikhAvacceti tattvaiSibhiH / sadRSTAntacatuSTayaM nigaditaM pUrvoditAnAM kramAddhetUnAM parinizcayAya ca gateH sadbhizcaturNAmapi // 189 upajAtiH dharmAstikAyasya na yAntyabhAvAttataH paraM siddhisukhotksiddhaaH| dharmAstikAyAdivijitattvAdalokamAhuH paramiddhabodhAH // 190 utkaNThA ko bar3hAtI huI yaha mukti nizcaya se samyaktva kevalajJAna kevala darzana aura siddhatva bhAva ko chor3akara zeSa aupazamika Adi bhAvoM tathA bhavyatvabhAva ke abhAva se hotI hai // 187 // he saumya ! jo amUrtika hone para bhI mukti rUpa lakSmo ke dvArA AliGgita ho rahe haiM aise siddha jIva karmakSaya ke ananta ra eka hI samaya meM loka ke anta taka Upara kI ora ho jAte haiM // 188 // niyama se prakRSTatA ko prApta hue pUrvaprayoga, asaGgatva, bandhaccheda tathA tathAvidhagati-svabhAva ke kAraNa mukta jIvoM kI Urdhvagati hI hotI hai // 189 // he bhadra ! Upara kahe hue gati ke cAra kAraNoM kA nizcaya karAne ke liye tattva ke abhilASI puruSoM ne ghumAye hue kumbhakAra ke cakra ke samAna, nirlepa tumbophala ke samAna, eraNDa ke bIja ke samAna aura agni kI zikhA ke samAna ye cAra daSTAnta kahe haiM / bhAvArtha-mukta jIva kA Urdhva gamana hI kyoM hotA hai ? isake liye kavi ne pUrva zloka meM pUrva prayogAdi cAra hetu batalAye the aura isa zloka meM una hetuoM ke cAra dRSTAnta batalAye haiN| unakA spaSTa bhAva yaha hai ki jisa prakAra kumbhakAra apane cakra ko ghumAte ghumAte chor3a detA hai para kucha samaya taka vaha cakra saMskAra vaza apane Apa ghUmatA rahatA hai usI prakAra yaha jIva loka ke anta meM sthita mokSa ko prApta karane ke liye anAdi kAla se prayatna karatA A rahA hai / aba vaha prayatna chUTa jAne para bhI usI saMskAra se yaha jIva UparakI ora hI gamana karatA hai| pUrvaprayoga ke liye eka dRSTAnta hiMDolanA kA bhI diyA jAtA hai| dUsarA dRSTAnta nirlepa tumbrIphala kA diyA hai| jisa prakAra miTTI ke lepa se sahita tumbIphala pAnI meM DUbA rahatA hai usI prakAra karma ke lepa se sahita jIva saMsAra sAgara meM DUbA rahatA hai parantu miTTI kA lepa chUTane para jisa prakAra tumbIphala svayaM Upara A jAtA hai usI prakAra karmalepa chUTane para yaha jIva svayaM Upara kI ora gamana karane lagatA hai| tIsarA dRSTAnta eraNDa ke bIja kA hai jisa prakAra eraNDa kA boja phalI ke bandhana se chUTate hI Upara kI 1. pUrvaprayogAdasaGgatvAdbandhacchedAttathAgatipariNAmAcca // 6 // 2. AviddhakulAlacakravad vyapagatalepAlAbuva deraNDabIjavadagnizikhAvacca // 7 // 3. dharmAstikAyAbhAvAt // 7 //
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 vardhamAnacaritam zArdUlavikrIDitam kSetraM kAlacaritraliGgagatayastIrthAvagAhI matau pratyekapratibuddhabodhitavidhI jJAnaM tathaivAntaram / saMkhyA cAlpabahutvamityabhihito bhedastvamIbhiH paraM / ___ siddhAnAM sunayairnayadvayabalAtsaMpratyatItaspRzaH // 191 mAlinI vidhivaditi jinendrazcakranAthAya tasmai ____ sadasi navapadArthAnvyaktamuktvA vyaraMsIt / api suvihitabodhastasya gobhiH samantA dabhinava iva padmaH padmabandhovireje // 192 vasantatilakam vijJAya mokSapathamityatha cakravartI cakrazriyaM tRNamiva prajahau durantAm / jAnanprasannapayasaH sarasaH pradezaM pAtuM mRgo'pi yatate mRgatRSNikAM kim // 193 svaM jyAyase sakalarAjyamarijayAya protyA pradAya tanayAya babhAra dIkSAm / kSemaMkaraM jinapatiM samupetya bhaktyA kSemAya SoDazasahasranRpaiH sa sArddham // 194 ora jAtA hai usI prakAra mukta jIva karma ke bandhana se chUTate hI Upara ko jAtA hai| cauthA dRSTAnta agnizikhA kA hai jisa prakAra agnizikhA svabhAva se Upara kI ora hI jAtI hai usI prakAra mukta jIva svabhAva se Upara ko ora hI jAtA hai / / 190 // ___siddhisukha meM utkaNThita siddha bhagavAn dharmAstikAya kA abhAva hone se lokAnta ke Age nahIM jAte haiN| dedIpyamAna jJAna ke dhAraka-sarvajJa deva lokAnta ke Age ke kSetra ko dharmAstikAya Adi dravyoM kA abhAva hone se aloka kahate haiM / / 191 / / uttama nayoM ke jJAtA AcAryoM ne vartamAna aura bhUtakAla kA sparza karane vAle do nayoM ke bala se siddhoM meM kSetra, kAla, cAritra, liGga, gati, tIrtha, avagAhanA, pratyeka buddha bodhita buddha, jJAna, antara, saMkhyA aura alpabahutva ina bAraha anuyogoM se bheda kahA hai // 192 // isa prakAra jinendra bhagavAn sabhA meM usa cakravartI ke liye vidhipUrvaka nau padArthoM kA spaSTa kathana kara cupa ho gye| jisa prakAra sUrya kI go-kiraNoM se vikAsa ko prApta huA kamala suzobhita hotA hai usI prakAra una jinendra bhagavAn kI go-vANI se jJAna ko prApta huA priyamitra cakravartI saba ora se suzobhita hone lagA // 193 // tadanantara pUrvokta prakAra se mokSamArga ko jAnakara cakravartI ne jisakA pariNAma acchA nahIM usa cakra rUpa lakSmI ko tRNa ke samAna chor3a diyA so ThIka hI hai kyoMki svaccha jala vAle sarovara ke sthAna ko jAnane vAlA mRga bhI kyA mRgatRSNA ko pIne ke liye yatna karatA hai ? arthAt nahIM karatA // 194 // usane arijaya nAmaka jyeSTha putra ke liye prItipUrvaka apanA samasta rAjya 1. kSetrakAlagatiliMgatIrthacAritrapratyekabuddhajJAnAvagAhanAntarasaMkhyAlpabahuvacanaH sAdhyAH // 9 // ta0sa0a0 10
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 217 SoDazaH sargaH mAlabhAriNI manasi prazamaM nidhAya zuddhaM vidhinA sAdhu tapazcacAra ghoram / bhuvi bhavyajanasya vatsalatvAtpriyamitraH priyamitratAM prayAtaH // 195 upajAtiH athAyurante tapasA tanutvaM tanuM sa yAtAM vidhinA vihAya / kalpaM sahasrAramanalpapuNyaiH svairajitaM vajitamApa khedaiH // 196 ___ zArdUlavikrIDitam tatrASTAdazasAgarAyuramarastrINAM manovallabho haMsAGke rucakAhvaye pramuditastiSThan vimAne pre| bAlAmAtmatanUrucA rucirayA sUryaprabhA hapayan divyAmaSTaguNAM babhAra suciraM sUryaprabhaH saMpadam // 197 ityasagakRte varddhamAnacarite sUryaprabhasaMbhavo nAma paJcadazaH sargaH samAptaH SoDazaH sargaH udgatAchandaH atha nAkasaukhyamanubhUya bahuvidhamacintyavaibhavam / saGgarahitabhavatIrya ca sa tvamabhUriha prakRtisaumyanandanaH // 1 dekara tathA bhakti pUrvaka kSemaMkara jinendra ke samIpa jAkara AtmakalyANa ke liye solaha hajAra rAjAoM ke sAtha dIkSA dhAraNa kara lI / / 195 // vAtsalya guNa ke kAraNa pRthivI para bhavyajanoM kI priya mitratA ko prApta hue priyamitra muni ne mana meM vizuddha zAnti ko dhAraNa kara vividha prakAra kA kaThina samyak tapa kiyA // 196 // Ayu ke anta meM ve tapa se kRzatA ko prApta hue zarIra ko vidhiparvaka choDa kara apane tIvra pUNya se ajita tathA kheda se vajita sahasrAra svaga haA // 197 // vahA~, jisako aThAraha sAgara pramANa Aya thI, jo devAGganAoM ke hRdaya ko priya thA, jo haMsacihna se sahita rucaka nAmaka utkRSTa vimAna meM bar3I prasannatA se sthita thA, tathA apane zarIra kI sundara prabhA se jo prAtaHkAla ke sUrya kI prabhA ko lajjita kara rahA thA aisA vaha sUryaprabha deva cirakAla taka aNimA mahimA Adi ATha guNoM se sahita divya sampadA-svarga kI vibhUti ko dhAraNa karatA rahA / / 198 // isa prakAra asaga kavi kRta varddhamAna carita meM sUryaprabha deva kI utpatti kA varNana karane vAlA pandrahavA~ sarga samApta huaa| solahavA~ sarga athAnantara tUM acintyavaibhava se yukta nAnA prakAra ke svarga sambandhI sukha bhoga kara kisI Asakti ke vinA vahA~ se avatIrNa huA tathA isa zvetAtapatrA nagarI meM prakRti se saumya nandana 28
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam vapurAdadhadvividhamAzu vijahadapi karmapAkataH / megha iva viyati vAyuvazAt paribambhramIti puruSo bhavodadhau // 2 puruSeNa durlabhamavehi paramamavinAzi darzanam / yena sahitamacirAya yatastamupaiti muktirapi muktivarmanA // 3 saphalaM ca janma khalu tasya jagati sa vidAM purHsrH| guptipihitaduritAgamanaM bhavavItaye bhavati yasya ceSTitam // 4 ghanarUDhamUlamapi nAma tarumiva mhaamtnggjH| mohamakhilamacirAya pumAnsa bhanakti yaH prazamasaMpadA yutaH // 5 avabodhavAri zamakAri manasi zuci yasya vidyte| krAntajagadapi na taM dahati hradamadhyamagniriva manmathAnalaH // 6 adhirUDhasaMyamagajasya vimalazamahetizAlinaH / / kSAntighanataratanutrabhRto vratazIlamaulaparirakSitAtmanaH // 7 sutaporaNe muninRpasya duritaripuruddhato'pi san / sthAtumapi na sahate purato nahi durjayo'sti 'sutapo'valambinAm / / 8 nAma kA rAjA huA // 1 // jisa prakAra vAyu ke vaza se, megha AkAza meM idhara-udhara paribhramaNa karatA hai usI prakAra karmodaya se yaha puruSa jaldI-jaldI nAnA prakAra ke zarIra ko grahaNa karatA aura chor3atA huA saMsAra rUpI samudra meM paribhramaNa kara rahA hai // 2 / / kyoMki jisa samyagdarzana se sahita jIva ko mukti bhI yukti ke mArga se zIghra hI prApta ho jAtI hai usa utkRSTa avinAzI samyagdarzana ko taM puruSa ke liye dUlaMbha samajha / bhAvArtha-mokSa prApta karAne vAlA avinAzI tathA utkRSTa samyagdarzana isa jIva ko baDI kaThinAI se prApta hotA hai||3|| nizcaya se saMsAra meM usI manuSya kA janma saphala hai tathA vahI jJAniyoM meM agrasara hai jisako ki guptiyoM ke dvArA pApa ke Agamana ko rokane vAlI ceSTA saMsAra kA nAza karane ke liye hotI hai / / 4 / / jisakI jar3a bahuta gaharI jamI hai usa vRkSa ko bhI jaise mahAna madamAtA hAthI naSTa kara detA hai usI prakAra jo manuSya prazamaguNa rUpI saMpadA se sahita hai vaha samasta moha ko zIghra hI naSTa kara detA hai // 5 // jisa prakAra sarovara ke madhya meM sthita manuSya ko agni nahIM jalAtI hai usI prakAra jisake mana meM zAnti ko utpanna karane vAlA ujjvala samyagjJAna rUpI jala vidyamAna hai use samasta jagat para AkramaNa karane vAlI bhI kAmAgni nahIM jalAtI hai| bhAvArtha-yadyapi kAma rUpI agni samasta jagat ko saMtapta karane vAlI hai to bhI samyagjJAnI jIva ko vaha saMtapta nahIM kara pAtI // 6 // jo saMyamarUpI hAthI para savAra hai, nirmala zAnti rUpI zastra se suzobhita hai, kSamA rUpI atyanta sudRr3ha kavaca ko dhAraNa karatA hai, tathA vrata-zIla rUpI maula varga ke dvArA jisako AtmA surakSita hai usa muni rUpI rAjA ke Age samIcIna tapa rUpI raNa meM pApa rUpI zatru uddaNDa hone para bhI khar3A rahane ke liye bhI samartha nahIM hai so ThIka hI hai kyoMki sutapa kA Alambana karane vAle manuSyoM ke liye koI bhI durjaya nahIM hotA hai 1. sunayAvalambinAm ma0 /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 219 SoDazaH sargaH suvazIkRtAkSahRdayasya zamanihatamohasampadaH / dainyarahitacaritasya sataH kimihaiva muktiraparA na vidyate // 9 1zrutamiddhamapyaphalameva viSayaniratasya cessttite| zastramiva nizitamAjimukhe bhayavihvalasya samavehi kevalam // 10 amRtacyutA munigirA vibudhamahitayA tmonudaa| padma iva zizirarazmiracA pratibodhyate bhuvi na dUrabhavyakaH // 11 munivAkyamadbhatamacintyabahuvidhaguNaM sudurlabham / ratnamiva bhajati bhavyajanaH zravaNe nidhAya bhuvane kRtArthatAm // 12 iti nandanAya samudIrya munipatiratItatadbhavAn / vya tamavadhinayano vyaramatpuruSArthatattvamapi tattvavedine // 13 sa vamanmudAzru zuci tasya vacanabhavadhArya nandanaH / candramaNiriva rarAja galajjalabindurindukarajAlasaMgataH // 14 // 7-8 // jisane indriyoM aura mana ko acchI taraha vaza meM kara liyA hai, jisane prazamaguNa ke dvArA moha kI sampadA ko naSTa kara diyA hai, tathA jisakA carita dInatA se rahita hai aise satpuruSa ke liye kyA dUsarI mukti isI jagat meM vidyamAna nahIM hai ? // 9 // jisa prakAra raNa ke agrabhAga meM bhaya se vihvala manuSya kA tIkSNa zastra bhI niSphala hotA hai usI prakAra AcaraNa ke viSaya meM viSayAsakta manuSya kA dedIpyamAna zrutajJAna bhI mAtra niSphala hotA hai aisA jAno / bhAvArtha-jo manuSya zAstra kA bahuta bhArI jJAna prApta karake bhI tadanusAra ceSTA karane meM asamartha hai usakA vaha zAstra jJAna niSphala hI hai // 10 // jisa prakAra amRtasrAvI, devoM ke dvArA sammAnita tathA andhakAra ko naSTa karane vAlI candra kiraNa se kamala vikAsa ko prApta nahIM hotA hai usI prakAra amRta ke samAna AnandadAyI athavA mokSa kA upadeza dene vAlI, vidvAnoM ke dvArA pUjita tathA ajJAnAndhakAra ko naSTa karane vAlI munivANI se pRthivI para dUrabhavya jIva pratibodha ko prApta nahIM hotA // 11 // adbhata, acintanIya nAnA prakAra ke guNoM se sahita tathA atyanta durlabha munivacana ko ratna ke samaoNna kAnoM meM dhAraNa kara-suna kara bhavya jIva jagat meM kRtakRtyatA ko prApta hotA hai / bhAvArthajisa prakAra AzcaryakAraka, nAnA prakAra ke acintanIya guNoM se yukta durlabha ratna ko manuSya apane kAnoM meM pahina kara saMsAra meM kRtakRtyatA kA anubhava karatA hai usI prakAra muniyoM kI durlabha vANI ko sunakara bhavya jIva saMsAra meM kRtakRtyatA kA anubhava karatA hai-apane jIvana ko saphala mAnatA hai // 12 // isa prakAra avadhijJAna rUpI netra se sahita munirAja, tattvajJAnI nandana ke liye usake pUrvabhava tathA mokSa tattva kA bhI spaSTa kathana kara cupa ho gaye / / 13 / / una munirAja ke vacanoM kA nizcaya kara harSa se ujjvala A~suoM ko prakaTa karatA huA nandana rAjA, usa candrakAnta maNi ke samAna suzobhita ho rahA thA jo candramA kI kiraNAvalI se 1. ma pratau dazamaikAdazayoH zlokayoH kramabhedo'sti / /
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 vardhamAnacaritam praNipatya maulitaTa'baddhamukulitakarAgrapallavaH / bhaktivisara pariNaddhatanurmunimityavocata vaco mahIpatiH // 15 viralA bhavanti munayo'tha vinatajanatAhitAya ye / citramaNigaNavitAnamuco viralAzca te jagati vArivAhinaH // 16 viralAH kiyanta iha santi lasadavadhibodhalocanAH / ratnakiraNaparibhinnajalasthalasaMpadaH praviralA jalAzayAH // 17 bhavataH kariSyati vaco'dya mama saphalamIza jIvitam / astu niyatamideva paraiH kimudIritaviphalamapriyaistava // 18 abhidhAya dhIramiti vAcamavanipatirAdizatsutam / * varmaharamativinItamilAmavituM tamambunidhivArivAsasam // 19 saha nandanaH zriyamapAsya dazazatadazakSitIzvaraiH / proSThilamuni nu jagatprathitaM tamabhipraNamya samupAdade tapaH // 20 zrutavAridhi dvayadhika paGktivilasadamalAGgavIcikam / tUrNamata ra durubuddhibhujA balato'Gga bAhya vividhabhramAkulam // 21 manasA zrutArthamasakRtsa viSayavimukhena bhAvayan / taptumakaramupAkramata kramato dviSaDvidhamanuttamaM tapaH // 22 saMgata hai tathA jisase jala kI bU~deM Tapaka rahI haiM ||14|| jisane mukulAkAra hastAgra rUpI pallavoM ko mukuTa taTa para lagA rakkhA thA tathA jisakA zarIra bhakti ke samUha se vyApta thA aise rAjA ne muni ko namaskAra kara isa prakAra ke vacana kahe // 15 // jo jana samUha ke hita ke liye ceSTA karate haiM ve muni virale haiM aura jo nAnA prakAra ke ratnasamUha kI varSA karate haiM ve megha bhI jagat meM virale haiM // 16 // jinake avadhijJAnarUpI netra suzobhita ho rahe haiM aise muni isa saMsAra meM kitane virala haiM so ThIka hI hai kyoMki ratnakiraNoM se jalathala kI saMpadA ko vyApta karane vAle jalAzaya atyanta virala hI hote haiM / / 17 / / he Iza ! ApakA vacana Aja mere jIvana saphala kara degA itanA hI kahanA paryApta ho, niSphala kahe hue Apake asuhAte anya vacanoM se kyA prayojana hai ? bhAvArthaM - Apako apanI prazaMsA ke vacana acche nahIM lagate isaliye unakA kahanA niSphala hai itanA kahanA hI paryApta hai ki Apake vacana sunakara Aja merA jIvana saphala ho gayA || 18|| isa prakAra ke vacana bar3I dhIratA ke sAtha kahakara rAjA nandana ne kavaca ko dhAraNa karane vAle, atyanta vinIta putra ko samudrAnta pRthivI kI rakSA karane kI AjJA dI // 19 // tadanantara daza hajAra rAjAoM ke sAtha rAjalakSmI kA parityAga kara nandana ne una jagatprasiddha prauSThila muni ko praNAma kara tapa grahaNa kara liyA - jinadIkSA lelI || 20 || jisameM dvAdazAGgarUpI nirmala lahareM suzobhita ho rahIM haiM tathA jo aGgabAhyarUpI nAnA bha~varoM se yukta hai aise zrutarUpI sAgara ko unhoMne apanI vizAla buddhirUpI bhujA ke bala se zIghra hI taira liyA / bhAvArtha- ve zIghra hI dvAdazAGgazrutajJAna ke pAragAmI ho gaye // 21 // ve viSayoM se parAGmukha 1. namra ma0 / 2. paribaddha ma0 ba0 /
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ SoDazaH sargaH jahadAtmadRSTi 'phalalaulyamanabhimatarAgazAntaye / dhyAnapaThana sukhasiddhikaraM prayato'karodanazanaM sunizcitam // 23 vidhivatprajAgaravitarkaparicitisamAdhisiddhaye / sattvamamalamavalambya munimitabhojanaM vimaladhIzcakAra saH // 24 aruNatkSudhaH khalu kRzo'pi muniratitRSo visarpaNam / dvitribhavanagamanocitayA vidhivatsa vRttiparisaMkhyayA param // 25 pravidhAya vRSyarasamokSamavajita nidrAkSacApalaH / kSobhavisarajanakAni sadA manaso rurodha khalu kAraNAni saH // 26 sa padeSvajantuvadhakeSu vihitazayanAsanasthitiH / dhyAnapariciticaturthavaravrata rakSaNArthamabhavatsamarthadhIH // 27 sa tape tapobhirabhisUrya macaladhRtirAsta duHsahe / tyaktanijatanurucermahataH kimihAsti kiJcidapi tApakAraNam // 28 tarumUlabhAvasadadabhraghanavalayamuktavAribhiH / siktatanurapi nabhasyacalaM zaminAmaho caritamadbhUtAspadam // 29 zizirAgame bahirazeta nizi zizirapAtabhISaNe / bhItivirahitasamAcaraNaH kimu duSkare'pi parimuhyati prabhuH // 30 221 utkRSTa tapa tapane ke liye tatpara hue / // 22 // ve AtmadRSTi hokara laukika phala kI tRSNA ko chor3ate hue aniSTarAga kI zAnti ke liye aura adhyayana kI sukha se siddhi karane vAle niyamita tapa ko bar3e prayatna se karate the // 23 // citra ke dvArA Agama ke artha ko bAra-bAra bhAvanA karate hue krama se bAraha prakAra ke kaThina tathA jAgaraNa, zrutAbhyAsa aura samAdhi kI siddhi ke liye nirdoSa Atmabala kA avalambana lekara ve nirmalabuddhi muni vidhipUrvaka Unodara tapa karate the // 24 // ve muni kRza hokara bhI do tIna ghara taka jAne se niyama se sahita vRttiparisaMkhyAna tapa ke dvArA vidhipUrvaka kSudhA aura atyadhika pyAsa ke adhika vistAra ko nizcaya se rokate the / / 25 / / gariSTha rasa kA parityAga kara jinhoMne nidrA aura indriyoM kI capalatA ko jIta liyA thA aise ve muni mana ke kSobhasamUha ko utpanna karane vAle kAraNoM ko sadA nizcaya se rokate the ||26|| samarthaM buddhi ko dhAraNa karanevAle ve muni, dhyAna ke paricaya tathA brahmacaryaM vrata kI rakSA ke liye jIva jantuoM ke vadha se rahita sthAnoM meM zayana, Asana aura sthiti ko karate the / / 27 / / acala dhairya ko dhAraNa karanevAle ve muni duHsaha grISma Rtu meM tapoM ke dvArA sUrya ke sammukha baiThate the so ThIka hI hai kyoMki jisane apane zarIra se rAga chor3a diyA hai aise mahApuruSa ke saMtApa kA kAraNa isa loka meM // 28 // sAvana ke mahIne meM bahuta bar3e meghamaNDala ke dvArA chor3e hue jala se yadyapi unakA zarIra bhIga jAtA thA to bhI ve vRkSa ke nIce nivAsa karate the so ThIka hI hai kyoMki muniyoM kA caritra Azcarya kA sthAna hotA hI hai / / 29 / / jinakA AcaraNa bhaya se rahita thA aise ve muni himapAta . kyA kucha bhI hai ? arthAt nahIM hai 1. Atmani dRSTiryathA syAttathA dRSTaphalaM ma0 / 2. sunizcitaH ba0 / 3. riti ma0 / 4. vRkSa ma0 /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 vardhamAnacaritam paramAntaraM ca sa cakAra nirupmmtndritstpH| dhyAnavinayatAdhyayanaprabhRti, triguptidhRtabhUrisaMvaraH // 31 atha kAraNAni paribodhavizadataradhIrabhAvayat / tIrthakaravipulanAmna iti pragatAni SoDazavidhAH 'sa bhAvanAH // 32 samabhAvayatpathi jinendra parivicarite vimuktye| jAtavipuladhRtiracalitaH sa cirAya darzavizuddhimiddhadhIH // 33 apvrgkaarnnpdaarthprighttitbhktibhuussitH| nityamapi vinayamapratimaM sa guruSvatiSThipadaniSThitAdaram // 34 prathayAmbabhUva pariguptimamalavidhinA smaadhinaa| zIlavRttiparivRteSu sadA sa paraM vrateSvanaticAramAcaran // 35 samabhAvayannava padArthavidhikathanavAGmayaM sdaa| tattvamakhilajagataH sakalaM hatazaGkamaikSata puraHsthitaM yathA // 36 svamitaH kathaM vyapanayAmi bhavagahanato duurnttH| nityamavakalayato'sya mativimalA samAdimiti vegamAsthitA // 37 se bhayaMkara zIta Rtu kA Agamana hone para rAtri meM bAhara sote the so Thoka hI hai kyoMki samartha paruSa kyA kaThina kArya meM bhI moha ko prApta hotA hai ? arthAta nahIM hotA // 30 // tIna gaptiyoM ke dvArA bahata bhArI saMvara ko dhAraNa karane vAle ve muni Alasya rahita hokara dhyAna vinaya tathA svAdhyAya Adi utkRSTa tathA anupama antaraGga tapa ko karate the // 31 // - tadanantara utkRSTa jJAna ke dvArA jinakI buddhi atyanta nirmala thI aise una muni ne tIrthaMkara prakRti nAmaka utkRSTa nAmakarma ke prasiddha kAraNa bhUta solaha bhAvanAoM kA cintavana kiyA // 32 // jinendra bhagavAn ke dvArA cale hue mArga meM jinheM bahuta bhArI zraddhA utpanna huI thI, jo kabhI vicalita nahIM hote the tathA jo dedIpyamAna buddhi se sahita the aise una muni ne mokSa prApti ke liye cirakAla taka darzana vizuddhi bhAvanA kA cintavana kiyA thA // 33 // mokSa ke kAraNabhUta padArthoM meM utpanna hone vAlI bhakti se vibhUSita ve muni sadA ho guruoM meM atyadhika Adara ke sAtha anupama vinaya ko sthApita karate the / / 34 // zolarUpI bAr3o se ghire hue vratoM meM sadA niraticAra pravRtti karate hue ve muni nirdoSa vidhi se yukta samAdhi ke dvArA acchA taraha guptiyoM ko vistRta karate the // 35 // ve nava padArthoM kA vidhi pUrvaka kathana karane vAle Agama ko sadA bhAvanA karate the aura samasta jagat ke saMpUrNa tattva ko niHzaGka hokara aisA dekhate the mAnoM unake sAmane hI sthita hoM // 36 // maiM isa duranta saMsAra rUpI aTavI se apane Apako kisa taraha dUra haTAUM isa prakAra kA nirantara vicAra karane vAle una muni ko nirmala buddhi saMvega bhAva ko prApta huI thI // 37 // 1. subhAvanAH ma0 / 2. pariviracite ma0 / 3. vizuddha ma0 / 4. samAdhi ma0 / sam Adau yasya taM tathAbhUtaM, samAdi vegasya vizeSaNaM saMvegamityarthaH /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ SoDazaH sarga 223 svamapi svakIyamapalaulyamatiranizamAtma'nAtyajat / lobhalavamapi kathaM kurute hRdaye'thavA viditamuktipaddhatiH // 38 aniguhya vIryamasamAnamakRta sa tapastapodhanaH / bhAvinirupamasukhaspRhayA matimAn vyavasyati yathAbalaM na kaH // 39 sa samAdadhe svamatha bhedakRti sati ca kAraNe param / dhairyamavagatapadArthagativijahAti kRcchrapatito'pi nAthavA // 40 guNinAM cakAra sa gadeSu nipuNataradhIH pratikriyAm / tyaktasakalamamato'pi sadA yatate paropakRtaye hi sajjanaH // 41 sa bahuzruteSvatha jineSu guruSu ca parAM sadAgame / bhAvavizadahRdayena tato vitatAna bhaktimanavadyaceSTitaH // 42 anapetakAlamatha SaTsu niyamavidhiSadyato'bhavat / jJAtavimalasakalAvagamaina hitodyatairalasatAvalambyate // 43 varavAGmayena tapasA ca jinapatisaparyayA sadA / dharmamanavaratamujjvalayansamayasya sAdhurakarotprabhAvanAm // 44 tRSNA rahita buddhivAle una munirAja ne apane Apake dvArA svakIya dhana kA bhI nirantara tyAga kara diyA thA / so ThIka hI haiM kyoMki muktimArga ko jAnane vAlA manuSya hRdaya meM lobha ke kaNa ko bhI kaise kara sakatA hai ? bhAvArtha-bAhya padArthoM kA tyAga to ve pahale hI kara cuke the parantu aba jina Abhyantara padArthoM meM unakI svatva buddhi thI unakA bhI unhoMne tyAga kara diyA thA isa taraha ve ve zaktitastyAga bhAvanA kA sadA cintavana karate the // 38 // ve tapodhana apanI zakti na chipAkara anupama tapa karate the so ThIka hI hai kyoMki Age hone vAle asAdhAraNa sukha kI icchA se kona buddhimAn manuSya yathAzakti udyoga nahIM karatA hai ? // 39 // ve bhedaka kAraNa ke upasthita hone para apane Apako sadA acchI taraha samAhita rakhate the-samAdhi ko bhAvanA rakhate the athavA Thoka hI hai kyoMki padArtha kI gati ko jAnane vAlA manuSya kaSTa meM par3A huA bhI dhairya ko nahIM chor3atA hai // 40 // atyanta nipuNa buddhi ko dhAraNa karane vAle ve muni guNojanoM ko roga hone para unakA pratikAra karate the arthAt vaiyAvRttya bhAvanA kA pAlana karate the so ThIka hI hai kyoMki jisane sabase mamatA buddhi chor3a dI hai aisA sajjana bhI sadA paropakAra ke liye prayatna karatA haiM / / 41 // tadanantara nirdoSa cAritra kA pAlana karane vAle ve muni bhAva pUrNa nirmala hRdaya se bahuzruta, arhanta, AcArya tathA pravacana meM sadA utkRSTa bhakti ko vistRta karate the|| 42 // usake pazcAt ve chaha Avazyaka kAryoM meM-samatA, vandanA, stuti, pratikramaNa, svAdhyAya aura kAyotsarga ina chaha avazya karane yogya kAryoM meM yathAsamaya udyata rahate the so ThIka hI hai kyoMki samasta padArthoM kA nirmala jJAna prApta karane vAle Atmahita ke udyamI manuSya Alasya bhAvako dhAraNa nahIM karate // 43 // utkRSTa Agama jJAna se, tapa se tathA jinendra bhagavAn kI pUjA se nirantara dharma ko ujjvala karate hue ve muni sadA dharma 1. mAtmanA tyajan ma0 / 2. matimAtrivasyati ma0 /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 varddhamAnacaritam adhikhaDgadhAramiva zAtamasukarataraM yathAgamam / jJAnanidhirapi caransutapaH sahadharmasu prakRtivatsalo'bhavat // 45 kanakAvalI parisamApya vidhivadapi ratnamAlikAm / siMhavilasitamupAvasadapyurumuktaye tadanu mauktikAvalIm // 46 atha bhavyacAtakagaNasya mudamavirataM pravarddhayan / jJAnajalazamitapAparajAH zuzubhe sadA muni nabhasyavAridaH // 47 aparigraho'pi sa mahaddhirabhavadamalAGgabhAgapi / ' kSINatanuratanudhIzca vazI vibhayo'pi guptisamitipravartanaH // 48 amitakSamAmRtajalena manasi niravApayatparam / krodhazikhinamavicintyamaho khalu kauzalaM sakalatattvavedinAm // 49 manaso nirAkuruta mAnaviSamucitamArdavena sH| jJAnaphalamiti tadeva paraM kRtabuddhayo hi yaminAM pracakSate // 50 api jAtu na prakRtisaumyavizada hRdayaH sa maayyaa| prApi vimalazizirAMzucayaH samavApyate kimu tamisrayA zazI // 51 kI prabhAvanA karate the // 44 / / talavAra kI dhAra ke samAna tIkSNa atyanta kaThina sutapa kA Agama ke anusAra AcaraNa karate hue ve muni jJAna ke bhANDAra hokara bhI sahadharmI janoM meM svabhAva se vatsala-sneha yukta rahate the // 45 // tadanantara utkRSTa mukti ko prApta karane ke liye unhoMne kanakAvalI vrata ko vidhipUrvaka samApta kara ratnAvalI, siMhaniSkrIDita aura mauktikAvalIvrata ke bhI upavAsa kiye the // 46 // isa prakAra jo bhavya jIva rUpI cAtaka samUha ke harSa ko nirantara bar3hA rahe the tathA jJAnarUpI jala ke dvArA jinhoMne pApa rUpI dhUli ko zAnta kara diyA thA aise ve muni rUpo bhAdramAsa ke megha sadA suzobhita ho raha the // 47 / / ve muni parigraha se rahita hokara bhI mahaddhi-bahuta sampatti se sahita ( pakSa meM bar3I bar3I RddhiyoM se yukta ) the, nirmala zarIra se yukta hokara bhI kSINatanu-durbala ( pakSa meM tapazcaraNa ke kAraNa kSINa zarIra ) the, vizAla buddhi ke dhAraka hokara bhI vazI-parAdhIna ( pakSa meM jitendriya ) the, aura nirbhaya hokara bhI gupti samiti pravartana-rakSA sAdhanoM ke samUha ko pravartAne vAle ( pakSa meM tIna guptiyoM aura pAMca samitiyoM kA pAlana karane vAle the // 48 / / unhoMne mana meM vidAmAna tIvra krodhAgni ko aparimita kSamA rUpI amRta jala se bujhA diyA thA so ThIka hI hai kyoMki samasta tattvajJAniyoM kI kuzalatA nizcaya se acintya hotI hai // 49 // unhoMne ucita mArdava dharma ke dvArA mana se mAnarUpI viSa kA nirAkaraNa kiyA thA so ThIka hI haiM kyoMki buddhimAn manuSya muniyoM ke jJAna kA vahI utkRSTa phala kahate haiM / bhAvArtha-mAna nahIM karanA hI muniyoM ke jJAna kA phala hai aisA buddhimAn puruSa kahate haiM // 50 // jinakA hRdaya svabhAva se saumya aura svaccha thA aise ve muni kabhI bhI mAyA ke dvArA prApta nahIM kiye gaye the so Thoka hI hai kyoMki nirmama aura zItala kiraNoM ke samUha se sahita candramA kyA kabhI aMdherI rAta ke dvArA prApta kiyA jAtA 1. munirnabhasIva vAridaH ba0 / 2. manasA m0|
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ SoDazaH sargaH nijavigrahe'pi hRdi yasya tanurapi na vidyate spRhA / tena vijita iti lobharipuH kimu cAtra vismayapadaM manISiNAm // 52 atinirmalaM tamupagamya muniguNagaNAstamopahAH / rejuradhikamavadAtatamAH sphaTikAdrimindukiraNA ivonnatam // 53 udapATayanmadamudAramatiratitarAM samUlataH / saGgavirahitasamAcaraNo marudalpamUlamiva jIrNapAdapam // 54 tapasA dahannapi sa karmamalamakhilamAtmani sthitam / tApamabhajata manAgapi na svayametadadbhutamaho na cAparam // 55 na tutoSa bhaktivinatasya na ca paricukopa vidviSe / svAnugatayatijane'pyabhavanna rataH satAM hi samataiva bhAvyate // 56 zamasaMpadAsthitamupetya tamapi tapasA vididyute / bhAti jaladharapathaM vimalaM ravibimbametya kimu no ghanAtyaye // 57 atiduHsahAdapi cacAla na sa nijaghRteH parISahAt / bhImamarudabhihato'pi taTIM samatItya yAti kimu yAdasAM patiH // 58 janatAhitAya tamitAzca zamanidhimanekalabdhayaH / zItarucimiva zaratsamaye zizirAH sudhArasaparicyuto rucaH // 59 hai / / 51 / / jinake hRdaya meM apane zarIra meM bhI raJcamAtra icchA nahIM thI unhoMne lobha rUpI zatru jIta liyA isameM buddhimAnoM ke liye Azcarya kA kyA sthAna thA ? arthAt kucha bhI nahIM // 52 // jisa prakAra atyanta ujjvala candramA kI kiraNeM UMce sphaTikAcala ko pAkara suzobhita hotI haiM usI prakAra ajJAnAndhakAra ko naSTa karane vAle muni guNoM ke samUha una atizaya nirmala munirAja ko pAkara suzobhita ho rahe the / / 53 / / jisa prakAra thor3I jar3avAle jIrNa vRkSa ko vAyu jar3ase ukhAr3a DAlatI hai usI prakAra parigraha rahita samyak AcaraNa ke dhAraka una udAra buddhi munirAja ne mada ko jar3a se bilakula hI ukhAr3a DAlA thA / / 54 // AtmA meM sthita samasta karmamala ko tapa ke dvArA jalAte hue bhI ve muni svayaM raJcamAtra bhI tApa ko prApta nahIM hue the so ThIka hI hai kyoMki yahI eka Azcarya hai anya kucha nahIM / / 55 / / 'bhakti se namrobhUta manuSya para saMtoSa nahIM karate the, zatru para krodha nahIM karate the aura apane anugAmI munijanoM para rAga nahIM karate the so ThIka hI hai kyoMki sajjanoM kA samabhAva hI rahatA hai // 56 // zAnti rUpI saMpadA meM sthita una munirAja ko pAkara tapa bhI suzobhita ho rahA thA so ThIka hI hai kyoMki zarada Rtu meM nirmala AkAza ko prApta kara kyA sUrya kA bimba suzobhita nahIM hotA ? // 57 // ve atyanta duHsaha parISaha ke kAraNa bhI apane dhairya se vicalita nahIM hue the so ThIka hI hai kyoM ki bhayaMkara vAyu ke dvArA tADita hone para bhI samudra kyA taTa ko ullaGghana karake jAtA hai ? // 58 // jisa prakAra zarat kAla meM zItala tathA amRta rasa ko jharAne vAlI kiraNeM candramA 1. manISiNaH ma0 / 2. riti tarAM samUlataH ma0 / 29
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 vardhamAnacaritam vimalAzayaM tamupagamya virahitadhiyo'pi maanvaaH| dharmamanupamamudA jagRhuH zamayenmRgAnapi na kiM dayAdhIH // 60 svamatArthasiddhimabhivIkSya tamabhajata bhvysNhtiH|| puSpabharavinatacUtatarurna parIyate kimu mudAlimAlayA // 61 iti vAsupUjyajinatIrthamuruguNagaNaiH prakAzayan / samyagakRta sa tapaH paramaM cirakAlamanyayatibhiH suduzcaram // 62 upajAtiH athAyurante khalu nAsamekaM prAyopavezaM vidhinA prapadya / dhyAnena ye'dhayeNa vihAya vindhye prANAnmuniH prANatamApa kalpam // 63 puSpottare puSpasugandhideho babhUva devaadhiptivimaane| tasminnasau viMzatisAgarAyurnApnoti kiM bhUritapaHphalena // 64 vasantatilakam taM jAtamindramavagamya surAH samastAH siMhAsanasthamabhiSicya mudA praNemuH / lIlAvataMsamiva pAdayugaM tadIyaM raktotpaladyutiharaM mukuTeSu kRtvA // 65 ko prApta hotI haiM usI prakAra janahita ke liye aneka RddhiyAM zAnti ke khajAne svarUpa una munirAja ko prApta huI thIM / / 59 // nirmala abhiprAya vAle una munirAja ke samIpa Akara nirbuddhi manuSya bhI anupama harSa se dharma grahaNa karate the so ThIka hI hai kyoMki dayA se ArdrabuddhivAlA manuSya kyA pazuoM ko bhI zAnta nahIM kara detA? / / 60 / / apane iSTa prayojana kI siddhi ko dekha kara bhavya jIvoM kI paMkti una manirAja kI upAsanA karatI thI so ThIka hI hai kyoM ki phUloM ke bhAra se jhukA huA AmakA vakSa bhramarapaMkti ke dvArA harSa se prApta nahIM kiyA jaataa?|| 61 / / isa prakAra vizAla guNoM ke samUha se vAsupUjya tIrthaMkara ke tIrtha ko prakAzita karate hue una munirAja ne cirakAla taka usa utkRSTa tapa ko acchI taraha kiyA thA jo anya muniyoM ke liye atyanta kaThina thA // 62 // tadanantara Ayu ke anta meM vidhipUrvaka eka mAha kA prAyopagamanasaMnyAsa prApta kara una muni ne dharmya dhyAna se vindhyagiri para prANa chor3e aura usake phalasvarUpa prANata svarga ko prApta kiyA // 63 // usa prANata svarga ke puSpottara vimAna meM ve phUloM ke samAna sugandhita zarIra se sahita bIsa sAgara kI AyuvAle devendra hue so Thoka hI hai kyoMki yaha jIva bahuta bhArI tapa ke phala se kisa vastu ko nahIM prApta hotA hai ? // 64 // 'indra utpanna huA hai' aisA jAnakara samasta devoM ne siMhAsana para virAjamAna usa indra kA harSa pUrvaka abhiSeka kiyA tathA lAla kamala kI kAnti ko harane vAle unake caraNa yugala ko kroDAvataMsa-krIr3A bhUSaNa kI bhAMti makaToM para dhAraNa kara namaskAra kiyaa| bhAvArtha-unake caraNa kamaloM meM mukUTa jhukA kara praNAma kiyA / / 65 // -
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 227 saptadazaH sargaH zArdUlavikrIDitam bhAvI tIrthakaro'yamityakritaM saMpUjyamAnaH suraiH ___ akSayyAvadhirapsarojanavRto reme sa tsminmudaa| autsukyaM guNasampadA gamitayevAliGgayamAno gale nohAradyutihArihAralatikAvyAjena muktizriyA // 66 ityasagakRte varddhamAnacarite nandanapuSpottaragamano nAma SoDazaH sargaH samAptaH saptadazaH sargaH vasantatilakam zrImAnatheha bharate svayamasti dhAtryA puJjIkRto nija ivaakhilkaantisaarH| ... nAmnA videha iti digvalaye samaste khyAtaH paraMjanapadaH padamunnatAnAm // 1. ... gomaNDalena dhavalena sadA parItA svecchaanissnnnnhrinnaangkitmdhydeshaa| . rAtrau zirorapi cirAya vilokanIyA yatrendumUrtiriva bhAtyaTavI samagrA // 2 . . kSetreSu yatra khalatA lalanAlakeSu kauTilyamambujavane mdhupprlaapH| paGkasthitiH kamalazAliSu sarvakAlaM saMlakSyate zikhikuleSu vicitrabhAvaH // 3 ___ 'yaha bhAvI tIrthaMkara hai' aisA jAnakara jo devoM dvArA nirantara pUjita hotA thA, jo avinAzI avadhijJAna se sahita thA, apsarAeM jise ghere rahatI thIM, aura jo guNarUpI sampadA ke dvArA utkaNThA ko prApta karAI huI muktilakSmI ke dvArA barpha kI kAnti ko harane vAlI hAra latA ke bahAne kaNTha meM AliGgita ho rahA thA aisA vaha indra usa prANata svarga meM harSa se krIr3A karane lgaa| 66 // isa prakAra asaga kavi kRta varddhamAnacarita meM rAjA nandana ke puSpottara vimAna meM gamana karane kA varNana karane vAlA solahavAM sarga samApta huaa| satrahavAM sarga athAnantara isI bharata kSetra meM eka aisA lakSmI saMpanna deza hai jo pRthivI ko svayaM ikaTThI huI apanI samasta kAntiyoM kA mAnoM sAra hI hai, jo samasta dizAoM meM videha isa nAma se prasiddha hai tathA uttama manuSyoM ke rahane kA utkRSTa sthAna hai // 1 // jo safeda gAyoM ke samUha se ghirI huI hai tathA jisakA madhyadeza svecchA se baiThe hue hariNoM se aGkita hai aiso jisa deza kI samasta aTavI, rAtri ke samaya bAlakoM ke liye bhI cira kAla taka dekhane ke yogya candramA kI mati-candra maNDala samAna suzobhita hotI hai // 2 // jisa deza meM khalatA-khalihAnoM kA sadbhAva khetoM meM hI dekhA jAtA hai vahA~ ke manuSyoM meM khalatA-duSTatA nahIM dekhI jAtI hai| kauTilya-dhuMghurAlApana striyoM ke kezoM meM hI dekhA jAtA hai vahA~ ke manuSyoM meM kauTilya-mAyA pUrNa vyavahAra nahIM dekhA jaataa| madhupa pralApa-bhramaroM kA zabda kamala vana meM hI dekhA jAtA hai vahA~ ke manuSyoM meM madhupa pralApa
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 vardhamAnacaritam pUgadrumaiH svagatanAgalatAdalAbhA'zyAmIkRtAmbaratalaiMnigamAH priitaaH| bhAsvanmahAmarakatopalakalpitoccazAlAvalIvalayitA iva yatra bhAnti // 4 tRSNAM sadAzritajanasya vinaashyddhirntHprsttishitairnpetpdmH| 'toyAzayairamalinadvijasevanIyaiH saddhizca bhAti bhuvi yaH samatItasaMkhyaiH // 5 yasminsadAsti murajeSu karAbhighAto bandhasthitivarahayeSu ca zabdazAstre / dvandvopasargaguNalopavikAradoSo bimbAdhare mRgazAmapi vidrumshriiH||6 tatrAstyatho nikhilavastvavagAhayuktaM bhAsvatkalAdharabudhaiH savRSaM satAram / adhyAsitaM viyadiva svasamAnazobhaM khyAtaM puraM jagati kuNDapurAbhidhAnam // 7 madyapAyI logoM kA nirarthaka vArtAlApa nahIM dekhA jAtA hai| paGka-kIcar3a kI sthiti kamala aura dhAnya meM hI dekhI jAtI hai vahA~ ke manuSyoM meM paGka-pApa kI sthiti nahIM dekhI jAtI hai tathA vicitra bhAva-nAnA varNoM kA sadbhAva sadA mayUroM ke samUha meM hI dekhA jAtA hai vahA~ ke manuSyoM meM vicitra bhAva-asamAnatA kA bhAva nahIM dekhA jAtA hai / / 3 / / apane Apa meM lipaTI huI pAna kI latAoM ke pattoM kI AbhA se jinhoMne AkAzatala ko kAlA-kAlA kara diyA hai aise supArI ke vRkSoM se ghire hue jahA~ ke gA~va dedIpyamAna bar3e-bar3e marakata maNiyoM se, nirmita UMce koTa kI paMktiyoM se veSTita ke samAna suzobhita hote haiM / / 4 / / jo deza, Azrita manuSyoM ko tRSNA-pyAsa ( pakSa meM dhanaspRhA ) naSTa karane vAle, antaHprasatti-bhItara kI svacchatA ( pakSa meM hRdaya kI prasannatA ) se sahita, anapetapadma-kamaloM se sahita ( pakSa meM padmAlakSmI se sahita ) aura amalina dvija-zveta haMsa pakSiyoM se (pakSa meM nirdoSa brAhmaNoM se) sevanIya asaMkhya jalAzayoM aura satpuruSoM se pRthivI para atyadhika suzobhita hotA hai / / 5 // jisa deza meM sadA karAbhighAta-hAtha kA prahAra yadi thA to madar3o meM hI thA vahA~ ke manuSyoM meM karAbhighAta-Taiksa kI pIr3A nahIM thii| bandhasthiti-bandhana kA sadbhAva yadi thA to utkRSTa ghor3o meM hI thA vahA~ ke manuSyoM meM bandha sthiti-kArAvAsa Adi bandha sthiti nahIM thI / dvandva-dvandva samAsa, upasarga-pra parA Adi upasarga, guNa, a e o rUpa guNa, lopa-varNa kA adarzana, tathA vikAra-eka zabda ke sthAna meM dUsare zabda ke Adeza hone rUpa vikAra ina doSoM kA sadbhAva yadi thA to zabda zAstra vyAkaraNa meM hI thA vahA~ ke manuSyoM meM dvandvopasarga-sardI garmI Adi ke upadrava, guNa lopa-dayA dAkSiNya Adi guNoM kA vinAza aura vikAra doSaandhApana bahirApana Adi doSoM kA sadbhAva nahIM thaa| isa prakAra vidruma zrI-mUMgA ke samAna zobhA yadi thI to mRganayanI striyoM ke vimboSTha meM hI thI vahA~ kI bhUmi para vidruma zrI-vRkSoM kI zobhA kA abhAva nahIM thA arthAt saba jagaha hare bhare vRkSa lage the|| 6 // tadanantara usa videha deza meM kuNDapura nAma kA eka jagatprasiddha nagara thA jo svasadaza zobhA se sampanna hotA huA AkAza ke samAna suzobhita ho rahA thA, kyoMki jisa prakAra AkAza samatta vastuoM ke avagAha se yukta hai usI prakAra vaha nagara bhI samasta vastuoM ke avagAha se yukta thA 1. dalAbha ma0 / 2. "tAro muktAdisaMzuddhau taruNe zuddhamauktike / tAraM tu rajate tArA sugrIvaguruyoSitoH" iti vizvalocanaH /
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 229 saptadazaH sargaH prAkArakoTighaTitAruNaratnabhAsAM chAyAmayaiH parigatA paTalaiH samantAt / AbhAti vAriparikhA nitarAmanekAM sandhyAzriyaM vidadhatIva divApi yatra // 8 dhautendranIlamaNikalpitakuTTimeSu yatropahAraracitAnyasitotpalAni / ekIkRtAnyapi sunIlatayA' prayAnti vyakti patabhramarahuMkRtibhiH samantAt // 9 jaitreSavo'sumanaso makaradhvajasya nistejitaambujruco'shshlkssmbhaasH| aprAvRSo navapayodharakAntiyuktA yasminvibhAntyasaritaH sarasAH ramaNyaH // 10 atyunnatAH zazikaraprakarAvadAtA muurdhsthrtnrucipllvitaantrikssaaH| utsaGga dezasuniviSTamanojarAmAH paurA vibhAnti bhuvi yatra sudhAlayAzca // 11 tAtparya yaha hai ki 'AkAzasyAvagAhaH' isa Agama vAkya se jisa prakAra AkAza, jIva, pudgala, dharma, adharma,AkAza aura kAla ina chaha dravyoM ko avagAha detA hai usI prakAra vahanagara bhI saMsAra ke samasta padArthoM ko avagAha detA thA usameM saMsAra ke samasta padArtha pAye jAte the| jisa prakAra AkAza bhAsvat-sUrya, kalAdhara-candramA aura budha grahoM se adhyAsita-adhiSThita hai usI prakAra vaha nagara bhI bhAsvatkalAdhara budhoM-dedIpyamAna kalAoM ke dhAraka vidvAnoM se adhiSThita thA-ina saba kA usameM nivAsa thaa| jisa prakAra AkAza savRSa-vRSa rAzi se sahita hotA hai usI prakAra vaha nagara bhI savRSa-dharma se sahita thA va jisa prakAra AkAza satAra-tArAoM se sahita hai usI prakAra vaha nagara bhI satAra-cA~dI, taruNa puruSa, zuddha motI athavA motiyoM Adi ko zuddhi se sahita thA // 7 // jisa nagara meM koTa ke agrabhAga meM saMlagna lAla ratnoM kI kAnti ke pratibimba rUpa paTaloM ke dvArA cAroM ora se vyApta jala kI parikhA. dina ke samaya bhI aneka saMdhyAoM kI zobhA ko dhAraNa karatI huI sI atyadhika suzobhita hotI hai // 8 // jisa nagara meM dhule hue indranIlamaNi nirmita pharmoM para upahAra ke rUpa meM rakhe hue nIlakamala, atyanta nIlavarNa ke kAraNa yadyapi ekIkRta ho rahe haiM--pharmoM kI kAnti meM chipa rahe haiM to bhI cAroM ora se par3ate hue bhramaroM kI huGkAra se prakaTatA ko prApta hote haiM // 9 // jisa nagara meM aisI striyAM suzobhita ho rahI haiM jo kAmadeva ke vijayI zastra to haiM parantu puSpa rUpa nahIM arthAt kAmadeva ke puSpAtirikta zastra haiN| jo sUrya ke samAna kAnti se yukta haiM parantu jinhoMne ambujaruc-kamaloM ko kAnti ko nisteja-phIkA kara diyA hai tAtparya yaha hai ki sUrya kI kAnti to kamaloM ko sateja karatI hai parantu unhoMne nisteja kara diyA hai ( parihAra pakSa meM yaha artha hai ki una striyoM ne padmarAga maNiyoM ko kAnti ko phIkA kara diyA hai ) jo striyA~ navapayodharoM-nUtana meghoM kI kAnti se sahita to hai parantu prAvRS-varSA Rtu nahIM hai ( parivAra pakSa meM natana uThate hae stanoM kI kAnti se sahita haiM) tathA sarasa-sajala to haiM paranta nadI nahIM hai (parihAra pakSa meM sarasa-sneha athavA zRGgArAdi rasoM se sahita haiM ) // 10 // jisa nagara kI isa bhUmi meM aise paura-nagaravAsI jana aura sudhAlaya-cUnA se bane hue pakke bhavana suzobhita ho rahe haiM jo atyunnata--atyanta udAra haiM ( bhavana pakSa meM bahuta U~ce haiM ), candramA kI kiraNoM ke samUha ke samAna avadAta-ujjvala-niSkalaGka haiM ( bhavana pakSa meM jo candramA kI kiraNoM ke 1. salIlatayA ma0 / 2. jaitraiSavaH sumanasaH ma0 / 3. rucaH zazalakSma ma0 /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 vardhamAnacaritam lIlAmahotpalamapAsya karAgrasaMsthaM karNotpalaM ca vigalanmadhu yatra bhRnggaaH| niHzvAsasaurabharatA vadane patanti strINAM muha mRdukarAhatimIpsavazca // 12 Amukta mauktikavibhUSaNarazmijAlaiH zvetIkRtAkhiladizo viharanti yasmin / vArAGganA, madasalIlamitastato'pi yotsnAM divApi subhagAmiva darzayantyaH 13 yasminvimAnaM khcitaamlcitrrtncchaayaavitaanshbliikRtvishvdikkaa| baddhandracAparacitAMzukagAtrikena saMlakSyate pratidinaM nitarAM dinshriiH||14 yasminnahInavapurapyabhujaGgazIlA mitrAnurAgasahitApi klaadhrecchaa| bhAti pratItasuvayaHsthitirapyapakSapAtA nivAsijanatA 4sarasApyarogA // 15 samUha se atyanta ujjvala haiM arthAt cA~danI rAta meM jinako safedI bar3ha jAtI hai ) jo mastaka para sthita cUDAmaNi kI kiraNoM se AkAza ko pallavita karate haiM ( bhavana pakSa meM zikharoM para lage hue padmarAgamaNiyoM kI kAnti se jo AkAza ko lAla-lAla pallavoM se saMyukta jaisA karate haiM ) aura jinako utsaGga-godiyoM meM sundara striyA~ baiThI haiM ( bhavana pakSa meM jinake madhya meM manohara striyA~ nivAsa karatI haiM ) // 11 // jisa nagara meM bhramara, hAthoM ke agra bhAga meM sthita kroDAkamala tathA madhu ko jharAnevAle karNotpala ko chor3akara zvAsocchvAsa kI sugandhi meM Asakta tathA komala hAthoM ke AghAta ke icchuka hote hue bArabAra striyoM ke mukha para jhapaTate haiM // 12 // pahane hue muktAmaya AbhUSaNoM kI kiraNAvalI se jinhoMne samasta dizAoM ko zukla kara diyA hai tathA jo dina ke samaya bhI sundara cA~danI ko dikhAtI huI so jAna par3atI haiM aisI vezyAeM jisa nagara meM madajanita lIlA se sahita idhara-udhara ghUmatI rahatI haiM // 13 // sAta khaNDoM vAle bhavanoM meM lage hue nAnA prakAra ke nirmala ratnoM kI kAnti ke vistAra se jisane samasta dizAoM ko citra vicitra kara diyA hai aisI dina kI lakSmI jahA~ pratidina indradhanuSa nirmita vastra ko gatiyA (oDhanI) ko acchI taraha bA~dhI huI ke samAna dikhAI detI hai // 14 // jisa nagara meM nivAsa karane vAlI aisI janatA suzobhita hotI hai jo ahona vapu-nAgarAja ke samAna zarIra se sahita hokara bhI abhujaGgazIlA-nAga ke svabhAva se rahita hai (parihAra pakSa meM utkRSTa zarIra se yukta hokara bhI vyabhicArI manuSyoM ke svabhAva se rahita hai ), mitrAnurAga-sUrya ke anurAga se sahita hokara bhI kalAdharecchA-candramA kI icchA se rahita hai, arthAt candramA ko cAhatI hai ( parihAra pakSa meM mitrAnurAga-iSTajanoM ke prema se sahita hokara kalAdharaH-catura manuSyoM kI icchA se sahita hai ) jisakI suvayaHsthiti-uttama pakSiyoM kI sthiti prasiddha hone para bhI jo apakSapAtA-paGkhoM ke pAta se rahita hai arthAt pakSI hokara bho jo paGkhoM se nahIM ur3atI hai ( parihAra pakSa meM jinakI suvayaHsthiti-uttama avasthA ko sthiti prasiddha hone para bhI jo pakSapAta-viSama vyavahAra se rahita hai ) aura jo sarasa-viSa se sahita hokara bhI arogA-roga se rahita hai (parihAra pakSa meM zRGgArAdi rasoM se sahita hokara bhI 1. mRduM ma0 / 2. 'vimAno vyomayAne'strI saptabhUmau gahe'pi ca' iti vizvalocanaH / 3. vizvadikkAH ma0 / 4. 'rasaH svAde'pi tiktAdau zRGgArAdau drave rse|' iti vizvalocanaH / * striyA~ kisI kapar3e kI caddara ko pITha kI ora or3ha kara Age usakI gA~Tha lagA letI haiM use gAtrikA yA gatiyA~ kahate haiM /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptadazaH sargaH sUryAMzavo nipatitA bhuvanodareSu vAtAyana sthita harinmaNirazmiliptAH / tiryagnivezitanavAyata vaMzazaGkAmabhyAgatasya janayanti janasya yatra // 16 rAmAvibhUSaNamaNiprakarAMzujAla vidhvaMsitAndhatamaseSu gRhodareSu / vyarthIbhavanti nizi yatra paraM pradIpA yadyaJjanaM khalu vamanti na netrapathyam // 17 doSaH sa yatra nizi saudhacayAgralagnasphItendukAntamaNikalpitadurdinena / timyanti yadyuvatayo'rddhapathe smarArtA candrodaye priyanivAsagRhaM prayAntyaH // 18 svacche kapolaphalake nizi kAminInAM saMlakSyate zazadharaH pratimAcchalena / AdAtumAgata ivAnanabhUrizobhAM yasminsvakAntya vimalatvatiraskriyAyai // 19 Anamra rAjakazikhAruNaratna razmibAlAtapaprasaracumbitapAdapadmaH / rAjA tadAtmamativikramasAdhitArthaH siddhArtha ityabhihitaH puramadhyuvAsaM // 20 yo jJAtivaMzamamalendukarAvadAtaH zrImAnsadA dhvaja ivAyatimAnudagram / nirvyAjamutsavaparamparayA prakAza mutthApitoddharitabhUmiralaMcakAra // 21 231 roga se rahita hai ) || 15 || jahA~ bhavanoM ke madhya meM par3o huI, tathA jharokhoM meM sthita hare maNiyoM kiraNoM se lipta sUrya kI kiraNeM Agantuka manuSya ke liye tirache rakhe hue navIna lambe bAMso kI zaGkA utpanna karatI haiM / bhAvArtha - jharokhoM meM se mahaloM ke bhItara jAne vAlI sUrya ko kiraNeM jharokhoM meM saMlagna hare maNiyoM kI kiraNoM se lipta hone ke kAraNa harI ho jAtI haiM isaliye unheM dekhakara navIna atithi ko aisI zaGkA hone lagatI hai ki kyA ye hare-hare naye bAMsa Ar3e rakkhe haiM // 16 // striyoM ke AbhUSaNoM meM lage hue maNi samUha kI kiraNAvalI se jinakA gAr3ha andhakAra naSTa ho gayA hai aise bhavanoM ke madhya bhAga meM rAtri ke samaya jalane vAle dIpaka sarvathA vyartha hote yadi ve netroM ke liye hitakArI aJjana ko nahIM ugalate / bhAvArtha - dIpakoM kI sArthakatA aJjana ke ugalane meM hI thI andhakAra ke naSTa karane meM nahIM kyoMki andhakAra to striyoM ke AbhUSaNoM meM lage hue maNiyoM kI kiraNoM se hI naSTa ho jAtA thA // 17 // jisa nagara meM yahI eka doSa hai ki rAtri ke samaya kAma se pIr3ita yuvatiyAM jaba apane patiyoM ke ghara jAtI thIM to ardha mArga meM candrodaya hone para bhavana samUha ke agrabhAga meM saMlagna candrakAnta maNiyoM se nirmita ghora varSA se ve bhIMga jAtI haiM // 18 // jisa nagarI meM rAtri ke samaya striyoM ke svaccha kapola tala meM pratibimba ke bahAne candramA mAnoM isaliye AtA fe vaha apanI kAnti sambandhI malinatA ko dUra karane ke uddezya se unake mukha kI zobhA ko grahaNa karane ke liye hI AtA ho / / 19 / saba ora se namrIbhUta rAjAoM kI coTI meM lage hue lAlamaNi kI kiraNa rUpI bAlAtapa-- prAtaHkAla sambandhI ghAma ke samUha se jisake caraNa kamala cumbita ho rahe the tathA apanI buddhi aura parAkrama se jisane saba prayojana siddha kara liye the aisA siddhArthaM nAma kA rAjA usa nagara meM nivAsa karatA thA || 20 || jo candramA kI nirmala kiraNoM ke samAna ujjvala thI, lakSmImAn thA, dhvajA ke samAna Ayati - sundara bhaviSya ( pakSa meM lambAI ) se sahita thA tathA jisane uddhRta kiyA thA - samasta bhUmi ko samunnata kiyA thA aisA vaha rAjA chalarahita 1. nudagraH ma0 / pRthivI ko uThAkara utsavoM kI paramparA
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 vardhamAnacaritam yaM prApya rejuramalaM naranAthavidyAH saMyojanayantamakhilaM ca phalena lokam / sarvA dizo jaladharAtyayametya kAlaM kAntiAprasAdasahitAM kimu nodvahanti // 22 doSo.babhUva guNino'pyayameka eva yasya pratApamatulaM dadhato dharAyAm vakSaHsthitA priyatamApi balAtpurastAdyadbhujyate satatamiSTajanena lakSmIH // 23 tasya priyA narapateH priyakAriNIti nAmnA babhUva mahiSI bhuvanaikaratnam / yAM vIkSya locanasahasramidaM kRtArthamadyetyamanyata vRSApi vivAhakAle // 24 ki kaumudI tanumatI nahi sAhni ramyA divyAGganeyamuta sA na vilolnetraa| vIkSyeti vismayavazAdapi manyamAno yAmarthanizcayamapUrvajano na lebhe // 25 reje paraM sahajaramyatayAnvito'pi tAM prApya bhUpatirananyasamAnakAntim / zobhAntaraM vrajati na pratipadya hRdyaH kiM zAradI zazadharo bhuvi paurNamAsIm // 26 sApyAtmanaH sadRzametya pati manojaMtaM didyute ratiriva prakaTaM manojam / loke tathAhi nitarAmanurUpayogaH keSAM na dIpayati kAntimananyasAmyaH // 27 se sadA spaSTa hI jJAti vaMza ko alaMkRta karatA thA // 21 // samasta loka ko phala se yakta karane vAle jisa nirmala-nirdoSa rAjA ko prApta kara samasta rAjavidyAeM suzobhita hone lagI thIM so ThIka hI hai kyoMki nirmala-kIcar3a Adi doSoM se rahita tathA samasta loka ko nAnA prakAra ke dhAnya rUpa phala se yukta karane vAle zaratkAla ko prApta kara kyA samasta dizAeM prasAda se sahita-svaccha kAMti ko dhAraNa nahIM karatI haiM ? // 22 // pRthivI para atulya pratApa ko dhAraNa karane vAle jisa rAjA ke guNavAn hone para bhI yahI eka doSa thA ki usa ke vakSasthala para sthita lakSmI atyanta priya hone para bhI usI ke sAmane bala pUrvaka nirantara iSTa janoM ke dvArA bhogI jAtI thii| bhAvArtha-jisa prakAra kisI kI priya strI kA koI anya manuSya usI ke sAmane balapUrvaka upabhoga karatA hai to vaha usakA bar3A bhArI doSa mAnA jAtA hai usI prakAra usa doSa ko yahA~ kavi ne lakSmI ke upabhoga ke viSaya meM prakaTa kiyA hai parantu yahA~ vaha doSa lAgU nahIM hotaa| tAtparya yaha hai ki usakI lakSmI sArvajanika kAryoM meM upayukta hotI thI // 23 // usa rAjA kI priyakAriNI nAma kI priya rAnI thI jo jagat kA advitIya ratna thI aura vivAha ke samaya jise dekhakara indra ne bhI aisA mAnA thA ki Aja mere ye hajAra netra kRtakRtya ho gaye / / 24 // jise dekhakara aparicita manuSya, Azcaryavaza aisA mAnatA huA padArtha ke nizcaya ko prApta nahIM hotA ki kyA yaha zarIradhAriNI cAMdanI hai ? nahIM, aisA nahIM ho sakatA kyoMki vaha dina meM ramaNIya nahIM hotI, athavA kyA koI devI hai, nahIM, aisA nahIM ho sakatA kyoMki vaha caJcalA strI nahIM hotI // 25 // svAbhAvika sundaratA se sahita hone para bhI rAjA, siddhArtha ananyatulya kAnti se yukta usa priyakAriNI ko prApta kara atyadhika suzobhita hotA thA so ThIka hI hai kyoMki sundara candramA, pRthivI para zaratpUrNimA ko prAptakara kyA anya zobhA ko prApta nahIM hotA hai ? // 26 // vaha priyakAriNI bhI apane anurUpa usa manohara pati ko pAkara usa taraha suzobhita ho rahI thI jisa taraha ki kAma ko prApta kara rati spaSTa rUpa se suzobhita hotI hai, so Thoka hI haiM 1. ramalA m0|
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptadazaH sargaH 233 eko'yameva samabhUdabhirAmakoyordoSastayorbhuvi vadhUvarayoranUnaH / kRtvA padaM sumanasAmupari prakAzaM yadbibhyatuH pratidinaM kusumAyudhAttau // 28 dharmArthayoH satatamityavirodhikAmaM sAddhaM tayA mRgdRshaanubhvnnrendrH| saMrakSaNAtpramadayansakalAM dharitroM kAlaM ninAya sa yazodhavalokRtAzaH // 29 bhaktyA praNemuratha taM manasA surendraM SaNmAsazeSasurajIvitametya devaaH| tasmAdanantarabhave vitaniSyamANaM tIrtha bhavodadhisamuttaraNaikatIrtham // 30 indrastadA vikasitAvadhicakSuraSTau dikkanyakA vitatakuNDalazailavAsAH / yUyaM jinasya jananoM trizalAmupAdhvaM prAgbhAvinImiti yathocitamAdideza // 31 cUDAmaNidyutivirAjitapuSpacUlA cUlAvatI jagati mAlinikA ca kaantaa| paryAptapuSpavinatAM vanamAlikeva dRzyA sadA tanumatAM navamAlikA ca // 32 kyoMki saMsAra meM ananyatulya anukUla saMyoga kinakI kAnti ko suzobhita kahIM karatA ? // 27 // sundara kIrti ko dhAraNa karane vAle una donoM dAmpatiyoM meM pRthivI para yahI eka bar3A doSa thA ki ve spaSTa rUpa se sumanasa-phUloM ke Upara paira rakhakara kAma se pratidina bhayabhIta rahate the| bhAvArthaloka meM kAmadeva kusumAyudha ke nAma se prasiddha hai arthAt puSpa usake zastra haiN| ve donoM dampatI sumanas-una phUloM para jo ki kAmadeva ke zastra kahe jAte haiM paira rakhakara kAmadeva se bhayabhIta rahate the yaha viruddha bAta hai| jo jisase bhayabhIta rahatA hai vaha usake zastroM ke samIpa nahIM jAtA parantu ve dampatI kAma se bhayabhIta rahakara bho usake zastra svarUpa phUloM para apane paira rakhate the| parihAra pakSa meM sumanas kA artha vidvAn aura pada kA artha sthAna hai isaliye zloka kA aisA artha hotA hai ki ve dampatI vidvAnoM ke Upara apanA sthAna banAye hue the aura kAma se-zolabhaGga se nirantara bhayabhIta rahate the // 28 // jo saMrakSaNa se samasta pRthivI ko harSita kara rahA thA tathA apane yaza se jisane dizAoM ko dhavala kara diyA thA aisA vaha rAjA usa mRganayanI ke sAtha nirantara dharma aura artha puruSArtha se avirodhI kAma kA upabhoga karatA haA samaya ko vyatIta karatA thaa|| 29 // ___ tadanantara jo Age Ane vAle bhava meM saMsAra sAgara se pAra karane ke liye advitIya tIrtha svarUpa tortha-dharma kA vistAra karegA tathA jisako devAyu chaha mAha kI zeSa raha gaI thI aise usa indra (priya mitra cakravartI ke jIva ) ke pAsa jAkara deva use hRdaya se bhakti pUrvaka namaskAra karane lge|| 30 // jisakA avadhijJAna rUpI netra khulA huA thA aise saudharmendra ne usa samaya atyanta vistRta kuNDala giri para nivAsa karane vAlo ATha dikkanyakA deviyoM ko yaha AjJA dI ki tuma loga jinendra bhagavAn ko honahAra mAtA trizalA kI yathA yogya sevA karo // 31 // jisakI phUloM se guMthI coTo cUDAmaNi ko kAnti se suzobhita thI aisI cUlAvatI, jo jagat meM atyanta sundara thI aisI mAlinikA, jo atyadhika phUloM se namrobhUta vanapaGkti ke samAna prANiyoM ke liye sadA darzanIya thI aisI navamAlikA, sthUla tathA unnata stana rUpI ghaTa yugala ke bahuta bhArI bhAra se jisake kRza zarIra ko trivalI naSTa ho rahI thI aisI trizirA, jisane kalpavRkSa ke sundara phUloM ke sundara karNAbharaNa banAkara pahine the tathA phUloM ke vikAsa ke samAna jo sundara thI aisI puSpacUlA, jo citra vicitra bAjUbandoM se yukta thI aisI kanakacitrA, jisane apane teja se suvarNa ko tiraskRta kara diyA thA aisI kanakadevI tathA jo atyanta manohara thI aisI vAruNI ye ATha dikkanyakAeM namro
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 vardhamAnacaritam pInonnatastana ghaTadvayabhUribhAratAmyattanu trivalikA trizirAbhidhAnA / lIlAvataM sitasuradrumacArupuSpA puSpaprahAsasubhagApi ca puSpacUlA // 33 citrAGgadA kanakacitrasamAhvayA ca tejo'bhibhUtakanakA kanakAdidevI / drAgvAruNI ca subhagA priyakAriNIM tAmAsedurAnatazironihitAgrahastAH // 34 tAbhiH svabhAva rucirAkRtibhiH parItA sAtyantakAntisahitA nitarAM vireje / ekApi lokanayanotsavamAtanoti tArAvalIvalayitA kimu 'candralekhA // 35 tiryagvijRmbhakasurAzca nidhi dadhAnA- statrAjJayA pratidizaM mumucurdhanezaH / sArdhatrikoTiparitaH pramadAya ratnaM lokasya paJcadaza visphuritAMzu mAsAn // 36 saudhe dhAvate mRdutale rAtrau sukhena zayitA priyakAriNI sA / svapnAnimAnatha jinAdhipatiprasUtiprakhyApakAnuSasi bhavyanutAna pazyat // 37 aindraM gajaM madajalArdra kapolamUlaM prottuGga mindudhavalaM vRSabhaM nadantam / piGgAkSamujjvalasaTaM mRgarAjamugraM lakSmIM mudA vanagajairabhiSicyamAnAm // 38 bhUta zira para hastAJjali lagAkara zIghra hI priyakAriNI - trizalA ke samIpa A pahu~cIM // 3234 / / svabhAva se sundara AkRti vAlI una deviyoM se ghirI huI, atyadhika kAnti se yukta vaha prakAriNI atyanta suzobhita ho rahI thI so ThIka hI hai kyoMki candramA kI lekhA akelI hone hone para bhI manuSyoM ke nayanAnanda ko vistRta karatI hai phira tArAoM kI paGkti se ghirI ho to kahanA hI kyA hai ? / / 35 / / nidhiyoM ko dhAraNa karane vAle tiryagvajRmbhaka nAmaka deva, kubera AjJA se vahA~ pratyeka dizA meM cAroM ora logoM ke harSa ke liye pandraha mahIne taka dedIpyamAna kiraNoM se sahita sAr3he tIna karor3a ratnoM kI varSA karane lage || 36 || tadanantara cUnA se safeda mahala meM rAtri ke samaya komala haMsa tUla ke vistara para sukha soyI huI priyakAriNI ne jaba prAtaHkAla hone vAlA thA taba jinendrabhagavAn ke janma ko sUcita karane vAle tathA bhavya jIvoM ke dvArA stuta ina svapnoM ko dekhA // 37 // jisake kapoloM kA mUlabhAga mada rUpI jala se Ardra thA aise airAvata hAthI ko, UMce tathA candramA ke samAna safeda zabda karate hue baila ko, pIlI pIlI A~khoM aura ujjvala saTAoM se sahita bhayaMkara siMha ko, vana ke hAthI harSa se jisakA abhiSeka kara rahe the aise lakSmI ko, jisake Upara bhramaroM kA samUha ma~DarA rahA thA aise AkAza meM sthita mAlA yugala ko, gADha andhakAra ko naSTa karane vAle pUrNa candramA ko kamaloM ko vikasita karane vAle bAla sUrya ko, nirmala jala meM mada se krIDA karate hue mIna yugala ko, jo kamaloM se ghire the tathA jinake mukha phaloM se Dha~ke the aise do kalazoM ko, kamaloM se ramaNIya tathA sphaTika ke samAna svaccha jala se sahita sarovara ko, laharoM se diGmaNDala ko AcchAdita karane vAle samudra ko, jisakA zarIra maNiyoM kI kiraNoM se vibhUSita thA aise siMhAsana ko, jisa jisa para dhvajA phaharA rahI thI aise bahuta bar3e deva vimAna ko, jisameM madamAtI nAga kumAriyA~ nivAsa karatI thIM aise nAga bhavana ko, jisakI kiraNoM kA samUha AkAza meM vistRta ho rahA thA 1. candralokA ba0 / 2. zakrAjJayA ba0 / 3. sArdhaM trikoTi ma0 / 4 nutAnyapazyat ma0 /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptadazaH sargaH 235 dAmadvayaM bhramavaliprakaraM nabhaHsthaM vidhvaMsitAndhatamasaM sakalaM mRgAGkam / bAlaM ravi sarasijAni vibodhayantaM krIDanmadena vimalAmbhasi matsyayugmam // 39 kumbhau saroruhavRtau phalasaMvRtAsyau ramyaM saraH sarasijaiH sphttikaacchvaari| vArAM nidhi pihitadigvalayaM taraGgaiH siMhAsanaM maNimayUkhavibhUSitAGgam // 40 caJcaddhvajaM suravimAnamananamAnaM nAgAlayaM smdnaagvdhuunivaasm| 1vistAritAMzanivahaM divi ratnarAzi vahni ca dhUmarahita kApalA m // 41 svapnAnsadasyavanipAya jagAda devI tAnAtmajAnanavilokanakautukAya / so'pi pramodabharavihvalitAntarAkSastasyai kramAdabhidadhAviti tatphalAni // 42 dRSTena te tribhuvanAdhipatirgajena putro bhaviSyati vRSeNa vRSasya krtaa| siMhena siMha iva vikramavAnmRgAkSi lakSmyA suraiH suragirau sa mudAbhiSecyaH // 43 dAmadvayena bhavitA yazaso nidhAnaM candreNa candramukhi mohtmovibhedii| haMsena bhavyakamalapratibodhakArI so'nantamApsyati sukhaM zapharadvayena // 44 dhAsthatyalaM ghaTayugena salakSaNAGgaM tRSNAM haniSyati sadA sarasA janAnAm / ambhodhinA sakalabodhamupaiSyatIha so'nte padaM paramavApsyati viSTareNa // 45 devAlayAdavatariSyati devadhAmna stIthaM kariSyati phaNIndragRheNa mukhyam / yAsyatyanantaguNatAM maNisaMcayena karmakSayaM sa vitaniSyati pAvakena // 46 svapnAvalIphalamiti priyato nizamya sA pipriye jinapateravatArazaMsi / mene svajanma saphalaM vasudhAdhipo'pi trailokyanAthagurutAtha mude na keSAm // 47 aisI ratnarAzi ko, tathA jisane dizAoM ko pIta varNa kara diyA thA aisI nirdhUma agni ko usane dekhA thA // 38-41 // jise putra kA mukha dekhane kA kautUhala uTha rahA thA aise rAjA ke liye priyakAriNI devI ne una svapnoM ko kahA aura Ananda ke bhAra se jisakA antaHkaraNa vihvala ho rahA thA aise rAjA ne bhI usake liye krama se isa prakAra una svapnoM kA phala kahA // 42 // he mRgalocane ! hAthI ke dekhane se tumhAre jo putra hogA vaha tIna loka kA svAmI hogA, baila ke dekhane vRSa-dharma kA kartA hogA, siMha ke dekhane se siMha ke samAna parAkramI hogA, lakSmI ke dekhane se vaha sumeru parvata para devoM ke dvArA abhiSeka karane yogya hogA, do mAlAoM ke dekhane se yaza kA bhANDAra hogA, he candramukhi ! candramA ke dekhane se vaha mohAndhakAra ko naSTa karane vAlA hogA, sUrya ke dekhane se bhavya rUpI kamaloM ko vikasita karane vAlA hogA, mIna yugala ke dekhanese vaha ananta sukha ko prApta karegA / ghaTa yugala ke dekhane se vaha lakSaNoM se sahita zarIra ko acchI taraha dhAraNa karegA, sarovara ke dekhane se sadA manuSyoM kI tRSNA ko naSTa karegA, samudra ke dekhane se vaha isa loka meM pUrNa jJAna ko prApta hogA, siMhAsana ke dekhane se vaha anta meM parama pada ko prApta hogA, deva vimAna ke dekhane se vaha svarga se avatoNaM hogA, nAgendra kA bhavana dekhane se vaha mukhya tAtha ko karegA, ratna rAzi ke dekhane se ananta guNoM ko prApta hogA aura agni ke dekhane se karmoM kA kSaya karegA / / 43-46 // isa prakAra pati 1. vistAritaM sunivahaMma0 / 2. devadhAmnA ma0 ba0 /
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 vardhamAnacaritam puSpottarAtsamavatIrya surAdhipo'tha svapne viveza dhvldvipruupdhaarii| devyA mukhaM nizi zucau sitapakSaSaSThayAM candre pravRddhimati cottrphaalgunnisthe||48 tasminkSaNe svahariviSTarakampanena jJAtvA surAdhipatayo'tha cturviklpaaH|| tAmetya divyamaNibhUSaNagandhamAlyavastrAdibhiH samabhipUjya yayuH svadhAma // 49 zrIjhaidhRtizca lavaNA ca balA ca kotirlakSmIzca vAkca vikasatpramadena devyaH / etA nijadyutividIpitavAyumArgAstAmAjJayA surapateH sahasopatasthuH // 50 / / lakSmIrmukhe hRdi dhRtirlavaNA ca dhAmni kotirguNeSu ca bale ca balA mahattve / zrIrvAci vAk ca nayanadvitaye ca lajjA tasyA mudA saha yathocitamadhyuvAca // 51 'garbhasthito'pi sa jahe jagadekacakSurjJAnatrayeNa vimalena na jAtu mAtuH / dhAmnA na bhAnurudayAdritaTIvizAlakukSisthito'pi rucireNa parIyate kim // 52 se jinendra bhagavAn ke janma ko sUcita karane vAlA svapnAvalI kA phala sunakara vaha priyakAriNI bahuta hI prasanna huI aura rAjA siddhArtha ne bhI apanA janma saphala mAnA so ThIka hI hai kyoMki trilokInAtha kA pitA honA kinake harSa ke liye nahIM hotA ? arthAt sabhI ke harSa ke liye hotA hai // 47 // ___ . tadanantara ASAr3ha zukla SaSThI ke dina, jaba ki vRddhi se yukta candramA uttarA phAlgunI nakSatra para sthita thA, usa indra ne puSpottara vimAna meM avatIrNa hokara tathA rAtri ke samaya svapna meM zveta hAthI kA rUpa dhara rAnI priyakAriNI ke mukha meM praveza kiyaa| bhAvArtha-ASAr3ha kSuklA SaSThI ke dina rAnI priyakAriNI ne rAtri ke samaya aisA svapna dekhA ki eka safeda hAthI hamAre mukha meM praveza kara rahA hai| usI samaya priyamitra cakravartI ke jIva indra ne puSpottara vimAna se caya kara usake garbha meM praveza kiyA // 48 // usI samaya apanA siMhAsana kampita hone se jinendra bhagavAn ke garbhA vataraNa ko jAnakara cAroM nikAya ke indra priyakAriNI ke pAsa Aye aura divya maNiyoM ke AbhUSaNa, gandha, mAlA tathA vastra Adi ke dvArA usakI pUjA kara apane sthAna para cale gaye / / 49 // zrI. hI,dhati, lavaNA, balA, kIti, lakSmI aura sarasvatI ye deviyA~ indra kI AjJA se apanI kAnti ke dvArA AkAza ko prakAzita karatI huI zIghra hI rAnI priyakAriNI ke samIpa Akara upasthita ho gaIM // 50 // usake mukha meM lakSmI, hRdaya meM dhRti, dhAma meM lavaNA, guNoM meM kIti, bala meM balA, mahattva meM zrI, vacana meM sarasvatI, aura netra yugala meM lajjA harSa ke sAtha yathAyogya nivAsa karane lgii||51|| ____ jagat ke advitIya netra svarUpa vaha bAlaka mAtA ke garbha meM sthita hone para bhI nirmala jJAna tritaya-mati zruta avadhijJAna ke dvArA kabhI nahIM chor3A gayA thA so ThIka hI hai kyoMki udayAcala kI taTI rUpI vizAla kukSi meM sthita rahatA huA bhI sUrya kyA manohara teja se vyApta nahIM rahatA? arthAt avazya rahatA hai| bhAvArtha-vaha bAlaka garbha meM bhI mati zruta 1. garbha0 vasannapi malairakalaGkitattGgo jJAnatrayaM tribhuvnkgururbbhaar| tuMgodayAdrigahanAntarito'pi dhAma ki nAma muJcati kadAcana tigmarazmiH // 9 // dharmazarmA0 sargahu 6 /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptadazaH sargaH na prApa kiJcidapi garbhanivAsaduHkhaM kAmaM malairanupasaMpluta komalAGgaH / paGkAnuleparahitasya sarijjalAntarmagnasya padmamukulasya kimasti khedaH // 53 garbhasthitasya vimalAvagamapraNutraM mohAndhakAramiva cittagataM vamantau / tasyAH stanau sapadi nIlamukhAvabhUtAM pInonnatau kanakakumbhanibhau mRgAkSyAH // 54 ApANDutAM tanuriyA tadA natAGgayA niryattadIyayazasA dhavalIkRteva / pUrva tathA na virarAja valitrayeNa tasyA yathodaramanutvaNamedhanena // 55 tasyAstrisaMdhyamakRtaitya 'manuSyadharmAsevAM svayaM paTalikAnihitAni bibhrat / kSaumAGgarAgasumanomaNibhUSaNAni prakhyApayanniva jine nihitAM svabhaktim // 56 tRSNAvihInamatha garbhagataM dadhAnA taM dauhRdena na kadAcidasau babAdhe / eSa kramo'yamiti puMsavanaM narendrastasyAzcakAra vibudhairapi pUjitAyAH // 57 dRSTe grahairatha nijoccagataiH samagrairlagne yathApatitakAlamasUta rAjJI / caitre jinaM sitatRtIyajayAnizAnte somAhni candramasi cottaraphAlgunisthe // 58 AzAH praseduratha dehabhRtAM manobhiH sarvAH samaM viyadadhautamiyAya zuddhim / pete madAlicitayA surapuSpavRSTayA nedustadA nabhasi dundubhayazca mandram // 59 237 aura avadhi ina tIna jJAnoM se sahita thA // 52 // jisakA komala zarIra mala ke upadrava se sarvathA rahita thA aise usa bAlaka ne garbhavAsa kA kucha bhI duHkha prApta nahIM kiyA thA so Thoka hI hai kyoMki paGka ke sambandha se rahita tathA nadI jala ke bhItara nimagna kamala kuDmala ko kyA kheda hotA hai ? arthAt nahIM hotA // 53 // usa samaya mRganayanI priyakAriNI ke sthUla unnata tathA svarNa kalaza ke tulya stana zIghra hI malina mukha ho gaye the isase jAna par3ate the mAnoM garbhastha bAlaka ke nirmala jJAna se prerita hRdaya sthita mohAndhakAra ko hI ugala rahe hoM // 54 // natAGgI priyakAriNI kA zarIra usa samaya kucha-kucha saphedI ko prApta ho gayA thA usase aisA jAna par3atA thA mAnoM garbha sthita bAlaka ke bAhara nikalate hue yaza se hI safeda ho gayA thA / tathA usakA udara pahale jisa prakAra trivaliyoM se suzobhita hotA thA usa prakAra aba atyadhika vRddhi ho jAne se suzobhita nahIM hotA thA / bhAvArtha - udara meM vRddhi ho jAne ke kAraNa nAbhi ke nIce par3ane vAlI udara kI tIna rekhAeM naSTa ho gaI thIM // 55 // piTAre meM rakhe hue rezamI vastra aGgarAga, puSpa, tathA AbhUSaNoM ko dhAraNa karane vAlA kubera tInoM saMdhyAoM meM Akara mAtA kI sevA karatA thA usase aisA jAna par3atA thA mAnoM vaha apanI jina bhakti ko hI prakaTa kara rahA ho // 56 // tRSNArahita, garbha sthita bAlaka ko dhAraNa karatI huI priyakAriNI dohalA se kabhI bhI pIr3ita nahIM huI thI / yadyapi vaha devoM ne dvArA bhI pUjita thI to bhI rAjA ne 'yaha kula kI rIti hai' aisA samajhakara usakA puMsavana saMskAra kiyA thA // 57 // tadanantara apane ucca sthAna meM sthita samasta grahoM kI jisa para dRSTi par3a rahI thI aisI lagna meM, caitra zuklatrayodazI ke prAptaHkAla somavAra ke dina jabaki candramA uttarA phAlgunI nakSatra para sthita thA rAnI ne yathA samaya jina bAlaka ko utpanna kiyA // 58 // tatpazcAt usa 1. " kubera: manuSyadharmA dhanado rAjarAjo dhanAdhipaH" ityamaraH /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 vardhamAnacaritam jAte tadA prathitatIrthakarAnubhAve tasminbhavacchidi jagattritayaikanAthe / siMhAsanAni yugapattridazezvarANAM kampaM yayuH saha manobhirakampanAni // 60 unmIlitAvadhidRzA sahasA viditvA tajjanma, bhaktibharataH praNatottaramAGgA / ghaNTAninAdasamaveta nikAyamukhyA diSTayA yayustaditi kuNDapuraM surendrAH // 61 AjJApratIkSaNapare'pyanurAgabhAvAtkAzcitsuraH parijane svayameva dadhe / hastadvayena kusumatrajamacatuM taM kasyAthavA bhavati pUjyatame na bhaktiH // 62 tasyAbhiSekasamaye yadihAsti kRtyaM kRtsnaM tadAzu vidadhAmyahameva yuktam / kartuM dizAmi na parebhya itIva bhaktyA cakre suraH pramuditaH svamanekamekaH // 63 kRtvAparaH karasahasramanekamuccaiba bhradvinidrakamalAni jinAnurAgAt / tene viyatyapi sarojavanasya lakSmoM zakti na kArayati ki kamivAtibhaktiH // 64 kecitsvamaulizikharasthitapadmarAgabAlAtapAruNamarIcicayacchalena / antarbharAtsapadi niSpatitaM jinendre rejuH zirobhiranurAgamivodvahantaH // 65 samaya prANiyoM ke hRdayoM ke sAtha samasta dizAeM prasanna ho gaIM, AkAza binA dhoye hI zuddhi ko prApta ho gayA, madonmatta bhramaroM se vyApta deva puSpoM kI vRSTi par3ane lagI aura AkAza meM dundubhi bAje gambhIra zabda karane lage // 59 // jisakA tIrthakArI prabhAva prasiddha thA aise saMsAra bhramaNa ke chedaka una trilokInAtha ke utpanna hone para indroM ke akampita siMhAsana unake manoM ke sAtha yugapat 'kampita hone lage // 60 // khule hue avadhijJAna rUpI netra ke dvArA zIghra hI jinabAlaka kA janma jAkara bhakti ke bhAra se jinake mastaka jhuka gaye the, tathA jinake mukhya bhavana ghaNTA ke zabda se zabdAyamAna ho rahe the aise indra usa samaya saubhAgya se kuNDapura Aye // 61 // AjJA kI pratIkSA karane meM tatpara sevaka janoM ke vidyamAna hone para bhI koI deva prema bhAva ke kAraNa jina bAlaka kI pUjA karane ke liye puSpamAlA ko donoM hAthoM se svayaM hI dhAraNa kara rahA thA so ThIka hI hai kyoMki sAtizaya pUjya meM kisakI bhakti nahIM hotI ? arthAt sabhI kI hotI hai // 62 // abhiSeka ke samaya yahA~ jo kucha bhI kAma hogA usa sabako maiM ho zIghra ucita rIti se kruuNgaa| dUsaroM ke liye kucha karane ke liye AjJA nahIM dUMgA, aisI bhakti se hI mAno prasanna hote hue eka deva ne apane Apako aneka rUpa kara liyA thA / bhAvArtha - bhaktivaza eka deva ne aneka rUpa dhAraNa kiye the || 63 || aneka hajAra hAtha banAkara unheM UMce kI ora uThA, jinendra bhagavAn ke anurAga se unameM khile hue kamaloM ko dhAraNa karatA huA koI deva AkAza meM bhI kamala vana kI zobhA ko vistRta kara rahA thA so ThIka hI hai kyoMki adhika bhakti kisase kauna sI zakti nahIM karAtI hai ? / / 64 // kitane hI deva apane mukuTa ke agrabhAga meM sthita padmarAga maNi kI prAtaHkAla sambandhI sunahalI dhUpa ke samAna lAla kiraNAvalI ke chala se aise suzobhita ho rahe the mAnoM antaraGga meM bahuta bhAra hone ke kAraNa zIghra ho bAhara nikale hue jinendra viSayaka anurAga ko ziroM 1. kiM kimivAtibhaktim ma0 /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptadazaH sargaH ekAvalIta ralanIlakara rohazreNIkarAlitamanojJabhujAntarAlAH / sadyaH prasanna jinabhaktyapanIyamAnacittasthamohatimirA iva kecidAsan // 66 AyAtavegapavanena vikRSyamANA' dUrAntarAjjaladharA vibudhAnsamantAt / yAnastharatnaracitAmaracApalakSmImAditsayeva nabhasi drutamanvayustAn // 67 devaivicitramaNibhUSaNaveSayAnaistairApatadbhiruparuddha samastadikkA / kenApi nirmitamabhitti sajIvacitraM dyaubibhratIva samavaikSi janaiH sacitram // 68 jyotiHsurA hariravAnugatAtmasainyAzcandrAndrayaH sapadi paJcavidhAstadeyuH / zaGkhasvanena bhavanodaravAsinaste bhRtyaiH sahAzu militAzcamarAdayazca // 69 tadvayantarAdhipatayaH paTahasvanena vyAhUta sevakaniruddha digantarAlAH / prApuH puraM svasamadhiSThitavAhavegavyAlolakuNDalamaNidyutiliptagaNDAH // 70 AsAdya rAjakulamAkulamutsavena pratyutthitena viditA vasudhAdhipena / mAtuH puraH sthitamananyasamaM jinendramindrAstadA dadRzurAnatamaulayastam // 71 mAyArbhakaM prathamakalpapatividhAya mAtuH puro'tha jananAbhiSavakriyAyai / bAlaM jahAra jinamAtmarucA sphurantaM kAryAntarAnnanu budho'pi karotyakAryam // 72 239 se hI dhAraNa kara rahe hoM / / 65 / / ekAvalI - eka lar3a ke hAra ke madhya meM sthita nIla maNi kI kiraNa rUpa aGkuroM kI santati se jinake sundara vakSaHsthala vyApta ho rahe the aise koI deva aise jAna par3ate the mAnoM unake hRdaya meM sthita moharUpI andhakAra nirmala jinabhakti ke dvArA tatkAla dUra kiyA jA rahA / / 66 || gamanasambandhI vega se utpanna vAyu ke dvArA bar3I dUra se khIMce hue megha, AkAza meM saba ora zIghra hI una devoM ke pIche-pIche jA rahe the jisase ve aise jAna par3ate the mAnoM vimAnoM meM sthita ratnoM se nirmita indradhanuSa kI zobhA ko hI ve grahaNa karanA cAhate the || 67 // nAnA prakAra ke maNimaya AbhUSaNa, veSa aura vAhanoM se sahita Ate hue una devoM se jisakI samasta dizAeM ruka gaI thIM aisA AkAza usa samaya logoM ke dvArA Azcarya ke sAtha aisA dekhA gayA thA mAnoM vaha vinA dIvAla ke kisI racita sajIva citra ko hI dhAraNa kara rahA ho // 68 // siMhanAda se jinakI apanI senAe~ pIche-pIche cala rahI thIM aise candra Adi pA~ca prakAra ke jyotiSI deva usa samaya zIghra hI vahAM A gaye the aura bhavanoM ke madhya meM nivAsa karane vAle jo camara Adi bhavanavAsI deva the ve zaGkhoM kA zabda sunakara apane sevakoM ke sAtha zIghra mile the / / 69 / / bherI ke zabda se bulAye hue sevakoM ke dvArA jinhoMne dizAoM ke vyApta kara rakhA hai tathA apane dvArA ArUr3ha vAhanoM ke vega se caJcala kuNDaloM ke maNiyoM kI kAnti se jinake kapola lipta ho rahe hai aise vyantaroM ke indra usa nagara meM A pahu~ce // 70 // uThakara khar3e hue rAjA siddhArtha ne jinakA samAcAra jAnA thA tathA jinake mukuTa namrIbhUta the aise una indroM ne usa samaya utsava se paripUrNa rAjabhavana meM Akara mAtA ke sAmane sthita ananyatulya jinendra bAlaka ke darzana kiye / / 79 / / tadanantara saudharmendra ne mAtA ke Age mAyA nirmita bAlaka rakhakara janmAbhiSeka kI kriyA ke liye apanI kAnti se dedIpyamAna jina bAlaka ko uThA liyA 1. vikRSyamANAM ma0 / hI vahAM A antarAla ko
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 vardhamAnacaritam zacyA ghRtaM karayugena tamabjabhAsA ninye surairanugato nabhasA surendraH / skandhe nidhAya zaradabhrasamAnamUrterairAvatasya madagandhahRtAlipaGkteH // 73 rundhandizo daza navAmbudanAdamandrastUyadhvaniH zrutisukhaH paramuccacAra / tadvarNazaMsi kalamapratikinnarendra-rgAnaM nabhasyanujage'nugata trimArgam // 74 candrAkRtidyutiharaM dhavalIkRtAzaM mUrtaM yazo divi tadIyamivojjihAnam / IzAnakalpapatirucchritamAtapatraM tasya triviSTapapatebibharAMbabhUva // 75 pArzvasthasAmajaniviSTasanatkumAramAhendrahastadhRtacAmara ruddha dikkA / * dyaurAbabhau svayamanudruvatAbhiSektuM dugdhAdhinA parivRteva jinezvaraM tam // 76 utkSepaka sphaTika darpaNatAlavRntabhRGgAratuGgakalazA dikamaGgalAni / tasyAgrataH paTalikAgata kalpavRkSapuSpatrajazca dadhire surarAjavadhvaH // 77 vegena mandaramavApuramA manobhizcaityAlayairakRtakaiH kRtabhUrizobham / adhvazramaM zlathayatA triguNAnvitena tatsAnujena 'maruto marutopagUDhAH // 78 AsAdya pANDukavanaM vibudhairnagasya tasyApi paJcazatayojanamAtradIrghA / dIghA vistRtiratho yugayojanoccA taiH pANDukambalazilA zaradindupANDaH // 79 so ThIka hI hai kyoMki kisI anya kArya se vidvAn bho na karane yogya kArya karatA hai // 72 // indrANI jise kamala ke samAna kAnti vAle donoM hAthoM se dhAraNa kiye hue the aise jina bAlaka ko zarad Rtu ke samAna safeda zarIra ke dhAraka tathA mada kI gandha se bhramara samUha ko AkRSTa karane vAle airAvata hAthI ke skandha para rakha kara devoM se anugata indra AkAza mArga le gayA // 73 // usa samaya nUtana megha kI garjanA ke samAna gambhIra tathA kAnoM ko sukha dene vAlA turahI kA zabda dazoM dizAo ko vyApta karatA huA saba ora phaila rahA thA tathA kinnaroM ke indra AkAza meM aisA gAna gA rahe the jo jinendra bhagavAn ke yaza ko sUcita kara rahA thA, manohara thA, anupama thA aura druta madhya tathA vilambita ina tIna mArgoM se anugata thA // 74 // IzAnendra una trilokInAtha ke Upara lagAye hue usa chatra ko dhAraNa kara rahA thA jo candrabimba kI kAnti ko harane vAlA thA, jisane dizAoM ko sapheda kara diyA thA aura jo AkAza meM Upara kI ora jAte hue unake mUrti yaza ke samAna jAna par3atA thA / / 75 / / donoM ora sthita hAthiyoM para ArUDha sAnatkumAra aura mAhendra ke hAthoM meM dhAraNa kiye hue cAmaroM se jisakI dizAeM ruka gaI thIM aisA AkAza usa samaya aisA jAna par3atA thA mAnoM una jinendra bhagavAn kA abhiSeka karane ke liye svayaM pIche-pIche Ate hue kSIrasamudra se hI ghirA ho / / 76 / / bhagavAn ke Age indrANiyAM, camara sphaTika kA darpaNa, paGkhA, jhArI aura unnata kalaza Adi maGgala dravyoM tathA eka prakAra kI TokanI meM rakhI huI kalpa vRkSa ke phUloM kI mAlAoM ko dhAraNa kara rahI thIM // 77 // ve deva vega se manoM ko sAtha akRtrima caityAlayoM se atyadhika suzobhita sumeru parvatapara pahu~ca gaye / vahA~ usake zikhara para utpanna zIta manda aura sugandha ina tIna guNoM se sahita, tathA mArga ke zrama ko zithila karane vAlI vAyu ne una devoM kA AliMgana kiyA // 78 // devoM ne meruparvata 1. maruto devAH / 2. marutA pavanena / 3. Api prAptA /
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptadazaH sargaH tasyAM surA rajaninAthakalAkRtau taM siMhAsane mahati paJcadhanuH zatArddham / vyAsocchritI dadhati tadviguNAryAMta ca janmAbhiSekamahimAM vinivezya cakruH // 80 kSIrodadheratimudA tarasopanItairbhAsvanmahAmaNighaTASTasahasratoyaiH / mAGgalyazaGkhapaTahasvananAditAzaM zakrAdayastamamarAH samamabhyaSiJcan // 81 tasmiMstadA kSuvati kampita zailarAje ghoNA praviSTasa lilAtpRthuke'pyajastram / 'indrAjaratRNamivaikapade nipeturvIryaM nisargajamanantamaho jinAnAm // 82 kRtvAtha vIra iti nAma nataH surendrastasyAgrataH sulalitaM samamapsarobhiH / akSNoryugaM saphalayannamarAsurANAM sAkSAtprakAzita samastarasaM nanarta // 83 241 ke pANDukavana meM jAkara vahAM eka aisI pANDukambalA nAmakI zilA prApta kI jo pAMca sau yojana lambI thI, lambAI se AdhI ar3hAI sau yojana caur3I thI, cAra yojana U~cI thI tathA zarad Rtu ke candramA ke samAna sapheda thI / / 79 / / candrakalA ke samAna AkAra ko dhAraNa karane vAlI usa pANDukambalA zilA para jo pAMca sau yojana lambA tathA ar3hAI sau yojana caur3A aura U~cA vizAla siMhAsana hai usapara jinabAlaka ko virAjamAna kara devoM ne janmAbhiSeka kI mahimA kI // 80 // indrAdika devoM ne harSa pUrvaka kSIra samudra se zIghra hI lAye hue dedIpyamAna mahAmaNimaya eka hajAra ATha ghaToM meM sthita jala se unakA abhiSeka kiyaa| abhiSeka ke samaya mAGgalika zaGkha aura bheriyoM ke zabdoM se dizAe~ zabdAyamAna ho rahI thIM / / 81 / / jinendra bhagavAn yadyapi bAlaka the to bhI nAka meM praviSTa hue jala se jaba unhoMne nirantara chIMka lI taba sumeru parvata kA~pa utthaa| isa ghaTanA se indra jIrNatRNa ke samAna eka sAtha unake caraNoM meM par3a gaye so ThIka hI hai kyoMki tIrthaMkaroM kA ananta bala svabhAva se hI utpanna hotA hai || 82 // tadanantara 1. indrAdayastRNa ma0 / yahA~ granthakartA ne pANDukambalA nAmaka zilA para abhiSeka kA varNana kiyA hai parantu vaha varNana anya granthoMse vAMchita hai / harivaMza purANa meM likhA hai - dizi cottarapUrvasyAM pANDuke pANDukA zilA / pANDukambalayA sArdhaM raktayA raktakambalA || 347 || vidikSu sakramA haimI rAjatI tApanIyikA / lohitAkSamayI cArddhaM candrAkArAzca tAH zilAH / / 348 // aSTocchrAyAH zatAyAmAH paJcAzadvistRtAzca tAH / yatrArhanto'bhiSicyante jambUdvIpsamudbhavAH / / 349 / / arthAt pANDuka vana kI aizAna Adi vidizAoM meM krama se pANDuka, pANDukambalA, raktA aura raktakambalA ye cAra zilAyeM haiM / ye zilAyeM krama se suvarNamayI, rajatamayI, saMtaptasvarNamayI aura lohitAkSamaNi mayI haiM eva inakA AkAra ardhacandra ke samAna hai / ye zilAyeM ATha yojana U~cI, sau yojana lambI aura pacAsa yojana caur3I haiN| ina para jambUdvIpa meM utpanna hue tIrthaMkaroM kA abhiSeka hotA hai / sarga 5 jambUdvIpaprajJapti ke uddeza 4 gAthA 148-150 ke AdhAra para pANDuka zilA para bharata kSetra meM utpanna hue tIrthaMkaroM kA, pANDukambalA zilA para pazcima videha ke tIrthaMkaroM kA, raktakambalA para airAvata ke tIrthaMkaroM kA aura raktA para pUrva videha ke tIrthaMkaroM kA janmAbhiSeka hotA hai / isa prakaraNa meM granthakartA ne zilA kA jo pramANa batAyA hai vaha bhI ukta ullekha se bAdhita hai / 31
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 243 vardhamAnacaritam atyadbhutaM vividhalakSaNalakSitAGgaM jJAnatrayeNa vimalena virAjamAnam / bAlyo citairmaNimayAbharaNaivibhUSya bhaktyAmarAstamiti tuSTuvuriSTasiddhaye // 84 zrIvIra yadyatha vaco ruciraM na te syAd bhavyAtmanAM khalu kuto bhuvi tattvabodhaH / tejo vinA dinakarasya vibhAtakAle padmA vikAsamupayAnti kimAtmanaiva // 85 . asnehasaMyutadazo jagadekadIpazcintAmaNiH kaThinatArahitAntarAtmA / avyAlavRtti sahito haricandanAgastejonidhistvamasi nAtha nirAkRtoSmA // 86 kSIrodaphenapaTalAvalijAlagauraM sthitvA nabhasyamRtarazmipadena hRdyam / vyAptaM mayA kiyadanAptamidaM kSaNena nidhyAyatIva jagadIza 'jagadyazaste // 87 stutvA tamityatha surAH punarAzu ninyurme rostataH kusumabhUSitasannameroH / saudhAgrabaddhakadalIdhvajaruddhayamAnaM yAnAvatArasamayAnnagaraM tadiddham // 88 pitroH sutApagamajA bhavatorathAtirmAbhUditi pratikRti tanayasya kRtvA / nItvAmarAdrimabhiSicya bhavatsuto'yamAnIta ityabhinivedya daduH surAstam // 89 namrIbhUta indra ne 'vIra' yaha nAma rakhakara unake Age apsarAoM ke sAtha atyanta sundara nRtya kiyA / nRtya karate samaya indra deva aura dharaNendroM ke nayana yugala ko saphala kara rahA thA tathA usakA vaha nRtya sAkSAt samasta rasoM ko prakaTa karane vAlA thA || 83 // jo atyanta Azcarya utpanna kara rahe the, jinakA zarIra nAnA lakSaNoM se sahita thA tathA jo nirmala tIna jJAnoM se suzobhita the aise jina bAlaka ko bAlya avasthA ke yogya maNimaya AbhUSaNoM se vibhUSita kara deva loga bhakti pUrvaka iSTa siddhi ke liye unakI isa prakAra stuti karane lage // 84 // he vIra jinendra ! yadi Apake manohara vacana na hote to nizcaya se pRthivI para bhavya jIvoM ko tattva jJAna kaise hotA ? prabhAta kAla meM sUrya ke teja ke binA kamala kyA apane Apa hI vikAsa ko prApta hote haiM ? arthAt nahIM // 85 // he nAtha ! Apa jagat ke advitIya dIpaka haiM parantu usakI dazAbattI tela se sahita nahIM haiM ( pakSa meM rAga se rahita vItarAga dazA-avasthA se sahita haiM ) | Apa cintAmaNi haiM parantu Apako antarAtmA kaThinatA se rahita hai ( pakSa meM ApakI AtmA nirdayatA se rahita hai ) Apa hari candana ke vRkSa haiM parantu sA~poM ke sadbhAva se sahita nahIM hai ( pakSa meM dayAlu ceSTA se sahita haiM ) Apa teja ke nidhi haiM parantu USmA - garamI ko naSTa karane vAle haiM ( pakSa meM garva ko dUra karane vAle haiM // 86 // he jagalate ! kSIra samudra ke phena paTaloM kI paMktiyoM ke samAna sapheda ApakA manohara yaza candramA ke chala se AkAza meM sthita hokara kSaNa bhara ke liye mAnoM yaha dekha rahA hai ki maiMne kitanA jagat vyApta kiyA hai aura kitanA vyApta nahIM kiyA hai ? // 87 // tadanantara deva loga isa prakAra unakI stuti kara unheM phUloM se vibhUSita nameru vRkSoM se yukta usa sumeru parvata se punaH zIghra hI usa nagara ko le gaye jo mahaloM ke agrabhAga meM ba~dhI huI kadalI saroM se vyApta thA tathA vimAnoM ke avatAra samaya se dedIpyamAna thA / / 88 / / Apa donoM mAtA pitAoM ko putra ke viyoga se utpanna pIr3A na ho isa vicAra se putra kA pratibimba banAkara hama 1. jagadyataste ma0 / 2. bhavastuto'ya ma0 /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptadazaH sargaH 243 divyAmbarAbharaNamAlyavilepanAyaiH saMpUjya mAnavapati priyakAriNoM ca / Avedya tadbhagavato'sya balaM ca nAma prItA yayuH svanilayaM tridazAH pranRtya // 90 tadgarbhataH pratidinaM svakulasya lakSmoM dRSTvA mudA vidhukalAmiva varddhamAnAm / sArddha surairbhagavato dazame'hni tasya zrIvarddhamAna iti nAma cakAra rAjA // 91 tasyAparedhuratha cAraNalabdhiyuktau bharturyatI vijysNjynaamdheyau| tadvIkSaNAtsapadi niHsRtasaMzayArthAvAtenaturjagati sanmatirityabhikhyAm // 92 zakrAjJayA pratidinaM dhanado'nurUpaiHrAnarca razmijaTilairmaNibhUSaNaistam / nAtho vyavarddhata yathendurakRSNapakSe bhavyAtmanAmatanunA pramadena sArddham // 93 saMprApsyate na punareva vapuHsvarUpaM bAlyaM mayA kSapitasaMsRtikAraNatvAt / tasmAdimAM saphalayAmi dazAmitIva matvAmaraiH saha jinaH pRthukaiH sa reme // 94 mAlabhAriNI vaTavRkSamathaikadA mahAntaM saha Dimbhairadhiruhya varddhamAnam / ramamANamudIkSya saGgamAkhyo vivudhastrAsayituM samAsasAda // 95 sa vikRtya phaNAsahasrabhImaM phaNirUpaM tarasA vaTasya mUlam / viTapaiH saha veSTate sma bAlAstamathAlokya yathAyathaM nipetuH // 96 loga jise sumeru parvata para le gaye the aisA yaha ApakA putra abhiSeka karane ke bAda punaH yahAM lAyA gayA hai-aisA nivedana kara devoM ne vaha putra mAtA pitA ke liye de diyA // 89 / / divya vastra AbharaNa mAlA aura vilepana Adi ke dvArA rAjA siddhArtha aurapriyakAriNI kI pUjA kara tathA bhagavAn ke usa bala aura nAma kA vivedana kara prasanna citta deva apane-apane ghara cale gye| ghara jAne ke pUrva unhoMne manohara nRtya kiyA thA // 90 // unake garbha samaya se lekara candra kalA ke samAna bar3hatI huI apane kula ko lakSmI ko harSa se dekhakara rAjA ne dazaveM dina devoM ke sAtha una bhagavAn kA zrIvarddhamAna yaha nAma rakkhA // 91 / / tadanantara kisI anya dina unake dekhane se jinakA saMzaya pUrNa artha zIghra hI nikala gayA thA aise cAraNa RddhidhArI vijaya aura saMjaya nAma ke muniyoM ne bhagavAn kA jagat meM sanmati yaha nAma vistRta kiyA // 92 // indra kI AjJA se kubera pratidina anurUpa tathA kiraNoM se vyApta maNimaya AbhUSaNoM se unakI pUjA karatA thaa| bhagavAn zukla pakSa ke candramA ke samAna bhavya jIvoM ke bahuta bhArI harSa ke sAtha bar3hane lage // 93 // saMsAra ke kAraNoM ko naSTa kara cukane ke kAraNa aba mere dvArA punaH zarIra svarUpa bAlya avasthA prApta nahIM kI jAvegI isaliye maiM isa bAlya avasthA ko saphala karatA hU~ aisA mAnakara hI mAnoM vaha jinendra bhagavAn deva bAlakoM ke sAtha krIDA karate the||| 94 // tadanantara eka samaya bAlakoM ke sAtha bar3e vaTa vRkSa para car3hakara krIDA karate hue varddhamAna jinendra ko bhayabhIta karane ke liye saGgama nAmakA deva AyA // 95 // usa deva ne hajAroM phaNAoM se bhayaMkara sA~pa kA rUpa banAkara zIghra hI zAkhAoM ke sAtha vaTa vRkSa ke mUla bhAga ko veSTita kara liyaa| sAtha ke bAlaka usa bhayaMkara sA~pa ko dekhakara jisa kisI taraha nIce kUda par3e // 96 / /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 vardhamAnacaritam caraNau vinivezya lIlayAsau bhagavAnmUrdhani tasya bhogibhartuH / taruto'vatatAra vItazaGko bhuvi vIrasya hi nAsti bhItihetuH // 97 abhayAtmatayA prahRSTacetA vibudhastasya nijaM prakAzya rUpam / abhiSicya suvarNakumbhatoyaiH sa mahAvIra iti vyadhatta nAma // 98 atha laDitazaizavaH krameNa pratipede navayauvanaM zriyA sH| bhagavAnijacApalaM vihantuM svayamabhyudyata eva varddhamAnaH // 99 sahajairdazabhirguNairupetaM vpursvedpurHsraistdiiym| abhavadbhavi saptahastamAtraM rucikIrNaM navakarNikAravarNam // 100 bhagavAnamaropapanItabhogAnsa ninAyAnubhavanbhavasya hntaa| triguNAndazavatsarAnavAbjasukumArAGghriyugaH kumAra eva // 101 atha sanmatirekadAnimittaM viSayebhyo bhgvaanbhuudvirktH| prazamAya sadA na bAhyahetuM viditArthasthitirIkSate mumukSuH // 102 vimalAvadhinA nivRtya' nAthaH kramato'nItabhavAnacintayatsvAn / prakaTIkRtavRttamuddhatAnAmavitRpti viSayeSu cendriyANAm // 103 parantu varddhamAna jinendra usa nAgarAja ke mastaka para donoM paira rakhakara nirbhaya ho lIlA pUrvaka vRkSa se nIce utare so ThIka hI hai kyoMki pRthivI para vIra manuSya ke liye bhaya kA kAraNa nahIM rahatA hai . // 97 // unakI nirbhayatA se prasanna citta deva ne apanA rUpa prakaTa kiyA tathA suvarNa kalaza ke jala se abhiSeka kara unakA mahAvIra yaha nAma rakkhA // 98 // tadanantara jinakA zaizava kAla vyatIta ho gayA thA aise una varddhamAna bhagavAn ne krama-krama zobhA yukta navayauvana prApta kiyA / usa samaya ve aise jAna par3ate the mAnoM apanI capalatA ko naSTa karane ke liye svayaM hI udyata hue ho // 99 / / pRthivI para unakA zarIra asveda Adi janma jAna daza atizayoM se sahita thA, sAta hAtha U~cA thA, kAnti se vyApta thA tathA nUtana kanera ke phUla ke samAna varNa vAlA thA // 100 / jo devoM ke dvArA lAye e bhogoM kA anabhava karate the. jo saMsAra kA nAza karane vAle the tathA jinake caraNa yugala navIna kamala ke samAna sukumAra the aise bhagavAn ne kumAra avasthA meM hI tIsa varSa vyatIta kara diye // 101 // tatpazcAt eka samaya bhagavAn sanmati kisI bAhya kAraNa ke binA hI viSayoM se virakta ho gaye so ThIka hI hai kyoMki padArthoM kI sthiti ko jAnane vAlA mumukSu-mobhAbhilASI prANI zAnti prApta karane ke liye sadA bAhya kAraNa ko nahIM dekhatA hai // 102 // bhagavAn ne nirmala avadhijJAna ke dvArA eka sAtha apane atItabhavoM tathA uddaNDa indriyoM kI viSayoM meM hone vAlI atRpti kA isa prakAra cintavana kiyA ki jisase unheM pUrvabhavoM kA saba vRttAnta prakaTa ho gayA athavA vRtta-cAritra grahaNa karane kA bhAva prakaTa ho gayA // 103 // 1. vivRtya b0|
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptadazaH sargaH 245 pratibodhayituM mudA tadAyAdatha laukAntikasaMhatistamIzam / mukuTAMzubhirindra cApalakSmImapayodAM divi kurvatI vicitraiH // 104 mukulIkRtahastapallavAsau vinayena 'praNipatya taM mumukSum / surasaMhatirityuvAca vAcaM muditA tatsamabhAvadRSTipAtaiH // 105 pariniSkramaNasya nAtha yogyA savidhaM kAlakaleyamAgatA te| svayamutkatayA samAgamAya priyadUtI prahitA tapaHzriyA vA // 106 sahajena samanvitasya bhartustava vedatritayena nirmalena / aparaiH paribuddhatattvalezairupadezaH kriyate kathaM vimukteH // 107 tapasA sunirasya ghAtikarmaprakRtIH kevalamApya bhavyasattvAn / pratibodhaya muktyupAyamuktvA bhavavAsavyasanAdvibhItacittAn // 108 abhidhAya giraM prapannakAlAmiti laukAntikasaMhatiya'raMsIt / bhagavAnapi nizcikAya mukti vacanaM svAvasare hi yAti siddhim // 109 atha devagaNAzcaturvikalpAstarasA kuNDapure tadA tvapazyan / pravilokanakautukAnimeSAH puranArIH svavadhUvizaGkayeva // 110 tadanantara harSa se saMbodhane ke liye usI samaya laukAntika devo kI paMkti citravicitra mukuTa rAziyoM se AkAza meM binA megha ke hI indradhanuSa kI lakSmI ko prakaTa kara rahI thii|| 104 // jisane hasta pallavoM ko kamala ke mukulAkAra kara liyA thA aisI vaha devapaMkti, vinaya se una mokSAbhilASI bhagavAn ko praNAma kara unake samabhAva pUrNa dRSTipAta se prasanna ho isa prakAra ke vacana kahane lgii|| 105 // he nAtha ! dIkSAgrahaNa karane ke yogya yaha kAla kI kalA Apake samIpa AI hai so aisA jAna par3atA hai mAnoM samAgama ke liye utsukatA vaza tapolakSmI ke dvArA svayaM bhejI haI priya dUtI hI hai // 106 / / he svAmin ! jo janma se hI utpanna hue nirmala tIna jJAnoM se sahita haiM aise Apake liye tattva kA thor3A sA aMza jAnane vAle anya logoM ke dvArA mokSa kA upadeza kaise kiyA jA sakatA hai ? / / 107 // tapa ke dvArA ghAtiyA karmoM kI prakRtiyoM ko naSTa kara Apa kevalajJAna prApta kIjiye tathA saMsAra vAsa ke duHkhoM se bhayabhIta cittavAle bhavya jIvoM ko mokSa kA upAya batAkara pratibodha prApta karAiye // 108 // lokAntika devoM kA samaha isa prakAra ke samayAnurUpa vacana kahakara cupa ho rahA aura bhagavAna ne bhI makti prApta karane kA nizcaya kara liyA so ThIka hI hai kyoMki vacana apane avasara para hI siddhi ko prApta hotA hai // 109 // tadanantara cAra nikAya ke deva bar3e vega se kuNDapura nagara meM A phuNce| vahA~ usa samaya dekhane ke kautUhala se TimakAra rahita netro vAlI nagara kI striyoM ko una devoM ne apanI striyoM kI zaGkA se hI mAnoM dekhA thA / bhAvArtha-devAgamana ko dekhane ke kutUhala se nagara kI striyAM ninimeSa ho rahI thI isaliye devoM ne unheM kyA ye hamArI devAGganAeM haiM ? isa zaGkA se dekhA thA // 110 // 1. pratipAtya m0| 2. paribuddhatAvalezaiH m0| 3. rupadezaH m0| 4. pratilokana ma0 /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 varddhamAnacatitam sa surebhaMgavAnkRtorupUjo vidhinA pRSTasamastabandhuvargaH / abhivAhyavanaM yayau mumukSuzcaraNAbhyAM bhavanAtpadAni sapta // 111 vararatnamayIM vidhuprabhAkhyAM dhriyamANAM nabhasi svayaM surendraH / zibikAmadhiruhya vIranAtho niragAdbhavyajanaiH purAtparItaH // 112 bhagavAnvanametya nAgakhaNDaM tridazendraravatAritaH sa yAnAt / abhidRzya iva svakIyapuNye sphaTikAzmanyatinirmale nyasIdat // 113 hRtakarmamalAnudaGmukhena praNipatyaikadhiyAtha tena siddhAn / jvaladAbharaNotkaraH karAbhyAM pragaTo rAga iva svato nirAse // 114 bhuvi mArgazirasya kRSNapakSe sa dazamyAM prathitaH shriyaa'praah| paramAryamaNi sthite zazAGka kRtaSaSTho bhagavAMstapaH prapede // 115 nibiDIkRtapaJcamuSTiluptAnalinIlAmaNibhAjane nidhAya / svayameva ziroruhAMstadIyAnnidadhau kSIrapayonidhau mahendraH // 116 abhivandya tapaHzriyA sametaM vibudhAste pratijagmurAtmaghAma / janatAbhirayaM sa ityudakSaM kSaNamAtra nabhasIkSitA vicintya // 117 devo ne jinakI bahuta bar3I pUjA kI hai tathA jinhoMne vidhi pUrvaka apane samasta bandhu varga se pUcha liyA hai aise mumukSu bhagavAn, bhavana se sAta Daga paidala hI bAhya vana ko ora cale // 111 // tadanantara svayaM indra jise AkAza meM dhAraNa kara rahe the aisI utkRSTa ratnamayo candraprabhA nAma ko pAlako para savAra hokara bhavyajIvoM se ghire hue bhagavAn vIra nAtha nagara se bAhara nikale / // 112 / / nAgakhaNDa vana meM pahuMcane para indroM ne jinheM pAlako se utArA thA aise ve bhagavAn apane puNya ke samAna darzanIya sphaTika kI atyanta nirmala zilA para baiTha gaye // 113 // tadanantara unhoM ne uttarAbhimukha sthita ho karmarUpa mala ko naSTa karane vAle siddhabhagavantoM ko ekAgracitta se namaskAra kiyA tathA dedIpyamAna AbhUSaNoM ke samUha ko donoM hAthoM ke dvArA apane zarIra se isa prakAra pRthak kara diyA mAno prakaTa rAga ko hI pRthak kiyA ho // 114 // pathivI para lakSmI se prasiddha bhagavAn ne mArgazIrSa mAsa ke kRSNapakSa kI dazamI ke dina aparAhna kAla meM jaba ki candramA aryamA*-uttarA phAlgunI nakSatra para sthita thA velA kA niyama lekara tapa grahaNa kara liyA-daigambarI dIkSA dhAraNa kara lI // 115 / / sudar3ha paJcamuSTiyoM ke dvArA loce hae, bhramara ke samAna kAle unake kezoM ko maNimaya piTArI meM rakhakara saudharmendra svayaM hI kSora sAgara meM kSepa AyA / / 116 // ve deva tapolakSmI se yukta bhagavAn ko namaskAra kara apane-apane sthAna para cale gaye / jaba ve deva AkAza meM jA rahe the taba janatA unheM Upara kI ora netra uThA kara kSaNa bhara ke liye aisA vicArato huI dekha rahI thI ki yaha vaha hai yaha vaha hai arthAt yaha saudha rmendra hai, yaha aizAnendra hai Adi / / 117 // 1. kSIrapayodadhau ba0 / 2. nabhasIkSito ma0 / * jyotiSa meM uttarA phAlgunI nakSatra kA svAmI aryamA batAyA hai| yahA~ svAmI se usake nakSatra kA grahaNa karanA cAhiye / trailokya prajJapti meM bhI bhagavAn janma nakSatra uttarA phAlgunI likhA hai / uttara purANa meM hasta aura uttarA kA madhya bhAga batalAyA hai|
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptadazaH sargaH acirAdupalabdhasaptalabdhiH sa manaH paryayabodhamabhyupetya / ruruce vitamAH paraM rajanyAmanavAptai kakalo yathA mRgAGkaH // 118 aparedyuranUna sattvayukto nabhaso madhyamadhiSThite pataGge / uruharmyacayena pAraNAyai nicitaM 'kUlapuraM viveza vIraH // 119 bhuvi kUla iti prasiddhanAmA nRpatistannagarAdhipaH svageham / pravizantamaNuvratI nidadhyau bhagavantaM pratipAlitAtithistam // 120 navapuNyacikIrSayA dharAyAM navapuNyakramavedinAM barIyAn / kSitistamabhojayattadIyAnnirayAsodbhavanAjjino'pi bhuktvA // 121 atha tasya gRhAjire namasto vasudhArA nipapAta puSpavRSTayA / saha dundubhayospi mandramandraM divi nedustridazaiH pratADyamAnAH // 122 vikirannavapArijAtagandhaM suvavau gandhavahaH sugandhitAzam / ativismitacetasAM surANAM khamahodAnavacobhirApupUre // 123 iti dAnaphalena sa kSitIzaH samavApAdbhutapaJcakaM surebhyaH / yazasaH sukhasampadAM ca heturgRhadharmAbhijuSAM hi pAtradAnam // 124 atimuktaka nAmani zmazAne pratimAsthaM nizi nAkSamiSTa jetum / vividhairupasargamAtmavidyAvibhavaistaM vibhavaM bhavo vitanvan // 125 247 jinheM zIghra hI sAta RddhiyA~ prApta ho gaI thIM aise ve bhagavAn manaHparyaya jJAna ko prApta kara ajJAnAndhakAra se rahita hote hue usa taraha atyanta suzobhita ho rahe the jisa taraha ki rAtri andhakAra se rahita tathA eka kalA se nyUna candramA suzobhita hotA hai // 118 // dUsare dina utkRSTazakti se yukta bhagavAn mahAvIra ne, jaba sUrya AkAza ke madhya meM sthita thA taba arthAt madhyAhna kAla meM pAraNA ke liye vizAla bhavanoM ke samUha se vyApta kUlapura nagara meM praveza kiyA // 119 // pRthivI para jisakA 'kUla' yaha nAma prasiddha thA, tathA jo atithi kI pratIkSA kara rahA thA aise usa nagara ke adhipati aNuvratI rAjA ne apane ghara meM praveza karate hue una bhagavAn ko dekhA // 120 // jo pRthivI para navadhA bhakti ke krama ko jAnane vAloM meM navIna puNya bandha karane ko icchA se una bhagavAn ko bhojana karAyA / usake ghara se bAhara nikala gaye // 121 // uso samaya usake gRhAGgaNa sAtha ratnoM kI dhArA par3ane lagI, AkAza meM devoM ke dvArA tADita dundubhi bAje bhI gambhIra zabda karane lage // 122 // nUtana pArijAta kI gandha ko bikherane vAlA pavana dizAoM ko sugandhita karatA huA bahane lagA aura jinake citta bahuta bhArI Azcarya se cakita ho rahe the aise devoM ke 'aho dAnaM aho dAnaM' zabdoM ne AkAza ko vyApta kara liyA / / 123 / / isa prakAra dAna ke phala svarUpa usa rAjA ne devoM se paJcAzcarya prApta kiye so ThIka hI hai kyoMki gRhasthoM ke liye pAtra dAna yaza aura sukhasampadA kA hetu hotA hI // 124 // zreSTha thA aise usa rAjA bhagavAn bhI bhojana kara AkAza se puSpavRSTi ke meM eka bAra ve rAtri ke samaya atimuktaka nAma ke zmazAna meM pratimAyoga se virAjamAna the / 1. kUlyapuraM ba0 /
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 vardhamAnacaritam praNipatya tato bhavAmidhAno jinanAthasya cirAya kAzikAyAm / sa mahAtimahAdireSa vIraH pramadAdityabhidhAM vyadhatta tasya // 126 parihAravizuddhisaMyamena prakaTaM dvAdaza vatsarAMstapasyan / sa ninAya jagattrayaikabandhubhaMgavAn jJAtikulAmalAmbarenduH // 127 upajAtiH atharjukUlocchritakUlabhAjaM zrIjRmbhakagrAmamupetya samyak / SaSThopavAsena yuto'parAr3he sAlasya mUlAzmani sannivizya // 128 vaizAkhamAsasya vizuddhapakSe tithau dshmyaamuddupe'yNmsthe| sa ghAtikarmANi jinaH prahatya dhyAnAsinA kevalamApa bovam // 129 hariNI atha dazavidhairacchAyAdyairguNaiH sahitaM tadA tridazapatayo bhaktyA nemuH sametya jinezvaram / vigatakaraNaM niyA'yantaM yathAsthiti sarvadA yugapadakhilaM lokAlokaM svakevalasampadA // 130 bhava nAmaka rudra ne apanI nAnA vidyAoM ke vibhava se una para upasarga kiye parantu vaha saMsAra se rahita una bhagavAn ko jItane ke liye samartha nahIM ho sakA // 125 // tadanantara usa bhava nAmaka rudra ne cirakAla taka una jinendra bhagavAn ko namaskAra kara yaha 'mahAtivIra haiM', 'mahAvIra haiM' isa taraha harSa se kAzI nagarI meM unake nAma rakkhe // 126 // tInoM jagat ke advitIya bandhu tathA jJAtivaMza rUpI nirmala AkAza ke candramA svarUpa una bhagavAn ne parihAravizuddhi saMyama ke sAtha prakaTa tapasyA karate hue bAraha varSa vyatIta kiye // 127 / / tadanantara RkalA nadI ke unnata taTa para sthita zrI jambhaka grAma ko prAptakara ve acchI taraha velA ke niyama se yukta ho aparAhnakAla meM sAla vRkSa ke nIce zilApara virAjamAna hue| vahA~ vaizAkha mAsa ke zukla pakSa kI dazamI tithi meM jaba ki candramA uttarA phAlgunI nakSatra para sthita thA, dhyAnarUpI khaDga ke dvArA ghAtiyA karmoM ko naSTa kara jinendra bhagavAn ne kevalajJAna prApta kiyA / / 128-129 / / tadanantara usa samaya jo acchAyA-chAyA nahIM par3anA Adi daza prakAra ke atizayoM se sahita the tathA indriyoM ke binA apanI kevala jJAna rUpa sampadA ke dvArA jo samasta lokAloka ko eka sAtha sadA samyaka prakAra se jAnate the aise una vIra jinezvara ke pAsa Akara indroM ne unheM bhakti pUrvaka namaskAra kiyA // 130 //
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptadazaH sargaH 249 ityasagakRte zrIvarddhamAnacarite bhagavatkevalotpattirnAma saptadazaH sargaH aSTAdazaH sargaH mAlinI atha dhanapatirindrasthAjJayA svasya bhaktyA vividhavaravibhUti tatkSaNeneti cakre / samavasaraNabhUmi tasya nAthasya ramyA mabhimatamamarANAM kiM na sAdhyaM triloke // 1 - upajAtiH tato dviSaDyojanamAtravistRtaM kSoNItalaM nIlamayaM rajomayaH / zarannabhobhAgamivAmbudoccayaH zAlaH parIyAya himAMzu nirmalaH // 2 sa siddharUpaiH samabhAvi mAnastambhamahAdikSu didRkSayAntam / muktipradezairbhuvamAgatairvA tataH parairbhAsurareNuzAlAt // 3 tataH parANyacchapayodharANi sapadmapatrANi sarAMsyabhUvan / AzAmukhAnIva ghanAntakAle catvAri nandAharanAmabhAji // 4 isa prakAra asaga kavi kRta zrIvarddhamAnacarita meM bhagavAn ke kebala jJAna kI utpatti kA varNana karane vAlA satrahavA~ sagaM samApta huaa| aThArahavA~ sarga athAnantara kubera ne indra kI AjJA aura apanI bhakti se usI samaya una bhagavAn kI nAnA prakAra kI utkRSTa vibhUti se yukta ramaNIya samavasaraNa bhUmi kI isa prakAra racanA kI so Thoka ho hai kyoMki devoM kA kona abhimata-iSTa kArya tIna loka meM sAdhya nahIM hai ? arthAt sabhI sAdhya haiM // 1 / / tadanantara bAraha yojana vistRta nIlamaNimaya pRthivI tala ko candramA ke samAna nirmala dhUlizAla ne isa prakAra ghera liyA jisa prakAra ki zaradaRtu ke AkAza pradeza ko sapheda meghoM kA samUha ghera letA hai||2|| usa dedIpyamAna dhUlizAla ke Age siddha rUpa-siddha pratimAoM se sahita cAra mAna-stambha the jo aise jAna par3ate the mAnoM mahA dizAoM kA anta dekhane ke liye pRthivI para Aye hue mukti pradeza hI hoM kyoMki mukti pradeza bhI siddha rUpa-siddha parameSThiyoM kI avagAhanA se yukta hote haiM // 3 // usake Age svaccha jala ko dhAraNa karane vAle tathA kamala daloM se sahita nandA hrada nAma ke cAra sarovara the jo zaradRtu ke dizAmukha-dizAoM ke agrabhAga ke samAna jAna 1. bAraha yojana vistRta samavasaraNa bhagavAn vRSabhadeva kA thaa| mahAvIra svAmI kA eka yojana hI vistRta thA / yahA~ kavi ne sAmAnya rUpa se varNana kiyA hai aisA jAna par3atA hai|
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritam rucirA tataH parA vimalajalAmbukhAtikA savedikA vikcsitaambujaishcitaa| satArakA surapadavI suraiH samaM vyarAjata svayamiva bhUmimAgatA // 5 mAlabhAriNI sumanonvitamapyapetabodhaM bahupatrAkulamapyasainyamAsIt / viparItamapi prazaMsivallIvanamAbhogi tataH paraM samantAt // 6 praharSiNI prAkAraH kanakamayastataH paro'bhUtsaMyuktaH surajatagopuraizcatubhiH / AyAto bhuvamaciraprabhAsamUhaH sthAtuM vA caturamalAmbudairupetaH // 7 zArdUlavikrIDitam prAcyAM gopuramucchritaM vijayamityAsIdabhikhyAM dadhad / yAmyAM yaddizi ratnatoraNayutaM tadvaijayantAmidham / vAruNyAM kadalIdhvajairavikalaiH kAntaM jayantAbhidhaM . kauberyAmaparAjitAkhya'mamarairAkIrNavedItaTam // 8 vasantatilakam tadgopurocchitivirAjitatoraNAnAM netrApahArividhinobhayabhAgavati / mAGgalyajAtamamalAGkaracAmarAdi pratyekamaSTazatamAvirabhUdvibhUtyai // 9 par3ate the|| 4 / / usake Age nirmala jala se sahita, vedikA se yukta tathA khile hue safeda kamaloM se vyApta jala kI parikhA thI jo aisI suzobhita ho rahI thI mAnoM devoM ke sAtha svayaM bhUmi para AI huI tArAoM se sahita surapadavI-AkAza hI ho // 5 // usake Age cAroM ora ghera kara vistRta latA vana thA jo sumanonvita-vidvAnoM se sahita hokara bhI apetabodha-jJAna se rahita thA ( parihAra pakSa meM phUloM se sahita hokara bhI jJAna se rahita thA ) bahupatrAkula-bahuta vAhanoM se sahita hokara bhI asainyasenA se rahita thA (parihArapakSa meM bahuta pattoM se sahita hokara bhI senA se rahita thA) aura viparIta-viruddha AcAra vAlA hokara bhI prazaMsi-prazaMsA se sahita thA (parihAra pakSa meM pakSiyoM se vyApta hokara bhI prazaMsA se sahita thA) // 6 // usake Age cA~dI ke cAra gopuroM se sahita suvarNamaya prakAra thA jo aisA jAna par3atA thA mAnoM cAra sapheda meghoM se sahita bijaliyoM kA samUha pRthivI para nivAsa karane ke liye A gayA ho // 7 // pUrva dizA meM jo U~cA gopura thA vaha 'vijaya' isa nAma ko dhAraNa kara rahA thA / dakSiNa dizA meM jo ratnoM ke toraNoM se sahita gopura thA vaha 'vaijayanta' nAma vAlA thaa| pazcima dizA meM akhaNDa kadalI dhvajAoM se manohara jo gopura thA vaha 'jayanta' nAma se sahita thA aura uttara dizA meM devoM ke dvArA vyApta vedI taToM se sahita jo gopura thA vaha 'aparAjita' nAma vAlA thA / / 8 / / una gopuroM kI U~cAI para suzobhita toraNoM ke donoM ora vartamAna, tathA netroM kA 1. mamarai m0|
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTAdazaH sargaH upajAtiH teSu vyarAjanmaNidAmaghaNTA hiraNyajAlAdikalambanAni / muktAkalApAntaritAni dRSTeH kArAvidhAyIni nirIkSakANAm // 10 tadgopurAntargatacAruvIthIdvipArzvayorucchritanATayazAle / dve dve mRdaGga dhvanineva bhavyAn draSTuMvibhAtaH sma samAhvayantyau // 11 praharSiNI MaratbhayavibhAgayostataH syuzcatvAri tridazajanopasevitAni / piNDayAlIviSamapalAzacampakAH kIrNAni pramadavanAnyanukrameNa // 12 sragdharA kurvANAH karNapUrazriyamiva viTapairAyatadigvadhUnAM caJcadvAlapravAlaiH pratikRtimamalAM dhArayanto jinAnAm / catvAro yAgavRkSAH pratikusumajuSAmujjhitAmbhojakhaNDaiH 251 piNDAdyAsteSvabhUvansamadamadhukRtAM maNDalaiNDyamAnAH // 13 mandAkrAntA tisrastisro vimalasalilAstatra vApyo vireju vRttatryatraprakaTacaturaratrA'kRtIrdhArayantyaH / nandA kIrNA kanakakamalairnandavatyutpalaughai rmeghAnIlaiH sphaTikakumudairnAma nandottarA ca // 14 apaharaNa karane vAlI vidhi se sthApita pratyeka eka sau ATha eka sau ATha prakAra ke nirmala aGkara tathA cAmara Adi maGgala dravyoM kA samUha, bhagavAn kA vaibhava pradarzita karane ke liye prakaTa huA thA // 9 // una gopuroM meM, jinake bIca-bIca meM motiyoM ke gucche lage hue the tathA jo darzakoM kI dRSTi ko kaida kara rahe the aise, maNimaya mAlAe~, ghaNTA tathA suvarNaM kI jAlI Adi laTakane bAle padArtha suzobhita ho rahe the // 10 // una gopuroM ke bhItara sthita sundara galI ke donoM pArzvabhAgoM meM do-do U~cI nATya zAlAe~ thIM jo mRdaGgadhvani se bhavyajIvoM ko darzana karane ke liye bulAtI huI-sI suzobhita ho rahI thIM // 11 // usake Age cAroM dizAoM meM cAra vIthiyAM haiM una vIthiyoM ke donoM bhAgoM meM devoM se upasevita cAra pramadavana the jo anukrama se azoka, saptaparNa, campaka aura AmravRkSoM se vyApta the ||12| una pramadavana meM azoka Adi cAra caityavRkSa the / ve caityavRkSa naye-naye pallavoM se suzobhita lambI zAkhAoM ke dvArA mAnoM dizArUpI striyoM ke karNAbharaNa kI zobhA ko sampanna kara rahe the, jinendra bhagavAn kI nirmala pratimAoM ko dhAraNa kara rahe the, tathA kamalavana ko chor3akara pratyeka puSpa para baiThe hue madamAte bhramaroM ke samUha se suzobhita ho rahe the / / 13 / / una vanoM meM nirmala jala se bharI huI tIna-tIna vApikAe~ thIM jo gola trikoNa aura catuSkoNa AkRti ko dhAraNa karatI thIM / nandA, 1. caturAsyAkRtI ma0 /
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 vardhamAnacaritam zArdUlavikrIDitam prAsAdA maNimaNDapA bahuvidhA dhArAgRhazreNaya zcakrAndolasabhAlayAH surucirA muktAzilApaTTakAH / krIDAparvatakAH surAsuracitAstatraiva rejurvRtAH kUjanmatta zikhaNDimaNDala vRtaprAntairlatAmaNDapaiH // 15 vaMzastham vanAtparA vajramayI nabhastale prasAritAkhaNDalacApamaNDalA / vabhUva vedI nijarazmisampadA yutA catubhirvararatnatoraNaiH // 16 mayUra mAlyAmba ra haMsakezaridvipokSatArthyAmbujacakralAJchanAH / dhvajA dazaikaikamabhUcca sASTakaM zataM suvIthIrabhitastataH pare // 17 zArdUlavikrIDitam ekasyAM dizi ketavaH suranadIkallolabhaGgA iva krAntAmbhodapathAH sahasramabhavansAzIti vIbhratviSaH / sarve'pi caturdigantaragatAzcaikatra piNDIkRtA viMzatyA ca catuH sahasramaparairyuktaM zataizca tribhiH // 18 vaMzastham tataH paro hemamayaH sphuratprabho babhUva zAlo'mbujarAgagopuraiH / caturmahAsAndhyaghanaiH samanvitaM viDambayannaikhila vidyutAM cayam // 19 nandavatI aura nandottarA unake nAma the / unameM nandA svarNa kamaloM se, nandavatI megha ke samAna nIla varNa ke dhAraka nIla kamaloM ke samUha se aura nandottarA sphaTika ke samAna sapheda kumudoM se vyApta thI || 14 | unhIM vanoM meM mahala, maNimaNDapa, nAnA prakAra ke phavvAroM kI paMktiyA~, cakrAkAra jhUle, hiMDolanA, sabhAgRha, motiyoM kI zilApaTTa, sura-asuroM se vyApta, tathA zabda karate hue mayUroM samUha se jinakA prAntabhAga ghirA huA thA aise latA-maNDapoM se veSTita krIDA parvata suzobhita ho rahe the // 15 // ke vanoM ke Age vajramayI vedikA thI jo apanI kiraNa rUpI sampadA ke dvArA AkAza meM indradhanuSoM ke samUha ko phailA rahI thI, tathA cAra utkRSTa ratnamaya toraNoM se sahita thI // 16 // veda Age sundara vIthiyoM ke donoM ora mayUra, mAlA, vastra, haMsa, siMha, hAthI, baila, garur3a, kamala aura cakra ina daza cihnoM se sahita eka sau ATha eka sau ATha dhvajAe~ thIM / / 17 / / jo gaGgA nadI kI taraGga santati ke samAna thI, jinhoMne AkAza ko vyApta kara rakkhA thA tathA jinakI zveta kAnti thI aisI ve dhvajAeM eka dizA meM eka hajAra assI thiiN| cAroM dizAoM kI saba dhvajAe~ eka jagaha ekatrita karane para cAra hajAra tIna sau bIsa hotI thIM // 18 // dhvajAoM ke Age dedIpyamAna kAnti se yukta suvarNasAla - sone kA koTa thA jo ki padmarAga maNi nirmita gopuroM se sahita thA +
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTAdezaH sargaH upajAti: tadgopureSu prathitAnyarAjanmAGgalyavastUni ghaTAdikAni / tataH parau hArimRdaGganAdau dvaudvAvabhUtAM varanATyagehau // 20 vasantatilakam tebhyaH parAvubhayato'pi pathAmudagrau dvaudvau sthitau surabhidhUpajadhUmapRktau / saMrejatuH kanakadhUpaghaTau manojJau nIlAbhrajAlapihitAviva hemazailau // 21 upajAtiH tatraiva kalpezvarasevitAni kalpadrumANAmabhavanvanAni / caturmahAzAsthita siddharUpasiddhArthavRkSAGkitanAmakAni // 22 vaMzastham tataH parAsIccaturucca gopuraivirAjamAnotpalavajjavedikA / adhityakAnIya surainivezitA parAJjanAdreriva tatra vistRtA // 23 mAlabhAriNI daza daza vararatnatoraNAni dyutivicitAni tataH parANyabhUvan / suratarukusumapravAlavarNaiviracitavandanamAlikAM dadhanti // 24 253 aura sandhyA kAla sambandhI cAra mahAmeghoM se sahita samasta bijaliyoM ke samUha ko viDambita kara rahA thA // 19 // una gopuroM para ghaTAdika prasiddha maGgala dravya suzobhita ho rahe the / unake Age mRdaGgoM ke manohara zabdoM se sahita do-do uttama nATaya gRha the || 20 || unake Age mArgoM ke donoM ora sthita, sugandhita dhUpa se utpanna dhUma se saMyukta, bRhadAkAra tathA manohara do-do suvarNamaya dhUpa ghaTa suzobhita ho rahe the jo aise jAna par3ate the mAno kAle-kAle meghoM se AcchAdita suvarNamaya parvata hI hoM // 21 // vahIM para indroM ke dvArA sevita kalpa vRjhoM ke vana the jinake nAma cAra mahAdizAoM meM sthita siMha pratimAoM se yukta siddhArthaM vRkSoM-- caitya vakSoM ke anurUpa the // 22 // usake Age cAra U~ce-U~ce gopuroM se suzobhita nIlamaNimaya vajravedikA thI jo aisI jAna par3atI thI mAnoM devoM ke dvArA vahA~ lAkara rakkhI huI aJjana giri kI lambI caur3I utkRSTa adhityikA - uparima bhUmi hI ho // 23 // usake Age kAnti se vyApta daza daza utkRSTa ratnamaya toraNa the jo kalpavRkSoM ke phUla, pravAla tathA pattoM se nirmita vandana mAlAoM ko dhAraNa kara rahe the || 24 || unhIM utkRSTa ratnamaya toraNoM se antarita arthAt unake bIca-bIca meM 1. dadhAti na0 /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 vardhamAnacaritam zArdUlavikrIDitam tairevAntaritA babhurnavanavastUpAH padArthA iva ___ prAdurbhAvamupAgatA jinapati draSTuM tadA kautukAt / siddhAnAM pratiyAtanAJcitatayA candrAtapazrImuSaH ___piNDIbhUya bhuvi sthitA iva pRthak muktyekadezA iva // 25 mAlabhAriNI vividhAni samantatazca teSAM pRthukUTAni sabhAgRhANi rejuH / RSimunyanagArasevitAni dhvajamAlAviralIkRtAtapAni // 26 praharSiNI AkAzasphaTikamayastataHparo'bhUtprAkAro hrimnnigopurstRtiiyH| mUrtatvaM svayamupagamya vAyumArgaH saMdraSTuM jinamahimAmivAgataH kSamAm // 27 upajAtiH tadgopurANAM gaganAgrabhAjAM dvipAzrvayoH saMnihitAnirejuH / mAGgalyavastUni vicitraratnavinimitAnyabdaghaTAdikAni // 28 zArdUlavikrIDitam tanmadhye ruciraM tribhaGgasahitaM pIThaM manojJaM babhA ___vAzAlAtprasRtAH pradakSiNamahApIThaspRzo vedikAH / AkAzasphaTikaiH parasparapRthagbhUtAH kRtA bhAsurai rAsandvAdazabhigaMNaiH savinayairadhyAsyamAnA mudA // 29 sthita nau-nau stUpa suzobhita ho rahe the jo aise jAna par3ate the mAnoM usa samaya jinendra bhagavAn ke darzana karane ke kautuka se prakaTa hue nau padArtha hI the| ve stUpa cA~danI kI zobhA ko apahRta karate the-zveta varNa ke the aura siddhoM ko pratimAoM se yukta hone ke kAraNa aise pratota hote the mAnoM ikaTThe hokara pRthivI para sthita hue pRthak-pRthak yukti ke eka deza ho hoM // 25 // ____una stUpoM ke cAroM ora aise sabhAgRha suzobhita ho rahe the jinake zikhara bahuta vistRta the, RSi, muni aura anagAra jinakI sevA karate the-RSi muni anagAra jinameM baiThakara dharmyadhyAna karate the tathA dhvajAoM kI paMkti se jinhoMne Atapa-ghAma ko virala kara diyA thA / 26 / / unake Age indranIla maNiyoM ke jisameM gopura bane hue the aisA AkAza sphaTika maNimaya tIsarA prAkAra thA vaha prAkAra aisA jAna par3atA thA mAno jinendra bhagavAn kI mahimA ko dekhane ke liye svayaM AkAza mUrta rUpa ko prApta ho pRthivI para A gayA ho // 27 // una gaganacumbI gopuroM ke donoM ora rakhe hue, nAnA prakAra ke ratnoM se nirmita darpaNa tathA kalaza Adi maGgala dravya suzobhita ho rahe the // 28 // unake madhya meM dedIpyamAna, tIna kaTaniyoM se sahita, manohara pITha suzo bhita ho rahA thaa| usa pITha ke cAroM ora koTa se lekara vistRta, pradakSiNA rUpa se mahApITha kA1. sannihitA virejuH ma0 /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTAdazaH sargaH vasantatilakam tAsAparyaMnupamadyutizAtakumbhastambhairdhRto vividharatnamayo babhUva / zrImaNDapo madhupamaNDala maNDyamAnaH protphullahema kamalairvihitopahAraH // 30 upajAtiH caturmahAdikSudhRtAni yakSaizcatvAri mUrdhnA mukuTojjvalena / sadAdyapIThe saha dharmacakrANyAtyAMbabhUvurmaNimaGgalaughaiH // 31 vasantatilakam me dvitIyamaNipIThatale virejuraSTau dhvajAH pravimalA haridaSTakasthAH / cakradvipokSa kamalAmbara haMsatA mAlyAGkitA vividharatnapinaddhadaNDAH // 32 upajAtiH rarAja cUDAmaNivattrilokyAstRtIyapIThe bhagavannivAsaH / manoharo gandhakuTIvimAnaH sarvArthasiddhIddhavimAnalIlaH // 33 tasthau sa tasmitrijagatpratIkSyaH pratIkSyamANAmalavAg jinendraH / vibandhano bhavyajanairupetaiH sugandhigandhAmbubhirukSitAnte // 34 255 vasantatilakam tasthuryatIndradivijapramadAyikAzca jyotiSkavanyabhavanAmaravAmanetrAH / taM bhAvanA vanasurA grahakalpajAzca martyAH pradakSiNamupetya mRgAH krameNa // 35 sparza karane vAlI vedikAe~ thIM / ve vedikAe~ dedIpyamAna AkAza sphaTika maNi se nirmita thIM paraspara pRthak-pRthak thIM aura vinaya sahita bAraha gaNa una para harSa se baiThe hue the // 29 // una vedikAoM ke Upara anupama kAnti vAle suvarNamaya stambhoM se dhAraNa kiyA huA, nAnA prakAra ke ratnoM se nirmita, bhramara samUha se suzobhita tathA khile hue suvarNa kamaloM ke upahAra se yukta bhI maNDapa thA || 30 || pahalI kaTanI para cAroM mahAdizAoM meM yakSoM dvArA mukuToM se ujjvala mastaka se dhAraNa kiye hue cAra dharma cakra, maNimaya maGgala dravyoM ke sAtha rakhe hue the / / 31 / / suvarNa se nirmita tathA maNi meM se jaTita dUsarI kaTanI para, jo atyanta nirmala thI, ATha dizAoM meM sthita thI, cakra, gaja, baila, kamala, vastra, haMsa, garur3a aura mAlA se cihnita thI tathA jinake daNDa nAnA prakAra ke ratnoM se khacita the, aisI ATha dhvajAe~ suzobhita ho rahI thIM // 32 // tIsarI kaTanI para gandhakuTI nAma kA vaha vimAna suzobhita ho rahA thA jo tIna loka ke cUDAmaNi ke samAna thA, jisapara bhagavAn kA nivAsa thA, jo manohara thA aura jisakI zobhA sarvArtha siddhi ke dedIpyamAna vimAna ke samAna thI // 33 // samIpa meM Aye hue bhavya janoM dvArA sugandhita jala se jisakA nikaTavartI bhAga sIMcA gayA thA aise usa gandhakuTo vimAna meM ve jinendra bhagavAn sthita the jo tInoM jagat ke dvArA pUjya the, jinake nirmala vacanoM kI pratIkSA kI jA rahI thI tathA jo karmabandha se rahita the || 34 || bhagavAn ko pradakSiNA dekara krama se munIndra, kalpavAsinI deviyA~,
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 vardhamAnacaritam upajAtiH cturmhaadigvlyprbhedaadvissddvidhaanuungnnprbhedaaH| sopAnamAlA 'dazaSaTkabhAsvatparItapIThAntagatA babhUvuH // 36 trizAlavaryonnataratnagopure zrIdvArapAlA vrhaimvetraaH| AsanyathAsaMkhyamudAraveSA vanyAmarA bhAvanakalpajAzca // 37 Adyasya zAlasya manojJamAnastambhasya saMkhyAnavidAMvarA ye / sadantaraM citravibhUtiyuktaM tairyojanasyArddhamiti praNItam // 38 Adyasya zAlasya manoharasya dvitIyazAlasya ca madhyamAhuH / triyojanaM kalpanagAvalobhivirAjamAnasya jinAgamajJAH // 39 dvitIyazAlasya vicitrrtnprbhaavliisaaritbhaanubhaasH| tRtIyazAlasya munipradhAnA dviyojanaM cAntaramityuzanti // 40 vaMzastham tRtIyazAlasya vicitraketa nirantaraizchAditavAyuvama'naH / dvipAripIThasya ca kotitaM budhaiH sphuratprabhasyAntaramaprayojanam // 41 upajAtiH anUnakAntejinasaMnidhAnadezasya dhAtrItalabhUSaNasya / apyantaraM ratnavirAjamAnastambhasya SaDyojanamAhurAryAH // 42 AryikAeM, jyotiSka devoM kI deviyAM, vyantara devoM kI deviyA~, bhavanavAsI devoM kI deviyAM, bhavanavAsI deva, vyantara deva, kalpavAsI deva, manuSya aura pazu Akara krama se baiThe hue the // 35 // cAroM mahAdizAoM ke valaya bheda se vistRta gaNoM ke bhI bAraha bheda the arthAt cAroM dizAoM meM valayAkAra bAraha sabhAe~ thiiN| una sabhI sabhAoM meM dedIpyamAna, pradakSiNA rUpa se sthita, tathA siMhAsana ke anta taka gaI huI solaha-solaha sIr3hiyoM kI paMktiyA~ thIM // 36 // tIna koToM ke utkRSTa tathA unnata ratnamaya gopuroM para krama se vyantara, bhavanavAsI aura kalpavAsI deva dvArapAla the jo suvarNa kA beMta liye hue the tathA utkRSTa veSa ke dhAraka the // 37 // jo gaNitajJa manuSyoM meM atyanta zreSTha the unhoMne prathama koTa aura sundara mAnastambha kA samIcIna antara jo ki nAnA prakAra ko vibhUti se yukta thA AdhA yojana thA aisA kahA hai // 38 // jinAgama ke jJAtA pUruSoM ne manohara tathA kalpavRkSo ko paMkti se suzobhita pahale aura dUsare koTa kA madhya-bIca kA antara tIna yojana kahA hai // 39 // nAnA prakAra ke ratnoM kI prabhA paMkti se sUrya kI dIpti ko dUra haTAne vAle dUsare aura tIsare koTa kA antara do yojana thA aisA AcArya kahate haiM // 40 // nirantara lagI huI nAnA prakAra kI patAkAoM se AkAza ko AcchAdita karane vAle tIsare koTa aura dedIpyamAna prabhA se yukta siMhAsana kA antara vidvAnoM ne AdhA yojana kahA hai / / 41 / / atyadhika kAnti se yukta, tathA pRthivItala ke AbhUSaNasvarUpa gandhakuTI aura ratnoM se 1. dazaSaTka m0|
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTAdazaH sargaH 257 mAlabhAriNI iti dhAma jinAdhipasya tasyobhayato dvAdazayojanaM vyarAjat / amarendraphaNIndrabhUmipAlairaparaM koNamivAntaraM trilokyAH // 43 . zArdUlavikrIDitam pauSpI vRSTiranudrutA madhukaraiH zvetIkRtAzAnanA tasyAne satamolaveva dinajA jyotsnA papAtAmbarAt / saMdraSTuM tamivAhvayana jinapati bhavyAMstrilokIgatAn trailokyodaramAnaze zrutisukhaH khe dundubhInAM dhvaniH // 44 krAntAmbhodapathairanekaviTapai rundhandizA'mantaraM nAnApuSpanavapravAlasubhago mUrtaH svayaM vA madhuH / ekIbhUya kurudrumotkara iva draSTuM tamabhyAgato raktAzokataruH surAJcitatalo'pyAsItpavitraH param // 45 cakrIkRtya surairuparyupari vA kSIrAmburAzeH payo vinyastaM gagane tridhA parimitaM svasya prabhAkhyAtaye / tasyendudyutizubhramapyavirataM bhavyaudharAgAvahaM trailokyezasulAJchanaM bhagavatazchatratrayaM didyute // 46 . suzobhita mAnastambha kA antara chaha yojana thA aisA AryapuruSa kahate haiN||42|| isa prakAra una jinendra bhagavAn kA vaha samavasaraNa donoM ora-pUrva pazcima aura uttara dakSiNa bAraha yojana pramANa thA tathA devendra, nAgendra aura narendroM se vyApta vaha samavasaraNa aisA suzobhita ho rahA thA mAnoM tIna loka kA dUsarA hI madhya ho // 43 // bhramara jisakA anusaraNa kara rahe the, jisane dizAoM ke mukha ko safeda kara diyA thA aura jo andhakAra ke kaNoM se sahita dina meM prakaTa huI cA~danI ke samAna jAna par3atI thI aisI puSpa vaSTi una bhagavAn ke Age AkAza se par3a rahI thii| jo una jinendra ke darzana karane ke liye trilokasthita bhavyajIvoM ko mAnoM bulA rahA thA aisA AkAza meM bajane vAle dundubhI bAjoMkA zrati sukhada zabda tInoM lokoM ke madhya meM vyApta ho gayA thA // 44 // AkAza ko vyApta karane vAlo aneka zAkhAoM se jo dizAoM ke antarAla ko roka rahA thA, jo nAnA prakAra ke puSpa tathA navIna pallavoM se sundara thA tathA aisA jAna par3atA thA mAnoM svayaM mUrtidhArI vasanta hI ho athavA una bhagavAn ke darzana karane ke liye ekarUpa rakhakara AyA huA kurudramoM-uttabhogabhUmi ke kalpavRkSoM kA samUha hI ho aisA lAla azoka vRkSa vahA~ thaa| vaha azoka vRkSa surAJcitatala-madirA se suzobhitatala vAlA hotA huA bhI pavitra thA yaha viruddha bAta thii| ( parihAra pakSa meM jisakA tala--nIce kA bhUmitala surAJcita devoM se suzobhita hone para bhI pavitra thA // 45 // jo candramA 1. mAntaraM m0|
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 058 vardhamAnacaritam dhunvAnAviva dRzyatAmupagatau jyotsnAtaraGgau divA ___yakSau taM vimala prakIrNakapadenA seviSAta prabhum / yasminpazyati ratnadarpaNa iva svAtItajanmAvaloM ___ bhavyaughastadabhUttadIyavapuSo bhAmaNDalaM maNDanam // 47 nAnApatralatAnvitaM vanamiva vyAjambhamANAnavai yuktaM kezaribhiH saratnamakaraM dhAmeva vArAM param / tuGgaM hemamayaM surAsurajanaiH saMsevyamAnaM sadA meroH zRGgamivAsanaM jinapatestasyAbhavadbhAsuram // 48 upajAtiH ajAyamAne'tha patiH surANAM divyadhvanau tasya jinezvarasya / AnetumAtmAvadhidarzito yastaM gautamagrAmamagAGgaNezam // 49 vasantatilakam tatra sthitaM jagati gautamagotramukhyaM vipraM ghiyA vimalayA prathitaM ca kiirtyaa|| indrastato jinavarAntikamindrabhUti vAdacchalena vaTuveSabhUdAvinAya // 50 kI kAnti ke samAna safeda hokara bhI bhavyajIvoM ke samUha ko rAgAvaha-lAlimA ko utpanna karane vAlA thA (parihAra pakSa meM bhavyajIvoM ke samUha ko rAgAvaha-prema utpanna karane vAlA thA) tathA unake trilokInAtha hone kA uttama cihna thA aisA una bhagavAn kA chatratraya isa prakAra dedIpyamAna ho rahA thA mAnoM devaloga kSIrasAgara ke jisa jala ko cakrAkAra karake Upara le gaye the vaha apanI prabhA ko khyAti ke liye tIna rUpa rakha kara vahIM AkAza meM mAnoM sthita ho gayA ho // 46 // jo dina meM dikhAI dene vAlI cA~danI kI do taraGgoM ke samAna jAna par3ate the aise Dhorate hae do yakSa, nirmala camaroM ke chala se una bhagavAn ko sevA karate the tathA bhavyajIvoM kA samUha ratnamaya darpaNa ke samAna jisameM apane atIta janmoM ke samUha ko dekhatA thA aisA unake zarIra kA AbhUSaNasvarUpa bhAmaNDala thA // 47 // jo vana ke samAna nAnA patralatAoM ( pakSa meM aneka velabUToM ) se sahita thA, jo khule hue mukho se yukta siMhoM se sahita thA ( pakSa meM jo siMhAkAra pAyoM se sahita thA ) ratna aura makaroM se sahita hone ke kAraNa jo dUsare samudra ke samAna thA, U~cA thA, suvarNamaya thA, sura-asura janoM ke dvArA jisakI sevA ko jA rahI thI tathA jo sumeru parvata kI zikhara ke samAna jAna par3atA thA aisA una jinendra bhagavAn kA dedIppamAna siMhAsana thA // 48 // tadanantara jaba una jinendra bhagavAna ko divyadhvani nahIM khirI taba indra apane avadhi jJAna ke dvArA dikhAye hue gaNadhara ko lAne ke liye gautama grAma gayA // 49 // tatpazcAt vahAM rahane vAle, gautama gotra ke pramukha tathA nirmala buddhi aura kIrti ke dvArA jagat meM prasiddha indrabhUti brAhmaNa ko, chAtra kA veSa rakhane vAlA indra, vAda ke chala se jinendra bhagavAn ke samIpa le AyA
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTAdazaH sargaH zArdUlavikrIDitam mAnastambhavilokanAdavanatIbhUtaM ziro bibhratA pRSTastena sumedhasA sa bhagavAnuddizya jIvasthitim / tatsaMzItimapAkarojjinapatiH saMbhUtadivyadhvani dakSAM paJcazatairdvajAtitanayaiH ziSyaiH samaM so'grahIt // 51 sragdharA pUrvAhNe dIkSayAmA pravimalamanasA labdhayo yena labdhA buddhayauSadhyakSayorja prathitarasatapovikriyAH sapta sadyaH / tasminnevAhni cakre jinapativadana prodgatArthaprapaJcAM sopAGgAM dvAdazAGgazrutapadaracanAM gautamaH so'parA // 52 upajAti: saMprApta sarvAtizayaM jinendramindrastadA taM vinayAvanatraH / pracakrame stotumiti stutijJaH stutye na keSAM stavanAbhilASaH // 53 drutavilambitam atha jinendra tava stavasAdvidhau mama phalaspRhayApi samudyatA / skhalati vIkSya matirguNagauravaM zramakaro'bhimato'pi mahAbharaH // 54 jina tathApi mayA hRdaya sthitapracurabhaktibharAdabhidhAsyate / taba guNastutirapyatiduSkarA sadanurAgayutasya na hi trayA // 55 259 // 50 // mAnastambha ke dekhane se namrIbhUta zira ko dhAraNa karane vAle usa buddhimAn indrabhUti ne ne jIva ke sadbhAva ko lakSya kara bhagavAn se pUchA aura utpanna huI divyadhvani se sahita bhagavAn usake saMzaya ko dUra kara diyA / usI samaya pA~caso brAhmaNaputroM ke sAtha usa indrabhUti ne jina dIkSA grahaNa kara lI / / 51 / / vizuddhahRdaya se jisane pUrvAhnakAla meM dIkSA ke sAtha hI buddhi, auSadhi, akSaya, UrjA, bala, prasiddharasa, laya aura vikriyA se sAta RddhiyA~ prApta kI thIM usa gautama gaNadhara ne usI dina aparAhna kAla meM, jinendra bhagavAn ke mukha se jisakA arthavistAra prakaTa huA thA usa upAGga sahita dvAdazAGga vANI kI pada- racanA kI / / 52 / / usI samaya vinaya se namrIbhUta tathA stuti ko jAnane vAlA indra, jinhoMne samasta atizaya prApta kara liye the aise una vardhamAna jinendra kI isa prakAra stuti karane ke liye tatpara huA so ThIka hI hai kyoMki jo stuti karane yogya hai usakI stuti karane ko abhilASA kinakI nahIM hotI ? arthAt sabhI kI hotI hai // 53 // he jinendra ! phala kI icchA se yadyapi merI buddhi ApakA stavana karane meM udyata huI hai| phira bhI vaha Apake guNa- gaurava - guNoM ko zreSThatA ( pakSa meM bhArIpana ) dekhakara skhalita ho rahI hai so ThIka hI hai kyoMki mahAn bhAra iSTa hone para bhI zrama to utpanna karatA hI hai ||14|| he jinarAja ! 1. zrutijJaH ma0 /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 vardhamAnacaritam vigatahAni divAnizamujjvalaM vikacakajacayairabhinanditam / vahati vIra yazastava santataM zriyamanUnamapUrvakalAbhRtaH // 56 tribhuvanaM satataM karaNakramAvaraNa 'varaNajitamadhvaga vIkSase / jina yathAsthitamamapya paribhramannahi vicintyaguNaH paramezvaraH // 57 sutasumAruta kampita meruNA manasijo mRdupusspdhnurdhrH| adharito bhavateti kimadbhataM balavatA viSamo'pyabhibhUyate // 58 jagati yasya sudurdharaHmUjitaM prathitadhairyadhanairapi zAsanam / prakaTaduHsahaguptinibandhanaM paramakAruNikaH sa kathaMbhavAn // 59 anudinaM kumudaM parivardhayan paramalokavitApi maho daghat / virahitAvaraNo'pyacalasthitijinapate tvamapUrvatamopahaH // 60 yadyapi mero buddhi skhalita ho rahI hai aura Apako guNa-stuti atyanta kaThina bhI hai to bhI hRdayasthita bahuta bhArI bhakti ke bhArase vaha mere dvArA kahI jAyagI so ThIka hI hai kyoMki samIcIna anurAga se sahita manuSya ko lajjA nahIM hotI hai // 55 // he vIra jinendra ! jo hAni se rahita hai, rAta dina ujjvala rahatA hai, tathA khile hue kamaloM ke samUha se abhinandita hai aisA ApakA bahuta bhArI yaza nirantara apUrva candramA kI lakSmo ko dhAraNa karatA hai| bhAvArtha-vartamAna kA candramA ghaTatA hai, mAtra rAtri meM ujjvala rahatA hai aura usake udaya meM kamala nimolita ho jAte haiM para ApakA yazarUpI candramA kabhI ghaTatA nahIM hai, dina-rAta ujjvala rahatA hai tathA usake astitva kAla meM kamala khile rahate haiM isalie vaha apUrvatA ko dhAraNa karatA hai // 56 // jo paribhramaNa na karane para bhI adhvaga-pathika hai aise he vIra jinendra ! Apa tInoM lokoM ko nirantara karaNa, krama aura AvaraNa ke binA hI yathAvasthita rUpa se dekha rahe haiM so Thoka hI hai kyoMki jo paramezvara hai usake guNoM kA cintavana nahIM kiyA jA sakatA hai| bhAvArtha-saMsAra meM pathika vaha kahalAtA hai jo paribhramaNa karatA hai-yahA~-vahA~ ghUmatA hai para Apa paribhramaNa ke binA hI pathika haiM arthAt eka sthAna para sthita rahakara hI tInoM lokoM ko jo jisa prakAra hai usI prakAra jAnate haiN| saMsAra ke anya pathika kisI padArtha ko dekhate haiM to indriyAdika karaNoM se dekhate haiM, krama se dekhate haiM aura jaba dUsaroM ko dekhate haiM taba pahale dekhe hue padArtha para AvaraNa par3a jAtA hai parantu Apake dekhane meM karaNa krama aura AvaraNa nahIM hai isa taraha Apake guNoM kA cintavana karanA mere lie zakya nahIM hai / / 57 // choMka kI vAyu se meru parvata ko kampita kara dene vAle Apane komala puSparUpI dhanuSa ko dhAraNa karane vAle kAmadeva ko parAjita kara diyA isameM Azcarya kyA hai ? kyoMki balavAna ke dvArA viSama bhI tiraskRta hotA hI hai / / 58 // he bhagavan ! jaba ki saMsAra meM ApakA zAsana prasiddha dhairyarUpa dhana ke dhArakoM ke lie bhI atyanta durdhara hai, zaktisampanna hai tathA spaSTa aura duHsaha gupti-surakSA ke sAdhanoM se yukta hai taba Apa parama dayAlu kaise ho sakate haiM ? // 59 // he jinendra ! kyoMki Apa pratidina kumuda-candravikAsI kamala ko bar3hAte haiM, alokavinApi-loka ko saMtapta nahIM karane 1. varaNahInamidaM khalu vIkSyate ma0 / 2. masya ma0 b0| 3. kampitimeruNA ma0 /
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26% aSTAdazaH sargaH samupalabhya giraM jina tAvakI hatatRSo na bhavanti na sAdhavaH / nabhasi vRSTimivorurajoharAmabhinavAmbubhRto bhuvi cAtakAH // 61 suguNaratnadhirapyajaDAzayo vimadano pyuru nikaamsukhprdH| trijagatAmadhipo'pyaparigrahastava viruddhamidaM jina ceSTitam // 62 adhipa sarvajanapramadAvahA nvsudhaavishdaastimircchidH| zazikarA iva bhAnti bhavadguNAstava guNA iva candramasaH karAH // 63 navapadArthayutaM vimalaM mahanirupamaM parinirvRti kAraNam / jagati bhavyanutaM sunayadvayaM jina tavaiva mataM suvirAjate // 64 vAle utkRSTa teja ko dhAraNa karate haiM, AvaraNa se rahita haiM arthAt megha Adi AvaraNoM se kabhI chipate nahIM haiM, tathA acalasthiti-avinAzI sthiti se sahita haiM ataH Apa apUrva sUrya haiN| bhAvArtha-sUrya kumuda ko nahIM bar3hAte kintu Apa kumuda ko bar3hAte haiM (pakSa meM pRthivI ke harSa ko bar3hAte haiM ) sUrya loka ko saMtapta karane vAle utkRSTa teja ko dhAraNa karatA hai parantu Apa loka ko saMtapta na karane vAle utkRSTa teja (pakSa meM lokAlAdakArI prabhAva ) ko dhAraNa karate haiM, sUrya megha Adi ke AvaraNa se chipa jAtA hai kintu Apa kisI AvaraNa se chipate nahIM haiM ( pakSa meM jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karma se rahita haiM ) sUrya kI sthiti cala hai arthAt vaha udaya aura asta ko prApta hotA hai parantu Apa acala sthiti haiM-avinAzo sthiti se sahita haiM isa prakAra Apa apUrva sUrya haiM // 60 / jisa prakAra zrAvaNa mAsa meM ururajoharAM-atyadhika dhUli ko harane vAlI navI vRSTi ko pAkara pRthivI para cAtaka tRSA-pipAsA se rahita ho jAte haiM usI prakAra he jinendra ! ururajoharAM-vizAla pApa ko naSTa karane vAlI ApakI vANo ko pAkara sAdhu tRSA-tRSNA se rahita ho jAte haiM // 61 // he jinendra ! Apa uttama-guNoM ke ratnAkara-sAgara hokara bhI ajaDAzaya--ajalAzaya haiM-jala se rahita madhyabhAga se yukta haiM ( parihAra pakSa meM ajaDAzaya-jaDAzaya nahIM haiM kintu prabuddhahRdaya haiM), Apa vimadana-kAma se rahita hokara bhI atyadhika kAmasukha ko dene vAle haiM ( pakSa meM atyadhika atIndriya sukha ko denevAle haiM ) aura tInoM jagat ke svAmI hokara bhI aparigraha-parigraha se rahita haiM ( pakSa meM mUrchA pariNAma se rahita-nirgrantha haiM isa prakAra ApakI yaha ceSTA viruddha hai // 62 // he prabho! Apake guNa candramA ko kiraNoM ke samAna aura candramA kI kiraNeM Apake guNoM ke samAna suzobhita ho rahI haiM kyoMki jisa prakAra Apake guNa samasta manuSyoM ko pramadAvaha-Ananda utpanna karane vAle haiM viSayadAha ko dUra kara AtmazAnti ko utpanna karane vAle haiM usI prakAra candramA kI kiraNeM bhI saba jIvoM ko pramadAvaha-prakRSTamada ko utpanna karane vAle haiM athavA dina sambandhI tapana ko dUra kara zItalatA ke Ananda ko dene vAle haiN| jisa prakAra Apake guNa navasudhAvizada-nUtana amRta ke samAna spaSTa haiM usI prakAra candramA kI kiraNeM bho navasudhAvizad-nUtana cUnA ke samAna zveta haiM aura jisa prakAra Apake guNa timiracchidaajJAnAndhakAra ko naSTa karane vAle haiM usI prakAra candramA kI kiraNeM bhI timiracchid-rAtri sambandhI andhakAra ko naSTa karane vAlI haiM // 63 // he jina ! jo nau padArthoM se sahita hai, mahAn 1. vimadano'pi nikAma ma0 / 2. vahannirupamaM ba0 / 3. tathaiva mataM tava rAjate ba0 /
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 varddhamAnacaritam salilarAzi viyatkana kA calA zizira razmidharA rajanIkarAH / adha dhairya mahattvasamunnatidyuti dhRtiprazamairbhavatA jitAH // 65 hRdayato bhavatA sunirAkRtaH zucisamAdhibalena jineza yaH / tamatirAjati rAgamivodvamatkisalayadyuti pAda yugaM tava // 66 tava nizamya sudivyaravaM mu'daM samupayAnti janA jina bhAktikAH / bhavati kiM na sukhAya zikhaNDinAM abhinavAmbudharasya mahAdhvaniH // 67 bahata yo hRdayena bhavadguNAn pravimalAnduritaM tamapojjhati / nizi samagrazazAGkakarAnvitaH surapathastamasA kimu lipyate // 68 idamananta catuSTayavaibhavaM na ca paro labhate bhavatA vinA / jagati dugdhapayodhirivArNavaH kimu vahatyaparo'mbu sudhAmayam // 69 vizadabodhamayaM paramaM sukhaM tava jinezvara pAdasamAzritA / bhajati bhavya sabhAdratayAnvitA kumudinI kumudAdhipateriva // 70 guNavizeSavidaH svasukhecchayA jina bhavantamalaM samupAsate / kusumitaM sahakAramivAlino na hi bhajantyapakAriNamaGginaH // 71 hai, anupama hai, parama nirvANa athavA utkRSTa sukha kA kAraNa hai, bhavya jIvoM ke dvArA stuta hai aura uttama do nayoM se sahita hai aisA ApakA mata hI jagat meM suzobhita ho rahA hai ||64|| he svAmin ! Apane dhairya, mahattva, samunnati, kAnti, dhairya aura prazama ina guNoM ke dvArA krama se samudra, AkAza, sumeru parvata, sUrya, pRthivI aura candramA ko jIta liyA hai || 65 || he jineza ! Apane nirmala samAdhi bala ke dvArA hRdaya se jise sarvathA tiraskRta kara diyA thA, pallava ke samAna lAla lAla kAnti ko dhAraNa karane vAlA ApakA caraNayugala usa rAga ko ugalatA huA-sA suzobhita ho rahA hai ||66 || he jina ! bhakta loga ApakI divyadhvani ko suna kara harSa ko prApta hote haiM so ThIka hI hai kyoMki nUtana megha kI mahAgarjanA kyA mayUroM ke sukha ke lie nahIM hotI ? || 67 || jo manuSya hRdaya se Apake nirmala guNoM ko dhAraNa karatA hai pApa use chor3a detA hai so ThIka hI hai kyoMki rAtri meM pUrNa candramA kI kiraNoM se sahita AkAza kyA andhakAra se lipta hotA hai ? arthAt nahIM hotA ||68|| Apake vinA koI dUsarA isa ananta catuSTyarUpa vaibhava ko prApta nahIM hotA hai so ThIka hI hai kyoMki saMsAra meM kSIrasAgara ke samAna kyA dUsarA samudra amRtamaya jala ko dhAraNa karatA hai ? arthAt nahIM karatA hai ||69 || he jinezvara ! jisa prakAra candramA ke pAdasamAzritA - karoM kA Azraya lene vAlI harIbharI kumudinI nirmala vikAsarUpa sukha ko prApta hotI hai / usI prakAra Apake pAdasamAzritA - caraNoM kA Azraya lene vAlI dayArdra, bhavyasabhA nirmalajJAnamaya parama sukhako prApta hotI hai // 70 // he jina ! jisa prakAra bhramara phUle hue AmravRkSa kI acchI taraha upAsanA karate haiM usI prakAra guNavizeSa ko jAnane vAle loga Atmasukha kI icchA se ApakI acchI taraha upAsanA karate haiM so ThIka hI hai kyoMki prANI apakArI kI upAsanA nahIM karate haiM // 71 // 1. mudA ma0 / 2. samAzritaH ma0 /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 aSTAdazaH sargaH vigatabhUSaNa veSa parigrahaM trijagadIza vibhAti bhavadvapuH / anuditenanizAkaratArakaM sapadi kiM na manoharamambaram // 72 vikasite'bhinave'pimahotpale sarasi naiva tathA vimalAmbhasi / na sakale'pi vidhau labhate dhRti jina yathA tvayi cakSurihAGginAm // 73 praNatamUrddhasu vIra bhavatkramadvayanaravAvalirazmivitAnakam / zazikaradyuti'puNyamiva sthitaM nipatadakSatasantati lakSyate // 74 adhipa magnamagAdhabhavodadhau jagadidaM bhavataiva samuddhatam / bahulasaMtamasAvRtamambaraM vimalayedaparaH ka inAdvinA // 75 anavalokya phalaM tvamanugrahaM jina karoSi janasya sadA giraa| abhinavAmbuda vajjaladhArayA sughaTitAzamanUnarajo nudA // 76 na khalu doSalavo'pi nirIkSyate jina mate tava zuddhadayAnvite / bhuvi nisargahime vidhumaNDale vidadhate padamUSmakaNaH kimu // 77 pibati yo vacanAmRtamAdarAttava jina zravaNAJjalinA sdaa| bhuvi niraGkazayApi na tRSNayA sa hitabuddhiyutaH paribAdhyate // 78 he trilokInAtha ! bhUSaNa, veSa aura parigraha se rahita ApakA zarIra suzobhita ho rahA hai so ThIka ho hai kyoMki jisameM sarya candramA aura tArAoM kA udaya nahIM huA hai aisA AkAza kyA zIghra hI manohara nahIM hotA? arthAt hotA hai ! // 72 // he jina ! isa saMsAra meM jisa prakAra manuSyoM ke netra ApameM santoSa ko prApta hote haiM usa prakAra khile hue nUtana kamala meM, nirmala jala se yukta sarovara meM tathA pUrNa candramA meM bhI santoSa ko prApta nahIM hote haiM // 73 / / he vIra ! namrIbhUta mastakoM para sthita, candramA kI kiraNoM ke samAna kAnti vAlA Apake caraNayugala kI nakhapaMktiyoM kA kiraNasamUha aisA dikhAI detA hai mAnoM akSata santativAlA puNya ho svayaM par3a rahA ho // 74 / / he adhipate ! agAdha saMsAra-sAgara meM DUbe hue isa jagat kA uddhAra Apane hI kiyA hai so ThIka hI hai kyoMki kRSNa pakSa ke gADha andhakAra se AcchAdita AkAza ko sUrya ke binA dUsarA kauna nirmala kara sakatA hai ? // 75 / / he jina ! jisa prakAra navIna megha, bahuta bhArI raja-dhuli ko naSTa karane vAlI jaladhArA ke dvArA AzA-dizAoM ko vyApta kara phala ko ora na dekha manuSyoM kA upakAra karatA hai usI prakAra Apa bhI bahuta bhArI raja-pApa ko naSTa karane vAlI vANI ke dvArA AzA-tRSNAoM ko pUrNa kara phala ko ora na dekha sadA vANIke dvArA manuSyoM kA upakAra karate haiN| bhAvArtha-Apa megha ke samAna niHspRha paropakArI haiM // 76 // he jina! zuddha dayA se sahita Apake mata meM nizcaya se doSa kA eka kaNa bhI dikhAyI nahIM detA hai so ThIka hI hai kyoMki svabhAva se zItala candramaNDala meM kyA garamI kA eka kaNa bhI paira rakhatA hai ? arthAt nahIM rakhatA hai / / 77 // he jina! jo manuSya AdarapUrvaka karNarUpa aJjali se sadA Apake vacanarUpI amRta ko pItA hai hitakArI buddhi se yukta vaha manuSya, pRthivI para yadyapi tRSNA niraGkaza hai to bhI usake 1. puJjamiva m0| 2. mujjvaladhArayA ma0 / 3. rajo mudA ma0 / 4. muSNakaNaH ma0 /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 vardhamAnacaritam janayatIza ruci tvayi bhavyatA sadavabodhamasau sa tapastu tat / nikhilakarmalayaM sa zarIriNAM zivamana 'stamitASTaguNaM sukham // 79 anabhiraJjita raktamavibhramasthitimanojJamadhauta sunirmalam / tava jinezvara pAdayugaM mama prazamamAtanutAM namataH sadA // 80 vasantatilakam itthaM mayA kRtanutau ghanaghAtikarmanirmUlanopajanitAttizaryAddhayukte / stheyAnmama tribhuvanAdhipatau viviktA bhaktAryanandini jine tvayi vIra bhaktiH // 81 upajAtiH stutvaivamindraH suciraM jinendraM tamanvayuGktetyamivandya bhUyaH / vAmena hastena nayansvadezaM puraH praNAmAdvinataM kiroTam // 82 vasantatilakam nAtha sthitaM kathamidaM bhuvanaM kiyadvA tattvAni kAni puruSasya kathaM nu bandhaH / kaiH syAdanAdinidhanasya kathaM vimukti vastusthitiH kathamudAhara divyavAcA // 83 indravajrA uktveti saMpRSTavate yathAvattasmai sa jIvAdipadArthatattvam / bhavyAnpathi sthApayituM vimukteritthaM jinendro vijahAra vIraH // 84 dvArA bAta nahIM hotA arthAt usakI saba tRSNAe~ svayaM hI zAnta ho jAtI haiM // 78 // he Iza ! bhavyatA, Apa meM zraddhA ko utpanna karatI hai, ApakI zraddhA samyagjJAna ko utpanna karatI hai, samyajJAna tapa ko utpanna karatA hai, tapa samasta karmoM kA kSaya karatA hai aura samasta karmoM kA kSaya aSTa guNoM se sahita sukha rUpa mokSa ko utpanna karatA hai / / 79 / / he jinezvara ! jo binA raMge hI lAla haiM, vibhrama sthiti - vilAsapUrNa sthiti se rahita hokara bhI manojJa haiM tathA binA dhoye bhI atyanta nirmala haiM aise Apake caraNayugala, namaskAra karane vAle mere prazama guNa ko sadA vistRta kareM || 80 || isa prakAra mere dvArA jinakI stuti kI gaI hai, jo pracaNDa ghAtiyA karmoM ke nirmUna se utpanna hone vAlI atizaya pUrNa RddhiyoM se yukta haiM tathA jo bhakta Arya puruSoM ko AnandadAyI hai aise trilokInAtha Apa jinendra bhagavAn meM he vIra ! merI pavitra bhakti sadA vidyamAna rahe // 81 // isa prakAra cira kAla taka jinendra bhagavAn kI stuti kara indra ne unheM bAra-bAra namaskAra kiyA aura namaskAra karane ke bAda isa prakAra prazna kiyA / namaskAra karate samaya praNAma karane se usakA jo mukuTa Age kI ora jhuka gayA thA use vaha bA~ye hAtha se apane sthAna para pahu~cA rahA thA || 82 / / he nAtha ! yaha loka kisa prakAra sthita hai ? kitanA bar3A hai ? tattva kona hai ? anAdinidhana AtmA kA bandha kaise aura kina kAraNoM se hotA hai ? mukti kI prApti kaise ho sakatI hai ? tathA vastu kA svarUpa kyA hai ? yaha saba Apa divyadhvani se kahiye || 83 || isa prakAra pUchane 1. manantamitASTaguNaM ma0 anantamito'STaguNaM ba0 /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTAdazaH sargaH 265 maJjubhASiNI apanItakaNTakataNopalAdikA dharaNItale sapadi yojanAntare / surabhIkRtAkhiladigantarAH sukhA maruto bavuH pathi puro jinezinaH // 85 vaMzastham anabhravRSTiH surabhirmahIrajaH zamaM ninaayaakRtpngkvibhrmaa| adhAritAstasya puraH svayaMmamurdhvajAH samantAdgagane maruccalAH // 86 drutavilambitam maNimayAbdatalapratimA mahI vividharatnamayI samajAyata / sakalasasyacayo vavRdhe'vanau vividhapakSimRgairapi tatyaje // 87 zAlinI pAdanyAse sapta padmAH purastAtpazcAccAsansapta tsyaantriksse| agne devairvAdyamAnAni bhaktyA mandramandraM divyatUryANi neduH // 88 upajAtiH agresaraM vyomani dharmacakraM tasya sphuraddhAsurarazmicakram / dvitIyatigmadyutibimbazaGkAM kSaNaM budhAnAmapi kurvadAsIt // 89 vAle usa indra ke liye jovAdi padArthoM kA yathArthasvarUpa kaha kara una vIra jinendra ne bhavyajIvoM ko mukti ke mArga meM sthita karane ke liye isa bhA~ti vihAra kiyA // 84 // pRthivItala para zIghra hI eka yojana ke bhItara jinendra bhagavAn ke Age-Age mArga meM aisI sukhadAyaka vAyu bahane lagI jisane kaNTaka tRNa tathA pASANa Adi ko dUra haTA diyA thA tathA samasta dizAoM ke antarAla : ko sugandhita kara diyA thA // 85 // binA megha ke hone vAlI sugandhita vRSTi ne pRthivI kI dhali ko zAnta to kara diyA thA parantu kIcar3a kA vibhrama nahIM kiyA thaa| unake Age AkAza meM saba ora phaharAtI huI aisI dhvajAe~ svayaM cala rahI thI jo kisI ke dvArA dhAraNa nahIM kI gaI thI // 86 // nAnA prakAra ke ratnoM se nirmita bhUmi maNimaya darpaNa tala ke tulya ho gyii| pathivI para samasta dhAnyoM kA samUha vRddhi ko prApta ho gayA tathA vividha prakAra ke pakSiyoM aura mRgoM ne use chor3a diyA // 87 // bhagavAn jahA~ paira rakhate the usake Age aura pIche sAta-sAta kamala rahate the tathA devoM ke dvArA AkAza meM bhakti se bajAye jAne vAle divya bAje gambhIra zabda kara rahe the bhAvArtha-vihAra kAla meM eka kamala bhagavAn ke paira ke nIce rahatA thA tathA sAta-sAta kamala Age-pIche rahate the isa prakAra pandraha kamaloM kI pandraha paDiktayA~ thiiN| saba paGiktayoM ke mila kara 225 kamala dikhAI dete the / bhagavAn kA yaha vihAra AkAza meM hotA aura AkAza meM hI yaha kamaloM kA samUha dikhAI detA thA // 88 // jo una bhagavAn ke Age-Age cala rahA thA, tathA / 1. viditapakSamagairapi ma0ba0 /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 vardhamAnacaritam ekAdaza khyAtamahAnubhAvAstasyendrabhUtipramukhA gaNezAH / samunnatAH pUrvadharAzca pUjyA babhUvuruddhAstrizatAni loke // 90 vaMzastham matAH sahasrANi navAtha zikSakA yutAnyudArA navabhiH zataiH praiH| sahasramAsannavadhIkSaNAnvitAstribhiH zatairabhyadhikaM ca sAdhavaH // 91 upajAti: dhIrAH manaHparyayabodhayuktA budhastutAH paJca zatAnyabhUvan / anuttamAH kevalinazca mAnyA manISiNAM saptazatAni zazvat // 92 aninditA vaikriyikAH zatAni khyAtA babhUvurnava shaantcittaaH| 'unmUlitAzeSakutIrthavRkSA vAdidvipendrAzca catuHzatAni // 93 athArmikAH zuddhacaritrabhUSAH zrIcandanAryApramukhA babhUvuH / SadbhiH sahasraradhikAni vandyAstrizatsahasrANi sunItibhAjAm // 94 mAlinI aNuguNavarazikSAbhedabhinnavratasthA jagati zatasahasrANyUjitAH zrAvakAH syuH| vratamaNigaNabhUSAstattvamArge pravINAstriguNazatasahasrANyujjvalAH zrAvikAzca // 95 zAlinI tasyAsaMkhyAtA devadevyaH sabhAyAM saMkhyAtAstiryagjAtayazcApyamohAH / AsansamyaktvaM nizcalaM dhArayanto jJAtAzeSArthAH zAntayA cittavRtyA // 96 jisakI bhAsura kiraNoM kA samUha dedIpyamAna ho rahA thA aisA dharma cakra kSaNabhara ke liye vidvAnoM ko bhI dUsare sUrya bimba kI zaGkA ko utpanna kara rahA thA / / 89 // una bhagavAn ke indrabhUtiko Adi lekara gyAraha prasiddha gaNadhara the tathA loka meM unnata, pUjya tathA zreSTha pUrvadhArI tInaso the // 90 // nau hajAra nau so utkRSTa zikSaka the aura eka hajAra tIna sau sAdhu avadhijJAnarUpI netra se sahita the // 91 // dhIra vIra tathA vidvajjanoM ke dvArA stuta pAMca sau manaHparyaya jJAnI the| sarvotkRSTa tathA vidvajjanoM ke sadA mAnya kevalI sAta sau the // 92 // anindanIya, prasiddha tathA zAnta citta ke dhAraka vikriyA RddhidhArI nau sau the| samasta kutIrtha rUpa vRkSoM ko unmUlita karane vAle vAdIrUpo gajarAja cAra sau the // 93 // zuddha cAritra hI jinakA bhUSaNa thA aisI zrIcandanA ko Adi lekara chattIsa hajAra AryikAe~ thiiN| ye sabhI AryikAeM sunItijJa manuSyoM kI vandanIya thIM // 94 / / aNuvrata guNavrata aura zikSAvata ke bheda se bhinnatA ko prApta hue bAraha vratoM meM sthita, jagatprasiddha zrAvaka eka lAkha the aura vratarUpI maNimaya AbhUSaNoM se vibhUSita, tattvamArga meM nipuNa tathA ujjvala-nirdoSa vratoM kA pAlana karane vAlI zrAvikAeM tIna lAkha thIM // 95 // unakI sabhA meM asaMkhyAta deva-deviyA~ tathA saMkhyAta tiryaJca the| ye sabhI moharahita, nizcala samyaktva ko dhAraNa karane vAle tathA zAnta citta vRtti se samasta 1. unmIlitAzeSa ma0 / 2. sunItibhAjaH ma0 /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTAdazaH sargaH vasantatilakam ebhiH samaM tribhuvanAdhipativihRrtyAMtrazatsamAH sakalasattvahitopadezI / pAvApurasya kusumAcitapAdapAnAM ramyaM zriyopavanamApa tato jinendraH // 97 zArdUlavikrIDitam kRtvA yoganirodhamujjhitasamaH SaSThena tasminvane vyutsargeNa nirasya nirmalaruciH karmANyazeSANi saH / sthitvendAvapi kArtikAsitacaturdazyA' nizAnte sthite svAtau sanmatirAsasAda bhagavAnsiddhi prasiddhazriyam // 98 mandAkrAntA avyAbAdhaM padamatizayAnantasaukhyaM jinendre tasminyate tanumanupamAM pUjituM tasya pUtAm / bhaktya jagmuvibudhapatayo viSTarotkampanena jJAtvA sarve drutamanugatAstaM pradezaM svasainyaiH // 99 vasantatilakam agnIndramaulivararatnavinirgate'gnau karpUra lohaharicandanasArakASThaiH / kSapada vAtakumAranAthairindrA mudA jinapaterjuhuvuH zarIram // 100 sragdharA kAlpAH kalyANamuccaiH sapadi jinapateH paJcamaM tasya kRtvA bhUyAnossya bhaktyA dhruvamanaticirAtsiddhisaukhyasya siddhiH / 2.67 padArthoM ke jJAtA the // 96 // tadanantara tInoM lokoM ke adhipati tathA samasta jIvoM ko hita kA upadeza dene vAle vIra jinendra, ina sabake sAtha tIsa varSoM taka vihAra kara pAvApura ke usa upavana meM pahu~ce jo phUle hue vRkSoM kI zobhA se ramaNIya thA // 97 // yoga nirodha kara jinhoMne samavasaraNarUpa sabhA ko chor3a diyA thA, jo velA kA niyama lekara usa vana meM kAyotsarga mudrA se sthita the tathA nirmala kAnti athavA zraddhA se yukta the aise sanmati bhagavAn, samasta karmoM ko naSTa kara kArtika kRSNa caturdazI kI rAtri ke anta bhAga meM jaba ki candramA svAti nakSatra para sthita thA, prasiddha lakSmI se mukta siddhi ko prApta hue // 98 // jaba ve jinendra atizaya pUrNa ananta sukhoM se sahita avyAbAdha pada ko prApta ho gaye - mokSa cale gaye taba unake anupama aura pavitra zarIra kI pUjA karane ke liye indra loga siMhAsanoM ke kampita hone se saba samAcAra jAna kara zIghra hI usa sthAna para aaye| usa samaya ve indra apanIapanI senAoM se anugata the / / 99 / / agnikumAra devoM ke mukuTa sambandhI utkRSTa ratnoM se jo 1. caturdazyAM ma0 /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 vardhamAnacaritam ityantazcintayantaH stutimukharamukhAstaM pradezaM parItya prItyA zakrAdayaH svaM pratiyayuramarA dhAma saMprAjyasampat // 101 upajAtiH kRtaM mahAvIracaritrametanmayA parasvapratibodhanArtham / saptAdhikatrizabhavaprabandhaM purUravAdyantimavIranAtham // 102 varddhamAnacaritraM yaH anuSTup pravyAkhyAti zRNoti ca / tasyehaparalokasya saukhyaM saMjAyatetarAm // 103 vasantatilakam samvatsare dazanavottaravarSayukte bhAvAdikIrtimuninAyakapAdamUle / maudgalya parvatanivAsa vanasthasampatsacchrA vikAprajanite sati vA mamatve // 104 vidyA yA prapaThitsAhvayena zrInAtharAjyamakhilaM janatopakAri / prApyaiva coDaviSaye viralAnagaryAM granthASTakaM ca samakAri jinopadiSTam // 105 ityasagakRte vardhamAnacarite mahApurANopaniSadi bhagavannirvANagamano nAma aSTAdazaH sargaH * nikalI thI tathA vAyu kumAroM ke indroM ne kapUra, lohA, haricandana Adi zreSTha kASThoM se jise pradIpta kiyA thA aisI agni meM indra ne jinendra bhagavAn ke zarIra ko harSapUrvaka homA thA // 100 // zIghra ho una jinarAja ke utkRSTa paJcama kalyANa - nirvANa kalyANaka ko karake jo antaraGga meM bhaktipUrvaka aisA cintavana kara rahe the ki hama logoM ko bhI niyama se zIghra hI siddhisukha kI - mokSa - sukha kI prApti ho, tathA jinake mukha stuti se mukhara - zabdAyamAna ho rahe the aise saudharmendra Adi kalpavAsI deva prItipUrvaka usa sthAna kI pradakSiNA dekara utkRSTa saMpatti se sahita apane sthAna para cale gaye // 101 // karttA zrI asaga kavi kahate haiM ki hamane yaha mahAvIracarita nija aura para ke pratibodha ke liye banAyA hai isameM pururavA ko Adi lekara antima mahAvIra taka ke saiMtIsa bhAvoM kA varNana kiyA gayA hai // 102 // jo manuSya isa varddhamAnacarita kA vyAkhyAna karatA hai tathA zravaNa karatA hai use isa loka aura paraloka kA sukha avazya hI prApta hotA hai // 103 // maudgalya parvata para base hue vana nAmaka grAma meM rahane vAlI sampat nAmaka zreSThazrAvikA ke dvArA mamatvabhAva prakaTa karane para mujha asaga kavi ne 914 samvat meM va zrI bhAva kIrti munirAja ke pAdamUla meM rahakara vidyA kA adhyayana kiyA aura janatA kA upakAra karane vAle zrInAtha rAjA ke sampUrNa rAjya ko prApta kara cola deza kI viralA nagarI meM maiMne jinendra bhagavAn ke dvArA upadiSTa ATha granthoM kI racanA kI / / 104 - 105 / / isa prakAra asagakavi kRta vardhamAnacaritarUpa mahApurANopaniSad meM bhagavAn ke nirvANagamana kA varNana karane vAlA aThArahavAM sargaM samApta huA ||
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ padyAnukramaNI sUcanA-padyAMzoM ke Age jo aMka diye gaye haiM unameM pahalA sarga kA dUsarA zloka kA aura tIsarA pRSTha kA samajhanA cAhiye / a akampanaM kampitasarvasainyaM akAmenApi dRSTya va akArayaccAru jinAdhipAnAM akAlamRtyurna babhUva dehinAM akSANAM vazamupagamya pApakArya agarvatA stoka kaSAyatA ca agnIndramaulivararatna agresara: sthitimatAmavi agresaraM vyomani dharmacakraM acchidA zAntavilokitena aGgarAgasumano'mbarAdibhiH acintayaccaiva manAtmavastuSu acirAdupalabdhasaptalabdhi: ajamamaramameyaM kevalajJAnanetra ajasramicchAdhikadAnasaMpadA ajAyata tayoH preyAn ajAyamAne'tha patiH surANAM ajJAnamUDhaH svaparopatApA ajJAnaM ca trINi liGgAni lezyA ajJAnAni trINi catvAri sadbhiH aTavISu yatra sarasAM sarasaiH aNimAdiguNopetas aNu guNavara zikSAbheda ataH samAcakSva vicintya ataeva ca tatra sAgataH atigajitairdhvanayataH kakubho atiduHsahAdapi cacAla atidUraM samaM gatvA 35 9 / 62 / 111 3 / 9 / 23 12 / 19 / 146 10 / 15 / 120 14 / 48 / 175 15 / 39 / 182 18|100 / 267 6 / 27 / 67 18 / 89 / 265 12 / 44 / 149 8 / 71 / 99 2 / 13 / 14 17 / 118 / 247 atinirmalaM tamupagamya atinizitavicitrahetihasto atiparuSavaiH zrutiM tudanto atimAnuSaM tamatha varmmadharaM atimuktakAnAmani zmazAne atiroSavato hitaM priyaM atItya sarvAn vidhinA vayasyayA ato nidhAya tvayi rAjyamUjitaM atonurUpaM svayameva kanyakA ato'nugacchAmyadhunApi ato rAgAdibhiH sArdhaM ato'smadIzaH kuzalIbhavantaM atyantazAntabhAvena atyantAzuciyoni saMbhavatayA atyadbhutaM vividhalakSaNalakSitAGga 16 / 53 / 225 11 / 8 / 133 11 / 16 / 134 5 / 66 / 56 17 / 125 / 247 7 / 34 / 80 10/80/129 2 / 21 / 15 10168 / 128 1055 / 126 3 / 32 / 25 5 / 104 / 61 H 3 / 27 / 24 15 / 95 / 194 17184/242 14 / 53 / 175 2 / 3 / 13 17 / 11 / 229 atyunnatAH zazikaraprakarAvadAtA 6 / 44 / 70 5 / 106 / 61 18 / 49 / 258 12 / 54 / 151 3 / 74 / 28 atrAtmabandhunivahaiH saha atha kalpalatAmivaikapuSpAM atha kAraNAni paribodha atha kiGkaraNIyatAkulena atha gRhAjire nabhasto 16 / 32 / 222 15 / 12 / 177 15 / 11 / 177 4 / 32 / 37 17 / 122 / 247 18 / 54 / 239 10 / 84 / 130 atha jinendra tava stavasAdvidhau 5 / 34 / 52 atha tatkSaNameva pItavAsA 3 / 42 / 26 1895 / 266 atha tasya parIkSituM zriyaM 10 / 62 / 127 atha tasya nizamya bhAratIM 75582 73179 7 / 60183 atha tasya yiyAsato ripUn 4|60/40 atha tena nayaiH pratApazaktyA atha dazavidhaM ( navavidhaM ) prAyazcittaM 15 | 137 / 204 17 / 130 / 248 7 / 30179 5 / 83 / 58 16 / 58/225 3 / 40 / 26 atha dazavidhairacchAyAdyairguNaiH
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 atha devagaNAzcaturvikalpA atha dvayoranyatarazca vedyo atha dhanapatirindrasyAjJayA atha narakabhave vicitraduHkhaM atha nAkasaukhyamanubhUya atha prAmunestasya atha bhayapariNAmaH svasya cAnyasya atha bhavyacAtakagaNasya atha bhAratavAsyabhUtale'smin atha bhArate'sti viSayo'tra atha bhUpatiH sutayugena samaM atha mantravidAmupahvare atha muniyugale vyatItya atharju kUlocchritakUlabhAjaM atha laMghitazaizavaH krameNa atha lIlayA karayugeNa athavA nihataH sa yuddharaGga athavA kimihAsti dehabhAjAM - atha sanmatirekadA'nimittaM atha sarasatRNonnapAvakIrNA atha hRSTivRddhirudapAdi tadA athAtmaje vizvaguNaikabhAjane athAntarAle puruSottamena athAnyadA mattacakoranetrAM athAnyadA yauvanasaMpadA sutAM athAbhiSikte vijayena athAyurante tapasA tanutvAM athAyurante khalu mAsamekaM athArkakIrtiH sahasA nizamya athArthikAH zuddhacaritrabhUSAH retarmyAzu vizAkhanandinaM athAvagaccha dvividhaM tapastvaM athAsti kacchAviSayaH pratIto ae zuddhe suvizuddhalakSaNA aha bhArate vAs athezvaro vizvajanIna vardhamAnacaritam 17 / 110 / 245 15 / 178 / 213 18 / 1 / 249 11 / 1 / 132 16 / 1 / 217 3 / 1 / 22 15 / 36 / 181 16 / 47 / 224 4 / 1 / 33 5 / 3251 5 / 67156 71 / 75 1152 / 139 17 / 128 / 248 17 / 29 / 244 588 9 4|43|38 420/35 17 / 102 / 244 8191187 5158155 2 / 1 / 13 9 / 85 / 114 12 / 38. 148 10 / 59 / 126 10 / 1 / 118 15 / 196 / 217 16 / 63 / 226 10/70 / 128 18 / 24 / 266 4186 // 44 15 / 130 / 202 12 / 1 / 143 athaikadA dUtamukhAnnabhaHspRzAM athaikadA kautuka nizcalAkSo athaikadA harmyatale samutthite athaikadAtyugratapovibhUti athaikadA saMsRtivAsabhItas athaikSata kSmArajasA parItAM athocchvasannU ta napuSpapallavAn atha vipUrvoparatakriyAdikA adUrabhavyo viSayeSu niHspRho adRSTapUrvAmiva pUrvavallabhA adhiko'pi nayena vIralakSmyA akhiGgadhAramiva zApa adhipa bhagnamagAdhabhavodadhauM adhipasargajanapramadAvahA adhirUDhasaMyamagajasya adhiruhya yatheSTavAhanam adhyAsya vAsabhavanAjira adhyAsita godhanabhUti anantaraGgaH svanRpasya kazcit ananya sAdhAraNasaurabhAnvitaM ananyalabhyAmapi rAjyalakSmI ananyasAdhAraNabAhuvIryaM anapetakAlamatha SaTsu anapetanayaM vipAkaramya anapetapuSpaphala cArukujai. anabhiraJjitaraktamavibhrama anabhravRSTiH surabhirmahIrajaH anartayatkokilapuSkaradhvani anavadyavAdyalayatAlasamaM anavApya vanaM prayAsi kopaM anavalokya phalaM tvamanugrahaM anAdikAlaM bhramato bhavAbdhau anAptapUrva bhavatAM prasAdAt anAdi sAMsArikacitraduHkha 10 / 79 / 129 3 / 13 / 23 anAdimithyAtvagadAturAtmane 1|37|6 anAdinidhano jIvaH 10 / 32 / 123 5/95/59 20 / 10 / 14 4188244 12 / 32 / 148 9 / 1 / 102 2 / 46 / 19 15 / 151 / 208 2 / 16 / 15 257/20 4/25/36 16 / 45 / 224 18 / 75 / 263 18 / 63 / 261 16 / 7 / 218 7 / 68184 13 / 74 / 165 1 / 11 / 2 9 / 9 / 103 2155/20 12 / 33 / 148 9 / 61 / 111 16 / 43 / 223 4 / 44 / 38 5/36 / 52 18|80|264 1886 / 265 2 / 52 / 19 5159/55 4140 138 18 / 76 / 263 12 / 56 / 151 11 / 68 / 142 12 / 51 / 150 2 / 15 / 15 3 / 20125
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ anAtmanIneti vicArya dhImatA anAtmanIne kuzalaH kriyAvidhau anArataM taM tAsAM aniguhya vIryamasamAna animdhanena jvalavena dhIras aninditA vaikriyikAH zatAni aniyatapathabandhakAraNaM tvaM anukUlatame'pi sodarasya anudinaM kumudaM parivardhayan anupamasukhasiddhihetubhUtaM anurAgaparAjitaM jagat anUnakAntejinasaMvidhAna anUnazIlAbharaNaikabhUSA anUnasattvA bahuratnazAlino anUnasattvena vimatsarAtmA anekazo yatra mRto na jAto anekasaMkhyAsu kuyoniSu bhraman andhakArazabareNa gRhItAM andhakArapaTalena ghanena antarmadaM karipateriva bRMhitAni antarmuhUrta sthitikaM yadAyus anyasminnahani dhanaJjayo jinendra anyaraktahRdayApi nikAmaM anyathA nijavadhUjanAlaye anyadA vanyanAgendraM anyedyurAdAya sitAkSasUtraM anyedyuH pravilamadarpaNe svabimbai anyedyurAtmasamarvAddhata anyairajayyaM yudhi kAmadeva anyo'haM nitarAM zarIrata ito anyo'nyamAhUya vinApi vairaM apatyavaktrAmbujavIkSaNAvadhi apanaya nitarAM trizalyadoSAn apanaya rathamatra badhyate'zvo apanItAtapatrAdi apanItakaNTakatRNopalAdikA nukramaNI 2 / 23 / 16 1050 / 125 3 / 100131 16 / 39 / 223 9 / 89 / 114 18 / 93 / 266 11 / 31 / 136 4 / 36 / 37 18 / 60 / 260 11 / 43 / 138 7 / 16 / 77 18.42 / 256 12 / 17 / 145 10 / 22 / 121 2 / 42 / 18 12/57/151 10/51 / 125 13 / 58|162 13 / 50 / 161 6 / 54 / 72 apavargakAraNapadArtha aparAH 1 tadIzavAhinI aparigraho'pi sa mahaddhi apare na ca sAdhayanti yo aparedyuranUna sattvayukto apahRtakuthakaNTakadhvajAdIn apAyavicayo'thavA nigadito apAstapadmA kamaleva kAnti api 'jAtu na prakRtisaumya api nAma tRNaM ca durbalaM apISadudyanmukulAMkurAGkitaM 10 / 54 / 126 11 / 44 / 138 7797 / 88 3|4|23 18 / 85 / 265 apyevaM samanubhavandazAGga abhavatkamaleva yauvanasya abhavastvaM girau tatra abhayAtmatayA prahRSTacetA abhavadvimukha bhavAnna tasmin abhigarjati tAvuddhato abhidhAya giraM prapanna kAlA abhidAya dhIramiti abhimAninamArdracetasaM abhirakSitamapi tavAsilatA abhivandya tapaH zriyA sametaM abhIyastustau pradhanAya vIrA abhUttadAsya vinAza vibhramA abhedyamapyAvaraNaM vibhidya abhraGkaSAntargatanIla abhyarcayan jinagRhAn amAtyasAmantasanAbhisaMhati 15 / 160 / 210 14 / 11 / 169 13 / 71 / 164 8 / 45 / 96 3 / 21 / 24 5 / 27 / 51 14 / 40 / 173 1 / 52/9 9 / 71 / 112 15 / 94 / 194 amitakSamAmRtajalena 9 / 8 / 103 amAnavAkAramudIkSya lakSmyA amRtacyutA munigirA ameya kAntisampatti ameyagAmbhIryaguNasya dUrA amoghamukhamunnataM ambhaH kAyikasattvahiMsana ambhorAziH karAnindoH 271 16 / 34 / 222 7/57183 16 / 48 / 224 7156 / 83 17 / 119 / 247 7 / 93 / 7 15 / 146 / 207 5.17149 16 / 51 / 224 7139 / 80 2 / 48 / 19 14|37|173 4 / 13 / 34 3 / 15 / 23 17 / 98 / 244 4 / 68 / 41 7 / 44181 17 / 109 / 245 16 / 19 / 220 7 / 35 / 80 5 / 69 / 56 17 / 117 / 247 9 / 74 / 112 2 / 12 / 14 9 / 44 / 108 1 / 15/3 1 / 65 / 12 2 / 36 / 17 9 / 83 / 113 16 / 49 / 224 16 / 11 / 219 3 / 76 / 29 12 / 26 / 147 886 / 101 15 / 120/200 3 / 60 / 27
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 vardhamAnacaritama ayaM patirvo vijayArddhavAsinAM ayamurusajjanena pUrNo ayameva parAkramasya kAlo ayathAbhinivezitaH phalaM arAtinA pratyurasaM vibhinnaH arAtinA mUrdhani mudgareNa aruNakSudhaH khalu kRzo'pi arthavyaJjanayogasaMkramaNataH artharathimanorathAn saphalayan arthazAstravihitena vartmanA alaMkarotIndukarAvadAtaM alaMkRtadvAramukhI alaMkRtAzeSamahItalena alaGghanIyasthitimatsu alpArambhaparigrahatvamuditaM avagamanamapAkarotyavidyA avagAhakaTAhakarkarI . avayanparipAka duHkhabIja avatIrya tataH putraH avatIrya divastayorudAras avatIrya yatImukhyA avanamya pade pade zirodhi avani prasAdhayitumeva divas avabodhavidhau vizuddhatA avabodhavAri zamakAri avarodhanametadaJcitaM avalambya harestadA tadAjJAM avalokayati sma sa svadezaM avalokanamAtrasatphalA avalokya tAM prathamagarbhavatI avApya rAjJAM ziSiraiH samantataH avApya samyaktvamatIva durlabhaM / avAptasAdhuzravaNeSu sAyati avicintitamapyayatnataH avinAzayanpratibhayaM jagato avimahiSamadebhakukkuTAnAM 10 / 7 / 118 avirataduritAzayAnubandhAt 7 / 100 / 88 aviratisahitaH kaSAyayogaH 4 // 72 // 42 avehi satsaMhananasya satphalaM 7 / 27179 avaiSi ki tvarakramasevayA vinA avyAvA, padamatizayAnanta 9 / 43 / 108 azaktamAdau madhuraM manoharaM 16 / 25 / 221 azitaM hRdayapravezaka 15 / 157 / 2.9 aMzukAmitaphaNIndrakaJcuka 2170 / 22 azeSabhAvAH kSaNabhaGgurA na kiM 8 / 26 / 92 azvakaNThamapahAya kaH satAM 5 / 103 / 60 azvagrIve durnivAroru 1 / 22 / 4 aSTau sahasrANi SaDAhatAni 11427 asatyavAditvaratiM ca nityaM 10 / 21 / 121 asAdhyamanyasya balena yuddhe 15 / 43 / 183 asuhRttvavidhAvupasthita 11 / 45 / 138 asUta kAlena yathAkramaM sutau. 7176385 asUta kAlena tataH suta satI 4 // 21 // 35 asti tatra sakalojjvalavarNA 381 / 29 astIha mandiraM nAma 4 / 15 / 34 astyatra zailo vijayArdhanAmA 3 / 23 / 24 astyuttarataTe tasyA 4 / 19 / 35 asnehasaMyutadazA jagadeka . 5 / 53154 asminpratIhi bharate bharatezavaMze 7 / 8 / 76 asyAH pure bhAratavAsyalakSamyA 16 / 6 / 218 ahameva hi veni kevalaM ahiMsAdIni saMrakSya 781486 9 / 101 / 117 ahobhiralpairatha nUtanezvara 462 / 40 786986 5 / 56 / 55 AkarNamAkRSya dhanunizAto 1071 / 128 AkarNya tasya vacanaM 10 / 45 / 125 AkAzasphaTikamayastataH 10 / 19 / 120 AkRSTavAnkhecarakanyakAnAM 7 / 5 / 76 AkRSTAH sukRtaphalena ratnabhUtA 5 / 75 / 57 AkRSTo viSayasukhaibu dho'pi 11 / 21 / 135 AgarbhavAsadivasAtprabhUti 11 / 5 / 132 11 / 26 / 135 15 / 140 / 205 2 / 24 / 16 18 / 99 / 267 10 // 40 // 124 17 / 20178 8 / 54 / 97 10 / 3 / 123 8 / 27 / 93 617075 5 / 30 / 51 15 // 38 / 182 9 / 80 / 113 - 745 / 81 10 / 28 / 122 2144 / 18 13 / 7 / 154 3 / 90 / 30 5 / 100 / 60 3 / 14 / 23 17 / 86 / 242 5 / 110 / 62 3 / 111 / 32 7 / 4882 3 / 41 / 26 2 / 40 / 18 A 9 / 11 / 104 4 / 91144 18 / 27 / 254 12 / 25 / 147 14 / 19 / 170 14 / 43 / 174 1161111
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ padyAnukramaNI 273 13 / 73 / 165 6 / 39 / 69 3 / 38 / 24 15 / 48 / 183 13 / 47 / 161 15 / 110 / 198 7 / 103389 15 / 187 / 214 17159 / 237 13140 / 159 14 // 38 // 173 371128 17179 / 240 17711239 3 / 5627 6 / 3869 13 / 10 / 155 AjJApayAzvatagala tiSThasi kiM AjJApAyavipAkasaMsthitibhavaM AjJApratIkSaNapare'pyanurAga AjJAmanAdarasamunnamitAnta AttacitrakavacA yazodhanAH AtmaprazaMsA ca parAtinindA Atmano ghanamivoru yiyAsu AtmabharitvAdapahAya mAnaM AtmAtmIyAyAH svasaMkalpabuddhiH AdAya hastena bhaTo gajena AdyAnAM tisRNAM parA sthiti Adyasya zAlasya manoharasya Adyasya zAlasya manojJa Anato mukulitAgrakarazrI: AnamrarAjakazikhAruNaratna ApANDutAM tanuriyAya tadA Ababhau guNavinamramunnataM Ababhau nabhasi lagnapatAkA Ababhau navajayAruNakAntiH AbhAti vAtAhataghUrNamAnA AmandradhvanipAJcajanya AmuktamauktikavibhUSaNa AmUlalUnAyatahastadeza AyAtavegapavanena vikRSyamANA AyAntamantakanibhaM AyAtau taM tathA suptaM AyuHsthiterapyaparaM nikAma ArUDhakekivrajabaha ArUDhavAhagativegavilola AropitavaNagaNAbharaNA Arta raudraM naranAtha AttaM viddhi caturvidhaM AottarIyAM nayanAmbusekaiH AlambanaM pratibhaye sati Alambya sUkSmIkRtakAya AliGgaya tuGgataradeha 6 / 40 / 69 AliGgayatyatha dizaM 15 / 144 / 206 Alokya koppripaattlite17.62|238 AlokyAmitakIrtista 6 / 15 / 65 AvazyakAhAniruzanti mArga 8170 / 29 Avavau sapadi sAndra . 15649 / 183 AvAdhamAnAsu mitho janISu 13 // 36 / 159 AvAsAnpratigacchateti 4 / 87 / 44 AviSTapAntAdatha yAti 15 / 139 / 205 AzAH praseduratha dehabhRtAM 9 / 27 / 106 Azu saMgatavihaGganinAdaiH 15 / 73 / 189 AzliSTo ghanamapi rAjarAja 18139 / 256 AsasAda kRtAntastaM AsAdya pANDukavanaM 13 / 38 / 159 AsAdya rAjakulamAkula 17120.231 AsIttasyAtmajo nAmnA 17155 / 237 AsphAlitArabhasanirdayaH 8 / 6799 Ahato'pi muhuragrakarA] 13 / 30 / 158 13 / 43 / 160 1 / 16 / 3 itastato'dhAvata lohabANaH 8187 / 102 itaretararUpabhUSaNa 17 / 16 / 230 iti kaTakamazaMSamuddizantaH 9 / 30 / 106 iti kuru manasi tvamakSayazrI 17 / 67 / 269 iti kRtyavidhI vidA satA iti gAmudIrya racitabhrakuTi 3 / 2 / 4 iti gAmabhidhAya sAvalapA 15 / 162 / 210 iti ciramanuziSya tattvamArga iti tadvacanaM nizamya patyuH 6 / 3 / 63 iti tadvacanaM nizamya samyak 1159 / 10 iti tadvacanena vizvanandI 15 / 14 / 205 iti tasya mudA narendralakSmI 1 / 142 / 205 iti te nikaSopalAyitaM 12 // 61 / 151 iti tena niveditAM viditvA 614971 iti trivarga matimAnupArjayan 15 / 161 / 210 iti dAnaphalena sa kSitIzaH 6 / 9 / 64 iti dhAma jinAdhipasya 9 / 421108 770184 7.10188 11 // 37 // 137 750182 517757 4 / 52 / 39 11150 / 139 4 / 46 / 38 4 / 50 / 39 4 / 65 / 41 131811167 754 / 82 4 / 58 / 40 2 / 9 / 14 17.124 / 247 18 / 43 / 257 20 .
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 iti narakabhavAdvicitra iti nandanAya samudIrya iti parikathitA bhavAvaliste iti pauruSasAdhanaM paraM iti prajAsu prativAsaraM iti pradhAnAnpratAnathAnyai iti prabhuH pravrajanAbhilASukaH iti praphulladrumarAji iti bhUpatiH sutayugena iti bhUribalaM puro vitanvan iti mAsamekamacala iti vikramazAlinAM iti vAkyamudIrNa bhUpatau iti vAcyamudIrya mantrimukhye iti vAsupUjya jinatIrtha iti saMvaranirjarAnimittaM iti sphuTaM turagabalasya iti sthitaM niSkramaNaika iti svazaktitrayasAra itIdamAtmaika hitaM itIrayitvA vacanaM vacasvI itIrayitvA tanayasya mUrdhani itIritAM bhUpatinA mumukSa NA ito nizamyopavane sthitaM itthaM manobhavavazokRta itthaM tadA nigaditaH itthaM dhuraM vidhuravarjita itthaM nigadya vibudhaH itthaM mayA kRta itthaM vacobhiracirAya itthaM harizmazrumudAra itthaM pradAya tanujAM itthaM sa sAMsArikasaukhya ityAhatAM pratimukhaM ityAdezAdavitathagirastasya ityudAhRtya vacanaM vardhamAnacaritam 11 / 24 / 135 16 / 13 / 219 11 / 25 / 135 7 / 49 / 82 idamanantacatuSTayavaibhavaM 10 / 27 / 122 idaM ca puMsAM bhavakoTi idamadbhutamIdRze'pi kopo 9 / 81 / 113 2 / 18 / 15 2 / 62 / 21 5 / 94 / 59 7190287 11 / 63 / 141 4 / 73 / 42 77746 4 / 48 / 39 16 / 62 / 226 15 / 167 / 212 6 / 68 / 74 2 / 27 / 16 2 / 43 / 18 2 / 17 / 15 12 / 59 / 151 2 / 31 / 17 2 / 22 / 16 2 / 65 / 21 13 / 72 / 165 6 / 13 / 65 12 / 70 / 153 11 / 70 / 142 ityudIrya virate vacaH paraM ityuktvA viratavati svakArya ityevaM viphalita sarvazastra 12 / 37 / 148 6 / 26 / 67 5 / 113 / 62 3 / 11 / 23 idamIdRzameva yatpraNItaM indrastadA vikasitA indriyArtha ratirApadAM padaM indriyeSTaviSayeSu nirutsuka indIvarazyAmaruciH patantI indurazmibhiragAdhatayAnto ime mama prANasamAH sanAbhayaH imamuragaripudhvajena lakSyA imaM bhavadbhiH sthitirAjavaMjavI irammadodgAribhirugranAdaiH IdRgvaco matimatAM vara u uktAstvAsravahetavaH uktau tasya dvAvadhIzI uktveti saMpRSTavate yathAvat uccAraNAcaturacAraNa uccacAla balamAjJayA ujjhataH khalu parasparanAti uttIryAptA dustaraM ye utkSepakasphaTika darpaNa utplutya khAtamacireNa 18 / 81 / 264 13 / 80 / 166 6 / 65 / 74 udapATayanmudamudAramati 6 / 22 / 66 utpannamAtramAnandAdyaM nItvA utpAdanaM svasya parasya udapAdi divazcyutvA udara sthitasya yazaseva yutaM udAjahAreti sabhA tamIzvaraM udIritAyAmiti vAci udUDhavAnsa parivRDho 8 / 41 / 95 5 / 109 / 61 9 / 91 / 115 18 / 69 / 362 2 / 14 / 15 4 / 69 / 41 4 / 45 / 38 17 / 31 / 233 8 / 21 / 92 15/109 / 197 9 / 35 / 107 13 / 64 / 163 10|37|124 7199188 10 / 48 / 125 12 / 64 / 152 6 / 14 / 65 15 / 96 / 194 15 / 22 / 179 18 / 84 / 264 6 / 19 / 66 881|101 13 / 41 / 160 15 / 14 / 178 1777 / 240 4 / 76 / 42 3 / 53 / 27 15 / 31 / 180 16 / 55 / 225 387 29 5 / 54 / 54 2|37|17 10 / 63 / 127 1 / 66 / 12
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ padyAnukramaNI 275 udbhidya kSititalamutthito udbhidyamAnanavayauvana udyataH zazabhRto mRdupAdAn unnataM dazazatArasaMyutaM unmIlitAvadhidRzA sahasA upakarNamarAtisainyavArtA upagacchati sAmabhiH zamaM upagamya parivrAjA upagamya catuHzatairnarendraH upagamya vinijitArijAtaM upadIkRtabhUrigorasa upayAti na vikriyAM para upayAti jaDo'pi pATavaM upayAntamathaikadA vilokya upalakSaya sUkSmasAmparAyaM upazAmyati mArdavena yo upAstasarvartugaNo nirantaraM upetya hRSTAGgaruhaiH samantAt ubhayataTaniviSTanArakodhaH ura.sthale kasyacidapyasahyA urusaudhatalasya dampatInAM uru pauruSaM ripuSu sAdhuSu ca uruharmyagavAkSajAlaniryad ulkAsahasrajvalitAntarikSAM ullaGghaya mantrivacanaM uzantyakAluSyamatho Uce taM tu vihasya / UDhajAnirapi manmathavazyo 13 / 211157 15176 / 190 14 / 15 / 170 18 / 18 / 252 18090266 17 / 66 / 239 15 / 152 / 208 986 / 114 9 / 68 / 111 6 / 2 / 63 15 / 172 / 213 132 / 11 17 / 28 / 233 9 / 95 / 115 15/66 / 187 6 / 42270 8 / 13 / 91 17 / 38 / 234 14 / 2 / 168 ekadAtha sasuto munimukhyAt 25119 ekadvitricatubhirityabhihito 13 / 55 / 162 ekasminnatha divase sabhA 8.59 / 98 ekasyAM dizi ketavaH 17.611238 ekAdazakhyAtamahAnubhAvAs 8185101 ekAvalItaralanIlakara 7 / 43 // 81 ekAzraye viddhi kuzAgrabuddhe 3382 / 29 ekIkRtakSmAtalavAyumArgA 4 / 23 / 35 ekena tasyAyatamArgaNena 4 / 24 / 36 ekena sAdhu janatAM prati 7 / 8086 ekendriyAdizcaturindriyAnta 7 / 24 / 78 eko'pyanekavidharatnakarAn 7.1077 eko'yameva samamadabhirAma 4 / 16 / 35 etatte cakramugraM prathitaripu 15 / 128 / 202 ete paJca hi hetavaH samuditAH 7 / 23178 eteSu kazcidapi yaH khacarA 19 / 17 / 120 evamuktamatha cakravartinA 12143 / 149 aindraM gajaM madajalArdrakapolamUlaM 11 / 13 / 133 9 / 34 / 107 4 / 9 / 34 auddhatyaM navanidhibhiH 5 / 4854 4 / 7 / 33 kaNThe nibaddhAruNacAmaroghaH 9 / 90114 kadalIphalakhAdanAvasAne 4 / 83143 kadAciduttaGgamRgendraviSTare 15 / 85 / 192 kanakAvalI parisamApya 9 / 56 / 116 kanyayA svidanayA prayojana 13 / 28 / 158 kapila dhanurbhImo kapolamUlasrutadAnalolupa 4 / 2636 karacaraNayugavivajito'pi karAngRhItvA paracakrabhUbhRtAM kariNAM kadalIdhvajotkarAH 18.97 / 267 kariNAM patatAM vihAyasA 3 / 07 / 25 kartA jIvaH SaTsu nAnye 8 / 1 / 89 karmAGgAni svAntavANI viceSTAH 13 // 32 // 158 kalatramitrasthirabandhubAndhavAn 14 // 36 // 173 R 9/41 / 108 4/5/33 2 / 2 / 13 1646 / 224 8 / 15 / 91 3 / 17 / 24 2 / 5 / 13 11 / 22 / 135 2 / 6 / 13 7/63183 774/85 15 / 16 / 178 15 / 20 / 179 2 / 33 / 17 RtubhiH sakalaiH sadA parItaM ebhiH samaM tribhuvanAdhipati ekadA dasyuvRndena ekadA sadasi kesaridviSaM ekadA zamitabhUtalatApaM
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 vardhamAnacaritam kalAdhareSu kSaNadAkare'bhavan kalpavRkSasya kampena kalyANI sakalakalAsu kaSAyabhedAnatha paJcaviMzati kasya vA bahuvidha manorama kasya vA bhavati kaH saranA kaMdarpataptamanasAmiha kAJcanapradhivinirgatAnala kAcidAzu madirAmadamoha kAnto'pi yatkUTataTo kauyasvabhAvo jagataH sthitizca kAyAlApasvAntakamakayogo kAlpAH kalyANamuccaiH kAlAntarAdadhigatAvasaro kiJcinna vetti pazureSa kiM na santi bahavo manoramAH kimidaM kathitaM na tattvataH kimindriyArthaH puruSo na kirITakoTivinyasta ki kvo'nu sadRzaH parAkramaH ki kaumudI tanumatI nahi kuJjarAnanukuJjAdri kuTTimeSu salilAbhizaGkayA kundakuDmalasatkAnti kundavIdhratanuraJjanatviSaM kundAvadAtasturago'zvavAre kupitasya ripoH prazAntaye kumbheSu magnanijabarhavajya kumbhI saroruhavRtau phala kuru karabhamapetayantrabhAraM kurvANAH karNapUrazriyamiva kurvanpralApamiti mAnasa kuladhvajaH zrIvijayaH kulAbhimAnaM vipulAM ca lajjAM kuzalaM sakale nimittatantre kRtacArudauhRdavidhiH kramajaH 10 / 23 / 121 kRtabhUriparAbhave'pi zatrI 3 / 101 / 31 kRtamaGgalaM sapadi rAjakulaM 14 / 5 / 168 kRtaM mahAvIracaritrametan 15/65 / 187 kRtArthatAmetya surAcalasya 8130193 kRtvA tapazcirataraM sa 8/47/97 kRtvA yathocitamathAtmajayo 13 / 75 / 165 kRtvAhamIdRzamanAtmasamaM 8 / 58/97 kRtvAyoganirodhamujjhita 13169 / 164 kRtvAtha vIra iti nAma 12 / 143 kRtvAparaH karasahasramaneka 15/611186 kRtsne bhUte cAnukampAvatAye 15 / 211179 kRzaM nijaGgarakRzaM tapobhiH 18101 / 267 kekinAM jalabharAnatAmbudaH 3 / 36 / 69 kecitsvamaulizikharasthita 15/1231200 keyUrahArakaTakojjvala ___81691 kopena pallavitabhISaNadRSTi - 7 / 51482 krAntAmbhopathairanekaviTapaH 10 // 39 / 124 krAntApi yadgarbhamahAbhareNa 3 / 6 / 23 krIDAsu citrAsu ca tatparatvaM 8146 / 96 krudhA tadIye harikandharo'pi 17 / 25.232 kruddhe yame tvayi ca jIvati kaH krodhasya lobhasya ca bhIrutAyAH 8155 / 97 krodhoddhataH samadazAtrava 3110 / 29 kSaNamapi vivazastRSA kSudhA vA 8771100 kSaNamAtramathopavizya parva 9 / 20 / 105 kSAntiH satyoktirdivaM 7 / 2178 kSiNoti zuddhayA sahito'nivRttiH 9 / 14 / 104 kSipraM vihAya kumudAni 171401235 kSIrameva rasanAvazIkRtaH ___7.9688 kSIrodaphenapaTalAvali 18 / 13 / 251 kSIrodadhe ratimudA tarasopa 3 / 108131 kSIvavAraNazirovidAraNe 1074 / 128 kSutasumArutakampitameruNA 9 / 46 / 109 kSadvedanIyodayavAdhito'pi 5 / 107 / 61 kSetra kAlacaritraliGgagatayaH 5 / 57 / 55 kSetreSu yatra khalatA lalanA 471 / 42 5 / 90159 18 / 102 / 268 5 / 28 / 51 4 / 85/43 10 / 82130 4 / 82143 18198267 17183 / 241 17 / 64 / 238 15 / 28 / 180 12 / 40 / 149 8062 / 98 17165 / 238 6 / 21 / 66 6 / 24 / 67 18 / 45 / 275 5 / 23 / 50 15/333181 9 / 67 / 111 684370 15 / 55185 6 / 22 / 68 11158 / 140 4/56/40 15/84 / 192 15/173 / 213 13 / 77/166 8143 / 95 17/87/242 17/811241 8 / 39 / 94 18/58 / 260 15 / 103 / 196 15 / 191216 17/3 / 227
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ padyAnukramaNI 277 kSoNInAthaM praNamya zlatha 15 / 118 / 199 15 / 136 / 204 12 / 63 / 152 khaGgaprahArairdalitAdibhAnAM kharatarapavanAbhighAtarUkSaM kharanakhadazanaiH zivAzRgAlaH khurAbhidhAtaprabhavo hayAnAM khecaraiH kavacitairudAmudhaiH 5 / 115 / 63 grastazciraM yugapadutthitacitra grISmAtapasthitighanAgama grISme mahoSmAkulasarvasattve 11 / 55 / 140 11 / 61140 ghanadahanaparItavajrabhUSA 9 / 3 / 133 ghanarUDhamUlamapi nAma 8174 / 100 ghanAsrapaGkeSu nimagnacakrAn 11 / 19 / 134 16 / 5 / 218 9 / 24 / 105 gacchati pradhanasammadodayAt gajA jagarjuH paTahAH praNeduH gaNakastrikAlavidanuccatanuH gaNAdhipairuktamudAra gatabhayadazame bhavAdbhave'smAt gatiriyamazubhapradA ca kA kA gatiSu gatimupaiti bandhadoSAt gatyakSaNi sthAnabhedAdazeSAn gatvA mahIpatibhirAzu samaM sahasraH gadAprahAreNa balo'pi tasya gajanmRgendraH sthiratuGgazRGgaH garbhasthitasya vimalAvagama garbhasthito'pi sa jahe gADhopagahanasudhAsalilena guNavizeSavidaH svasukhecchayA guNinAM cakAra sa gadeSu guNinAM bhavati prasaGgato guptyanvitaiH samitidharma gurutAmupayAti yanmRtaH gUDhaprahArAkulito mukhena gRhItanepathyavilAsavibhramaM gRhadhanavapurAdikaH samagraH gRhavAsarati hitvA gRdhro bhujaM kasyacidAjiraGgAt gokhurotthitarajobhirarodhi gomaNDalena dhavalena sadA gautamo'bhUtpure tasmin . 8 / 64 / 98 cakrapANimanunIya yatsukhaM 9 / 2 / 102 cakrazriyA parigato'hamiti 5 / 61155 cakra prApya sa viSNureva 1141 cakra sahasrAramamoghazakti 11 // 48139 cakrIkRtya surairupayu pari 11 / 9 / 133 caJcaddhvajaM suravimAnamanana 11 / 27/136 catuHpayorAzipayodharazriyaM 15 / 8 / 177 caturdazamahAratna 4184/43 caturvikalpaM nigadanti 976 / 112 caturmahAdigvalayaprabhedAd 9 / 885114 caturmahAdikSu yakSaz 17 / 24 / 237 caturvathAsaMyatapUrvasamyaga 1752 / 236 candrAkRtidyutiharaM dhavalI 6 / 6 / 64 candrAMzuzubhrarapi sa prajAsu 181711262 candrodaye candramaNipraNaddha 16 / 411223 caraNau vinivezya lIlayAsau 7 / 476 cApaM vihAyAsilatAM gRhItvA 151821192 cAraNau haribodhAya 7/40 / 80 cAritramAdya kathitaM jinendraH 9 / 33 / 107 cArutA virahitA na purandhriH 2169 / 22 ciccheda vegAtsaha ketuyaSTayA 11 // 36 // 137 citrAGgado nihatazAtrava 2193 // 30 citrAGgadA kanakacitraMsamAhvayA 9 / 25 / 105 citrANi kSaNarucizakracApa 13 / 46 / 160 cirakAlaM tapastaptvA 17 / 2 / 227 ciramibharipuNA nirIkSyamANau 3 / 9130 ciraM svabuddhayA paricintya 8 / 17 / 91 6 / 57 / 72 9 / 100 / 117 5 / 29 / 51 18 / 46 / 257 17 / 411235 2 / 7 / 14 357 / 27 15 / 148 / 207 18 / 36 / 256 18 / 31 / 255 15 / 170 / 212 17175 / 240 12 / 34 / 148 11336 17197 / 244 9 / 59 / 110 3 / 24 / 24 15 / 125 / 201 13 / 4 / 154 9 / 58 / 110 6 / 28 / 67 17 / 34 / 234 14 / 32 / 172 3383 / 29 11 / 11 / 139 1066 / 127
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 vardhamAnacaritam ciraM vicintyaivamudAra cirAya jAnanniti sarvasaGga cUDAmaNidyu tivirAjita cUDAratnAMzujAlaiH kisalayita chinnaM ca cakraNa ziraH kareNa chinnAH samastA bhavato mahimnA chinne pare dakSiNabAhudaNDe chinne'pi haste subhaTAsighAta: chinno'pi jaGghAdvitaye chedopasthApanAkhyaM nirupama 10143 / 124 15 / 13 / 178 15 / 5 / 176 - 14 / 6 / 176 16 / 10 / 229 11166 / 141 - 6 / 10 / 65 12 / 69 / 152 15711188 15 / 117 / 213 15 / 1211200 15177 / 190 6 / 35 / 69 17 / 69 / 239 13 / 62 / 163 671175 3177 / 29 1047 / 125 jinoditaM tattvamavetya tattvataH 12 / 58 / 151 jIvatvaM cAbhavyatA bhavyatA ca 17132 / 233 jIvAjIvau puNyapApAsravAzca 15 / 159 / 210 jIvAsteSu dviprakAreNa bhinnAH jaitreSavo'sumanaso makaradhvajasya jJAtvA kSaNAdavadhinA sakalaM 9 / 22 / 105 jJAtvA tayovivadiSAmatha 8184 / 101 jJAnaM ca tasya kriyayA 9 / 39 / 108 jJAnAvRtirdaSTivRtizca vedya 9 / 19 / 105 jJAnAvRtiH paJcavidhA ca dRSTyA 9 / 10 / 103 jJAne tapasyapyakRtAbhimAno 15 / 126 / 201 jJAnekSaNAvaraNadezavRtizca jyAghAtajaiH kiNakiNaiH jyotiHsurA hariravAnugatAtma 18059 / 260 jyotsnayA sarasacandanapaGka 2160 / 20 jvalanajaTinaH zrutvA vANI 4 / 90 / 44 jvalanmaNi vimAnAnta 5 / 18 / 49 16 / 59/225 jhAGkArite'livirutairmalayA 1879 / 264 8 / 7 / 90 15 / 93 / 194 taTapavisikatAvibhinnapAda: 10 // 44124 taDidujjvalarukmamaNDanAMsa 11 // 69 / 142 tajjanmakAle vimalaM nabho' 1 / 12 / 2 tataH parAsIccaturuccagopuraiH 7171184 tataH parA vimalajalAmbukhAtikA 12 / 31 147 tataH parANyacchapayodharANi 16 / 23 / 211 tataH paro hemamaya: sphuratprabho 1760 / 238 tataH kramAtkSINakaSAyavIta 14 / 47 / 174 tataH samucchinnapadAdikakriyA 9 / 63 / 111 tataH sutArA pravihAya pArthivAn 18.55 / 259 tatastaddhvaninA dhvasta 11 // 40 // 138 tato'vatIryAstamitorupaNyo 11488 tato mahAzukramavApya kalpaM 15 / 80 / 191 tato dviSaDyojanamAtravistRtaM 15 / 129 / 202 tato varAdi tanumacyuto nataM jagati yasya sudurdharamUrjitaM jagadvazIkartumalaM manobhuvA jagAda ceti kva gataM balaM te jaMghAmRdutvena hatA nitAntaM janatA hitAya tamitAzca / janayatIza ruciM tvayi bhavyatA janmanaH khalu phalaM guNArjanaM janmavyAdhijarAviyogamaraNa jarAgRhItaM navayauvanaM yathA jarIvIcIbhaGgo jananasalilo jaloddhRtAvudyatakacchikAnA javanizcalaketanotkaraM javanilAkRSTapayodhareNa jahadAtmadRSTiphalalaulya jAte tadA prathitatIrtha jAnAti svayamapi vIkSate jitvArkakIrteH sakalAM ca senAM jina tathApi mayA hRdaya jinavacanarasAyanaM durAyaM jinendrapUjAM mahatIM vidhAya jinanirodhaH paramAsravANAM jinaryathAkhyAtamiti pratItaM 1153 / 9 11 / 12 / 133 7 / 67184 11478 18 / 23 / 250 18 / 5 / 250 18 / 4 / 249 18 / 19 / 252 15 / 176 / 213 15 / 164 / 211 1081129 3 / 25 / 24 3 / 109 / 31 4 / 92145 18 / 2 / 249 10 / 4 / 118
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ padyAnukramaNI 279 tattvArthAnAM taddhi samyaktva tattvAvalokanakarairjagadeka tatsAnI garjato meghAMs tatra svakAntyA vijitA tatra sthitaM jagati gautama tatrASTAdazasAgarAyuramara tatrAsti puNyAtmakRtAdhi tatrAsti trijagadivaikatAmupetaM tatrAstyatho nikhilavastvavagAha tatraiva kalpezvarasevitAni tatraiva puMvedamatho vihanti tatraiva sphuritamaNiprabhA tathApi puNyAsravahetu tadavetya palAyate janAnto tadadbhutaM no tamupetya bhUbhRtaM tadapAyabhavAmeya tadayuktamArya tava yAnamiti tadA sutArAmitatejaso samaM tadgarbhataH pratidinaM svakulasya tadgopurANAM gaganAgrabhAjAM tadgopurAntargatacAruvIthI tadgopureSu prathitAnyarAjan tadgopurocchitikaraM tadvyantarAdhipatayaH paTaha tanayAya vanaM pradatsva rAjana tanvantamitthaM nijabAhuvIrya tanna citramiha buddhidurvidho tanmadhye ruciraM tribhaGga tapasA sunirasya ghAtikarma tapasA dahannapi sa karmamala taptameva hi mayA jagadetat tamarkakIrtistanayaM nirIkSya tamavApya yauvanamavApa parAM tamudIkSya yazo'vazeSamAtraM tayordhvajinyorati darpabhAjAM tayormahAtmanorAsIt 14 / 4 / 176 taru mUlamAvasadadabhradhana 6 / 59 / 73 tava bhavati yathA parA vizuddhiH 3 / 19 / 24 tava nizamya sudivyaravaM mudaM 1 / 82 tasthuryatIndradivijapramadAyikAzca 18 / 501258 tasthau sa tasmistrijagatpratIkSyaH 15 / 197 / 217 tasmAdetatkhecarA vAsasAraM 1 / 14 / 3 tasmAdvinirgatamasau 14 / 3 / 168 tasmAnna kAryamabhiyAnamanAtmanIna 177 / 228 tasminnazokatarucArutale 18 / 22 / 253 tasminkSaNe svahariviSTara 15 / 175 / 213 tasmistarAvapi samaM svamanorathena 14 / 17 / 170 tasmistadA suvati kampita 1151 tasya nirmalakarasya suzIlA 4 / 64 / 41 tasya priyA mahAdevI 2 / 41 / 18 tasya priyA narapateH 317829 tasya praNayinI cAsIt / / 57957 tasya zatrubhavanaM vilokayan 1076 / 129 tasya sAnnahiko'tha vArijaH . 17 / 11 / 243 tasyArka kIrterdhanuSo'ya 18 / 28 / 254 tasyArkakItiravanIzvara 18 / 11 / 251 tasyAH patidhairyadhanaH khagendro 18 / 201253 tasyAH paredhuratha cAraNalabdhi 18 / 9 / 250 tasyAbhiSekasamaye 171701239 tasyAmabhUtprItirananyayogyA 4 / 30 / 36 tasyAstrisaMdhyamakRtaitya 9 / 55 / 110 tasyAsaMkhyAtA devadevyaH sabhAyA 8 / 42 / 95 tasyAsIdatha nRpatiH purasya 18 / 29 / 254 tasyAbhavatpAlayitA vinItAM 17 / 108 / 245 tasyAtha kAntaradhidevateva 16 / 55 / 225 tasyAlunAt ketanavaMzayaSTi 13 / 33 / 158 tasyAM surA rajaninAtha 1073 / 128 tasyeyuH paramarayo'pi 5 / 65 / 56 tasyaikadezasthitabAlapiNDo 10 / 85 / 130 taM jAtamindramavagamya 9 / 50 / 109 taM dRSTvA maNimukuraM 3 / 64 / 27 taM niyujya dharaNItalabhAre 16 / 29 / 221 11146 / 138 18067 / 262 18 / 35 / 255 18 / 34 / 255 5 / 112 / 62 1158 / 10 6 / 58 / 72 1154 / 9 17149 / 236 4 / 78 / 43 17182 / 241 13 / 16 / 156 3 / 63 / 27 17 / 24 / 232 3 / 73 / 28 8 / 57197 8 / 61198 9 / 69 / 112 67 / 64 5 / 15 / 49 17192 / 243 171633238 5 / 2050 17156 / 237 18 / 96 / 266 14 / 4 / 168 12 / 13 / 145 114317 9 / 66 / 111 17280241 14 / 14 / 170 12 / 39 / 148 16 / 65 / 226 14 / 411174 13 / 22 / 157
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAnacaritama 2 / 28 / 16 2 / 19 / 15 6 / 12 / 65 taM parItya sakalAH samantato taM vidyAH prathamamupAsire taM svargaH pAtayAmAsa tAbhiH svabhAvarucirAkRtibhiH tAvadeva puruSaH sacetanaH tAsAmuparyanupamadyuti tiryagvijRmbhakasurAzca tiSThAgre kimu bhASitena tisrastisro vimalasalilA tIrNAkhilazrutamahAmbunidheH tIvraH paraM yaH pariNAmabhedo tIvrAtIvrajJAtavijJAtabhAva tulyAH sarve nivRtAH saMpraNItAH tulye ripo jagati devaparAH tRtIyazAlasya vicitraketanaH tRSNAvihInamatha garbhagataM tRSNAM vivardhayati dhairya tRSNAM sadAzritajanasya te dhanyA jagati vidA tenAtha kalpitasamastabalena tenAtho samavasRtiH prasanna tenoktAmiti naralokasAra tebhyaH parAvubhayato'pi teSu vyarAjanmaNidAmaghaNTA tairevAntaritA babhurnava nava tau dampatI sarvaguNAdhivAsA tau virejaturananyasamAnau tyAgaH suzAstrAdikadAnamiSTaM tyAgAnvito yatra sadA virUpaH trikaraNavidhinA svapApayogaM tribhireva bhavadbhijita tribhuvanaM satataM karaNakramA vizAlavaryonnata ratnagopure tvadanvayAdyaH prathamasya sUnuH tvadvivAhamavagamya durjayAMs tvayA virAgAdidoSaryA / 8180 / 100 tvayA vinA rAjyamapeta nAyaka 14 / 7 / 169 tvameva vatsa pratipannavatsalaH 3385 / 29 tvA deva niSpratighamAtmasamaM 17 / 35 / 234 8 / 19 / 92 .18 / 30 / 255 daNDaM kapATamaghanaM prataraM ca 17 / 36 / 234 daNDo dhvaje sanmaraje ca bandho 9 / 98 / 116 dattArghamapyAtmahita 18 / 14 / 251 dadRze vanitAjanaiH samaM 15 / 122 / 200 dantaizca gAtraiH kariNAM karaizca 15 / 30 / 180 darbhasUcidalitAGgalikSarad 15 / 24 / 179 dalayanmahato'pi bhUbhRtaH 15 / 14 / 178 dalitAJjanapuJjarociSo 6153171 davanibhamukhadaMzamakSikaughaH 18 / 41 / 256 davAgnijvAlAbhirjaTilita 17 / 57 / 237 daza daza vararatnatoraNAni 6 / 4670 dazanAMzumaNDalanibhena kirana - 17 / 5 / 228 dazAmanubhavandivyAM 14 / 44 / 174 daSTo'pi daMzamazakAdigaNena 8183 / 101 dAnAdivighnakaraNaM paramantarAya 14 / 52 / 175 dAnAmbusekasurabhIkRtagaNDa 14 / 21 / 171 dAninaM vipulavaMzamUrjitaM 18 / 21 / 253 dAmadvayena bhavitA yazaso 18 / 10 / 251 dAmadvayaM bhramavaliprakaraM 18 / 25 / 254 dAvAnala zikhAkalpA dinakara karajAlatApayogAt 13 / 17 / 156 divasairiti saMmitairvazI 1513 divasairatha sammitaH svadezaM 12 / 111144 divo'vatIryAtha vizAkha 11147 / 139 divyadundubhayo neduH 7 / 12 / 77 divyAGganAjanamanohararUpa 1857 / 260 divyAmbarAbharaNamAlya . 18 / 37 / 256 dizaM mahendrasya mahendra 5 / 102 / 60 dInAtihAso bahuvipralApaH 8 / 23 / 92 dInena duHsahAstena 3 / 34 / 25 duHkhaM zokAkrandane dehabhAjAM 15 / 163 / 210 5 / 14 / 48 12 / 1 7173385 9 / 47 / 109 8151197 7187187 785586 11156 / 140 15 / 106 / 197 18 / 24 / 253 5 / 73157 3170 / 28 15 / 107 / 197 15 / 51 / 184 6164 / 74 8751100 17.44235 17 / 39 / 235 392 / 30 11062 / 141 7159 / 83 4 / 53 / 39 5 / 22 / 50 3152 / 26 13384 / 167 17190 / 243 10133118 15 / 32 / 181 3 / 6628 15 / 271180 1145/7
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUrato vinamitAkhilazatru dUto'ndhatamasaMbhavanebhyo dUramapyabhimatasya nivAsaM dUrAdavAtarannAgAn duH zikSitairanavalokitaH dundrAzvagaNadarpa duSprApAM sakala nRpAdhirAjya dRSTena te tribhuvanAdhipati dRSTe grahairatha nijoccagataiH dRSTvA sphuTaM sphATikabhitti dRSTvA tannijahastasaMsthita devAnandaM nijatanurucAM devAlayAdavatariSyati devavicitramaNibhUSaNa dehIti zabdena vivajitAbhU doSaH sa yatra nizi saudhacayAgra doSo babhUva guNino'pyayameka dravyANu suvazIkRtAkSaturago dvayameva sukhAvahaM paraM dvayameva vidhIyate mataM dvAtriMzatsakalanarAdhirAT dvAnyau kramataH pramAda dviradaM vinihanti kesarI dvitIyazAlasya vicitraratna dviSamuhUrtA parA sthitiH sminnagarI pUrva dvIpe'tha jambUdruma dvIpe'tha jambUmati bhAratAkhye dvIpe'smindadhadaparetare yoga prakRtipradezI dvau satAmabhimatau narottamau dha dhanaM svanaddhAbharaNaiH samaM tadA dhanurvimuktA nizitAzca bANA: dharaNItalasarvasArasampat nukramaNI 13 / 15 / 155 13 / 52 / 162 13 / 67 / 164 3 / 3 / 23 6 / 60 / 73 15 / 134 / 203 14 / 13 / 170 17 / 43 / 235 17 / 58 / 237 1 / 29 / 5 9 / 46 / 116' 1271 / 153 17 / 46 / 235 17 / 68 / 239 5 / 24 / 50 17 / 18 / 231 17 / 23 / 232 15 / 155/208 7|38|80 737180 14 / 24 / 171 15067 / 188 7146 / 81 18 / 40 / 256 15 / 74 / 189 3 / 35 / 25 17 / 2 5 / 1 / 46 14 / 1 / 168 15 / 70 / 188 8 / 35 / 94 2 / 66 / 21 9 / 7 / 103 4 / 6 / 33 dharmAdharmau prANabhRtpudgalAnAM dharmAdharmau pudgalAkAzakAlAH dharmAstikAyasya na yAntyabhAvAt dharmArthayoH satatamityavirodha dharmo jinendraH sakalAvabodhaiH dhavalAtapavAraNasya mUle dhAsyatyalaM ghaTayugena salakSaNAGgaM dhIrA mana:paryayabodhayuktAH dhunvAnAviva dRzyatAmupagatau dhRtanirjhara vArisIkara: ciraM yuddhadhurAM dhRtvA dhairyamAkRtiriyaM vyanakti naH dhautendranIlamaNikalpita dhyAnAga mAdhyayanabhUri dhyeyaM dravyamathArthamityabhimataM dhvajA nipetuH samamAtapatraH na na khalu doSalavo'pi nirIkSyate nagaraM tataH pratinivRtya yamI na cacAla dharaiva kevalam na janmano'nyatparamasti duHkhaM na tutoSa bhaktivinatasya natottamAGgasthita hastakuDmalAn nadacchivAsyAraNilabdha na dadAti vanaM sa yAcyamAno nadIsahasrariva yAsAM patiH nanu sarvavido'pi rAjate nantuM caityayatIn gurUnabhimatAn napuMsakaM vedamatha kSiNoti na prApa kiJcidapi garbhanivAsa nabhazcarAn saptazataM vijitya nayacakSuranUna sattvazAlI naya mArgavidAM varasya yuktaM nayavartmani yaH sunizcitaM narakagatimupAgato hariryaH 281 15 / 17 / 178 15 / 15 / 178 15 / 19 / 215 17 / 29 / 233 12/47 / 150 4 / 22 / 35 17045 / 235 18 / 92 / 266 18 / 47 // 258 718386 9 / 16 / 104 803489 17 / 9 / 229 15 / 113 / 198 15 / 154 / 208 9 / 53 / 110 1877/263 5 / 89 / 59 716584 12 / 55 / 151 16 / 56 / 225 2 / 32 / 17 9 / 49 / 109 4|39|38 10 / 36 / 123 7 / 13 / 77 15 / 111 / 198 15 / 174 / 213 17/53 / 237 9 / 73 / 112 4 / 12 / 34 4|38|37 7 / 26 / 79 11 / 6 / 132
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 vardhamAnacaritam naranAthapateranujJayAsmAn naranAthapatezca lakSmaNAyA na rUpamAtraM na kalA na yauvanaM narezvaraiH SoDazabhiH samanvito navakandumivAzvavArakaM navavivarasamanvitaM nisargAdu navapadArthayutaM vimalaM navapuNyacikIrSayA dharAyAM na viSaM maraNasya hetubhUtaM na zreyase bhavati vikrama na hIyate yatra sarovarANAM nAva kevalaM nUnaM nAtha sthitaM kathamidaM nAnA vidhAstrAhatayantra nAmapratyayasaMyutA iti jinaiH nAnApatralatAnvitaM vanamiva nAnAroga dhito'pi prakAmaM nApekSate'rthApacayaM nAryA pururavAnAryA nigadya putrAviti putravatsala: nigamaivahadikSuyantragantrI nigadantyatha yogavakrabhUyaM nijatanutaracarmavarmagU DhaM nijatanuvacaHsAdhu dravyAntarai nijamugdhatayA samanvitAn nijasAhasena mahatApi mahAn nijavigrahe'pi hRdi yasya nitarAM sakaSAyabhUyataH nitarAmapi tadviparyayo nitAntazuddharatizuddhavRttaH nityodayo bhUmibhRtAM ziraHsu nidrAdinidrA pracalAsvapUrvA nidhAnamAsAdya yathA daridro nipatya yasminpurasundarINAM niyujya kApathe tasmin niragA dadhiruhya vAraNaM 4 / 57 / 40 niravartata vegato yuvezaH / 4 / 28 / 36 nirantaraM kuDmala korakotkarAn 1067 / 127 nirAkarotyakSabalaM balIyasI 10 / 11 / 119 nirIkSya sAmrAjyamiti 7179 / 85 nirIkSya zUraM vraNavihvalAGga 11 // 32 / 136 narendravidyAsu gajAdhirohaNe 18 / 64 / 261 nirgatya srastakarNAgra 17 / 1211247 nirjalA na saridasti jalaM ca 4 / 37 / 37 nirvyAjapauruSavazIkRta 6 // 51171 viryayurbahalagairikAruNA 12 / 7 / 143 nivRtya gaccha svagRhaM priyastriyaH 3 / 29 / 25 niviDIkRtapaJcamuSTiluptA 18 / 83 / 264 nivRttarAgaprasarasya yatsukhaM 15 / 115 / 199 niHzeSamekatvavitarka 15 / 780191 niHzvAsasaurabhAkRSTa 18148 / 258 niSkAraNaM kimiti kupyasi 15 / 116 / 199 nisargavaimalyaguNeSu yasmin 1 / 6 / 2 nisargazatranapi yo'bhyupetA 3 / 38 / 25 nanametadadhunApi tAvakaM 1056 / 126 natyanmadAlasavadhUjana 4 / 4 / 33 napatirjagati pratItavaMzo 15 / 45 / 183 nRpaiH samaM paJcazataiH sa 11 / 33 / 137 netrotpalAbhyAmanavApya 15 / 138 / 204 naisarpaH samamatha pANDupiGgalAbhyAM 7 / 3 / 76 nopekSate pariNatamavatha 5 / 87 / 58 no bhAryA na ca tanayau 16 / 52 / 225 nyAyavAnabhinivezamAtmanaH 15 / 68 / 188 nyAyahInamiha yasya vAJchitaM 15 / 50 / 184 9 / 54 / 110 12 / 16 / 145 paJcatAM cirakAlena 15 / 1711212 paThitaM na zuko'pi ki 12 / 421149 paNyAGganAjanakaTAkSa 12 / 24 / 146 patiH kanIyAna pi yaH 3168 / 28 pati vizAmityanuziSya sA sabhA 7 / 61483 pattiM padAtisturagaM turaGgo 4 / 61140 2041 / 19 10 // 46 // 125 10 / 12 / 119 9 / 32 / 107 10 / 31 / 123 3 / 26 / 24 13 / 5 / 145 6 / 33 / 68 872 / 99 2161121 17.116246 10 // 421124 15/158 / 209 3 / 46 / 26 6 / 45170 12 / 10 / 144 114017 8 / 12 / 91 6 / 18 / 66 4 / 11 / 34 4|34|17 5 / 19/49 14 / 25 / 171 6 / 6173 14|45 / 174 8 / 11 / 91 8140/95 3 / 9413 7 / 3279 11508 1064 / 127 2 / 39 / 18 8 / 5 / 103
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ padyAnukramaNI - 283 pathi rAjakakoTiveSTitaH pathi vismayanIyamaNDanaM padmAkaraM samavalambya padmApriyaH komalazuddhapAdo papAta kazcidvivazo na bANaH papracchAtha prAJjalirbhaktinamraH paraMtapa:zrIvijayo'grajaH paramastamupaiti bhAnumAnapi parasparaM to svavazaM nikAmaM paramAntaraM ca sa cakAra parA sampatkAntevinaya parA vihAyogatiraprazastA parAM manoguptimathaiSaNAdika parikuDmalIkRtakarAmburuhaH parikupyati yaH sakAraNaM paricitaparicArikAkarAgra paricyutaistanmukuTAdanekaiH parijanadhutatAlavRntavAta parito'pi vanaM vizAkhanandI pariniSkramaNasya nAtha yogyA paripRcchataH kSitipatevijaye parirabhya sammadabhavAzrubhRtA parirebhe tamabhyetya parivArito dhavalavAridharaiH parihAravizuddhisaMyamena parihAravizuddhinAmadheyaM paruSAcca mRduH sukhAvahaH pareNa sadyo nijakauzalena pareNa mallena vilUnagavyAM paroparodhAkaraNaM visarjite pazunigrahe'pi bhuvi tAta pazyannapsarasAM nRtyaM pANDutAmathagataMmukhamaindrI pAdanyAse sapta padmAH purastAt pAdAnnataM tamavalokyavihIna pArivraja tapastaptvA 782 / 86 pArivrajamanuSThAya 775/85 pArivrajyaM tapo ghora 6 / 62 / 73 pArAvatendIvarakarNapUrA 5 / 26 / 50 pArzvasthasAmajaniviSTa 9 / 36 / 108 pAzcAtyAnatha nijasainika 15 / 1 / 176 piturguNAMstAvanucakratu: sutau 10 / 29 / 122 pitunidezAtkanakaprabhAyA 7/42181 piturvaco yadyapi sAdhvasAdhu 12 / 28 / 147 pituH samakSe'pi bhavAna dhuraMdharaH 16 / 31 / 222 pitroH sutApagamajAbhavato 168 / 12 pibati yo vacanAmRtamAdarAt 15180 / 214 pInonnatastanaghaTadvaya 15154 / 184 puNDrekSavATainicitopa 5 / 68 / 56 punarityadhipena noditaH san 7 / 33 / 79 purataH pravilokya dantinaM 7 / 98 / 88 puramasti podanamiti 977 / 113 puraHsarairaSTanavaH padAtibhiH 7 / 95 / 87 purassarIbhUtabalAcyutastataH 4 / 6341 purANapatrANyapanIya dUrato 17 / 106 / 245 puri zvetavikAkhyAyAM 5 / 9359 puruSasya paraM vibhUSaNaM 5 / 91159 puruSeNa durlabhamavehi 3 / 2 / 22 pure kauleyake jAtaH 5 / 39 / 52 pureva sarvaH kSitipAla vAsaraH 17.128 / 248 puSpakAntirahito'sti na vRkSaH 15 / 127 / 201 puSpottarAtsamavatIrya 7 / 18 / 78 puSpottare puSpasugandhideho 9 / 37 / 107 pUgadrumaiH svagatanAgalatA 9 / 23 / 105 pUjAhitAnarghavicitra 15 / 65 / 185 pUrvameva suvicArya kAryavit 5178.57 pUrvaprayogAnniyamaprakRSTA 3 / 84 / 29 pUrvajanmani sa bhAvita 13 / 54 / 162 pUrvabhUti rahitasya kathaM vA 18 / 88 / 265 pUrvANi tribhiradhikAnyazIti 4179 / 43 pUrvAlle dIkSayAmA pravimala 3 / 98 / 30 pRSTaH sa tena munirevamuvAca 338830 375 / 28 1 / 2014 1776 / 240 7 / 102 / 88 10 // 30 // 123 12 / 27 / 147 229 / 16 10 / 61 / 127 17 / 89 / 242 18 / 88 / 263 17 / 33 / 234 11102 4 / 67 / 41 778 / 85 5 / 37152 2068 / 21 1075 / 129 2 / 47 / 19 3386 / 29 7 / 14 / 77 16 / 3 / 218 3172 / 28 2038 / 18 13 / 6 / 154 17148 / 236 16 / 64 / 226 17 / 4 / 228 1 / 19 / 3 818 / 90 15 / 188 / 215 13 / 23 / 157 13 / 39 / 159 14 / 39 / 173 1852 / 259 1157 / 10
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 pRSTo munistena sa ityuvAca poto vAridhimadhyagaH sati pauSpI vRSTiranudrutA madhukaraiH prakRtiH sthitirapyudArabodhaH prajAgarAyoddhatadoSazAntyai prajAnurAgaM vimaleva kIrtiH prajAnurAgaM satataM vitanvataH praNatamUrddha vIrabhavatkrama praNanAma nivezitena bhUmyAM praNatasya samastamaulavagaiH praNayena samAzliSya praNamya pAdau vazinAmadhIzituH praNamya bhaktyA parayA praNamya yAce'hamamoghadAyakaM praNipatya tato bhavAbhidhAno praNipatya maulitaTa praNAmaparyastakirITa praNAmatuSTairgurubhiH sasaMbhramaH pratApabhAnorudayAdririnduH pratidivasamagAttanutvamaGgaiH pratipakSamanApya matpratApo pratipadya bhUpatirubhe zuzubhe pratibuddhamahotpalotpalAnta pratibodhayituM mudA tadAyA pratibodhajRmbhaNavibhImamukhaH pratimAgatazAlapadmarAga prativapUritAdrirandhre pratiloma mArutavikampita pratisvanApUritasarvadiGmukhaM pratyakSa jinapatimabhyupetya pratyAlayaM prahatamaGgala tUrya pratyupta pravipularatnarAji pratyutthito jayajayeti vadadbhi pratyekakAyo'pyazaH padAdi prathayAmbabhUva parigupti prapIyaraktAsavamAzumattA vardhamAnacaritam 12 / 46 / 149 15 / 97 / 195 18 / 44 / 257 15 / 69 / 188 15 / 132 203 12 / 36 / 148 2 / 20 / 15 18 / 74 / 263 4|55/39 4 / 35 / 37 3 / 107 / 31 10/57 / 126 2/63 / 21 2 / 26 / 16 17 / 126 / 248 16 / 15 / 220 10 / 9 / 119 10 / 2 / 118 1|38|6 11 / 59 / 140 4|51 / 39 5049/54 4|3|33 prabuddhapadmAkarasevyapAdaM pravidhAya vRSyarasamokSa pravihAya tapo jainaM pravizannatha dUrataH sabhAntaM pravezaya drAk sumukhetyathAjJA prazrayAstava sudhArasacchaTA prasAdhanamapazcimaM kuzala prasiddhamAnena virodhavarjinA prAkAraH kanakamayastataH prAkArakoTighaTitAruNa prAkkalA himarucerudayAdreH prAgeva taM pramuditaH prAgeva mohaM sakalaM nirasya prAcyAM gopuramucchritaM prAjJAH prAhuranityatApyazaraNaM prANIndriyANAM parihAra eko prAdurbabhUva svasamAnasattve prApayAtmasacivaiH svayaMprabhAM prApattadapratimasAlamalaGghayamAnaM prApya pAdahatimapyakharAMzoH prApyAnantaguNaikavRddhisahitaM prArthanAdhigatajIvita sthiti: prAleyapAtakSatapadmakhaNDe prAleyavindubhiramI navamauktikAbhaiH 17 / 104 / 245 58258 prAleyavAyuhatimapyavicintya 418 34 11 / 3 / 132 6 / 67174 2 / 67 / 21 14 / 22 / 171 6 / 17 / 66 14 / 28 / 172 11 / 65 / 141 15 / 181 / 214 prAvartatAlasyamapAsya dUra prAsAdAnmRduzayanAni sopadhAnA prAsAdA maNimaNDapA bahuvidhA prAsAdazRGgANi sametya meghA priyAviyogavyathayA kRzIkRto prItimalpasukhakAraNena mA preSitA pratibalaM nivApituM proktastriyogasya jinaiH proktAstu paJca nava ca projjhya daSTabisakhaNDamazeSaM 16 / 35 / 222 9 / 48 / 109 prottasthAvatha samaya 1 / 4618 16 / 26 / 221 3 / 67 / 28 4|54139 5 / 97/60 8|4|10 10 / 88 / 131 5 / 12 / 48 18/7/250 17 / 8 / 229 13 / 57/162 1 / 4519 15 / 169 / 212 188250 15 / 89 / 193 15 / 87 / 192 9/79/113 8 / 24 / 92 4/75/42 13 / 61 / 163 15 / 156 / 209 8|33|13 12 / 65 / 152 13 / 76 / 166 15 / 105 / 196 12 / 62 / 151 14 / 26 / 171 18 / 15 / 252 113015 10 / 26 / 122 8 / 22 / 92 8820101 15 / 149 / 207 15 / 72 / 189 13 / 42 / 160 6 / 66 / 74
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ padyAnukramaNI 285 prottuGgapUrvakAyena baddhacArukavacamahAbhaTa bandhasya tonitarAmabhAvAt babhaJja darpa zazizekharasya babhAra hAro guNavatsu kevalaM baladvayaM vIkSya tayoracintyaM balavAnhayakandharaH paraM balareNubhayena bhUtalaM balAdhikasyApi balasya pUrva bahuvidhanizitAstrapatra bahuvidhaparivartanakriyAbhiH bahuvidhaparitApahetubhUtaM bahubhirgajadantacAmaraiH bahvArambhaparigrahatvamasamaM bAlacandanalateva bhujaGgaH bAlenduspaddhidaMSTAgra bAlye'pi yo'bhyasta bibhratApi navayauvanalakSmI bIbhatse prakRtivinazvare budhA vitarka zrutamityuzanti 3 / 18 / 24 bhArate'smin purI khyAtA 3 / 4326 bhAvAH paJca kSAyikAdyAdayaH syuH 15 / 9 / 177 bhAvAnAM khalu mukti 15 / 186 / 214 8073 / 99 bhAvI tIrthakaro'yamityavirataM 16 / 66 / 227 15 / 168 / 212 bhAvarathAnantaguNaM samastai 1575190 972 / 112 bhAsvatAmaviSayo malinAtmA 13151 / 161 10 / 25 / 122 bhuktotsRSTaM madIyaM 9 / 99 / 117 978 / 113 bhuvi kUla iti prasiddhanAmA 17 / 1201247 7 / 676 bhavi mArgazirasya kRSNapakSe 16.1151246 7.69 / 84 bhuvi tasya rakSaNavidhI 5 / 74 / 57 9 / 75 / 112 bhUtvA tayoH sthAvara ityabhikhyAM 3 / 112132 11 / 15 / 134 bhUbhRtAmupari yena zAtravaH 814996 11 / 18 / 134 bhUbhRdguhAdiSu purA 15 / 112 / 198 11 // 34 / 137 bhUripratApasahita ravibhinna 6163173 784186 bhUripratApaparipUritasarvadikkaH 6 / 34 / 68 15141 / 182 bhUrisAradhanadhAnyavihIno 13 / 3 / 154 13 / 12 / 155 bhIroItikaraM tvadIyavacanaM 9 / 93 / 115 bhogArthaH suranapakhecaropanItaiH 14 / 42 / 174 1149 / 8 bhrAntvA kuyoniSu cirAt 3 / 110 / 32 13 / 26 / 157 bhrUbhaGgabhaGguramukhaH 6 / 297 14 / 501175 15 / 153 / 258 ma maNimayAbdatalapratimA mahI 18 / 87 / 265 17 / 30 / 233 maNDalaM dinakarasya dinAnte 13 / 34 / 158 3 / 8 / 23 matAH sahasrANi navAtha zikSakAH 18912266 17 / 101254 matizrutAvadhijJAna: 3 / 54 / 27 17113 / 246 madAnilAya pratisAmajasya 9 / 13 / 104 12 / 49 / 150 manasA kriyayA ca vizvanandI 4 / 34 / 37 12 / 15 / 145 manasA zrutArthamasakRt 16 / 22 / 220 16 / 18 / 220 manasi prazamaM nidhAya zuddha 15 / 195 / 217 4 / 49 / 39 manaso nirAkuruta mAna - 17150 / 224 72 / 76 manuvaMzaje'pi sati bhUmipatau 57657 7 / 11177 manohareSvapyamanohareSu 15 / 58 / 185 7 / 47181 mantribhiH parivRtaH sa tu yoga 13 / 27 / 157 11 / 28 / 136 mantrI harizmazrurathaikavIro 98511109 3 / 10 / 23 mandAnilollAsitasaudhanaddha 5 / 11 / 48 bhaktyA praNemuratha taM manasA bhagavan bhavyasattvAnAM bhagavAnaparopanItabhogAn bhagavAnvanametya nAgakhaNDaM bhadrAnayormUlamudAharanti bhayAtparimlAnamukhAni bhavataH kariSyati vaco'dya bhavatA vidito na ki pratItaH bhavatAmanubhAvato hi naH bhavatAmapi vAgminAM puroH bhavatAM pravilaGghaya bhAratI bhavasalilanidhau punaH punazca bhavyasattvasamUhAnAM
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 mayUramAlyAmbarahaMsakezari mahArAkulito'pi kazcit mahatImatha tasya kArayitvA mahatAM vare sakalasattvacaya mahAtmanAM sIrarathAraGgadhAriNAM mahApratIhAraniveditAgamaH mahAzayA dhIratarA gabhIrA mahopavA sAnvividhAnazeSAn mahopavAsena kRzIkRto'pi mAnastambhavilokanAdavanatI manuSyaM khalu karmabhUmirucito mAyAthAsravaheturityabhihitA mAyArbhakaM prathamakalpapati mitrametya sakalendumanaGgo mithyAtvAbhAvAvirati mithyAtvayogAviratipramAdaiH mithyAtvena sadA vimUDha mithyAtvena sadAvalipta mIlitAni kamalAnyapa mukulIkRta hastapallavA so munipatimavalokya supratiSThaM munivAkyamadbhutamacintya munivirahazucA samaM svacittAda munIzvaraiH saMsRtikAraNa mUrcchAmapAsya vraNaduHkhajAtAM mUrdhAnamAnata mudasya mUlaM bandhAdidoSasya mRgakulamapahAya taM nagendra mRgavidviSaM navamRNAlamive mRtamRgapatizaGkayA madAndhaH mRtyumAsAdya kAlena mRdutAmupayAti vahninA mRdunA sahitaM sanAtane mRdunaiva vibhidyate kramAt maurvIninAdAvitaretarANAM vardhamAnacaritam 18 / 17/252 9 / 21 / 105 yaH kalatramayapAzaveSTitaH 4|59/40 yaH kAzazubhraMH zikharairadabhraMH 5 / 46 / 53 yaH kupyati pratipadaM 10 / 53 // 126 yaH pratIpamupayAti vartmanaH 2 / 64 / 21 yaH zazAsa sphuraccakra 5 / 8 / 47 yaH sadA bhavati nirjitendriyam 12 / 66 / 152 yaH sAnudezasthita padmarAgaM 15 / 117/199 yajjJAnAvaraNAdi karma yatpAdanIlAMzumahAprabhAbhi yatra ca pratimAyAta yatra sArarahitA na dharitrI yatrAmalasphATikakUTakoTi yatrAkulInAH satataM hi tArA yatrAGganAnAM vadanAravinde 18 / 51 / 259 15 / 101 / 196 15 / 42 / 182 17 / 72 / 239 13 / 65 / 164 15 / 62 / 186 12 / 52 / 150 ya 15 / 145/206 14 / 114 / 198 13 / 44 / 160 yatrAmbarAcchasphaTikAzma yatrAttadhautAsimayUkha rekhA yatrollasatkuNDalapadma yattamo'hni dinanAthabhayena yatnato'pi racitApi ramaNyA yatnenApi vizoSaNA 17 / 105 / 245 13 / 82 / 167 yatsodhakuDyeSu vilambamAnA 16 / 12 / 219 yathA yathAyurgalati kSaNena 11 / 53 / 139 yathAgamaM zUnyagRhAdikeSu 15 / 81 / 191 yathA pathi zreyasi vartate 9 / 31 / 106 yathAvatkathyamAnAni yathA na nakSatramudIkSyate 4180 143 3 / 33 / 25 11 / 4 / 132 yathAvadApRcchya tataH yathoktamArgeNa suduzcaraM paraM yadi nivasasi saMyamonnatAdrau 5 / 86 / 58 1157/140 yadi vetsi vidhatsva taM 3 / 69 / 28 yadi ca tvayi tasya bandhubuddhi 7/36/80 yadRcchayA yAntamudIkSya 7 / 29 / 79 yadgopurAgra sthita sAlabhaJjI 7 / 28 / 79 yadvaktrasaMsthAmanavApya 9|4|103 yamau tanUjAmanuziSya paddhata 8 20192 12 / 3 / 143 6 / 48 / 70 819190 3 / 62 / 27 81891 5|4|46 15 / 147 / 207 5 / 3 / 46 3 / 46 / 26 13 / 2 / 153 5/2047 5 / 13 / 48 12 / 12 / 145 127/5 12 / 4 / 143 1 / 26 / 5 13 / 49 / 161 13 / 68 / 164 15/98 / 195 1123|4 10 / 35 / 123 15 / 135/203 2 / 25 / 16 3|12|23 10/65 / 127 10/80119 10/58/126 11|38|137 447/39 4/70/41 12 / 23 / 146 5 / 10 / 47 5/20/50 10 / 10 / 119
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ padyAnukramaNI 287 6 / 36 / 69 9 / 29 / 106 11 / 67/141 15 / 35 / 181 12 / 22 / 146 8 / 28 / 93 114147 8 / 32 / 93 8156197 yastAdRzaM mRgapati mRgarAja yasya digvijaye bhUri yasya garbhAvatAre bhU yasya cAparavazaGkayA yasyAlabdharaNArambhA yasyAM nizIthe gRhadIdhikANAM yasyAM gavAkSAntarasaMpraviSTAM yasyAM gavAkSAntara yasyAM gRhAlindakabhAgabhAjAM yasyAM marakatacchAyA yasminmahAtmanyamalasvabhAve yasminnahInavapurapyabhujaGga yasminsadAsti murajeSu yasminvimAnakhacitAmala / yasminprasUte vavRdhe kulazrI yastIkSNavartyatRNakaNTaka yaM kalAdharamivAbhinavotthaM yaM ca svayaM jvalanajaTyupagamya yaM prApya rejuramalaM naranAtha yAJcA prANivadhAdidoSa yAteSu keSucidahaHsvatha yAte gurau zreyasi tadviyogajaM yAdhiSThitA koTisahasra yAnAtsasaMbhramamubhA yAntamastamapahAya yAntaM tadAcaritamAcarituM yAvanna pakSayugalaM yAvanniSAdI madavAraNasya yA sudhAdhavalitorvarasaudha yuktayugmaturagAH yuktameva bhavatorasaMzayam yuktasaGgamamavekSya durjanaH yuktAtmapakSabalagarvatayaiva yuktihInamiti kartu ye krodhAdyA indriyANya yo jJAtivaMzamamalendu 6 / 55 / 72 yoddha dviSA saha viyatpravi 3 / 58 / 27 yodhA virejuH zarapUritAGgA 3 / 51 / 26 yo'bhyuddhRto duritakhaJjanato 85096 yo mUkabhAvo dhanamAtma 361127 yo yauvanazrInilayakapadmo 12346 yo'variSTa bhuvi kanyakAM 1135 / 6 yo vAJchitAnekaphala 11285 yo vivekarahito yadRcchayA 1 / 25 / 5 yauvanoddhatapulindasundarI 3 / 49/26 1 / 39 / 6 raktarAgavivazIkRtacittAH 17175 / 230 raktAzokatarormUle 17 / 6 / 228 rakSan zarebhyaH patimAtmagAtraiH 17 / 14 / 230 rakSA parA samabhivAJchita 12 / 2018 rakSiturbhuvanamaNDalasya me 15 / 119 / 199 rajaniSu himamAruto babAdhe 13 / 19 / 156 rajanISu yatra sadanAgrabhuvo 65672 rajovitAnairnavakAzazubhraH 16 / 22 / 232 rativinAzanamanyajanArati 15 / 108 / 197 ratnasAlaprabhAjAla 6 / 1 / 63 ratnAkarairyaH samatIta 2 // 35 // 17 ratnAnAM viyati surendra 1 / 18 / 3 rathacakracayasya cItkRta 6 / 5 / 64 rathavAjikhurAbhighAtajaH 13 // 37159 rathena tasyAbhimukhaM sa gatvA 4 / 82 / 43 rarAja cUDAmaNivat trilokyA 13 / 78 / 166 ravimaNDalaM vimalaratnabhuvi 9 / 12 / 104 razmijAlamudayAntaritasya 13 / 8 / 154 rAgasya prazamAya karmasamite 8/69 / 99 rAgaM dRzorvapuSi kalpamaneka 8 / 6 / 90 rAgiNaH na khalu sidhyati 8 / 31 / 93 rAgI badhnAti karmANi 615271 rAjA sametyAnatamAdareNa 8 / 29 / 93 rAjyazriyaM zrIvijayAya datvA 15 / 23 / 179 rAmAvibhUSaNamaNiprakarAMzujAla 17 / 20231 ripustripRSThasya purAbhave'bhavat -13153 / 162 3 / 5 / 23 9 / 45109 65071 878 / 100 11160 / 140 5 / 38 / 59 9 / 6 / 103 15 / 34 / 181 3 / 44 / 26 1 / 9 / 2 14 / 34 / 173 7188 / 86 7/64 / 84 9 / 56 / 110 18 / 33 / 255 5 / 43153 13 / 56 / 162 15 / 131 / 202 6/47170 13159 / 163 3 // 3025 5 / 88 / 60 1089 / 131 17 / 17 / 231 51111162
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 vardhamAnacaritam rundhan dizo daza navAmbuda rUDhavaMzagahanAndhakAritaM rUpasparzI varNagandhau rasazca rUpaM yauvanamAyurakSanicayo reje paraM sahajaramyatayA rejire taccamUcAru raupye girau dhanadarakSita raupyo giristatra nabhazcarANAM lakSmIpratApabalazaurya lakSmIrmukhe hRdi dhRti lagne gurau zubhadine latAlaye nandanakAnanAnte lalanAmukhAmburuhagandhavaho lalitena vilAsinIjanena lIlA mahotpalamapAsya lulAva maurvIbhiramA zirAMsi lokajIvanakarasthitiyuktaM lokasyAtha yathA jinodita lokAdhikA namikula lokAnAmiti sa manorathA locanodgataviSAnalaprabhA lohajAlamalinIla laukAntikAmarairetya 1774 / 240 vararatnamayIM vidhuprabhAkhyAM 8153 / 97 varavAGmayena tapasA ca 15 / 18 / 178 varddhamAnacaritraM yaH 15901193 vallabhaM svamapahAya suraktA 1726 / 232 vallabhaM praNayinAmathAntare 3159 / 27 vallabhaM samavalokya sadoSaM 6 / 69 / 75 vasunandakRpANapANibhiH 12 / 2 / 143 vahati ko hRdayena bhavadguNAn vAcamevamAbhidhAya sasphurAM vAdyAnAM tatadhanarandhranaddha 6 / 8 / 64 vAmAdhimAdAya kareNa gADha vAraNe kalakalAkulIkRte 1 / 60 / 11 vAruNIratamudIkSya pataGgaM 12 / 30 / 147 vikasite'bhinave'pi mahotpale 5 / 42153 vikirannavapArijAtagandhaM .. 4 / 27 / 36 vikRti bhajate na jAnucit 17 / 12 / 230 vikSipankumudakesarareNUna 9 / 52 / 109 vigatahAni divAnizamujjvalaM 13 / 20 / 156 vigatabhUSaNaveSaparigrahaM 15 / 29 / 195 vigAhyamAnA yugapaccatasro 6 // 41 // 69 vigalanmadavArinirjharA 14 / 35 / 173 vicArya kAryAntaramityudAradhIH 8 / 37 / 94 vicitramaNirazmibhi 8.65 / 98 vijayasya ca siMhavAhinI 3165 / 28 vijitAnyanarezvaro'pi rAjan vijitAkhilabhUtalo 13 / 14 / 155 vijJAya mokSapathamityatha 7 / 22 / 78 vidalitavadanaM tamuSTrikAnte 13 / 13 / 155 vidArya nArAcaparamparAbhiH 876 / 100 vidyA mayA prapaThitetyasagAhvayana 17 / 95 / 243 vidyAprabhAvaracitAdbhuta 15 / 86 / 192 vidyAvaliptahRdayaH zaraNAturANAM 14 / 44 / 183 vidyAnubhAvena pareNa kelyAM 18 / 16 / 252 vidyullatevAbhinavAmbuvAhaM 16 / 2 / 218 vidhAya pUjAM mahatIM jinAnAM 4 / 17 / 35 vidhivatprajAgaravitarka 17.112 / 246 16 / 44 / 223 18 / 103 / 268 13 / 45 / 160 8 / 14 / 91 13170 / 164 7177385 18168 / 262 8 / 25 / 92 14 / 31 / 172 9 / 26 / 106 8 / 66 / 98 13 / 35 / 158 18 / 73 / 263 174123 / 247 7/2578 13166 / 164 18.56 / 260 1872 / 263 12 / 21 / 246 7 / 66384 10169 / 128 4 / 93145 7 / 5883 4 / 42038 4 / 14 / 34 15 / 193 / 216 11 / 17 / 134 9 / 70 / 112 18105 / 268 6 / 4 / 64 6 / 30 / 68 12 / 6 / 143 11447 5 / 25 / 50 16 / 24 / 221 vakSasi zriyamudIkSya vacasA paruSeNa vardhate vajrabhUSitakaro bhuvi rAjA vajrasAramidameva madvapuH vaTavRkSamathaikadA mahAntaM vadanti jAtyAdimadAbhimAna vadanti devastha sarAgasaMyama vanAtparA vajramayI nabhastale vapurAdadhadvividhamAzu vapurasya purA vivRtya juSTaM
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhivaditi jinendraz vinayaprazamAnvitaM sadA viniyamya dakSiNakareNa zilA vinirmalasphATika ratnabhUmau vinivRtya yadi prayAmi pazcAt vinihitavapurekapArzvavRttyA vinyasya zriyamatha tatra putra mukhye viphalayati manorathAMstavedaM vibhAnti yasyAM vizikhA vimalAvadhinA nivRtya nAthaH vimalAzayaM tamupagamya vimaletarayA dRzaiva rAjJo viracitapaTamaNDapopakAryA viralAH kiyanta iha santi viralA bhavanti munayo'tha virAjitA dvAraghanapraveza vilalApa kRtAkrando vilapati karuNaM kRtArtanAdaH vilAsinI vaktrasaroruhAsava vivardhayan jJAtikumudvatImudaM vividhAni samantatazca teSAM vivRttahastojjhitazI karaughaiH vizadabodhamayaM paramaM sukhaM vizrANitaM na bhuvi kenacidA viSAnalodrekakarAlabhogA vihAya sarvAnitarAnbalAdIn vihAyasA kazcidupetya deva MaratorybhayavibhAgayostataH vegena mandaramavApuramA vedyadvayoranyataraM narANAM vairAgyAtizayena zuddhamanasas vaizAkhamAsasya vizuddhapakSe vyapanaya manasaH kaSAyadoSAn vyapetalezyaH pratipadya bhAti vyapetazaGko munirastakAMkSo vyAdhivyAdhabhayaMkare padyAnukramaNI 15 / 192 / 216 7 / 15 / 77 5184|58 1124|4 4|66 // 41 11 / 54 / 139 14 / 12 / 169 9 / 92 / 115 1 / 31 / 5 17 / 103 / 244 16 / 60 / 226 4 / 33 / 37 7192187 16 / 17 / 220 16 / 16 / 220 1 / 17 / 3 3 / 102031 11 / 11 / 133 zaradambaradyatimuSA vapuSA zaraduDupatirazmizrImuSA zAntapuNyapradIpasya zAradAmbarasamadyutirmahA zAlAyAmamalarucAM varAyudhAnAM zAlInAM tilayavamASakodravANAM zAsato'pi caturambudhivelA zithilIcakAra parirambhaNataH zilImukhAMstasya lulAva ziva sukhamapunarbhavaM vivAdhaM zizirAgame bahirazeta zItalairapi karrastuhinAzo zuddhayaSTakasyAgamavidbhi zubhAzubhaM karmaphalaM samastuta zRGgaprahAreNa pazoH patantaM 15 / 183 / 214 zRNvatAM guNagaNA na kevalaM 15 / 124 / 200 17 / 129 / 248 11 / 29 / 236 15 / 185 / 214 1268 / 152 zrI 15 / 91 / 193 2 / 51 / 19 2 / 45 / 18 18 / 26 / 254 9 / 28 / 106 vyaharantamiti dUtamuttamaM vratAni samyaktvapuraHsarANi 18 / 70 / 262 1 / 63 / 11 5 / 6 / 47 9 / 82 / 113 5 / 96 / 60 18 / 12 / 251 17 / 78 / 240 za zakalaya khalu mArdavena mAnaM zakrAjJayA pratidinaM dhanado'nurUpaiH zacyA dhRtaM karayugeNa tamabja zatAyudhaH zatruzatAyudhaughaiH zamaratahRdayaH parairajayyAd zamarata vayamAgatA bhavantaM zamavirahitamAnaso nisargAt zamasaMpadA sthitamupetya zarakSatAGge'pi turaGgavaryo zaraNaM kaM prapadye'haM zramajalakaNikAcitAkhilAGgA zritvA jainaM vratamanupamaM zriyaM trilokI tilakAyamAnA zrIH sthitA mayi parAtizAyinI dhRtizca lavaNA ca balA ca zrImatAmatha satAmadhivAso 289 8160198 1 / 67 / 12 11 / 41 / 138 17 / 93 / 243 17 / 73 / 240 9 / 60 / 111 11 / 42 / 138 16 / 49 / 139 11 / 2 / 132 16 / 57225 9 / 40 / 108 3 / 105 / 31 5 / 63 / 55 1271 / 142 3 / 103 / 31 879/100 14 / 16 / 170 14 / 27 / 172 13 / 25 / 157 5 / 92 / 59 9 / 57/110 11 / 35 / 137 16 / 30 / 221 130630163 15 / 64 / 187 10|38|124 4 / 89 / 44 82289 7194187 4 / 94 / 45 1 / 1 / 1 8 / 34 / 93 17 / 50 / 236 13 / 1 / 153
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 zrI mAMstIrthakRtAmAdyaH zrImAnatheha bharate svayamasti zrImAnAgamanasya kAraNamiti 3 / 50 / 26 17 / 1 / 227 5 / 114 / 62 zrI vIra yadyatha vaco ruciraM na te syAt 17185 / 242 zrutamiddhamapyaphalameva 16 / 10 / 219 zrutavAridhi dvadhikapaMkti zrutasya sArArthamivAttarUpaM zrutvAtha khecarapaterduhituH pradAnaM zrutvA tadIyavacanaM sabhayAvanIze zreNImapAcIM rathanUpurAkhyaM zreNyAmapAcyAmatha tatra haima zreNyAmapAcyAmalakAbhidhAnA zvetAtapatrANi narezvarANAM zvetabhAnurakRtAzu vinAzaM SaTkarmajIvanopAyaiH khaNDaM katipaya vAsare ranUnaiH DindriyANAM viSayaprabhedAn sa sa eva dhanyo rathanUpurezvaro sakalaH zazIva vimalaM gaganaM sakalartuSu yatra zAlivaprA sakalAvanIzamukuTAgramaNI sakalendriyazaktisampradAyaM sa kadAcidukSaNIya vIkSaNIyaM saro'pi munervAkyAt sa candanasthAsakavatsukhAya sacetanaH sthAtumihotsaheta ko sa janAntamaikSata mRgAdhipateH sajalanayanaivRddhavrAtairbhavasthiti sa jIvitAnte vidhivadvidhijJaH satape tapobhirabhisUrya sataraGgamivAzvasampadA satAM priyaH kAJcanakUTakoTiSu satrikAlamabhipUjya jinAnAM + vardhamAnacaritam 16 / 21 / 220 12 / 41 / 149 6 / 23 / 67 * 9 / 94 / 115 5/101/60 12 / 9 / 144 5 / 7 / 47 9 / 15 / 104 13 / 60 / 163 3.155 / 27 14 / 23 / 171 15 / 63 / 186 10 / 33 / 123 5 / 52/54 4233 sadvRttaH sakalakalAdharo vijJanvana savedanIyaM zubhayuktamAyuH sanivizyatadabhyarNa sa nizamya tasya vacanena tadA sanmArgAcyavanaviziSTa nirjarArthaM sanniyamya dhanamAtamaguNaughai sandhyayApyanupataGgamagAmi sa pakSmalAsaM lalitabhru sasmayaM sapadi vapuravApya huNDasaMsthaM devajantuSu saptasAgarasaMkhyAta saptodadhisamaM kAlaM sakalaM ca janma khalu bahuzruteSvatha janeSu sa bhAratArddhaM parisammitairdinaH sa bhUpatInAM ca nabhovilaGghinAM samakArayanna parikhAvalayaM samabhAvayannava padArtha samagrapaJcendriyazaktisaMyutaH samabhAvayatpathi jinendra samabhUdarAtikamalAlayayA samantato dRSTiviSAgnirekhA 13 / 83 / 167 16 / 28 / 221 samanvito'pyujjvalavarNazobhayA samare nanu cakravartinaM samAgamAH sApagamA vibhUtayo samIpagairapyavibhAvyamAna 5/45 / 53 411835 4 / 29 / 36 3 / 39 / 25 12 / 35 / 148 10 / 41 / 124 5180158 10 / 86 | 130 satvaraM javamitAnadhiSThitA satsvapnairnigaditacakravartilakSmI: sadanAgralagnaharinIlarucAM 718987 2|4|13 13 / 29 / 158 sadanAgranibaddha nIlabhAsAM sadanagra gato'GganAjanaH sadA kaSAyAdhikatA pareSAM sadAntarArdreSu dharAsu varSaNAd sadRzaH sudRzaH svayaMprabhAyAH sadRSTisajjJAna tapazcaritra sadyo vinidra kamalekSaNayA 8/68/99 14 / 6 / 168 5 / 41 / 53 4|10|34 7162183 15 / 40 / 182 10 2011 20 5 / 108/61 12/53 / 150 13 / 79 / 166 14 / 2 / 169 15 / 79 / 191 317/23 5 / 72 / 57 15 / 102 / 196 13031 / 158 13 / 45 / 160 28|14 11/7/133 16 / 27 / 221 3 / 89 / 30 3/95/30 16 / 4 / 218 16 / 42 / 223 10151118 10 / 13 / 119 5 / 44 / 53 16 / 36 / 222 10/52 / 126 16 / 33 / 222 5155155 987 114 2 / 52 / 20 75382 10/49 / 125 9 / 18 105
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ samupetya nisargataH zucI samupalabhya giraM jina tAvakoM samuddhariSyAmi kathaM nimagna sampadaM dhanapaterapadAnAM samyakprasannamadhunA kula samyaktvaM syAt saccaritraM samyaktvazuddhirvinayAdhikatvaM samyagyogavinigraho nigadito samyagdRSTirupAsakazca virataH samvatsare dazanavottaravarSayukte sarasA: samunnatatayA sahitAH sarabhasaparirambhaNena bhagno sarasI yatra ca zirISavibhAs sa ruSA vamanniva davAgnikaNAn sarobhirunmIlitapadma saroruhiNyA zizirAtyaye cirAt sarvato jayajaye tisainikAn sarvartuprasavaphalAni sarvakAlaM sarvartavo'laMkRtasarvavRkSAH sarvAn sattvAn bhinnajAtIn sarveSu sattveSu ca bhAvanIyA sarveSAmajani sa bhAjanaM guNAnAM salilarAziviyatkanakAcala mandA zuci tasya sa vikRtya phaNAsahasrabhImaM sa vizAkhabhUtiravatIrya divas savismayaM pazyata eva tatkSaNAt sa samAdadhe svamatha bhedakRti sa saMbhramaM pratyuditau balAcyutau sa saMyutaH SoDazabhiH sahasra : sa siddharUpaiH samabhAvi mAna sa surairbhagavAnkRtorupUjo saMspRhaM divyanArIbhiH sa svayaM kathamivAtmapauruSaM sahaja maNivibhUSA sahajena samanvitasya bhartu padyAnukramaNI 719176 18 / 61 / 261 12 / 62 / 152 13 / 11 / 155 6 / 11 / 65 15 / 10 / 177 15 / 46 / 183 15 / 83 / 192 15 / 166 / 211 18|104 / 268 5 / 33 / 51 11 / 20 / 134 5 / 40153 pA85/58 1 / 13 / 3 2156 / 20 8 / 63 / 98 14 / 29 / 172 1 / 36 / 6 15 / 2 / 176 15/60 / 186 14 / 8 / 169 1865 / 262 16 / 14 / 219 17 / 96 / 243 5151/54 2 / 11 / 14 16 / 40 / 223 10 / 72 / 128 5 / 31 / 51 18 / 3 / 249 17 / 111 / 246 3 / 99 / 30 8244 95 3 / 193 / 32 17 / 107/245 sahajena gataM kvApi sahajairdazabhirguNairupetaM sahanandanaH zriyamapAsya sahasA vacanena vallabhAyAH sahasaiva paraM kSamAdharo saMkalpa ekabhavanAdikagocaro yaH saMgho dharmaH kevalI ca zrutaM yat saMcaranti parito davAnalaM saMjAtA nava nidhayaH kuberalakSmyAH saMtRptirna ca viSayairniSevyamANaiH saMdhAya vegena zaraM prabhAvA saMpattistaDidiva caJcalA samayA saMprApta sarvAtizayaM jinendra saMprApsyate na punareva vapuH svarUpaM saMphalIvacanamAzu sarAgaM saMbhASya tAviti mahIpatikhecarANAM saMbhinnadatta divase'tha saMrambhA ravinto'STAtiriktaM saMreje samadavadhUvilolanetraiH saMvizya taM munipata saMvegatA sAdhusamAdhivaiyAvRtti saMsarpatkaranicayena ruddhadikka saMsArasthiticetasA vicintya saMsAraH khalu karmakAraNavazAt saMsArasthAste tvaneka prakArA saMsthAnaSaTkaM trizarIrakAGgI sAgAriko'Nuvratabhedabhinno sAdhukriyAcAravidhI jugupsA sAdhurabda iva bhUtisaMgamAn sApyAtmanaH sadRzametya pati sAmajo madavicetano'pi san sAmrAjyamitthamanubhUya ciraM sArthena tasya sArthena sAlo vizAlaH sphuradaMzujAlaH sAvajJamAlokya tamarka kIrti sAMsArikI vRttimavetya kaSTAM 291 3 / 106 / 31 17 / 100 / 244 16 / 20 / 220 4 / 31 / 36 7 / 41 / 80 15 / 133 / 203 15 / 29 / 180 8152/97 14 / 20 / 171 14 / 46 / 174 9 / 65 / 111 14 / 49 / 175 18 / 53 / 259 17 / 94 / 343 13 / 48 / 161 6 / 16 / 65 6 / 2066 15 / 25 / 179 14 / 10 / 169 1156 / 10 15 / 47 / 183 14 / 18 / 177 14 / 11 / 175 15 / 93 / 193 15 / 7 / 177 15 / 182 / 214 12 / 48 / 150 15 / 37 / 181 8 / 36 / 94 17 / 27 / 232 8|38|94 10183 / 130 3 / 36/25 5 / 9 / 47 9 / 64 / 111 12 / 60 / 151
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 vardhamAnacaritam sukhamidamiti yadya dAtmabuddhayA sukhAya sarvatra sadA zarIriNAM suguNaratnadhirapyajaDAzayo sutaM gRhItvA vrajatA tapovanaM sutayoSito'pyanabhivIkSya sutaporaNe muninRpasya sutarAmazikSata kalAH sakalA sutArayA zrIvijayasya mAnasaM sutayoH purataH prajApatiH suto'rkakIrtiH kSapitArikItiH sutIrthakatvaM subhago yazaH syAt sudustarAnAdiduranta sunivArAnvividhAnvidhijJaH sunizcalAtiSThadasau tadIye supayodharAH zapharaloladRzaH sumano'nvitamapyapetabodhaM suraktasarvaprakRtiH pratApI surAjJi yasminparipAti medinI suvazIkRtAkSahRdayasya suvicArya kRtAddhi karmaNaH suvi priyazcAruphaleSu pAdapo suvazIkaraNaM zarIriNAM sUkSma kriyAsu pratipAtitena sUryAMzavo nipatitA bhuvanodareSu sRjanti rAtrAvapi yatra senAmatha pramuditAM pradhanAgamasya saudhagopAnasIlagna saudharmakalpamatha dharmaphalena saudharmakalpAdavatIrya putraH saudhe sudhAdhavalite mRdu saundaryayauvananavodaya saumyAkRtiH kastvamananyasAmya saumyAviddhakulAlacakravadatho sauvarNaM sadanaparicchadaM vicitra skandhAH proktA dvayAdyanantapradezaH stabdhamutkhanati kiM na mUlataH 11 / 23 / 135 stutvavamindraH suciraM jinendra 10 / 16 / 120 stutvA tamityatha surAH punarAzu 18 / 62 / 261 strIrAgAdikathAzra teviramaNaM 2130117 sthAtuM nimeSArdhamapi pratItA 5 / 71156 sthitihInamiti pratItatattvA 16 / 8 / 218 sthitvAgratastasya muneradUre 5 / 64 / 56 sthirasaMgato vinayasAradhano 1078 / 129 sthUNAkAre pure so'bhUd 772 / 85 sthairyArthameSAmatha bhAvanAH syuH 5 / 105 / 61 snihyati tvayi gudhAdhike paraM 15 / 184 / 214 sparzASTakaM paJca rasAH zarIra 13.1 spRzyate sa duritena na rAjya 984 / 114 syAtsamyaktvaM nirmalaM jJAnamekaM 12 / 14 / 145 syAnmAtsaryaM cAntarAyapradoSau 5 / 35 / 52 svacche kapolaphalake nizi 18 / 6 / 250 svaM jyAyase sakalarAjya 5 / 16 / 49 svakulocitAM jinapatermahimAM 10 / 18 / 120 svadhAmAbhiH kundadalAvadAtaiH 16 / 9 / 219 svapnAvalIphalamiti priyato 7.52 / 82 svapAdanamrAn sacivasya zikSayA 10 / 24 / 121 svapUrvakRtakarmaNAM cyutirudIritA 7 / 19 / 78 svapnAnsadasyavanipAya jagAda 15 / 1501207 svabhuktazeSaM virahArditAMnAM 17 / 16 / 231 svamatArthasiddhimabhivIkSya 133216 svamitaH kathaM vyapanayAmi 474 / 42 svamAtasaMkalpavazIkRtena 3 / 48 / 26 svayaM paricchettumapArayannayaM 11 // 64 / 141 svamapi svakIyamapalaulya 12 / 18 / 146 svayaMprabhAmanumaraNArthamudyatAM 17 / 37 / 234 svayamAdade nijamano'bhimataM 1164 / 11 svayameva kiM haripadena yamo 5 / 99 / 60 svargasaukhyamanubhUya sa deva: 15189 / 215 svagaditya tayorAsI / 14 / 30 / 172 svasadRzAnavagamya sarvasattvAn 15 / 19 / 178 svasaurabhAmoditasarvadiGmukhaM 8048 / 96 svastimatyAM puri zrImAn 18182 / 264 17 / 88 / 242 15 / 57 / 185 12 / 29 / 147 4 / 41138 12 / 45 / 149 5 / 4753 3179 / 29 15 / 53 / 184 8.5 / 90 15 / 179 / 213 13 / 24 / 157 14 / 3 / 176 15 / 26 / 180 17 / 19 / 231 15 / 194 / 216 5 / 62155 12 / 8 / 144 17 / 47 / 235 10 / 14 / 119 15 / 165 / 211 17142 / 235 2 / 50119 16 / 611226 16 / 37 / 222 1077/129 1060 / 1.7 16 / 38 / 223 1087130 5 / 6055 517056 13 / 18 / 156 3 / 97 / 30 11 // 30 // 136 2059 / 20 2 / 96 / 30
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ svavazaM vininyaturananyasame svahRdayakara kascitena nityaM svAkhyAto jagatAM hitAya paramo svAminaM suhRdamiSTasevakaM svedArdranirmalata pratibimbitena hatamAnuSAsthiparipANDuritaM hatvA ghAticatuSTayaM haladharo hatvaivaM hayakandharaM nijaripuM harikarizayupuNDarIkakaGka hariNAnapi vegazAlino harerudIcImavasannanAyakAM harmyA zikharAnaddha hA svargavibhramopeta 38 padyAnukramaNI 5 / 50/54 hitataramiha nAsti kiJcidanyaj 15 / 104 196 himakSatAM vIkSya samastapadminI 15/100/195 himavyapAyAdvizadAM sukhAvahAM hiMsAnRtasteyarativyavAya 81090 6 / 31 / 68 hiMsAnRtasteyavadhUvyavAya hisAnRtasteyaparigrahaika 58158 hiMsAdiSu sphuTamihaiva 10 / 10 / 131 hutabhuji paritApayanti caNDA 9102117 hRtakarma malAnudaGmukhena 11 / 14 / 133 hRdayato bhavatA sunirAkRtaH 7 / 17 / 77 he khecarAH zrutamidaM nanu kiM 10 / 6 / 118 hetInAM nivahamanekabhedabhinnaM hemazAlakhacitAmalaratna 3 / 45 / 26 3 / 104131 haime dvitIyamaNipIThatale 293 11 / 39 / 137 2 / 53 / 19 258/20 15 / 52 / 184 12/50 150 15 / 143 / 206 15 / 59 / 186 11 / 10 / 133 17 / 114 / 246 18 / 66 / 262 6 / 25 / 67 14 / 33 / 172 13 / 9 / 154 18 / 32 / 255 *
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ vratavidhi sarga 16 : zloka 46 : pRSTha 224 kanakAvalI parisamApya vidhivadapi ratnamAlikAm / siMhavilasitamupAvasadapyurumuktaye tadanu mauktikAvalIm // 16 / 46 / / 1. muktAvalI isa vratameM 25 upavAsa aura 9 pAraNAe~ hotI haiN| unakA krama yaha hai-eka upavAsa eka pAraNA, do upavAsa eka pAraNA, tIna upavAsa eka pAraNA, cAra upavAsa eka pAraNA, pA~ca upavAsa eka pAraNA, cAra upavAsa eka pAraNA, tIna upavAsa eka pAraNA, do upavAsa eka pAraNA aura eka upavAsa eka paarnnaa| yaha vrata cauMtIsa dinameM pUrNa hotA hai / 2. siMhaniSkrIDitavrata siMhaniSkrIDikavratake jaghanya, madhyama aura utkRSTakI apekSA tIna bheda hai / jaghanyameM 60 upavAsa aura 20 pAraNAe~ hotI haiM / yaha vrata 80 dinameM pUrNa hotA hai / madhyamameM eka sau trepana upavAsa aura tetIsa pAraNAeM hotI haiM / yaha vrata eka sau chiyAsI dinameM pUrNa hotA hai| utkRSTameM cAra sau chiyAnabe upavAsa aura ikasaTha pAraNAeM hotI haiM / isa vratameM kalpanA yaha hai ki jisa prakAra siMha kisI parvata para kramase Upara car3hatA hai aura phira kramase nIce utaratA hai usI prakAra isa vratameM mani taparUpI parvatake zikharapara kramase car3hatA hai aura kramase utaratA hai| isake upavAsa aura pAraNAkI vidhi nimnalikhita yantroMse spaSTa kI jAtI hai| . nIcekI paMktise upavAsa aura UparakI paMktise jisameM ekakA aMka likhA hai pAraNA samajhanA cAhiye / jaghanya siMhaniSkrIDita vratakA yantra
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ vratavidhi madhyama siMhaniSkoDita vratakA yantra 887 6 6 5 5 4 4 3 3 221 utkRSTa siMhaniSkoDita vratakA yantra Pintunner "ILLLLLLLLLL ratnAvalI isa vratameM 30 upavAsa aura 10 pAraNAe~ hotI haiM tathA 40 dinameM pUrNa hotA hai| upavAsakA krama isa prakAra hai
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 vardhamAnacaritam eka upavAsa eka pAraNA, do upavAsa eka pAraNA, tIna upavAsa eka pAraNA, cAra upavAMsa eka pAraNA, pA~ca upavAsa eka pAraNA, pA~ca upavAsa eka pAraNA, cAra upavAsa eka pAraNA, tIna upavAsa eka pAraNA, do upavAsa eka pAraNA aura eka upavAsa eka paarnnaa| isa vratakI dUsarI vidhi harivaMza purANameM isa prakAra batalAI hai-eka belA eka pAraNA, eka belA eka pAraNA-isa kramase dasa belA dasa pAraNA, phira eka upavAsa eka pAraNA, do upavAsa eka pAraNA, tIna upavAsa eka pAraNA, cAra upavAsa eka pAraNA, isa kramase solaha upavAsa taka bar3hAnA cAhiye / phira eka belA eka pAraNA isa kramase tIsa belA tIsa pAraNA, phira SoDazIke solaha upavAsa eka pAraNA, pandraha upavAsa eka pAraNA isa kramase eka upavAsa eka pAraNA taka AnA cAhiye / phira eka belA eka pAraNAke kramase bAraha belA bAraha pAraNAe~ / tatpazcAt nIcekI cAra belA aura cAra pAraNAe~ karanA cAhiye / isa prakAra yaha vrata eka varSa, tIna mAha aura bAIsa dinameM pUrNa hotA hai| isameM saba milAkara tIna sau caurAsI upavAsa aura aThAsI pAraNAe~ hotI hai| kanakAvalI isa vratameM cAra sau cauMtIsa upavAsa aura aThAsI pAraNAe~ hotI haiN| inakA krama isa prakAra haieka upavAsa eka pAraNA, do upavAsa eka pAraNA, tIna upavAsa eka pAraNA Adi / isa vratake upavAsa aura pAraNAoMkI saMkhyA nimnalikhita yantrase samajhanA cAhiye / UparakI paMktise upavAsoMkI aura nIcekI paMktise pAraNAoMkI saMkhyA lenA cAhiye 1, 2, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 3,3,3,3,3, 3,.3, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 3,3, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 16, 15, 14, 13, 12, 11, 10, 9, 8, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 7, 6, 5, 4, 3, 2, 1, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 2, 1 1, 1,1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1,1
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktivAcaka zabda saMgraha zrI vardhamAnacaritrameM Aye hue vyaktivAcaka zabdoMkA saMgraha nIce diyA jA rahA hai| zabdoMke Age diye hue tIna aMkoMmeM pahalA aMka sargakA, dUsarA zloka kA aura tIsarA pRSThakA sUcaka hai / eka nAmakA eka hI bAra saMkalana kiyA gayA hai| akampana = eka vidyAdhara 6 / 37169 kanakamAlA - alakAke rAjA mayaragrIvakI strI akampana = eka vidyAdhara yoddhA 9 / 62 / 111 5 / 17 / 49 agnimitra = gautama aura kauzikAkA putra ( agnisaha kanakamAlA - hemapurake rAjA kanakAbhakI strI kA jIva) 392 / 30 12 / 17 / 145 agnisaha = agnibhUti aura gautamIkA putra 387 / 29 kanakaprabhA = kanakadhvajakI strI 12 / 27/147 agnibhUti = zvetavikA nagarIkA eka brAhmaNa kanakAbha = hemapura nagarakA rAjA 12 / 13 / 145 3186 / 29 kapilA - kauleyaka nagarake nivAsI kauzika brAhmaNaacyuta - tripRSTha 10 / 4 / 118 kI strI 773 / 28 aniruddha = vizvanandIkA eka kRtajJa sevaka 4 / 62140 kamalAdhara = videhake eka tIrthakara 11148 / 139 amitakIti = eka muni 3 / 22 / 24 kAmadeva = eka vidyAdhara yoddhA 971 / 112 amitaprabha = eka muni 3 / 22 / 24 kAzI-purUravA bhIlakI strI 3 / 3825 amitateja = jvalanajaTIke putra arkakItikA putra kIrti = vizAkhabhUtikA maMtrI 4 / 33 / 37 1070 / 128 kIrti = eka devI 171501236 arkakIti = jvalanajaTIkA putra 5 / 105 / 61 kUla = kUlapurakA rAjA, jisake ghara munirAja varddhamAnaazanighoSa = eka yoddhA 9 / 611111 kA prathama AhAra huA 17 / 1201247 azvagrIva (hayakandhara) = mayUragrIva aura kanakamAlA kRSNa = nArAyaNa tripRSTha 987 / 114 ___ kA putra ( vizAkhanandIkA jIva) 5 / 25 / 50 kezava = tripRSTha 9 / 93 / 115 asaga = varddhamAnacaritrake kartA 185105 / 268 kauzika = kauleyaka nagarameM rahanevAlA eka brAhmaNa indU = jvalanajaTIkA dUta eka vidyAdhara 5 / 113 // 62 3172 / 28 = gautama gaNadhara 18501258 kauzika = gautama brAhmaNakI strI Izvara = eka vidyAdhara 14 / 11 / 169 IzAnakalpapati = IzAnendra 17 / 75 / 240 gautama = mandiranagarakA rahanevAlA eka brAhmaNa kaccha - namikA pitA, bhagavAn vRSabhadevakA sAlA 3391130 5 / 103 / 60 gautamI zvetavikAke agnibhUti brAhmaNakI strI kanakacitrA eka devI 17 / 34 / 234 3 / 86 / 29 kanakadevI = eka devI 17 // 34 / 234 candrazekhara ( zazizekhara ) = eka vidyAdhara yoddhA kanakadhvaja = hemapurake rAjA kanakAbha aura kanaka 9 / 72 / 112 mAlAkA putra 12 / 18 / 146 citrAGgada = eka vidyAdhara 6 / 28 / 67 .
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 vardhamAnacaritam cUlAvatI = dikkanyakA devI 17 / 32 / 233 nIlakaNTha = eka vidyAdhara 6 / 30 / 68 jaya = eka yoddhA 9 / 62 / 111 nIlAJjanA = alakAke rAjA mayUrakaNThakI strI jayAvatI = rAjA prajApatikI eka strI 5 / 49 / 54 6 / 69 / 75 jayinI rAjagRhake rAjA vizvabhUtikI rAnI paridha = eka vidyAdhara 6.32 / 68 4 / 13 / 34 pArAsarI = rAjagRha nivAsI zANDilya brAhmaNakI jitazatru = eka rAjA 13 / 74 / 165 strI 3 / 111132 jyotiHprabhA = tripRSTha aura svayaMprabhAkI putrI pihitAsrava = eka muni 2 / 34 / 17 10 / 29 / 122 pihitAsrava = rAjA prajApatiko dIkSA denevAle munijvalanajaTI = vijayAkI dakSiNa zreNI rathanapurakA rAja 1057 / 126 rAjA 5 / 101 / 60 pItavAsas = tripRSTha 10184 / 137 tiryagvijambhaka sura = ekaprakArake deva 17 / 36 / 234 puruSottama = tripRSTha 9 / 90 / 114 turaGgakaNTha = azvagrIva 9 / 81113 pururavA = madhuvanameM rahanevAlA eka bhIla 3 / 38 / 25 turagabAla = azvagrIva 666674 puSpacUlA = eka devI 17 / 33 / 234 tripRSTha = rAjA prajApati aura mRgAvatIkA putra puSpadantA = syUNAkAranagarake bhAradvAja brAhmaNako strI ( vizvanandIkA jIva) 5 / 62155 3680 / 29 trizirA = eka devI 17 / 33 / 234 puSpamitra = bhAradvAja aura puSpadantakA putra 3 / 81 / 29 trizalA = rAjA siddhArthakI strI, priyakAriNIkA prajApati = suramAdezake podanapurakA rAjA 5 / 45 / 53 dUsarA nAma 17 / 31 / 233 prabhAvatI = hemadyutinagarake rAjA dhanaJjayakI strI divAkara = eka vidyAdhara 6 // 34 // 68 14 / 5 / 168 devAnanda = eka deva 12171153 prabhAsa = eka deva 10 / 4 / 118 dhanaJjaya = apara videhake kacchAdezameM sthita hemadyati- priyaGkarA = nandanakI strI 1166 / 12 purakA rAjA 14 / 4 / 168 priyakAriNI = rAjA siddhArthakI patnI, bhagavAn vardhadhaneza = kubera 17 / 36 / 234 mAnakI mAtA / 17 / 24 / 232 dharmasvAmI = jambUdvIpake pUrvavideha sthita puNDarI- priyamitra = eka muni 15 / 196 / 217 kiNInagarakA eka seTha 335 / 25 priyamitra prItiMkara devakA jIva, dhanaJjaya aura dhAriNI = bharatacakravartIkI strI 3163 / 27 prabhAvatIkA putra 14 / 6 / 168 dhUmazikha = eka vidyAdhara 6 / 39 / 69 prItikara = eka deva 13184 / 167 dhamazikha = eka yoddhA 9 / 60 / 111 prauSThila = eka munirAja 2062 / 21 dhRti = eka devI 17 / 50 / 236 balA = eka devI 17150 / 236 nanda = nandana aura priyaMkarAkA putra 2 / 44 / 18 balI = eka vidyAdhara 638/69 nandana = rAjA nandivardhana aura rAnI vIravatIkA bAhabalI = bhagavAn vRSabhadevakA putra 5 / 102 / 60 114818 bhava = rudrakA nAma 17.125 / 248 nandivardhana = zvetAtapatrAnagarIke rAjA 1137 / 6 bharata = bhagavAn vRSabhanAthakA putra, bharatakSetrakA prathama navamAlikA- eka dikkanyakA devI 17 / 32 / 233 cakravartI . 3156 / 27 nIlaratha = eka vidyAdhara yoddhA 9 / 73 / 112 bhAradvAja = sAlaGkAyana aura mandirAkA putra nIlaratha = eka vidyAdhara 6 / 27168 (agnimitrakA jIva ) 3197 / 60
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ = bhAvakIrti asaga kavike guru bhIma eka vidyAdhara = bhAradvAja = sthUNAkAranagarakA eka brAhmaNa matisAgara = prajApatikA eka maMtrI mandirA = sAlaGkAyana brAhmaNakI strI mayUrakaNTha = marIci = bharatacakravartI aura dhAriNIkA putra = = ( mayUragrIva) alakAnagarIkA rAjA 5115149 = vyaktivAcaka zabda saMgraha 299 vizAkhabhUti rAjagRhake rAjA vizvanandIkA choTA 3 / 79 / 29 4 / 22 / 35 bhAI 180104 / 268 vizvanandI rAjagRhake vizvabhUti aura jayinIkA putra = = mahAvIra bhagavAn vardhamAna mahendrakalpa eka deva ( vizvanandIkA jIva ) : = rathAGgapANi tripRSTha nArAyaNa lakSmaNA = vizAkhabhUtikI strI lakSmI eka devI lavaNA eka devI = = = = 6 / 29 / 68 7249482 3 / 96 / 30 mAgadha eka deva 17 / 76 / 240 17 / 32 / 233 mAhendra - mAhendrasvargakA indra mAlinikA = dikkanyakA devI mRgavatI = rAjA prajApatikI eka strI 5 / 49/54 maitrAyaNa = kauzika aura kapilA nAmaka brAhmaNa dampatIkA putra 3 / 74 / 29 11 / 1 / 132 4|28|36 = 3 / 64 / 27 17 / 98 / 244 4 / 92 / 45 10 / 3 / 118 vizvabhUti rAjagRhanagarakA rAjA viSNu tripRSTha = 5151154 17 / 92 / 243 10/74|128 = vRSabha- bharata kSetrake prathama tIrthakara vIravatI = rAjA nandivardhanakI strI zatAyudha= eka yoddhA zatrujita = eka yoddhA zANDilyAdana- rAjagRhanagarakA eka brAhmaNa = 411534 4 / 11 / 34 91891114 3 / 50/26 1243 // 7 3 / 111 / 32 zArGgayudha = tripRSTha nArAyaNa (bhagavAn vardhamAnakA jIva ) 10183 / 130 82741100 17/50/236 4 / 23 / 35 17 / 50 / 236 17 / 50 / 236 zrutapayonidhi (zrutasAgara ) = eka muni vajradaMSTra - eka vidyApara 6/36/69 13 / 13 / 155 zrutasAgara = eka munirAja 9 / 88 / 114 sapti gala - azvagrIva 1024 / 118 saptigrIva avadhIva vajcasena ujjayinIkA rAjA = indra vajrAyudha varatanu eka deva vAruNI: = = = - eka devI 17 / 34 / 234 5 / 105 / 61 vAyuvegA = jvalanajaTIkI strI vAsupUjya = eka tIrthaMkara 16 / 62 / 226 = sanmati = ( antima tIrthaMkara) 1 / 1 / 1 vijaya : = prajApati aura jayAvatIkA putra (vizAkha- sanmati varddhamAn svAmI 1898 267 sanmati bhUtikA jIva) [bhagavAn mahAvIra 17 / 92 / 243 vijaya = - eka cAraNaRddhipArI muni saGgama = eka deva jo sarpakA rUpa rakhakara bAlaka vardhavijaya zrIvijayakA choTA bhAI mAnakI parIkSAke lie AyA thA 17 95 / 243 vizAkhanandI vizAkhabhUti aura lakSmaNa kA putra saMjaya eka cAraNaRddhidhArI mUni 17 / 92 / 243 4 28 36 saMbhinna = eka nimittajJAnI 5 / 107 / 61 zikhijaTI = jvalanajaTI zrI- eka devI zrIdhara = eka munirAja zrInAtha coladezakI viralA nagarIke rAjA zrIvardhamAna antima tIthaMkara = 18|105 / 268 12511 zrIvijaya = tripRSThakI rAnI svayaprabhAkA putra 10 / 29 / 122 960 / 111 9 / 61 / 111 = 13 / 21 / 157 115419 833493 9 / 96 / 116 sampat sampat = asagakaviko AdhayadenevAlI eka dhAvikA 18 104 / 268
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 4184143 saMbhUta = eka munirAja sAgarasena = dharmasvAmI seThake saMghake sAtha calane vAle eka muni 3 | 36 / 25 sAnatkumAra = sAnatkumArasvargakA indra vardhamAnacaritam 1776 / 240 sAlaGkAyana = svastimatinagarIkA eka brAhmaNa 3 / 96 / 30 siddhArthaM = vardhamAna tIrthaMkara ke pitA kuNDagrAmake rAjA 17 / 20 / 231 sIrapANi = vijaya - balabhadra 10 / 8 / 119 10/70 / 128 sutArA = arkakIrtikI putrI supratiSTha = eka munirAja 13 / 82 / 167 sumati = eka munirAja, jinake pAsa rAjA kanakAbhane dIkSA lI 12|32|148 10 / 89 / 131 12 / 41 / 149 suvarNakumbha = eka munirAja suvrata = eka munirAja sUryaprabhadeva = eka deza, priyamitrakA jIva 15 / 198 / 217 suzIlA = ujjayinIke rAjA vajrasenakI strI suzruta = prajApatikA mantrI sena 13 / 16 / 154 = eka vidyAdhara sthAvara = zANDilyAyana aura pArAsarIkA putra hariSeNa: = vajrasena aura suzIlAkA putra 7 / 7 / 76 7 / 31 / 68 5 / 105/61 svayaMprabhA = jvAlanajaTIkI putrI hari = tripRSTha 988 114 haridhvaja = ekadeva ( siMhakA jIva ) 11 / 64 / 141 harikandhara = eka vidyAdhara harizmazru = azvagrIvakA maMtrI halAyudha = balabhadra || hemaratha = kanakadhvajakA putra hrI = eka devI 3 / 112 / 32 6 / 33 / 68 6 / 65 / 74 13 / 18 / 156 10 / 86 / 130 12 / 36 / 148 17 / 50 / 236
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaugolika zabda saMgraha zrI vardhamAnacaritrameM Aye hue bhaugolika zabdoMkA saMgraha nIce diyA jA rahA hai| zabdoMke Age diye hue tIna aMkoMmeM pahalA aMka sargakA, dUsarA zlokakA aura tIsarA pRSThakA sUcaka hai| eka nAmakA eka hI bAra saMkalana kiyA gayA hai| ma amarAvatI = indrakI nagarI 5 / 7 / 47 bhArata = bharatakSetra 117 / 2 alaMkA = vijayArdhakI dakSiNa zreNIkI eka nagarI bhAratavAsya = bharatakSetra 4 / 1133 5 / 47147 magadha = bharatakSetrakA eka nagara 4 / 1 / 33 avantI = eka deza ( Adhunika mAlavA ) mathurA = uttarapradezakI prasiddha nagarI 4 / 88144 13 / 11153 madhuvana = pururavA bhIlake rahanekA vana 3 / 38 / 25 IzAna = dUsarA sarga 3383 / 29 mandira = bharatakSetrakA eka nagara 3 / 91 / 30 RjukUlA = eka nadI 17 / 128248 mahAzukra = dazama svarga 4 / 92 / 45 kacchA = videhakA eka deza 12 / 1 / 143 __ mahAzukra = eka svarga 13183 / 167 kApiSTha = AThavA~ svarga 121701153 mAhendra = cauthA svarga 3 / 94 / 30 kAmarUpa = eka deza jo Ajakala AsAma rathanupUra = bharatakSetrakI dakSiNa zreNIkA eka nagara kahalAtA hai 4 / 49 / 39 5 / 101 / 67 kuNDapura-videha dezakA eka nagara, bhagavAna vardhamAna- rAjagRha = bharatakSatrakA eka nagara rAjagRha = bharatakSetrakA eka nagara 3111 / 32 kI janmanagarI 17174222 rAjagRha = magadhadezakA eka nagara 46 / 33 kUlapura = videha dezakA eka nagara, jahA~ke kUla rAjA raupyagiri = vijayArdha parvata 12 / 2 / 143 ke yahA~ bhagavAn vardhamAnakA prathama AhAra huA vijayArdha = jambUdvIpa bharatakSetrakA eka nagara 5 / 146 thA 17.1200247 videha = bharatakSetra kA eka deza ( bihAra prAntakA eka kauleyakapura = eka nagara 3 / 72 / 28 bhAga jambUdvIpa = Adya dvIpa 17 / 1 / 227 17 / 2 vinItA = bharatakSetrakI eka nagarI ( ayodhyA ) jambhaka = RjukUlA nadIke taTapara basA huA grAma, 3 / 43 / 26 jisake upavanameM bhagavAna vardhamAnako kevalajJAna zvetapatrA = pUrvadezakI eka nagarI 1 / 14 / 3 huA thA 17 / 128248 zvetavikA = eka nagarI puNDarIkiNI = jambUdIpake pUrva videha kSetrakI eka 3386 / 29 sanatkumAra = tIsarA svarga 3388 / 30 nagarI 3 / 35 / 25 sahasrAra svarga = bArahavA~ svarga 15 / 197 / 217 pUSyottara = prANata svargakA eka vimAna siMhagiri = bharatakSetrakA eka parvata 11111132 1664226 sItA = videhakI eka nadI 12 / 1 / 143 pUrvadeza = jambUdvIpa, bharatakSetrakA eka deza 17 / 2 suramA = bharatakSetrakA eka deza 5 / 32151 podanapura = jambUdvIpa, bharatakSetrake suramAdezakA eka saudharmasvarga = pahalA svarga 324126 nagara 5 / 3752 svastimatI = eka nagarI 3 / 96 / 30 prANata = caudahavAM svarga 16 / 63 / 226 hemadyuti = videhake kacchA dezakA eka nagara brahmaloka = paJcama svarga 3 / 112 / 32 14 / 3 / 168
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAribhASika zabda saMgraha sUcanA - zabdoMke Age diye gaye tIna aGkoM meM se prathama aGka sargakA, dUsarA zlokakA aura tIsarA pRSThakA sucaka hai / akSa 15 / 8 / 177 = sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura antarAya 15 / 71 / 188 = dAna, lAbha bhoga, upabhoga aura vIrya meM bAdhA DAlane vAlA eka karma / ajIva 15 / 5 / 176 = cetanA lakSaNase sahita eka apAyavicaya 15 | 144 / 206 = dharmyadhyAnakA eka karNa ye pA~ca indriyA~ | bheda / tattva / aNu 15 / 19 / 178 = pudgaladravya kA avibhAjya - sabase choTA aMza / adUrabhavya 2 / 16 / 15 = nikaTabhavya - zIghra hI mokSa prApta karanevAlA jIva / adbhutapaJcaka 17 / 124 / 247 = paJcAzcarya - 1 ratnavRSTi, 2 puSpavRSTi, 3 dundubhi bAjoMkA bajanA, 4 manda sugandha pavanakA calanA aura 5 ahodAnaM ahodAnaMkI dhvani honA / adharma 15 / 15 / 178 = jIva aura pudgalake Thaharane meM sahAyaka eka dravya | abhavyatA 15 | 13 | 178 = abhavyapanA, jise samyagdarzanAdike prApta karanekI yogyatA na ho aisA jIva abhavya kahalAtA hai / ambhorAzi - sAgara 30 / 70 / 28 = asaMkhyAta varSoMkA eka sAgara hotA hai / isa graMtha meM isakA pArAvAra, samudra, arNava tathA sAgara Adi zabdoMke dvArA ullekha kiyA gayA hai / aloka 15 / 16 / 178 = jahA~ mAtra AkAza rahatA hai / AkAza hI avadhijJAna 3 / 54 / 28 = pratyakSajJAnakA eka bheda / avamodarya 15 / 132 / 203 bhUkha se kama bhojana karanA, isake kavalacAndrAyaNa Adi bheda haiM / anantacatuSTaya 18/69 / 262 =anantajJAna, ananta. darzana, ananta sukha aura ananta bala / anabhISTa nirjarA 15 / 44 / 183 = akAmanirjarAanacAhe duHkhake kAraNa upasthita honepara samatAbhAva rakhane se honevAlI nirjarA / anazana 15 / 131 / 202 = cAroM prakArake AhArakA avirati 15 / 62 / 186 = indriyoMke viSaya tathA tyAga kara upavAsa rakhanA / anAdimithyAtvagada kAyika jIvoMkI hiMsA se virakta nahIM honA / 2 / 15 / 15 = anAdikAlIna asadya 15 / 27 / 180 = asAtAvedanIya karma, jisake udayase duHkhakA anubhava hotA hai / mithyAdarzanarUpI roga / avarNavAda 15 / 29 / 180 = jhUThe doSa lagAnA / avirata 15 / 143 / 206 = prArambhake cAra guNasthAnavartI jIva / anubhAga 15 / 69 / 188 = karmabandhakA ekabheda | anuprekSA 15 / 82 / 192 = padArthake svarUpakA bArabAra cintana krnaa| isake anityatva Adi bAraha bheda 1 antarAya 15 / 26 / 180 = jJAna darzanakI prApti meM AcAryabhakti 15 / 47 / 183 = eka bhAvanA-AcAryavighna DAlanA / asaMyata = 15 / 12 / 177 = hiMsAdi pA~ca pApoMse virakta nahIM honA / AkiJcanya 15084 / 192 = parigrahakA tyAga karanA - eka dharma | meM bhakti rakhanA /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ AjJAvicaya 15 / 144 / 206 = dhamrmyadhyAnakA eka bheda / Antara tapa 16 / 31 / 222 = prAyazcitta Adi antaraGga tapa / pAribhASika zabda saMgraha = Arjava 15841192 eka dharma-kapaTa nahIM karanA / AvazyakAhAni 15048 / 183 ekabhAvanA-samatA vandanA Adi Avazyaka kAryo myUnatA nahIM = karanA / Ayu 15 / 71 / 188 = jIvako nArakI Adike zarIrameM rokanevAlA eka karma / Arambha 15 / 25 / 179 = saMkalpita kAryako karane kSAnti 15 84 / 192 = krodha ke kAraNa upasthita hone laganA / para bhI krodha utpanna nahIM honA / gaNadhara 18 / 10 / 266 AdhyAna 15 / 142205 tiryaJca Ayuke bandhakA kAraNa - eka khoTA dhyAna / = pramukha zrotA / gati 15 / 8 / 177 - jIvakI avasthA vizeSa, isake naraka Adi cAra bheda haiM / gandhakuTI 180334255 samavasaraNakA vaha madhyabhAga jahA~ jinendra bhagavAn virAjamAna hote haiM / gupti 1582 / 192 mana, vacana aura kAyakA nirodha karanA, isake manogupti Adi tIna bheda haiM / go 15 / 192 / 216 = vANI, kiraNa / gotra 15071 / 188 = ucca nIca vyavahArameM kAraNabhUta eka karma / = = ghAtikarma 15 / 06 / 190 jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ye cAra karma / cakrabhRt 2056 / 27 cakravartI, jo chalaNDake svAmI hote haiM / caturthata 15 / 134 203 - rasaparityAga tapa / = = caritra 1582 / 192 saMsAravardhaka kAraNoMse nivRti honaa| isake sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSma sAMparAva aura yathAkhyAta me pA~ca bheda haiM / / AsAdana 15 / 26 / 180 = dUsareke dvArA prakAzita honevAle jJAnako kAya aura vacanase rokanA | Asrava 15 / 5 / 176 = AtmAmeM karmapradezoM kA AnA / IryApatha Atrava 15|22|179kpaavrhit jIvoMkA Asaya / yaha 11, 12 aura 12 guNasthAna meM hotA hai / uccagotra 15 / 50 / 184 - gotrakarmakA eka bheda, jisase jIva ucca kulameM utpanna hotA hai / upaghAta 15026073 = kisIke prazastajJAnameM dUSaNa = lagAnA / ekatvavitarka 15 / 149/207 zukladhyAnakA ekabheda / = = kanakAvalI 16 / 46 / 224 = muniyoMkA eka tapa / isakI vidhi vratavidhAnake pariziSTa meM draSTavya hai| kapATa 15 / 163 / 210 kevali samudghAtakA eka bheda / kalpa 3 / 69 / 28 - saudharma Adi solaha svarga / kalpanagAvalI 18/39 / 256 = = kalpavRkSoMkI = paMkti | kalyatA 15/101 / 196 - nIrogatA / kaSAya 15 / 62 / 186 = AtmasvabhAvako kaluSita = 303 karane vAle krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa pariNAma | kaSAyavedya 15 / 31 / 180 mohanIya karmakA eka bheda, isake 16 bheda hote haiM / = kAruNya 15 / 60 / 186 = eka bhAvanA - duHkhI jIvoM-. para karuNAbhAva honA / = = = tIrthakarake samavasaraNa ke = cAraNa 3 / 24 / 24 - cAraNaRddhi-AkAzameM calanekI zakti se yukta munirAja / cAritramoha 15/30 / 180 = mohanIya karmakA eka bheda / chedopasthApanA 15 / 126 / 271 cAritrakA bheda / jinAgamabhakti (pravacanabhakti) 15471183 - eka bhAvanA / = eka
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 vardhamAnacaritam jJAnAvRti 1 / 71 / 188 = jJAnaguNako AvRta karane dharma 15 | 14|178 = jIva aura pudgalakI gati meM vAlA eka karma / sahAyaka eka amUrta dravya / tapa 15 / 84 / 192 = icchAkA nirodha karanA, isake dharma 15 / 82 / 192 = AtmasvabhAva, isake uttama kSamA anazana Adi 12 bheda haiM / Adi 10 bheda haiM / tarala 17 / 66 / 239 = hArakA madhya maNi / tIna ajJAna 15 / 11 / 177 = kumati, kuzruta aura avadhijJAna / tIna liGga 11 / 12 / 177 = strI, puruSa aura napuMsaka nAma 15 / 71 / 188 = jIvakI nAraka Adi avasthA bhAvavada / oMmeM kAraNabhUta eka karma / tIrthakRt 3 / 50 / 26 = tIrthaMkara | tIrthaMkaranAma 15 | 49 / 183 = nAmakarmakA eka bheda / tRtIyatapa 15 / 133 / 203 = vRtti parisaMkhyAna nAmaka nirjarA 1505 / 176 = karmaparamANuoMkA eka deza kSaya honA / tapa / tRtIyavedya 15 / 40 / 182 = napuMsaka veda / tyAga 15 / 80 / 192 = dAna | tridoSa 15 / 95 / 194 = vAta, pitta aura kapha / daNDa 15 / 16 / 210 = kevalisamudghAtakA eka bheda jisameM AtmAke pradeza adholokase lekara Urdhvaatra anta taka daNDake AkAra phailate haiM / divija pramadA 18 / 35 / 255 = kalpavAsI devoMkI devAGganAe M--prathama svargase lekara solahaveM svarga takakI striyA~ | dRSTivRti 15 / 71 / 188 = darzanaguNako AvRta karane vAlA darzanAvaraNa karma / dRSTimoha 15 / 29 / 180 = darzanamohanIya karma / dviguNita paMktisAgaropama 15 / 73 | 189 = bIsa sAgara pramANa / dvipAripITha 18 / 41 / 256 = siMhAsana / dvividhaparigraha 2 / 16 / 15 = donoM prakArakA pari navapadArtha 15 / 5 / 176 = jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa ye no padArtha haiN| " graha -- antaraGga aura bahiraGga / dviSaTprakAra tapa 13 / 69 / 153 = bAraha prakArakA tapa - 1. anazana, 2. Unodara, 3 vRttiparisaMkhyAna, 4. rasaparityAga, 5. vivikta zayyAzana 6. kAyakleza, 7. prAyazcitta, 8. vinaya, 9. vaiyAvRtya, 10. svAdhyAya, 11. vyutsarga aura 12. dhyAna / nihna uti 15 / 26 / 180 = kisI kAraNavaza apane jJAnako chipAnA / nIcagotra 15049 / 183 = nIca kulameM utpattikA kAraNa eka karma (gotra karma) / paJcamakalyANa 18 / 101 / 267 = nirvANakalyANakatIrtha karake mokSa jAnekA utsava / paJcalabdhi 15 / 11 / 177 = dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya ye pA~ca labdhiyA~ haiM / paJcamIgati 2 / 34 / 17 = mokSa | parAbhyupekSA ( mAdhyasthyabhAva ) 15 / 60 / 186 = uddaNDa manuSyoM meM upekSAkA bhAva / parigraha 15 / 52 / 184 = dhanadhAnyAdika vastuoMmeM mamatAbhAva / paridevana 15 / 27 / 180 = karuNa vilApa karanA / parihAravizuddhisaMyama 17 / 1270248 = saMyamakA eka bheda - isa saMyama dhAraka munike dvArA kisI jIvakA ghAta nahIM hotA / yaha chaThaveM aura sAtaveM guNasthAna meM hotA hai / pariSahajaya 15 / 82 / 192 = kSudhA, tRSA Adiko samatAbhAvase sahana karanA / isake 22 bheda haiM / pApa 15 / 5 / 176 = azubhabhAva -no padArthoMmeM eka padArtha | puNya 15 / 5 / 176 = zubhabhAva - nau padArthoMmeM eka padArthaM /
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ pudgala 15 / 15 / 178 = sparza, rasa, gandha aura varNase yukta rUpI dravya / pAribhASika zabda saMgraha puMsavana 17157/237= garbhiNI strIkA eka saMskAra | pUrvadhara 1890 266 utpAda pUrva Adi caudaha pUrvI zrutabhedoMke pAThI muni / pRthaktvavitarka 15 / 1494207 - zukla dhyAnakA eka bheda / - prakRti 15 / 69 / 188 = karmabandhakA eka bheda / karmoMkI mUla prakRtiyAM 8 aura uttarapakRtiyA~ 148 haiM / = prajJapti 3 / 24 / 24 - jainAgamakA eka bheda / pratara 15 / 163 / 210 - kevali samudghAtakA eka bheda, isameM AtmAke pradeza vAtavalayako chor3akara samasta lokameM phaila jAte hai / pratiyAtanA 18 / 25 / 254 pratimA - mUrti / pradeza 15 / 69 / 188 = karmabandhakA eka bheda - pratyeka samaya saMsArI jIvake siddhoMke anantaveM bhAga aura abhavyarAzise anantaguNeM karmaparamANu baMdhate haiN| pradeza 15 / 16 / 178 = AkAzake jitane bhAgako pudgalakA eka paramANu rokatA hai, use pradeza kahate / pradoSa 15 / 26 / 180 = mokSake sAdhanabhUta tattvajJAnakA vivecana calanepara kucha na kahate hue antaraGgameM paizunyarUpa pariNAma rakhanA | pramAda 15 / 62 / 186 = ATha prakArakI zuddhiyoM meM anAdara honA athavA kuzala kalyANakArI kAryoM meM anutsAha honA / isake 15 bheda haiM-4 vikathA, 4 kaSAya, 5 indriya, 1 nidrA aura 1 sneha / = 305 jisameM apane zarIrako Tahala na svayaM kI jAtI hai| aura na dUsarese karAI jAtI hai| = bandha 15 / / 176 - AtmapradezoMke sAtha karmaparamANuoMkA saMzleSaNAtmaka sambandha honaa| isake prakRti, sthiti, anubhAga aura bamdha ye cAra bheda haiM / bahuzrutabhakti 45470183 solaha kAraNabhAvanAomeMse eka bhAvanA / jJAnI jIvoMmeM AdarakA bhAva rakhanA / bAlatapa 15044|183pnycaanni tapanA, dhUmrapAna karanA Adi ajJAnI janoMkA tapa / bodhi 1501010196 samyagdarzana, samyagjJAna aura rAyamkucAritrarUpa ratnatraya / = = brahmacarya 1584112 strImAtrakA tyAgakara Atma svarUpa meM sthira rahanA / = bhavyatA 15 / 13 / 178 = bhavyapanA -- jise samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra prApta karane kI yogyatA ho aisA jIva bhavya kahalAtA hai| = bhAva 15 / 9 / 177 - Atma ke pariNAma vizeSako bhAva kahate haiM / isake pA~ca bheda haiM-1 aupazamika, 2 kSAyika, 3 kSAmopazamika, 4 audayika aura pAriNAmika | mati 3 / 54 / 27 eka kSAyopazamikajJAna, yaha indriya aura manake nimittase hotA hai| isake avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAra mUla tathA bahubahuvidha Adi padArthoMko jAnanekI apekSA 336 uttarabheda hote haiN| / = pramoda 15 / 10 / 186 ekabhAvanA-guNIjanoM ko dekhakara harSakA utpanna honA / prAyazcitta 9 / 137/204 lage hue doSoMkA nirAkaraNa karanA isake AlocanA, pratikramaNa, tadubhaya, viveka, vyutsarga, tapa, cheda, parihAra aura upasthApana ye nau bheda haiM / prAyopaveza 16 / 63 / 226 = saMnyAsamaraNakA eka bheda mArgaprabhAvanA 195 / 48 / 183 = solaha kAraNa bhAva manuSyadharmA 1756 / 237 = kubera, yaha tIrthaMkarake kalyANakoMmeM pramukha kArya karatA hai| mAtsarya 15 / 26 / 180 kisI kAraNavaza dene yogya jJAna bho dUsare ke lie nahIM denA / mArdava 1584192mAnakA nigraha kara vinayabhAva dhAraNa karanA ( uttama kSamA Adi daza dharmomeM eka dharma ) ,
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 vardhamAnacaritam nAoMmeM eka bhAvanA-mokSamArgakI prabhAvanA nIla, kApota, pIta, padma aura zukla ye chaH krnaa| bheda haiN| mithyAtva 151621183 = atattvazraddhAna-jIvAdi sAta loka 15 / 16 / 178 = jahA~ taka jIvAdi chaha dravyoMtattvoMkA zraddhAna nahIM honA / kA sadbhAva rahatA hai vaha AkAzaloka kahalAtA mithyAdarzana 15 / 12 / 177 = atattvazraddhAna-jIvAdi hai / yaha 14 rAjU U~cA, uttara-dakSiNameM 7 rAjU ____sAta tattvoMkA zraddhAna nahIM honA / vistRta tathA pUrvapazcimameM 7 rAjU, 1 rAjU, 5 maitrI 15 / 601186 = eka bhAvanA-koI jIva duHkhI rAjU aura 1 rAjU caur3A hai / isakA kSetraphala na rahe aisI bhAvanA rkhnaa| 343 rAjU hotA hai| eka rAjU asaMkhyAta mokSa 15 / 5 / 176 = samasta karmoMkA kSaya ho jaanaa| yojanoMkA hotA hai| moha 1571188 = ATha karmomeMse eka karma, isake lokapUraNa 15 / 163 / 210 = kevalisamudghAtakA eka nimittase jIva parapadArthoM meM Atmabuddhi karatA hai| bhed| isa samudghAtameM AtmAke pradeza samasta atattvazraddhAna aura krodhAdi kaSAya utpanna karanA isakA kArya hai| lokameM vyApta ho jAte haiN| laukAntikAmara 3 / 65 / 28 = brahmasvargake antameM mauktikAvalI 16 / 4 / 224 = muniyoMkA eka tp| ____ rahanevAle viziSTa deva / ye deva brahmacArI rahate haiM, isake vidhi vratavidhAnake pariziSTameM dekheN|| yathAkhyAta 15 / 129 / 220 = cAritrakA eka bheda / dvAdazAMgake pAThI hote haiM, saMsArase virakta rahate yaha cAritramohanIyakarmake upazama aura kSayopa- hai, eka bhavAvatArI hote haiM tathA tIrthakaroMke zamase prakaTa hotA hai / upazamase honevAlA 11veM mAtra tapaHkalyANaka meM Ate haiN| guNasthAnameM aura kSayase honevAlA bArahaveM Adi vanasura 18 / 35 / 255 = vyantaradeva, inake kinnara, guNasthAnoMmeM hotA hai| kiMpuruSa, mahoraga, gandharva, yakSa, rAkSasa, bhUta aura yogavakrabhUya 15 / 45 / 183 = mana-vacana-kAyarUpayogoM pizAca ye ATha bheda hote haiN| kI kuTilatA, yaha azubha nAmakarmake bandhakA vanyAmara 18 / 37 / 256 = vyantaradeva, inake kinnara, kAraNa hai| kiMpuruSa, mahoraga, gandharva, yakSa, rAkSasa, bhUta aura rativyavAya 15 / 52 / 184 = maithuna, isake tyAgase pizAca ye ATha bheda hote haiN| hI brahmacaryavrata hotA hai| vartanA 15 / 17 / 178 = padArthoM meM pratyeka samaya honeratnatraya 1 / 2 / 1 = samyagdarzana, samyagjJAna aura samyaka- vAlA SaDguNI hAnivRddhirUpa pariNamana / yaha cAritra / nizcaya kAladravyakA kArya hai| ratnamAlikA 16 / 46 / 224 = muniyoMkA eka tp| vitarka 15 / 153 / 208 = zruta-dvAdazAGga sambandhI ise ratnAvalI bhI kahate haiM / isakI vidhi, vrata- zAstra / . vidhAnake pariziSTameM dekheN| vinayAdhikatva 15 / 46 / 183 = solaha kAraNa bhAvaraudradhyAna 15 / 143 / 206 = narakAyuke bandhake nAoMmeM eka bhAvanA-vinayarUpa pravRtti karanA / kAraNa eka khoTA dhyAna / isake hiMsAnandI, vipAkavicaya 15 / 14 / 206 = dharmyadhyAnakA eka bheda mRSAnandI, cauryAnandI aura parigrahAnandI ye cAra isameM karmokI mUla tathA uttara prakRtiyoMke phalakA bheda haiN| vicAra kiyA jAtA hai / lezyASaTaka 15 // 12 // 177 = kaSAyase anuraJjita viviktazayyAsana 15 / 135 / 203 = 12 tapoMmeM eka yogoMkI pravRtti lezyA kahalAtI hai| isake kRSNa, tapa / ekAntasthAnameM zayana-Asana karanA /
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAribhASika zabda saMgraha 307 vIcAra 15 / 153 / 208 = artha vyaJjana aura yogoMmeM zauca 15 / 84 / 192 = daza dharmomeMse eka dharma, lobhasaMkrAnti-parivartana honaa| kA tyAga krnaa| vedya 15 / 71 / 188 = sukha aura duHkhakA anubhava zruta 3 / 54 / 27 = matijJAnake bAda honevAlA eka karAnevAlA eka karma, isake sadvedya aura asadvedya viziSTa jJAna / yaha akSarAtmaka aura anakSayaha do bheda haiN| rAtmakake bhedase do prakArakA hai| akSarAtmaka vaiyAvRtti 15 / 47 / 183 = solaha kAraNa bhAvanAoM- zrutajJAna dvAdazAGgameM vistRta hai| meMse eka bhaavnaa| AcArya upAdhyAya Adi daza zrutavAtsalya 15 / 47 / 183 = solaha kAraNa bhAvaprakArake muniyoMkI sevA karanA vaiyAvatti yA nAoMmeM eka bhAvanA-sahadharmA janoMmeM dhArmika vaiyAvRttya hai| sneha rkhnaa| vyuparatakriyAniti 15 / 1511208 = zukladhyAna- SaTkarma 3155 / 27 = asi, maSI, kRSi, zilpa, kA eka bhed| yaha bheda caudahaveM gaNasthAnameM vANijya aura vidyA ( gAyana vAdana nartanakalA) - hotA hai| ye chaH karma haiN| inase karmabhUmimeM manuSyoMkI Avrata 1167 / 12 = abhiprAyapUrvaka hiMsAdi pApoMke jIvikA calatI hai| tyAgako vrata kahate haiM / ye aNuvrata aura mahAvrata SaDvarga 4 / 24 / 36 = kAma, krodha, lobha, moha, mada ke bhedase do prakArake haiM / donoMke ahiMsA, satya, aura mAtsarya ye chaha SaDvarga kahalAte haiN| acaurya, brahmacarya aura parigraha parimANa tathA SaSThatapa 15 / 136 / 204 = chaThavA~ tapa-kAyakleza, parigrahatyAgake nAmase pA~ca-pA~ca bheda hai| AtApanAdiyoga dhAraNa karanA / zaktitastapasyA 15646 / 183 = solaha kAraNa SaSThopavAsa = 171128 / 248 velA--do dinakA . bhAvanAoMmeM eka bhAvanAzaktike anusAra tapa- upavAsa / zcaraNa krnaa| satataM jJAnopayoga(abhIkSNa jnyaanopyog)15/46|183 zaktitastyAga 15/46 / 183 = solaha kAraNabhAva = solaha kAraNa bhAvanAoMmeM eka bhAvanAnAoMmeM eka bhAvanA-zaktike anusAra dAna nirantara jJAnamaya upayoga rkhnaa| sadRSTisudhA 2 / 15 / 15 = samyagdarzanarUpI amRta / zikSaka 18191 / 266 = upAdhyAya- par3hAnevAle sadvedya 15 / 28 / 180 = vedanIya karmakA eka bheda, isake sAdhu / udayameM sukhakA anubhava hotA hai| zIlavateSvavyabhicAracaryA ( zIlavateSvanaticAra ) sannipAtodbhava (sAnnipAtika bhaav)15|13|178 = 15 / 46 / 183 = solaha kAraNa bhAvanAoMmeM eka aupazamikAdibhAvoMke sambandhase honevAlA bhAva / bhAvanA / zIla aura vratoMmeM aticAra-doSa nahIM samavasaraNa 18 / 1 / 249 = tIrthakarakI dharmasabhA / lgaanaa| samArambha 15 / 25 / 179 = saMkalpita kAryakI sAmagrI zukladhyAna 15 / 148 / 207 = eka ucca koTikA ekatrita karanA / dhyAna, yaha muniyoMke hI hotA hai| vaha bhI aSTama samiti 15 / 82 / 192 = pramAdarahita pravRtti, isake guNasthAnase lekara uparitanaguNasthAnavartI muniyoM IryA, bhASA, eSaNA, AdAna nikSepaNa aura vyuke| isake pRthaktvavitarka, ekatvavitarka, sUkSma- tsarga athavA pratiSThApanA ye pA~ca bheda haiN| kriyApratipAti aura vyuparatakriyAnivati ye cAra samudghAta 15 / 162 / 210 = mUla zarIrako na chor3abheda hai| ___ kara AtmapradezoMkA bAhara phailanA / isake AhA denaa|
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 vardhamAnacaritam raka, vaikriyika. tejasa, vedanA, kaSAya, mAraNA- jIvoMkA Asrava / yaha pahalese daza guNasthAna ntika aura lokapUraNa ye sAta bheda haiN| taka hotA hai| samyaktva 1167112 - samyagdarzana, jIva-ajIva- skandha 15 / 19 / 178 = do yA isase adhika paramA Asrava-bandha-saMvara-nirjarA aura mokSa ina sAta NuoMke saMgase nirmita pudgaladravyakI paryAya / tatvoM athavA puNya-pApa sahita nau padArthoMkA sthapuTorvarA 15 / 113 / 198 = U~cI nIcI jamIna, yathArtha zraddhAna krnaa| zayyA pariSaha sahana karaneke lie muni aisI jamInameM zayana karate haiN| samyaktvazuddhi 15 / 48 / 183 = darzanavizuddhibhAvanA sthiti 15 / 69 / 188 = karmabandhakA eka bheda / isa -aSTAGga samyagdarzanakA nirdoSa pAlana krnaa| bandhameM kaSAyabhAvoMke anusAra jJAnAvaraNAdi sarAgasaMyama 15 / 14 / 183 = rAgasahita saMyama, chaThaveM ___ karmoMkI sthiti ba~dhatI hai| aura sAtaveM gaNasthAnavartI manikA sNym| saMgha 15 / 29 / 180 = RSi muni yati aura anagAra sAdhu samAdhi 15 / 47 / 183 = solaha kAraNabhAva__ ina cAra prakArake muniyoM kA samUha / nAoMmeM eka bhAvanA--maniyoMkA upasarga dUrakara saMyatAsaMyata 15 / 143 / 206 = paJcama unheM nirAkula bnaanaa| guNasthAna vartI zrAvaka, yaha pA~ca pApoMkA ekadezatyAga sAmAyika 15 / 125 / 201 = cAritrakA eka bheda, ___ samastapApoMkA tyAga krnaa| karanA hai| saMyamAsaMyama 15 / 44 / 183 = hiMsAdi pA~ca pApoMkA havilasita (siMhaniSkrIDita) 16646 / 224 = ekadezatyAga karanA jaise trasahiMsAkA tyAga muniyoMkA eka tapa / isakI vizeSa vidhi vratakaranA parantu sthAvara hiMsAkA tyAga nahIM karanA vidhAna pariziSTase jAnanA cAhiye / sUpratiSThakanibha 15199 / 195 = uttama bhoMdarAke Adi / samAna arthAt bIcameM patalA aura noce tathA saMrambha 15 / 25 / 179 = kisI kAryake karanekA / Upara vistRta / saMkalpa krnaa| sUkSmakriyApratipAti 15 / 150 / 207 = zukladhyAnasaMvara 15 / 5 / 176 = Asrava-navIna karmoMkA Aga kA eka bheda / yaha terahaveM guNasthAnake antameM mana ruka jAnA yaha saMvara gupti, samiti, dharma, hotA hai| anuprekSA, pariSahajaya aura cAritrase hotA hai| sUkSmasAmparAya 15 / 128 / 202 = cAritrakA eka saMvegatA 15 / 47 / 183 = solaha kAraNa bhAvanAoMmeM .. bheda / yaha dazamaguNasthAnameM hotA hai| eka bhAvanA-saMsArase bhayabhIta rhnaa| haridaSTakastha 18 / 32 / 255 = pUrva, pazcima, uttara, saMsthiti vicaya (saMsthAna vicy)15|144|206 - dakSiNa ina cAra dizAoM tathA aizAna, Agneya, dharmyadhyAnakA eka bheda isameM lokake AkArakA naiRtya aura vAyavya ina cAra vidizAoM meM vicAra kiyA jAtA hai| sthita / sAMparAyikaAsrava 15 / 22 / 179 = kaSAyasahita harimaNi 18 / 27 / 254 = indranIlamaNi / zarma
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ katipaya viziSTa sAhityika zabda sUcanA-zabdoMke Age diye gaye tIna aMkoMmeMse prathama aMka sargakA, dUsarA zlokakA aura tIsarA pRSThakA sUcaka hai| akulIna = pRthivImeM lIna nahIM arthAt AkAzameM azvatara = khaccara 7178485 sthita, nIca kulameM utpanna 15 / 13 / 48 azvavAraka = ghoDAkA savAra akRSTapacya = anAyAsa utpanna honevAlA anna asradhArA = khUnakI dhArA 9 / 33 / 107 1 / 9 / 2 ayaskAnta = cumbaka 12 / 25 / 147 akSa = indriyA~ 14 / 48 / 175 abhyaridurga = zatruke durgake saMmukha 3173 / 42 atyunnata = bahuta U~ce, atyanta udAra 17 / 11 / 229 azanighoranAda = vajrake samAna bhayaMkara atidurmukha = atyanta teja 779 / 85 zabda karanevAlA / 6 / 24 / 67 adhvagacUtaga = mArgasthita AmravRkSa para baiThA huA arAtikamalAlayA = zatruoMkI lakSmI 5 / 55 / 55 2061 / 21 aravindabAndhava = sUrya 2 / 24 / 16 anavagraha = varSAke pratibandhase rahita 1 / 9 / 2 asukaratara = atyanta kaThina 16 / 45 / 224 anAtmanIna = AtmAke lie ahitakArI 6 / 58 / 72 asitavalibhujaM = kAle kaue // 11 / 16 / 134 anuzaya = pazcAttApa 8 / 9 / 90 ahInavapu = zeSanAgakA zarIra utkRSTa zarIra antareNa ( avyaya ) = binA 2 / 19 / 15 17 / 15 / 230 anyapuSTa = koyala 3 / 26 / 36 aSTArdha = cAra apazabda = khoTezabda 1 / 6 / 2 15 / 6 / 176 apavarga = mokSa 11 / 45 / 138 AGgo = zarIrasambandhI 3 / 16 / 35 apAcya = dakSiNa dizAmeM sthita 172 AkhaNDalacApa = indradhanuSa 113015 abhikhyA = nAma 2144 / 18 AjidharA = yuddhakI bhUmi 977 / 113 abhiSaGga = duHkha 11130 / 136 AjiraGga = yuddhakA maidAna 9 / 25 / 105 abhrakaSa = gaganacumbI, atyanta U~ce 12 / 3 / 143 AjizauNDa = raNameM zUra 9 / 69 / 112 AtyantikI= antarahita-avinAzI abhISTavAha = manacAhe ghor3e 2068 / 21 1111 anda = darpaNa 8136 / 94 AditsA = grahaNa karanekI icchA 17467 / 239 abda = varSa 13 / 81 / 167 Ayatinata = bhaviSyameM nata honevAle 8138 / 94 amRtarazmi = candramA 17187 / 242 Adhi = mAnasika pIDA 11152 / 139 amoghamukhI = tripRSTha nArAyaNakI zaktikA nAma Amukta = dhRta 8183 / 101 8187 / 102 AmabhAjana = miTTIkA kaccA bartana 7 / 27 / 79 aravindalayA = lakSmI 5 / 50 / 54 Ayasa = lohanirmita padArtha 7 / 36180 arthApacaya = dhanahAni, vAcya-arthakI hAni 1 / 6 / 2 AzA = dizAe~, manoratha 17159 / 237 avagAha = haNDe 717685 AsandI = ArAmakursI 14 / 26 / 171 avarodhana = antaHpura 7181186 ina = sUrya 13 / 40 / 159 40
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 vardhamAnacaritam irammada = vajra 976 / 112 kesaridviSa = tripRSThanArAyaNa 8 / 1489 uttamAGga = mastaka 1155 / 9 kokakuTumbinI = cakavI 1 // 32 // 6 udavasita = ghara 7 / 96 / 88 kaumudI = tripRSThanArAyaNakI gadA 887 / 102 udbhIkRta = UparakI ora kiye hue 5 / 11 / 48 kaustubha = tripRSThanArAyaNakA pramukharatna 8187 / 102 upakAryA = rAjAoMke Thaharane yogya bar3e taMbU 6 / 67 / 74 krodhazikhin = krodharUpI agni 16 / 49 / 224 upahvara = ekAnta 7.1175 kramelaka = U~Ta 717385 upazalya = gA~voMkA samIpavartI pradeza 1 / 10 / 2 kSataja = rudhira 14150 / 175 upahara = ekAnta . 1060 / 127 kSamAdhara = parvata, kSamAko dhAraNa upasnutA = dUdha chor3aneke lie tatpara 2714 karanevAlA puruSa 7141580 uragAriketana = garuDadhvaja-tripRSTha nArAyaNa khaGgadhena = churI 9 / 37 / 107 uSTrikA = kar3AhA kaDAhA 11 / 17 / 134 kharatara = atyanta tIkSNa 11155 / 144 UDhajAni = vivAhita puruSa 13 / 28 / 158 khalatA = khalihAna, durjanatA 17 / 3 / 227 aindrI = indrakI dizA-pUrva dizA 1354 / 162 gaNaka = jyotiSI 5 / 61155 aurvazikhI = bar3avAnala 7.43 / 81 gavyA = dhanuSakI DorI 9 / 23 / 105 kanakAvalI = ekatapa 16 / 46 / 224 gahAlindaka = . 1 / 25 / 5 kantu = kAmadeva 12 / 26 / 147 go = vANI 577157 karkarI= jhArI 776385 pAti ghAticatuSTaya = jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, karapatraka = karoMta 11068 / 134 ___ moha aura antarAya karma 101901131 karabha = U~Ta 7 / 96188 ghanAsrapala = atyadhika rudhirakI kIcar3a 9 / 24 / 105 kalakaNTha = surIle kaNThavAle 3 / 24 / 24 cakrIvat = gadhA 9 / 11102 kalamAmoda = dhAnakI sugandha 32 / 23 catasronarendravidyA: = 1 AnvIkSikI, 2 trayI, kalAnidhi = kalAnoMkA bhANDAra 5 / 21150 3 vArtA aura 4 daNDanIti ye cAra vidyAe~ kAdalapatranIlA = kelAke pattoMke samAna 12 / 21 / 146 nIla-harita varNa candanasthAsakavat = candanake mitraka samAna kAla = cakravartIkI ekanidhi 14 / 25 / 171 12 / 35 / 148 kArtAntika = nimittajJAnI 5 / 113 / 62 kumbha = hAthIkA gaNDasthala 9 / 14 / 104 camUrU = vyAghra 37 / 33 kumudAkarapriya = candramA 5 / 3652 cArukuja = sundara vRkSa 2 / 58020 jayakadalikA = vijayapatAkA 1168 / 12 kurubhUmikalpa = devakuru, uttarakuru nAmaka jayagominI = vijayalakSmI 5 / 6656 uttama bhogabhUmi ke samAna 12 / 1 / 143 janAnta = deza 13 / 1 / 153 kulizadhara = vajradhara-indra 9 / 92 / 115 jaladharapadavI = meghamArga-AkAza 111511139 kulyA = nahara 1 / 10 / 2 jigISA = jItane kI icchA __ 5 / 23 / 50 kusumodgama = vasantaRtu 5 / 52 / 54 taTapavisikatA = kinAre kI vajramayadhUli kRtAnta = yamarAja-mRtyu 2 / 15 / 15 kesara = vakulavRkSa 2!51119 12 / 12 / 133 kesara = siMhakI gardanake bAla 3 / 16 / 24 tanIyasI = anyanta alpa 11 / 601140 1 / 16 / 3
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ katipaya viziSTa sAhityika zabda 311 tanutra = kavaca 874 / 100 dhumaNi = sUrya 3 / 7 / 33 tanUnapAt =agni 10 / 36 / 123 dviSaNmuhUrta bAraha muhUrta 15 / 74 / 189 tapanIya = svarNa 5 / 43153 dvisamudrAyuH = do sAgarakI AyuvAlA 3 / 41 / 26 tArakita = tArAoM se vyApta 1 / 3115 doSA,doSa = rAtri, durguNa 5 / 13 / 48 tAkUka = yAcaka 8 / 33 / 93 dau:sthya = duHkha 15 / 1 / 176 tAlavRnta = paGkhA 17177 / 240 dharaNI = pRthivI 6 / 5 / 64 tumba = cakrakA vaha bhAga jisake Azraya dharaNIdhranAtha = vijayAparvatakA svAmI ara rahate haiM 8/58 / 97 jvalanajaTI vidyAdhara 6 / 5 / 64 tuhinAcala = himAlaya 5 / 39 / 52 nandaka = tripRSTha nArAyaNakI talavArakA nAma trigupti = manogupti, vacanagupti, kAyagupti 81871102 1 / 30 / 136 nabhasyavArida = bhAdramAsakA megha 16647 / 224 trimArga = saMgIta ke tIna mArga druta, nabhaHspRz = vidyAdhara - 8 / 22 / 92 madhya aura vilambita 1774 / 230 narAdhirAT = mukuTabaddha rAjA 14 / 24 / 171 trizalya = mAyA,mithyAtva aura nidAna ye tIna zalya navapalitAGkara-navIna sapheda bAla 14 / 40 / 173 nAka = svarga 13 / 1 / 153 3385 / 43 nAga = hastI 3 / 3 / 23 tvaksAragulma = bA~sakI jhAr3iyA~ 9 / 29 / 106 nAgalatA = pAnakI vela 17 / 4 / 228 dakSiNamAtarizvA = malayasamIra-dakSiNakI vAyu nikAra = parAbhava 5 / 19 / 49 2247119 nigama = nagara 111102 daNDa = daNDa, jurmAnA 5 / 14 / 48 nirvRtta = mukta jIva 15 / 6 / 176 davanibha = dAvAnalake samAna 1156 / 140 nizItha = ardharAtri 1134 / 6 dazA = vattI 7 / 2979 niSThitajIva = jisakA jIvana samApta ho gayA hai dasyuvRnda = DA~kuoMkA dala 3 // 3725 3 / 8830 divija = deva 376 / 29 paGka = kIcar3a 17 / 3 / 227 divaukas = deva 182 pakSAnvita = paloMse sahita, sahAyakoMse sahita duritakhaJjana = pAparUpI kIcar3a 11167 / 141 6 / 62 / 73 duranta = jisakA anta-pariNAma duHkhadAyaka hai paJcaguru = paJcaparameSThI-arahanta, siddha, 11 / 36 / 137 AcArya, upAdhyAya aura sAdhu 11 / 43 / 138 darnAmaka = arza-bavAsIrakI bImArI 745 / 81 paJcatA = mRtyu 3194 / 30 dRSTimoha=darzanamohanIya (mohakarmakA ekabheda) paNyAGganAjana = vezyAoMkA samUha 115080 11 / 24 / 135 patadIzavAhinIpramukha = garuDavAhinI Adi dvija = brAhmaNa 3 / 111132 vidyAe~ jinameM pramukha haiM 757183 dvija = dAMta 3 / 21 / 30 padma = cakravartIkI eka nidhi 14 / 25 / 171 dvijihva = sA~pa 9 / 36 / 107 padmApriya = padma-kamaloMkA apriya-virodhI, dvipAri = siMha 11 / 24 / 135 . padma-lakSmIkA priya 5 / 26 / 50 dvirepha = bhramara 2 / 5 / 13 payodhara = megha 12 / 31 / 147
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 vardhamAnacaritama payodhara = stana, megha 5 / 9 / 47 phalgubhAva = niHsAratA 1156 / 10 pariNetA- pati 7 / 1377 buddhidurvidha = buddhihIna 8 / 42 / 95 pavana = tInavAtavalaya-dhanodadhivAtavalaya, bhaGga = parAjaya, bAloMkA dhuMghurAlApana 5 / 14 / 48 ghanavAtavalaya aura tanuvAtavalaya 7 / 12 / 77 bhUti = saMpatti, bhasma 8 / 36 / 94 pAJcajanya - tripRSThanArAyaNakA zaGkha 887 / 102 bhUridakSiNa = atyanta udAra 3 / 2 / 22 pANDu = cakravartIkI eka nidhi 14 / 25 / 171 madhupa = bhramara, madyapAyI 17 / 3 / 227 pAda = caraNa, kiraNa 5 / 26 / 50 manasizama = kAmadeva 1166 / 12 pAzin = varuNa 13 / 43 / 160 mahAkAla ( bhUrikAla ) - cakravartIkI piGgala = cakravartIkI eka nidhi 14 / 25 / 171 eka nidhi 14 / 25 / 171 pItavAsasa = tripRSThanArAyaNa 1084 / 130 mANava = cakravartIkI eka nidhi 14 / 25 / 171 puruhUtabhUti = indrake samAna vibhUtise yukta mAlara = vilvaphala 5 / 18 / 49 1 // 37 // 6 mitra = sUrya, suhRd 13140 / 159 pulAkA = tuccha 13 / 2 / 153 makhacchada = mukhakA paradA 9 / 12 / 104 pulinda = bhIla 3 / 39 / 25 maSA = sA~cA 11 / 19 / 134 puSkara = AkAza , 8 / 38 / 94 mRgendraviSTara = siMhAsana 2 / 2 / 13 puSpadhanuSa = kAmadeva 1 // 68 / 12 meghapadavI = meghoMkA mArga-AkAza 13 / 8 / 154 puSpodgama = vasanta 1138 / 6 mauktikAvalI tapakA eka bheda 16045 / 224 pUrva = caurAsI lAkha varSoM kA eka pUrvAGga hotA hai ratnamAlikA = tapakA eka bheda 16 / 46 / 224 __aura caurAsI lAkha pUrvAGgoMkA eka pUrva hotA hai rathAGga-pANi = cakrapANi-tripRSThanArAyaNa 14 // 39 / 173 10 / 1 / 132 pRthuka - bacce 7 / 376 rAjaka = rAjasamUha 2 / 6821 praGkholita = hilAyA huA 1153 / 9 rAjahaMsa = jisakI coMca aura caraNa lAla pradhi = cakradhArA 8.5897 hote haiM aisA haMsa, zreSTha rAjA .66273 pratApa = teja 6 // 34 // 68 rohiNI = eka vidyA 8.56 / 83 prabhaMkarI = eka vidyA 7 / 57 / 83 latAlaya = nikuJja-latAgRha 12 / 30 / 147 pramAdabhavAgas = pramAdase honevAle aparAdha vajrabhUSitakara = hIrAse suzobhita hAthavAlA 15 / 137 / 204 puruSa 13 / 13 / 155 prAyopaveza = ekasaMnyAsamaraNa 16 / 63 / 226 vajrasAra = vajrake samAna sudRr3ha 13 / 13 / 155 prAleyazaila = himAlaya parvata 6 / 27 / 67 vadAnya = udAra-dAnazIla 2048 / 19 praSTha = koSTha 772 / 85 varavArakAminI 7.100 / 88 prasAdhana - alaMkaraNa 10 / 88 / 131 vasuvRSTi = dhanavRSTi 1160 / 11 priyajAni = jise strI atyanta priya hai aisA puruSa vAyavarman = AkAza 7/88 / 86 3 / 31 / 36 vArAGganA = vezyA 3389 / 44 preyAn = atyanta priya 6 / 10 / 65 vAruNI = pazcima dizA, madirA 13 / 35 / 158 phala = vANakI anI-agrabhAga 9 / 44 / 108 vAladhi = pUMcha 3 / 26 / 24
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAsya = varSa - kSa etra 3 / 13 / 23 zikhin = mayUra vikunthu = kunthu Adi kSudra jIvoMse rahita 115419 zikhikula = mayUroM kA samUha vikIrNa zirodhi = grIvA 1 / 12 / 2 12 / 68 / 151 7158183 = vyApta vicikitsA = glAni vijayA = ekavidyA vijayAnuja = vijayabalabhadrakA choTA bhAI katipaya viziSTa sAhityika zabda tripRSTha nArAyaNa 7 / 59/83 8 / 43 / 95 viDAlazAvaka = bilAvakA baccA vidhuravarjita = pAparahita, duHkharahita 12 / 70 / 153 vinivezita = rakhe hue vipakSitA = paGkhoMkA abhAva, viruddha pakSakA 6 / 17 / 66 grahaNa 10 / 22 / 121 vibudha deva vibhaGga = mithyAavadhijJAna virodha = vidveSa, vi -pakSiyoMkA rokA jAnA vRtta vivadiSA = bolane kI icchA vizvajanInavRtti = sarvahitakArIvRtti se sahita = chanda, cAritra 1 / 37 / 6 1 / 63 / 11 = pradatta vizrANita vihastatA = vivazatA, sUMDase rahitapanA 9 / 19 / 105 vIdhra ' = zukla. 8277/100 5 / 13 / 48 1 / 6 / 2 17 / 24 / 232 7 / 57183 11 / 12 / 133 3 / 97 / 30 12 / 50 / 149 14 / 25 / 171 zayu = ajagara 11 / 14 / 133 zaraduDupati = zarad RtukA candramA 11 / 71 / 142 zAta = tIkSNa 11 / 70/142 11 / 9 / 133 = cAritrakA nAza, chandobhaGga vRttabhaGga vRSA ( vRSan ) = indra vegavatI = ekavidyA vaitaraNI = narakakI eka nadI vainateya = garur3a vyavAya = maithuna zaGkha = cakravartIkI ekanidhi zAtakumbhakumbha = svarNakalaza zAri = palAna zAlivapra = dhAnake kheta 5 / 14 / 48 6 / 10 / 65 944 108 6 / 17 / 66 866 98 1 / 10 / 2 313 9 / 14 / 104 17 / 3 / 227 3 / 19 / 35 zuddhalezya = zubhalezyAvAlA ( kaSAyake udayase anuyo pravRttiko lezyA kahate haiM ) 11 / 54 / 139 5/50/54 11 / 16 / 134 13 / 60 / 163 zrutadevatA = sarasvatI zruti = zvetabhAnu = candramA SaDvarga = kAma, krodha, lobha, moha mada aura mAtsarya ina chaha antaraGga zatruoMkA samUha 3 / 24 / 36 SaDAhata = chahase guNita 5/30/51 SaSTha = belA tapa-do dinakA upavAsa 17 / 115 / 246 sakalakalAdhara = samasta kalAoM - caturAIyoM ko dhAraNa karanevAlA, solaha kalAoMse sahita 14 / 9 / 169 saMmada = harSa sarpiS = ghI saGga = parigraha sadambara = uttamavastra, nirmala AkAza saddarzana = samyagdarzana sadvRtta = sadAcArI, gola sanAbhi = sahodara 10|37|124 saptigala = azvagrIva ( pratinArAyaNa ) 8 / 33 / 93 saMphalI = dUtI 13 / 48 / 161 samaya = maryAdA, AcAra 6 / 66 / 74 12 / 18 / 146 7|34|80 14 / 25 / 171 15 / 5 / 176 5 / 41 / 53 11 / 35 / 137 5 / 9 / 47 12 / 49 / 149 14 / 9 / 169 sarvaratna = cakravartIkI ekanidhi sArva = sarvahitakArI jinendra sAmipihita siMhagAminI = ekavidyA = AdhA DhakA huA 75883 siMhavilasita = siMhaniSkrIDita nAmakA eka pa 16 / 46 / 224 10 / 8 / 117 sIrapANi = balabhadra - vijaya sudarzanodyAna = jambUdvIpa sambandhI meruparvatakA eka bana 12 / 38 / 148
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 supayodharA = acche stanoMvAlI, uttama jalako dhAraNa karanevAlI vardhamAnacaritam 5 / 35 / 52 13 / 30 / 159 sudhA = cUnA suravilAsinIsama = apsarAoMke samAna 8 16 / 91 surapadevI = AkAza 14|52 / 175 sauvida = kaJcukI, antaHpurakA paharedAra 775 / 85 sphItA = vistRta 6 / 16 / 65 sthapuTazilA = U~cI nIcI zilAe~ 11 / 18 134 hari = tripRSThanArAyaNa hari = siMha harirava = siMhanAda huNDasaMstha = huNDakasaMsthAnavAlA 5 / 87158 774481 17 / 69 / 239 11 / 7 / 133
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ subhASita saMcaya varddhamAnacaritra aneka subhASita ratnoMkA bhANDAra hai / yahA~ sargAnukramase kucha subhASitoM kA saMcaya kiyA jAtA hai sarga 1 'phalArthinAM nAsti hi duSkarecchA' 1 / 5 / 1 'nApekSate'rthApacayaM na kaSTaM na vRttabhaGgaM bhuvi nApazabdam / mUDhI kRtaH san rasikatvavRttyA kavizca vezyApitamAna sazca // ' 1 / 6 / 2 1 / 24|4 1 / 26 / 5 1 / 61 / 11 'bhrAntAtmano nAstyathavA vivekaH ' 'kAmAkulito hi mUDhaH ' 'klezo hi kalpatarureva sati prayuktaH ' 'zuddhAtmanAM na tu vikArakaraM hi kiJcit' 'dharmAnurAgamatayo hi bhavanti bhavyAH ' 'sadAnukUlA hi bhavanti bhAryA : ' 1 / 64 / 12 1 / 65 / 12 167/12 'na kiMvA saMghatte bhuvi guNagaNAnAmupacayaH ' 1 / 68 / 12 sarga 2 ' pituH suputro hyanukUlavRttimAn ' 'sukhAya keSAM na nirIkSaNaM prabhoH ' 'dharmadhanA hi sAdhavaH ' 'priyA na keSAM bhuvi bhUridAninaH ' 'prabhavo hi vatsalA H ' 'manohare vastuni ko na rajyate' 'na vidyate cedyadi gotra santatiH 2 / 1 / 13 2||13 2 / 4 / 13 2 / 5 / 13 2 / 6 / 13 28|14 kimAtmajebhyaH spRhayanti sAdhavaH ' 2|28|16 2 / 35 / 17 2 / 36 / 17 2|37|17 2 / 51 / 19 'satAM viyoge hi budho'pi khidyate' 'mahIyasAM ko na sukhAya ceSTate' 'zuco vazaH kA puruSo na dhIradhIH ' 'priyAH samAnavyasanA hi dehinAm' ' tathAhi loke sakale na dRzyate samAzrayaH ko'pi samastasaMpadAm ' 'kathaM sugandhe malinAtmanAM ratiH ' 'calA loke madhupAyinAM ratiH' 2054/20 2 / 55/20 2/57/20 sarga 3 'vinayena vinA kA zrIH ' 3 / 3 / 23 'rAgo bandhAti karmANi vItarAgo vimuJcati / 'jIvo jinopadezo'yaM saMkSa pAdbandhamokSayoH // ' 3 / 31 / 25 'ayAkasmikataH sAdhoH saMyogAtko na zAmyati' 3 / 39 / 25 'nairgranthyaM hi paraM dhatte dhIracitto na kAtaraH ' 3 / 66 / 28 'saMsRto vartamAnasya kasya mRtyuragocaraH ' 3 / 71 / 28 'gRhiNI gRhabhUSaNA' 3|80|29 'hA hA puNyakSaye kiM vA vizleSaM nopagacchati' 3 / 106 / 31 sarga 4 'valinA palitena cAbhibhUtaM tadidaM samprati kasya vA na zocyam' 4 / 17 / 35 'khalu vRddhasya vivarddhate hi moha : ' 'mahatAM kiM viSayeSu saktirasti' 'niHspRhatA satAM hi juSTA' 'sthitimAkrAmati kiM mahAnubhAvaH' 'priyajAneH svajano hi vairivarga : ' 'na viSaM maraNasya hetubhUtaM na tamo dRSTipathAvRtti 43136 pravINam / bahuduHkhakaraM na cApi ghoraM narakaM nyAyavidaH kalatramAhuH // ' 4|37|37 'asatAM vacane pravartamAno vipadAM yAti hi pAtratAmavazyam' 4|38|37 'nanu kasyAbhimate matirna lubdhA' 'matayo hi prati pUruSaM vibhinnAH ' 411835 4 / 21 / 35 4 / 22 / 35 42536 4|39|38 447139
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ yH| 316 vardhamAnacaritam 'kRtabhariparAkrame'pi zatrau pratilome na karoti pauruSaM mandAnilollasitapuSpabharAnato'pi ki sevyate viSatarumadhupavrajena // ' 6 / 4870 pratibimbitamIkSate sa pazcAn nijanArImukha- kiM vA vimUDhamanasAmajitendriyANAM,saMpatsukhAya suciraM darpaNe kalaGkam // ' 471 / 42 . pariNAmakAle' 6157172 'kiM vA mahAn vyavasitAdvinivRtya yAti' 4182 / 43 mitimAnnahi vaktyakAryama' 6 / 5872 'puMsAM tapo nanu vibhUSaNamekameva' 4 / 84 / 43 'asvantako nanubhavatyacirAdarAtiH kAle gadazca sahasA 'kopo hi kAraNamanarthaparamparAyAH' 4 / 91144 parivarddhamAnaH' 6161173 sarga 5 'avasarasamAvRttinRNAM phalaM mati sampadaH' 671173 sarga 7 'ko vA madinAM vivekaH' 5 / 5 / 46 'Rtubhistaravo vinA svayaM nanu pauSpI zriyamudvahanti 'manohare ko na hi saktimeti' 5 / 21150 kim / ' 'puNyodayAtsAdhyamaho na kiM syAt' 5 / 29 / 51 7 / 2 / 76 ; 'guNinAM bhavati prasaGgato guNahIno'pi guNI dharAtale / 'guNasaMgrahe jagati yatnaparaH zizurapyaho bhavati satpuruSaH' / surabhIkurute'tha karparaM salilaM pATalapuSpa vAsitam // ' 7476 'madunotyaho khalu jagad vyasanam' 5172157 7 / 17 'samapetya nisargataH zucI nanu yatkiJcidapi prakAzate / 'mude guNastutiraho mahatAm' 5 / 93159 * tuhinadyatibimbasaMzrito malino'pi pratibhAsate magaH // ' sarga 6 7976 'naisargiko hi mahatAM vinayo mahatsu' 67 / 64 'upayAti jaDo'pi pATavaM sahasopaghnavizeSataH param / 'stabdho mahAn gurujane na guNAdhiko'pi' 68 / 64 karavAlagataH payolavaH kariNAM kiM na bhinatti masta'keSAM tanoti na mudaM priyabandhusaGgaH' 6 / 9 / 64 kam // ' 7.1077 'kAlavido hi dakSAH' 6 / 10 / 65 'nanu sarvavido'pi rAjate na vacaH zrotari bodhajite / 'pUrvakramo nanu satAmavilaGghanIyaH' 6 / 15 / 65 pariNatari naSTalocane saphala: kiM nu kalatra vibhramaH // ' 'sambandhametya mahatA saha ko na tuSyet' 6 / 22 / 66 7 / 13177 'sIdatyaho matimatAM matirappabhAve' 6143170 puruSasya paraM vibhUSaNaM paramArthaM zrutameva nAparam / 'kopAnnazatruraparo'sti zarIrabhAjAM lokadvaye'pi vipadAM prazamo vinayazca tatphalaM prakaTaM nItividaH pracakSate // ' ____ nanu hetubhUtaH' 6 / 4 / 70 714177 'tRSNAM vivardhayati dhairyamapAkaroti "vinayaprazamAnvitaM sadA svayamevopanamanti sAdhavaH / prajJAM vinAzayati saMjanayatyavAcyam / sa ca sAdhu samAgamo jagatyanurAgaM vidadhAti kevalam / / saMtApayetsvavapurindriyavargamugraH 715 / 77 pittajvarapratinidhiH puruSasya kopaH / ' 6 / 4670 'anarAga parAjitaM jagatsakalaM kiGkaratAM prapadyate / ' 'rAgaMdRzorvapuSi kampamanekarUpaM 7 / 1677 cittaM vivekarahitAni vicintitAni / 'nijageyaguNena ki guNaH kurute kasya na kAryasAdhanam / ' puMsAmamArgagamanaM zramaduHkhajAtaM 7.17177 kopaH karoti sahasA madirAmadazca' / / 6 / 4770 'paruSAcca mRduH sukhAvahaH para mityuktamupAya vedibhiH / 'yaH kupyati pratipadaM bhuvi ninimitta paritApayati kSiti ravinnu nirvApayati ksspaakrH||' mApto'pi necchati janaH saha tena sakhyam / 7 / 18 / 78
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ subhASita saMcaya 317 85 / 90 'suvazIkaraNaM zarIriNAM priyavAkyAdaparaM na vidyte| 'upagacchati sAmabhiH zamaM mahato naiva nisargazAtravaH / madhuraM ca ruvan yathocitaM parapuSTo'pi janasya vallabhaH // ' bhajate ca sa taiH pracaNDatAM salilaraurvazikhIva vaaridheH|| 7 / 19 / 78 7 / 4381 'kupitasya ripoH prazAntaye prathamaM sAma vidhIyate budhaiH| 'savicArya kRtAddhi karmaNaH pariNAme'pi bhayaM na jAyate / katakena vinA prasannatAM salilaM kardamitaM prayAti kim // ' ataeva vivekavAn kriyAmavicArabhate na jAtucit // 721178 7.52 / 82 'vacasA paruSeNa vardhate madunA zAmyati kopa uddhataH / 'kimasAdhyaM purupuNyasampadaH' 757 / 83 pavanena yathA davAnalo ghanamuktena ca bhUrivAriNA // ' 'kurute priyatAmapUrvatA nanu kAntyA rahite'pi vstuni|' 7 / 22 / 78 7 / 73 / 85 'upayAti na vikriyAM paraH pariNAme'pi ca sAntva- 'nanu duHzikSitamApadAM padam / ' 779385 saadhitH| 'nahi sevakaH svatantraH' 7 / 97488 salilena tu bhasmasAtkRto jvalanaH prajvalituM kimiihte||' sarga 8 7/24 / 78 'toyadheratimahatvamambhasaH kiM bravIti na taraGga saMhatiH' 'vikRti bhajate na jAtucitkUpitasyApi mano 8 / 3 / 89 mahAtmanaH / 'sAdhavo nanu parokSabAndhavAH' paritApayituM na zakyate salilaM vaarinidhestRnnolkyaa||' 'janmanaH khalu phalaM guNArjanaM prINanaM guNaphalaM mahAtma725478 nAm / ' 87.90 'nayavartmani yaH sunizcitaM yatate tasya na vidyate ripH| 'yaH pratIpamupayAti vartmanaH so'dhigacchati kimIpsitAM nanu pathyabhujAM kimAmayaH prabhavatyalpamapi prabAdhitum // ' dizam / ' 8 / 9 / 90 7 / 26 / 79 'svAminaM sahadamiSTasevaka vallabhAmanujamAtmajaM gurum / 'nayavitsa budhaiH prazasyate kurute yasya vaco'rthasAdhanam // ' mAtaraM ca pitaraM ca bAndhavaM dUSayanti na hi nIti73279 vedinaH // ' 8.10.90 'parikUpyati yaH sakAraNaM nitarAM so'nunayena zAmyati / 'cittavattimavayana prabhoH purA kaH karoti vinayAtilaanimittaruSaH pratikriyA kriyatAM kena nayena nam / ' 8 / 12 / 91 kathyatAm // ' 7 / 33 / 79 'yaH sadA bhavati nijitendriyastasya nAsti paribhUti'atiroSavato hitaM priyaM vacanaM pratyuta kopadIpakam / ranyataH / zikhitaptatame hi sapiSi prapatattoyamapaiti vhnitaam||' jIvitaM nanu tadeva sammataM yannikArarahitaM mnsvi7.34|80 nAm // ' 8 / 18 / 91 'abhimAninamArdracetasaM puruSa prahvayati priyaM vacaH / ' 'tAvadeva puruSaH sacetanastAvadAkalayati kramAkramam / 7 / 3580 tAvadudvahati mAnamannataM yAvadindriyavazaM na gacchati // ' 'mRdutAmupayAti vahninA kharatAmeti jalena cAyasam / 8 / 19 / 92 iti vairinipIDitastathA vinati yAti khalo na 'yaH kalatramaya pAzaveSTito sUnnato'pi sa vilaGghayate cAnyathA // ' 7/36180 paraiH / 'na bhavatyatha kasya vA sataH paribhUteriha kAraNaM kSamA // ' 'vallarIvalayitaM mahAtaruM nAdhirohati kimAzu bAlakaH 7141580 8 / 20 / 2.
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8Ara 318 vardhamAnacaritam 9 / 44 / 108 'indriyArtharatirApadAM padaM kasya vA tanumato na jaayte|' 'pUrNe dine ko na hinasti sattvAn' 8 / 21192 'sunizcitaH kiM na karoti vIraH' 1145 / 109 9 / 49 / 109 'yuktasaGgamamavekSya durjanaH kupyati svayamakAraNaM 'ko vA na gRhNAti kRtAvadAnAn' 'prasAdhanaM bhUmibhRtAM hi zauryam' 9 / 60 / 111 param / 970 / 112 candrikA nabhasi vIkSya nirmalA kaH paro bhaSati maNDa- 'hatvA ripuM ko na vibhAti yuddha' 9.831113 lAdvinA // ' 8 / 31 / 93 'guNAdhike kasya na pakSapAtaH' 'yo vivekarahito yathecchayA vartate pathi satAmasammate / - sarga 10 nistrapaH sa khalu daNDyate na kaistuGgazRGgazaphavajitaH 108 / 119 pazuH // ' 'satAM hi lakSmyA vinayo vitIryate' 8132 / 93 'dayAlavo hi praNateSu sAdhavaH' 10 / 14 / 119 'dvau satAmabhimatau narottamau janma saMsadi tayoH 'nirarthaka gajitamapyakAraNam' 10 / 20 / 120 prazasyate / 'kimasti lezo'pi sukhasya saMsRtau 10 // 34 / 123 yo na muhyati bhaye purAsthite yasya saMpadi mano na 'nadIsahasrariva yAdasAM patistananapAdindhanasaMcayairiva / mAdyati // ' 835 / 94 cirAya saMtuSyati kAmaghasmaro na kAmabhogaH puruSo hi 'nyAyahInamiha yasya vAJchitaM khecaraH sa iti kathyate jAtucit // 10 // 364123 katham / 'zubhAzubhaM karmaphalaM samaznute dhruvaM pumAnprAktanameka eva jAtimAtramanimitta munnateH kiM prayAti gagane na 10 / 38 / 123 vAyasaH // ' 8 / 40 / 95 ___ 'nivRttarAga prasarasya yatsukhaM zamAtmakaM zAzvatamAtmani 'stabdhamatkhanati kiM na mUlataH pAdapaM taTaruhaM ndiiryH| sthitama / vetasaH praNamanAdvivardhate cATureva kurute hi jIvitam / ' durantamohAnalataptacetasaH kimasti tasyaikalavo'pi 10 // 42 // 124 'saMbhrame'pi kuzalo na muhayati' 8 / 66 / 98 'jarAgRhItaM navayauvanaM yathA nivartate naiva punaHkadAcana / 'na zriye kimanurUpasaMgamaH' .. 8 / 67 / 99 tathAyurArogyamapi pratikSaNaM vilapyamAnaM niyatena sarga 9 mRtyunA // ' 10144 / 124 'sevAmato necchati paapbhiiruH'| 9 / 5 / 103 nibandhanaM nAsti hi bhavyacetasAm' 10.56 / 126 'guNacyutaH ko labhate pratiSThAm' 9 // 7 // 103 'tamopahA dhIH sakalArtha darzanam' 10 // 61 / 127 'prANavyayaM vAJchati ko na dhiirH| 9 / 8 / 103 'mahAtmanAM nAtra vayaH samIkSyate' 10 // 64 / 127 'na sAdhayet kiM khalu suprayuktaH / 9 / 11 / 104 'sukhaM kimanyannijabandhudarzanAt' 1074 / 128 'kopo hi zauryasya paraH sahAyaH / ' 9 / 22 / 105 sarga 11 'viguNo hi heyaH' 9 / 33 / 105 'ko nirdayaH saMzrayiNAM vipatto' 9 / 28 / 106 'na hi kaNikApi sukhasya nArakANAma' 11 / 23 / 135 'na duHkhitaM hanti mahAnubhAvaH' 9 / 32 / 107 'jinavacanarasAyanaM durApaM zratiyugalAjjalinA nipIya'dauHsthyaM na sthemapariSkRtAnAm / ' 9 / 38 / 108 mAnam / 'vipatsu vAmo'pyupayogameti' 9 / 39 / 108 viSayaviSataSAmapAsya dUraM kamiha karotyajarAmaraM na 'samo hi jAtyo vidhure sukhe vA' 9 / 40 / 108 bhavyam // ' 11040 / 138 'ahArya dhairya prasaro hi dhIraH' 9 / 43108 'janayati sadviraho na kasya vAdhima' 11152 / 139 8 / 48 / 96 rAgiNaH // '
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ subhASita saMcaya 'dhRtikavacitadhIramAnasasya prazamaratirna sUdhAyate sarga 14 kimekaa|' 11158 / 140 'vidyante bhuvi mahatAM na duSkarANi' 14 / 4 / 168 'na hi vidhure parimuhyate kSamAvAn' 111611140 'saMsAra vyasananirAsinI mumukSoH, zobhAyai bhavati na 'samyaktvazuddhirathavA na sukhAya keSAm' 11164 / 141 kasya vA tapasyA' 14 / 12 / 169 'kasyonnatiM na kurute bhuvi saadhuvaakym'11167|141 'zItAMzoriva kiraNAH satAM guNoghA, vizvAsaM vidasarga 12 dhati kasya vA na shubhraaH|' 14 / 14 / 170 'priyeSu yatpremarasAvahatvaM taccArutAyA hi phalaM pradhA 'ko diSTayA bhavati sacetano mahatyA' 14 / 15 / 170 nam' 'prAgjanma prajanitabhUri puNya zaktiH, kiM kAsAM na 'tathAhi loke mahatAM vibhUtimahIyasI nApi vikAra bhavati saMpadAM svitrii|' 14 // 201171 hetuH' 12 / 33 / 148 'prAjJAnAM kimiha kutUhalasya hetuH' 14 / 21 / 171 'acintyarUpA mahatAM hi vRttiH' 12 // 34 // 148 'du.sAdhyaM na hi bhuvi bhUripuNyabhAjAm / ' 'bhavye mumukSorna hi niHspRhA dhIH' 12 / 44 / 149 14 / 23 / 171 'saMsAravAsasya hi karma hetuH' 12 / 52 / 150 'duHprApaM na hi jagatAM samagrapuNyaiH' 14 / 31 / 172 'pratyeti bhavyo hi mumukSuvAkyam' 'dhIrANAM na hi vibhavo vikArahetuH' 14 / 36 / 173 12 / 59 / 151 'na kAlahAnirmahatAM hitArthe' 'zreyo'rthAnnahi vijahAti nirmalA dhIH' 14 / 38 / 173 12 / 61 / 151 'mohAndho nanu sakalo'pi jIvalokaH' 14 / 43 / 174 sarga 13 'te dhanyA jagati vidAM ta eva mukhyAH paryAptaM sukRta'prItaye bhuvi na kasya suputraH' 13 / 19 / 156 phalaM ca bhUri teSAm / ' 'saMsRterbhuvi bibheti hi bhavyaH' 13 / 22 / 157 'yastRSNAviSalatikA samUlatUlaM pronmUlya pratidizamu'zrImatAmavinayo hi sudUraH' 13 / 23 / 157 jjhitA sudUram / ' 14 / 44174 'candanaH kim jahAti himatvaM sarpavaktraviSavahviyato- 'saMsAro vyasanamayo hyanAtmanInaH' 14 / 46 / 174 'pi|' 13 / 27 / 157 'bhrAntAtmA prazamarato na jAtu lokaH' 14 / 47174 'yasya rajyati mano na kalatre satyapi smarabhaye sa hi 'jIvAnAmahitaratiH paraM svabhAvaH' 14 // 48175 13 / 28 / 158 sarga 15 'kaM na tApayati mitraviyogaH' 13140 / 159 'jJAtvA dausthyaM saMsRteraprameyaM, bhavyaH ko vA siddhaye 'ApadA parigataM sukRtajJaH svopakAriNamapojjhati ko notsahena / ' 15 / 1 / 176 vaa|' 13344 / 160 sarga 16 'randhrametya malino hi balIyAn' 13 / 49 / 161 'na hi durjayo'sti sutapo'valambinAm' 16 / 8 / 218 'na zriye hi tamasA sahayogaH' 13 / 50 / 161 zrutamiddhamapyaphalameva viSayaniratasya cessttite| 'rAgiNaH khalu na sidhyati kArya kiJcidapyabhimataM zastramiva nizitamAjimukhe bhaya vihvalasya samavehi puruSasya' 13 / 59 / 163 kevalam / ' 16 / 10 / 219 'nUnamUnamapi vA jayalakSmIrabhyupaiti samaye susahAyam' 'zaminAmaho caritamadbhutAspadam' 16 / 29 / 221 13 / 65 / 164 'bhItivirahitasamAcara hitasamAcaraNaH, kimu duSkare'pi parimuhyati 'prema kasya na karoti hi mAyAm' 13 // 69 / 164 sAra 14 prbhuH|' 16 / 30 / 221 'yoSitAM khalu mano hi nigUDham' 13170 / 164 'tyaktasakalamamato'pi sadA yatate paropakRtaye hi 'snihyatyaho yuvatireva cirAya puMsaH' 13 / 78166 sajjanaH / ' 16 // 41223 dhIraH'
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 'nApnoti kiM bhUritapaH phalena' sarga 17 vardhamAnacaritam 16 / 64 / 226 'loke tathAhi nitarAmanurUpayogaH keSAM na dIpayati kAntimananyasAmyaH / ' 17 / 27 / 232 'kasyAthavA bhavati pUjyatame na bhaktiH' 17 / 62 / 238 'zakti na kArayati kiM kamivAtibhaktiH ' 17 / 64 / 238 'kAryAntarAnnanu budho'pi karotyakAryam' 'bhuvi vIrasya hi nAsti bhItihetu ' 'prazamAya sadA na bAhyahetuM viditArthasthitirIkSate mumukSuH' 17 / 102 / 244 17 / 72 / 239 17 / 97 / 249 ' yazasaH sukha sampadAM ca heturgRhadharmAbhijuSAM hi pAtra dAnam / ' 17 / 124 / 247 sarga 18 'abhimatamamarANAM kiM na sAdhyaM triloke / ' ' stutye na keSAM stavanAbhilASaH ' tadanurAgayutasya na hi trapA' 'nahi vicintyaguNaH paramezvaraH' 'balavatA viSamo'pyabhibhUyate / ' 'na hi bhajantyapakAriNamaGginaH ' 18 / 1 / 249 18 / 53 / 259 18/55 / 259 1857 260 1858 / 260 18 / 71 / 262
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAkartR prazastiH gallI lAlatanUjena jAnakyudarasaMbhuvA / pannAlAlena bAlena sAgaragrAmavAsinA // 1 // dvitIye mAdhavemAse kRSNapakSasya sattitho / ekAdazyabhidhAnAyAM vArebhaumAbhidhAnake // 2 // vasunavacaturdvandvaprami zubhavatsare / vIranirvANasaMjJAne pradoSe gatadoSake // 3 // vardhamAnacaritrasya ramyasyAsagasatkRte / mahAkAvyasya TIkeyaM rASTrabhASAmayI kRtA // 4 // bhUyAdvidvatpriyA bhUmAvAkalpaM kalpanAyutA / stheyAttAvatpRthivyAJca yAvaccandradivAkarau // 5 // ajJAnena pramadina skhalitaM yanmayAtra bhoH / kSamadhvaM tadbudhA yUyaM jJAnavAridhisaMnibhAH // 6 // ajJo'haM kAvyakartAramasagaM budhasannutam / viruddhaM bhASitaM svIyaM kSamayAmi nirantaram // 7 // kAvyaM manoharaM zrAvyaM bhavyabhAvAbhibhUSitam / kalpanomi samAkIrNaM satyamabdhIyatetarAm // 8 // tadetattatu kAmAnAM chAtrANAM viduSAM tathA / TIkeyaM me tarIbhUyAtsatataM saukhyadAyinI // 9 // sArddhadvayasahasrAbdI samArohasya vatsare / pAsadvayaprayAso me rocatAM budhapaGkaye // 10 //
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ varddhamAna vandanA he vIra ! he guNanidhe ! trizalAtanUja / majjantamatra bhavavArinidhau dayAlo ! dattvAlambanamataH kuru mAM vidUraM muktvA bhavantamiha kaM zaraNaM vrajAni // 1 // pApapracaNDavana vahnizame nadISNaM saccAtakAvalitRSAparihAradakSam / sanmAnasasya parivRddhikaraM samantAt taM vIravAridamahaM vinamAmi samyak // 2 // AnandamandiramamandamanindyamAdyaM vandAruvRndaparivandyapadAravindam / kundAtisundarayazo vijitendubimbaM vande mudA jinapati varavIranAtham // 3 // gandharvagItaguNagauravazobhamAnaM sadbodhadivyamahasA mahatA suyuktam / vande jinaM jitabhavaM khalu vardhamAnaM saMvardhamAnamahimAnamudAramodAt nIhArahAraharahAsasahAsakArA devendravRnda parivandita pAdapadmaM || 8 || saMkAzakIrtimativIramudArabodham / vande vibhu N jinapati trizalAtanUjam // 5 //
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApUra. zrI jIvarAja jaina graMthamAlA prakAzita graMtha ( hiMdI vibhAga) 1 tiloyapaNNatti (bhAga : 1) (aprApya) ru. 16-00 ? Yasastilak & Indian Culture ru.16-00 3 pANDava purANa ru.12-00 4 prAkRta zabdAnuzAsana ru. 10-00 5 prAkRta zabdAnuzAsana (hiMdI) ru. 12-00 6 siddhAntasAra ru. 12-00 7 Jainism in South India & Some Jain Epigraphs ru.16-00 8 jambUdIvapaNNatti saMgraha ru. 16-00 9 kuMdakuMdaprAbhUta saMgraha 10 bhaTTAraka saMpradAya ru. 8-00 11 padmanaMdI paMcaviMzati ru. 10-00 12 AtmAnuzAsana ru. 8-00 13 gaNitasAra saMgraha ru. 12-00 14 loka vibhAga 2.10-00 15 puNyAsrava kathAkoSa ru. 10-00 16 Jainism in Rajasthan ru.11-00 17 vizvatattva prakAza ru. 12-00 18 tIrthavaMdana saMgraha ru. 5-00 19 pramA prameya ru. 5-00 Po Ethical Doctrins in Jainism ru. 12-00 21 Jain View of Life ru. 6-00 22 caMdraprabhacaritam / ru. 16-00 23 dhavalA SaTkhaMDAgama (bhAga : 1) ru. 16-00 24 vardhamAnacaritam ru. 15-00 25 dharmaratnAkara ru.20-00 AgAmI prakAzana- SaTkhaMDAgama bhAga 2, dharmaparIkSA, jJAnArNava, raidhU graMthAvalI, sammai jiNacariu, zIghra prakAzita ho rahe hai| dhavalA SaTkhaMDAgama zAstrAkAra bhAga 8 se 12 taka pratyekI kimata ru. 12-00 graMthAkAra bhAga 10 se 16 taka , ru. 12-00 pAzrvAbhyudaya- (saMskRta TIkA iMgliza bhASAMtarake sAtha) ru. 10-00