Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI mahAvIra graMgya akAdamI-chaThI puSpa kavivara bulAkhIcanda bulAkIdAsa evaM hemarAja. [ 17vI-18yoM zatAmhi ke chaha pratinidhi kaviyoMdulAkhIcana, bulAkIvAsa, pANDe hemarAja, hemarAja goSokA, muni hemarAja evaM hemarAja ke jIvana, vyaktitva evaM kRtitva ke sAtha unako mahatvapUrNa kRtiyoM ke mUla pAThoM kA saMgraha : lekhaka evaM sampAdaka DA. kasturabanda kAsalIvAla prakAzaka zrI mahAvIra graMtha akAdamI, jayapura prathama saMskaraNa : mArca, 1983 mUlya : 40.00
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI mahAvIra graMtha akAdamI-pragati riporTa zrI mahAvIra maMya akAdamI kI sthApanA sana zo jaga sAhitya kI 20 bhAgoM meM prakAzita karane ke uddezya ke sAtha sAtha jaina sAhitya kA prakAzana, nava mAhinya nirmAraga evaM jaina sAhitya, kalA itihAsa, purAtatva jaise viSayoM para zodha karane vAle vidyArthiyoM ko dizA nirdezana ke uddezya ko lekara kI gaI thii| ina uddezyoM meM akAdamI nirantara Age bar3ha rahI hai| hindI gaina kaviyoM para prakAzita hone vAle bhAgoM meM ghaTTA puSpa pAThakoM evaM mAnanIya sadasyoM ke sAmane prastuta kiyA jA rahA hai| aba taka prastuta bhAga sahita nimna bhAga prakAzita kiye jA cuke haiN| 1. mahAkavi brahma rAyamalsa evaM bhaTTAraka tribhuvanakotti 2. kavivara ducarAja evaM unake samakAlIna kabi 3. mahAkavi brahma jinadAsa -- vyaktitva evaM kRtitma 4 bhaTTAraka ratnakIrti evaM kumudacandra 1. bhAcArya soma kIti evaM brahma yazodhara 6. kavipara bulAkhIcanda, busAkIdAsa eSa hemarAja prakAdamI ke saptama pupa kI sAmagrI bhI saMkalita kI jA rahI hai tathA use akTUbara taka athavA varSa samApti ke pUrva hI prakAzita kara diyA jAyegA / jaina bhatriyoM ke dvArA vizAla hindI sAhitya kI saMracanA kI gayI thii| isaliye unakI sampUrNa kRtiyoM ko 20 bhAgoM meM prakAzita karanA to saMbhava nahIM ho sakegA kyoMki brahma jinadAsa evaM pANDe hemagana jaise bIsoM kavi haiM jinakI kRtiyoM ke mUla pATha prakAzita karane ke lie eka nahIM bhaneka bhAga cAhiye 1 phira bhI yaha prasannatA kA viSaya hai ki akAdamI kI ora se aba taka bUdharAja, chohala, ThakkurasI, gArabapAsa, somakrIti, brahma yazodhara sAMgu, guNakoti, yazaHkIrsi jaise kucha kaviyoM kI to sampUrNa ramanAyeM prakAzita kI jA cukI hai tathA zeSa kaviyoM brahma rAyamanta
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( iv ) tribhuvanakIrti bra. jinavAsa, mulAkhIcandra, bulAkIdAsa evaM hemarAja kI racanAoM ke pramukha pAThoM ko prakAzita kiyA gayA hai| jisase vidvAna garaNa unakI kAvyagata mahAnatA kI jAnakArI prApta kara sakeM aura cAheM to unakI racanAoM kA bho adhyayana kara sakeM / akAdamI dvArA 20 bhAga prakAzita hone ke pazcAt hindI jagat meM hai jaina kaviyoM ke prati jo upekSA evaM hIna bhAvanA vyApta haiM ve pUrNa rUpa se dUra hogI aura unheM sAhityika jagat meM mahatvapUrNa sthAna prApta hogA aura unakA sAhitya sAdhAraNa pAThakoM ko svAdhyAya ke liye upalabdha ho sakegA aisA merA pUrNa vizvAsa hai / sahayoga akAdamI ko samAja kA jitanA sahayoga apekSita hai yadyapi utanA sahayoga abhI taka nahIM mila sakA hai phira bhI yojanA ke kriyAnvaya ke ye vizeSa kaThinAI nahIM ho rahI hai lekina hameM bhaviSya meM bhI adhika hogA kisake prakAzana kArya meM aura bhI adhika tejI lAvI jAsake / maiM una sabhI mahAnubhAvoM kA jinakA hameM parama saMrakSaka, saMrakSaka, pradhyakSa, kAryAdhyakSa, upAdhyakSa, sammAnanIya sadasya evaM viziSTa sadasya ke rUpa meM sahayoga milA hai hama unake pUrNa AbhArI haiM / akAdamI ke parama saMrakSaka svAsti zrI paMDitAcArya bhaTTAraka cArukIti jI mahArAja mUDabidrI svayaM vidvAna hai, hajAroM tAmrapazrIya graMthoM ke vyavasthApaka haiN| sAhitya prakAzana kI mahattA se ve svayaM paricita haiN| hama unake sahayoga ke liye AbhArI haiM / naye sadasyoM kA svAgata paJcama bhAga ke pazcAt DA. (zrImatI) sarayU dozI bambaI evaM zrImAn pAlAla jI seThI DImApurate akAdamI kA saMrakSaka bananA svIkAra kiyA hai / DA. zrImatI dozI jaina citra kalA kI khyAti prApta viduSI hai| mArga jaisI kalA pradhAna patrikA kI sampAdikA hai / sAre deza ke jaina bhaNDAroM meM upalabdha citrita pAMDulipiyoM kA gaharA adhyayana kiyA hai| Homage to Shravan b lgla jaisI pustaka kI lekhikA hai / isI taraha mAnanIya zrI pannAlAla jo seThI DImApura samAja ke sammAnanIya sadasya haiN| udAra hRdaya evaM sevA bhAvI sajjana haiN| sAdhu bhakti meM jIvana samarpita kiye hue hai tathA prativarSa hajAroM sAdharmI bannoM ko jimA kara mAnanda kA anubhava karate haiM / hama donoM hI mahAnubhAvoM kA hArdika svAgata karate haiM / isI taraha nidezaka maMDala meM zrImAn mAnanIya DAlacanda jo mA. sAgara evaM zrImAn ratana canda jI mA. paMsArI jayapura ne upAdhyakSa ke rUpa meM akAdamI ko
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahayoga pradAna kiyA hai / hama donoM hI mahAnubhAvoM kA hArdika abhinandana karate haiM / zrI bAlacanda jI sA. sAgara se sArA jana samAja paricita hai / a.bhA. di. jaina pariSada ke ke madhyakSa haiN| prApakI lokapriyatA evaM sevAbhAvI jIvana sAre madhyapradeza meM prasiddha hai , isI taraha zrI paMsArI sA. raznoM ke vyavasAyI haiM tathA jayapura jaina samAja atyadhika sammAnanIya sajjana haiN| akAdamI ke sammAnanIya sadasyoM meM jayapura ke DA. rAjamalajI sA. kAsalIvAla dehalI ke zrI narezakumAra jI mAdIpuriyA, meraTha ke zrI zikharacanda jI jaina, sAgara ke zrI khemacanda jI motIlAla jI, evaM DImApura ke zrI kizanacanda jI se ThI evaM kaTaka ke zrI nihAlacanda zAntI kumAra kA bhI hama hArdika svAgata karate haiM / sabhI mahAnubhAva samAja ke pratiSThita evaM sevAbhAvI vyakti hai| hA. rAjamalajI to netAjI subhASa candra bosa ke vizvasta sAthI raha cuke haiN| saMsthAoM dvArA sahayoga disambara 82 meM zrI di. jaina siddha seka pAhAra jI meM pra. bhA di. jaina vidvata pariSada ke naimittika bhadhibezana meM prakAdamI kI sAhitya prakAzana yojanA kI prazaMsA karate hue samAja se prakAdamI kA sadasya banane evaM use pUrNa Arthika sahayoga dene ke lie jo prastAva pArita kiyA gayA usake lie hama vidvat pariSada ke pUrNa prAbhArI haiM / isI taraha pAhArajI meM hI a bhA. di jaina mahAsabhA ke adhyakSa prAdaraNIya zrI nirmala kumAra jI sA. seyI ne apane adhyakSIya bhASaNa meM prakAdamI ke kAryo ko jisa rUpa meM prazA kI tathA use sahayoga dene kA prAzvAsana diyA usake lie hama unake bhI pUrNa prAbhArI haiN| mAnanIya seThI sA. to prakAdamI ke pahile hI sammAnanIya saMrakSaka haiN| vidvAnoM kA sahayoga prakAdamI ko hindI sAhitya ke manISiyoM kA barAbara sahayoga milatA rahatA hai| aba taka DA satyendra jI jayapura, chA. hIrAlAla mAhezvarI jayapura, DA, narendra bhAnAvata jayapura, DA. nemIcandra jaina handaura evaM DA. mahendra kumAra pracaMDiyA alIgar3ha ne saMpAdakIya likhakara evaM paM. anUpacandrajI nyAyatIrtha, paM. milApacanda jI zAstrI, zrImatI DA kokilA se ThI, zrImatI suzIlA vAkalIvAla, DA. bhAgacanda bhAgendu jaise vidvAnoM kA sampAdana meM hameM sahayoga milatA rahA hai / prastuta bhAga ke saMpAdaka haiM sarda zrI rAvata sArasvata jayapura, DA harIndra bhUSaNa ujjaina evaM zrImatI zazikalA jamapura / mAnanIya zrI rAvata svArasvata rAjasthAnI bhASA ke pramukha vidvAna hai tathA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'rAjasthAnI bhASA pracAra sabhA ke nidezaka hai / prApane prastuta bhAga para jo mahatvapUrNa saMpAdakIyaM likhA hai vaha prApakI gahana vidvatA kA paricAyaka hai| DA. harIndra bhUSaNa bhI jaina sAhitya ke zIrSastha vidvAn haiM tathA kitane hI pustakoM ke lekhaka hai / vikrama vizvavidyAlaya meM saMskRta vibhAga ke rIDara pada se abhI abhI riTAyara hue haiN| prakAvamI liye ke pApa vizeSa preraNA srota haiM 1 zrImatI zazikalA bAkalIvAla jayapura udIyamAna viduSI hai / hama tInoM ke prati atyadhika AbhArI haiN| vizeSa prAmAra vaise to hama pUre samAja ke prAmArI hai jisameM maMgala prazIrvAda se akAdamI apanI sAhityika yojanA meM sasta mAge bar3ha rahI hai / vizeSata: pUjya zuslakaratna zrI siddha sAgara jI mahArAja lAunu vAle, paM. bhamUpacandajI nyAyatIrtha jayapura, 6. zrI kapila kosisa hisAra ke bhI mAnArI jinakA akAdamI ko pUrNa prazIrvAda evaM sahayoga milatA rahatA hai / 667 amRta kalaza baramata kAlonI, kisAna mAgaM DA. kastura canda kAsalIvAla ToMka phATaka, jayapura-6.2015 nidezaka evaM pradhAna saMpAdaka
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMrakSaka ke do zabda zrI mahAvIra prastha akAdamI ke SaSTama puSpa 'kAMcavara bulAkhApada bulAkIdAsa evaM hema gama' ko pAThakoM ko hAthoM meM dete huye mujhe atyadhika prasannatA ho rahI hai| sampurNa hindI jaina sAhitya ko 20 bhAgoM meM prakAzita karane ke uddezya se saMsthApita yaha akAdamI nirantara apane mAge bar3ha rahI hai / mana meM 1-noM tAdi ke tIna pramukha kavi bulAtIpada, bulAkIdAsa evaM hemarAja ke vyaktitva evaM kRtirakSa para prakAza DAlA gayA hai| tInoM hI kavi prAgarA ke the tathA apane samaya ke sAmartha kavi the / mahAkavi ghanArasIdAsa ne AgarA meM jo sAhityika cetanA jAgRta kI thI usIke phalasvarUpa prAgarA meM eka meM pIche dUsare kadhi ho gaye aura deSA evaM samAja ko. nayI-mapI evaM maulika kRtiyAM meMTa karate rhe| isa bhAga ke prakAzana ke sAtha hI 10 phAsalIvAlajI aise 26 jana pramukha hindI kaviyoM ke vyaktitva evaM kRtitva para prakAza hAla cuke haiM, jinakI sabhI kRtiyAM hindI sAhitya kI bejor3a nimiyA haiN| ina kaviyoM meM brahma rAyamalla, dhUvarAja, chohala, gAravadAsa, ThakkurasI, brahma jinadAsa, bha0 ranakIti, kumukSacandra, mAcArya somakIti, sAMgu, brahmayazoSara, pulAkhIyAda, bulAkIdAsa, hemarAja pachi evaM hemarAja godIkA ke nAma vizeSataH ullekhanIya hai| ina sabhI RbhimoM meM hindI sAhitya ko apanI kRtiyoM se gauravAnvita kiyA hai| yahA~ yaha bhI ullekhanIya hai ki prastuta bhAga meM kavirasna bulAkhIcanda aise kavi hai jinakA paripraya sAhityika agasta ko prathama pAra prApta ho rahA hai| pA. kAsalIvAlajI kI sAhityika khoja evaM zodha sacamuca prazaMsanIya hai, jo akAdamI ke pratyeka puSpa meM kisI na kisI pracacita evaM prApta kavi ko sAhityika jagata ke samakSa prastuta karate rahate haiM / mujhe pUrA vizvAsa hai ki hA. sAhama ko lekhanI se praba taka upekSita saikar3oM hindI maina kami evaM manIpo tathA unakA vizAla sAhitya prakAza meM pA skegaa| zrI mahAvIra grantha akAdamI kI sthApanA evaM usakA saMcAlana DA. kAsalIpAla kI sAhityika niSThA kA suphala hai| ko varSa pUrva jaba mujhe mere ghaniSTha mitra
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ (viii) evaM sAmAjika kAryo meM sahayogI tathA prasiddha saMgItajJa zrI tArAcandajI premI ne prakAdamI ke sambandha meM carcA kI tathA usakA saMrakSaka sadasya banane ke lie kahA, to maiMne tatkAla apanI svIkRti de dii| maiM isake lie zrI premI jI kA prAbhArI huuN| aisI sAhityika saMsthA ko sahayoga dene meM mujhe hI nahIM, sabhI sAhityika premiyoM ko prasannatA hogaa| akAdamI ko nirantara lokapriyatA prApta ho rahI hai, jisakI mujhe patIca prasannatA hai| isake paMcama bhAga kA vimocana bambaI mahAnagarI meM parama pUjya prAcAryazrI thimalasAgarajI mahArAja kI puNya jamma jayantI mahotsava ke avasara unhIM ke sAnidhya meM mUbhidrI ke bhaTTArapha svasti zrI cArUkotijI mahArAja ne kiyA thaa| bhaTTArakajI mahArAja akAdamI ke parama saMrakSaka bhI haiN| isa avasara para svayaM prAcAryazrI jI ne DA0 kAsalIvAla jI ko sAhityika kSetra meM satat Age bar3hate rahane kA zubhArzIvAda diyA thaa| paMcama bhAga ke prakAzana ke pazcAt DA zrImatI) sarayU dozI bambaI evaM zrI pannAlAla seThI DImApura ne akAdamI kA saMrakSaka savasya banane kI mahasI kRpA kI hai| isake lie hama unake bhAbhArI hai| jA0 (thImatI doNI jaina citrakalA kI zIrSastha viduSI hai, tathA apanA samasta jIvana jaina kalA ke mahatva ko prastuta karane meM samarpita kara rakhA hai / sanakA Homage to shrawar. belgola apane yuga kI anUThI kRti hai| isI taraha mAnanIya zrI pannAlAla bI seThI eka pramukha vyavamAyI hai tathA apanI udAratA, dAnazIlatA evaM sAdhu bhakti ke lie sarvatra prasiddha hai| hama donoM kA hArdika svAgata karate haiN| usa donoM ke pratirikta sAgara ke prasiddha udyogapati evaM lokapriya samAja sevI zrI bAlacanda jI baina, jo vartamAna meM akhila bhAratIya di0 jaina pariSada ke adhyakSa hai, akAdamI ko upAdhyakSa ke rUpa meM sahyoga dekara madhyapradeza meM akAdamI ke kArya kSetra meM vRddhi kI hai| isI taraha jamapura meM ratnoM ke vyavasAyI zrI ratanacandajI paMsArI ne bhI upAdhyakSa sadasya banane kI svIkRti pradAna kI hai| zrI paMsArI jI jayapura jaina samAja ke lokapriya samAja sebI hai tathA nagara kI kitanI hI saMsthAnoM ko apanA sahayoga pradAna karate rahate haiN| hama dono mahAnubhAvoM kA unake sahayoga ke liye hArdika svAgata
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( in ) mujhe yaha bhI likhate huye prasannatA hai ki prakAdamI ko sAhityika saMsthA ke rUpa meM sarvathA mAnyatA mila rahI hai / mabhI gata varSa disambara 59 meM zrI mAhArajI siddha kSetra para prAyojita mA bhA0 di. jaina vidvat pariSada ne eka prastAva dvArA zrI mahAvIra grantha akAdamI ke kAryoM kI bhUri 2 prazasA kI hai tathA samAja se prakAdamI ke lie pUrNa sahayoga dene kI apIla kI hai| aise upayogI prastAva pArita karane ke lie hama vidvata pariSada ke adhyakSa evaM maMtrI donoM ke pUraNaM prAbhArI haiN| -- anta meM maiM samAja ke sabhI mahAnubhAvoM se prArthanA karatA hUM ki ve makAdhamI ke adhika se adhika saMkhyA meM sadasya banakara jana sAhitya ke prakAzana meM apanA pUrNa yogadAna dene kA kaSTa kreN| ramezacanda ana 7-e, rAjapura roDa dehalI-54
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya bhAratIya bhASAmoM aura unake sAhitya meM etaddezIya jaina vAGamaya kA bar3A prazaMsanIya sallayoga rahA hai| rAjasthAnI aura hindI ke vigata prAyaH eka hajAra varSoM ke itihAsa meM isa sahayoga ke aneka udAharaNa prastuta kie jA cuke haiN| isase pUrva kI bhI, saMskRta, addhamAgadhI, prAkRta prapana prAdi taddakAlIna bhASAmoM meM racita, bahusaMkhyaka jaina racanAmoM ke vivaraNa prakAzita hue haiN| aMna dharmAtAoM ne apane upadezoM ko janasAdhAraNa ke lie bodhagamya banAne ke uddezya se lokabhASA ko mAdhyama bnaayaa| yadyapi ve pANDitya pUrNa viziSTa racanAyeM mAnya sAhityika bhASAmoM meM karate rahe, para lokakalyANa kI bhAvanA se prerita unakA vipula sAhitya dezabhASAnoM meM hI rakhA gayA / yaha pratirikta harSa kA viSaya hai jai sAI kArya ko isa parohara ko yatnapUrvaka surakSita rakhA hai, jisake phalasvarUpa saMkar3oM varSa bIta jAne para bhI ve kRtiyAM manusaMSitsumoM ko prApya ho sakI hai| zraddhAlu jaina samAja ke zrAvakoM ne prAcAryoM kI isa pAtI se lAbhAnvita hokara svayaM bhI unake anukaraNa para bahusaMkhyaka racanAyeM kI haiN| aisI aneka racanAtroM ne jaina vAGamaya meM apanA viziSTa sthAna banAyA hai / digambara sampradAya ke anuyAyiyoM meM isa pravRtti kA vizeSa bAhulya rahA hai| brajabhASA, bundelI bhaura pazcimI hindI se saTe rAjasthAna ke pUrvI aura pUrvI dakSiNI aMcaloM meM aisI racanAyeM adhika racI gaI / isa dharma pradhAna sAhityika jAgaraNa ko usa akhaNA jJAna cetanA se praGgIbhUta rUpa meM hI dekhA jA sakatA hai jo prAtAbdiyoM se uttarapradeza, rAjasthAna, paMjAba aura madhyapradeza ke vizAla bhU bhAgoM ko jaina saMskRti kI dena ke rUpa meM mAlokita karatI rahI hai| prastuta zodhagnatha meM jaina samAja ke aise hI tIna sukariyoM kI racanAyeM saMkalita kI gaI haiN| isa saMkalana kI viziSTatA na kevala ina racanAoM kA pajJAta honA hai prapitu inakI bhASAgata evaM sAhityika vaiziSTya kI pAMDityapUrNa vizada vivecanA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xi) bhI hai jo maina vAGamaya ke labdhapratiSTha adhikArI vidvAna DA. kastUracanda kAsalIvAla dvArA kI gaI hai| hA. kAsalIvAla ko aise bIsoM kaviyoM ko prakAza meM lAte hue, isI prakAra ke kaI vidvattApUrNa saMkalana saMpAdita karane kA zreya hai / ye sabhI praya vivarasamAja meM bacita aura samAna hue haiN| zrI mahAvIra a'cha pakAdamI ke chaThe 'puSpa' ke rUpa meM prakAsita isa saMkalana kI zRGkhalA ko prAge bar3hAne meM satapta prayatnazIla, DA. kAsalIvAla kI yaha ni.svArtha sevA sabhI sAhitya premiyoM ke dvArA abhinaMdanIya bhora anukaraNIya hai / viSayavastu kI dRSTi se jaina ravanAnoM ko samana bhASA-sAhitya se pRthaka karake dekhane kI jo pravRtti kahI-kahIM dikhAI detI hai, use bhASA aura sAhitya kA sAmAnya hita cAhane vAle loga saMkucita maura ekAMgI hI kheNge| bhASA ke aiti. hAsika vikAsa krama kA adhyayana karane vAle vidvAnoM ne ina racanAmoM kI upAdeyatA ko svIkAra kiyA hai| jisa kAla vizeSa kI anyAnya ajaina racanAyeM duSNapya haiM sake lie to ye hI racanAyeMhamArA eka mAtra prAdhAra banI huI hai / inhIM racanAoM meM prasaMgavaza samakAlIna itara sAhityakAroM ke prakIrNaka chava bhI udapana milate haiM jiname sAhitya kA itihAsa navIna tathyoM se samRddha banatA hai / prabandha cimsAmariNa, purAtana prabandha saMgraha prabandha koza, purAnana padya prabandha prAdi grathoM meM saMkalita uttara prapabhra pra kAlIna prabaMdhoM meM die gae aise udAharaNa deza bhApAmoM ke udbhava ko samajhane meM do sahAyaka siddha hue haiN| bhASA ke saMbaMdha meM dUsarI vizeSatA jaina kaSiyoM dvArA prayukta vaha manorama zabdAvalI hai jo loka meM saptata vyavahAra ke kAraNa bar3I prAI, snigdha aura saMskAra saMpanna ho gaI hai / paha zabdAvalI, parinihita sAharipaka zabda prayogoM ko rUdigana kRtrimatA aura zuSka bAgjAna se prAkRJcita na hokara, lokamAnasa meM pravahamAna mAnavIya bhAvanAnoM kI marasatA aura apanatva se prota prota hai| isameM mastiSka ko bojhila bhora sAranA hiNI buddhi ko kuNThita karane ke upakrama ke sthAna para sIdhe hRdaya se do-do bAteM karane kA abAdhita aura anAyAsa saMpaka hai / isa dRSTikoNa se lokabhASAyoM kI sthAnIya raMgata meM raMge jaina kAvyoM kA adhyayana abhISTa hai| jaina prabaMdha racanAmoM meM sAMskRtika mAmagrI kI jo vizadatA, vipulatA aura sarvAMgIragatA milatI hai vaha saMskRtetara bhASAmoM ke pranyAnya sAhitya meM tulanAtmaka rUpa se prati virala hI kahIM jAegI 1 hamAre vismRta evaM luptaprAyaH jJAnakoza ke punarnirmANa ke lie jaina sAhitya kA mahatva sarvopari mAnA jAnA cAhie / sAhityika
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xii ) vanoM kI jo paramparA jaina graMthoM meM upalabdha hai unase aneka ulajhe sUtra sulajhAne meM bar3I sahAyatA milI / isa varNaka sammucaya ko hama tatkAlIna kAvya pAThazAlAoM ke pAThyakrama kA eka aMga hI mAna sakate haiN| vartanoM ko isa paripATI ne prAcIna bhAratIya saMskRti ko susaMkSata karane meM bar3A yogadAna diyA hai| prastuta saMkalana meM AI aisI sAMskRtika sAmagrI para DA. kAsalIvAla ne apanI vidvattApUrNa bhUmikA meM zraddhA prakAza DAlA hai| jaba se vidvAnoM kA dhyAna jaina racanAoM kI isa sAMskRtika samRddhi ko ra gayA hai, aneka mahatvapUrNa graMthoM ke sAMskRtika zravyayata prastuta kie gae haiN| harivaMza purANa, kuvalayamAlA, upamitibhava prapaMcakathA, pradyumnacarita jinadattacarita nizItha cUNi prabhRti graMthoM ke aise adhyayanoM ne sAMskRtika viSayoM meM ruci rakhane vAle adhyetAmroM kA dhyAna isa ora AkarSita kiyA hai| saMskRta, prAkRta, apabhraMza prAvi ke graMthoM meM prApta prabhUta sAMskRtika saMdarbhoM ke anukaraNa para prApya bhASA kAvyoM meM bhI aisI sAmagrI kA prabhAva nahIM hai / kavivara banArasIdAsa ko prAtmakathA 'marddha' kathAnaka' kA aisA hI eka adhyayana hAla hI meM kiyA bhI gayA hai / isa zailI para, viSayoM kI aura gaharAI meM utarate hue sAMskRtika zabdoM kA khulAsA kiyA jAnA apekSita hai / zabdoM ke vyutpatti janya evaM pAraMparika prathoM kI samIcInatA ko udghATita karane ke kAraNa hI 'zrI zrabhidhAna rAjendra koSa' jese prAmANika graMtha vizva bhara meM samAhata hue haiM / saMskRti ke pakSa se hI avichina rUpa se jur3A huA rAja aura samAja kA prazana bhI hai| aitihAsika ullekhoM kI jo prAmANikatA jaina vidvAnoM kI racanAoM se siddha huI hai usakI tulanA meM hamArA dUsarA pAramparika sAhitya nahIM ThaharatA / isakA mukhya kAraNa so pahI ho sakatA hai, ki jainadharmAcArya nirantara bihAra karate rahane ke kAraNa hareka sthAna se saMbaMdhita ghaTanAoM ke vizvasta tathyoM se paricita ho sakate the / isI nijI saMparka se loka vyavahAra evaM sAmAjika rIti-nIti kA bhI nikaTatama aura sahaja pradhyayana saMbhava thaa| nirantara jana samparka meM Ate rahane se loka mAnasa ke antarAla kA vaijJAnika adhyayana evaM manovRttiyoM kA samparka vizleSaNa bhI unake lie sahaja bana gayA yA kisI bhI sAhityakAra ke lie deza-dezAMtara kA isa prakAra kA nirIkSaNa atyanta zreyaskara hai| para aneka kAraNoM me aisA karanA dile hI logoM ke baza kI bAta hai| jainAcAyoM ne cUMki ise jIvana kA eka prati zrAvazyaka aMga banA liyA thA. ataH unake lie yaha sAhityika sAmarthya kA eka kAraNa bhI bana gayA hai| isa prakAra ke caturdika meM rahane ke kAraNa
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xiii hI jaina racanAoM meM rAja, samAja aura saMskRti kI zramUlya sAmagrI samAhita ho sakI hai| prastuta saMkalana meM Ae hue kaviyoM kI racanAoM kA sAmAjika aura sA~skRtika adhyayana madhyakAlIna samAja aura saMskRti ke aneka ajJAta prathavA prajJAta pakSoM ko ujAgara kara sakatA hai| yaha harSa kA viSaya hai ki DA. kAsalIvAla ne isa dizA meM saMketa karate hue apane saMpAdakIya prAlekho meM yaha zubhArambha kara diyA hai| Adhunika vizvavidyAlayoM meM zodharata chAtroM dvArA aise laghuzodha prabaMdha taiyAra karavAye jAkara isa prayatna ko Age baDhAyA jA sakatA hai| kAlAntara meM aise hI prayAsoM se 'vizAla bhAratIya saMskRtikroza' kA nirmANa saMbhava ho sakegA - prastuta saMkalana ke saMpAdana va prakAzana ke lie zrI mahAvIra graMtha akAdamI se saMbaddha sabhI sudhIjana, vizeSataH DA. kAsalIvAla, sabhI sAhitya premiyoM ke sAdhubAda ke pAtra haiM / DI 252, mIrA mArga banIpArka, jayapura / 0-00 rAvata sArasvata
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhaka kI aora se "kavivara julAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja" pustaka ko pAThakoM ke hAthoM meM dete huye mujhe pratyadhika prasannatA hai| vizAla hindI jaina sAhitya ke pramukha kaviyoM meM ukta tInoM hI kaviyoM kA pramukha sthAna hai| ye 17 vI 18 vIM satAbdi ke camakate huye pratibhA sampanna cinhoMne : mahApU ti se utkIra mAja evaM svAdhyAya premiyoM ko gauravAnvita kiyA thaa| yaha bhI prasannatA kI bAta hai ki tInoM hI kaviyoM kA prAgarA se vizeSa sambandha thA jahAM mahAkavi banArasIdAsa jaise kavi unake pUrva ho cuke the| ukta tIna kaviyoM meM bulAkhIcanda kA nAma hindI jagata ke liye eka dama anajAnA hai| prAja taka kisI bhI vidvAn ne unake nAma kA ullekha nahIM kiyA isaliye aise pracacita kaci ko hindI agat ke sAmane prastuta karane meM mora bhI prasannatA hotI hai| bulAkhIcanda kI eka mAtra kRti 'vacana koza' kI abhI taka upalabdhi ho sakI hai kintu yahI eka mAtra kRti unake vyaktitva ko jAnane/parakhane ke liye paryApta hai 1 kavi ne apanI padyAtmaka kRtiyoM meM bIca 2 meM hindI gadya kA prayoga karake usa samaya ke carcita gadya kA bhI hameM darzana karA diyA hai| hindI gadya sAhitya ke vikAsa ko jAnane ke liye bhI 'vacana koNa' eka mahattvapUrNa kRti hai| lagatA hai kavi sAhityika hone ke sAtha itihAsa premI bhI the isaliye unhoMne apane isa koza meM pravAla jaina jAti kI utpatti, kASThA saMgha kA itihAsa, jaisavAla jaina jAti kI utpatti kA itihAsa, bhagavAna mahAvIra ke sama pasarA kA jaisalamera meM prAgamana jambU svAmI kA kaipalpa evaM nirvANa jaisI aitihAsika bAtoM kA pacchA varNana kiyA hai| prastuta bhAga meM hama vacana koza ke pUre pATa nahIM de pAye haiM kucha pramukha pATha dekara hI hameM santoSa karanA par3A hai|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ F --- . __ (xv) ___ isa bhAga ke dUsare Rvi bulAkIzasa hai jinakA pANDavapurAmA pratyadhika lokapriya graMtha mAmA jAtA hai| bulAkIdAsa ne pANDavapurANa evaM praznottaratrAvakAcAra. donoM hI granthoM kA nirmANa epanI mAtA mainula de kI preraNA se kiyA thaa| sAre sAhityika jagata meM paMDitaH jala jaisI sAmApahIlA mahilA ko milanA kaThina hai| bulAkIdAsa kA pANDavapurANa kAvya kI dRSTi se bhI eka sundara kRti hai jisameM mahAbhArata ke pAtroM kA bahuta hI uttama gati se varNana huprA hai| eka jaina kavi ke dvArA yuddha kA itanA sAMgopAMga varNana anya kAvyoM meM milanA kaThina haiN| . - isa bhAga ke tIsare kavi hai pANDe hemarAja / lekina hemarAja eka kavi hI nahIM hai / eka samaya meM hemarAja nAmake cAra kavi milate haiM jinameM po to bahupta uccayagI ke kavi haiN| hemarAja pANDe kA nAma hama saba jAnate avazya haiM lekina unake kAvyoM kI mahattA evaM kalA se anabhijJa rahe haiN| hebharAja prAcArya kumda-kunda ke bar3e bhAge bhakta the isaliye unhoMne pravacanasAra, niyamasAra, paMcAstikAya base mahattvapUrNa granyoM para hindI gadya meM TIkA lismI aura phira samayasAra evaM pravacanasAra ko chandoM meM likhakara hindI jagat ko adhyAtma sAhitya ko svAdhyAya ke liye sulabha banAyA / pANDe hemarAja ke granthoM kA gadya bhAga bhASA ke adhyayana kI dRSTi se bahuta mahattvapUrNa hai kisa prakAra jana vidvAnoM ne hindI bhASA kI apUrva sevA kI thI isa sabase ina anyoM ke pradhyayana ke pazcAt acchI tara pariSita ho sakate haiM / yAstava meM hemarAja apane samaya ke jabaradasta vidvAn re tathA samAja dvArA samAhata kAMda mAne jAte the| pANDe hemarAja ke atirikta eka dUsare kavi the hemarAja gAdIkA / ve mUlataH sAMgAnera the lekina kAmAM jAkara rahane lage the| ye bhI prAdhyAtmika kavi the kunda-kunda ke pravacanasAra para unakI agAdha zraddhA thI / isaliye unhoMne bhI ise hindI padyoM meM gUya diyaa| unakI dUsarI racanA upadeza dohA zataka hai / jisakA pUrA pATha isa bhAga meM diyA gayA hai| hemarAja godIkA apane samaya ke sammAnita kavi the| isI taraha usI zatAbdi meM do paura hemarAja nAma ke kavi hae jinhoMne bhI apanI laghu racanAmoM se hindI jagata ko upakRta kiyA / prastuta bhAga meM bulAkhIcanda ke vacanakoza bulAkIdAsa ke pANDavapurANa, hemarAja pApar3e kA pravacanasAra (padya), hemarAja godIkA ke upadeza
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xvi) dohAzataka (pUrI kRti) evaM pravacanasAra ( hindI padya) ke kucha pramukha pAThoM ko diyA gayA hai / prAzA hai pAThaka gae unake adhyayana ke pazcAt kaviyoM kI kAvya pratibhA kA paricaya prApta kara sakeMge / sampAdaka maMDala prastuta bhAga ke sampAdana meM mAnanIya rAvata sArasvata jayapura, harIndra bhUSaNa jaina ujjaina evaM zrImatI zazikalA bAkalIvAla jayapura kA jo sahayoga milA hai| usake liye maiM unakA pUrNa prabhArI huuN| zrI rAvata sArasvata ne jo sampAdakIya likhA hai vaha atyadhika mahatva se tathA hindI gitA para vistRta prakAza DAlane vAlA hai / AbhAra sAhi . maiM zrI di0 jaina baDA terahapaMthI mandira jayapura ke zAstra bhaNDAra ke vyava sthApaka zrI kapUracandajI rA0 pApaDIvAla, pANDe lUNakaraNajI ke mandira ke zAstra bhaNDAra ke vyavasthApaka zrI milApacandajI bAgAyatavAle evaM di0 kauna mandirajI holiyAna ne vyavasthApaka zrI narendra mohanajI iMDiyA kA AbhArI hU~ jinhoMne apane 2 zAstra bhaNDAroM meM se vAMchita pANDulipiyAM saMpAdana ke liye dene kI kRpA kii| prAzA hai bhaviSya meM bhI Apa sabakA isI prakAra kA sahayoga prApta hotA rahegA / maiM AdaraNIya zrI ramezacandajI sA0 jaina dehalI kA bhI AbhArI hU~ jinhoMne prastuta pustaka ke liye do zabda likhane kI kRpA kI hai| jaina sA0 kA akAdamI ko vizeSa sahayoga milatA rahatA hai / anta meM maiM manoja prinTarsa ke vyavasthApaka zrI ramezacandajI jaina kA bhI zrAbhArI hU~ jinhoMne pustaka ke mudrA meM pUrI tatparatA dikhAI hai tathA use sundara banAne meM yoga diyA hai / jayapura 1 mArca 1683 DA0 kastUra canda kAsalIvAla
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 zrI mahAvaura grantha akAdamI - pragati riporTa 2 saMrakSaka ke do zabda 3 saMpAdakIya 4 lekhaka ko zrora se 5 pUrva pIThikA 6 kavivara bulAkhIcanda (i) vacana koza - pATha 7 kavivara bulAkIdAsa (ii) pANDavapurANa- mUlapATha -mUla viSaya-sUcI 8 muni hemarAja pANDe hemarAja 10 hemarAja godIkA 11 hemarAja (caturtha) pRSTha saMkhyA iil-1 vil-ix x-xill XIT-XT] 1-2 3-44 45 - 115 116 - 150 151 - 200 201 - 204 204 - 224 224-226 226- 232
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ hatiyA-(1) upadeza dohA sataka 233-240 {ii) prayapAnasAra bhASA para 241-254 (ALI) pravacanasAra bhAvA(kavitabaMdha) 255-264 12 nAmAnuzamaNikA 265-se 13 kabara pula para citra -kavivara bulAkIdAsa pAsapurANa kI racanA karate samaya apanI mAtA banulave ko sunAte hue
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva pIThikA vikrama kI 17vIM zatAbdi samApta hone ke sAtha hI deza meM hindI kaviyoM kI bAr3ha sI praagyii| eka hI samaya meM bIsoM kavi hone lge| prAkRta, saMskRta, evaM apabhraMza meM racanAyeM karanA banda sA ho gayA / jana sAdhAraNa bhI hindI kRtiyoM ko par3hane meM sarvAdhika rUci dikhalAne lagA / bhASA kaviyoM kA prAdara bar3ha gayA / kabIra, mIrA, sUradAsa evaM tulasI kA nAma uttara bhArata meM zraddhA ke sAtha liyA jAne lagA evaM unakI racanAoM ne dhArmika racanAoM kA sthAna se liyA / jaina kavi to dhArambha se hI apabhraMga ke sAtha-sAtha rAjasthAnI, braja evaM hindI meM racanAyeM nibaddha karane meM Age the / 17vIM zatAbdi ke pUrva kavivara saghArU, rAjasiMha, brahmajinadAsa, bha. jJAnabhUSaNa, prAcArya somakIti, bUcarAja, vra. yazodhara, DIhala, ThakkurasI, brahma rAyamalla, bha ratnakItti, kumudacanda, banArasIdAsa, rUpacanda jaise prabhAvI jaina kavi ho cuke the jinhoMne sthAnakA mArga prazasta kara diyA thA tathA jana-mAnasa meM hindI racanAoM ke prati gaharI zraddhA utpanna kara dI thii| pAThakoM kI isa zraddhA se hindI kaviyoM ko pratyadhika bala milA aura unhoMne vividha saMjJA paraka racanAoM ke nibaddha karane meM apane Apako samarpita kara diyA / 16vIM 17vIM evaM 18vIM zatAbdi meM eka grora gujarAta evaM bAgaDa pradeza hindI evaM rAjasthAnI kaviyoM kA kendra banA rahA to dUsarI ora AgarA nagara jaina kaviyoM ke liye tIrtha banane lgaa| gujarAta evaM bAgaDa pradeza meM bhaTTArakoM evaM unake ziSya praziSyoM kA jora thA / ve carita, rAsa, veli, kathA evaM bhakti paraka racanAoMoM ko nibaddha karane meM lage hue the to dUsarI ora bhAgarA jaise nagara meM adhyAtmavAdI kaviyoM kA jora yA zraura ve samayasAra nATaka evaM mAdhyAtmika kRtiyoM ke likhane meM bhUma rahe the / zrAtma tatva ke premI ye kavi deza meM eka nayI lahara phailAne meM lage hue the| isaliye kavivara banArasIdAsa evaM unakI maMDalI ke kavi rUpacanda korapAla jaise kaviyoM ne dina-rAta eka karake pacAsoM prAdhyAtmika racanAyeM likhane meM saphalatA prApta kI jinakA deza ke sabhI bhAgoM meM jora kA svAgata huA / banArasI
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja Adarza bana gaye / uttara meM dAsa to uttarI bhArata meM svAdhyAya premiyoM ke liye mulatAna evaM dakSiNA meM rAjasthAna, deza Adi sabhI svAdhyAya kendroM para samapAra nATaka, banArasI vilAsa jaisI kRtiyoM kI svAdhyAya evaM carcA hone lagI / yahAM yaha ullekhanIya hai ki adhikAMza kaviyoM ke saMrakSaka vibhinna bhaTTAraka the jo apane samaya ke sarvAdhika pratiSThita jena santa ke rUpa meM samAhata the / rAjasthAna meM mAmera, sAMgAnera, ajamera, nAgaura jaise nagara inake kendra the jahA~ pacAsoM paMDita sAhitya sevA meM lage rahate the| lekina AgarA kendra se sambandhita kavi bhaTTArakoM ke adhika samparka meM nahIM the / banArasIdAsa aise kaviyoM ke prAdarza the / isaliye saMvat 1701 se 1750 taka ke kAla ko banArasIdAsa kA uttaravartI kAla ke nAma se sambodhita kiyA kara sakatA hai| isa avadhi meM bhAgaza, kAmI, sAmAnera, pramera, ToDArAyasiMha jaise nagara hindI kaviyoM ke pramukha kendra the / hamAre tInoM vita kavi bulAkhIcanda bulAkIdAsa evaM hemarAja isI avadhi meM hone vAle kavi the jinakA prastuta bhAga meM vistRta adhyayana prastuta kiyA jA rahA hai| ina pacAsa varSo meM manoharalAla, hIrAnanda, khaDagasena, pracalakIti, rAmacandra, jagatarAma, jodharAja, nemicandra bhaiyA bhagavatIvAsa, zrAnandaghana jaise pacAsoM kavi hue jinhoMne apanI saikar3oM racanAoM se hindI ke bhaNDAra ko samRddha banAne meM saphalatA prApta kI / ina sabhI kaviyoM kA vizeSa adhyayana akAdamI ke Age ke bhAgoM meM kiyA jAyegA /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda bulAkhIcanda hindI vidvAnoM ke liye eka dama nayA nAma hai| kyA jaina evaM kyA janetara vidvAnoM meM se kisI ne bhI kavivara dulAkhIcanda ke viSaya meM abhI taka nahIM likhA hai / isaliye prakAdamI ke prastuta bhAga meM eka ajJAta kavi kA paricaya dete hue hameM mI pratyadhika prasannatA hai / isake pUrva bhI akAdamI ke dUsare bhAga meM gAravadAsa, caturthaM bhAga meM zrAcArya jayakIti, rAghava, kalyANa sAgara tathA paMcama bhAga meM brahma guNakIti jaise prazAta kaviyoM kA paricaya diyA jA cukA hai lekina bulAkhIcanda una sabase viziSTa kavi the tathA apane samaya ke pratinidhi kavi the / jIvana paricaya : kavivara mulAkhIcanda jaisavAla jAti ke zrAvaka the| jaisavAla jAti kI uparotiyA evaM tirItiyA ina do zAkhAoM meM se bulAkhIcanda tirotiyA zAkhA meM utpanna huye the / unake pitAmaha kA nAma pUraNamala evaM pitAmaha kA nAma prasAma thaa| ve rAjAkher3A ke bodharI the tathA unakI bhAgarA taka ghAk thii| pratApa jaisavAla ke pAMca putra the jinameM sabase choTe lAlacanda me / lAlacanda ke putra kA nAma jimacanda thA lekina sabhI parivAra vAle use bulAkhIcanda ke nAma se pukArate the 12 lekina ve kaunase saMvata meM paidA hue, mAtA kA nAma 1. kAraka gAma gota paranae ihi vidhi savAla bharanae / upazetiyA gota chattIsa, tiroMtiyA gani chaha cAlIsa // 74 // tiroMtiyA tini meM eka jAni, pUraNa prazna pratApa suda jAni / rAjAberA kI bajadharI, aNgalapura ko mAnu chu barI / / 75 / 2. sAke pAMca putra prabhirAma, anuja lAlacanda tasu nAMma / tA sutahIye prIti nicanda, saba koU kahe bulAkhIcanda / / 77 / /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ Y kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja kyA thA tathA unakA bacapana evaM yuvAvasthA kisa prakAra vyatIta huI isa sambandha meM koI jAnakArI nahIM milatI / loka nA amarapa hai| AgarA se vizeSa sambandha hone ke kAraNa kavi ko acchI zikSA milI hogI / prAkRta, saMskRta evaM hindI bhASA kA unheM acchA jJAna thA tathA kAvya racanA meM unakI kaci thii| unakA kavi hRdaya thaa| saMvat 1737 ke pUrva unake hRdaya meM eka aise graMtha nirmANa karane kA bhAva pAyA jisameM jina kathA dI huI ho / kavi ke vRndAvana evaM sAgaramala ye do mitra the / jaba kavi ko kAvya racanA kI icchA huI to usane apane ina donoM mitroM se carcA kI ghora una donoM kI AjJA lekara baranakoza ko racanA kara ddaalii|| donoM mitra jinadharmI evaM parama pavitra the / sabhI unakA sammAna karate the| donoM ko janadharma kA pacchA jJAna thA / graMtha pUrA hone para usakA nAma bacanakoza rakhA gayA / kavi ne likhA hai ki bacanakoza nAma hI atyadhika ujvala mAnA gyaa| racanA kAla evaM racanA sthAna baccanakoza kI rapanA saMvat 1735 varSa meM vaizAkha sudI aSTamI ke zubha dina samApta huI thI / usa dina somavAra thA / kavi ne somavAra kA 'nIma' nAma diyA hai| racanA sthAna banapura thA jo usa samaya eka sundara nagara thA tathA vahAM ke nivAsiyoM meM apanI buddhi para garda thaa| saMvata satraharI varasa Upari sapta dhaka tIsa / baizAkha aMdherI aSTamo, bAra baranaja nIma // 83 // bhAnapura nagarI subhaga, tahA~ muddhi ko josa / racyo bulAlI dhanda ne, bhASA vacana zukosA / / 4 / / 1. tAsu hirade upajI vaha proni, kIje zyoM jina kaNA bakhAna / vRndAvana sAgaramala mitra jimagharamI praka parama pavitra / / 78 / / 2. tinakI prAzA se sira parI, bacanakoza kI racanA kro| bhASA graMtha bhayo ati bhalo, macanakoza nAma ju ujalo // 79 //
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda vanapura kaunasA nagara thA tathA vartamAna meM usakA kyA nAma hai yaha khoja kA viSaya hai kintu hamAre vicAra meM yaha nagara mathurA ke pAsa honA cAhiye kyoMki jaisavAla jaina samAja tribhuvanagirI ko chor3a kara mathurA zrA cukA vA / yahIM para jambU svAmI ko kaivalya evaM nirvANa kI prApti huI thI isaliye vRndAvana kA nAma ho vardhanapura honA cAhiye | vRndAvana mathurA ke samIpa hI hai aura kabhI vahA~ jaisavAla jaina samAja kI acchI saMkhyA rahI hogI / 1 cacanakoza kA mahAtmya + kavi ke anusAra bacanako koI sAdhAraNa racanA nahIM hai kintu yaha eka aisA graMtha hai jisako par3hane se misyAjJAna dUra ho jAtA hai tathA jinavANI ke atirikta anya kisI kI bAta acchI nahIM lagatI / svAdhyAyAnti hotI hai jo strI puruSa isakA ruci pUrvaka zravana karate haiM unake ghara meM lakSmI kA nivAsa ho jAtA hai| jo isakA manana karate haiM unake kisI prakAra kA bhI roga nahIM mAtA / bacanakoza kI to itanI adhika mahimA hai jisakA varNana karanA bhI kavi ke lie saMbhava nahIM haiN| kyoMki usake paThana pAThana evaM zravaNa mAtra se bhI buddhi evaM bala donoM kI vRddhi hotI hai tathA use mAna sammAna bhI milatA hai / " bacanakoza vilAsa sadRza racanA hai jisameM gadya padya vAlI racanAoM kA saMgraha rahatA hai| lekina bacanakoza ko eka yaha vizeSatA hai ki isameM kavi ne koza ke 1. chAMDi sivana girI uThi dhAiyo, jaisavAla bAla mAniyo / prabhu barasana laie navihaMDa, duramati kari mAri sata khaMDa // 71 // jambU svAmi bhayo niravAna pAIM paMcama gati bhagavAna / jaisavAla rahe tihI ThAma, mana mAnyo ju karai kaoNma / / 73 / / 2. vinase sAdhu paThata sikyAta sAMcI laye na paramata bAta kSayopazama ko kAraNa yahI bacanakoza pragaTyo yaha mahI // 60 // bhavana kareM kavi se maranAri, lakSmI ho subhaga niravAra / lakSmI hoi, na roga askula, yA parva hoi pati jumalo / / 81 / / jinavAnI kI kariti ghanI, kahA~ lo bani sake nahIM manIM / sunA na pAyeM pAra, mAMni sakati lu budhi balasAra / / 62 / /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja rUpa meM ravAnA likhI hai| usane apanI racanA meM apane do mitroM ke nAmoM ke atirikta apane pUrvavartI athavA samakalIna kaviyoM kA nAmollekha taka nahIM kiyaa| isase vaha spaSTa lagatA hai ki kavi bhanma aviyoM nAma meM nahIM the hAthA svayaM hI mapanI hI dhuna meM kAvya racanA kiyA karate the| __ badhanakoza nisI sarga athavA pradhyAya meM vibhakta nahIM hai lekina jaba kisI kA varNana samApta hotA hai to usa viSaya kI samApti likha dI gayI hai / yahI usakI vibhAjana rekhA hai| vaise kavi ne to viSaya kA isa prakAra pratipAdana kiyA hai ki usase binA sarya prathavA adhyAya ke bhI kAma cala jAtA hai| bacanakoza kA adhyayana vacanakoza kA prArambha maMgalAcaraNa se kiyA gayA hai| jisameM paMcaparameSThI rUpI samayasAra ke caraNoM kI vandanA kI gayI hai / paMca parameSTiyoM meM siddha parameSThI ko deva zabda se abhihita kiyA gayA hai tathA prarahanta, prAcArya, upAdhyAya evaM sarva sAdhu ko guru ke rUpa meM smaraNa kiyA gayA hai / siddha parameSThI paMca mAna ke dhArI haiN| ve gharSa, gaMdha evaM zarIra se rahita haiN| bhavinAzI hai, vikAra rahita haiM tathA saghu guraNa rahita haiN| mahaMta parameSTI ananta guNo ke dhAraka haiM, parama guru hai tathA tInoM lokoM ke indroM dvArA pUjita hai| isI taraha prAcArya, upAdhyAya evaM sASu parameSTI kA guNAnavAda kiyA hai RSabhadeva kI stuti paMcaparameSTI ko namana karane ke pazcAt kavi ne 24 tIrya karoM kI stuti kI hai| prathama tIrthakara RSabhadeva the jinake nAbhirAya evaM marudevI pitA evaM mAtA the / unakA zarIra pocasI yojanA thaa| unakA deha svarNa ke samAna pA 1 ve izvAku vaMza meM utpanna huye the / patra kRSNA navamI jinakI janma tithi hai 1. samaya samayasAra ke paya nama, eka deva guru cyAri / parameSTi sinisyoM kaheM, paMcamAna guraNa pAra // 1 // varaNa gaMdha kAyA mahIM, avinAzI avikaar| guru laghu guNa vinu deva paha, namoM siddha vatAra // 2 / / bhI jimarAja manAta guNa, bagata parama guru eva / praba kara maSi loka ke, nA kare zata seva / / 3 / / 3
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaviyara bulAkhIcanda I RSabhadeva ko tIrthaMkara ke rUpa meM janma lene ke liye 11 bhavoM taka sAdhanA karanI par3I thI / caitra sudI ko navamI ko unhoMne gRha tyAga kiyA thaa| sAghu avasthA meM sarva prathama unheM eka varSa taka nirAhAra rahanA par3A aura phira hastinApura ke rAjA zreyAMsa ke yahAM sarva prathama ikSu rasa kA AhAra liyA thA / vaTa vRkSa ke nIce unhoMne keza loMca kiyA tathA phAguNa budI rasa ke dina prAtaH unheM kevala ho gayA / unakA samavasaraNa 12] yojana vistAra vAlA thA jisakI racanA inhoM ne kI thI / RSabhadeva ke 84 gara the / anta meM mAgha sudI 14 ko padmAsana se unheM nirdhAraNa kI prApti huI aura sadA sadA ke liye janma maraNa ke bandhana se mukti prApta kii| kavi ne anta meM yaha bhI kahA hai ki jo vyakti isa dina kA upavAsa karatA hai use punaH manuSya bhava kI prApti hokara anta meM nirdhAraNa pada prApta ho sakatA hai / kramadeva kI pUrI stuti 10 pacoM meM samApta hotI hai / 2 ajita nAtha kI stuti ajitanAtha dUsare tIrthaMkara the jo RSabhadeva ke lAkhoM varSa pazcAt hue the / ayodhyA unakA janma sthAna thaa| rAjA jitaripu unake pitA evaM vijayA unakI mAtA thI / hAthI unakA locana thaa| ve bhI izvAku vaMza meM paidA huye the | mAtra sudI navamI unakA janma dina thA / caitra zuklA paMcamI ko unhoMne gRha sthAna kara sAdhu dIkSA lii| tIna dina nirAhAra rahane ke pazcAt brahmadatta ke dugdha kA unakA AhAra huaa| jambu vRkSa ke nIce unhoMne kiyA / aura anta meM mAtra zuktA davAnI ke dina saMdhyA samaya / unhoMne sammedazikhara para khar3e rahakara tapaH sAdhanA kI parvata se poSa sudI ekama ke dina unhoMne nirvANa prApta kiyA / 1 rAjA ke yahA~ gAya tapa karanA prArambha unheM kaMvalya prApta aura anta meM usI 1. sAgara lAkha karori pacAsa, vIte bhaktinAtha paragAsa | jitaripu rAjA vijayA mAta, rAja lAMchana hATaka samagAta || 1 || purI ajodhyA janama kalyANa, tIni bhavAMtara te bhayo jAna / dhanaka cArise sAThe kAya, lAkha bahatara pUrava zrAyu || 2 || vaMza iSA nave gini ghAra, tIna divasa maMtara mAhAra | dhenu khIra pIyo muni de, brahmadatta tupa vanitA geha ||3|| pRSTha para
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAsIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja saMbhavanAtha tIsare tIrthakara saMbhavanAtha ye jo ajitanAtha ke nirvANa ke lAkhoM varSa pazcAt hue / sAvitrI nagarI ke rAjA jitAratha ke yahA~ phAguNa sudI pUrNimA ke dina unakA janma humA / unakA vaMza bhI izvAku vaMza thA / unakA zarIra hema varNa kA thA jo 400 dhanuSa UMcA yA / paryApta samaya taka rAjya sukha bhogane ke pazcAt chatra zuklA SaSTI ko vairAgya le liyaa| zAla vRkSa ke nIce ve tapasyA karane lage mora panta meM phAttika kI pUrNimA ko madhyAhna meM kaivalya ho mayA / kAttika budI caturthI ko sammevAcala se nirvANa prApta kiyA / nirvANa prApti ke samaya ve svagAsana avasthA meM the| saMbhavanAza rahA cihna sor3A hai jo kadi ke zabdoM meM "turaMga pavana gati dhvaja prAkAra" hai| 4 mimadana mAya abhinandana nAtha caturtha tIrthakara haiM jinakA janma ayodhyA meM izvAku vaMza ke rAjA samararAya ke yahA~ hunaa| unakI deha svarNa ke samAna thI / mAgha zuklA dvAdazI jaMbu vRkSa tale tapa liyo, ratnatraya prata nirmala kiyo| samosaraNa zrI jinavara tanoM, jojana sAThe gyAraha maNoM / / 4 // paranani sakoM alapa mohi jJAna, sojha sameM bhayo phevalajJAna / bahuvidhi rAja vibhUti vilAsa, tAhi tyAgI pAI sukha rAzi / / 5 / / soraThA vAle jogAbhyAsa kiyo siddha sammeda para / pahuce avicala vAsa sakala karama vana dahana ke / / 6 / / dohA jeSTha badi mAvasa garabha, janama mASa sudi naumi / maMtra sudi pAMca su tapa, dhyAna ani kama homi / / 7 / / mAgha mahInA zukla pakSa, dazamI tithi ko jJAna / pUsa ujyArI pratipadA, sA dina pramu nirvANa //
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda ke dina unakA kama humA saura usI |mi aura apa: pAna pazcAt kaMvalya huprA / anta meM poSa zuklA caturdazI ko sammedAcala se mokSa prApta kiyA / pabhinandana svAmI kA cila bandara hai / 5 sumitanAya kavi ne abhinandana nAtha kI stuti ke pazcAt pAMcave tIrthakara mumatinAtha kI stuti kI hai sumati nAtha kA prAdurbhAna jaina santoM ko pratibodha dene ke liye hamA thA / unakA janma kauzala deza ke rAjA megharAya ke yahA~ huA thA / maMgalA unakI mAtA kA nAma thA / jinakA izvAku vaMga thA 1 ve suvarNa varga kI deha vAle the| vaizAla zuklA navamI ke dina unakA janma hupA thA / caitra zuklA ekAdazI ko unhoMne rAjA sampadA parivAra strI evaM putra ko chor3a kara sASu dIkSA le lii| ghora tapaH sAdhanA evaM vihAra ke pazcAt unheM kaivalya ho gayA / ce sarvaza bana gaye / devoM ne samaghasaraNa kI racanA kI jahA~ se sumatinAtha ne jagat ko sukha zAnti kA sandeza diyA aura anta meM kAyotsarga bhavasthA meM nirvANa prApta kiyA / 6 padamaprabhu ___ ye SaSTe tIrtha kara ye jo sumati ke nirdhAraNa ke pazcAda hue 1 inake pitA kozAmbI ke rAjA the jinakA nAma ghura yA / rAnI susImA unakI mAtA thI / kamala padmaprabhu kA nizAna hai / phAgumA kRSNA caturthI ke dina unakA janma humA / padamaprabhu bhI apanI rAjya sampadA ko chor3a kara kAttika budI terasa ke dina muni dIkSA dhAraNa karalI / ve digambara bana gaye aura ghora tapasyA karane lage 1 padmaprabhu ne sarva prathama priyagu vRkSa ke nIce tapaspA kI thI / maMgalapura ke rAjA somadatta ke yahA~ pApakA sarva prathama prahAra huyA ! bahuta varSoM taka tapa karane ke pazcAt kAttika sudI terasa ke dina hI kaivalya ho gayA / usa samaya godhUli kA sabhama thaa| sammedAcala se sagAsana avasthA meM mApane nirvANa prApta kiyaa| 7. supArzvanAtha supAzyanAtha sAtaveM tIrthakara the jinakA smaraNa mAtra hI duHkhoM evaM prazAnti phA vinAzaka hai / bArANasI nagarI ke rAjA ke yahA~ janma humA ! svastika prApakA lochana hai / prApakI deha nIla varNa kI gho| janma se hI ve tIna jJAna ke pArI the|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja svastika unakA nizAna hai / sAdhu banane ke pazcAt unhoMne kAphI samaya taka tapasyA kI thI shrii| anta meM unheM kaivalya ho gyaa| apane samavasaraNa se unhoMne zAnti kA sabako sandeza sunaayaa| phAguNa badI SaSTI ke zubha dina sammedAcala se unheM nirvANa prApta ! 6. candraprabha pATha tIrthakara candraprabha haiM jinakI stuti karate huye kavi ne likhA hai ki candraprabha kA janma pauSa badi myArasa ke dina candrapurI ke rAjA mahAsena evaM rAnI sachamA ke yahA~ huprA / unake pitA bhI ikvAku vaMzI rAjA the / candraprabha ko tIrthakara pravasthA pUrva ke sAta janmoM kI lagAtAra tapaH sAdhanA ke pazcAt prApta huI thii| tIrthakara cannaprabha ko rAjyavaibhava, parivAra evaM sampadA pracchI nahIM lagI isaliye phAguNa budI saptamI ke dina unhoMne vairAgya dhAraNa kara liyA / nAga vRkSa ke nIce naiThakara ve dhyAna karane lage / sarva prathama candradata ke yahA~ prAhAra huprA / lambe samaya taka tapaH sAdhanA ke pazcAt unheM pahile kaivalya hA mora phira nirvAza prApta kiyaa| 6. puSpadanta candraprabha ke pazcAt puSpadanta huye| jinakA janma popa sudI ekama ko huprA / unakA anma sthAna kAkandI nagara thA / sugrIva pitA evaM rAmA mAtA kA nAma thA 1 unakA lAMchana magara hai 1 unake deha kI AkRti candramA ke samAna hai / bhAdavA sudI aSTamI ko puSpadanta ne ghara bAra chor3a kara vairAgya dhAraNa kara liyA tathA sarva prathama gorasa kA AhAra liyA / tapaH sAdhanA ke pazcAt unheM agahana sudI pratipadA ke dina saMdhyA samaya kaMbalya hA 1 unake E0 gaNadhara the jo unake sandeza kI mAyA karate the| unake samosaraNa kI lambAI pATha yojana pramANa thI / anta meM sammedAcata se kAttika sudI dvitIyA ke dima nirvAza prApta kiyA / 10. zItalanAma dasave tIrthakara zItalanAtha svAmI the jinakA janma bhAgalapura ke rAjA haripa ke yahAM huA thA / zItasanAya kA garIra namveM dhanuSa kA thA / paryApta samaya taka canakA mana sAMsArika kAryoM meM nahIM lagA mora Asoja sudI aSTamI ko digambara
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda 11 dIkSA dhAraNa kara lii| kaivalya prApti ke pazcAt inheM poSa buDhI caturdazI ko sammedAcala se nirvANA kI prApti huI aura sadA ke liye janma maraNa ke cakkara se chUTa gye| rAjya zAsana karate hue inheM vairAgya utpanna huA thA / zItalanAtha kA vana 6 padya meM samApta hotA hai / 11. zreyAnsa nAtha eka lambe antarAla ke pazcAt bhArata deza ke mArga khaNDa meM siMghapurI ke rAjA vibhava ke yahA~ zreyAnsanAtha kA janma huaa| usa dina phAgUNA budI ekAdazI zrI / inakI deha kA raMga svarNa ke samAna thA / pahile inhoMne rAjya sukha bhogA aura phira zrAvaNa sudI pUrNimA ke dina gharabAra tyAga karake digambarI dIkSA dhAraNa kara lI sarva dUSA meM baiThakara dhyAnAmanna huye aura manta meM phAguNa sudI ekAdazI ko prabhAta velA maMgala velA meM sarvajJatA prApta kI / samme dAkhala para ye dhyAnAsya huye aura mAgha budI zramAvasa ke dina mokSa lakSmI ko prApta kiyA / 12 vAsupUjya svAmI vAsupUjya svAmI 12 ceM tIrthaMkara the| unakA janma caMpApurI nagarI meM huA thA / phAguNa baMdi caturdazI unakI janma tithi mAnI jAtI hai| unakI mAtA kA nAma jayAdevI thA | paryApta samaya taka gRhasthAzrama meM rahane ke pazcAt bhAdavA sudI caudaza ko unhoMne gRha tyAga diyaa| usI samaya keza loMca kiyA muni dIkSA dhAraNa kara lii| siddhArtha purI ke rAjA sundara ke yahA~ gAya ke dUdha kA prahAra kiyaa| kozAstrI nagara meM vAsupUjya svAmI ko kaivalya prApta huaa| kaivalya ke pazcAt unakA deza ke vividha bhAgoM meM vihAra huA aura anta meM mAgha sudI pacamI ko nirvANa prApta kiyA / vAsupUjya tIrthaMkara kA bhaiMsA cihna mAnA gayA hai / 13 vimalanAtha rAjA kRtavarmA evaM rAnI zyAmA mAtA thii| ve nAtha kA zarIra svarNa ke samAna yA / vimala kavikhApurI meM janma lene vAle vimalanAtha 13 meM tIrthaMkara haiM / unake pitA izvAku vaMzIya kSatriya the| vimala nAtha bhI rAjya sukha se ghRNA karane lage aura tapasyA ke liye ghara bAra chor3a diyA aura aMbu vRkSa ke nIce tapaH sApanA
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 kavivara balAso canda, balAkIdAsa evaM hemarAja karane lage / pATana ke vIra rAjA ke yahA~ enakA prathama prahAra huprA / jaba unheM kaivalya huA to usa samaya saMdhyA kAla thaa| devoM dvArA unakA samavasaraNa lagAyA gayA / ansa meM unhoMne sammedazikhara se mahAnirvAsA prApta kiyaa| usa samaya ve khaDagAsana avasthA meM tapaH lIna the / usa dina ra mubI pramAlAma / vinAza kA lachina subhara hai| 14 anantanAtha anantanAtha 14 veM tIrthakara the jo vimala nAtha ke pazcAt mAgha zuklA terasa ke gubha dina paidA hue the| ve zvAku vaMzIya kSatriya the / janma meM hI tIna jJAna ke pArI the unheM rAjya sampadA acchI nahIM lagI isaliye vairAgya lene kA nizcaya kiyA / caitra badI amAvasyA ke dina gRha tyAga kara ninya sAdhu bana gaye / ghora tapasyA ke pazcAt jyeSTha kRSNA ekAdazI ko kaivalya ho gayA / unake gaNadharoM kI saMkhyA 54 thii| sammedazikhara se unhoMne nirvANa prApta kiyaa| 15 dharmanAtha dharmanAya 15veM tIrthakara the / ratanapurI ke rAjA bhAnu ke ghara mAgha zuklA 13 ke dina unakA janma humA / ve kuma vaMzIya atrima the / janma meM hI tIna viziSTa zAna ke dhArI the / unake janma ke dina mAtra zuklA terasa thI / ve bhI yoga dhAraNa kara vana meM ghora tapasyA karane lage / jaba unheM kaivalya humA to unake gaNadharoM ko saMkhyA 40 thIM / anta meM sammedazikhara se unhoMne nirvANa prApta kiyaa| 16 zAntinAtha isa yuga ke 16 veM tIrghakara zAntinAtha the| unakA janma gajapura ke rAjA vizvasena ke yahA~ jeTha budhI 14 ko dRSyA / unakI mAtA kA nAma airAdevI thaa| ve karavaMzI kSatriya the / unakA zarIra svargA ke samAna camakatA thaa| jaba ve rAjya sampadA se Uba gaye to saba ko chor3a kara. dimambara sAdhu bana gaye / jeSTha badI 13 ke dina unheM kaivalya ho gyaa| ve sarvaMga bana gaye / usa samaya saMdhyA kAla thaa| unake gaNadharoM kI saMkhyA 36 thI / anta meM sammevAcala se oTha budI 14 ke dina nirvANa prApta kiyaa|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda 17 kuyanAma kudhanAtha 17 veM tIrthakara the / jinhoMne sammedAvala se nirvANa prApta kiyA / bakarI inakA lAMchana mAnA jAtA hai / 18 para nAtha kutha nAtha ke pazcAt maranAtha tIrthakara hue / rAjA sudarzana inake pitA evaM devI inakI mAtA thI / svastika inakA lAMchana hai / caitra zuklA pUriNamA ko kaivalya evaM agahana sudI pratipadA ko inheM mokSa kI prApti huii| 16 mallinAtha mallinAtha 16 ve tIrtha kara the / mithilA purI ke rAjA kubha evaM rAnI prabhAvatI ke putra ke rUpa meM inakA janma hugrA / inakI kAyA mvarNa ke samAna nirmala pii| kumAraphAla ke pazcAt inheM jAti smaraNa hone se vairAgya ho gayA / aura prazoka vRkSa ke nIce inhoMne dInA dhAraNa kara lii| ye jIvana paryaMta avivAhita rahe / kahApura ke rAjA nandisena ko mallinAtha ko mAhAra dene kA sarva prathama saubhAgya prApta humA / inako janma, tapa aura kevalya eka hI tithi pauSa badI 2 ko prApta humA / anta meM phAguNa mudI paMcamI ko inhoMne sammedAcala se nivAraNa prApta kiyA / 20 munisuvrata nAtha ___ mallinAtha ke pazcAt 20 ne tIrthakara muni sutrata nAtha huye jinakI kavi ne vandanA kI hai / rAjamahI nagarI ke rAjA sumatirAya inake pitA the tathA unakI rAnI payAvatI mAtA thI / muni dIkSA lene ke pazcAt sarva prathama mithilA ke rAjA vizvasena ke yahA~ inakA mAhAra humA / vaizAkha budI ke zubha dina unheM kaivalya hA aura phAguNa badI ekAdazI ke dina sammedazikhara se mokSa prApta kiyA / 21 naminAya , nAminAtha 21 meM tIrthakara huye jinakA janma vArANasI nagarI meM prASAr3ha badI dazamI ke dina huA / devoM evaM manuSyoM tathA tirmamnoM ne bhI inakA janma mahotsava manAyA / anta meM baizAkha badI 14 ko sammedazikhara meM nirmANa prApta kiyaa| inake 13 gaNadhara the|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja 22 neminAtha ye 22 veM tIrthakara the| dvArAvatI ke rAjA samudravijaya pitA evaM rAnI zivAdevI inakI mAtA thI ! jaba ye vivAha para jAne ke liye toraNa dvAra para pahu~ce to paghupoM kI pukAra sunakara vairAgya ho gavA tathA muni dIkSA dhAraNa kara lii| aura girinAra parvata para jAkara tapa karane lage / kArtika zuklA 11 ko inheM kaivalya ho gayA ! inake 15 pramukha ziSya the jo garagaghara kahalAte the / anta meM giranAra parvata se prASADha zuklA praSTamI ko nirvANa prApta kiyA / 23 pAva nAtha pArzvanAtha 23 vai tIrthakara the jinakA yazogAma cAroM pora vidyamAna hai / vArANasI me rAjA azvasena ke yahAM inakA janma huprA | vAmA devI inakI mAtA thii| inakI zArIrika UcAI no hAtha kI thI tathA 100 varSa kI Ayu thii| tIrthakara pada prApta karane ke liye inheM 11 pUrva janmoM se tapaH sAdhanA karanI par3I aura pauSa budI 11 ko ye avivAhita rahate hue jina dIkSA dhAraNa lI / muni banane ke pazcAt rAjA dhanadatta ke yahA~ inakA prathama pAhAra humA / caitra budI 4 ko kaivalya humA / inake daza gaNadhara the 1 anta meM khar3amAvasthA meM hI zrAvaNa zuklA saptamI ke dina nirvANa prApta kiyaa| inakA nirvANa sthala sammedazikhara kA uttuMga zikhara mAnA jAtA hai| 24 mahAvIra mahAvIra isa yuga ke prantima tIrthakara ye jo pArzvanAtha ke pazcAt huye the / kuThalapura nagarI ke rAjA siddhArtha evaM rAnI vizalA ke putra rUpa meM caitra zuklA 13 ko inakA janma huprA / inakA mana rAjya kArya meM nahIM lagA / ye bhI pavivAhita hI rahe / maMgasira kRSNA 1. ke dina inhoMne rAjya kArya parivAra ko chor3akara bana meM jAkara muni dIkSA dhAraNa kara lii| usa samaya inakI prAyu 30 varSa kI thii| 12 varSa taka ghora tapasyA ke pazcAt paizAkha zuklA 13 ko inheM kaivalya prApta ho gayA / ve 30 varSa taka lagAtAra vihAra kara jana 2 ko mArga darzana dene ke pazcAt phAttika kRSNA amAvasyA ke dina pAvApurI se inhoMne mokSa prApta kiyaa|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda kavi ne sabhI 24 tIrdhakaroM kI stuti karate hue likhA hai jo vyakti unakI mana vacana kApa se prAtaH evaM sAyaM stuti karate haiM unake mibhyAstra rUpI andhakAra svayaM dUra ho jAtA hai / 5 vApasa jiyakara, I', bone sasuma i jo mana baca saMjhA prAta, sumirai phaTe timira mithyAta / / caubIsa tIrthakaroM kI stuti ke pazcAt kavi ne madhyaloka evaM ukhaM loka ke sabhI jina caityAlayoM kI vandanA kI hai jo sabhI prakRtrima haiM zAzvata haiM evaM jinakI vadanA maMgalakArI hai / maMgalAcaraNa ke anta meM sarasvatI kI vandanA kI hai jo zveta vastradhArI hai / vINA se suzobhita hai| vAstava meM tIrthakara mukha se nikalI huI vANI hI sarasvatI hai / baddI kaviyoM kI jananI hai|| magalAcarasA ke pazcAt kavi jaisavAla jAti kI utpatti kA itihAsa kahanA prArambha karatA hai aura usake prasaMga meM tInoM lokoM kA varNana karatA hai / lekina kavi ne tInoM lokoM kA baNana karane ke sAtha epanI laghutA prakaTa kI hai sAtha meM yaha bhI kahA hai ki yadi vistAra se inakA kathana samajhanA cAheM to bar3e graMthoM ko dekhanA cAhiye / madhya loka meM prasaMkhyAta dvIpa samudra hai isameM praDhAI dvIpa meM jabuTIpa hai jo eka lAkha yojana vistAra vAlA hai / usake madhya meM sudarzana meru parvata hai usake uttara dakSiNa bhAga para bharata airAvata kSetra hai mAnuSottara parvata ke varNana ke pazcAt asaMkhyAta ananta kA gaNita bheda, yojana gaNita bheda, palyAyu bheda, palyasAgara bheda 1. zveta vastra kari bInA laseM, sumati rajAha kumati saba naseM / mukha jina udbhava maMgala rUpa, kavi jananI aura parama anupa / / 2. namitA caraNa sakala dukha dahauM, asavAla utapati saba khiiN| adho madhi hai lokAkAza, puruSAkAra bakhAne tAsa // 6 / / alya buddhi sukSama mama gyAna, paDhAI dvIpa sanoM bakhAna / karayo saMkSepa pana vistAra, vyorau kahata graMtha adhikAra // bAkI saba vyaure kI bAha, bar3e maya dekho bhayamAha / / 29 / /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa eva hemarAja mAdi kA varNana kiyA gayA hai / kavi ne pUrava gaNita ke liye nimna saMkhyA sikhI hai pattari lAkha karori mita, chappana mahasa karori / itane varaSa milAiya, pUrava saMsthA jori ||1|| SaTakAsa varNana kavi ne baha kAla kA varNana kiyA hai| ye kAla haiM suSamA suSamA, suSamA, muSamA duSamA, duSamA suSamA, dukhamA evaM duSamA duSamA / ye kAla cakra kahalAte haiM prathama tIna kAla moga bhUmi kAla kahalAte haiM jisameM mAnava kalpavRkSoM ke bhAzAra para apanA jIvana vyatIta karatA hai / apanI sampUrNa AvazyakatAeM unhIM se pUrNa karatA hai / ye kalpavRkSa dasa prakAra ke batalAye gaye haiN| so taru daza prakAra baranaye, tinike nAma suno guNa jyo| sUraja madhya vibhUSA jAni, snaga aru jyoti dvipa guraNa khAni / gRha bhojana bhAjana para bhAsa, suni aba inako dAna prakAza III kalpavRkSoM se jaba icchAnusAra vastuyeM mila jAtI hai to jIvana sukha zAnti se vyatIta hotA hai / prathama suSamA suSamA kAla meM mAtA ke yugala santAna paidA hotI hai maura paidA hote hI mAtA pitA kI prAyu samApta ho jAtI haiM / mAtA ko chIMka prAptI hai aura pitA jaMbhAI letA hai| yaha donoM hI mRtyu kA sUcaka hai / paidA hone vAle yugala pragUThA paukara bana hote haiM / ve pati patni ke rUpa meM rahane lagate haiM / prathama kAla meM tIna dina meM eka bAra, dUsare suSamA kAla meM do dina meM eka bAra tathA tIsare kAla meM eka dina chor3akara AhAra grahaNa karate haiM / tIsare kAla kA jaba aSTama aMza zeSa rahatA hai taba kalpa vRkSa naSTa hone lagate haiM taba kulakara janma lete haiM jo manu kahalAte haiM / ve kulakara mAnaba samAja ko prAkRtika vipattiyoM se saceta karate haiM tathA manuSya ko jIne kI kalA sikhalAte haiM / / 1. lope hoha kalpa druma jyojyoM, kulakara bhASe mAge tyauM tyauM / bhAvI kAla bakhAna yathA, kahai sakala jIvani sauM kathA // 28 //
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda 17 ye kulakara caudaha hote hai jo eka ke bAda dUsara hote rahate hai / prathama kulakara kA nAma pratizrata thA tathA antima nAbhi the| caturtha kAla karma bhUmi kAla kahalAtA hai jisameM mukti kA mArga khula jAtA hai tathA mAnaba asi masi kRSi vANijya Adi vidyAnoM dvArA apanI prAjIvikA calAtA hai / eka sAtha paidA honA evaM maranA miTa jAtA hai / varSA hotI hai khelI hotI hai lekina sadaiva sukAla rahatA hai / paJcama kAla duSamA kAla kA hI dUsarA nAma hai jo 21 hajAra varSa kA hotA hai| vartamAna meM paJcama kAla cala rahA hai| isa kAla meM mukti ke dvAra banda ho jAte haiM / manuSya kI prAyu 120 varSa kI hotI hai / jo jaisA karma karatA hai usI ke anusAra prAyu ke tIsare bhAga meM agale bhava kA bandha hotA hai / zarIra kA tyAga karate hI dUsarA zarIra mila jAtA hai| paMcama kAla meM kRSi ke mAdhyama se zarIra kA poSaNa hogA 1 sukAla kama hoMge duSkAla adhika / mAnava kI eka bAra ke bhojana meM bhUkha nahIM miTegI kintu dina meM vo tIna bAra khAte raheMge / madhyama varSA hogii| SaSTama kAla isase bhI bhaMpakara hogA / usameM saba maryAdAeM samApta ho jAveMgI / yaha kAla bhI 21 hajAra varSa kA hogA / kRSi kA vinAza ho jaavegaa| eka jIva dUsare jIva kA mAhAra kregaa| prathama tIrthakara kA janma ukta varNana ke pazcAt kavi caudaha kulakaroM meM se antima kulakara nAbhi rAjA se apanA kathana prArambha karatA hai| nAbhirAjA viziSTa jJAna ke dhArI the / unakI rAnI kA nAma marudevI thaa| indra ne jaba jAnA ki marudevI ke jadara se prathama tIrthaMkara janma lene vAle haiM to usane nagarI ko saba taraha se susajjita banAne kA mAdeza diyA / marudevI ne eka rAtri ko solaha svapna dekhe / jaba usane nAbhi rAjA se unakA pUla pUchA to yaha jAnakara atyadhika prasannatA huI ki vaha prathama tIrthakara kI mAtA banane vAlI hai| caitra kRSNa navamI ke zubha dina AdinAtha kA janma humA / devatAnoM evaM mAnavoM ne jisa utsAha evaM prasannatA ke sAtha anmotsava manAyA, kavi meM usakA 47 dohA
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja caupAI chanda meM bahuta hI manorama varNana kiyA hai / RSabhadeva dhIre dhIre bar3e ie / unakI bAla sulabha krIDA sabako priya lagatI thii| RSabhadeva yuvA huye / rAjya kArya meM sabako sahayoga dene lage / anta meM nAbhi ne RSabhadeva ko rAjyasiMhAsana para abhiSikta kiyA / RSabhadeva ne isa yuga meM sarva prathama vivAha kI prakriyA prArambha kii| kisIkI kA lar3akA evaM kisI kI lar3akI ko lekara donoM kA vivAha kara diyaa| isa prakAra vivAha saMsthA ko janma diyA / ' svayaM RSabha kA bhI kaccha mahAkaccha kI putriyAM nandA yazasvatI se vivAha sampanna huprA / jisase pAge saMsAra calatA rhe| vaha prabhu ko vyAhI rAya, TIME: maMgalavAra rA' bhoga vilAsa karata saMtoSa, taba sarvAbharANI ko koSa / / 36 // 20 // RSabhadeva ke prazasvatI sanI se bharata prAdi 100 putra evaM brAhmI putrI tathA nandA se bAhubalI putra evaM sundarI putrI huii| bharata bar3e hue 1 ve bar3e pratApI evaM yoddhA the| jaba prajA bhUkhe marane lagI to RSabhadeva ne izu ugAne kI vidhi batalAI / mapane hI vaMza meM vivAha karane kI unhoMne manAyI kii| kucha samaya pazcAt RSabhadeva ne bharata ko rAja samhalA kara vairAgya dhAraNa kara liyA / svayambara kI prathA vArANasI nagarI kA akaMpana rAjA thA use saba senApati kahate the / usake eka lar3akI sulocanA shrii| vaha bharata ke pAsa prAkara prArthanA ki usakI lar3akI vivAha yogya ho gayI isaliye usake liye koI vara batalAiye 1 bharata ne soca samajha kara svayaMbara racane ke liye khaa| varamAlA kanyA ko deha, putrI nija icchA vara lehu / tAhI varata koU mAma buro, tAko mAna bhaMga saba karI / / 4 / / 20 / / isa prakAra svayaMvara prathA kI nIMva rakhI gayI / 1. tRpti nahIM mA eka dera, jeveM dupahara sAMjha savaira / madhyama bRSTi megha saba kare, carma vichirita tahIM paravare // 47 // 14 // 2. putrI kAhUM kI prAniye, suta kAhU~ ko tahAM bulAya / kareM vivAha lagana zubhavAra, iha vidhi bar3hata calyo saMsAra / 11 / 16 / /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAstrIcanda 19 eka dina rAjasabhA meM Rbhadeya siMhAsana para baiThe the / nIlAMjasA apasarA kA nRtya ho rahA thaa| kavi ne use naTI kI saMjJA dI hai tathA prAge pAturI kahA hai / ye tatkAlIna banda the jo rAjya sabhAgoM meM nRtya karane vAlI ke lie prayukta kiye jAte the| acAnaka nIlAMjasA nRtya karatI huI gira gayI isase prabhu ko vairAgya ho gayA the bAraha bhAvanAtroM ke mAdhyama se saMsAra ke svarUpa para vicAra karane lage / koza meM ina bhAvanAmoM bahuta hI upayogI evaM vistRpta varNana hamA hai / jo kavi kI viSaya varNana karane kI zakti kI pora saMketa karatA hai / RSabhadeva ke vairAgya ke samAcAra sunate hI svarga se laukA tika deva tatkAla vahA~ prAve aura unake vairAgya bhAvanA kI prazaMsA karane lge| usI samaya RSabhadeva ne bharata kA rAjyAbhiSeka kiyaa| bAhubalI ko podanapura kA rAjya diya. 14 :ne dUsare mujoM ko bhI nura rAma gaTa diyA / saba bhAI bharata kI sevA meM rahate lge| usa dina caMtra kRSNA navamI thii| RSabhadeva ne eka virATa samAroha ke madhya vairAgya dhAraNa kara liyA / saba prakAra ke parigraha ko tyAga kara ke nirgantha digambara ho gaye / keza lumbana kiyaa| tathA saba prakAra ke pAravArika evaM anya sambandhoM se apane Apa ko mukta karake paMca mahAvata dhAraNa kara liye| parama digambara RSabhadeva ko svayameva pATha prakAra kI RddhiyAM prApta ho gyii| jinake kAraNa unako apAra zakti mila gayI 1 kavi ne ina RAr3iyoM kA vistAra se varNana kiyA hai / jaise bIja buddhi Rddhi ke udaya se eka pada par3hane se aneka padoM kA jJAna ho jAnA tathA eka zloka kA artha jAnane se pUrA graMya kA jJAna svayameva ho jAnA buddhi Rddhi kA phala hotA hai bIja buddhi jana udaya karAi, paDhata eka pada zrI jinarAya / pada aneka kI prApati hoya, yaha thA buddhi tanoM phala joi / eka praloka artha pada sune, pUraNa graMtha prApata bhane / / 3 / / 27. - - 1. e zuci bAraha bhAvanA, jina te muktini vAsa / zrI jinabara ke citta meM, taba hI bhayo prakAza // 6 // 26 / / 2. maMDe paMca mahAvata pora, tyAgau sakala parigraha jora ||14/1 // 26 / / 3. buddhi auSadhI bala tapa cAra, rasa vikriya kSetra kriyA sAra / 18 // 26 / /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarajA Rddhi ke prasaMga meM ataskaMdha vrata darzana meM prAcArya kundakunda ke pAMca nAmoM kI utpatti kathA, videha kSetra gamana, bhaTTAraka padasthApana Adi pracchA varNana diyA hai / garva meM kavi ne sabhI kalyANakoM ke varNana kA zrAdhAra jinasenAcArya kuta zrAdipurANa ko banAyA hai jisakA svayaM kavi ne ullekha kiyA hai alpa buddhi varaNoM saMkSepa, Adi purANa mirTa bhrama veSu / bAraha vidhi tapukIno Iza, jagata ziromani zrI jagadIza ||30 / 56 jJAna kalyANaka RSabhadeva ko kaivalya hote hI samosarana kI racanA kI gayI / jisakA varNana kavi ne vistAra se kiyA hai / yadyapi usane apane ko thalpavRddhi likhA hai / lekina mavasaraNa kA varNana usane 174 pathoM meM likhA hai / RSabhadeva ne apanA upadeza mAgadhI bhASA meM diyA thA / sAsa tatva evaM no padArthoM ke vistRta paricaya ke liye kavi ne hemarAja kRta karmakAMDa, paMcAstikAya graMthoM ko dekhane ke liye likhA hai| isake pazcAt sA tatva evaM naya padArtha kA vistRta varNana kiyA hai jIva zrajIva aura mAdhava saMvara nirjara baMdha | mokSa mile e jAniyeM, sapta tatva saMbaMdha // 1 // punya pApa haiM e jur3e, nava ini mAMhi milAi | jinavAnI nava pada vimala, so varaNoM muni tAhi ||2||6317 jIva tatva ke varNana meM kavi ne sAta prakAra ke samudaghAtoM kA varNana kiyA hai|"ye haiM jIva vedanA samudghAt kaSAya samudghAta, vaikriyaka samuddhAta maraNAtika samuda ghAta tejasa samudghAta, mAhAraka samudghAta kebala samudghAta, isake pazcAt sAta prakAra ke *. 2. mukhya mAgadhI bhASA jAti, sabake sunata hoI dukha honi / / 66 / 63. jo koI ini sAtani ko bheda, vyaurI pAhoM jo taji kheda 1 karmakAMDa paMcasukAma, hemarAja kRta khojo mAMhi / / 74 / / 63 / / 3. samudA haiM sAta prakAra tini ke bheda suno tuma sAra|27|| 66||
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda 21 saMyama sthAnoM kA varNana milatA hai | darzana sthAna kA varNana ke pazcAt chaha lezyAmoM para vistRta vicAra kiyA gayA hai| kRSNa, nIla kota, pIta padma maura zukla lezyA ko nimna udAharaNa dvArA samajhAyA hai--- 1. sunau eka itiko dRSTAMta prakaTe vimala bodha kI kAMta gae puruSa chaha vanaha majhAra, mAna vRkSa phala dekhyo sAra ||26|| sabana zubhaMga aru bahu phala paryo, jAMkI chAMha pathika zrama ho / khevaTa prANI tA tarajAi, phala bhakSaNa kI IcchA bhAI // 120 // caudaha guNasthAnoM kA bhI varzana karake kavi ne caudaha jIva samAsoM kA varNana kiyA hai / 2 ye saba dArzanika vana hai jise kavi ne apane graMtha meM sthAna diyA hai / aisA lagatA hai kavi ne gommaTasAra jIvakAMDa ko apane kathana kA mulya bhASAra banAyA hai / paMca parAvartana evaM jAti sthAnoM ke varzana ke pazcAt kavi cAra prakAra ke dhyAnoM kA varNana prArambha karatA hai / 2. kRSNa banI kaI jara kATiye, pIche vAMke phala vaoNTiye | taba bolyo zraMga jAke nIla, godeM kATata karo na DhIla ||31|| yA taka kI kATI saba DAri kahi kApota ghanI nirdAra / gucchA tori le re mIta, ma bhASe jAke jara prIti / / 32 / / cIna lehu pake phala sabai bolyo padma ghanI yaha taveM / giri lehu mati lAu hAtha, kaha~ sukala vArI gAya ||33|| pari SaTa lesyAM svAMga manUpa, nASata phireM jIva vidrUpa / kAla anAdi gaye ihi bhAMti, mAtama dhanubho binA nasAMta || 34 // 70 saMjama aura prasaMjama jAni, chedopasthApana paramani / jayAkhyAta sAmAyika aMga, sUkSma sAMvarAya guNa jaMga parihAra vizuddhi kahIM saMjamA, sAMtIM svAMga gharaM zratimA | 12||66 / / eI caudaha jIva samAsa, kareM zrAtamA lahAM nivAsa jo lau saMsArI kahaNAra, tolo inameM bhramana karAi // 101 // 73 //
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 kavivara bulAstrIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja dhyAna kA svarupa raudra dhyAna vAlA prANI hiMsA karane meM dhAnandita hotA hai| corI karatA hai, jhUTha bola kara prasanna hotA hai / viSayoM ke sevana meM apanA kalyANa mAnatA hai| ye pAroM rI dhyAna ke aMga hai / pRthvI, agni, vAyu, jalatatvoM kA bhI prastuta graMtha meM varNana huA hai| piuMsthAna dhyAna padastha dhyAna mokSa mArga kA sAdhaka hai / kavi ne padastha dhyAna kA varNana vibhinna maMtroM ke sAtha kiyA hai| ina maMtroM meM hrIMkAra maMtra, aparAjitamazra, SoDazAkSara maMthara, ghaDAkSarImaMtra, casuvarNamaMtra, bIjAkSaramaMtra, dhattArimaMgalamaMtra, trayodazAkSaramaMtra saptAkSaramaMtra, paMcAkSaramaMtra, 1. hiMsA karata citta prAnaMda, corI sAdhata hie nanaMda / bolata jhUTha stuzo bahu hoi, saMbata viSama dulAsI joii| raudra dhyAna ke cAraghoM aga, karma baMdha ke hetu abhaMga 116676. 2. ekA pAta pATha vAra jI japeM, prabhutA kari saba jaga meM die~ / eka pAsa juto phala hoi, karma kAlimA hAre khoi / / 4 / / 10 / / 3. ahatsiddhAcAryopAdhyAyasarvasAdhubhyo namaH kari ekAna pisa pari prIti, ho| upavAsa tanoM phasa mIsa / / 4 / / 4. marahUta siddha iti SaDAkSarI maMtra 5. arahaMta iti caturvarNamaMtra 6. OM hrAM hrIM kla, lahrauM laH mati pAUsA namaH iti bIjAkSara maMtra / 7. maMgala saraNa lokatama jAni, cAri bhAMti kari kIyo valAna / ghyAve japeM citta kI Thora, tAko mukti ramaNi vareM dori // 5.41180 8. * arahaMta sidAsayoga kevalI svAhA / iti trayodazAkSara maMtra 1. OM hrIM zrI prahannamaH 1 iti saptAkSara maMtra / 10. namo siddhANaM
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ | kavivara bulAkhocanda candrarekhA maMtra', zrImaMtra, maMtra prAdi kA acchA ye jJAtA the / kavi ne rUpasthadhyAna evaM dhyAna kA varNana karane ke saMkhyA kA varNana kiyA hai / 1. 2. 23 pApabhakSiI vidyA maMtra, asi bhAUsA maMtra siddha milatA hai / jAna par3atA hai kavi maMtra zAstra ke bhI 3. SaT bravya varNana jIva tatva pudagala, dharma, adharma, prAkAza aura kAla isa prakAra pAMca prakAra kA hai| pudagala dravya mUrtika tathA zeSa prasUtika hai * zabda eka paryAya hai tathA vaha pratika hai isake pazcAt kavi ne na kiyA hai / SaT drazyoM kA varNana ke pazcAt zrADha kamI ko prakRtiyoM kA mana kiyA gayA 4. rUpAtIla dhyAna' kA bhI varNana kiyA hai| pazcAt kavi ne jIva kI vibhinna jAtiyoM kI nara pazu nAraka pro suradeva, lAkha caurAsI jAti kaheva / itane rUpa cidAnaMda ghareM, jAti sthAna nAma parivaraM ||18/83. bhI pudgala dravya kara hI zeSa dracyoM kA saMkSipta OM namo bharahaMtANaM iti maMtra : OM hrIM zrI varNamaMtra : rAja rahita iMtrI rahita saphala karma nasAI | jIna tanI vizrAma yaha rUpAtIta kahAI // 1583. iha rUpastha dhanuSa guNa jina sama mAtama dhyAna / kariyoko abhyAsa muni, pAveM pada niramAna // 4 // 83 pudagala dharmAdharmaM zrAkAsa, kAla mileM pAMcI parakAra | hai prajIva inakI nAma, tini meM mUrati pudagala SAMma ||44 / 84 / / 5. suni pudagala ke sakala paryAya, prathama zabda bhASyo jinarAja | zabda kahe varaNa vama rUpa, pudagala ko paryAya tUpa ||46 / 64 //
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja hai / jaina darzana karma pradhAna darzana hai / jaisA yaha jIva kama karatA hai use vaisA hI phala bhoganA par3atA hai| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, bhAyu, nAma, gotra mora antarAya ke bheda se ATha prakAra ke evaM prakRtiyoM sahita 14 bheda hai / isake pazcAt prakRtiyoM ke guNoM kA vistRta varNana milatA hai jisameM kavi meM agAgha saiddhAntika jJAna hone kA pramANa milatA hai / prathalA darzanAvaraNa prakRti kA lakSaNa dekhiye prANI jahA~ nIMda basi bhAi, mahA caMcala hAtharU pAi / netra gAna saba naikriya hoi, mAnoM bhAra sira dhoi / / 7 / / kareM nIMda jaba mahi vizeSa, taba draga reta bhare se dekhi / mudrita mukulita prArthe prAdha, pracalA darazanAvaraNa agAdha // 4/20 // prakRti guNoM ke vistRta varNana ke pazcAt kavi ne caudaha guNasthAnoM kI prakRti bhedoM kA varNana kiyA hai| sAta satvoM kA svarUpa sAta tatvoM meM jIva, majIva, prAstrava, baMdha saMvara, nirjarA aura mokSa tatva gine jAte haiM / jIya, ajIva sasya kA to pahile vistRta varNana kiyA jA cukA hai isaliye kavi ne prAstrava tatva kA vibhila dRSTiyoM se vyAkhyA kI haiN| hAsya prakRti mAzrava ke nimna kriyAnoM ke kAraNa hotA hai dharmI jana aru dIna nihAra, sArI de tahAM se gaMvAra / madana hAsya aru karai pralApa, dharma jaja lakhi locanarAya // 25 // ina se hAsya prakRti jubaMdhAi, kahI pragaTa zrI gautamarAya / baiThe dekhe nara tiya saMga, mithyAcAra lagAve naMga / / 26/1.7 / / manuSya jIvana kaba kise milatA hai yaha eka vicAraNIya prazna hai jisakA kavi ne nimna prakAra samAdhAna diyA hai - svalpAraMbha parigraha jona, bhadra prakRtiyo cAri mAni / karuNA dhanI prArya pariNAma, dhuli rekha sama dIse tAma ||46 // para doSI na kukarma hi kareM, madhura vacana mukha te ucareM / kAnana sUnyo hoi jo doSa, bhUlani kabahU bhASe doSa / / 4 / /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda deva garuni ko pUje sadA, nisi bhojana yAMka nahI kadA / zubha dhyAnI lezyA kApota, baMdha manuSya prAmu ko hota // 50/108 // isa prakAra kavi ne dArzanika evaM saiddhAntika vasAna bhagavAna RSabhadeva ke jJAna kalyANaka ke antargata kiyA hai / nirvANa kalyANaka varNana meM kavi ne dAna kI upayogitA para vistRta prakAza DAlA hai / dAna bhI pAtra kupAtra dekha kara diyA jAnA cAhiye / kupAtra ko diyA huA dAna niSphala jAtA hai / kavi ke anusAra sAdhu ko diyA humA bhojana (mAhAra) uttama dAna hai / sAdharI janoM ko diyA hayA dAna madhyama dAnA hai hiMsaka janoM ko diyA huA dAna to eka dama vyartha hai / jisa prakAra kisAna bhUmi kI upaja dekha kara usameM bIja DAlatA hai usI prakAra dAna dete samaya pAtra kupAtra kA dhyAna rakhA jAnA cAhiau / jo kisAna khetI ke heta, kallara bhUmi rahI pita deta / dAna ju pAtra tarne anusAra, pAtra samAna pharana hai bahusAra / / 78 // 113 samrATa bharata ne brAhmaNa varga kI sthApanA kI thI / kavi ne unameM pAye jAne vAle 6 prakAra ke guNoM kA varNana kiyA hai / unameM se pAThayAM evaM nayAM guNa nimna prakAra hai alpAhArI cita saMtoSI, duSTa vacana suni nahi jiya roSa / prAzIrvAda parAyana jAni, aSTama guNa dvija ko yaha jAMni // 13 // zubhopayogI vidyAvAna, prAtama anubhava karaNa pradhAna / parama brahma ko dhyAna karAi, e brAhmaNa ke nava guNa kahivAI / / 14:114 jaba taka bharata rahe taba taka ke ina guNoM se yukta rahe lekina bAda meM unameM bhI zithilatA prAtI gayI / patti ke caudaha ratna kaSi ne caudaha prakAra ke rasnoM ke nAma ginAye haiM / jo nimna prakAra haiM senApati aru sthapita bakhAna, hamaMpatI aru gaja azva pradhAna / nArI carma cakra kAkinI, chatra parohita mani tahAM ganI // 3 //
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja SaDaga daMDa mila caudaha bhae, ini ke bheda sunau bajae / senApati zrI so guna leta, nava prakAra saMnyA saja deta ||84 / 126|| ukta caudaha ratna cakravartI ke hI hote haiM granya kisI rAjA ko yaha saubhAgya prApta nahIM hotA | kavi ne ina sabhI kA vistRta varNana kiyA hai / bhanta meM likhA hai 26 catra puNya pratApa bala, caudaha ratna anUpa i aurata kA ko mileM, mileM aneka jaga bhUpa // 17 // 127 // gautama dvArA mahAvIra kA anuyAyI banAnA kavi ne caurAsI bola, zvetAmbara mata utpatti varNana Adi para bhI vistRta prakAza DAlA hai| isake pazcAt kavi eka mahAvIra ke satra meM pahu~ca jAtA hai| kaivalya hone para bhI jaba bhagavAna kI divya dhvani nahIM khiratI hai to indra ko bar3I cintA hotI hai aura eka vRddha hai| ha usase "kAlyaM dravya SaTaka" zloka kA artha samajhanA cAhatA hai lekina jaba prartha samajha meM nahIM zrAtA hai to vaha apane ziSyoM ke sAtha mahAvIra ke samavasaraNa meM prAtA hai / samavasaraNa meM lage hue mAnasthaMbha ko dekhate hI gautama ko vAstavika jJAna utpanna ho jAtA hai aura vaha mahAvIra kI nimna prakAra stuti karane lagatA hai / gautama nammo carana aSTAMga, lAgI jina stuti paDhana prabhaMga / dIna dayAla kRpA nidhi Isa kara paMkaja nAUM zIsa || 14 / 138 || gautama ko tatkAla mana:paryaya jJAna kI prApti ho gyii| vaha mahAvIra ke ziSya pramukha ziSya ho gayA 11 meM usI samaya magadha kA samrATa zreNika rAnI celanA ke sAtha vahAM aayaa| zreNika bauddhadharma kA anuyAyI thA lekina calanA mahAvIra kI parama bhakta thii| samayasaraNa meM thAne ke pazcAt bhagavAna mahAvIra ne usake pUrva bhavoM kA vRtAnta vistAra ke sAtha sunAyA / 1. taba gautama munirAja sareSTha, sakala gani madhya bhae vareSTha || 16/138
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda . 27 tA paranI celanA anUpa, jAke ratna samyakta svarUpa / taba suni bhanaka nRpa kI kathA, zrI guru mukha ta~ bhASI ju jathA / zreNika dvArA jainadharma svIkAra karane ko kathA pUrI kathA meM rAjA zreNika celanA ke prAgraha se phisa prakAra jainadharma kA anupI : na isAna rimA lugA hai / sarva prathama rAjA zre rizaka ne bauddhadharma kI prazaMsA kI tathA janadharma ke prati apane vicAra pragaTa kiye / 1 celanA ke kahane se rAjA ne pahile bauddha sAdhu ko bulAyA aura vibhinna prakAra se usakI parIkSA lI / phira jaina sAdhu kI cetanA ne parigAhanA kA 1 parIkSA meM jaina sAdhu vAsa kharA utarane para rAjA bhaNika ne jainadharma svIkAra kara liyaa| suni nika saMse uDi gaI, dRDha pratIti jinamata para bhaI / taba rAnI kiyo aMgIkAra, dhanya subuddhi pavitra avatAra // 30 // nija pati ko tina kInoM ana, koSa tanoM ura se gayo phaina / vA mata basi gayo pahilekkha kahi na sake nahi jahA~ dukha kete samarka // 31 // 143 // rAjA zve Nika ne bhagavAna mahAvIra se sATha hajAra prazna kiye aura unakA samAdhAna bhI sunA / gansa meM aSADha sudI 14 ko sabhI munijanoM ne yoga dhAraNa kiyA tathA kAlika sudI 14 taka yoga dhAraNa kiye rahe / lekina kAtika budI pramAvasyA kI rAtri ko aba prabhAta kAla meM cAra ghaDI rahI thI saba bhagavAna mahAvIra me nirvANa prApta kiyaa| kAtiga yadi mASasapha rIti, cAra ghaDI java rahyo prabhAta // 5 // 1. jaina kahAM jAMkI jaraghare, tahA~ na koU kriyA prAcare / bodha sane guru dIna dayAla, jana jatI niraSana ke hAla / / pazuci apAvana bodha vihIna, krauna aMga nimeM paravIna / 76 / / 140 / / 2. rAjA zrenaka carita meM, kayau saMkSepa sunAi / pati hitakArI bhAva kI, paramata nahIM sahAi // 1 / / 143 / /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja zrI jina mahAvIra tIrtheza, paMcama gati ko kIyo praveza / mukti siddha silA para siddha sarUpa, paramAtama bhae cidarupa / / 6 / / mahAvIra saMgha ke na gaNoM ke masa pUrA pa : isake pazcAt kavi ne kASThA saMgha kI utpatti kI kathA likhI hai jo 40 dohA caupAI chandoM meM pUrNa hotI hai / lohAcArya varNana prAcArya guptA gupta ke madrabAhu ziSya the| unake paTTa ziSya mAghanandi muni the| prAcArya kundakunda unake paTTa ziSya the / tatvArtha sUtra ke sthapitA umAsvAti prAcArya kundakunda ke ziSya the / umAsvAti ke paTTa ziSya the lohAcArya jinhoMne kASTAsaMgha kI sthApanA kI thI / lohAcArya vidyA ke bhaNDAra evaM sarasvatI ke sAkSAt avatAra the| unake eka bAra zarIra meM aisA roga ho gayA ki marane kI sthiti prA gayI / vAyu pitta evaM kapha tInoM kA jora ho gayA / taba unake usI bhava ke zrI guru snehavA vahA~ pAye / unhoMne unako sanyAla (samAdhi parampa) de diyA kyoMki jIne kI tanika bhI prAzA nahIM rahIM thii| lekina zArIra kI vyAdhiyAM svata: hI dhIre dhIre kama hone lagI aura ve svastha ho gaye / bhUkha pyAsa lagane lgii| taba unhoMne apane gA se vizeSa mAzA maaNgii| zrI guru ne kahA ki zrI guru kaheM na prAmyA pAna, kari sanyAsa maraNa budhiyAna / jyo mAge paramAdI jIva, pratipAleM jo vrata joga sadIva / / 23 / / lohAcArya ne guru kI bAta para koI dhyAna nahIM diyA aura anna jala grahaNa kara liyA / guru ne unako apane gaccha se nikAla diyA aura dUsare kisI sAdhu ko paTTAdhIna banA diyA / lohAcArya ne guru ke isa virodha para gambhIratA pUrvaka cintana kiyA aura anta meM guru ko chor3akara anyatra bihAra kara diyaa| usa samaya vikrama saMvata sAta sau 760 thA / 1. jo ho inisoM kahI prakAra, pUrI karI jAi comAsa / mati ura yo vrata bhaMga ju bhayo, tuma pramu ke hita ho cita diyo // 13 // 2 lohAvAraja soci vicAra, guru taji kIyo deza vihAra / saMvata zrepana sAta se sAta, vizrAma rAya sano vikhyAta // 25|144 / /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda 26 lohAcArya pragarohA grAma bhAye / jo naMdIvara gAMva ke nAma se vikhyAta thA / agarohA grAma meM bhagravAloM kI bastI thii| ve dhanADhya the tathA dUsare dharma ko mAnane vAle the / dUsare dharma kI paravAha nahIM karate the| unakI utpatti ke bAre meM kavi ne nimna prakAra mahAna kiyA hai... agravAla jana jAti ko utpatti agara narama ke RSi va jo tapasvI 5 banakAsA the tathA jinakI mAtA brAhmaNI thii| eka dina jaba ve dhyAnastha the to kisI nArI kA zabda unake kAnoM meM par3A / nArI kA samda sunakara RSi kAmAtura ho gaye / zabda bar3e madhura evaM lalita the tathA usakA svara kokila kaMThI thaa| RSi kA dhyAna chUTa gayA tathA vaha usakA saundarya nirakhane lge| usa nArI ne kahA ki vaha nAga kanyA hai isaliye yadi RSi ko kAma satA rahA hai to vaha usake pitA se bAta kare / vaha RSi kA rUpa dekhakara kanyA dAna kara deMge / yaha sunakara RSi khar3e ho gaye mora nAga loka ko cale gaye / nAginI ne RSi tapasvI ko bahuta pAdara diyA / RSi ne nAga kanyA ke pitA se prArthanA kI ki vaha apanI kanyA kA usake sAtha vivAha kara / nAga ne RSi kI bAta mAna kara apanI kanyA jase de dI / RSi kanyA ko apane sAtha le prAyA / usase 18 lar3ake hue jinameM garga prAdi ke nAma ullekhanIya hai / unakI vaMza vRddhi hotI gayI 1. agara nAma riSa haiM tapa dhanI, vanavAsI mAtA vAbhani / eka divasa baiThe dhari dhyAna, nArI sabda parayo taba kona // 12 // madhura vacana aura lalita prapAra, mAnoM kokilo kaMTha ucAra / chuTi gayo riSa dhyAna anUpa, lAge nirikhina nArI rUpa // 13 // taba RSirAma prArthanA karI, taba kanyA hasi jima meM barI / bhava tuma de hameM karI dAna, jyoM saMtoSa lahai mama prAna / / 17 // nAga daI taba kanyAM vAMhi, kara gahi agara le gae tAhi / tAke suta aSTAdasa bhaye, garga prAdi suta meM varanae / / 18 / 145 / /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja pora unako agaravAla kahA jAne lagA / unake 18 gotra ho gaye jo RSi ke putroM ke nAma se prasiddha ho gaye / / eka bAra puravAsiyoM ne sunA ki koI muni pAye huye haiM aura ve nagara ke bAhara hI uttare huye haiN| nagaravAsI unheM sAghu jAnakara bhojana hetu prArthanA karane gaye / muni ne nAgarikoM se kahA ki vaha tapasvI hai isalie yadi koI zrAvaka dharma ke pAlana karane kI pratijJA leve tathA jise anya dharma pracchA nahIM lagatA ho to vaha unheM prAdarapUrvaka apane ghara le jA sakatA hai / usake ghara para ve bhojana kareMge / bhumi ke vAkya sunakara sabhI nAgarika vismaya karane lage tathA prApasa meM carcA karane lage ki ye kaise muni haiM jo bhojana dene para bhI bhojana grahaNa nahIM karate / / muni ke prabhAva se kucha loga jinadharmI bana gaye aura muni ke caraNoM meM prAkara bandanA karane lage / guru ke upadeza se dharma kA mamaM samajha liyaa| usake pazcAt muni ne nagara praveza kiyA / nava dIkSita jainoM ne mRni ko bhalI prakAra prAhAra diyA aura aneka prakAra ke utsava karane lge| muni zrI ne unako pratibodhita kiyA aura isa prakAra agravAla jaina vane / prArambha meM ve kevala 700 gharathe / vahIM jina mandira kA nirmANa karAyA gayA aura usameM kASTha kI pratimA virAjamAna kara dii| dUsare hI pUjA pATha banA liye jo guru virodhI the / yaha bAta palatI calatI bhaTTAraka umAsvAmI ke pAsa prAyI / bAta sunakara muni ko khUba cintA huI ki kASTha kI 1. tini ko vaMza baDhayo prasarAla, te saba kAhime agaravAla / unake saba maSTAdaza gota, bhae riSi suta nAma ke udota / / 16 / / 2. tini sunyo eka pAyau muni, puru ke nikaTa utaryo gunii| bhikSuka jAMni sakala jana nae, bhojana heta vinavata bhae / / 20 / / taba muni kaheM sunoM ghari prIti, hama tapasIna kI prasI rIti / jo koka zrAvaka ghamaM karAi, mithyAmata jAkoM na suhAi // 21 // so apane ghari pAdara kareM, le kari jAi dayA tava creN| aura greha nahIM prAhAra, yaha hama rIti sunI nirdhAra / 22 / / 145 / /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara ba lAkhocanda pratimA banAne kI nayI paramparA DAla dI / lekina jaina dharma meM dUsaroM ko dIkSita karane kI jaba bAta mAlUma par3I to unheM santoSa humA aura ve bhI vahIM mA gaye jahA~ muni zrI lohAmArya the / jaba unhoMne bhaTTAraka umAsvAmI ke Ane kI bAta sunI to unheM ve likhAne gaye aura bar3e utsAha se unakA svAgata kiyaa| lohAcArya ne umAsvAmI ko caraNa pakar3a liye / munirAja ne mAnandita hokara lohAcArya ko uThA liyA aura unako caraNoM se uThAkara apane pAsa para biThA liyaa| sabhI nAgaravAsiyoM ne umAsvAmI kI vandanA kI aura unhoMne sabako dharma vRddhi dete hue pAzIrvAda diyA / unakI agavAnI karake nagara meM usI mandira meM lAye jisameM kASTha kI pratimA virAjamAna thii| umAsvAmI se jaba nagaravAsiyoM ne unase pAhAra grahaNa karane kI prArthanA kI to ve kahane lage ki jo unheM bhikSA denA cAhegA to prAcArya zrI ko unakI bAta mAnanI pdd'egii| lohAcArya tatkAla vinaya pUrvaka prAjJA dene ke liye prArthanA karane lage jisase unakA jIvana dhanya ho sake / umAsvAmI ne kahA ki ve saba ziSyoM meM sapUta haiM jo midhyAtma kA khaMDana karane vAle evaM jainadharma kA poSaNa karane vAle haiM tathA jinhoMne jainadharma meM vRddhi kI hai| lekina eka zikSA ve unakI bhI mAne aura bhaviSya ki kASTha kI pratimAvirAjamAna karanA banda 1. calI bAta cali pAI tahAM, umAsvAmI bhaTTAramA jahA~ / muni jiya cintA bhaI agAdha, karI kATha kI naI upAdhi / / 28 / / prAvata suni zrI nija guru bhale, mAge hona bhAvAraja cale / jInai sakala nagara jana saMga, vAjana prati bAje manaraMga // 26 // saba muni kahe suno guna juta, ziSyana meM tuma bhaye sapUta / paramata bhaMjana poSana jaina, dharma baDhAyo jItyo meMna // 34 // vahI sIkha hamare kari baro, kATha tanI pratimA mati kro| 3. sabateM kASTha saMgha parabarayo, mUlasaMgha nyAro vista ryo / eka canA kojyau hU~ dAri, tyo e doU saMgha vicAra // 38 //
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhAcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja kareM / kyoMki kASTha, prani, jala lepa, prAdi se vikRta hosakatI hai / lohacArya ne apane guru kI bAta mAna lI / unhoMne unake hAtha se surahI ke bAla vAlI picchI grahaNa kii| donoM guru ziSya prasanna ho uThe / usI samaya hA maMtra phASThA saMgha kahalAne lgaa| aura vaha mUlasaMgha se pRthaka mAnA jAne lagA yaha koI nayA saMgha nahIM hai / saMgha meM jainadharma ke pratipAdita siddhAntoM kA pAlana hotA hai / kASThAsaMdha kI utpatti kA itihAsa kahane ke pazcAt kavi ne maktAmarastotra ekIbhAvastotra, bhUpAlastotra, viSApahArastotra evaM kalyANamandirastotra ke race jAne kI kathA likhI hai| kavi ke kathA kahane kA DhaMga bar3A hI pAkarSaka hai / jaisavAla jAti kA itihAsa kalyANamandirastotra kA samApti ke pazcAt kavi ne ikSvAku vaMzIya jasabAla jAti kA itihAsa kahane kI bhAvanA vyakta kI hai| jaimavAla ikSvAku kula, tini ko sunau prabandha RSabhadeva tIrthakara ne gRha tyAga karane se pUrva mahArAjA bharata ko prayodhyA tathA bAhubalI ko povanapura kA rAjya diyA tathA zeSa putroM ko unakI icchAnusAra rAjya zAsana sauMpa diyA / unhIM meM se eka putra zakti kuvara jaisalamera cala kara pAye aura jaisalamera maNDala kA zAMtipUrvaka rAjya karane lge| unakA vaMza bar3hane lagA tathA jaina dharma kI vRddhi hone lgii| kucha samaya pazcAt unhIM ke vaMza meM eka rAjA ne banadharma chor3akara anya mata kI sAdhanA karane lgaa| zubha karma ghaTane lage tathA pRthbI pApa bar3hane lage / eka dina dUsare rAjA ne rAjya para car3hAI kara dI jisase saba rAjya calA gayA / lekina prajA ne use apane yahAM rakha liyaa| rAjya se vaMcita hone ke 1. zrI jigaveva kaSabha mahArAja, aba vATayo saba mahiko rAma mavadhipurI baI bharatha naresa, bAhubali pocamapura deza // 1 // mora mutama jo mAgyo hAma, zrI prabhate vayo prabhirAma / kuMbara zakti mina bATa naresa, cali pAe nahIM jaisalamera / / 2 / / ve maMDala ko sAdhe rAja, sukha sAtA ke soM samAja / timi ko gaMza badayo asarAla, janadharma pAla mahipAla // 3 //
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda pazcAt kisI ne khetI karanA prArambha kara diyA tathA kisI ne cAkarI naukarI krlii| isa prakAra bahuta samaya vyatIta ho gayA aura vahAM jainadharma kA pracalana banda ho gayA | 24 veM tIrthaMkara mahAvIra ko jaba kaivalya huA to indra ne samavasaraNa kI racanA kI / pracaMDa puNya ke dhArI sura asuroM ne samavasaraNa ko zrAryakhaMDa meM ghumAyA zraura eka bAra bhagavAna mahAvIra kA samavasaraNa jaisalamera ke vana meM bhA gyaa| samavasaraNa ke prabhAva se saba RtunoM meM phUla khila gaye / vanamAlI ne rAjA ke pAsa jAkara tIrthaMkara mAno ke kekA samAcAra diyA / tatkAla rAjA bhI atyadhika prasannatApUrvaka mahAvIra kI bandanA ke lie apane parivAra evaM nagaravAsiyoM ke sAtha bala diyA rAjA ne vinayapUrvaka mahAvIra ko vandanA ko tathA manuSyoM ke prakoSTha meM jAkara baiTha gayA / urAne mahAvIra bhagavAna se nivedana kiyA ki " hamAre deza meM eka bAta prasiddha hai ki "hama para devatAoM kI kRpA hai taba phira unake hAtha se rAjya kaise nikala gayA" / isakA uttara mahAvIra ke pramukha ziSya ( gaNadhara ) gautama svAmI ne diyA / unhoMne kahA ki unake pUrvajoM ne jainadharma chor3a diyA mA isalie yaha saba kucha huA / yadi phira ve jainadharma svIkAra karaleM to unake saMkaTa dUra ho sakate haiM / gautama gaNadhara kI vANI sunakara vahA~ upasthita sabhI cAra hajAra strI puruSoM ne jaina dharma svIkAra kara liyA sabane milakara niyama kiyA ki ve bhaviSya meM jainadharma kA 1. mahAvIra prabhu prakayau jJAna, racI sabhA saba amarani zrAna // 7 // sakala surAsura pUnya pracaMDa, tAhi le phireM bhAraja khaMDa 33 khaMDa sakala parayA~ cauphera cali prAye jahA~ aMsalamera || 5 || " 2. suni rAjA calyo vaMdana hai, mAna rahita puraloka sameta / prathama nameM zrI jimavara rAi, phuni nara koTheM baiThe jAi // 10 // puta zrI prabhu ko bAta, o e yAta vaMza vikhyAta / rahoM kRpA kari sura mahArAja, chuTyoM kyoM hamateM bhuvarAja // / 11 //
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 kavivara lAkho banda, bulAkIdAsa evaM hemarAja kA zrAdara kreNge| unhIM vaktiyoM se apanA vyavahAra, khAna pAna evaM vivAha sambandha rakhA jAyegA | inako chor3akara jo dhanmatra jAveMge ve saba doSa ke bhAgI hoNge| isa prakAra ve sabhI punaH apane dharma ko grahaNa karake jaisalamera nagara meM A gaye aura bhagavAna mahAvIra kA samavasaraNa bhI magadha deza ke rAjagRhI sthita paMca pahAr3I para calA gayA / " usI samaya se ve saba jaisavAla kahalAne lge| unake mana se midhyAtva dUra ho gyaa| nagara meM mandiroM kA nirmANa karAyA gayA aura ve utsAha pUrvaka jina pUjana prAvi karane lage / catuvidha saMgha ko dAna Adi diyA jAne lagA / pratidina purANoM kI svAdhyAya hone lagI / jo loga pahile daridratA se pIr3ita the ve saba dhana sampattivAna bana gaye | saba ke gharoM meM lakSmI ne vAsa kara liyA / aura ve saba bhI manya kArya chor3akara vyApAra karane lage / kucha samaya pazcAt eka zrAvaka kI kanyA vivAha yogya ho gayI / vaha pratyadhika rupavatI thI isaliya sAre nagara meM usakI carcA hone lgii| sabhI usake sAtha vivAha karane ke liye prastAva bhejane lge| vahAM ke rAjA ne bhI usake sAtha vivAha karane kA prastAva bheja diyA / rAjA ke prastAva se sabhI ko zrAzcarya huA / jaisavAla jaina samAja ke paMcoM kI sabhA huii| sabhA meM yaha nirNaya liyA gayA ki ve jainadharmAvalambI hai isaliye vivAha sambandha bhI usI jAti meM honA cAhiye / " paMcoM kA nirNaya rAjA ke pAsa bheja diyA gayA / isa para rAjA ne una sabase jaisalamera chor3ane evaM rAjya kI sImA se bAhara nikala jAne kA Adeza nikAla diyA / unhoMne bhI rAjA kA Adeza mAna liyA aura bAdhya hokara jaisalamera 1. taba bole gautama balarAi, jainadharma tyAge re bhAi / jo vaha pheri bhAva dharma, vira nAi tuma teM duSkarma / / 12 / / 153 / / 2. sugata sarvAti ke visamaya bhaI, kauna buddhi rAjA yaha kaI / aba hama jainadharma vrata liyo ||20| paMca sakala juri savara jAti sau rahyau na kAja, khAna pAna atha sagapana sAja |
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda 35 ma ko koyA to kaI nai ko rakha ya grAma evaM nagara vAle prAzcarya karate aura prazna karane lagate ki yaha vizAla saMgha kahAM se prAyA hai tathA kisa kAraNa se apanA deza chor3a kara Age jA rahA hai / ve sabhI kaTTara the lekina ahiMsaka pravRtti ke the isaliye zAntipUrvaka nimna uttara diyA karate the kauna deza te yA saMpa, paurAti kar3I kAra ho / uttara beI sarve guNamAla, vaMza isAka aura jesavAla // 24 // 153 // jesavAla tahI te jAni, jesavAsa kahita paravAna / jaisalamera se calate balattai panta meM ve tribhuvanagiri-ti hugirI-nagarI mAye / caturmAsa prA gayA thA isaliye una sabako vahA~ nagarI ke bAhara ana meM hI ThaharanA kucha samaya pazcAt vahA~ kA rAjA jaba yana krIr3A ke liye prAyA mora usane itane bar3e saMgha ko dekhA to usane apane maMtrI ko pUchane ke liye bhejA tathA vApisa mAkara maMtrI ne rAjA ko pUrA vivaraNa sunA diyA / rAjA ne apane hI maMtrI se phira kahA ki ye loga usase prAkara kyoM nahIM milte| isa para maMtrI ne phira nivedana kiyA ki inako apanI jAti para bar3A gaI hai aura yahI jaisalamera se nikalane kA pAraNa hai / pUrA vRtAMta jAna kara rAjA ko bhI krodha prAgayA tathA usane apanI mUchoM para hAtha pherA aura vApisa nagara meM calA gayA / rAjA kI maha saba kriyA vahA~ eka bAlaka dekha rahA thA jo apane sAthiyoM ke sAtha vahIM thaa| vaha buddhimAna thA isaliye vaha rAjA ke manogata bhAvoM ko pahicAna kara tatkAla apane ghara pAyA aura rAjA kI bAta sabako kaha dI tathA kahA 1. cale cale pAe saba jahA~, hutI tihugirI nagarI jahAM / tApura nikaTa ito vana caMga, uttaryo tahAM jAi yaha saMga / pAye yaha jahA~ cAtura bhAsa, sakasa saMgha uhAM kiyo nivAsa // 26 // 154 / / 2. saciva kaheM ineM gavaM apAra, yAhI te nRpa die nikAra / suni rAjA kara bhUmi paryo, mana meM rosa saMgha paripharyo / 31 / / mukhata kachana ko udhAra, prAe mahipati nagara majhAra // 32 // 154
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 kavivara balAkhocanda, bulAkodAsa evaM hemarAja ki unako rAjA se milanA cAhiye nahIM to bhAna bhaMga ho jAvegA jo aniSTa kAraka hogaa| bAlaka kI bAta para vizvAsa karake ve tatkAla meMTa Adi lekara cale praura jAkara rAjA se meMTa kI aura nimna prakAra nivedana karane lage pa'ce jAi napati ke dvAra, bhaMTa dhari aru karyo juhAra / rAjA pUcha eko heta, jina meM prIta tanI udeta // 36 / / saciva kaheM e saba sunauM bhUpAla, hama cita nahIM sarva ko sAla / sapa anIti syAgo nija deza, cali pAye tuva zaraNa nareza / / 37 / / karI hutI jahAM jima meM citta. bIte bhAvava varasa punIta / dekheM jAi paraNa prabhU tanauM, aura manoratha cita ke bhanau / / 3 / / sabane usI nagara meM rahane ke liye rAjA se eka bhUmi khaMDa mAMga liyA jisameM sabhI jaisavAla bandhu raha ske| unhoMne yaha bhI kahA ki rAnA ke bhopa ke kAraNa hI unhoMne unase nivedana kiyA hai| rAjA ko Azcarya humA ki usake manogata bhAvoM ko kisane tADa liyA kyoMki usane kisI se bhI apane mana kI bAta nahIM kahIM thii| taba sabane milakara isa prakAra nirmadana kiyA taba saba mili napa soM thinae, jA dina tuna prabhU koDA bana gae / pUcho sakala hamArI bAta, saci yahI aso iha tAta / / 42 / tahAM eka bAlaka hamaro hulau, buddhivAna krIDA saMjutI / timi saba bAta kahI samajhAya, vegi milI tuma napa ko jAI / / 43 / / koSa kiye hama upari citta, maiM bhASI sabasau saba stti| yA para hama jipa maiM bahu sake, pAe milina mahA bhaya thake / / 44 / / rAjA ne jaba ukta kathana sunA to bAlaka ko zIghra bulA kA Adeza diyA gayA / bAlaka jaba pAyA to usakI sundaratA dekhakara rAjA bahuta prasanna ho gyaa| rAjA dvArA manogata bhAvoM kI kahAnI jAnane para bAlaka ne donoM hAtha jor3a kara nimna prakAra uttara diyA -.. - . - ..- - - -. 1. mAlapha sabasoM bhASI bAta, napa ko begi milI tuma tAta / nahIM to mAnabhaMga tuma hoi, satyavacana mAno saba koi // 34 // 154 / /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAstrIcanda mAlaka kahai ubhaya kari jori, jaba prabhU nija kara maMcha marori / koSa binA machamahIM hAthi, yAse hama sake naranAtha // 47 // bAlaka kA uttara sunakara rAjA ne prasanna hokara use gale lagA liyaa| isake pazcAta rAjA ne sabako sammAna sahita vidA kiyA / sabako rahane ke liye nagara meM sthAna diyA gayA / sabhI loga sukha pUrvaka rahane lge| kucha samaya pazcAt rAjA ne sabhI jaisavAla jainoM se kahA ki vaha apanI lar3akI usa bAlaka ko banA cAhatA hai / vaha usakI barAbara sevA karatI rahegI / lekina rAjA ke prastAva kA sabhI ne virodha kiyA aura aisI hI bAta para jaisalamera chor3ane kI bAta kA smaraNa kiyA / rAjA ne krodhita hokara bAlaka ko pakar3a kara bulA liyA tathA usake sAtha apanI kanyA kA vivAha kara diyA / isameM kisI ko kucha nahIM clii| lekina usa bAlaka ne rAjA ko pranIti ke mArga para jAte hue dekha phara anna jala kA tyAga kara diyA tathA kaha diyA ki jaba taka vaha apane mAtA pitA ko nahIM dekha legA taba taka usake hRdaya meM zAnti nahIM bhaavegii| mahI nahIM vaha prANa taba degaa| rAjA usakA kyA bigAr3a legaa| rAjA ne bAlaka ke sAtha kiye gaye kapaTa tathA bAlaka dvArA kiye jAne vAlI apayaza para bhI vicAra kiyA / rAjA ne cAlaka ke pUre parivAra ko gar3ha meM bulA liyA / sAtha hI usake anya hitaSiyoM ko bhI usI ke sAtha bulA kara gaDha meM basA diyA / imna prakAra do hajAra parivAra nIce raha gaye jo jina vacanoM ke anusAra calate rahe / una sabane mila kara yaha nirNaya liyA ki donoM kA (gaDha meM rahane vAloM kA evaM zahara meM rahane vAloM kA) paraspara meM milanA kaThina hai / na to unakA koI vyakti hamAre pAsa AtA hai paura na koI hamArA vyakti unake pAsa jAtA hai / sanhoMne guru kI zikSAbhoM kA 1. tina saya mila yaha ThaharAva, meMinisauM patra parama prabhAva / koU hamarau unike nahIM jAi, uniko hyAM koU ghara na pAi // 57 // 15 // tava nRpa sahita sakala parivAra, pAe gar3ha nIceM sAgAra maMThe jina mandira napa mAhi, sakala paMca tahAM lae bulAe / / 6 / / binatI karI jori ke hAtha, soI gharau jo hoi eka sAtha / bagasauM cUka ju hama maiM parI, bar3o soi jo citta na parI / / 2 / /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ kasita dalAlI sTa, alAka dAsa evaM hemarAja ulaMghana kiyA hai| bAlaka ke jAne se kyA hunA / dharma ke binA dhana sampadA evaM jIvana saba vyartha hai / isa prakAra bahuta sA samaya vyatIta ho gayA / ula praghasara para saba maMtriyoM ne mila kara use rAjya bhAra sauMpa diyaa| jaba vaha rAjA bana gayA to apane apane sabhI sambandhiyoM kA kA bulA liyaa| tathA sabako gAMva de diye tathA svayaM tribhubana nagara kA rAjA bana gayA ! bAgA kula meM se purohita kI sthApanA kI gayI tathA unheM likha kara de diyA ki jisa ghara meM putra kA vivAha hogA to vaha pAMca rupayA brAhmaNa ko degA tathA isameM kamI athavA adhikatA nahIM hogii| isake pazcAt sabake mana meM yaha bAta pAyI kI ve saba bichur3a gaye haiM / yadi ve saba mila jAte haiM to atyadhika prAnanda hogaa| taba rAjA sahita sabhI parivAra vAle gar3ha se nIce prAye aura jina mandira meM bhAkara ekatrita ho gaye / saba paMcoM ko bulA liyA gayA / sabhI ne hAtha jor3a kara yahI prArthanA ki aisA kAma karo jisase donoM eka ho jAveM / / jo kucha galtI ho gayI use mUla jAnA cAhiye / aba pahile kI paramparA ko apanAnA caahiye| sabhI ne yaha bhI nirNaya liyA ki rAjA kA mAna maMga nahIM karanA cAhiye / sabhI ne milakara rAjAse mAdeza dene kI prArthanA kI lekina paraspara meM vivAha karane kI prAzA dene para ve saba deza ko hI chor3a deMge yaha bhI nivedana kiyA / rAjA ne bhI mana meM socA ki haTha karane se prasannatA nahIM hogii| isa prakAra samAja kI bAta mAna kara rAjA mahala meM cale gye|| isake pazcAta jaisavAla jana samAja do zAkhAoM meM vibhakta ho gayA / jo samAja gar3ha meM rahatA thA vaha uparotiyA kahalAne lagA tathA jo nIce rahatA thA baha tirotiyA nAma se prasiddha ho gayA / usa samaya ye donoM nAma prasiddha ho gaye aura isI nAma se ye paraspara meM vyavahAra karane lage / uparotiyA zAstrA vAle savAla 1. vinatI karI rAya sau sarva, prAgyA veha aba hama taya dhyA kAja nahIM nareza, haru karo to tana hai neza // 14 // taba mana meM sodhiyoM narika, haTha ke koe nahIM prAnanda / mAni yAta napa gaha pai gaye, jasabAla duvidhi taba bhae // 653155 / /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAlocanda kASThA saMdhI gurupoM kI senA karane lage tathA vizetiyA jaisavAla mUlasaMdhI bane rahe / dAna isa prakAra dAnA devAna jaina samAja dhAnanda sahita rahane lagA / pan lekina kucha samaya pazcAt rAjA kA svargavAsa ho gayA aura usake marane ke pazcAda dUsarA hI rAjA vahAM kA svAmI bana gyaa| usakA nAma tihinapAla prasiddha thA / vahAM se jaisavAla cAroM ora nikala gye| isI bIca pratima kevalI jambUsvAmI kI mathurA nagara ke samIpa sthita na huA bhagavAna ke kaMvalva ko dekhane ke lie sabhI mathurA ke udyAna meM ekatrita ho gaye / tribhuvana giri ko chor3akara sabhI jaisavAla vahA~ zrA ge| bhagavAna ke darzana kara ke pratyadhika prasannatA huI / usI sthAna se jambU svAmI ne nirvANa prApta kara paMcama gati prApta kii| usI sthAna para jaisavAla rahane lage tathA bhapanA 2 kArya karane 1 lage / praSane 2 gotroM meM vivAha Adi kArya karane lage / isa prakAra kavi ne jaisavAla jAti kI utpati kathA kA atyadhika mahatvapUrNa varNana kiyA haiM / uparotiyA zAkhA meM gotra evaM tirotiyA zAkhA meM 46gotra mAne jAne lage / 1 -- 36 kavi prazasti yamanakoza ke antima 11 padmoM meM kavi ne apanA paricaya diyA hai jisakA vana prArambha meM kiyA jA cukA hai| koza ke antima patha meM kavi ne laghutA pragada kI hai gunI o prItisoM, Tukahi lei samhAri / laghu variya tuka chaMda kauM, kSamiyoM catura vivAri // 65 // isa prakAra vacana koza kI racanA karake kavivara lulAkhIcanda ne sAhityika 1. jambUsvAmi bhayau nirabAna, pAI paMcama gati bhagavAna / jaisavAla rahe tihi ThAma, mana mAnyo ju karai kami // 73 // kAraNa gAma gota paranae, ihi viSi jaisavAla baranae / uparosiyA gosa chattIsa, sirpha tiyA gani chaha cAlIsa ||74 || 156 / / |
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja jagat ko eka mahattvapUrNa kRti meMTa kI hai / jisameM siddhAnta, itihAsa, samAja evaM kAdhya garimA ke zaM: hora hai / koza nAma isa prakAra kI bahuta kama kRtiyo upalabdha hotI haiM / anya evaM pralakAra __ vacanakoyA kA mukhya chanda caupAI chanda hai lekina doharA evaM soraThA chandoM kA bhI prayoga kiyA gayA hai / 18vIM zatAbdi meM dohA evaM caupaI chanda adhikAMza kAvyoM kA chanda mA tathA pATaka gaNa bhI inhIM chandoM ke kAvyoM ko ruci se par3hate the| gadya kA upayoga kadhi ne koSA meM kucha sthAnoM para padya ke sthAna para gadya kA prayoga kiyA hai / vratoM ke varNana meM gadya kA prayogaprapramukha rupa se huA hai / ise hama vraja bhASA kA gana kaha sakate haiM / gadya bhAga ke kucha udAharaNa nimna prakAra hai (1) jinamukhAvalokana vrata prAsoja sudI 4, bhAdavA badi 1 te prArambha varSa 1 tA yo pharai tAkI rIti zrI paramezvara jI kI pratimA dekhyAM binA pAraNoM na kare jo udaya vasi kAhU dina pahile aura kachU diSTa pareM tA dina upavAsa kareM / iti jinAvalokana mukha vrata / pRSTha saMkhyA 36 / (2) maha prakAra jaba prAtmA bAhira cihnani kari aura aMtaraMga cihnani kari jayA jAta rupa kA ghAratu ho haiM / tAle kuTumba loka pUchana prAdi kriyA teM le kari prAgai muni pada ke maMga ke kAraNa para dravyani ke saMbaMdha hai tAteM para ke sambandha niSedha haiM iha kacana kara hai| pRSTha saMkhyA 44 / anya granthoM kA uddharaNA kavi ne prata pAlana ke prasaMga meM nATaka samayasAra, pravadhanasAra ke atirikta anetara granthoM se bhI zloka uddhata kiye haiN| isase kavi kI zikSA, dIkSA evaM jJAna gambhIratA ke bAre meM prakAza par3atA hai|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda samIkSAtmaka adhyayana - bUlAlIcanda mahAkaSi banArasIdAsa ke uttarakAlIna kavi the / nAgarA se unakA vizeSa sambandha a | lekina kAvya ke adhyayana ke pazcAt aise lagane lagatA hai ki kabi para banArasIdAsa kA koI prabhAva nahIM rahA / vayanakoza saMgraha graMtha hai / isameM purANa, itihAsa, kathA tathA siddhantoM kA macchA varNana huaA hai / kavi sIdhe sAde zabdoM meM apanI gata pATako ba cAnA cAhatA hai isameM use bAra kucha saphalatA bhI milI hai| lekina yaha bhI sahI hai ki vartamAna zatAbdi meM bhI vidvAnoM kA dhyAna usakI ora nahIM gayA / yadyapi bacana koza kI cAra pANDulipiyoM kI khoja kI jA cukI hai isalie yaha to nahIM kahA jA sakatA ki 300 varSoM meM kisI ne use mAnyatA nahIM dI prA khira mAra pANDulipiyAM bhI zrAvakoM ke hI prAgraha se likhI gayI hoMgI phira bhI kavi samAja dvArA upekSita hI banA rahA isa kathana maiM paryApta satyatA hai / kani svayamazinika kI / yaha pArI ko saca khaM akSaya ko samajhatA thA isaliye usane apane koza meM kucha mahatvapUrNa ghaTanAoM kA varNana baDI hI paturataH se prastuta kiyA hai| usane vacanakozA kA prArambha 24 tIrthakaroM ke stavana se kiyA hai yaha stavana eka do padyoM kA nahIM hai kintu pratyeka tIrthakara kA usane maMkSipta evaM madhura paricaya diyA hai / jo paugaNika ke sAtha 2 kahIM 2 aitihAsika bana gayA hai / prathama tIrthaMkara RSabhadeva ke pAMcoM kalyANakoM ke darzana ke aMtargata usane cAroM hI anuyogoM kA varNana kara DAlA hai jisako par3hane se pAThaka UbatA nahIM hai kintu ci pUrvaka Age bar3hatA calA jAtA hai / kabhI vaha apane viSaya ko gadha meM prastuta karatA hai to kabhI padma meM jisase pAThaka cipUrvaka paMtha ko par3hatA calA jaaye| vAstava meM dulAkhIcanda apane samaya kA acchA kavi thaa| vacanakoza meM jaimavAla jaina jAti kI utpatti kA itihAsa, umI ke antargata bhagavAna mahAvIra kA samabangA sahita jaisalamera pAnA, jambU svAmI kA mathurA ke udyAna meM nauvalya evaM niyamita honA, kASThAsaMgha kI utpatti, agravAla jAti kI utpatti ke sAtha agravAla jaina zAti kA itihAsa prAdi kucha aitihAsika ghaTanAoM kA bhI kavi ne varNana kiyA hai / jisase jJAta hotA hai ki svayaM bulAkhIcanda itihAsa premI thaa| vaha jaisavAla jaina thA isa liye jaisavAla jAti kA jo itihAsa likhA hai vaha usa samaya kI mAnyatA ke AdhAra para likhA gayA hai| mahAvIra
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 kavivara bulAkho canda, bulAkIdAsa evaM hemarAja ke samavasaraNa kA jaisalamera meM Ane kA ullekha karane vAlA saMbhavataH elAkhI. banda prayabha vidvAna hai / umane likhA hai ki nahAvIra jamalamera bhAye aura jaisavAloM ko digambara jaina ghamaM meM dIkSita karane ke pazcAt pUna: rAjagRhI cale gaye / mArga meM kahIM bihAra nahIM kiyA / isa ghaTanA kI satyatA ko siddha karane vAle dUsare pramANa nahIM milate aura na kisI dUsare vidvAna ne bhagavAna mahAvIra ke samavasaraNa sahita jaisalamera pAne kA ullekha kiyA hai phira bhI kadhi ke jo vivaraNa prastuta kiyA hai: usa para gambhIratA pUrvaka vicAra kI AvazyakatA hai / itanA to isa varNana meM satya pratIta hotA hai ki jaisaghAsa jaina jAti kI utpatti jaisalamera se huI thii| antima kevalI jambU svAmI kA kaivalya evaM nirvANa donoM kA mathurA nagara ke udyAna meM honA to aitihAsika satya hai / yadyapi kucha vidvAna jambUsvAmI ke nirvANa sthala meM matabheda rakhate haiM lekina nirvANakAMDa gAthA meM atizaya kSetroM ke sambandha meM no maharamya likhA hai unameM mathurA se hI jambUsvAmI kA nirvANa honA mAnA hai| saMvata 1737 meM racita prastuta vacana koza meM isI mata kA samarthana kiyA hai yahI nahIM mathurA kaMkAlI Tole se jo jaina purAtatva kI vipula sAmagrI upalabdha huI hai vaha bhI isI bAta kA dyottaka hai ki madhurA kabhI jaina saMskRti kA mahAn kendra thA / jambUsvAmI ke pUrva hI yaha kSetra jaina saMskRti kA pramukha kendra bana cukA thA / ahiMsaka vAtAvaraNa evaM zramaNa dharma kA kendra hone ke kAraNa jambUsvAmI bho svayaM rAjagRhI se vihAra kara mathurA padhAre the aura yahIM unheM kaMvalya humA thaa| yahI nahIM usa samaya bihAra se rAjasthAna taka kA yaha mArga jaina sAdhuoM ke lie surakSita bana cukA thA isakA artha yaha huA ki bhagavAna mahAvIra kA dharma usa samaya taka yahAM lokapriya bana cukA thA pIra unake anuyAyI paryApta saMkhyA meM milane lage the| koza meM jaisavAla jana jAti ke samAna hI agravAla jaina jAti kI utpatti kA itihAsa bhI diyA huA hai| lohAcArya ne agrohA ke nivAsiyoM ko jainadharma meM dIkSita kiyA jo bAda meM agravAla jaina kahalAne lage / kavi ne ise samaMda 76. (san 703) kI ghaTanA mAnA hai / apravAla jaina jAti kA digambara jaina jAtiyoM meM apanA vizeSa sthAna hai / isalie usakA itihAsa jAnanA prAvazyaka hai / agravAla jaina jAti ke itihAsa ke sAtha hI kASThA saMgha kI utpatti kA jo rocaka itihAsa prastuta kiyA hai vaha bhI kavi kI aitihAsika manovRtti kA hI pariNAma hai|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ badhana koza samAja meM kASTha kI mUttiyAM banAne kA eka samaya bahuta jora ho gayA thA / 'kASThAsaMdhI bhaTTArapha isa dizA meM bahuta prayatnazIla rahate the lekina bhaTTAraka umAsvAmI ko kASTha pratimA kA nirmANa patA nahIM lagA isaliye unhoMne isakA virodha kiyA aura lohAcArya se jaba bheMTa huI taba unhoMne nimna zabdoM meM apanA mata vyakta kiyA vahI sokha hamare kari dharo, kATha tanI praptimA bhati kro| pagni jarAve ghana miha daheM, aMga bhaMga nahi jina guna laheM // jala gareM caMcala tamu jAMna, sepa kiye sadoSa paha Ani // 3 // umAsvAmI kI bAta to mAna lI gayI lekina kASThA saMgha ne mUla saMgha se meM apanA pRthaka astitva banA liyA / isa prakAra kavi ne kASThAsaMgha kI utpatti kA aitihAsika vana diyA hai lekina kAnavale bhakAraka prAcA lobhakotti ne ne jo kASThAsaMpTa kI paTTAvalI dI hai usa se isakA mela nahIM khAtA / soma kIti ne to prathama prAcArya kA nAma ahaMdavallabhasUri diyA hai jaba bulA strIcanda ne lohAcArya ko kASThAsaMgha kA saMsthApaka mAnA hai| lekina vacanakoza meM bhUla saMgha evaM kANDA. saMgha ko eka cane kI do dAla ke samAna mAnA hai|' vacana koza meM bhArata meM yavanotpatti kA varNana kiyA hai usake anusAra ye saba hiMsA meM vizvAsa karane vAle tathA zoca evaM zIla ke viparIta prAcaraNa karane vAle the / maMtra zAstra ghulAkhIcanda ne kitane hI maMtroM kI sAdhanA kA bhI acchA varNana diyA hai| kavi ke yuga meM athavA prAgarA, mAdi sthAnoM meM maMtroM para adhika vizvAsa thA / svayaM kavi kabhI maMtra zAstra acche zAtA rahe hoMge aisA bhI prAbhAsa hotA hai nahIM to adhikAMza kAmyoM meM maMtroM kA ullekha taka nahIM hotaa| isake atirikta sabhI maMtra vidyA, mAdi ke pradAtA evaM kalyANakAraka mantra haiN| dekhiye pAcArya somakisi evaM brahma yazodhara-rA0 kAsalIvAla-pRSTha saMkhyA 24 / 2. eka banA koNye vAri, tyo e doU saMgha vicAra / / 3. hiMsA sano tahAM aSikAra, sauca zIla mahIM dIkheM sAra / / 7 / / 1433 //
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ phadivara nulo canda bulAkodAsa evaM hemarAja mAraNa tADana prAdi kriyAoM se kavi dUra rahA hai / adhikAMza maMtra choTe haiM evaM namaskAra maMtra para prAdhArita hai / kavi ne mantroM kA padyoM meM mahAtmya likhakara unake mahatva meM vRddhi kI hai tathA unheM lokapriyatA pradAna kI hai / kavi ne maMtroM kA varNana padastha dhyAna ke antargata kiyA hai tathA maMtroM ko mana niroSa kA upAya batAyA hai / aSTa siddhi nau nidhi savana, mana nirodha kogeh| varanyo dhyAna padastha paha, ghaTi citta paraNa neha ||681182 // isa prakAra bulAkhIcanda dvArA nibaddha bacanakoza hindI kI eka mahattvapUrNa kRti hai jo abhI taka sAhityika kSetra meM pUrNa ajJAta thI / rAjasthAna ke anya bhaNDAroM meM isakI nimna pANDulipiyAM surakSita haiM 1) ka prati-patra saMhanA 157 / lekhanakAla saMvat 1853 caitra bA~da 11 maguvAra / prApti sthAna-zAstra bhaNDAra di. jaina terahapaMtha mandira (baDA) jayapura grantha samApti ke pazcAt nimna paMkti aura likhI huI hai- "grantha pratApagaDha terApaMthI pAmanAya ro" / veSTana saMkhyA / 1670 / (21 kha prati- patra saMkhyA 252 / bhA0 1544 iJca / lekhanakAla 4 | prApti sthAna-di jaina mandira zrI mahAvIra svAmI bandI (rAja.) veSTana saMkhyA 1 (3) ga prati--- patra saMkhyA 282 / yA06-4 iJca / lekhanakAla-- saMvat 1856 / prApti sthAna-di jaina mandira koTaDhiyoM kA DUgarapura /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ ! atha vacana koza likhate maMgalAcaraNa vacana - koza (bulAlocanyakRtaM) hA " samayasAra ke patha namU ekadeva gurucyAri / parameSTi tiniyoM kaheM, paMca gyAna guNadhAra // 11 // vararaNa gaMdha kAyA nahIM, avinAzI zravikAra / 1. zravinAtha stana guru laghu guNa vinu deva yaha namIM siddha pravatAra / / 2 / / zrI jinarAja anaMta guNa, jagata parama guru eva / adha UraSa madhiloka ke, indra kareM zata seva ||3| paMcAcAri pani sahata parIsaha ghora > zrI prAcArya dharmagurU, namo namo karijora // 4 dhyAyaka jinavAnI vimala, jagi adhyAyaka nAma / jJAna divAkara parama guru, tAke pada paraNAma ||5|| bIsa prATha je mUlaguNa, sAdhe mana vaca kAya | sarva sAtha haiM karma ThANu, vaMdoM zIsa navAya // 6 // caupAI paMca parama pada mukti maheza jJAyaka zubhaga parama yogeza || tAsu caraNa nami zurbAha vrmoN| jina cauvIsa taveM pada namuM // 7 // baMdoM prathama zrI zrAdi jinaMda nAbhirAya marudevyAnaMda || 1 manuSa pAMcase UMcI kAya | janma kalyANaka binatA thAya // 8 //
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAMvakara bulAkhIcanda, bulAkoMdAsa evaM hemarAja lAMchana vRSabha taNo somaMta / kaMgana gharaNa garIra dIrpata / / vaMza izAka prAva parimANa / lakha caurAsI pUraka jAna // gyAraha bhava te zAna ucAta / taba te baMdhyo uttama mauta eka varaSa pIche prahAra ! prAsuka ikSudaMDa. rasa sAra // 10 // nRpa yAMsa diyo prama dAna / hastamAmapura jAkI pAna | baTa tara loca kiyA hai sAra / manapara he asI prAcAra / / 1 / / samosaraNa canapati ne kro| bAraha yojana ko bistarayo / sapha kari upajyo kevala mAna / rAjaridi bhugateM prabahAta // 12 // boharA.. pacAsana prAsta ha, jinavara gharapoja zAna ! giri kailAsa prAkAmA yata, tahA~ bhayo niyaNi // 16 // naupaI . badi aSAr3ha kI dutIyA joI / prabhu ko garbha kalyANaka hoI / / caita badi nomI ke dino / tapa aura janama mahochava ghanAM // 14 // phAgaNa badi gyArasi tithi jAna / zrI jinavara bhayo phevalajJAna / / tAko kavi kahA baranani kareM / rasanA eka krita kara ucca rai // 13 // kRSNa caturdazI mASa ju mAsa / bhayo nirvANa nuktipada vAsa / / vidhAnaMda paramAtama bhae / tIni loka jAke pada nae / / 16 / / boharA nara nArI je bhakti juta, sina dina kare upavAsa / / phiri pArka bhana manuSya ko, mukti hoI bhaya nAsa // 17 // iti vaSabhadeva varNana 2. ajitanAya stavana sAgara lAkha karori pacAsa / bIte ajitanAtha paragAsa / / jita ripu rAjA vijayA mAsa / gaja lAMchapa hATaka sama gAta // 1 // purI bhodhyA janma kalyANa / tIni bhAlara te bhayo jJAna / / bhanaka mArise sAr3he kAya / lAla bahatari pUraba prAya / / 2 / /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacana koza zAka menu pIra pIyatai suni deha brahmadatta nRpa binilA meha / / 311 vRzca tatapuliyo ratnatraya vrata nirmala kiya samosarasya zrI citacara vanoM / naujana sAr3he gyAraha mama // 4 // baranani sakoM mapa mohi jJAMna sAMjha sa bhayo kebalayyAMna // bahuvivi rAja vibhRti bilAsa / yahi svAni pAI sukha rAtri | 12.20 soraThA ThADhe jogAbhyAsa, kiyo siddha sammeda 1 pahu~ce avikala bAsa, sakala karama vana daddana ke 11611 doharA jeSTa yadi mAvasa garama, janama mAgha sudi naumi caitra sudipa ju tapa, dhyAna bhani karma homi // 7 mAgha mahInA zukala pakSa tithi ko jJAna / sa kyAri pratipadA, tA dina prabhu nirvANa // iti ajitanAtha bana 3. saMbhavanAtha stavana caupa tosa kori lAba nidhivaar| bIte prabhu saMbhava avatAra 11 pitA jitArasa senyA mAda: sAvitrI namarI ke rAi ||1|| suraMga pavana yati dhvaja zrAkAra va zarIra hema unihAra // sAdi lASa pUrava tithi jAna / dhanuka cArise kAma prabhAra || 2 || kula ilAka meM pUracaMda | paMcottaraso barAvara vRda 1 sIni bhavAMtara se sudhi bhaI / bhAvari divasa daur3a meM gaI ||3|| sUradatta sAvitrI ghanI sA ghara gopaya kI vidhi banI // sarabara subhaga khAli jihi nAma / tAtara tapu lIyo mabhirAma // * // dhanI // 1 prAka kevala riddhi banI | ThADe joga mukti rAjaddhisthAyeM lakSya pAra bhayoM sammeda giri jaya jayakAra | *7
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ YE kavivara bulAkhIcanda bulAkIdAsa evaM hemarAja boharA samavasaraNa jinavara taNoM, racyo devatani ghAi / gyAraha jojana ko yo yaghamaMjana supadAi ||6| phAguNa suddi naumI garabha, janama pUrNimA pUla / chaThi uccAra caita ko lIyo 11 soraThA kArtiga pUNyo jJAna, kevalariddhi jineza ko 1 kAtI yadi nirvANa, hUtI cauthi tA dina pragaTa !!!! iti saMbhavanAtha vana 4. abhinandana nAtha stavana soraThA udakori viSa lAkha, vIteM jaga ur3ita bhaye / zruta siddhAMta hai sApi abhinaMdana jina bhAna vata // 1 // caupaI samara rAya gRr3ha timira tasAi / prAcI visA zidhAratha mAi // avadhapurI kapila jAni / kula ikSvAka mahA balavAna // 2 // suvaravata dehI kI kAMti / SoDaza aura zata maraNadhara pAMti || pUraba lASa pacAsa gharoga kAya ahUTa sata dhanaka manoga ||3|| indradatta vinitA pura rAma / dUrje dina gokSIra ghaTAi // lAlari vRkSa savana somaMta / tA tara joga dharyo zrahaM // 4 // tIna janama Arge sudhivAMna / sAMjha sameM bhayo kevalajJAna // choData rAja na konoM moha | dahA eheM rAma zraru doha ||5|| samosaraNa jojana daza zrahaM / racyo deva vani sahita samaddhi // ThADhe joga mokSa ko ge| giri sammeda tIrthakara bhae // 6 // dohA vaizAkha bajerI ghaTi prakaTa, tapa aru garbha kalyANa | mAgha ujerI dvAdazI, tA dina janama aru jJAna // 7 // t
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacana- koza sa zuTi caudazi vimala, zukUla dhyAna bhayau ghari Isa | kalyANaka paMcamI, siddha bhae jagadIza // 8 // iti prabhinandana baranaM 5. sumatinAtha stavana boharA lAkha karora no, vAradhi sumatinAtha zrAvana bhayo, caupAI 6. padmaprabhu stathana tAsu ghaTe paraMjata / pratibodhana jina saMta / / 1 / / megharAya kauzalyA ghanI / zrIjina mAi maMgalA gaNI // vakacAkAra dhvajA phrhreN| rAjanIti tribhuvana kI gharaM // 2 // nirmalakula ikSAka vicAra / tIni janama thaiM karI samhAri // aj deha sauva bharata / bhojana do6 divasa parajaMta || 3 // padmadatta vijayApura Iza / ghaTyo kSIra bhAhAra jagadIza // priyaMgu vRkSa uttama avaloya / prabhu ko tahAM tapodhana hoi // 4 // prAva vabI pUraba lakha cAla / sattIttara zata gaNadhara jAla / / dhanaka tIna se jina balabIra / dina ke prasta jJAna kI bhora / / 5 / / samosara jojana daza jAni / dvAdaza koThe madhya SaSAMna // kAyotsarga joga ghari dhyAna | bhayo sammedagiri para nirmANa / / 6 / / doharA IMja aru nomI zrAvaNa divasa, zukla pakSa vaizASa / garma janma prabhu tapa kahAre, zrIjina zrAgama bhASa // 7 // caitra zuddhI ekAdazI, tA dina tapa nirvAna | bhaSi caita yadi ekAdazI, upajyo kevala jJAna // 8 // iti sumatinAtha varNanaM doharA 4 nava karori sAgara gae, upaje padma jinaMda : bhavijana saba sukRta bhae kaTe karma ke phaMda / / 1 / /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 kavidhara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja caupaI dhura rANA nAMgo tn| dina ana tusImA bhaNoM / kamalAkSata lAMgharaNa dhvaja caMga / girihottara so gaerA dhara saMga // 2 // tIna lASa pUraba kI prAva / aruNa varaNa dIse tanu bhAva / / dhanaka aThAIso parayAMna / kAya turaMgatA zubhaga varSAna // 3 / / tIni janma bhai pahila jaaci| ikSAka vaMza upa pramu sAMpa // somadatta maMgalapura raay| dUjai dina gokSIra ghaTAi / / 4 / / vRkSa priyaMgutaru tapannata lIyo / karmanAsa ko udima Thayo / / godhUlaka ko samayo jAni / kevalariddhi bhaI bhagavAna / / 5 // samAsasa mojata maya mAgha / amarAna racyo bhakti hita sAdhi / / girisammeda paMcama kalyAe / ThADhe jogaju kRpAnidhAna // 6 // dohA mAdha badi chaThi garma jina, tapa phAguNa badi cauthi / kAtiga badi terasi sunauM, janama gyAna guNa gothi / / 7 / / pUraNamAsI caitra zudi, karma sakala pagjiAri / muktisthala avicala lahyo, jina svAmI bhavatAri // 8 // iti pamaprabhu varNana 7. supArzvanAtha stamana dohA nau karori sAgara gae, prabhu supArzva pravatAri / jo jana dhyAve bhAva ghari, te pAvai bhaya pAri // 1 / / caupaI supratiSThita nRpa vaanaarsii| mAta mahisenA puta sasI // lAchaNa svastika ke prAkAra / nIla varNa tana jhalaka apAra // 2 // bIsa lAkha pUraba ko bhAva / da se dhanuka kAya ko bhAva / / gaNaghara naveM pAMca sugyAna / ikSvAka baMza maiM para parayAMna / / 3 / / tIna janama the svapara vicAra / juga bAsara gokSIra pAhAra // mahendradatta rAjA thiyo vAna 1 pATanapura nagarI zubhayAna / / 4 //
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vacana - koza vRkSa anUpa prati zrIkhaMDa | tahAM tapu le diyo indrita daMga / / dina samasta gata samaya bhayo / rAjanIti taji kevala yo // 5 // kI rahanpo // girisammeda caDhi tripura ge| ThADhe joga jinezvara laye / / 6 / / dohA bhAdoM sudi Rddhi garma dina, janama jeTha zudi bAra tapa phAgurA badi saptamI, ko paMtha niradhAra // 7 // jJAna jeTha yadi dvaMIja ko, samAsaraNa maMDAna | phAguNa badi SaSTI kamI, zrI jinavara nirvANa / / 8 / / iti pazvaMjina varNanaM 8. candraprabha stavana soraThA sAgara mose koTi, jaba saMpUraNa gae / zivata mAbhA koTi, candraprabha jina janamiyoM // / 1 // 5.1 I caupaI candrapurI rAjA mahAseni / lakSamA rANI tAgRha caini candra cihna dutIyA ko bhAMti / himakara barata dehI kI zAMti // 2 // daza lAkha pUrakha zrAva ganaMta ghanaka devase kAya dipanta | timira nasAyoM kula izAka | sAta bhavAMtarasyoM nerAga // 3 // navaM tIni saMga gaNadhAra | dUje dina liyo dUdha AhAra | padmakhaMDa nagarI ko Iza candradata diyo dAna adhIza // 4 // tarabara nAga nAma somaMta / tAlara tapa liyo prarahaMta // tIna loka ko sAdhyau rAja / kiyo nija zrAtama kAja // 5 // dina kI zrAdi pNcmgyaaNn| girisameda dhAnaka niryANa 11 samosara jojana basu zrAdha / kAyotsarga joga prabhu sA / / 6 // dohA garma caitra badi paMcamI, janama poSa nadi gyArasi / phAguNa badi tithi saptamI, tapa nirvANa ilAsa // 7 //
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, bulAkodAsa evaM hemarAja pUsa badI ekAdazI, kevala jJAna udyIta / suragI saba mili pada namai, bimala prAtamA jyoti / / 8 // iticannaprabha varNana 6. puSpadanta stavana soraThA salitApati saba kori, anukammeM jaba khiri gae / bhae pratApI jora, puSpadanta puhamI prakaTa / / 1 / / caupaI kAkaMdI janama jinarAya / sugrIva pitA zrI rAmA mAi / / lAMchaNa magara kareM padaseva / candrAkRta nimmala vapu deva / / 2 // ' lakha pUraba varaNI prAva / dhanaka eka so pudagala bhaav|| bar3o vaMza mumi para izAka / nona bhAtari prabhu nAka : sUramitra citra hara raai| pramukauM gorasa carI pAhAra // veM dina bIta pAyo pAhAra / tapa lIyo jahA~ mallikA jhAra // 4 // SaDa bhasI gaNadhara mNddlii| jheleM vizva dhuni uchalI / / napa padavI ko sAghi vicAri / kevala pragayo sAMjhI bAra // 5 // samosaraNa vasu jojana jAni / ratnajaTita aru kaMcana khAni / / puruSAkAra joga abhyAsa / giri sammedapara mokSa pravAsa / / 6 / / dohA phAguNa yadi naumI garabha, janama pUsa sudi eka / tapa bhAdI sudI aSTamI, iha jina vacana viveka / / 7 / / prApahana sudi parivA divasa, bhaI zAna kI riddhi / kAtiga sudi tithi daMja kauM, bhae jinezvara siddha / / 8 // iti puSpadanta varNana 10. zItalanAtha stabana . dohA nau karori sAgara gae, miTe durati bhAtApa / zItala padavI ko dharai, zItalanAtha pratApa // 1 //
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. - - -- - savidhara bulAkhIcanda caupaI bhAgalapura haraSa napa taat| maMdArANI zrIjinamAta / mAcharapa zrIvRSya himavaMta deha / kula ikSAka soM kIno neha // 2 // prAva eka lAkha puraSa ko maNI / na panuka kAya pramu tanI / ikkAsI gaNabhara dhuNa kahai / tIni janama the pramu zudhi lahai / / 3 / / cIta jaba nisa vAsara / naya? ra " pugna bassu rAjA sivapurI grAma ! dAna adhIma bhayo abhirAma // 4 // vRSya palAsa mubhatA zuci deSi / tAtara dharmo digambara bheSa / rAja karata samakita uddIta / zati ripu aMta jJAna ko jyoti // 5 // samosarA devani kari banyo / jojana sapta addha ko ganyau / bhoga paryo prabhu kAmorasama 1 giri sammedi meM gae zivamAga // 6 // yohA caita badI zithi aSTamI, garne mahotsava mAgha / mASa badi tithi dvAdazI, janama zAna kalyArama // 7 // svAra zudi kI aSTamI, paryo digambara bheSa / pUsa badi maudazi vinAM, mukti milA para reSi / / 8 / / eka lASa ghaTa lASa sata, sAgara aMtara jAni / yA mai machuka padAiyeM taba pUrI paramAna / / // iti zItalanAtha varNana 11. zreyAnsanAtha stavana caupaI laSa ninAna na bIsa hajAra / itane varaSa dIjiye DAri / / itanI kAla ullighi jaba gayo / taba the yAMsa ko prAvana bhayo / siMdhapurI rAgA vimala / bimalA rANI bahu guru pramala // lAMdana maiDo kaMcana ghararae / gaNabhara sattosara so saraNa / / 2 / / lASa pUraba ko .......... | prAva thI jinavara kI nAni / pasI dhanuka kI kaicI kAi / tIni janamathai gharama suhAe / / 3 / / ikSApha vaMsa kula dIpaka bhayo / yo duSa dina pari layo /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja ripurI nara nAha nariba / tA para layo prahAra jinaMda // 4 // teMdU vRkSa saghana baDabhAga tapa ghari tahA~ bhae vairAga // aruNa udaya belA nirmlii| tahA~ bhae prabhujI kevalI ||5|| chiNaka chaMDa basuSA ko rAja giri sammeda para mokSa samAja // samosaraNa jojana gari sAta ThAUM joga kiyo karmaghAta | 6 || bohA SaSTI syAma ju jeTha kI, bhae garbha kalyANa / phAguNa yadi ekAdazI, janama jJAna guNa bAMni // 7 // nyo sAvana sutinI, tajyo geha jagadIsa | ravivAra dinA, mukti ramani ke Iza ||8| iti yAMsa naM 12. vAsupUjya stavana dohA eka pauna sAgara gae, caMpApurI mAri / vAsupUjya prabhu dhotare, tribhuvana tAraNa hAra mA caupaI supUjya hai tAta ko nAma / jayadevI mAtA zrabhirAma // mahiSa ju sAMdhaNa caranani diye / satari dhanaka kAya jinamaye ||2shaa baraNa bahatari lAba pramAna bhAva zrI jinavara kI jAti // aruna varuNa dIsa tanusAra / ikSAka vaMza chAchaThi gaNadhAra ||3|| sIni bhavAMtara ta~ prabhu jAni / gharyo kumAra kAla vaMrAma // suMdara nRpati siddhAratha purI / tAke ghara kIni prabhu carI ||4|| dUrje dono go kSIra mAhAra pATalatara bhae magana zarIra // nisa praveza ko samaya jAni / prabhu ko bhayo kevalajJAna ||5|| samosaraNa ko suni vistAra / sADhe chaha jojana ko sAra || prAsana padma para zubha dhyAna caMpApura se mukti milAna // 6 //
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ pacana koza dohA pASADha badi vaDi ke dina, dharma gharayo jinamAna / phAguNa badi baudabhi ganau, janama ora pravadAtta / / 7 / / bhAdaba saudani abari, loMca liyo jinarAja / gAdha ujeri dvaja ko, paMrapani mAda !!! iti vAsupUjya varNana 13. vimalanAtha stavana soraThA sAgara nI tIsa parajaMta, kaMpilApura nayarI janama / vimalanAtha marahata, sthAmA rANI jAiyo // 1 // caupaI pitA jineza bAni kRta varma / zabara lAMchaNa deSata marma " sAThi dhanaka dIrghatA jAni / utta ne lASa barapati tithi pAni // 2 // kanakavaNaM aru ikSvAkula / poSatIna janamartha bhayo saMtola / / rAjarivi sAbhI saba deva / chappana garAdhara karata ju seva zA jaMbU vRSya saghana suvisAla / tInau tapu tahA~ dInadayAla // dUje dUSu lIyo gokSIra / naMdarAva dAtA baravIra // 4 // mahApuruSa pATana napa jAni / sAMjha samai bhago kevalajJAna // rAjanIti sana tajI nidAna / samosaraNa chaha jojana jAni / / / / ubhe joga giSara sammeda / jAne mokSapurI ke bheda / / jeTha vadhi dazamI ke dinA / mAtA garbha dharyo jina tanA // 6 // iti vimalanAtha varNana 14. anantanAtha stamana . voharA sAgara no pUra bhae, tA pIche ju anaMtu / jina- jaga uhita bhayo, podazi ta su mahaMtu / / 1 / /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 kavivara balAkhIcanda, bulAbodAsa evaM hemarAja sii pUrI rAjA zrIsena / surajA devI mAtA jaina sehI lakSaNa hai pada caMda / dhanuka pacAsa zarIra utaMga // 1 // dhAva gharI lASa tIsa baraSa / kula ikSvAka janamate haraSa / / kanakavazaM cauvana gaNavAra tIna janma taM bhaI samhAri // 26 rAja vibhUti ta tapa gharyo / loka viraSa pIvara taha kiyo | vizApabhUti dharmayura rAya / dUSa tIna dina thAhAra ghaTAi // 3 // kevalajJAna sAMjha dhanusa / sabhasaraNa dhanapati vista paMcama jojana ke mAna / aMtarIkSa gati tAqI jAna ||4|| u joga mahAbala viir| girisammeda meM pI kAttika badi parivAra ke dinAM / mAtA garbha vara prabhutAM // // boharA jeTha syAma caudazi janama, maru bArami ka gyAMna / caitra yadi mAsa vimala, tara dina taka nirvAmi // 6 // itpananta va 15. dharmanAtha stavana soraThA utA mahi, pIna patni ghaTa jAniye / jaba itaneM bItAhi dharmanAtha jina bhavatare // 1 // caupaI rANI suvratati jinacaMda || ratanapurI zrI mAnu naraMde baraca lASa daza hIrA reSa / kuruvaMzI kaMcana sama deva // 2 // paiMtAlIsa dhanuka vapusAra / dvaM' cAlIsa saMga gaNadhAra // bhava tIsare karma thrya bhae / rAjatyAgi tapakI parAye || 3|| daSi parano ko rUpa anUpa / tastara prabhu ju nagana sarUpa gokSIra dUrI dina jAni / vaTTamAnapura nagara baSAMna // 4 // dAnapati rAjA gharasena / sAMjha sameM bhayo kevalacana // samora jinako jAniye / jojana pA~ca tana mAniye // 5 //
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacana koza ThAke joga jinezvara bhae / giri sammeda paMcama gati gae // zudi pAMca vaizASa jumAsa / zrI jinavara jU garma nivAsa // 6 // gAva sudi terasi jaba yaI / janama anaMda jJAna riddhi bhaI // jeTha ujyArI bodhi vaSAMna / bhae tapoSana zrIbhagavAna // 7 pUsa sudi pUnyama ke dinA / mukti mahocchaca zrAnaMda ghana / aMtara pAvapalli unamAni / sahasa karori varaSa ghaTi jAMni ||8| iti dharmanAtha varamaM 16. zAMtinAtha stavana voharA itanI kAla gaeM bhayo, punyatanI balasAra / SoDazamoM jinarAja gariNa, zAMtinAtha avatAra || pa gajapUra vizvasena mhiiish| airAdevI mAtA jagadIsa || mRga lAMdhaNa laba varaNa pramAna / kanakabara kuruvaMzI jAna ||2|| SaTa aura tIsa ju gaera saMga || kAya ghanaka cAlIsa uttaMga dvAdaza bhavateM samikata vAMna rAja vibhUti tajI chirAmAMna // 13 // trika rUkSata tapa joi / bIra gahyau bIteM dina doi // sumanasapura rAjA priya mitra bhayo dAnapati parama pavitra || 14 | kevala bhayo sAMjha ke smeN| giMra sammeda ThAu~ ziva ra / samokharaNa le prAye deva / jojana cAri zrama kari se I ||15|| dohA mAdava baMdi ju saptamI, lamo garbha avatAra | kArI caudazi jeTha kI, janama tapodhana dhAra ||6|| jeTha yadi terasi divaza, kevala jJAna kalyANa // pUsa ujerI darzAma ko, pAyo pada nirvANa // 7 // iti zAntidAtha vanaM
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavighara gumAsI nanda, tAkIdAsa evaM hemarAja 17. kuyanAtha stavana soraThA sahasa kori gae varSa, ratna bRSTi gajapura bhaI / kuMthunAtha parataSya, sUrarAya ke gRhabhae // 1 // caupaI zrI saraNI mAtA jina jAni / majArupa lAMchaNa pahicAni / / sahasa pacyAnave varSa kI prAva / dhanaka tIsa kari kAya unnAva // 2 // hemavaraNa kuruvaMza pradhAna / gaNadhara pAMca tIsa jusa jAna / / tIni bhavAMtara te hima ceta / rAja ramAga kiyo tapa soM heta // 3 // utsama tarUvara tilaka baSAMna / tAtara pramu kiyo lauMca vidhAna || maMdirapura varadatta nareza / tAke zIra ghaTyo ju jineza / / 4 / / kevala lakhau sameM dina aMta / ThADhe joga bhae prarahata / / samosaraNa hai jojana pAri / giri sammeda teM mukti pAra ||1 // sAvana vadi dadhAmI prakaTa, garbhavAsa prabhulIna / baizASa sudhi dasamI janama, jAno bhavya pravIna / / 6 / / sudi vaizAkha kI pratipadA, tapa arU jJAna samAja / tIja ujeri caita kI, ziva pahuMce jinarAya // 7 // iti kupanAya varNana 16. paranAtha stavana soraThA varaSa hajAra karori, anukarma jaba ghira gae / para ju nAtha avatAri, gajapura nayara sanAya kie // 1 // ghopaI pitA sudarzana devI mAya / lAMchApa naMdAvatI divAi / sahasa caurAsI vRSa jIvaMta / kurUkSI hAu' saba kaita / / 2 / / dhanaka tIsa uttaMga zarIra / tIni tIsa gaNadhara balavIra / / tIna janama te mApA sadhyo / rAja samAja sakala tahI naSyo // 3 //
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacana koza vRcha prAMva ko uttama joha / tAtara tapu lIyo cama Soi // aparAjita gajapura bhUpAla / tA ghara ghaTayo kSIra kirapAla / / 4 // kevala upajyo sAMDa pravIna / samosaraNa jojana prarddha tIna / giri sammeda te uma joga / mukti badhU syo bhayo saMjoga ||5| tIja ujerA phAguNa mAsa / tA dina kiyau garma nivAsa // aghahana mudi parivA zubha kammaM / idrani phiyo mahochava jAma // 6 // dohA caMta ujyArI pUriMgamA, tapa lIno bhagavAna / mAghahana sudi caturdazI, paMcama zAna vidhAna // 7 // itparanAtha varNana : 5 - 16. mallinAtha stavana sonThA aMtara ko vidhAra, poSana lASa zu varaSa kareM / mallinAtha avatAra, mithilA nayarI jAniye / / 1 / / caupaI pitA kubha harivaMzI gota / prabhAvatI kA kauMSa utota // lAMchana kalasa varNa tanu hema / bIsa pATha gaNadhara sauM prema asA pacavana sahasa varSa kI prAva / dhanaka pajIsa sarAhe kAya / / jAtI samaraNa tIni bhava sanI / kumAra kAla dIyA pada ganauM // 3 // prazoka vRSya tala kInI zora / dUje dina pIyau dhIrana mora // naMdisena ne donoM dAna / bahakahara pura ko rAjA jAna / / phevata riddhi nisAko prAdi / jojana tIsa sabhA marajAda // puruSAkAra joga kI rIti / giri sammeda theM kama bitIta // 5 // vohA cata ujyAri pratipakSa, garbhavAsa prAnaMda / pApahana ekAdazI, janamaru tapa jinacaMda // 6 //
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, bAkIdAsa evaM hemarAja jJAna pUsa badi tuja kI, praphaTa bhayo saMsAra // phAguNa sudi kI paMcamI, layo mukti pada pAra / / 7 / / iti malsinAya varNana 20. muni sunatanAva stavana dohA baraSa lASa SaTha bIta ta, munisuyata paragAsa / sumatirAya padamAvatI, rAjAhI meM vAsa // 1 // caupaI karama cila dIpa nisAna / tIsa hajAra varaSa lau jAna / / zrIsa mAra jina rA. hari kaheva / / 2 / / tIna janama te saMsaya gaI / caMpaka taruvara dhISyA laI // vizvasena mithilApura ghanI / dAna thiyo kari vinatI ghanI // 3 // dUja dina svAmI balavIra / saba taji lInoM uttama pora / / rAjaridi taji ravi ke aMta / bhae kevalI zrI prarahaMta // 4 // maSTAvaza gaNadhara maMDalI / dvAdaza sabhA madhi kara ralI / / samosaraNa dhanapati tama racyo / ma jugama jojana ko pacau // 1 // vinu baiThe kiyau prAtamakASa / giri sammeda para mukti samAja / / sAvana badi dutiyA guNa sanI / garbha kalyAnaka racanA banI / / 6 // dohA bazAya badi dazamI vimala, anamA tapa paraSAna / / zAkha badi naumI kahIM upajyo kevalazAna || phAguNa badi kI dvAdazI paMcama gati ke iish| kare mahochara bhagati vara, nara tirayaMca surIsa // 8 // isi munisuvrata varNana
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ : - HAM bacana koza 21. naminAya stavana soraThA varaSa paMcalASa jAnainihU ko jaba hoha gaye 11 upaje mami bhayavAna, mithilAnagarI vijaya para // 1 // caupaI ghIrA rANI jananI jaina / nIlopala lAMchaNa pada paina / / paMdraha banuka aru kaMcana raMga / daza hajAra yaraSa lI saMga / / 2 / / tIni janama the chADacI koha / phaunI harivaMzani syoM moha | parigraha sparaga yona ko pAra ! bakula sigine kIno mana // 3 // nemidasa saMyogI rAya / dUje dina gokSIra ghaTAi / / kevala upajyo nisa kI prApi samosaraNa hU~ kI marajAda // // pAMnI maleM dama maru tIni / gaeSara sabhA catura paravIna / / jina sUThADe bhivapura gae / giri sammeda kalyANaka Thae // 5 // cohA pavAra madheri dvaja ko, garbha kalyAramaka hoi| yadi prASAr3ha dazamI dinA, janama mahochava soi // 6 // parivA syAma prASADha kI, dIkSA laI jinezca / pApahana sudi ekAdazI, upagyo zAna maheza / / 7 / / badi baudazA baizASa kI, mamae kiyo ziva mora / karma rUpa rimadi meM, bhae pratApI dora / / iti nami varNana 22. neminAtha stavana soraThA masI tIna hajAra, prada' sAta varaSa meN| akula tAraNahAra, neminAtha dvArAvatI / / 1 / /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 kavivara julAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja capaI zivA devI rANI jinamAta / samudra vijaya rAjA gaNitAta " lAMga saMgha sahasa varSa zrAva / syAma varA daza dhanuka ucAva ma gyAraha gaNadhara sevA raheM / samakita janama dazaka taM kaheM // vivAha samaya chor3a thI saMsAra moDAsiMgI taru DhaleM tapa ghAra ||3|0 vIrapurI rAjA naravata daI barI gokSIra pati // kevala aruna uda saMcarau / jojana der3ha samA thala kadhI // 4 // padmAsana prabhu joga vicAra mukti ko giranAra // chaThi uccArI kAliMga mAsa / jinavara bhayo garbha nivAsa // * bohA sukala pakSa sAvanI, tithi SaSThI zubhavAra | janma kalyANaka aura tatha, indrani kIya vicAra ||9 // kAsI sudi ekAdazI, pragaTadhI jJAna mahaMta / sudiprASAr3ha kI aSTamI mukti gae bharata // 17 // iti meminAtha varNanaM 23. pArzvanAtha stavana dohA varaSa pAMca gata gaye, jagameM kiyo prakAza / nAgarAva bhAsana dimeM, pAyaharaNa jinapAsi // 113 caupaI praznasaina vAnArasI gAMma / vAmA jinamAtA ko nAma // no hAtha kari kAya vizeSa / eka zata varaSa bhAvako laiza ||2|| ugravaMza tanu duti hai nola gyAraha bhavateM sAdhyo zIla // gharacI kumAreM dIkSA rupa tarabara taka parama anUpa // 13 // dASapura ghanadasa nareza / ghora kharI donhI parameza // niza ke sameM paMcama gyAnaM / samojharaNa sadara jojana mauna ||4|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ racana koza daza gaNadhara jAnI rAjaita / jina pratiboghe jIva mahaMta / / ThAde joga bhayo nirdhAraNa / miri sammeda zikhara zubha yAMnA bohA kRSNa dveja baizAkha kI, garbhavAsa avatAra / pUsa badi ekAdazI, janamaru tapa adhikAra // 6 // cauthi jukArI pata kI, pragaTyau paMdhama zAna / sAvana sudi sAta dinA, minajU ko nirvAna // 7: / iti pAzvanAma caranaM 27. mahAvIra stavana yohA varSe maThAso ke gae, mahAvIra jinarAya / kuDalapara marI janama. ma jumistA || caupaI pitA sidhAratha laoNchaNa siMdha / sAya hAtha kI kAya utaMga // prabhu kI prAva bahasari varSa / gaNadhara gyAraM haiM paratavya // 2 // ugravaMza dehI buti hema / tetIsa janama 2 bajyo yema / / yoga gharacI taka rAjakumAra / saghana vRSma zAlira ko sAra || kumAra se kulapura dhanI / dUpaparI sAke para banI / / kevala upajyo sajhiI bera / samosapaNa jojana ke phera // 4 // pAvApurI gharacau dina dhyAna 1 ThADe joga bhae nimi // bhASA sudi chaThi garbha nivAsa / janama caMsa sudi sarasa tAsa ||5|| agahana cadi pyArasi tapa gAni / baMzAkha adi dazamI ko mAna / / kAtiga badi mAvasa punIta / sira bhae saba kamma mitIta // 6 // iti zrI parvamAna parsana sarasvatI vandanA dhaupAI tina sumira pAreM para baseM / sArada tanI namati manusaroM / /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAsIcanda, balAkIdAsa evaM hemarAja bhane para karanI parne / sumita mAha kumati saba naseM // 1 // muSa jina udbhava maMgala rupa / kavi jananI aura parama anUpa / kari bhaMjulI kara zIzu navAi / karoM buddhi ko mohi pasAi / / 2 / / janama jarA maraNa vihaMu / sobhita chaha dardhAna tudd|| runu muraNa paga nevara maraNakAra / avirala zabda tanI dAtAra / / 3 / / iti bhaMgalAparaNaM mAnuSottara varNana namitA caraNa sakala duSa dahA~ / je mathAla utapati saba kahA~ / praSo maSi hai lokAkAza / pustAkAra baghAne tAsa / / 1 / / lokamadhya hai ubhI vaza nAli / caudaha rAjU ucita visAla // caraNa sthala juga baneM nigoda / nisya itara jina vana vinoda // 2 // anaMtAnaMta jIva kI poni / kabahU~ tAkI hoi na hAni / / sahA bhAvatamI na mrjaad| paMca jIva yaha rIti pramAdi / / 3 / / jitane jIva mukti nita jaahi| titane iyati niSarAMhi // ghaTe nahIM nigoda kI rAzi ! bana siddha anaMta bilAsa // madholoka tanauM paramAna / kaTiM pradeza teM nIyo bAni / / Upara Udara lilATa paranaMta / UvaM loka kI hadda gaNaMta 10 madhyaloka pada-sthala gnii| dIpa samudra saMkhyA binu bhnnoN| paDayo kSetra nAbhi ke ThAma ! mAnuSotra haiM tAko nAma / / 6 / / mAnuSotra marajAdA jAmi / dvIpa aDhAI sAgara mAni / / pahissai jaMbUdIpa vicAra / jojana sAkha eka vistAra ||7| tIni lASa haiM balayAkAra / madhya sudarzasa meru phaar|| jojana lAkha tuga hai soi / jojana sahasa bhUmi meM hoi // 8 // tAke pUraba pazcima bhAgaNoM / kSetra tIsa hU~ avicala bhaNoM / / bharata airAvata hU~ e jAni / uttara dakSiNa pare bakhAna / / e saba mili bhae tIsa ru cAri ! tahA~ hU~ zazi hU~ ravi ko ujiyAra / / dvIpa samUha para mArge jAni / duguNa duguNa inako paramAna // 10 //
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacana koza nAma aura ju parabata par3e / padama baha Upari tini paDe / zrI ghRta prAdi judaM nyArAri / tinako tahA~ sadadha nivAsa / / 11 / / tinata nadI patuIna calI / avicala tahA samudra he milI // gaMgA siMdhu rohitA nAma / dohita bhI haritA abhirAma / / 12 / / harikAsA sItA e doDa / sItodA nArI pravasoi // narakAMtA pro sudhara nAmanI / rupyakulA raktA phuni suni / / 1 / / raktodA caudaha e nAma / svacchodaka sinameM abhirAma / / mahApAli sAdhi dhIra / jojana plasa hU~ bahana gaMbhIra / / 14 / / vArI jalanidhi bahU jaMtuni bharyo 1 Thora aura bar3acAnala gharyo / / miSTodaka pIvai saba soi / sadaghi maghi nahi raMca samoi / / 15 // dvIpa pAtukI tAcopheri / jojana lAla cAri meM mera / / vijayAcala jAnoM giri nAma / giri prakti bhaI airAvata ThAma ||16|| salitA giri prati dasa aru cAri / pUrva rIti hai lehu vicAri / / tA cA phera samudra ko nAma / kAlodadhi mITho jala ThAma / / 16 / / pATha lASa jojana vistAra / veThamI vana bedi apAra / / tA pASala puSkara para dIpa / jojana solaha lAna samIpa / / 18 / / jojana ATha lAstra vistAra / puSkarAddha tA mAhi vicAra / / pUraba pazcima giri abhirAma / maMdara vidyuta mAlI nAma / / 16 / / meru saMbaMdha hU~ je gaNoM / bharatha airAvata cAriju bhaNoM / / pUrva videha sAThi bharu cyAri / tinakauM pralaya na kahUM lagAra / / 20 / / nadI catuIza giri prati jAMni / sattari pora eka so mAni // ihAM loM mAnuSottara pihacAni / deba binAM ko prAgeM na jAni / / 21 / / yaha panAdi kI tithi kahavAi ...... ... .... / aba saba kSetrani krauM paramAMna / sattari aura eka sau jAMni // tAmeM daza airAvata bharaNa / sau paura sAThi videha samartha / / 12 / /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja virahamAna varate jina bIsa / sadA sAzvate pramu jagadIsa 11 eka tano jaba hoi nirvAna / duje ko hoi garbha kalyAna / / 23 / / kSetra sadA avinAzI joi / sadAkAla caudhaI tahAM hoi / / vinAzIka tini maiM aba lhii| bharata airAvata daza je kahIM / / 24 / / kaTsana avighala dIseM tahAM / chahoM kAla varate haiM jahAM // suni so sATha kSetra ko hAsa 1 tahAM sadA catudhaMma kAla // 25 // muktipaMca samyaka parikAra / tahAM teM calatu rukana samAra / / jaba dazameM paMcama prvreN| koUNa mukti paMthu pagu dhareM / / 26 / / jo koI jIva samyaktI hoi / bAraha anuvrata pAle soi / / tAke phala thideha avatAra 1 ghetani ha ju kareM samhAli 1127 / / suna soM mukti ramariNa ko vreN| karma upadrava so nijereM / / alpa buJci gakSama mama jJAna , aDhAI dIpa tanoM bakhAna / / 8 / / karyo saMkSepa parne vistAra / gaurI kahala grandha adhikAra // jA kauM saba byore kI cAha / bar3e anya dekhoM pravagAha // 26 // iti mAnuSottara varNana prasaMkhyAta anaMta gaNita bheda vaNana yA ta dvIpa samudra je praura / duguNA duguNa maNi tini kI dora / / ase kari bhASa prasaMSyAta / svayaMbhU ramana prata viSyAta // 1 // lepo prasaMpyAta ko gugauM / jinavANI jaiso kachu sunauM / / 2 / / tava pahIle meM sarasoM bhreN| so sarasoM sura nija kari ghareM // dvIpa eka prati samudra ju eka / sArata jAIya hai ju viveka / / 3 / / jAMsu dvIpa maiM khUTa soi / phiri garatA vAhI sama joi / / pUre hota eka hara kareM / so pahila garatA meM le bhareM / / 4 / / avagaratA jo dvIpa samAna / jahAM sarasauM chUTI hI jAna / / tAkI saraso lei ubAha / eka eka phiri DAratu jAya ||5||
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ bacana koza eka rahe jaba' pAchai phira / tAhi prathama garatAle bhareM / / phiri pUTa tA TIpa samAna / garatA eka parne ghari jyAna 116|| / ra so kAra ubhA lopa samudra eka hAratu jAya / / eka rahe phira tAha lAi / pahile garatA madhya bharAi ||7|| jaba vaha bhare karata iha rIti / lai ugai sunau re mIta / / eka dutIya garatA kara soi / pahile kalpita garata samoi / / 8 / / kari ekatra ju DAratu jAi / nApata nASata eka rahA / / kari garatA giri tAhi samAna / eka bace pahile dhari pAna ||6|| anukrama phiri garatA yaha bhare / saba le eka duje meM karai / / so saba le kalpita soM bhela / dvIpa samudra prApta dAne lela / / 10 / / phiri pahile ke bharato jAi / pUrA bhae to unakAya / / eka eka dUje meM cleN| taba vaha rIti dUsaro sale / / 11 / / eka tIsare sarva ju goda ! kalpita le phiri kareM vinoda / / baha saba ghaTi jana eka rahata / phiri dUno garatA bhelaMta / / 12 / / pUrva gIti jaba jaba vaha bharai / taba taba eka tIsarI kareM / / baha vidhi bhara tIsarI jaba / coyo eka ju DAra taba / / 13 / / paura sakala kara le pucakAya / kalpita gara tAsauM jura lAi / / karatu cala pahilI kI rIti / eka rahaiM tAjai bhari mIta / / 1411 jaba jaba tIjo bharato jAi / eka eka sotho ju bharAi / / aMsI rIti caturdhama bhare 1 pUrga bhae sakala uddhare / / 15 / / jaba jaba jahAM chehalI saraso nAi / svayaMbhU ramaNa samudra kahAi 11 asaMkhyAta yAhI ko nAma / meru ta arddha rajU so ThAma / / 16 / / madhya loka ko aMtara joi / bAta valaya vezyoM aba soya / / pAta bhasaMdhyA praura masaMdhyAta / nAma anaMta hI vikhyAta // 17 //
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja boharA jinabara muSa udabhava pragaTa, zruta pragAdha siddhAMta || tinasuni baranaI, gaNa saMta asaMkhya anaMta ||15|| iti asaMkhyAta anaMta rita bheda varNanaM yojana gariNata bheda varAMna caupaI aba suni prAlikA kathA | jinavAnI bhASI hai jathA || rAI grATha tanoM tila ek| eka jatra basu tila yaha viveka || 1|| jaba vasu udare udara milaai| so to zrAMgula eka kahAI // dvAdaza AMgula mAmeM koi / eka vilAdi kahAve so ||2|| jagma vilAdi jahA~ lauM dora / kahiye hAtha eka sA Thora / / lahANa mAri ko I hajAra jaba ganatA jaai| so to eka kauza ThaharAi || 3 // cAri koza jaba ektkreN| lAko laghu jojana uccareM || jaba gari jojana so paMca jojana mahA eka garie saMca // 4 // iti jojana gaNita meva palyA bheda varNana caupa pali AvakI gariye jadA / pani garatA laghu jojana tadA / thADo ThADo jojana eka gaharI titanoM hai viveka ||1|| bhoga bhUmi meMDhA ke bAla / jo dina sAta nA hoi bAla / sAi SaMDu abhAgI kre| rauMdi zavitA kUpahi bhareM ||2|| cIratha sura gaMgApUra | kari pAsa tAka cakacUra || eka sapta varSa vauti jaba jAi / tahAM teM eka khaMDa tisarAi // 3 //
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- - - manana koza anukrama kUpa rikta vaha hoi / pAva pani kahAca soi / / jotisa bhItara prAca pramANa / inahIM pali nasyo tu jAni ||4|| iti palpApu bheda palpasAgara bheva varNana caupaI praba suni sAgara bhAva pramAna / jyoM zrI jinaghara pharayo bakhAna 1 kUpa mahA jojana ko maMDa / taba ana bhAgI prAva paMDa // 1 // jJAna zakti sau sata paMDa pAra / sAMsu vA garatAle bharai / / bIte eka zata gharSa vikAra | eka keza kari yaha nira / / / / khAlI hAi kUpa para janauM / sAgara pasya kahAnane tagai / / pani jahA~ daza korAkori 1 taba ika sAgara saMdhyA jori / / iti pakSyasAgara bheva varNana rAju gaNita bheda varNana caupaI aba suni rajjU gaNita ko bheda / jaso jinavara bhASyo veda / / mahAlASa jojana ko phUpa / pahilo UDI pUrava kUpa ||shaa sAgara palya kuvA ko cAra / eka SaMDa hai lIyA vicAra // sAko SaMDa taba eka sau karai / jAna zakti sauM kUpa bharai / / 2 / / eka SaMDa sasa vhI se kaDhe / meru sudarzana mAthai mahe / / jojana lAna tanI parimAna / eka paMDa pari yo phiri Ani / / chaha vidhi paratu jini kaTe soi / rajjU palya taba hI avaloha / / korAkorI daza palya nareM / sAgara epha kahAvaM sage / / 4 / / jaba sAgara daza korAkori / sUci eka tahA~ tU jori / / sUci jAi daza korAkori / dhanaro vacana suni mAri ||shaa
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 // kaviyara bRlAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja daza korAkori dhanaroya / tAkI ho eka padaroya / / bai damA korAkorI jaba vahaiM / taba jaga seri nAma jina kahe / / 3 / / tA jaga siddha ko sahama bhAga / gaNata eka rajjU yaha lAga / / aMse caudaha rajju pramAna / uce tIna loka ko jAna ||7|| rajjU tIna se tetAlIsa / ghanAkAra vara.NyoM jagadIsa / / praba suni pUraba kI marajAda / jAmaiM lahiya asA prAdi / / : / iti rajjU gaNita dohA sattari lAkha karori mita, appana sahasa karori / / itane varaNa minaTage, purala gaMgA nori !!1!! iti pUraba gaNita SaTkAla varNana caupaI madhyaloka saba rajju pramAna / bhUta siddhAnta karai varSAna || aba suni chahauM kAla vyauhAra / bitaka jIva kaiso vistAra / / 1 / / pratakAla mAse daza paita / bharata airAvata bhUmi sameta / / chahoM kAya prANI nahIM dIsa ! taba eka jukti kara jasaIsa / / 2 / / jugala bahattari le uchaMga / vijayAgdha ghara leu abhaMga / / taba phira dazoM ghetra nimaye / jaise ke taise vediye / / 3 / / suSamA suSamA kAla daragana caupaI suSamA suSamA prathama jo kAla | aAyu pravartate tahAM visAla / / jana uni jugalani indra vicAra / daza trini maiM kare saMcAra ||4|| praba suni kAla rIti ka kachu kahyo / jitika pramANa vyavasthiti lahau~ / / sAgara korAkorI nAri / prathama kAla maryAda vicAra / / 5 / / jugala mIca varata sahi kAla / sudara komala ati sukamAla / / mati zrati pradhi ju tInoM jJAna / upaja tahAM the sAtha bakhAna ||
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ ---- bacana kauza tIna palya kI pUrI prAya chaha hajAra dhanaka kI kAya || bera pramANa AhAra ju kreN| sola tIni divasa meM lar3eM // 7 // pUre deza vidhi uttama dAna / kalpavRSya saba ke gRha jAna // so taru daza prakAra varanaye / tini ke nAma sunI guNa jaye || 5 || kalpa vRkSoM ke nAma caupAI tUraja madhya vibhUSA jAni / sraga aru jyoti dvIpa guNa khAMni // gRha bhojana bhAjata aru bhAsa | suni aba inako dAna prakAsa // 6 // madha vRSyamAdika dAtAra / tu deya vAmitra vicAra || zrAbharaNa dei vibhUSA rUpa sUrya samAna harai tama jAla sruga taru dei puNya vinu dUSa ||10|| / jyoti vRSya meM so guNamAla // dAdIpa teM jAni gRh dAtA gRha rupa baSAMna / / 11 / / bhojana taruvara bhojana tyAgi / bhAjana pAtara vRSya saulAgi 3 | casana sakala dei vastra udAra | karUpama e dazA parakAra / / 12 / / hi vidhi suSa sauM kAla bitAi / zrAva jahA~ no mAsa rahAI || nArI garna hoi tihi sabai 1 pUrI hoi jugala saha janai // 13 // mAtA chIMka pitA jaMbhAda / tataSiNave badala parajAi || sakala zarIra jAi piri aiseM / hameM teM kapUra uDa jaise // karma vedanI ko nahIM pIra pragatI dAha nahIM kareM zarIra || 14 | ghe doU mari svarga prvtre| jinavANI prakAza yoM kareM dIka zizu aMguThA rasa pIya dina ucAsa taruNa vapu kI ||15|| janamata bhayA vaha nava SAMna | taruNa bhaye pati nArI jAMna // sarne sane bahu cIte kAla / parivasoM dUjau guNamAla ||16|| suSamA kAla varNana pa suSamA nAma tAko stuta haiM / jugala jIva tAmeM hU raheM || korAkorI sAgara tIni / kAla maryAdA kahI navIna ||17|| 71 ! i.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja doi palya bhAyu uta kiSTa / ghanasahasa kAya variSTha || leha prahAra garI dina doi / paramita tasu vaheza jor3a ||18|| kalpavRSya kareM madhyama dona mahimA kAla sani yaha jAMni / iha vidhi kAla dUsarI jAya / kAla tIsarI taba sarasAi ||16|| suSamA dudhamA kAla vana suSama duSama hai tAko nAma / jIva jugala tAke zrabhirAma // korA korI sAgara doi / kAla tanI maryAdA hoi ||20|| / ka sahasa doi kI kAya / eka palya kI bhAva vihAya // lekha prAhAra ekAMtara jIva | kalau pAvale bhari ju dIva // 2 // yAna jaghanya karupa tara dehi jIva sakasa bhArati se lehi / / bhraSTamasa pahila kI kamI tRtIya kAla meM bAkI rahyo ||22|| gupta bhae kalpaSTa ma ghora / jugala dharma taba lai marora // caudaha kulakara bhayA catuddaza manu zratAra caMdra sUra uge tiravAra | 23 || pahalo kulakara pratiyata jAna / jo sanamati subhaga vapAMni // 3 kSemaMkara tIje ko nAma / kSemaMdhara cautho prabhirAma || zrImaMkara paMcama manurAya / sImaMdhara SaSTama varanAya || vimalavAna saptama barnayo cakSuSmAna tahAM aSTama bhayo / |25|| prasenajita nomI jAniyeM / abhicandra dazama mAniye / / candraprabha gyAraha baSAMta hemadeva dvAdazamoM jAna ||26|| praznajIta teramI manuvanda 1 coMdahoM kulakara nAbhinaMda // parama vizuddha sakala grAlIna / saba jIvana meM mahApravIna ||27|| lopa hoMi kalpadra upa jyoM jyauM / kulakara mArge Age tyoM tyoM / / bhAvI kAla banAne yathA / kahaiM sakala jIvana sauM kathA ||28| dohA iha vidhi caudaha e bhae, kachu kachu antarakAla / tIna jJAna saMjugala saba mati zrutI avadhi visAla // 26 // aba suni cothe kAla kI mahimA adhika anUpa | pragardai caubIsI jahA~, bhavaddara mukti svarupa ||30||
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacana koza tahA~ mukti ko mAraga khule sAgara korAkorI jAti iha copar3a / taji mithyA saba uddima rUseM // 1 saDsa bagAlIma bahatI yAni // 31 // caturbhAga / bhiissi pUrava visAla anukrama ghaTata jAi jo sahI ||32|| dhanuka pAMca kAya ju kahI / jugala dhammaM miyo tiddikAla / prakaTe sakala jIva guraNamAla / asi masi kRSi vANijya upajAI | gaye kalpataru yaha adhikAi ||33|| megha paTala juri varSA kreN| tinako dRSTi kRSi bahu kareM / bAdala suvi teM jojana cAri / U~ce raheM tharva jaladhAri ||34|| sabako bela pramANa AhAra / niti prati ta hoi pharAra | haiM sukAla sadA tihi kAla | pare na kabahUM nahIM akAla ||35|| prasuni paMcama duSa vicAra raheM varSa ikaIsa hajAra mukti paMtha ko bhayo nirodha rahe na tattva padAratha ghoSa ||36|| sI aura bIsa varSa kI Ayu / malI tribhaMgI hoi bAyu // | alpa bhAva dhari dubI bhrapAra ||37|| azubha trimaMtrI sAdhana hAra kahIM tribhaMgI ko suni bheda / jaisI jinavara bhASyo veda || bAla saMruNa biradhA pe cAra / tribhaMgI prathama yAhi vicAra // 38 // tini ke uda madhya aru astu / dutIya trisaMgI bheda pradhAsta // nirdhana dhana vAlarahi tasu jAMna / tRtIya tribhaMgI sAhi bakhAna // 366 // bIja sabani ka mana bacakAya / ini zrimaMgani ko parama sahAya // ini samayani mebhAva ju hoi / zubha bharu azubha baMdhatA ho6 // 40 // tAsu pratApa ko baMdha | pApa puNya se ghaTi badhi baMdha 3 jitaka prAyu ghArI jAi paro / tAkI lehu bhAga tIsarI / / 41|| vAMme baMtre prAgilI Ayu / zrI jinamArga yaha ThaharAya || tahAM na hoi jo baMSa vicAra | bhAga karo yaha vidhi nava bAra ||42 // navama bhAga tIjo vara jAni / Ayu samo prantamoM so jAna ||
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIdAsa, balAkIcanda evaM hemarAja hoi aba saMbaMdha tahA~ jo sahI / aisI jinavAnI teM laho / eka sameM gati bAMdhe jIva / cAryoM gati meM phira sadIva || jIva deha ko tyAge jana / mAnapUracI prAvaM tabai / / baMdhI hoi joga tihakAla / le pahu~cA tahA~ samhAli / / 4 / / tAsauM mUta kahe jamarAja / jIva nikAsa kari dukha kAja / / sADhe tIna hAtha kI kAma / jIva aneka kahaiM muni rAya // 45 // kRSi te poNe jIva mArIra / pralapa sukAla kAla balavIra // sabakI sUSa tanoM sunimAna / phala kuSmAMDa Ani paramAna / / 46 / / tRpti nahIM bhane eka bera 1 jebeM vupahara sAMjha sabera / madhyama vRSTi megha saba kareM / dharma vikSipti tahoM para bareM / / 4 / / tA pIche hoi chaThama kAla / duSamA duSama mahA vikarAla // mithyA dRSTi saba jIvani tnii| dhamma vAsanA raMca na manI // 48 // beTI bahina na mAne koi / saveM kuzIla nArI nara boha / / kAla maryAdA kahI zruta jJAna / barasa hAra bIsa eka jAni ||Yell hAtha jugala dehI uttaMga / bIsa varaSa loM prAva prasaMga / jaba sahasa varSa gata hoi / SoDapA baraSa prAda' avaloi / / 5 / / kRSi vinASa hoi saba Thora / jIveM jIva mAhAra avaloha / / jalacara nabhacara jovana SAi / tRpti binA saba kSudhita phirAI // 51|| saMjama tapa nahIM dIse raca / pApa adhamma sanoM tahAM saMca / / anukrama hoi kAla ko panta / ravi zazi nikaTa udata karata / / 52 / / tihi ke teja sakala ko nAma / vRSyAdhika je suSa nivAsa / pralaya samIra bahai paracaMDa / vinAsIka saba kaha vihaMDa / / 53|| jIva sakala sithi aisI kareM / jAi paturgati meM prytreN| avasapiNi yaha kAla kahAve / phiri uptasapiNI kAsa prabhAve // 54 // jyoM jyoM anukrama proreM gileM / tyoM tyo utapiNI ugileM // chako pAMcamoM pahilo joi cauyo tIje ke sama hoi // 55 // sIje meM caubIsI kahI / pApa nivAra jaga nivAraNa sahI / / aiseM phirita rahaiM chahakAla 1 hai anAdi kI praso khyAla | // 56 //
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacana koza 75 -.. manantAnanta ghobIsI jAni / yA leNe paratakSa pramANa / / kevala binA na jAnI jAI / yAta anaMtAnaMta khaaii||50|| dohA jaba jaba hoi caturtha meM, sataz2uga maThatAlIsa / gae pomosI su hoi, sahA huDAmappini isa / / 58 UNa zalAkA puruSa, jahAM dapaM rUpa pAMkhaDa / hoI upasarga jinaMda va... sImAca vija :.' chahauM kAla phirite raheM. jyauM agcha ko hAra / bharatha airAvata kSetra meM, je gharanai daza sAra // 6 // iti SaTakAla varNanaM RSabhadeva garbha kalyANaka varNana __ caupaI praba suni tU phiri uttapatti siSTa / u thA juti jo kahI variSTa / / tIje kAla anta manu bRnda / baudahI kulakara nAbhi narida 11211 maradevyA rANI ko nAma / zIlavaMta saba guNa abhirAma / / pAyu kroDI pUraba kI dIsa / kAya dhanaka zata paMca pacIsa / / 2 / / prAyubhUmi ko sAdhe rAja / sukha sAtA ke sarve samAja / tIna gyAMna saMyukta nariMda / saba jIva ko meTeM baMda // 3 // nisi dina dharma nIti sauM kAma / duskhI na dIse kAu tihi ThAma / / aisI bhAMti kAla bahu gayo / avadhi surapAta cititu bhayo / / 4 / / dhanapati ko liyau taba bulAi / jina prAgamana kallo samajhAi / / so Ayo cala pAyaM majhAra / nagarI racanA rapI savAra // 5 // naba jojana caturI niramaI / bAraha jojana lAMbI ThaI / / saba ke kanaka maI prAvAsa | ratnajar3ita bahu yidhi parakAza // 6 // vana upavana tahA~ race anUpa / ghara ghara kAmini parama svarupa / / pApI kupa sahAga anaMta / nirmala aba kamala vikasaMta // 7 //
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banAtInAra, bulAkIdAma evaM hemarAja taba dhana pani prAga navamAma / ghara ghara barapAI naga rAsi / / prAI pATha ju devI tacha / prASuka umaSa lAI sabai ||| anamI kI sevA prAcarai / deASa garma SoSanA kareM 11 deha janita ke jite vikAra / pUrI kiya nahIM rahe mahAra // 6 // jina mAtA sovata sukha caina / supane dene pazcima raini / / gaja dedhyo sura gaja sama toli / dhavala dhuradhara rUpa pramola / / 10 / / kezarI siMgha mahA balavAna / kamalA rUpa manohara jAna / / sundara - vi kazi karAsa baMganIna subhama pala AMta raMga / / 11 // pUraNa sajala va hATaka rUpa / kamala kulita sara subhaga anUpa / / siMhAsana amupama avikAra / dekheM jAnI svapana vicAra // pramara vimAna mahA ramanIka / phaNipati subhaga ru sundara nIka / / vimala pracura ratna kI rAsi / jarata agni uttama paragAsa // e SoDaza suparne pravalAi / dara vedana bhava jAgrata doi / / 14 // jinamAtA poraSa deSaI / pakI kI dvAdaza peSaI / / nArAyaNa kI dedhai pATha / baidarAma kI iha zrata pATha / / 15 / / uttama jalase mukha prachAla / pahire nautana basana rasAla // maya sata sAja siMgAra anUpa / cali mAI jahAM baiThe bhUpa / / 16 / / bhakti jukti sau sIsU navAI / rAjA kI diga baiThI jAi / / svapana vRttAMta sakala uccaryo / phala sunave ko citta manusaryo / / 17 / / sunata supa hiya adhika halAsa / pravadhi gyAna bala phala paragAsa // mAbhirAya phala kayo vicAri |tum suta laM hoM tribhUvana tAra / / 18 / / prathama tIrthakara janama mahI / tumharI kSa jAniyo sahI / / prathaka prathaka svapane guNamAla / vani sunAU sunI uho nAri / / 16 / / pahalI veyau gaja maya maMta / tuma suta haM haiM zrI arahaMta // vIrya balAdika gyAna anaMta / vaMde devI deva annata // 20 // dhavala rUpa ko suni phala' sAra / jaga jeSTI jaga guru siradAra / / indra narendra khagesara deva / jyotika bhyaMtara kareM pada seva // 2 // siMha pratApa mahA balabIra / bhayo na ha haiM koU na dhIra / / ananta maryAdA ko bala tAsa / ananta jJAna meM kara vilAsa // 22 //
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavana koza suni lakSmI darazana ko bhAva / bahuta sI kara sahAna / / janamateM intu meru le jAta / kara kalyANaka pana viparAya ||23|| puhapa dAma ko phala ju anUpa / kIrati ujvala kAma sarUpa // jasa callI pasarI triyaloka / harai saphala prANI kA zoka // 24 // himakara deSaNa ko paratApa / tU saba meTeM jama mAtApa / / sUraja phala pratApI jora / meTeM pApa timira ko sora // 25 // krIr3A karata ju dekheM mIna / tU basatu suSagara parabIna / / pUraNa ghaTa ko yaha vicAra / binA par3heM vidyA su bhaNDAra // 26 // saravara kulita tanoM phala eha / zubha lakSaNa saba suta kI deha / / saMkhyA sahasa pATha kI sunoM / tine sumirai saba pApani hanoM // 27 // deSyau sAgara uThata taraMga / kevalajJAnI putra pramaMga / / lokAloka tanoM vistAra 1 yathA jugati prakaTe saMsAra // 28 // siMghAsana phala eso jAni / lachina aneka mukta nirvAna || sura vimAna te rAja samAja / rUpa somAga bahuta gajarAja // 29 // nAgarUpa janamata triya jJAna / tIna loka ke nAtha balAMna / ralarAsi phala uttama joi 1 suta zruta guraNa ke sAgara hocha / // 30 // pranu jita agnitane parabhAva / dhyAna pramani basu karma prabhAva / kaluSa duSTa saMpUraNa jAri / tU base mukti ramaNI bharatAra / / 316 // phala suni parama AnaMdita maI / dhammaM buddhi abhika IsaI / / saghAsiddhi se cale jagadIsa / bhukti prAva sAgara tetIsa // 32 // * kArI dveja mASAva kI mAsa / marude garma kiyo ju nivAsa / / garbha kalyANa pUjo deva / indrAvika saba karai seva // 33 // kara kumArI cappala seva / sakala duhile pUrahU~ heva / / hai anAdi kI aisI rIti / sevA kareM sabeM ghara prIti // 34 // nisavAsara saba sukha soM jaai| nava mahIne jaba pUre pAya / / jalanI hadaya parama mAnanda / kaba ba haiM suta tribhuvana panda / 35 //
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja doharA mahimA garbha kalyANaka kI, suno bhavya ghari heta / mapahArI sukha karaNaheM , pahuMcAyeM zivakheta // 36 / / iti zrI garbhakalyANaka varNana manma kalyANaka varNana caupaI aba suni janama kalyANaka rIti / kareM indra samma mana dhari prIti / / maMtra muvI naumI ke dinA / uttarASAr3ha janama bhAginA / / 1 / / bhuvi avatare jagata ke nAya / matti ati avadhi virAje sAtha / kaGga kaSTa mahi mAse hoza / suSa sAtA sauM prasava soi // 2 // taba indrani jAnyau bala zAna | pahami prautare zrI bhagavAna / / harSita loka tini sunie loka / dUri bahAye saMsaya soka // 3 // kalpabAsI ghaMTA dhvani karai / aura anAhada rava Ucarai / / jyotikI saMSanAda pUriyo / kari uchAha azubha bUriyo / / 4 / / bhavanavA si gRha mayo bhAnaMda / siMgha rUpa gajai sura vRnda / / paraha bajAyo vyaMtara deva / pahulAsa kari haiM prabhu seva III bhavanavAsi cAlIsa anUpa / vyaMtara doitIsa zUci rUpa 11 kalpavAsI caubIsa mahaMta / mAve pUjana zrI bhagavaMta // 6 // ravi zazi nara tiraghaMgha ju cAri / e saba mile zapta indra vicAra // jAnyau janama lIyo jinarAja / gaja airAvata lAe sAja ||7|| paba varaNoM vA gaja zRMgAra | jo guru kahI jinAgama sAra // eka lAkha jojana gaja soi / tAke mukha iphazata avaloya / / 8 / / badana badana para pATha ju datta / radana radana ikasara ThATha / / sara prati kamalani so paccIsa / eka lAkha kamalani saba dIsa III
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacana koza rAjahi kamalani prati panavIsa / phamala bhae saba sAkha pacIsa / / manala kamala prati dala so pATha / dala dala eka mapacarA ThATha // 10 // nasaM kareM bahu AnaMda bharI / hAva bhAva naeNnavi bhAvarI / / saba mili koTi satAIsa nAri / kareM narta gaja muSa para sAra // 11 // kanakakikiraNI prau dhanaghaTa / aise airApati ke kaMTha / / camara patAkA dhujA vizAla / tribhuvana ko manamohana jAla // 12 // tA hAthI para hai prasavAra / prAyo indra sahita parivAra / / saba mili pura pradakSaNa kreN| muSa te jaya jaya rava sccreN||13|| gaI murata indra kI scii| jina ananI ko nidrA rcii|| mAgA maI rAkhyo zizu aMga | zrI jinaviba layo ucaMga / / 14|| niraSata rUpa vipata nahi hoi / parama hulAsa hRdaya nahi soi / / aso pe bAraMvAra / merai locana hoha hajAra // 15 // niraSauM nayanani rUpa athAha / hohU punIta parama pada pAi / / bhAnaMda bhari le pAI tahA~ / haraSata vadana iMdra' saba jahAM / / 16 / / prathama iMdra kari lei uThAi / prabhu caranani ko zIsu navAI / / gaja mArUda bhae bhagavAna / chatra liye saudharma IzAna // 17 // sanatakumAra deva jo doi / dvAreM camara anupama soI / / zeSa zaka jaya jaya uccareM / deva caturvidha ipita phireM / / 1 / / le gae gagana ulaMdhya apAra jojana nanyAnaveM hajAra / / meha bikhara rAbai vana cAri / saghana sajala kabahUna patajhAra // 16 // sumana paDika naMdana vanna / bhadrazAli laSi cita prasanna / kalpAMta vAta nahI paraseM kadA / phUleM phase chahoM Rtu sadA / / 20 / / cArayo disA meru kI lasa / pahile bhadrazAla vana baseM / sA Upara naMdana vana saMca / u~co hai jojana sata paMca 129 // titanI hI jAnI vistAra / naMdanavana ko giradAkAra || sA U~ce sumanasa bana hoi / meru pApalI someM soda / / 22 // tAsa phera kI gaNatI kahA~ / sahastra sAThi vaM loM lahoM / / madhika pAca seM.mojana jAni / tApara pAMDuka vana zubhayAna / / 23 / /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja sumanasa vana teM dIseM caMga // vana virAjata balayakAra / / 24 / / janama kalyANaka mahodava tahAM // pUraba disA prAdi de bheva ||25|| aura grantha se suniyo jAMna // jojana sahana chattIsa uttaMga corANa adhika so vAri cAri silA pAMDuka hai jahAM vana vana prati caityAlaya deva kace core ko paravAna maMdira prati pratimA jina tanI / aTThottara so saMkhyA galI 126 // satraha pravizati sadA / bane prakRtrima nAsa na kadA | dhanaka pAMca se bica uttaMga / tIna kAla baMda manaraMga || 27 // sakale puraMdara haraSita bhae / pAMzuka vana vicitra le gaye / / tahAM birAja pAMDuka zilA / jAnauM zraddhacandra kI kalA ||28|| corI haiM jojana paMcAsa / so jojana lAMbo paragAsa vasu jojana kI UMcI gatI / lalita manohara sobhA sanI // 26 // tahI maMtra nabhaI tAtighAsana chabi daI / bharI tAla kasAla ju cha / dapparoM camara kalasa dhvaja patra // 30 // prathama ghareM haiM maMgala aSTa / race kalasa tahAM mahA variSTa // vadana udara zrI gahi pariNAma | eka cyAri vasu jojana jAMna // 314 tApara parAe jinaIza / pUraba muSa kamalAsana Isa // pUjA pATha paDheM saba indra / dravya ATha sAjeM prati indra ||32|| jalagaMdhAkSatapuSpa anUpa | nevaja pracura dIpa paru dhUpa // phala juta mATha dravya parakAra 1 pUjA kareM bhakti uradhAra // 33 // kareM bhAratI paDha jayamAla | gAveM maMgala vividha rasAla // bAje tAla mRdaMga ju bIna / dudubhi pramukha ghuri dhvati chIna // 34 // // nati sura gaMdha kI nAri / hAvabhAva vibhrama rasa bhAri // sacI sakala manohara naiMna / candravadana visrata sukha chaina ||35|| bhaMga mori bhavarI jaba lehi / desI viSa~ parama suSa dehi || dhirgAdi vigadi tata theI tAla | bhimaka bhimaka jhAlarI kamAla ||36|| zrigadi thigadi muSa kI yathakAra | digadi digadi saMgIta sutAra // ki dramaki bAjeM duramurI / ghumiki ghumiki kari liMkana karI / / 37 / 0
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ vadhama koza Thanana Thanana ghaMTA TanarAma / manana manana bheraM mana nAi / / taratA tAsAtha tAtA) tAla / tala pazu laya gAve sura tAla / / 38 // bInA baMdhA muraja jhanakAra / taMta vitaMta ghane suSakAra / / nUpura dhvani yakita suvaMza / jina gaNa kakRta mano kalahaMsa / / 3 / / maMgala nAda kareM saba koI / sura nara saba yaha kautika joha // surabhari kalasa lehi eka sAthi / kSIra samudra teM hAthi hi hAthi // 40 // naba sureza saudharma IzAna / prabhu kI kareM abhiyoka vidhAna || dahI ghIya miSTAdika jAni | prabahorata rasa saMkalpita mAna // 4 // jyoM paMcAmRta paramata kahaiM / tAhI sameMlo ganie gahaiM / iMdrani konI inakI dhAra / binA kSIra prabhu ke siramAla // 42 // kA mama bacana na mAne koi / deSA prAdi purANa meM joi / sahasa praSTottara kalasa vicitra / DhAle jinavara sIsa pavitra // 43 // aura pramukha zR'mAra mAcAra / indrani kiyo sakala niri|| bhae jaga jyeSTha bariSTha abhirAma / RSavadeva rASyo pramunAma // 4 // phiri jalAha sahita 3 phire / prAya prajodhyA meM anusare / / tahAM kiyo bahu vidhi prAnaMda / mAtA ko saupyo jinacanda // 45 // dhanapati ko prabhu sevA rASi / indra sakala nija gRha prAe bhASi / / yAhI te dhanapati ghanarAya / prabhu kI seva kara citu lAi // 46 / / voharA iha mahimA jina janama kI, pahaMta sunata magha mAsa / nija svarUpa anubhava karai, bahu vina garma nivAsa // 47 iti ko jamma kalyANaka varNana RSabhadeva jIvana caupaI mAbhirAya maradevyA mAjh / dhAnaMda baDyo na praga samAi / gurujana purujana sagha gRha dhAma / maMgala kareM sakala nara vAma // 1 //
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja paMca zabda bAje manavAra / mosina jhUla baMdanabAra / / ralari soM coka purAi / phiri jinako abhiSeka karAi / / 2 / / jaga byohAra karaNa vistAra / pheri kie saba pramukhAcAra // baMdI jana bahu dIne dAna / tinahI ko nahIM sakauM bakhAna / / 3 / / juga kI mAdi bhayau bhavatAra / mAdinAtha paryo nAma vicAra // zramajala saba mala rahita sadIya / rudhira varaNa jaiso mauvIra ||4|| prathamasAra saMghanana svarUpa / sahaja sugaMdha sulakSa anUpa / / madhura vacana bala atula na mAna / mAtra vicitrI saba soM jAni / / 5 / / e daza pratizaya sahajotpanna / tIrthakara vina hoi na bhanna // amara pAi baiMkriya basa phora / koU marAla hva kokila mora / / 6 / / vividha rUpa ha prabhu soM / bala vinoSa karata dina garbha // deva punIta sakala gira | gura diyAI ni| 2 / / pahirA prabhu ko pari heta / niraSata tAta mAta suSa let|| bhaura manUpama bhoga vilAsa / bhaugai prabhu jUna sukharAsi / / 8 / / bIsa lASa pUraba lauM jAni / kumAra kAla muktyo bhagavAni / / pA dIyo nRpa pada bhAra / nAbhi narendra parama udAra / / 6 / / baiThe siMghAsana zrIjagadIsa / yugala dhamma nivArayo Isa / / khetI binaja likhana cAkarI / parajA pAlana ko bistarI // 10 // putrI kAI kI mAniye / suta kAhU ko tahA jAniye / / kara vivAha lagana zubha bAra / ihi vidhi bar3hata calyo saMsAra // 11 // so mopeM varaNyo kyoM jAI / ho matihIna viyanake mAi / / bhae prasanna kalpataru bhUmi / kSudhA tRSA kI bAr3hI dhUma / / 12 / / parajA saba dukha pIDita bhaI / nAbhirAya ke prAgeM gaI / jo kucha kaho su kIje nAtha / kSuSA tRSA kari bhae pranAtha // 13 // pudgala jarjarI bhUta pratakSa / binu pAhAra na koi rakSa / / / nAbhi nareza suni yaha bAta / ciMtA upajI ura na samAta // 14 // cali mAe jahA~ trimukna rAya / dukha parajA ko ko sunAya / / zrI bhagavaMta vicAracau gyAMna / mRta bhaviSyati bho vitamAna / / 15 //
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacana koza aisI hI anAdi kI rIti / sabako samajhAI pari prIti // pRhami karaSa upajAu jAha / tA phala bhaSi poSoM nija kAya / / 16 / / jo lo kRSi phala upane mahI / soloM eka karo tuma sahI || e anAdi ke ikSupu daMDa le bhAvI ini karo juSaM // 17 // peli peli rasa kADhatu jAva | kAyA poSoyA kara bhAva || saba paramA grAnaMdita bhaI / kSudhA pora teM vana mahi gaI / / 16 / / lIye ikSa daMDa saba tori / rasa kADhadho tinako kari mori // bhakSita bhAgI bhUkha piyAsa / ghara ghara bhrAnaMda parama hulAsa ||19|| saba juri Ae dena bhasIsa 1 tuma ikSvAku vaMza jagadIza || taba teM : 5 horerA ilAka taba jAnyo prabhu yaha nija vaMza / thApyoM aura tIna zravataMsa || kuru rudra nAtha e tIni / prabhu ne nAma pratiSThA dIna // 21 // kare parasapara vyAha viSani / taji vizvavaMza sagAratha jona || prabhu ke rAjadRSI nahi koi / ghari ghari jaina dharma lo ||22|| tihi pura mada gayaMda sauM raheM / madirA nAma aura na kaheM I mA so jo bala budhi hoi / puSpa patra leM bAdhe soi ||23|| daMDa soi jo jogI lei / bhaurakha daMDa na koU dei / / caMcala cora kaTAkSa tiyA ke | jo nisa coreM citta piyA ke // 24 // / cAka binu koi na prAna / nizi ke sameM viraha dukha sAMni // birahAkula pika binA na koi / birahAkula piya miva raTa soi / / 25 / / dohA dIpadu badhika base tahAM, jyoM nisa badhe pataMga | pravadhapurI aiso calana, racyo Isa mana raMga // 26 // caupaI saba hoi caturvidha dona jinapUja aura guNa sanamAna // dhammaM rAja barateM saMsAra / pApa na dIse kahUM lagAra ||27|| GE
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja nAbhirAya taba hulasyo citta | taruNa bhae prabhu parama pavitra // kI vyAha sakala sukharAsi baMdI jana kI pUrva prAsa // 28 // se jagata jIva yaha rIta | kareM saphala hirave pari prIta || iha prakAra viradha saMsAra hoi pravatta lokAcAra ||26|| taba pramusyo vinaca manurAma / tumato jagata pitA jinarAya || mAdi panta vinu varato sadA / janama maraNa ko dukha na kadA // 30 // o mohi diyo pitA pava Isa to mama vacana suno jagadIsa || pANimata karo bhari prIti / jagameM jo yaha vAdeM rIti ||31|| loka baDhata ne dharma adhikAra yaha prabhu jU kI hai upagAra // jo mama baccana na kari hroM kAMna / pitA vacana kI nizcaya hAni ||32|| putra sapUta kahAveM taba pitA baccana pratipAle jaba // taba prabhu honahAra saba jAna / veM kiyo phira bahu sanamAna ||33|| nAbhi narendra phUla bahu bhaI sakala nRpati ke ghara sudhi laI / / kaccha mahAkaccha OM bhUpa / tinike duhitA ju anUpa ||34|| kaccha tanI naMdA pani bAla / nami kumAra beTo guNamAla // t jasvavatI mahAcha kI sutA / vinami putra saba guNa saMjutA ||35| va~ haiM prabhu ko byAhI rAya / prAnaMda maMgalAcAra karAya || bhoga vilAsa karata saMtoSa / taba saba bhirANI ko koSa ||36|| bharatharAya prAdi so pUta / upaje sundara subhaga sapUta // brAhmI sutA pavitra avatAra / pUrva punya lIyo ju vicAra / / 37 / / aba suni dutiya rAganI bAta / naMdArANI parama vikhyAta !! putra janyoM bAhubali nAma sutA sundarI guNa abhirAma // 38 // yaha vidhi baDhyo parigraha ghora / eka teM eka pratApI jora / / khAnArasi nagararI ko bhUpa / nAma aMkapatra kAMma svarUpa // 26 // senApati baDo saba kahaiM / lAma nAtha vaMza vedatA baheM || prabhu ke bhAi caraNa sira naI da laheM mAnaMda adhikAI // 40 // vinatI karI jugala kari jori / masarA sarA nAtha hoM mori || F
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacana-koza 85 tanuSA mama gRha bhaI abhirAma / sulocanA tAko hai nAma // 4 // bhaI bara joga sutA vaha Iza / deu kAhi bhASau janIza !i saba prabhu bhAvo kAla vicAra / bhASyo carsa jayata yauhAra / / 42 // yA mAI ho / ekIlA kI leha // jo cakrI saba paranatu jAitI kase saMsAra ghaTAi // 43 // -- -..... svayambara varNana mAta pitA icchA guNa pora / sabala mibala parikari hai zora / / tAte racyo svayambara jaai| tahAM sakala napa leha bulAya ||44 / / gharamAlA kanyA ko deu ! putrI nija inchA bA leha // tAhi barana koU mAneM buro / nAko mAna maMga saba karo // 4 // ina muni bhara parama gAnaMda / sApanIti bhASI binacanda / / suni rAjA apane ghara gayo / pramu bhASI so karatI layo // 46 // deza deza ke cAle rAya / sutA syambara ko ThaharAya / / prakka prAdi bharatha suta cale / kaMdarpa rUpa virAce bhale // 4 // paura saphala prAye mahipAla / jinadekhata nAse urasAla / / raci vibhUti apanI saba tahAM / prAe saphala svayambara bahA~ / / 4 / / kanyA ke kara mAlA dhaI / mAi svayambara ThAr3I bhaI / / kanyA ke saMga dAsI dIna / sabake guNa jAnata paravIna ||4|| eka aura tai baranatI calI / nAma rAjaju stuta kari bhalI / / bhAvI ke basa pahuMcI tahA~ / gajapura panau virAbaiM jahA~ / / 50 // bharatha sano senApati sAra / nAma tAsa hai jayakumAra / / ratipati deSata rUpa lajAi / bala unamAna karo nahiM jAI / / 11 / / kuruvaMzani ko nAtha pravIna / jAke rAja na koU dIna / / sulocanA dekhyo vaha rUpa / kaMTha kari varamAsa manUpa // 52 / /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda bulAkAdAsa eka hemarAja apayakAra zAyayo / kAra utsama ra layA / / sakala nareza cale nija meha / upajyo koha prakrka ke deva / / 5.315 prabhu deSita kyoM sevA kreN| dITha panauM kyoM deSI pareM / dayo nisAna juddha ke kAja / meja khuda bhame tara Aja // 54 // taba maMtrini misi yaha budhi dIna / pahale paTaU dUta pAna / / mAMge deha juddha bhakti karI / nahiM to manacAchita pAdarI // 55 // paThayo dUta tatakSiNa taho / jama kumAra baiTho mhaa|| dUpta vacana suni vaha parajarathI / mAno pragani meM pUlo parayo / / 5 / / suna re dUta mUr3ha mati maMda / pravivekI bhayo prabhu ko nanda / yaha marajAda pitAmaha tanI / torapI vAhata dhari siramanI ||57 // bharatha suna dura pAveM dhanauM / kyoM nija pramutA cAhai hnyo| hama sevA tohi lo kareM / jI lo nIti paMtha paga dharai / / 5 / / lopyo cAhai jo iha rIti / to mausoM mahi saki hai vIti / / vaha nahi jAnata he balavaMta / pAneM bharatha rAya guNavaMta // 56 // parvata muphA phori maiM dara / bhava chaha khaMDa tanI jaya maI / / kAhe ho rANoM magyAna / kyoM misi haiM nu varI balavAna // 6 // dUta gayo phira jahAM kumAra / suni tA bacana bhayo prasavAra / yoni juddha kIno paracaMDa / jayakumAra taba dInI daMga / / 62 // arkakumAra baghi le gayo / kari vivAha niju ghara se gayo / hvAM te kuvara do taba chori / bhAdara soM dayo sancha karoti // 66 // bharatha niraghi mRta kIyo pikAra / karai su pAveM yaha niAra / jayakumAra ko kise pasAva 1 ghya gama dezA bahuta sira pAva / / 6 / / rAjanIti tuma konhI sahI / natara kuvAta vicaratI mahI / / sevaka mRta sama jo jAni / jo prabhu kI bheTa nahi prAni / / 64 // taka teM yaha jaga barasI rIti / kareM syambara nRpa dhari prIti / / nAhi vara sohI le jAi / phiri na tAhi koDa sake satAi // 65 // iti syambara noti varNana
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacana koza I pUrva lAba saThi lauM jAni / karau rAja zrI kRpAnidhAna // yA naMtara ika dina jina rAja | baiThe hute sabhA sukha sAtha ||1|| nIlaMjanA nadI ko nAma / nRti kara bhAI vaha ThAma || bIta upaMga yAMsurI vArja I DhoDI yaMtra amRtI rAje ||2|| sura maMDala bAje jana tanI / sAraMgI pinAka bahu bhanI || vati thii| mRtakuMbha e bAje saba bAjana lAbha / taba mili ju pralApahirAba // prathama sapta svara sAdhi ju lIna / puni mili sakala sura eka kIna // 4 // raMgabhUmi pAtura paga dharau / rava saMgati badana ucarayAM || surasura kumakuma dhamapi boleN| bAra bAra saMga lAgeM DholeM ||5|| tata bheI tataI taba kreN| tataki talaki puSa ucca // aMga mori bhaMvarI jaba laI / pari gharivi mRtaka hna gaI // 6 // paramahaMsa dUjI yati gyo| dekhata savani prabho bho // prabhu vA maraNA vicAratho citta / ura upajyo vairAgya pavita || : bAraha bhAvanA varNana doharA madhva prasaraNa jaga bhramaNa, eka anaMta azuddha / zrAzrava saMvara nirjarA, lauka dharma durla meM || va vastu nizcala sadA, adhU bhAva pajAba | skaMdha rUpa jo dekhiye, pudgala tana vibhAva // 16 // caupaI jite padAra ballabha jani / gamana namara sama yasto samAna || ana jIvana jala paTala ju hota / sajana nAri suta tadita udota ||1 jala budda buda jo barateM sadA 1 vinAsIka thira nAhIM kaza / / isa jahA~ na upajyo moha | kaheM mAvanA adhira soi ||11| 87
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja boharA masaraNa vastu ju pariNamana, saraNa sahAI na koi| mapanI apanI sakti ke, sabai vilAsI joi // 12 // propaI maraNa sameM kAsagI |m ke gAnagI / puSpanAla kumhalAI deva / karitu phira sabahI ke seva / / 13 // rAkhi sake nahIM koka sAhiM / saraNaka noheM vapu mAhiM / / tAke saragata ke munirAka / iha prasaraNa bhAvanA kahAvaM // 1 // parahaMto masalImatvo tAraNa loyaa| idIha saMsAre mmgii| desAI kusulAi, je taraMti tema mAlamAI // 15 // dohA saMsAra rUpa koka nahIM, bheda bhAva bharayAna / / syAMna dRSTi kari dekhiye, saba miya siddha samAna // 16 // caupaI paragrahaNa jahAM prIti bahu hoi / bhAMti bhAti ke dukha sukha joi / / bhArauM gati meM hiMstu phireM / svAMga lAkha caurAsI gharai / / 17 // ko svachanda varate traya kAla / tA svabhAva dIjeM haga cAla / gari da saba pudamala rIti / taba saMsAra mAvanA prIti // 18 // vohA eka disA mAniju dekhi ke, mApA lehu pichAna / / nAnA rUpa vikasapanA, soto parakI joni / 16 // golata Dolata soksA, thira mAne jaga bhAMti / / pApa svabhAva pApa muni, jisa sita bhanu panAti // 20 // caupaI phari janma gharacI marahe kauMna / dina meM binasi jAi jyoM launa / / svarga naraka dukha sukha ko saheM / mukti sisA para jAi ju rahe // 21 //
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacana koza e saba jIva dravya ke khela pudagala soM nahIM dIsaM mela // vala bIraju sukha jJAna mahaMta sahajAnaMda svabhAva anaMta ||22|| dharo dhyAna joUM tA rUpa | sadA makelo vimala svarUpa // jahAM DU jAkI hoi prabhAva / ekatAnu bhAvanA kahA ||23|| vohA anna anna sattA ghareM, zranna pranna para deza || anna anna tithi mAMDalA, anna anna para deza || 24|| caupaI nita anya jIva saba kAla / pudagala anya parigraha bAla || saMpe putra kalitra zarIra / koi na tero suni yasa vIra // 25 // yA dina haMsa yAnI kreN| saMgI hU~ koU na saMga ghare // jaha sevaga sAhiba nahIM mAna / anaMtAta bhAvanA kahAMna // 26 // : bohA nirmala mati jo jIva kI, vimala rUpa triyakAla 1 zuSi zraMga jo dekhiyeM, puMja varaganA jAla // 27 // cIpaI zuci khAni kahiyeM yaha deha / sAsoM jIva kahAM tohi neha || rakta pIru mUta purIkha / ini soM bharI sadAI dIkha ||26|| hADa nAma kezani ke jhuMDa / yAroM ne narka ko kuMDa // yA soM jIva race nahIM jahAM | azuci maMga bakhAne tahAM // 26 // bohA jyoM sarvASa naukA viSai, pAve caudizi nIra // tyo sattAvana dvAra hU~, hoi ju mAnava bhIra ||30|| caupaI jo paradravya tano hai sAra | rAga dveSarU karaNa svabhAva || basu mada au saMkalpa vikalpa | sakala kaSAya gyAna guNa bhalma ||31|| 86
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara balAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja upajai inake karma aneka / so saba pudagala nanau viveka / / i choDi bina prApA garne / zrAzraya bhAva sakala taba bamaiM / / 32 / / dohA chidra mUdie nAva ke, bahuri na jala paraveza | sanco sUcI kAla bala, saMvara ko yaha bheSa / / 33 / / iha jiya saMvara prApano, jhApA Apa muneya / to saMba caupaI mAvata dekheM janta hI apAra / taba jiya aisI buddhi vicAra || mUde sakala nAma ke chidra / rAga doSa jala kareM na Sadra / / 35 / / karaNa virSa mada ATha prakAra / iti taji apanI kare samhAri 11 phiriyA taba peMcaM nAva | suMdara tanI kahAveM bhAva || 36 // 8 dohA viyogI apane viyoga sauM, nyAro jAnata joga / yA dekha na sakati haiM, vA guNa dhAraNa joga ||37|| iha yogI kI rIti hai, mili kareM saMjoga || tAsoM nirjara kahate haiM, vidyuraNa hoi viyoga // 38 // caupaI janama janama je jore karma / aba jAnoM inako guNa marma // tAnAsana ko uddima racyo / cArita bala rIti taba pacyo // 36 // uSNa kAla giri parvata bAsa / sIta sameM jala taTa hi nivAsa | varSA Rtu taruvara ke tale sadhai~ parIsaha neku na ha // 4 // mana caMcala ko dhone ghora / indro daMDa dei prati jora || pUraba kRta thiti pUrI hoi / zrArge bahuri barca ko || 41||
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . ma vacana koza yaha pudagala nijjara kI rIti / nizcaya naya jaba Atama prIti / / tajeM jIva parabuddhi prasaMga / yaha niz2ara bhAvanA suraMga / / 4 / / dohA saphala dravya sima loka meM, muni ke paTatara dIna / loga juga si sauM thApanA, nizcaya bhAva dharIna / / 4 / / cApAI pIra ko saba pukAra sAbita vicAra jura.pada e nigoda haiM doi / piMDarI narpha sAta avaloi ||4|| chammA vaMsA meghA AMni / aMjana pariThA madhya haiM ThAma / / madhavA sapsama nakarSa vicAra / prAya tAni tIsa niSidhAra // 45 / / jaMghasthAna pare thala cAri dIpa nAga mo asura kumAra / / base bhavanavAsI tihi Thora / Upari madhya loka kI dora / / 4 / / udara samAna kahyo bhUci loka / aganita dvIpa samudra ko thIka / / jyauM paMjaraheM laMgarAkAra / yauhI so rahe suraga vicAra / / 47 / / prathama saudharma IzAna ju doi / sanatakumAra mAhendra hai joi / / brahma brahmottara do abhisama | lAttava aura kApiSTa su nAma // 48 // zuka mahAzupha sara geha / satAra mahAsatAra ganeha / / pAnata prAraNata e suradhAma / pAraNa acyuta pohasa nAma / / 46 / / dhakSa sthAna hai grocaka tIna / pradyo madhya Uradha paravIna / nadanakottara kaMTha sthAna / eka bhanAtarI tahAM jAna / / 5 / / tApara paMcAnottara nAma / prahimiMdrani ke pAMca vimAna / / so kahiyeM saravAratha siddhi / babana Thora jAniyo prasiddha / mukti sthala sasApTa para ganauM / lokAyAzA yahi tuma bhaNauM / / 1 / / triya valena ghevacI kema / chAli lapeTayo tara vara jema / / ghanAkAra hai sAsu visAla / rajjU tInase pora tetAsa // 52 //
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda bulAkIdAsa evaM hemarAja chahI drabya kari mo bhari rahyo / jyoM ghRta pari puraNa ghaTa gharayo / / pAteM apara pralokAmAsa / vahA sadA hI sunni nivAsa / / 53 // yaha anAdi kI thiti : karanA / puna ko ri / / nivame siddhi patA mIma : jIna va 3 pApa garIsa / / 54 // tajo ajoga Thaura jiya jA~na / taba khokAnubhAvanA barakhAMna // bharayU chAMDi jo cira meM aMta | to na bane lokAtu maMtu / / 55 / / dohA dharma karAveM paura kareM, kriyA dharma nahIM aura / dharma ju jAnu ju bastu haiM, mAna dRSTi pari soi / / 6 / / karana karAvana jhAna nahi, paDhana artha iha bhaura / jAna dRSTi binu Upaja, mopa taranI ju jhakora / / 57 / / soraThA ghamaM na kiye snAna, dharma na kAyA tapa tapai / dharma na dIye dAna, dharma na pUjA apa japeM // 58H / boharA dAna karo pUjA karo, japa tapa dina kari rAti / / jAnana vastu na vausaroM, yaha karaNI bar3a yAta // 56 / / dharma jo vastu svabhAva hai, yaha jAnI jo koi / sAhi aura kyoM bue, sahaja hI upaja soi // 6 // caupaI ddhimA prAdi jo daza vidha dharma / SoDazakAraNa ziva pada marma // dAna binA pUjadika mAva ! navyauhAra dharma ju kahAca / / 6 / / jo lauheM sarAma cAritra / to lo ina guNa mahA pavitra / / cItarAga paritra jaba hoi / prApurko pApa munai saba koha // 2 // yaha ghamaM bhAvanA vicAra / karate bhavadhi pAvaM pAra / / iha manAdi ko vyApaka praya / koU to mati dharma prasaMga // 63 / /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacana koza soraThA durlabha para ko bhAtra, jAkI prApati nahIM / jo Apano svabhAva, so kyoM durlabha jAniye // 64 // caupaI jaba jiya carateM madhya nigova / durlabha saptama naraka vinoda || jaba prAyeM sAtoM pAthare / ekendrI durlabha mana ghareM / / 65|| ekendrI yaha kareM sadIya / pAnI teja bAya ke jIva / sAta sAta lAkha parajAya / vanaspati daza lAba ganAi / / 66 / / prathvI kAi sAta lakha jAni / caudaha lAkha nigoda bakhAMna // tAmeM isa nigodI sAta / unike duSana kI pragati bAta || 67 || jyoM luhAra ko sahaso mAhi / kabahUM bhagati kabahUM jala mohi || seva sAta saya itara nigoda / prava suni unake duSa vinoda ||6|| sAsa usvAsa eka meM sAra / jAmana marAThAraha bAra // vAyu tanI saMkhyA nahIM tAsa / ekendro zarIra duba rAsi / / 66 // saba mili ekendrI kI jAti / thAvara paMca prakAra vikhyAta || tAmeM muba jala harita ju tIna | kahaiM pranaMta kAya paravIna // 70 // masUrI dAri taneM paramAna rahe jIva tinike sukha mAni / / * jo jIva hoi mari koka / tau bhari upalaTeM tInoM loka // 71 // sati indrI durlabha hoi / dve lakha jAti tAsu kI joi / / yo ghAsa khulAsA patra DAri / lATa gaDoI kI unihAri / / 72 / / rasanA koI indrI ganI / zrI jina dhAgeM aisI manI // yAteM indrI durlabha sIni lakha jAti ThIkatAdIna // 73 // 1 joka mAMkaDa bI aadi| deha nAka rasanA kI svAda / / yA cauindrI gati dUri lakha jAti rahI bharipura / / 74 || bara DAMsa mAkhI ru aura kAMga / bhRMgI bhavarI koTa pataMga || rasanA nAka prAkhi bhadeha | cauindrI ko vivaraNa ehU || 75 || 63
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ tv kAMvevara bulAkhocanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja 1 je saba mili maTThAvana lAkha 1 lAkha chabIsa paMceMdrI bhASi / / sa cAri binu hADa na hoi / beindrI loM jAneM soi ||76 || sAhU meM sammUrchana gano yauM kahi gae sakala guni ganA // tAmeM caudasa lakha nara jAti / cAri lAkha tirayaMca vikhyAta // 77 // sAhU meM kareM paravIna / jalacara nabhacara thalacara tIna || namacara saba pani pahicAni / jalazvara mInAdIka barSAAMni // 78 // sarpa catuSpada pazu zrotAra / e saba thalacara nAma vikhyAta / / lAkha cAri gati devani sanI / soU cAri bheda kari sunI // 76 // bhavanavAsI kalpa ju doi / jyotiga vyaMtara su hoi // kalpavAsI svargati meM rheN| sukhasoM sakala zrApadA hai ||8|| dazavidhi bhavanavAsI sura jAni / pRthaka pRthaka guNa kahIM bakhAni 3 // pahaleM asurakumAra heM joi / daMDa deheM narakani koM soe // 51 // nAgakumAra dUsare raheM / tinisa bhraSTa kulI jaga kaheM / vidyuta bIjo nAma kahate / capalA dAmini jo camakata // 82 // supara cautho nAma bakhAna / aganikola paMcama sura jAMni // SaSTama bAta bakhAnI sahI / jAteM adhika prabala bala mahI 283 / / saptama saMtati deva vicAra / jo nama maMDala garjaya sAra | aSTama zrAvadha nAma ju dharI / jAsoM haiM bacca bhuvi paryo / // 64 // nava divya dhvani zradeva / dakSa meM daza digapAla ganeva jyosiMga deva tano parivAra ravi zazi Adi paMca prakAra 85 graha nakSatra tArAMgana suno| U~ce vahIM tAhi aba bhaNoM // pRthvI te jobana se tAta / aura nahIM UMcI adhikAta // 186 // ratana jaTita jyotigI vimAna / tinikI jyoti camaka paravAna // zazi vimAna aMjana mani la / tA'tibiMba candravapu grahoM ||7|| yaha syAmatA niraSa mati maMda / thApyo jagata kalaMkI caMda || paMtha calita zrApa para gha / tini argAni kola muda biSai // marau deva kumati yoM khaiN| aura TaracI tArI saba kaheM // rAhu ketu I graha e syAma / nikaTa na hoM ravi zazi ke dhAma || 86 //
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacana koza ravi zazi ini Upara maleM / jojana eka pragho e caleM // rAzi aru ke do eka joTa / dayo valeM chAyA kI proTa // 6 // jyoM jyoM chAyA Tati jaar| tyoM tyoM candra vimala pragaTAI 1 pUtvoM ke dina ketuma zraMga sohata pUraNa kahA mayaMka 1161 / / yahAM kAhU jiya saMzaya bhaI zrI gurU sIM una nitI ThaI 11 1 suniyo jo pUnyoM ko nAtha ketu taje himakara 1 ko sAtha ||12|| sau kA tai 1 kabahu~ kaba syAma sarUpa / / taba guru kahU~ suno buddhivaMta / kahIM pragaTa jo kahI siddhanta // 63 // tA dina dabai rAhU kI chAMha gahana kahU~ pravanI saba mAMhi // tAko bheda ko niradhAra / jyotiga pratyani ke anusAri // 64 // phiri parivA teM dAveM kesu / chAyA tarau pati ko leta || mAvasa ke dina sunauM pravIna / dIseM himaskari kalA vihIna ||5|| doharA ravi zazi sUraha sattarmo, hoirAma ekaMta / candragrahaNa taba hoisI, vAdahi varIya saMta // 66 // jAsu nahi ravi baseM, tAsu amAvasu hoi // rAha sUra so jaba mileM, sUra grahaNa taba hoI // 67 // coI I aba suni vyantara deva vicAra / kahiye sakala aSTa parakAra !! kinara bhI puruSa birAma gaMdharva aura mahoraga nAma // 8 // rAkSasa akSa pizAba ru bhUta / ihi vidhi deva kaheM guNa jUta // tAraka gati lAkha ju cAri / lAkha caurAsI saba mili sAra // 66 // nikasi pAyarini bAhira pare / tiryaga mukha durlabha dhanusare || tiraMga ko durlabha nara deha / tinikoM durlabha khaga sura geh // 100 // // e durlabha sahi bhaTakyoM sadA / zrAvaka kula upa nahi kadA || kabahU gharapare napuMsaka rUpa / tAteM durlabha nAri strarUpa / / 101 / / #
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIdAsa, bulAkIcanda evaM hemarAja nArI bhaeM adhika dukha khAMni ! durlabha puruSa veda pradhAna // karma zabhAzubha udai pramANa / pAyo nara zarIra zubhayAna // 102 / / sata guru mukha suniyo upadeza / jAnyo nija svarUpako bhesa / / .... .... .... ....rasa vikriya kSetra kriyA sAra // 10 // tAmeM prathama buddhi riti kaho / bheda prAraha nAmeM lahauM / kevala pravadhi jAniyo doi / manaparajaya tIjI bhavaloya / / 104 // praba durlabha ziva saravara tIra / jAmeM virSe rahita zuci nIra || praya baha nIra hiyo jiya jAi / karma bhAtApa sakala bujhi jAi / lena na jAu kahU~ tuma dUri / prAtama tAla rahI bharapUri / / 105 / / tU jiya nirmala haMsa sujAMna / aura na koLa tAhi samAna / / pavara lahai mukti ko yaha sulabha bhAvanA jhakAra // 106 / / bohA e zuci bAraha bhAvanA, jinateM mukti nivAsa / zrI jinavara ke pitta meM, tabahI bhayo prakAza // 107 / / iti mAraha bhAvanA RSama deva gRha tyAga varNana caupaI taba mAe lokAMtika deva / kusumojali de kaunI seva / / paMcama suraga hai su vizAla / yaha niyoga prAva ti hiphAla // 1 // gaga pranitya tAkI saba rIti / varana sunAU mahA punIta / / tuma pramu hoM jimuvana ke IvA / zaka divAkara ho rajanIza / / 2 / / prANanAtha avicala guNavRnda / anamo Isti mola pamaMda / / agama aghaTa pradhyAtama rupa / girAtIta zrI pralasa bhanUpa / / 3 / / kevala rUpI karUNAkAra / nityAnaMda rahita avikAra // ghahi vidhi bahu stata parakAra / zrI jina mAma baranI sAra // 4 // jo vaha buddhi ma prabhu ko hoi / jagata bIva nistarei na koi / prabhu samujhAI gae nija zAma / jaba binarAja mahAbaka sAma |
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacana koza bharata rAya ko liyo bulAi sodhyau rAja bhAra samujhAi / / sakala deza bAMTasa taba bhae / bAhubali podanapura gae || 6 | aura sUtani jo jo cAhyauM Thora / bATi dIyoM svAmI siramora || itaneM aMtara dhaura ju deza / cAyeM prabhuneM apara nareza ||8|| bharaya tanI sevA mani pare / azA maMgana koU karI // prathama hI cakravata bharateza / sA baMDa chahUni ke deza || 6 || ihi vidhi sabakI kari sanamAna jogArUDha hota bhagavAna || savikAra citra vicitra mAniyo / caita yadi naumI ko jAniyoM // 10 // tAmeM baiThA zrI jinacaMda | nAbhi nareza ghare niju kaMda // 1 sAta peMDa lauM ve bale / bhAva sahita mana zrati ujale ||11|| suna sakala abhirami se gae naMdana vana prabhirAma // iMdrani kayau prati udyava sabai jaya jayakAra uccare jaba || 1200 baTa taravara yahAM parama punIta / tAtari riddhi taji bhae pratIta || namaH siddhamukha leM uccarayo / paMcamuSThi loMca taba karI / / 13 / / maMDe paMca mahAvata ghora / sthAgI sakla parigraha jora / / maNimaya bhAjana meM bhari kesa 1 kSIra samudra meM kAra bhayau / / 14 / / puSkarArddha para pahu~cyo jaba mohara gae karate kaca sabai / / bhAva dravya le maghavA garyo / pIra samudra meM DArata bhayo / / 15 / / nASi cihuraso tina pada jAya / saMjama vala prabhu adhikAya || saMjama teM manaparyaya jJAna / prabhu ke hRdaya bhayau sukha vAMni / / 16 / / mana sahita laghu karata dayAla | tahAM vIthI taba kiMcita kAla / / pragaTa bhaI bhApa basu riddhi / zrI jinavara kI parama prasiddhi ||17| aba suni pRthaka pRthaka guNa tAsa hoi saphala miSyAmata nAsa // buddhi prauSadhI bala tapa cAra rasa vikriya kSetra kiyA sAra ||18|| baddhi prauSadhI bala Rddhi vAmeM prathama buddhi hI riddhi / zraTAraha nAmeM lahoM prasiddha // kevala avadhi jAniyo doya / manaparajaya tIjI maloya // 16 // bIja caturthama paMcama goSTha / SaSTama saMbhinna zroSTatA soSTa // saptama pAdAra sAriNI buddhi / dUrasa parasana aSTama zuddha ||20||
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja dvarA rasana navama buddhi jAMna / dUrA prANa dazama vanAMna // caturdaza pUraba terama gatI / pratyeka buddha caudaha bhanI || nirmita pani pandrahI anupa / cAda buddhi poja meM svarUpa ||22|| pragyA hetu satrahI vicitra / daza pUrvA bhraSTA pada pavitra || adara sabake guNa jude / jAke sunata ho mana mudre ||23|| kevala riddhi kahAvai soi / jahA~ sarva dRSTi jina hoya || tIna loka pratibhAse jema jala kI bUMda hasta para ema // 24 // adhi buddhi ko kAraNa yahe / gata zrAgata bhatra sAta ju ka hai | bini pUcheM nahIM avadAsa | kaheM jaba koU pUche bAta / 25 / / soi avadhi tIna parakAra deza parama garanAbhiza deza eka kI mAneM bAta / so dezAvadhi nAma vikhyAta || 26 // mAnuSotra lauM barane bheda / paramAvadhi jAneM jiSaveda || tIna loka saMbaMdhI khai| sarvAvadhi aiso guNa lahai ||27|| manaparajaya jaba upaja meda / mana vikAra taji nirmala zuddhi || sabake manakI jAneM jIya / jaisI jAke barase hIma ||28|| vAha meM do bheda bakhAMna / riju vipula bhAkheM bhagavAna // sabake mana ko sarala svabhAva / rijumati bAre ko ju lakhAba ||26| sUSI Ter3hI saba jAnaI / vipulamati tAko mAnaI / bIja buddhi jaba udaya karAI / pate eka pada zrI jinarAya // pada aneka kI prApati hoi / yaha vA buddhi tano phala joi // eka zloka artha pada suneM / pUraNa grantha prApateM bhaneM ||31|| rahyo na bheda chipakachu tahAM nava jojana kI hai vistAra koSTha buddhi pragaTata hai jahAM || bAraha jojana lAmo sAra ||32|| vatti dala jitaka pramANa deza deza ke nara tahAM jAna eka hI bera jo boleM sabai / pahicAna saba ke baca tA~ / / 33 / / saMNi zraSTatA buddhi vizeSa pratakSa pragaTaiM aise guNa doSi / / Adi ko eka pranta ko eka / paDha grantha pada surtI viveka ||34||
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ vanakoza ho samasta bhayaM ko jJAna / kaMTha pATha saba grantha bakhAna // eha pAdunAsAritA buddhi | jinanAnI teM pAI suddhi ||35|| guru laghu rUkSa uSNa jo sIta / ti kaTuka cikkana rasa rIti // mATha prakAra jinezvara kheN| saparasana rasa ina teM gupa laI || 36 // dvIpa DhAI se ju abhaMga / para se riddha pani ke prAMga // iha marajAdA para utakiSTa / jojana no taiM gaNo kaniSTa || 37 // dUrI parasana buddhi pratakSa // cikanI zrIra kaselI ghare || 38 saba guNa jude kahana ko iccha mITho karubI bhI caraparI I rasana bheda e vara pAMca dIpa jugala artha telahi sAMca // jI koU saba kholai tahAM / khAda bakhAne riddhi bala ihAM ||36|| dvarA rasana buddhi balavaMta / jina zrAgama bhASita dharata // durgaMdhA aru parama suvAsa / e nAtA ke parama vilAsa // / 40 / / pRthvarIti jAneM riddhivAna yaha kahiye buddhi dvarA dhAe // risabha niSAda gaMdhAra bakhAMna SaDaja zrI madhya dhavata jAna // 41 // / paMcama sakala mile sura sAta suni inake pragaTana kI jAta // puruSa nAbhikha riva bhagavAna / sura niSAda nabha garaja pramAna || 42 || paMcama kaMTa kokilA jema / saptama sura ju ucAre ema || kahAM kahAM pragaTai sura sAta patra zabda kahiye vikhyAta ||43|| prathama zabda jo carma bajaMta / dUjA phUMka tIsarI tanta // cauthI bhAMjhi majIrA tAla / paMcama jala taraMga ko khyAla / 44 / / pUrva rIti teM do lakhAva / dUrA zravana buddhi parabhAva || zvetapIta zraru rakta suraMga / harita kRSNa guru cakSu aMga ||45 || vAhA bhAMti dUra gyAna riddhi durAva bhavalokana jAMna // daza pUrava praru gyAraha bhaMga / vinuma sakati vidhvAjA bhAMga || 46 // rohiNI Adi paMcaso jAMni / zulaka yAdi sAtoM mAMni / / e devI saba tA hiMga prAya kareM kaTAkSa hAva prabhAva ||47|| tiniko calacitta kadA karata bhAyeM na hoi thira sadA || bhayaM sakala mukha kahIM vicAra / damapUrva buddhi ke anusAra ||48 ||
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja jahA~ catuIyA pUraba paDhe / gyAraha aga binA zrama bar3he // buddhi caturdaza pUraba eha / sohaiM rirvata kI deha ||4|| saMjama bhI caritra vidhAna / binu upadezani duni ke pAMma / / dayA damana indrI tapa ghora / iha prasmeka buddhi ko jora / / 5 / / indra prAdi ko vidyAvAna / prAva bAda karaNa dhari mAna / / uttara prathama rahaiM saba manI / iha bala bAdi buddhi ke dhanI // 51 // tastva padAratha saMjama saMtu / tinike sUkSma bheda ananta / / dvAdazAMga bAnI vinu kahai / pragyA buddhi hoi guNa lahai / / 2 / / voharA antarIkSa bhImaMga sura vyaMjana lachina chinna / svapana mileM jaba dekhiye, mATa nimattama anna | // 53 // caupaI zUra soma graha nakSatra prazasta / tiniko grahana prama na udaya sa / / zubha praru azubha jAnata phala tAsa / pratIta anAgata sakala prakAsa / / 4 / / vartamAna jaiso kachu hoya / antarIkSa ko varNana soi / / nimisa maga pahilo yaha bhannau / antarikSa kahiye mirmalo // 55 // chipI vastu jo bhUmi majhAra / dravya pra.di nAnA parakAra / / jathA jugati sauM deya batAi / svayaM buddhi para kauna sahAya // 56 / / bhUmikA phala barateM jema / saba vidhi varaNa sunAvaM tema / / bhUmi bheda kachu gopya na rahaiM / bhUmi aisI guNa kahaiM // 57 / / nara sirapaMca aMga pratyaMga / tinike darasaya parasa prabhaMga / / dukha sukha saba kakana jAnaha / vaidyaka sAmudrika mAnai // 5 // karuNAjuta bhASa upacAra / saba jaga para uniko upagAra // lakSaNa pragaTa kopa gyAna / praga nAma aiso murUma jAna / / 5 / /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacana koza khaga caupar3a kI bhASA jetI / pragaTe ani hRdaya sau tetI // tiniteM jo kachu bhAvI kAla / pragaTa bahAnyo dIna dayAla / / 61 / sukha dukha ko zrAgama yahI aba jaga saguNa kahA sahI || vaha nimitta ko cautho bheda / sura kahi nAma baneM veda / 162 || nilama se zrI lasana hai Adi / sAmudrika se jur3e pranAdi || tinike phala ko pUrA jJAna / vyaMjana aMga tanoM guNa jAMni // 63 // zrIvacchAdi lAMchaNa lIka | aSTottara so tinikoM ThIka | kara patarata zubhA zubha jema lakSA kevala bhAkheM tema // 64 // vastra zastra umApati chatra / zrAsana senAdika bharU vastra // rAkSasa sura nara ansa maMkAra ! mUSaka kaMTaka zastra pahAra || 65 // gomaya argAni vinAsI hoi / zubha mI azubha tAsa phala joi || pragaTa zaMsenahina adhikArI ke mAhi / / 66 / / sakala padAratha jo jaga race / jaba ve bhAi sthapana meM pace || tinimeM pragaTa sukha zrI tApa varaNi sunAyeM svapana pratApa // 67 // iha vidhi je zraSTAMga nimitta / baraNa sunAveM tahAM pavitta // sabakI saMse khAyeM ghora buddhi nimitta pratigyA jora / / 68 / / doparA iha zraSTAdaza gajula, / buddhi riddhi guraNa geha vimala rUpa pragaTeM sadA, bhAI tapodhana deha // 66 // iti buddhivarNanaM prathamoSadhI riddhi varNanaM cauparDa aba suni riddhi prauSadhI bheda / praSTa prakAra basAMnI beda || vidumala zrAmajvala zUla maMga | sarva dRSTi viSa mahA prabhaMga ||1|| 101
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja tinikI viSTA le gAta / saphala roga ko hoI nipAta / / 2 / / nirmala mamala niroga pArIra / viTa pratApa yaha parama gaMbhIra / / dati kAna nAsA ko maina / dekhata roga sabai mahe gaila / / 3 / / sakala dhAtu ko hoi kalyANa / mala pratApa yaha rarama gaMbhIra / / roga samAvi nambA / dAbahAra citA kari sunyo / / 4 / / hAtha chuvata lAvAsaba chora / grAma paMga kI jhAlIdaura / / zramajala meM rakha jAge aga / sukha sAtA dukhaharaNa prabhaga / / 5 / / TaleM masAtA lAgata deha / jala praga hai saba sukha geha / / lAra SaSAra thU ki te jAni / vyAdhiharaNa pro dhAtu kalyAna / / 6 pUraNa kara manA ratha mahA / yUla maMga guNa uttama kAhA / / paraseM maga to Ava tthaa| jinako laga parama sukhadA / / 7 // hareM pratApa kareM agha nAsa / sarva maga ko iha paramAsa / / kAdhyau hoi sarpa nai koI / ke kADU viSa pIyau hoI / / 811 dRSTi para pratApana rahai / dRSTi maMga aiso guNa lahai / / jo koU nai vidhu deva / dhyAna nahIM parama sukha lei // 4 / / bacana yoga sabako bisa hrai| maMga asana viSaM yaha guNadharaM / / sappAdika nahi unikI yAma / kareM nahIM muni nikaTa nivAsa // 10 // doharA yaha vidhi pATha prakAra jU, riddhi auSadhI sAra / pragaTa zrI munirAja ko, tapa bala yaha niradhAra // 11 // ipti auSadha riddhi varNana bala Rddhi varNana caupaI bhava tuma sunau riddhi bala sAra / mana vaca kAya trividha parakAra / / bhinna bhinna guNa tini ke gahoM / aiso guNa mAgama meM lahoM / / 1 / /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacanakoza 103 zruta mAvaramapI karma pradhAna / tAphe chaya upazama teM jAni / / antara mahU rata viSa samayaM / dvAdazAMga bAnI ko artha / / 2 / / tinake matameM kareM vilAsa / yaha kahiye mana bala parakAsa // dvAdazAMga vAnI adhyayana / karata mahAsukha upaja caina / / 3 / / tinako kaSTa na hoi lagAra / maMga vAkya bala ke anusAra / / bAnI paThata deha bama nAhIM / paDhA maMtra maharata mAhIM / / 4 // kAya prakhaMDita bala kI kreN| praga kAma bala yaha guNa dharai // pratula prakhaMDa balI balavIra / sauhai jinako subhaga zarIra ||5| boharA yaha bala riddhi gaMbhIra guraNa, pragaTa bastAMnI deva ! udaya hoi tapa joga teM, yaha jinayAnI bheva // 6 // ati bala Rdhi varNana sapa Rddhi varNana caupaI suno bhavya praba tapa Rddhi sAra / tAmeM sAta aMga niradhAra / / ghora mahata au ugra banaMta / dIpta guNa ghora bhanata // 1 // sAgasama brahmA ghora balAMna / praa tinake guNa sunI sujAna / / mahAnasAna bhUti pani hoi / joga ghara paci sauM muni joha / / 2 / / sabai upasarga dhuraghara ghora / yAhI seM kahiye tapa pora / / siMdhani krIDita prAdi upavAsa / tinako karaiM sadA abhyAsa // 3 // mauna antarAya sau yaha pAla / iha kahiye tApa matiramAla || beda kAya basu dvAdaza mAsa / ityAdika je pro upavAsa // 4 // kareM nirvAha yoga prArUDha / yaha tapa umra tano guNa mUta / / karata upavAsa ghora bahu bhAMti / paTai nahI dehI kI kAnti // 5 //
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 kaccira kulInanda vyAsa evaM hemaraja yaha kahayeM tapa dIpta gaMbhIra // upaja nahIM durgandha zarIra tapta loha golA para nIra parata hI sU saha nahIM pIra || 6 || liye prAhAra nihArana jahAM / tapta aMga tapa jAnoM tahAM || socAra binu suni abhirAma / ghora guNa tapa mAko nAma // 73 // duSamAdika hoi na tAsa ghora brahmacaryaM guraNa bhAsa 11 vrata zata aura pATha niravAra / titike munivara sAdhana hAra || boharA tapa Rddhi ke sAta guNa mabhyAse munirAja | anukrama tAteM jAniye, kevala jJAna samAja // 6 // X... X.... X X X pyaa kASThA saMgha utpatti bana 1.14 X............X.... X .... X .... X .... X ..... X ...... X samosaraNa zrI sanamati rAya, zrAjakhaMDa paradhI sukhadAi / zranti same pAyApura mAMni, punya prakRti kI gaI hAni // 1 // sudhi ASAr3ha caudasa ke dinAM / thApyo joga sakala muni janA / / pura ko soma nakheM nahi koI pAra na jAi nadI jyoM hoI // 12 // kAliMga sudi coda chAtra tA dina muni caudisi dhAvaI || cyAri bhAsa pUro bhayo yoga / deva ThAna bhAkheM saba loga || 6 || gautama Adi sakala muni caMga / tA tala bhayo joga prabhu saMga // hRto taDAga tahAM zuci rUpa eka kUTa tA madhya anUSa ||4|| tApara nibase zrI bhagavAna / hirade turIya pada sukala judhyAMna // kAsima badi mAvasa kI rIti / cAri ghaDI jaba rahyo prabhAta // 15 // zrI jina mahAvIra tIrtheza paMcama gati ko kiyo praveza / / mukti silAvara siddha sarUpa paramAtamA bhae cirUpa ||6|| jo ni dekheM nena nihAra / kUTa nahIM prabhu pratimA sAra / / uni samAna suni sudhi dvAri / prabhu ne kila kiyo bihAra ||7|| bhaTakata DoleM caudisi munI / gautama jJAna riddhi taba sunI // zrI gautana mukha vAnI khirii| saba ke jiya ko saMjaya harI ||5||
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacana koza bhAe indra sakala jUri tahA~ / prabhu nirvAna jJAna mUrti jaho / / feat mahIzrI pUraba rIti / mRni soM kaheM indra ghari prIti ||6|| kAhe ko muni jana zrama karabho / joga disA kyoM sudhi visaro / / siddha silA nivaseM bhagavAna / kAhe ko tuma citta malAna // 10 // joga disA taji do re jatI / / kareM kahA prava bhASyo bhaMga // / 11 // 3 / taba muni kaheM sunau surapatI mAgyA miTI bhayo vrata bhaMga taba surapati jiya soca apAra / prAvatu hai paMcama anavAra // dharma rahita paramAdI jIva baraseMge tA kAla sadIva ||12|| I jo ho inisoM ko prakAra / pUrI karo jAi caumAsa || mati Darayo vrata maMga ju bhyo| tuma prabhu ke hita ho citta daya // 13 // so paMcama paramAdI loga / saMkhyA tori kareMge joga || tA te Aja bhalo dina jAMni / zrI gautama bhayo kevala jJAMna / / 14 / / u kari saba karo bihAra / jyoM prakhaNDa vrata kI nahi hAra / / tabaseM AhUMTha mAsa ko joga / paMcama kAla ghareM muni loga / / 15 / / boharA vAhI nizi bhI aura ko pUrja pada nirvAna 1 kathA kASTa ju saMgha kI, mArge karo bakhAMna // 16 // iti caturmAsa bheda loga varNanaM 105 caupaI guptA gupta mAcAraja riSya 1 bhadrabAhu muni tini ke ziSya || titi ke paTTa ju mAghanaMdi muni / jyAM caranani meM jAi gunI ||17|| unake paTTAdhIza bakhAMni / zrI kundakunda zrAcAraja jaoNna / / tinike paTTa ju umAsvAti / jisateM tattvAratha vikhyAta ||18|| tinike paTTa lohAcAraja bhae / jina kASThAsaMgha niramaye // AcAraja vidyA bhaNDAra / sAkSAta khArada zravatAra // 16 //
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa eva hemarAja tinake tana kya upajyo roga / prAya banyo bharavAko joga 11 vAya pitta kapha gherI deha / bhava zrIguru dhari neha ||20|| hradayAla dInoM saMnyAsa / jana jIvana kI rahI na sa / / punya prabhAva bedanI ghaTI / vyAzrI sakala munivara se haTI ||21|| kSudhA pipAsAzyApI bhaMga / vinatI ju guru so caMga // TalI sAtA zrAyu pratApa / zrava kIjeM jo prAjJA bhAva ||12|| zrIguru kaheM taba bhAgyA Ana / kari saMnyAsa maraNa buddhimAna || jyoM zrAge paramAdI jIva / pratipAleM jo vrata joga madI / / 23 / / lohAcAraja gharI na kona kiyo bAhAra prazna rupAMna // nivAsa aura anusare // 24|| sohAcAraja soca bicAra | guru tatri kIyo deza bihAra / / saMvata pana sAta se sAta vikramarAya tanau vikhyAta // 6500 Ae cale naMdIvara grAma jAkateM hai agarohA nAma // vApura agaravAla sava baseM / dhanakari saba lokani ko hameM || 26 // paramata kI jinakeM adhikAra aura dharma ko ga na sAra // aba uniki utapatti sAMbhaleM / mata mithyAta sakala dala bhalI // 27 // agara nAma riya haiM tapa dhanI / vanavAsI mAtA vA mani // eka divasa baiTheM ghari dhyAna / nArI zabda parayo taba kAMna ||28|| madhura vacana aura lalita yapAra | mAnoM kokilA kaMTha ucAra || chUTa gamau riSa dhyAna anUpa | lAge nirikhana nArI rUpa // 29 // vyApyo kAma dhIra nahIM ghareM / triya prati taba bolana anusaraM // taba bolI nArI vaha jAna / nAga tanI mohi kanyA jAna ||30 // jo tuma kAma satAye deva / jAcyo mama pitA ko kari seva || nirakha varana na dhari hai mAMna turata kareMgo kanyA dAna ||31|| sunata vacana uThi ThADe bhae / tatkSana nAga loka ko gae || nAma niritra tapasvI bhavatAra konoM zrAdara bhAva prapAra ||32|| taba RSirAya prArthanA karI / tatra kanyA hami jiya meM barI || aba tuma hameM kari dAMga jyoM saMtoSu larhe mama prAMta // 33 //
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - vacana-koza - - - - - mAga daI taba kanyAM bAMhi / kara gahi pragara le gae tAhi / / sAke mRta aSTAdaza bhae / garga prAdi sutameM varanae / / 34 / / tiniko baMza baghau ghasarAla / te saba kahiye agaravAla / / uni ke saba aSTAdaza gota / bhae riSi suta nAma ke udota 1 // 35 tinike sunyoM eka prAyo bhunI ! puru ke nikaTa vaha utarano gunI // bhikSuka jAMni sakala jana nAe / bhojana heta dhina yavata bhae // 36 / / tava muni kahaM sunI dhari priish| hana tAramIna korIti / / jo koU zrAvaka ghamaM karAi / mizyAmata jAkauM na suhAi / / 37 / / so papane ghari Adara kareM / le kari jAya dazA taba gharai / / aura neha nahIM prAhAra / yaha hama rIti sunI nirdhAra // 38 / / taba pura jana jiya visabhaya bhaI / yaha kraa| muni yAyo daI / / jo na dei hama jAhiM pAhAra / to prAvai hamare pana hAra / / 6 / / kachuka lAMga taba jainI bhae / zrI munirAja carana prAT nae || dharma samajhi lehi guru upadeza / taba guru juH kriyo nagara praveza // 40 // dayau bhalI vidhi muni thAhAra / grAnaMda uchava kareM apAra / / yaha cinni pratinIdhe virUpAta / zrI munI agaravAla sau sAta / / 41 // taba jina bhavana racyA bahu caMga / racI kASTa pratimA mana raMga / / pUjA pATha banAe aura / guru virodhi hita kIni dora // 42 / / calI bAta cali pAI tahAM / umA svAmi bhaTTAraka jahA~ / muni jima cintA bhaI agAdha / karI kATha kI naI upAdhi / / 4365 bhalI bhaI paramata kiye jaina / sunata bAta upajyo ura caina / / cali pAye tahAM zrI munirAi / naMdIpura bara jainasamAi // 44 // prAvata sunI zrI nija gupha bhale / prAya hoM na prAcAraja cale // jIne sakala nabara jana saMga / vAjata ani bAje mana raMga / / 4 / / nirikhi munI taba pakare pAha / grAnaMda baDhayo ma aMga samAi 13 taba munirAja daI prAsIsa / layo uTAi carana te sIsa // 46 // taba purajana saba baMdana kareM / umAsvAmi ghamaM vRddhi uccareM / / bhagonI kari lAe gAMma / rAjatu haiM jahA~ jinavara dhAma / / 4 / /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja jo hai hama guru ko sIkha to hama lehI yA pura carI / bhojana hita vinatI saba kreN| taba zrI guru mukha teM ucareM / / aura prAcAraja mAnaM sIkha ||48 || taba bhAcAraja binatI karAM / / bhAgyA hor3a karau soha nAtha / bhayo hamAro janama sanAtha // 46 // muni niyata meM gae ma sapUta // paramata maMjana pokhana jaina I dharma baDhAyo jIlo maina ||30| vahI sIkha hamare kari gharayo / kAla nnI prati iti karo!" bhaMga bhaMga nahi jina guna laheM // 51 // lekha kiye sadoSa yaha nAMni // bhASeM guru sauM vacana nidAMna // 52 // agni jarAve dhana jiha daheM jala DhAreM caMcala tasu chAMna / taba prAcAraNa karI pramAna pAThana phero dIna dayAla 1 kara pIchI surahI ke bAla / / guru mAnI vADhagho pratiraMga | jeDa na uTheM ziSya guru saMga || 53 || taba ta~ kASThAsaMgha paravaracI / mUlasaMgha nyAro vistarayA~ || eka canA kI hai dAri tyoM e doU saMgha vicAra || 14 || jaina bahirmukha phoka nAhi / nAma bheda zrIseM guru mAhi // tAteM bhavya Anti jiya taja / mana vaca tana mrAlama haiM bhajo 35 doharA ko kASThAsaMdha ko bheda sakala niradhAra / guru prasAda prAge phahoM, paMca stavana vicAra / / 56 / / iti kASThA saMgha utapatti vana savAla jAti upasi itihAsa copaI zrI jinadeva RSabha mahArAja | 'jaba bAMTagharai saba mahi ko rAja | avadhapurI daI maratha nareza | bAhubali podanapura deza // 31 / / dIpo abhirAma // aura sunata mAMgyo Thami / zrIprabhu kuMvara phijita bATa nareza cali prAe jahA~ jaisalamera ||2||
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacana koza veM maNDala ko sAdheM rAja 1 sukha sAtA meM sabai samAja // tinako baMza po khasarAla / jaina dharma pAle mahipAla ||3|| unake baMdha nRpati eka jAna tini kIyo paramata so prani // janamata kI choTI saba rIti / kalpita mata so bAdhI prIti // zubha karma ghaMTe ghaTi gayo pratApa / zravanImaMda phale saba pApa / / aura ikadina car3hAI kauna | gayo deza yA meM te kSIna / / para jAkara gakheM........ Thaura bhraSTa bhae deza siramaura 11 rAja bhRSTa kRSi bhAdarI / kola vanija ko cAkari ||6|| ihi vidhi rahita gayo bahukAla / chUTi gayI jinamata kI cAla / / mahAvIra prabhu prakaTaya jJAna / racI sabhA shrmaaNn||7|| sakala surAsura punna pracaNDa / tAhi le phireM dhAraNA khaMDa // khaMDa sakala paraspoMco phera cali prAe jahA~ jaibalamera prAyo samosaraNa dana mAMhi / sama Rtu vRSya saphalAI // banamAlI rAjA meM pAya prabhu Agamana ko samujhAya // 1 // suni rAjA caldo candana hetu mAna rahita pura loka sameta 1 prathama nameM zrI jinavara rAya / phira nara koThe baiThe jAi // 110 // pUchata bhae zrI prabhu ko bAta / je e bAta vaMza trikhyAta / / rahoM kRpA kari sura mahArAja / paTyo kyoM hamateM muvirAja // taba bole gautama bala rAi | jaina tyAgo re bhAi // dukha karma / / 12 / / jo vaha pheri mAdaro dharma / bihara jAi tuma tatra kari aura jathAratha sAra / dharmaM layo jana vAri hajAra || bAcA baMdha sabani mili garayo / jinathara jaina dharma prAdaracI // 13 // tinahI soM bhrapato vyohAra khoma pani aru sagapana sAra / / ini taji auraju ko mAdareM / tarje tAhi doSa sira pareM || 14 || yaha ThaharAva dharma le phiri / saba bhae pura jaisalamepa / I samora bhayo paMca mahAra / magadha deza rAja gRha sAra // veM saba besabAla pratipAla / khoyI jara miSya sAla // 1 rau nagara jina dyAlaya cNg| jina pUjana tahA kareM abhaMga ||16||
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja. deI paturvidha saMghahiM dAna / nisi dina zani goM meM purAna 11 pAlida geha hute je loga / tinike nAnA vidha ke bhoga / / 17 / / saba ke aTala naji ghara bhaI / sakala tyAga banija budhi rAI / / yA antara eka prAMvaka dhAna / kanvA rUpa bhaI abhirAma // 18 // tAsa rUpa kI saba pura dAsa napa jima upajI vyAni bAta // paThayI dUta kAyo hama dehu / kanyAM dAna tano phala eU / / 16 / / sunata sabani ke visamaya bhaI / kauna buddhi rAjA yaha gii| paMca sakala jura kari pAiyo / aba hama jana dharma prata layau // 20 // prapara jAti so rahyo na kAja / khAna pAna akSa sagaphana sAja / / dUta kaho rAjA soM bAi / haTha kie bisamaya adhikAI / / suni rAjA kahi payyo pheri / to tuma tyAgo jaisalamera / / jahAM lahoM na lagI merI prAMna / rajA aisI kahI nidAna / / 22 / / taba ve sakala cale taji ThAma / jaina matI jina se abhirAma // jihiM pura pAi saMtha yaha pareM nirini sabai koja pUchana kareM / / 23 / / kauna deza te Ayau saMgha / kauna jAti phahI kAraNa caMga // uttara deI sabai guNamAla / baMdhA ikSvAka jesavAla / / 24 // jesavAla taba hI ta jAna / jesavAla kAhita paravAna / / cale cale Aye saba jahA~ / hutI tiha girI nagarI jahA~ / / 25 / / tA pura huto nikaTa yana caMga / uttarayo tahA~ jAi vaha saMgha / / pAyeM yaha jahA~ cAsuramAsa / saphala saMgha kahA kiyo nivAsa // 26 / / bIte rahAi dina jabe / vana trIr3A napa nikasyo tabai / / kaTaka dRSTi napa ke jaba parayo / sabani koM pUchanna anusar2yA // 27 // kA ko kaTaka kauna pAiyo / prA vana tU pUchAiyo / / kaheM mantrI e jesavAla / sani liyo mata jaina rasAla / / 26 / / napa kanyAM na :I yAha / daI nahIM rUsyo nara mAha / / nija pura te e daye nikAra / cali pAye yA deza majhAri / / 26 / / cAturmAsa prAbar3o pAiyo / nAda bahi tana chAiyo || rAjA kaheM sumo parAna / kyoM na mili haiM hama ko mAna // 30 //
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ bacana koza saciva kaheM hameM garva apAra / yAhI ta napa e dIe nikAra // suni rAjA kara bhUgi dharyo / mana meM rosa saMgha para karyo / / 3 / / mukha te kaLU na pArI ucAra / prAe mahIpati nagara mabhAra / / mApa tane kachu bAlaka vaMga / krIDita hute tahAM mani raMga / / 32 / / nini meM huto eka budhiyAna / napa carina saba vaha pahicAna / / li aAyo misa maMga majhAra / baiTho jahA~ sakala parivAra / / 3 / / bAlaka bhavanoM bhASI bAta / napa kI begi milo tuma tAta / / nahIM to mAna bhaMga tuma hoya / satya ghacana mAMnI saba koI // 34 // saba saba bahakara uThe akulAi / calo jAi dekheM pura raai|| mani mAnika muktA phala bhale / rAjA bheTa kAja le cale // 35 / / pahu~ce jAi napati ke dvAra / bheTa gharI aru karayo juhAra / / rAjA pubai e ko haita / jini meM praula tano uddata // 36 / / saciva kaheM e saba sunA bhUpAla / hama cita nahI sarva ko sAla / / pa pranIta tyAge nija deza / cali pAe tuva dhAraNa nareza |137|| karI hutI jahA~ jiya meM ciMta / bIteM bhAdava varata punIta / / dekheM jAi caraNa pramu tanauM / praura manoratha cita ke bhanau / / 3 / / mAMgi leka kachu bhUmi visAla / tahA~ baseM hama aMsavAla !! aba jaba suni rAya rIsa dharI / taba hama prAibheTa aba karI // 36 // taba tupa niya visamaya adhikAi / maiM nija rIsa kAhU na jatAi / / tuma kyoM jAnyo mero krodha / minu bhA kihi vidhi bhayo boSa // 40 // taba saba mili nRpa soM vinae / jA dina tuma pramu krIDA bana ge| pUchI sakala hamArI bAta | saciva kahI jaisI iha tAtaM / / 41 // tahAM eka bAlaka hamaro hutau / budhiyAna krIDA saMjuto // tini saba bAta kahI samajhAma / begi milI tuma nRpa ko jAi / / 4 / / krodha kiye hama Upari citta / maiM bhASI saba soM saba satti / / pA para hama jima meM bahu sake / Apa milima mahA bhaya thake / / 43 // suni kari taba bosyo kSiti pAla / vegi bulAyo apano bAla / / jini mama jiya ko pAI bAta / pUloM bogha tano avadAta // 44 //
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 kavivara bulAkhIcanda bulAkIdAsa evaM hemarAja taba una vAlaka dayo bulAba / rUpa nirikha nRpa mAnanda pAya || pUrva mahipati suni re bAla / te kyoM jAnoM mama urasAla ||45 / / bAlaka kaheM ubhaya kari jori / aba prabhu nija kara mUMcha marori | koSa vinA mUMcha nahIM hAthi / yAyeM hama jAna sake naranAtha / / 46 / / suni rAjA pariphullita bhayo / kara gahi kaMTa lAgi zizu layo || bhAdara sahita divAe khAna / bidA daI rAkhyo bahu mAna // 147 // // rahine ko dayau pura meM ThAMma / mandira tahA~ subhaga prabhirAma // base prAni jaba vItyo joga / kareM tahAM bahu vidhi ke bhoga 48|| nRpa paThayo eka dUta sujAna / jesavAla sutau budhivAna || mama jiyama aisI bAlakako bhana takoM dekaM sutA mama tanI sevA karoM bahu tuma tanI // sunasa bAta bole saba loga jo hama aiso karate kAja / yaha to choi na koI joga ||501 jaisalamera na tajase zrAja // bAta sunata nRpa risa ho / pakari magAyo bAlaka soi // 51 // fra kanyA dInI paranAi / ka na kAhU to na basAi // bAlaka nUpa pranIti pahicAni / chor3i diyo bhojana graha pAnI // 52 // mAta pilA dekhoM jaba naina | taba hI mo jiya upajai caina // nahIM to prazna tarjI nisandeha | koMna kAja mero nRpa geha ||53|| saba nRpa jiya soca apAra / bAla kareM prapajasa sira nAi || taba bAlaka ko saba parivAra / gar3ha lAe vAhI parakAra ||44 aura hitU je he uni tane / teU jAi base gar3ha ghane || vara hajAra dva nIce rheN| jina guru vacana prema soM garhe // 55 // 1 tini saba mili yaha ThaharAva meM koka hamarI unikeM nahIM jA guru vacanani kI chA~DI Teka dhanu maru jIvana saba nijI tAteM aba hama soM nahi khela / guru vacanani koe sIsu khela | iha vidhi syoM gayo kAla vitIta rAja kAla kiyo anacita || 18 | visoM aba parama prabhAva / / / uniko hyAM koU dhare ne pAi // 16 // kahA bhayo bAlaka garyo eka // / dharma tanau mali hoi prabhAva ||17||
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacana koza yaha mantrini milikIyo kAja thAppI jana pada sira rAja || jaba vaha bhayo pahumi ko rAi / nijani ku saba liyobulAi // 56 // vakoza deza bAMdhi ke dayo / prApa tihUna nagara rAjA bhayo / vAmana kula mohita pApiyo / to meM patra tirne lakhi dayo / 60 // koI bAbhana ko soi // rUpe ke rUpayA so paci / eka adhika nahIM tAmeM bAMca // 61 // taba inameM grAI bAta / biddhuri kachu hamateM jAta || ekAkI jie sAhi manAi / jAti mileM Ananda adhikA6 ||62 / / Ae gar3ha nIceM sAgAra || sakala paMca tahA lae bulAi ||63|| soI karo jo ho ika sAtha // basa cUka ju hama meM parI I / baDo soi jo citta na dharI || 64 || duvidhA manateM karo vilIna || aba saba barato pUraba rIti / 1 taba saba paMcani kiyo vicAra kIje nahi nRpa mAna prahAra ||65 // vinatI karI rAya soM saveM / zrAgvA dehu aba hama tabai // vyAhu kAja nahIM nareza 1 haTa karo to taja hai deA // 166 / / taba mana meM sauciyo narendra / haTha ke kiye nahIM prAnanda || mAni bAta nUra gar3ha meM gye| jaisavAna do vidhi saba bhaye // 67 // uparotiyA ju gar3ha para rheN| tirotiyA je nIce kaheM // taba nRpa sahita sakala parivAra baiThe jinamandira nRpa Ahni vinatI karI jori ke hAtha kAja sameM upajyoM yaha nAma : boli paThAce ihi vidhi ghAMma // 68 / / uparoMtiyA thaye guru deva / kASThA saMdha kareM tasu seva || mUla saMgha guru parama punIta / taroMtiyA ura tinikI prIti / / 66|| hi vidhi bIta gayo kabu kAla / rAjA paraco jAi jama jAla | rAjadhanI bhayo poreM bhAtha | tihinapAla nAma kavAi // 70 // tini saba jaisAvAla su vaMza / tahAte kATi die pravataMsa || yA antara upajI eka bhalI / jambU svAmi anta kevalI || 71 // mathurA nagara nikaTa udyAna / tahA~ pragaTaca prabhu kevala zAna // tAvata sabarkoM khaga lo / juri zrAye mathurA yana soi ||72 || choTi tihuvana giri uThi ghAiyo / jesavAla bAla mAniyo / prabhu darasana laie navi daMDa / duramati kari mAri lata khaNDa || 73|| 113
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja jambU svAmI bhayo nirapAna / pAI paMcamagati bhagavAna // jesakA ro-hira gayo :ma | kAraja gAma gota paranae / iha vidhi osAla baranae / / uparotiyA gota chatIsa / tiroMtiyA gani chaha cAlIsa // 75 / / doharA jasavAla kula baranayo, jihi vidhi utapati tAsa // aba kavi apane nAma ko, kara bivara paragAsa / / 7 / / kaSi prazasti caupaI samiH lini meM eka nAti / gamana sunna jAni / / rAmAkherA ko caugharI / argalapu : kI prAnu ju barI 176 // tAke pAMca putra mabhirAma / anuja lAlamaba tasu nAma / / tA suta hIya prIti jinacanda / saba koU kahai bulAkhIcanda 77 / / tAsu hirade upajI yaha prAMni / kIje kyoM jina kathA bakhAna / / vRndAvana sAgaramala mitra / jinadharmI graha parama pavitra 78|| tinikI kI prAjJA le sira dharI / bacanakoga kI racanA karI / / bhASA grantha bhayo prati mlo| vacanakoza nAma ju ujalo / / 7 / / bimasa tAsu par3hata mithyAta / sAMcI lage na paramata bAta / / kSayopazama ko kAraNa yahI / vacana kosa pragaTayo yaha mahIM / / 8 / / zravana kareM rUciso nara nAri / lakSmI hoi subhaga niradhAra // lakSmI hoina rAma pAkulI / yAkai paheM hoha mati bhalo // 5 // jinavAnI kI kIrati ghanI / kahA~ lau varani sake nahIM muni // suneM tAsu na pAveM pAra : maoNni sakati ju budhi bala sAra / / 2 / / boharA saMvata satraha se barasa, Upari sapta ru tIsa / gaMgAsa aMdherI maSTamI, bAra varanaka nIsa ||3||
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacanakoza vartamAnapura nagarI subhaga, tahAM buddhi ko josa / rakayo busAkhIcanda ne, bhASA vacana ju koza / / 4 / / munI paDhe jo prIti soM, mUkAha lei samhAri / laghu dIrapa tuka chanda ko, chamiyo catura vicAri / / 8 / / iti vamana koSa bhASA khulAkhIcanda osavAla ta nirI sampUrNa samAptaM / / ambara 1852 mA netra ho / bhRgu kaapaave|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkIdAsa kavivara mulAkIdAsa isa bhAga ke dUsare kavi haiM jinakA yahA~ paricaya diyA jA rahA hai / ve apane samaya ke aise kavi the jinakI kRtiyAM samAja meM atyadhika lokapriya banI rhii| rAjasthAna ke jaina granyAlayoM meM unake pANDavapurANa kI pacAsoM pAMDu lipiyAM saMgrahIta haiM kAnya sarjanA kI preraNA unheM apanI nAtA se prApta huI thii| se kavi kA pUrA parivAra hI sAhitmika ruci vAlA thA 1 bulAkIdAsa ke samaya meM prAgarA nagara kaviyoM kA kendra thaa| samAja dvArA usa samaya kAvya racanA karane bAloM kA khUba sammAna kiyA jAtA thaa| lAkhocanda, hemarAja evaM svayaM bulAkovAsa sabhI ke lie pAgarA nagara sAhityika kendra thaa| bulAkIvAsa goyala gotrIya agravAla jaina the / kasAvara unakA baiMka thaa| unakA mUla sthAna bayAnA thA / sarvat 174.5 meM racita apanI prathama kRti prazno. tara zrAvakAcAra meM kavi ne apanA paricaya nimna prakAra diyA hai doharA agaravAla subha jJAta hai, zrAvaka kula utpatti / pemacanda nAmI bhalo, dehi dAna bahunitta / / 13 / / dhAra vyoMka kasAvarI, dayA dharma kI khAMni / / jaina vacana hiradai dharai, pemacandra surabhAna // 14 / / pragaMja tAko kaMja chavi, avanadAsa paravIna / tAka putta saputra hai, nandalAla sukhalIna // 15 // nandalAla subha lalita tana, sevata nija gurudeva / / sakala Rddhi tAke nikaTa, bhAvata hai svayameva / / 16 / /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkIdAsa mandalAla gRha mehinI, jainulave samanAm / te doka sukhasyau ramai, jyauM rukamani aru syAma // 1 // dharmapatra tinake bhayo mUlacana subha nAma / tihi janulade yo cahai, jyo prAnI uraprAna / lekina isI paricaya ko praznosara zrAvakAcAra ke sAta varSa pazcAt nibaddha pANDava purANa meM nimna prakAra diyA hai nagara bAnabaranama, madhya depA vijyAna ! bAru carana jah prAcara cyAri varNa bahUM bhAMti // 24 / / jahAM na koU dAladI, saba dIse dhanavAna / japa tapa pUjA dAna vidhi, mAnahiM jinavara prAna / / 2 / / vaizya vaMza purudeva nai, jo thApyau abhirAma / tisahI vaMsa tahAM avataracI, sAhu amarasI nAma // 26 // agaravAla subha jAti hai, zrAvaka kula paravAna / / goyala gota siromanI, nyoka kasAvara jAna // 27 // dharbha rasIsI amarasI, lachimI ko prAvAsa / / napagama jAko prAdare, zrIjinanda ko dAsa // 28 // pemacanya tAko tanuja, sakala dharma ko dhAma / / tAko putra sapuSa hai, zravanavAsa abhirAma / / 26 / / utana sayAnI choDi so, nagara prAgare mAya / pranna pAna saMyogata, nidasyau sadana racAya / / 3 / / budhi nivAsa so jAnie, avana carana ko dAsa / satya vacana ke joga sauM, varane no nidhi tAsa / / 3 / / ganie saritA sIla kI, vanitA tAke geha / nAma anamdhI tAsa ko, mAnauM rati kI deha // 32 // upajyau tAke udara ta, nandalAla guna vRnda / dina dina tana pAturyatA, badai doja jyoM canda // 33 // mAta pitA so paDhana ko, bheja didho caTasAla / saba vidyA sina sIkhi ke, dhArI ura gunamAla / / 34 / /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 hemarAja paMDita yasai, tisI Agare ThAi / garasa gota guna bhAgalI, saba pUje tisa pAi // 35 // jina bhAgama anusAra ta~ bhASA pravacanasAra / paMca astikAyA apara, kIrne sugama vizvAra ||36|| kavivara bulAkhIcanda bulAkIdAsa evaM hemarAja pArka la rUpa donI vidyA janaka ne kInI prati vipanna | paMDita jAye sIkhilaM, gharanI tala maiM dhanna // 38 // sarvayA suguna kI khAni ki suta kI yAMni, subha kIrati kI dAMni apakIrati kRpAna hai / svAratha vidhani paramAraba kI rAjadhAnI, ramA kI rAnI kiyo ani jinavAnI hai / | Agalo, zrIti nIti kI pAMti ||37|| gharama gharani bhava bharama harini kidhau, hema sau upani sIla sAgara asarani sarzana ki janani jahAMna hai / rasani ani durita darani sura saritA samAna hai ||36|| pUrana puNya phala bhogave malpabubi tinaka bhayo; tahi jainula de yo cahe annodaka sambandha taM bhAta putra tiSTe sahI, doharA hemarAja tAhAM jAni ke, nandalAla gula khAMni / vaya samAna vara dekhi hI, panigrahasya viSi yAni // 40 // taba sAsU ne prIti so motina cauka purAya // lInI gRha subha nAma ghari, jainulade iMhi bhAi // 141 // nAri puruSa sukha sau ramaiM, ghAre andara prema | jaya salocanAM jema ||42|| bUlacanda sukha khAni / jyoM prAnI nija prAna // 43 // bhAi indrapatha yAni / bharna sune jinavAni // 44 //
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ P kavivara bulAkIdAsa 116 isa prakAra kavi ne apanA vaMza paricaya bahuta hI usama zabdoM meM diyA hai / pANDava purANa meM kavi ne apanA vaMza paricaya sAhu samarasI ke nAma se prArambha kiyA hai jabaki praznottara zrAvakAcAra meM sAhu amarasI ke putra pemacanda se prArambha kiyA hai / donoM granthoM ke AdhAra para kavi kA nimna prakAra vaMza vRkSa ThaharatA hai ( 1 ) praznotara zrAvakAcAra pemacanda / zravanadAma 1 nandalAla - parina jainulade ' mUlacanda prapara nAma bulAkIdAsa (2) pANDavapurANa sAhu mamarasI 1 pemacanda F bhavanadAsa - pranandI pani I nandalAla jainI pani T bUlacanda mapara nAma bulAkIdAsa isa prakAra donoM kRtiyoM meM se pANDavapurANa meM kavi ne apane pUrvajoM meM sAhu samarasI kA nAma evaM bulAkIdAsa ke pitAmaha bhavanavAsa kI parina kA nAma kA vizeSa ullekha kiyA haiM / zeSa nAma samAna haiM / bulAkIdAsa ke pUrvaja sAhU amarasI nayAnA meM rahate the| usa samaya mAnA pradeza kA thaa| vahA~ cAroM hI varNaM vAle rahate the sabhI sampanna dikhAyI dete
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja pe / unameM se daridrI koI nahIM thA / jaina parivAra pacchI saMkhyA meM ye jo japa, tapa pUjA evaM dAna mAroM hI kriyAyeM karane vAle the| inhI janoM meM sAhu amarasI ye yo vaizya vaMza meM utpanna hue the jise prathama tIrthakara purudeva ne sthApita kiyA thA / ve agravAla the goyala kA gotra thA / tayA kasAvara' unakA nyauMka thaa| amaraso dharmAtmA the tathA jinake ghara meM lakSmI kA vAsa thA / tatkAlIna rAjA mahArAjA bhI sAha amarasI kA sammAna karate the / vizAla vaibhava sampanna hote hue bhI jinendra bhagavAna ke ve dRr3ha bhakta the / sAha amarako ke putra kA nAma pemacanda thaa| vaha suputra thA tathA aneka guNoM kI khAna thaa| usakA jIvana pUrNata: dhArmika thA / pemacanca ke putra zravanadAsa the / bhavanadAsa apane pUrvajoM kA nagara bayAnA chor3akara bhAgarA prAkara rahane lge| apanI janmabhUmi chor3ane kA mukhya kAraNa prAjIvikA upAjana thA isalie bulAkIdAsa me "annapAna saMyoga hai" nisAgarabasane ke sAtha hI unhoMne yahAM apanA makAna ( sadana ) bhI banA liyA thaa| zravamanAsa buddhimAna the tathA bhagavAna jinendra deva ke bhakta the / ve pUrNataH rAtya bhASI the isalie sabhI RddhiyAM unake ghara meM vyApta thI / unakI patni jibhakA nAma pranandI yA pratyAdhika mundara to thI hI sAtha meM zIla kI khAna cii| una donoM ke putra kA nAma maravalAla thA jo gugoM kA mAnoM samaha hI thA / kucha baDA hone para mAtA pitA ne use par3hane caTasAla bheja diyA / vahAM usane sabhI vidyAe paDha lI / usI aAgarA nagara meM paMDita hemagaja rahate the| ve garga gotrIya agravAla jana the| sArA nagara unake caraNoM kA dAsa thA / hemarAja ne usa samaya taka 'pravacanasAra evaM "paMcAstikAya' jaise kaThina granthoM kA hindI bhASAnuvAda kara diyA thA / usake ghara meM eka putrI sainI ne janma liyA jo rUpa evaM jhIla kI khAna bhI / janI ko usake pitA hemarAja ne khuba paLAyA aura pratyadhika vyutpanna kara diyaa| hemarAja ne nandalAla ko ucita vara jAna kara usake sAtha apanI putrI jainI kA vivAha kara diyA / donoM samAna vaya ke the / phira kyA thA cAroM aura prasannatA chA gayI aura jaba jainI ne vadhU ke rUpa meM apane zvasura dhavanadAsa ke ghara meM praveza kiyA to usakI parina (sAsa) ne motiyoM kA cauka puuraa| gRhapraveza ke avasara para usakA nAma jainulade rakhA gayA /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkIdAsa 121 nandalAla evaM jainulade pati patni ke rUpa meM sukha se rahane lge| donoM meM pratyadhika prema thA tathA ve jayakumAra sulocanA ke rUpa meM sarvathA visyAta the / praznosara zrAvakAcAra meM inheM rukamariNa aura zyAma ke rUpa meM likhA hai| unhIM ke putra ke rUpa meM bulacanda ne janma liyA jo apanI mAtA ke lie prANoM se bhI pyArA thA / kavivara bulAkIdAsa kA bacapana meM bUlacanda hI nAma thA / bUlacanda bar3e hue / prAjIvikA ke lie bhAgarA se indraprastha (dehalI) A gaye maura jahAnAbAda rahane lage / unakI mAtA jainula bhI apane putra ke sAtha hI dehalI pAkara rahane lgii| vahAM mAtA 6, putra donoM hI rahane lge| aisA lagatA hai kavi ke pitA kA jaldI hI svargavAsa ho gayA thA / papane putra ke sAtha jainI kA prakalA pAne kA martha bhI yahI lagatA hai / vahIM paM0 aruNaratna rahate the jo sabhI zAstroM meM pravINa meM / saMskRta prAkRta ke de acche vidvAna the / ve gvAliyara ( gopAcana ) ke rahane vAle ke | bulAkIdAsa ne dehalI meM unhIM ke pAsa anpoM kA vizeSa jJAna prApta kiyA thaa| - ----------- bulAkIdAsa saMskRta ke adhye jJAtA the| unhoMne vivAha kiyA athavA nhiiN| isake bAre meM donoM hI kRtiyAM mauna haiM / kyoMki yadi unakA vivAha hotA to pali kA paricaya bhI avazya diyA jaataa| ve sambhavataH pavivAhita ho rahe hoNge| prathama racanA khulAkIdAsa ne sarva prathama 'praznottara zrAvakAcAra' kA hindI meM padyAnuvAda kiyA / praznottara zrAvakAcAra mUla saMskRta bhASA meM nibaddha hai jo bhaTTAraka sakalakIti kI racanA hai padyAnuvAda karane ke lie kavi kI mAtA jainuladai ne icchA vyakta kI thii| saba sukha deke yoM kahI, suno putra subha bAta / praznottara subha pandha kI, bhASA karaha vikhyAta / / 22 / / 1. bahu heta kari sama ne yo jAma ko meva / taba subuddhi ghara meM gagI kari kudhitima ca / / 2 / /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja jAsoM thAvaka bhavya saba, lahai aratha tatkAla / dhAre te cita bhAva dhari zrAvaka dharma visAla // 23 / / jananI ke e vacana suni, lIne soza paDhAi / raciva ko uddima kIyo, dhari ke mana vaca kAi // 24 // grantha kI racanA hone ke pazcAt jainulade ne use pUrNa rUpa se sunA tathA apane putra ko khUba mAMzIrvAda diyaa| use mAnaka jIvana ko sArthaka karane vAlA kArya batalAmA / kavi ne yadyapi mUlagrantha kA padyAnuvAda kiyA hai lekina vrata vidhAna varNana apanI buddhi ke anusAra kiyA hai : praznosarAvakAcAra kA racanAkAla saMvat 1747 baizAkha sudI dvitIyA budhavAra hai / kavi ne grantha ke tIna bhAga jahAnAbAda dillI meM tathA eka bhAga pAnIpata jalapatha ) meM pUrNa kiyA thaa| satraha saMtAla meM dUja sudI vaizAkha / khupavAra bherohinI, bhayo samApata bhASa / / 104 / / tIni hise yA anya ke, bhae jahAnAbAda / cauthAI jalapana viSa, vItarAga parasAda / / 10 / / nitIya racanA-pANDavapurANa pAnIpata meM kavi kitane samaya taka rahe isakA kahIM ullekha nahIM milatA lekina kucha varSoM pazcAt ve vApisa apanI mAtA ke sAtha indraprastha vehalI mAgaye paura ghahIM rahane lge| vahIM mAvA evaM putra kA jIvana sukha evaM zAntipUrvaka calatA 1. aMsI vidhi yaha grantha subha, racyo bulAkobAsa / sau saba maiMnulave sumpo, dhArayo parama ulhAsa // 8 // bahu asosa suta ko baI, bAyau dharama saneha / dhanya putra tuva agama ko, rathyau grantha subha eha || bata vidhAna barane vividha prapano mati anusaar| baramata bhUli pari jahA~, kavikula lehu saMbAra 10
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ ! | | kavivara bulAkIdAsa 123 rahA / pratidina zAstra svAdhyAya evaM zAstra pravacana sunane meM samaya vyatIta hone lagA / usa samaya mAtA ne apane putra ke samakSa pANDavapurANa kI bhASA karane kA nimna zabdoM meM prastAva rakhA saba sukha va tina yo kahI sunI putra mo bAta / subha kAraja te jaga vidhaM sujaya hoya vikhyAta // 47 // mahApuraSa guna gAie, tAhI pahAMni / do loka sukhadA hai, sumati sukariti yAMna // 48 suni subhacandrapratIta hai, kati pathaM gambhIra | jo purANa pANDava yA sIra 43 vAko para vicAri ke, bhAratha bhASA nAMma | kathA pAMDu suta paMcamI, kIjyoM bahu abhirAma / / 50 / / sugama bhayaM zrAvaka sarva, bhane bhanAvaM jAhi / sau raci ke prathama hI, mohi sunAvI tAhi // 51 // bulAkIdAsa kI mAtrA svayaM viduSI bI isalie usane apane putra se bhaTTAraka zubhacandra praNIta pANDavapurANa kA hindI meM sugama marthaM likhakara sarvaprathama use sunAne ke lie kahA jisase bhaviSya meM usakI nirantara svAdhyAya ho ske| bulAkIdAsa kI mAtA ke prati prasAra bhakti thI isalie usane tatkAla sAhasa baTora karake lekhana kArya prArambha kara diyaa| jitane aMza ko vaha bhASA likhatA utanA hI aMza baha apanI mAtA ko sunA detA / ihi vidhi bhASA bhAratI sunIM jinulade mAi / dhanya dhanya suta sau kahIM, dharma saneha baDhAi ||5 // anta meM grantha samApti kI zubha ghar3I bhAgayo dhaura vaha bhI savaMt 1754 bhASA sudI dvitIya guruvAra ko puSya nakSatra kI ghar3I / isa prakAra prathama grantha ke 7 varSa pacAt kavi apanI dUsarI kRti sAhityaka jagat ko bheTa karane meM saphala rahe / pANDavapurANa ko kavi ne mahAbhArata nAma se sambodhita kiyA hai / kavi kI yaha kRti jaina samAja meM atyadhika lokapriya banI rhii| isakI pacAsoM pANDulipiyo prANa bhI rAjasthAna evaM anya pradezoM ke pranthAgAroM meM saMgrahIta hai /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 kavivara bulAkhIcanda, bulAkodAsa evaM hemarAja laghu kRtiyAM bulAkIdAsa kI do pramukha kRtiyo ke atirikta nimna kRtiyoM ke nAma aura milate haiM praznottarararanamAlA 2. vArtA 3. pauvIsI 1. prathanosara ralamAlA-po patroM meM nibaddha yaha kRti saMskRta bhASA kI hai tathA jisako eka mAtra pANDulipi di jaina pArzvanAtha mandira vRndI ke zAstra bhaNDAra meM veSThana saMkhyA 110 meM saMgrahIta hai / maha prati subhASita ke rUpa meM hai| 2. vAtA- praznottara zrAvakAcAra meM se saMgrahIta vArtA ke rUpa meM yaha dina jaina mandira koTyoM neeSA ke prAstra bhaNDAra ke eka guTake meM upalabdha hotI hai / guTakA sambat 1814 kA likhA huA hai 12 isakA ullekha kAzI nagarI kI pracAraNiI patrikA meM hastalikhita hindI granthoM ke pandrahaveM vArSika vivaraNa meM huA hai| patrikA ke sampAdakoM ko isakI prati 'maoNgarova gumara' ke rahane vAle zrI durgAsiMha rAjAvata ke pAsa prApta huI thii| mAMgaroSa kA DAkakhAnA hanakatA tahasIla kirAvalI jilA sAgarA hai / isameM 166 manuSTupa chanda haiM / bhagavAna AdinAtha kI bandanA meM eka chanda isa prakAra hai bando prathama jineza ko, doSa bhaThAraha curii| veda nakSatra gRha auraSa, guna ananta bharI purI / namo kari pheri siddhi ko, bhaSTa karama kIe chAra / sahata pATha guna so bhaI, kara bhagata udhAra / 1. rAjasthAna ne jana pAstra bhaNDAroM kI anya sUcI pancama bhAga -pRSTha saMkhyA 688 2. vahIM pRSTha saMkhyA 1022 3. dekhiye bhakta kAvya paura phaSi,-DA. premayAgA thaSTha saMkhyA 262-63
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkIdAsa pAcAraja ke pada Namo dUrI antara gati bhAu / paMca acarajA siddhi te, bhAra jagata ke rAja / kavivara bulAkIdAsa ne ina racanAoM ke pratirikta, anya kitanI racanAyeM nibaddha kI thI / isa sambandha meM nizcita jAnakArI denA kaThina hai / lekina sambhava hai prAgarA, mainapurI, rAjAkher3A evaM inake prAsapAsa ke nagaroM meM sthita zAstra bhaNDAroM kI pUrI chAnabIna evaM khoja meM bulAkIdAsa kI paura bhI racanAyeM mila jaaveN| vaise mizrabandhu vinoda meM kavi kI eka mAtra kRti pANDavapurANa kA ullekha kiyA hayA hai| DA. nemicandra zAstrI ne bhI "tIrthaMkara mahAvIra evaM unakI AcArya paramparA" meM bulAkIdAsa ke paricaya meM kevala pANDava purANa kA hI ullekha kiyA hai|140 paramAnanda jI ne "agravAloM kA jaina saMskRti meM yogadAna" lekha meM mulAkIdAsa ko do pramukha racanAmoM praznottarabhAvakAcAra evaM pANDavapurANa kA ullekha kiyA hai / zeva jIvana bulAkIdAsa kI janma tithi ke bAre meM koI ullekha nahIM milatA / lekina unakA bAlyakAla pAgarA meM hI vyatIta huprA / zikSA bhI yahIM huii| paM0 prakA ratna jo dehalI ke paNDita the, inake pAsa bulAkIdAsa ne saMskRta bhASA kA pradhyayana kiyA tathA sAtha hI meM apanI mAtA jainulade se vizeSa zikSA prApta kI thI / jainadharma evaM sAhitya kI zikSA unako paitRka rUpa meM prApta huii| saMvat 1745 se 1754 kA daza varSa kA jIvana unakA sAhityaka jIvana rahA jisameM ve 'praznottaraznAvakAcAra evaM 'pANDavapurANa' jaise granthoM kI racanA karane meM saphala huye| isake pazcAt ve kitane varSoM taka jIvita rahe isa sambandha meM koI jAnakArI nahIM miltii| phira bhI bulAkIdAsa kA samaya saMvat 1700 se 1760 taka mAnA jA sakatA hai| 1. mitra bandhu vinoda-pRSTha saMkhyA 340 2. tIrthaMkara mahAvIra evaM unakI prAcArya paramparA-caturtha bhAga-pRSTha 263 3. dekhiye anekAnta varSa 20 kiraNa--4 pRSTha 183-14
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, blAkIdAsa evaM hemarAja balAkIdAsa ke do pramukha granthoM kA adhyayana 1. praznosara AvakAsAra jainadharma meM ekadezadharma evaM sarvadezadharma nAmase dharma pAlana kI do prakriyAyeM batalAyI gayI hai / inameM ekadezadharma zrAvakoM ke liye evaM sarvadesadharma kA pAlana sAdhuSoM ke lie kahA gayA hai prathama dharma zrAvaka karai kahI ju eko desa / dvitIya dharma munirAja ko, bhASita sadisa // 46 / sugama dharma zrAvaka kara, dhau ju gRha ko bhAra / / kaThina dharma munirAja ko, sahai parIsaha sAra / / 50 // bAraha bhaMgo ke pranyoM meM sAtavAM aMga upAsakAdhyayamAMga hai jo vRSama gaNa ghara dvArA kahA gayA hai / ye pAdinAtha svAmI ke gaNadhara the / ajitanAtha ne bhI zrAvakakriyA kA pUrNa rUpa se bakhAna kiyA / antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra evaM unake pazcAt hone vAle gautama, sudharmA evaM jambusvAmI ne zrAvaka dharma kA vistAra se varNana kiyaa| isake pazcAt viSNukamAra muni ne dvAdazAMga vANI kA kayana kiyA / lekina dhIre dhIre bhAyu aura buddhi donoM meM kamI mAtI gayo / bhAcArya kundakunda ne zrAvakadharma kA pratipAdana kiyaa| unake pazcAt jisa rUpa meM zrAvaka dharma calatA rahA tathA zruta zAna prApta kiyA usI rUpa meM prAcArya sakasakIti ne dhAvaka dharma kA varNana kiyA / bhaTTAraka sakalakItti dvArA pratipAdita zrAvaka dharma kA varNana saMskRta meM thA vaha sAmAnya buddhi vAloM ke lie bhI kaThina rahatA thA isaliye use hI bulabanda arthAta dulAkIdAsa ne hindI meM chandobaddha kiyA / 1 ghaDI mAyu para meSA aMga, ghaTyo dharma kArana tihi saMga / kunakunda pAcAraNa kayau tAsau jJAna sarAvA lahau / / 64 // kama so calyo jasoI dharma, sazaka jAdhau yasako marma / sakalakIti prAcAraNa kayo, pAyaka dharma subhAsauM sajhau // 6 // sakasakIti subha saMskRta kayau, kaThina bhayaM paMDita ho lachau / niyo yu saI bharapa vikAra, ilasamma mati borI sAra / / 6 / /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkIdAsa 127 sarva prathama kavi : laghutA prakako kaI kI mahimA kA parzana karatA hai - megha binA nahi pAvara hohi, hoi megha taba spaja soi / dharma binA tyoM sukha bhI nAhi, sukha nivAsa ka dharma juAhi // 4 // dohA jaise prajagara mukha virtha nAhI sudhA nivAsa / pApa karma ke karana syauM, lahai na sukha kI vAsa / / 5 / / prathama prabhAva meM 84 padya haiN| dUsarA prabhAva pajitanApa ke stavana se prArambha kiyA gayA haiM / isake pazcAt zrAvaka nimna prakAra prazna karatA hai-- sahA prazna zrAvaka karai, kahai ja svAmI anUpa / kaise darasana pAiye, kahIMmata phona sarUpa / / 5 / / isa prazna kA uttara nimna prakAra hai sapta tatva ko sahana, kAlo ju darasana eTcha / bhabhya jIva tAtai prathama, tatva ThIkatA lehu // 6 // isake pazcAt jIva prajIva prAdi sAta tatvoM meM se jIva tasva kA myaSa hAra evaM nizcaya kI dRSTi se kaSana kiyA gayA hai| prajIva dravya ke kathana meM pudagala dharma, adharma mAkAza pora kAla mukhya kA sAmAnya lakSaNa kahane ke pazcAt mAnava vya kA varNana kiyA hai| puNya pApa kA lakSaNa jor3a kara no padArthoM kA varNana ho ho jAtA hai / puNya kA kavi ne nimna prakAra kathana kiyA hai-- punya padAratha soha, sukha dAika saMsAra meN| para Uradha gati hoi, jo nirmala bhAva nibaMdha // 104 // bulAkIdAsa ne prabhAva (adhyAya ) samApti para nimna prakAra apanA paricaya diyA hai-iti zrImanmahAzIlAbharaNa bhUSita jainI sunu lAla bulAkIvAsa viracitAyAM praznottarapAsakAcAra bhASAyAM sapta-tatva nava-padArtha prapaNo nAma dvitIyaH prabhAva: 1 tIsare prabhAva meM samyagdarzana ke svarUpa para prakAza DAlA gayA hai jisakA epha para nimna prakAra hai
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja vItarAga jo deva hai, dharma ahiMsA rUpa, guru nigrantha ju mAnie, yaha samyaktva saspa // 3 // parahanta ke 46 guNoM kA vistRta varNana karane ke pUrva kevalI ke mAhAra kA niSeSa kiyA gayA hai / kavi ne apane jalacanda ke nAma kA bhI prayoga kiyA hai / chayAlIsa guna e kahai. paDhI bhaSya subha lIna / bUlacanda yauM bIna, rAkho kaMTha sadIva / / 16 / 12 / / isa prakAra tIsare prabhAva meM veva, dharma evaM guru ke svarUpa para acchA prakAza gAlA hai jo 102 padoM meM samAyA hotA hai| caturtha prabhAva meM bhaSTAMga samyagadarzana kA 56 patroM meM varNana kiyA hai| paJcama prabhAva sumati bina kI stuti se prArambha hotA hai| isake pazcAt samyagadarzana ke pATha aMgo kI kahAnI ko nimna prakAra vibhAjita kiyA hai - paJcama prabhAva- nizaMkitta aMga-bhajana taskara kathA- 140 padya SaSTama prabhAva- niHkAMkSita aMga-anantamatIkathA-- paya 64 saptamaprabhAva- givicikitsA evaM prabhUDa dRSTi aMga -uddApana rAjA revatI rAnI kathA-padya 73 praSTama - upagUhana evaM sthiti karaNa maMga- jinendra bhakta zreSTi evaM vAriSeNa muni- 70 nayama - vAtsalya maga- viSNukumAra muni- 70 para pazama , - prabhAmA aMga- vajakumAra muni- 64 emapana,- samyakva mahAtmya- maSTa madoM kA varNana - 53 patha dvAdaza ,- praSTa mUlaguNa, saptamyasana mAhisA aNuprata ghamna -- 100 padya praSTa mUlaguNoM ko eka sarvayA chanda meM nimna prakAra ginAe haiM madirA amiSa madhu vaTa phala pIpala ju Uvara kaMvara prau piluvana jaaniye| ina ko khAi nara soi mahApApa ghara sumati ko nAsa phara kumati amAniye /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkIdAsa 126 tarI kora: / prAcinISakula utapAla prathayA naraka gati tirajaMca ThAniya / inako ju tyAgI nara soi mUla guna vAhI ko mukati yara prAgama baskhAniye / isI prabhAva meM yamapAla pAMDAla evaM dhanazrI kI kathA bhI dI huI hai| trayodaza prabhAva sarayANukta evaM dhanadeva satyaghoSa kI kathA - 74 caturdaza prabhAva pradattAdAna virativrata evaM mahArAja kumAra zrI vAriSeNa tApasa kathA - 61 padya paJcadaza prabhAva sthUla brahmacaryANuvrata nIrumA rakSaka kathA - 70 padya SoDazama prabhAva parigraha parimANavata jayakumAra kathA - 77 padma satrahavAM prabhAva tIna guNavatoM kA varNana ___--- 65 pacha aThArahavAM prabhAva pAra zikAyatoM meM hai zAvakAzika evaM sAmAika vrata kA varNana --- 120 padha uganIsavAM prabhAva proSadhopacAsa nasa varNana - 32 padya bIsavAM prabhAva patuvidhadAna varNana ( vApyavRtta ) - 147 padya ikkIsavA prabhAva paturviSadAna kathA, jina pUjA kathA thI / SeNa, vRSabhasena mAdi kathA - 365 padya isa prabhAva meM pUjA pATha bhI diyA huprA hai / bAIsavAM prabhAva sallekhanA, mhAraha pratimA varNana meM se sAmAyika pratimA taka varNana -96 paJca teIsA prabhAva brahmacarya pratimA taka varNana -- 84 padya caubIsA prabhAya zeSa do pratimAmoM kA varNana evaM granthakAra prazasti -105 padya gyAraha pratimAmoM kA varNana bulAkIdApta ne mAcArya samantabhadra ke ratnakANDa zrAvakAcAra ke anusAra likhA hai aisA usane saMketa kiyA hai ratanakaraMDaka grantha so, dekhi sikho yaha bAta / vacana samanta ju bhadra ke, jAnauM satya vikhyAta // 1 //
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja grantha ke anta meM kavi ne apane guru aruNaratana, tatkAlIna bAdazAha auraMgajeba tathA apanI mAtA jainuladeM ke prati prAbhAra vyakta kiyA hai jinake kAraNa vaha grandha racanA meM saphala ho skaa| nagara jahAnAMbAba maiM, sAhiba moraMgapAhi / vidhinA tisa chattara diyo, rahe prajA sukha mAMhi / / 4 / / tAke rAja sucana maiM, vanyo grantha yaha sAra / Iti bhIti vyA nahIM, yaha unako upacAra / / 6 / / ghanya ju mAlA jenulade, jina banavAyo grantha / jAke subha sahAi ta, sugama bhayo sica paNa 1166 / / maruna ratana guru dhanya hai, jinake vacana prabhAva / kaThina artha bhASA lAgyo, lAyo sabda prarathAna ||7|| ___ goyala gota siromanI, nandalAla amalAna / jasa pratApa pragaTau sadA, jaba laga sani bharu bhAna / / 103 / / pANDava purANa mulAkIdAsa kI yaha sabase bacI vizAlakAya kRti hai / pANDavapurANa kI mUla kRti bhaTTAraka zubhacandra dvArA saMskRta meM saMvat 1608 meM nibaddha kI gayI thI usI ke mAdhAra para pANDava purANa kI hindI padya kRti bulAkIdAsa dvArA nibaddha kI gayI pANDavapurANa ko pratyadhika lokapriyatA prApta huI hai isaliye rAjasthAna ke kitane hI zAstra bhaNDAroM meM isakrI pANDulipiyAM saMgrahIta hai / pANDavapurANa kA prArambha sarvajJa namaskAra se kiyA hai / aMtima ta kevalI bhadrabAhu kA smaraNa karate hue bhAcArya kundakunda kA nimna zabdoM meM guNagAna kiyA gayA hai 1. praznotara zrAvakAcAra bhASA -- padya saMkhyA 110 - prAkAra 10+ 5 inca / granthAnanya zaloka saMkhyA 2572 - lekhana kAla - sa. 1807 varSa zrAvaNa badi 6 likhaMta sudhArAya brAhmaNa / likhAyataM khuzAlacandra chAbar3A paThanAeM hetave / zAstra bhaNDAra di0 jaina baDA terApaMthI mandira jayapura /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkIdAsa brAhmI jima pASAna kI, ujjayanta girasIsa yA kali meM vAdita karI, kundakunda muni Isa // 16 // isake pazcAt zrAcArya samantabhadra, pUjyapAda, akalaMka svAmI, bhAcArya jinasena guNabhadra evaM apane guru aruNaratana kA guNAnuvAda evaM unake kammoM kA smaraNa kiyA gayA hai / vana zrA evaM aitihAsika pratIta hotA hai isalie use avikala rUpa se yahAM diyA jA rahA hai 2 yethAgama jina stavana sauM pragaTa surAgama kauna / samaMtabhadra bhadrArthamaya, guna gyAka guna lIna // 17 // 1 jina vAradhi vyAkarana ko, lahyoM pAra mRtirAya 1 pUjyapAda niti pUjya para pUjo mana vacakAya // 16 // niHkalaMka prakalaMka jasa, sakala zvAstra vida jena / mAyAdevI sADitA, kumbhavitA pAdena / / 16 / / cirajIva jinasena jati, jAko jasa jaga mAMhi / jina purAna puradeva kau, varanyoM bandI tAhi ||20|| puraNAdri parakAsako sUryApita hai joi / prabhavaMta guNabhadra guru bhUtala bhUSana soi ||21|| caraNa ratana guru carana juga, sarana gahIM kara jIra / barana jJAna ke karana kI taruNa phiraNi jima bhora || 22| 131 isake pazcAt kavi ne apane vaMza kA paricaya diyA hai jisako pUrva meM ucchUta kiyA jA cukA hai / kavi kI mAtA dvArA pANDavapurANa bhASA sikhane, kavi dvArA apanI laghutA pradarzita karake / vaktA evaM zrotA evaM kathA ke lakSaNa kA varNana kiyA gayA hai / kathA kA lakSaNa nimna prakAra kahA gayA hai kathana rUpa kahie kayA, so hai do prakAra sukathA jo jina kahI, vikathA aura prasAra // 64 // dharama sarIrI je mahA, tinake carita vicitra / puNyaheta jahA vargIye, so hai kathA pavitra ||65 //
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 kavivara bulAkhIcanda bulAkodAsa evaM hemarAja punyapApa phala varigaye, varane vrata tapa dAna | dravya kSetra phuni tIrthaM subha, aru saMvega bakhAna jo svatatva ko Apa kaM, dUri kareM paratatva | gyAnakathA so jAniye, jahAM varanaM ekatva // 87 // jambUdvIpa meM bharata kSetra aura usameM prAyaM khaNDa, vahAM ke rAjA siddhArtha evaM rAnI trizalA ke yahAM vardhamAna tIrthaMkara kA janma huA / vardhamAna ne sAdhu dIkSA lene pazcAt kevala prApta kiyA aura gautama gaNadhara ke sAtha jaba unakA samayasa magadha kI rAjadhAnI meM prAyA | taba rAjA zika prabhu kI zaraNa meM gayA aura deza ke sunArAma unakI amRtavarSAyukta divya vibhinna bhAgoM meM gayA kavi ne unake nAma nimna prakAra ginAe haiM aMga baMga kurujaMgala Thae, komala aura kaliMge gae / mahArATha soraTha kasamIra, parAbhIra kaukaraNa gaMmbhIra / / 18 / / medapATa bhoTaka karanATa, karNa kosa mAlavaM vairATha | ina Adika je bhAraja deza, sahAM jinanAtha koyo paraveza ||31| bhagavAna mahAvIra kA jaba samasaraNa rAjagRhI nagarI ke vaibhAragira para AyA mahArAjA zrarika ne mahArAnI celanA sahita unako vandanA kI aura apane sthAna para baiThane ke pazcAt bhagavAna se nimna prakAra nivedana kiyA eka vinatI tuma sA kahUM. pANDava carita sunyo meM cahu N / pAMDava pAMca jagata vikhyAta, kauna vaMza upaje siMha bhAMti ||12|| kuru pranvaya kisa juga maiM bhayA, ke ke nara tisa baMsahi Thae / kauna kauna tIrthaMkara bhae kauna kauna subhacakI Thae / kuravaMsahi varatI hi bhAya, jyauM mero saMsaya saba jAya || 14 || ukta kathA jAnane ke pratirikta zrakhika ne aura bhI aneka prazna pUche jinakA sambandha pANDava kathA se hI thA / kavi ne una sabakA vistRta varNana kiyA hai / kavi ne bhoga bhUmi ke pazcAt antima kulakara nAbhi se vana prArambha kiyA hai / caturthakAla ke pUrva kA jIvana, nAbhirAjA ke prathama putra tIrthaMkara RSabhadeva ke gRhatyAga evaM jayakumAra dvArA samrATa bharata ke senApati kA pada grahaNa taka varNana kiyA gayA hai| isa prabhAva meM 146 pa haiM /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkIdAsa 133 tRtiya prabhAva meM sulocanA utpatti, svayaMbara racanA, jayakumAra ke gale meM mAlA DAlanA, samrATa bharata ke putra prakItti dvArA virodha evaM jaya kumAra ke sAya yuddha kA acchA varNana kiyA gayA hai / dhanuSa kAna lagi khaici sudhAre tIrahI, tinake prAnana tIkSana prari tana cIrahI / vAra pAra sara nikasa ura kI bhedi ke, keika mArahiM daMDa sudaMDahi chedi ke // 11 / / keika kharagahi kharaga jharAjhara vItahIM, parahi muDa kara dharani ihara nriitihii| kavaca TUTi jaba jAMhi kacAkaca hva para, sUrana ke kara zAstra su lari lariyoM mare // 12 / / yuddha meM kisI kI bhI vinaya nahIM hone, arkakItti ke samajhAne para yuddha kI samApti, jayakumAra mulocanA vivAha evaM bhagavAna RSabhadeva ke kalAza se nirvANa hone kA varNana milatA hai / caturtha prabhAva meM kuruvaMza kI utpatti evaM usa vaMza meM hone vAle rAjAnoM kA saMkSipta varNana kiyA gayA hai / anantavIrya rAjA ke kuru putra se kuruvaMza kI utpatti mAnI gayI hai aba bhaneta vIraja napati, rAja karagho bahu kAla / tinahIM ke suta kuru bhae, sobhita ura gunamAla / / 3 / / bhae caMda kuru vaMsa nabha, phuni upaje phurucaMda ! tinake tanama subhakaro, nRpa gana maiM araviMda // 4 / isa hI vaMza meM 16 ve tIrthakara zAMtinAtha hue / jo cakravatti bhI the| unhIM kA 6 pUrva bhavoM kA varNana isa prabhAva meM kiyA gayA hai / tina pIche tahAM napa bhae, vizvasena vikhyAta / tArka suta jina sAMti ko, varanI carita subhAti / / 12 / / isI varNana meM kanyA kA vivAha kaise ghara ke sAtha karanA cAhiye isakA nimna prakAra kathana kiyA hai--
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja jAti bharogI kya samAna, sIla zrutI badhu joma | lachi pachAma paravArae, nava guraNa varahi bakhAna / / 26 / / paJcama prabhASa eka bAra IsAna svarga kI indra sabhA meM vasAyudha rAjA kI prazaMsA hone lagI / vahAM kahA jAne lagA ki usake samAna isa samaya koI samyaktvI nahIM haiN| isI bAta ko citracUla devatA ne suna liyaa| vaha baghAyuSa kI prazaMsA ko sahana nahIM kara sakA aura usase vAda karane lie vahAM prA gyaa| citracUla ekati naya, anekAMta nara rAkSa / inako vAda bakhAniye, vAta rUpa vanAi / / 21 / / isake pazcAd kavi ne anekAMta evaM ekAMta caryA ko gadya meM likhA hai / isakA eka udAharaNa nimna prakAra hai prathama ho sura thAlyo - he rAjan jAvAdika sapta tatva nava pavAthaM ke vicAra virSa tuma paMDita ho / tAta tuma kaho / paryAya paryAi virSa bheda hai ki nAhIM / jo tuma kahoge kI paryAyI te paryAya bhinna hai to vastu ko prabhAva hoigau| rAjA vAyuSa ne ekAntavAda ki viroSa meM apanA pakSa bahuta hI sundara zAgdoM meM rakhA / kaSi ne paJcAstikApa meM se kucha gAthAmo ko ubata kiyA hai rAjA vajrAyudha kI bAtoM se anta meM vaha deva atyadhika prabhAvita huyA aura nimna prakAra apanI bAta kahakara svarga calA gayA - jaisA svarga loka viSa indra mahArAjya na kahA thA ta sahI hai| yAmaiM saMdeha nAhI / praisa nisaMdeha sura bhayA / kahA kI vaccAyudha tuma dhanya ho zuddha samyagadRSTI kSemaMkara apane putra vAyudha ko rAjya sauMpakara svayaM dIkSita ho gyaa| vAyudha cakravatti rAjA thA / vAyuSa ke pazcAt sahasrAyudha rAjA banA / isake pazcAt eka ke pIche dUsare rAjA banate gaye / anta meM hastinApura ke rAjA vizvasena hue unakI rAnI airAvatI thii| usI ke garbha se 16 veM tIrthakara zAMtinAtha kA janma haa| jaba ve yuvA hue to vizvasena ne unako rAjyabhAra sauMpa kara svayaM vairAgya dhAraNa kara liyA / ye cakravatti samrAT the / dIrghakAla taka rAjya sampadA bhogane ke
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkIdAsa 135 pazcAt apane hI do rUpa dikhane ke kAraNa vairAgma ho gayA aura anta meM sammedazikhara se nirvANa prApta kiyA / SaSTa prabhAva meM 17 va tIrthakara kuMthunAtha evaM saptama prabhAva meM praranAtha tIrthakara kA jIvana carita vaNita hai / donoM hI prabhAva choTe choTe haiN| aSTama prabhAva meM tIrthaMkara 'paranAtha' ke cAra putroM se kathA prArambha hotI isI bIca UrjAyanI ke rAjA zrI varmA, usake cAra mantriyoM evaM praka. panAcArya saMgha kI kahAnI prArambha hotI hai / munisaMgha ke eka muni zrata sAgara dvArA vAdavivAda meM jItakara mAne ke sAtha kathA meM mor3a prAtA hai| __sAtasau muniyoM para upasarga, upasarga nivAraNa hetu viSNukumAra muni dvArA bali rAjA se tIna kadama bhUmi mAMganA, praura prakapanAcArya Adi 700 muniyoM para se upasarga dUra hone kI kathA calatI hai / jainadharma meM rakSAbaMdhana parva kA isIlie mahatva hai ki isa dina 700 muniyoM kI viSNukumAra muni dvArA jIvana rakSA huI thii| isI prabhAva meM gaMgAsuta gaMgeya dvArA apane pitA kI icchA pUrti ke lie pIvara kanyA gugavati ko lAyA jAtA hai| rAjapura ke rAjA vyAsa ke tIna putra ghRtarASTra, pAMDu, evaM vidura hote haiM / isake pazcAt harivaMza kI kathA prArambha hotI hai| ghRtarASTra ke bhAI pAMzu dvArA kuntI se samAgama ke prastAva kA kavi ne acchA varNana kiyA hai / kuntI kuvArI thI pAMDu dvArA premapAza meM phaMsane ke kAraNa vaha garbhavatI ho gayI / jaba mAtA pitA ko mAlUma par3A to ve bahuta kupita hue / kuntI ke putra humA / isakA nAma karNaM rakhA gayA lekina loka lajjA se bhayabhIta hokara ve usa bAlaka ko manjUsA meM rakhakara nadI meM bahA diyA / vaha bahatA humA campApura ke taTa para pahuMca gayA jahAM ke rAmA dvArA puSa ke rUpa meM pAlA gayA / 1. para suta zrI araviMda napa, tAke putra sucAra / upo dara sucAte, sAkaM bhUpa susAra / / 2 / /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda bulAkIdAsa evaM hemarAja navama prabhAva prArambha meM kavi ne karNa kI utpatti para eka yaMga kahA hai sunisi , mahA mUDha haiM loga / ase kararNakumAra ko, karNadha kahata ajoga / / 2 / / karNa karNa bAta calI, janama samai pura grAma / tAtai andhaka vRSTi napa, karaNaM dharayau tisa nAma / / 3 / / khAja uThI rAdhA zramana, bAlaka letI vAra / tAta rAjA bhAnu nai. bhASyo karNakumAra ||4|| karNa bhavo o karNa te, to yaha sAri siSTi / myo nahi upaje karNa le. jAta hada praniTa karNa nAsikA nara bhae, dekhe sune na kocha / tAteM utapati karNa kI, karNa viSa kima hoi // 6 // isake pazcAt pANDa evaM kuntI ke sAtha vivAhU kA kadhi me bahuta hI sundara varNana kiyA hai| barAta kA ghaDhanA, baratiyoM dvArA nAcagAna, nagara kI sundariyoM dvArA pAnDu ko dekhane kI icchA, prAdi kA macchA varNana kiyA hai / pANDu kA kuntI ke sAtha vivAha saMpanna ho gayA / pANDu kI dUsarI pali kA nAma madrI thA / kuntI se yudhiSThara, bhIma evaM arjuna tathA madrI se nakula evaM sahadeva putra hue / dhRtarASTra kI patti kA nAma gaMdhArI thaa| jaba vaha sarvaprathama garbhavatI huI to use sau putroM kI mAtA hone kA bhAzIrvAda prApta hubhaa| pUrana mAsa vitIte jaba, sukha sau sanuja janyo tina taba / taba bar3hadArani nAina ghAi, tAhi asIsa daI hi bhAi // 20 // sata suta janiyau sukha khAni, ciraMjIyo gaMdhAri rAni / / jihiM saMga juddha su dukhate hoi, tAtai bhani dUra jedhana soha // 2 / / pAMcoM pAMDavoM evaM 100 kauravoM ko droNAcArya ne dhanuvidhA sikhlaayii| dazama prabhAva eka samaya pADu evaM madrI mana bhramaNa ko gye| vana kI sundaratA, ekAkIpana evaM prAkRtika chaTA ko dekhakara vaha kAmAtura ho gayA aura madrI ko lekara bhuramuTa kI paura calA / yahAM usane eka mRga evaM mRgI ko kAma vAsanA yukta dekha
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkIdAsa 137 kara makAraNa use apane hI bANa se mAra girAyA / akAraNa hI mArane se pAkAza se prAkAza vANI huI jisameM use bhalA purA kahA aura isa kArya ko nindanIya ThaharAyA / yahIM para vihAra karate hue eka nirgrantha muni bhAye unhoMne bhI pAra evaM madrI ko saMsAra kI prasAratA evaM bhogoM kI nissAratA para pravacana diyA / iMhi vidhi muni ke vacana suni, pAMDu bhayo bhayavaMta / jIvana saMyama taDita sama, jAni chinaka chaya saMta / / 7 / / tama cita maiM thiratA gharI, vande munivara pAe / adhika bhagati phari thuti karata, calyo nagara ko rAi pAMDu rAjA nagara meM gaye / apane pUre parivAra ko ekatrita kiyA aura sabako kAma viSayoM kI evaM jagata kI masAratA tathA mRtyu kI anivAryatA para prakAza DAlA / apane bhAI dhRtarASTra ko bulAkara apane pAMcoM putroM ko sauMpa diyA paura apane putroM ke samAna unase vyavahAra karane kI / prArthanA kI kuntI se pUtroM ko samhAlane ke lie kahA / rAjya pATa tyAga kara gaMgA nadI ke kinAre jAkara jina dIkSA dhAraNa karatI aura yAvat jIvana mAhAra na lene kI pratijJA le lI, madrI rAnI ne bhI vaisA hI kiyA aura donoM ne marakara prayama svarga meM prApta kiyaa| eka dina mahArANa dhRtarASTra rAjya karate hue bana bhramaNa ko ghale / vahA~ kI eka gilA para vipulamatI muni dhyAnastha the| rAjA ko muni ne upadezAmRta pAna kraayaa| isake pazcAt dhRtarASTra ne muni se nimna prakAra prazna kiye aMsI suni zrI rAi, he svAmI kahIe samajhAi / mere suta prati pAiva sAja, inameM kauna lahegI rAna // 57 / / x .... x .... 4 .... x .... x pAMDava paMpa mahAbala ghanI, ha hai kaisI thiti una tanI // 61 / / e mere suta pRthivI mAhi, chatrapati ha hai praki nAhi / magadha desa phuni sobhita mahA, rAjagRhI puri tAmai / jarAsaMdha napa tAmaiM mahA, prapti kezaya soM mantima kahA / ukta praznoM ke atirikta dhRtarASTra ne aura bhI prazna pUche / munirAja ne tarASTra ke pradhanoM kA nimna prakAra usara diyA
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavitrA khulAzI 8, junAmIkAra evaM hemarAja bhaisI suni muni gole sar3I. he rAjA aba sunIye yahI / pAMDava para durajopana prAdi, inameM 8 hai prati hi vivAda / bohA eka rAma ke kArane haM hai inahi viruddha / tere suta kurukSeta meM, mari haiM kari ke juddha / / 6 / / duhUM urake subhaTa jahAM, marahi paraspara dhaai| se raNa meM pAMDavA, jIti lahaige rAi / / 66 / / hRti ke tere sutana ko, gahiM gajapura rAja / pUrava punya pratApa tai, lahi he saba sukha sAja / / 7 / / jarAsaMdha kI bAta tuma, jo pUchI yaha aura / sI nArahana hAtha se, mami hai tAhI Thora // 71 / / gyArahavAM prabhAva muni kI bAta sunakara rAjA dhRtarASTra bhI jamala se udAsIna ho gaye / mora yudhiSThara ko rAjA banA kara svayaM ne jinadIkSA dhAraNa kara lI / droNAcArya meM pAMca pANDavoM evaM kauravoM ne dhanuvidyA sikhI / lekina isa vidyA meM pANDava pravINa the| pAMDavoM evaM kauravoM meM dhIre dhIre birodha bar3hane lagA | isa virodha ko zAnta karane ke lie yudhiSThara ne mAdhA prAghA rAjya bAMTa diyA / lekina isameM bhI zAnti nahIM milI / jaba bhI koI prasaMga mAtA kaurava upadrava kiye binA nahIM mAnate / phira bhI ve bhIma evaM arjuna kI barAbarI nahIM kara sakate the / eka bAra bhIma ko kA jahara khilA diyA lekina bhIma apane puNyodaya se baca gayA / eka bAra dhanuvidyA kI parikSA meM arjuna ne pakSI ke prAMkhoM para tIra calAkara apanI vidyA kI prazaMsA prApta kii| zabdavedhI bANa calAne meM bhI marjuna sabase prAge rhe| mArahavAM pramAva isake pazcAt rAjA zroNika dvArA yAdakoM kI kathA kahane kI prArthanA karane ke kAraNa kavi ne isa prabhAva meM yAdava kathA kahI hai / yAdava vaMza meM vasudeva ziromaNI the / vasudeva ke balabhadra paidA hue / eka bAra jarAsaMdha ne ghoSaNA kI jo siMhastha ko bAMdhakara le prAvegA usake sAtha apanI putrI kA vivAha karegA / vasudeva senA lekara
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkIdAsa pAge gayA aura siMgharatha ko bAMdhakara le mAyA / isase jarAsaMdha bahuta prasanna huaa| tIrthakara neminAtha ke mAgamana ko jAnakara kubera ne indra kI prAzA se dvArAvatI nagarI ko basAyA vahAM kA rAjA samudravijaya thA / usakI rAnI kA nAma zicAdevI thaa| vaha atyadhika sundara evaM rUpavatI thii| usane solaha svapna dekheM jinake phala pUchane vaha zIna hI tIrthakara kI mAtA banane vAlI hai aisA batalAyA / mAtA kI zrI hrI vRtti mAvi solaha deviyAM sevA karane lagI tathA vibhinna prakAra se mAtA ko prasanna rakhane lgii| sAvana sudI SaSTI ke dina neminAtha kA janma jhuprA / svarga se indra ne pAkara tIrthakara kA janmAbhiSeka manAyA / sAre loka meM mAnanda chA gayA / terahavA pramANa isa prabhAva meM zrIkRSNa dvArA rukmaNi haraNa evaM vivAha, zizupAla vadha, pradyumna jamma evaM haraNa prAdi kI saMkSipta kathA ke pazcAta phira kaurava pAMDavoM kI kathA bhAge calatI hai| duvira' dvAra bhASA salAmI ke. // 2 ragha santuSTa nahIM huye aura unhoMne pUre rAthya ke 105 Tukar3e karane para jora diyA / isa prastAva kA pANDavoM ne ghora virodha kiyaa| kauraboM ne pAnmayoM ko mArane ke lie sAmAna banAyA lekina unako kucha bhI saphalatA nahIM milI / sabhI pAMDavaputra pUrva nirmita gupta mArga se nikala gaye / pAMcoM pANDava bhAva meM baiThakara gaMgA pAra karane lage / lekina bIca meM nAva ruka gayI / dhIvara meM kahA ki gaMgA meM rahane vAlI tujI devI nara bali cAhatI hai / saba phira vipatti meM phaMsa gaye / yudhiSThara ne apanA balivAna denA cAhA lekina bhIma gaMgA meM kUda par3A aura tuDI ko mAra kara use apane vaza meM kara liyA / maura anta meM sabhI sakuzala gaMgA pAra utara gaye / kavi dvArA pUrA prabhAva hI romAJcaka DhaMga se nibaddha kiyA gayA hai| cauvAM prabhAga sabhI pANDava prazcinta kaiza meM kozikapura pahu~ce / vahAM se vigapattana phuNce| vahAM ke rAjA ke 1. kanyAyeM thiiN| tathA eka kanyA nagara seTha ke thI, eka nimitta zAnI ke anusAra sabhI kA vivAha pANDavaputroM ke sAtha honA thA / isalie jaba pAMDava vahAM pahuMce to cAroM aura prasannatA chA gayI evaM sabhI gyAraha kanyApI kA vivAha yudhiSThara ke sAtha ho gyaa|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja pandraha prabhASa sabhI pAMcoM pAMcava apanI mAtA kuntI ke sAtha prAne bar3hate gaye / mArga meM jaba bhIma jala lene gayA to use vahAM khagapati milaa| isake sAtha eka kanyA thI jo hiDambI kI putrI thii| eka bhayAnaka bana meM bhIma ne eka rAkSasa para vijaya prApta kii| vahIM para eka vaNika thA / saMdhyA hone para vaha rone lgaa| pUchane para mAlUma hamA kI baka rAjA ke bhakSaraNa ke lie mAja usake bAlaka kA nambarahai / yaha suna kara bhIma ko dayA bhAyI aura usane bAlaka ke sthAna para apane Apa kA balidAna dene kI taiyArI kI bhIma ne naka rAjA ko lar3AI meM harAkara use bhaviSya meM kisI jIva kI hiMsA na karane kI pratijJA krvaayii| pAMcoM pANDava mAge gaye mArga meM mAne vAle sabhI jina caityAlayoM kI vandanA karate gye| phira ve palakara campApurI palace / karNa vahAM ko rAjA thA / pAMDava gaNa vahA~ kAphI samaya taka rahe / vahIM para bhIma ne eka matavAle hAthI ko vaza meM kiyA / phira ve brAhmaNa ke veza meM Age bar3hate gaye / eka dina jaba bhIma bAharaNa deza meM bhikSA mAMgane rAjA ke yahAM gayA to rAjA ne bhikSA meM use apanI kanyA de dI / sosahabAM pramANa pAMcoM pAMDavoM ne dakSiNa meM bhI khUba bhramaNa kiyA / isake pazcAt ve punaH gajapura ko bhAgaye / ve sabhI viSa veza meM ghUmate the| baho ke rAjA drupada the tathA usakI putrI kA nAma dropadI pA / jisakI sundaratA kA varNana karanA sahaja nahIM thA / usake vivAha ke lie svayaMvara racA gayA jisameM rAjA mahArAjA sabhI ekatrita hue| gAMDIva dhanuSa ko caDhAne meM saphala hone vAle rAjakumAra ko dropadI ko dene kI ghoSaNA kI gayI / dhAroM praura ke maneka rAjA ekatrita hue| to lau napa saba pAe vahIM, duryodhana karaNaM prAdika saho / jAlaMdhara masa jAdava Isa, salapati phuni mabadhI bIsa / / 1011 krAMtidhAna bahu sobhita rUpa, baiThe maMDapa mAMhi anUpa / pAMDava pAMcau duji ke bheSa, mApa pakSAce sobhA dekhi // 52 / / sabhI rAjAmoM ne dhanuSa ko jAkara dekhA / rAjAnI kA paricaya karavAyA gayA / kisI rAjA ne bhI dhanuSa caDhAne meM apanA bala nahIM dikhA sake / manna' meM arjuna ne vipra ke deza meM hI anuSa caDhA diyA / dvopadI ne usake gale meM mAla bAla
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkIdAsa dii| duryodhana pAdi rAjAmoM ne apanA dUsa bhejakara isakA virodha kiyA / lekina rAjA drupada ne svayaMvara ke nirNaya ko nyAya saMgata batalAyA / duryodhana prAdi rAjAnoM ne yuddha kI ghoSaNA kara dii| cAroM aura yuddha kI taiyArI hone lagI / dropadI yaha dekhakara hara gayI / paraspara meM khUba suddha humA / arjuna evaM bhIma ne apane parAkrama se sabako amita kara diyA / jaba droNa ne arjuna ko lalakArA to parjuna apane guru ke viruddha bANa calAne ke bajAya bANa dvArA apanA paricaya diyA / pAMDavoM ko jIvita jAnakara sabhI prasanna ho gaye lekina kaurava mana hI mana jalane lge| isake pazcAt pANDava hastinApura cale gaye / satrahavAM prabhASa pANDavoM evaM kauraboM ne apanA rAjya prAdhA bAMTa liyA / tathA sukha pUrvaka rahane lge| yudhiSThara ne indraprasthapura, bhIma ne tilapatha, arjuna ne svarNaprastha, nakula ne jalapatha evaM sahadeva ne vaNikapatha nAmaka nagara basAkara rAjya karane lage / kucha samaya pazcAda arjuna ne subhadrA kA haraNa kara liyaa| donoM kA dhUma dhAma se vivAha ho gayA / majuma ko kitane hI daivika vidyAeM prApta huI / eka dina duryodhana ne pANDaboM ko pAsa bulAyA tathA prema se dyUta khelane ko rAjI kara liyaa| dhUta meM pAMDava sabhI kucha hAra baitthe| chala kari jIte kaurava kaMsa, dharama tanuja hAre saravaMsa / hAre hAra ratana keyara, kaTaka susIsa prakaTa dyuti pUra // 70 / / daraghi dheza hAre bahubhaMta, hAre haya gaya raSa saMjUta / mana kamaka bhAjana maMDAra, hArI jo cheta bhrAtAsAra // 1 // dhUta krIDA meM hAra ke kAraNa pAMDava sampUrNa rAjya hAra gaye tathA bAraha varSa taka vanavAsa meM rahane kA nirNaya liyA / ve nagara ko chor3a kara kAlijara vana meM rahane lge| paThArahavA pramAva bana meM jAne para pAMDavoM ko muni ke darzana hue / muni zrI ne prazubha karmoM kA phala batalA kara saba ko zubha bhaviSya ke lie prAzAnvita kiyA / usI vana meM eka kheghara milA / usane pAraya napa ko rathanupura meM rahane kA Agraha kiyA / apane bhAiyoM ke sAtha ve pAMca varSa taka bahA rahe / kaurava rAja duryodhana ne pAMDavoM ko mArane ke
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja bhaneka upAya kiye / pahale citrAMgada ko bhejA lekina yaha bhI burI taraha hAra gayA / phira kanakadhvaja rAjA ne pAMDavoM ko sAta dina meM mArane kI pratijJA kI / bhilla ke bheSa meM vaha vana meM mAyA aura umase jhagar3A karane lgaa| usane dropadI kA haraNa kara liyA / mApasa meM khUba vigraha huzrA / lekina bhIla rAjA dvArA use mAra diyA gayA / isake pazcAt ke gupta : bheSa meM virATa rAjA ke yahAM pahuMce aura vibhinna nAmoM se kAma karane lage / kIcaka jaise rAkSasa ko yahAM bhIma ne mArA / isake pazcAt dhaura bhI upAya kiye lekina, pAka kI miti sAhasa evaM zoya ke kAraNa kucha bhI nahIM ho skaa| unIsavAM prabhAva duryodhana pAMDavoM ko mArane ke aneka upAya DhUDhane lgaa| usane virATa rAjA kI gAyoM ko curA liyaa| gAyoM ko chur3Ane lie acchA yuddha humA / usameM kauravoM ke phitane hI vIra mAre gaye / pAMDava gAvoM ko chur3Ane meM saphala hue| pAMDavoM ne kauravoM ke sAtha yuddha bhI prajJAta bheSa meM hI kiyA / jaba virATa rAjA ko vAstavikatA kA mAlama humA taba vaha kahane lage-- maiM nahIM jAne kabalI deva, dharamaputra tuma chamiyo evaM / praya teM tuma hI svAmI iSTa, hama kiMkara tuma pAlaka ziSTa ||shaa yAhI pura meM baMdhava saMga, kIje rAja sadA nirabhaMga / bahuta vinaya pauM ase bhASi, goSTI maiM saMgha godhana rAkhi // 6 // virATa rAjA ne apanI putrI kA vivAha abhimanyu se kara diyA / vivAha meM zrIkRSNa, balarAma, duryodhana prAdi sabhI rAjA mahArAjA ekatrita hue / virATa rAjA ne saba kI stU ba mAtra bhagata kI / rAjA zrINika ne jaba eka prakSauhiNI senA kA saMsthA bala jAnanA cAhA / isakA samAdhAna nimna prakAra kiyA gayAsahasaikIsa sataka vasu lahai, ___ sattara phuni gaja saMkhyA lahai / / se . tehI ratha ganIye tahIM, . . haya saMkhyA praca sunIyesahI / / 1 / /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkIdAsa paiMsaTha sahasa sataka paTa jAni dasa Upara hama saMkhyA ThAni / (65610) eka lakhya nI sahase mitta, tini sataka paMcAsaha pati ||109350 / 18 / itanI sainA ikaThI ho, eka chohinI ganIye soi || * kuntI ne dvArakA meM jAkara zrIkRSNa jI se duryodhana ke sabhI kukkUzyoM ko batalAyA aura pANDavoM para kiye jAne vAle vyavahAra ke bAre meM batalAyA / isa para zrIkRSNa jI ne duryodhana ke pAsa apanA eka dUta bhejA dhIra pANDavoM ko bhASA rAjya se ko salAha mAnane vAlA thA vaha so ulTA kroSita ho gayA ! le zrIsavAM prabhAva pAMDava kaurava yuddha ke bAdala maMDarAne lage / duryodhana ko vahuta samajhAyA gayA ki vaha zrAdhA rAjya pAMDavoM ko de de| aisA nahIM karane para jinendra bhagavAna ne jI bAta kahI thI vahI hogii| jaba zrIkRSNa jI ke dUta ne Akara unase sArI bAta batalAI / zrIkRSNa jI yuddha ke lie apanI taiyArI krlii| pAMcajanya zaMkha ko pUra diyaa| zaMkha kI AvAja sunate hI kurukSetra maidAna meM senAyeM ekatrita hote. lagI / kavi ne isa meM caturaMginI senA kA vistRta vana kiyA hai| isake pazcAt kurukSetra meM khar3I senA kahAM kahAM khar3I hai, kitanA saMkhyA bala hai Adi sabhI kA dana kiyA hai| kaurava pAMDavoM meM ghanaghora lar3AI hone lgii| eka dUsare ko lalakAra kara yuddha ke lie mahvAna kiyA jAne lagA tathA eka dUsare ke pauruSa kI haMsI uDAyI jAne lagI / bhISmapitAmaha yuddha meM jarjarita ho gaye kaMThagata prAraNa A gaye taba unhoMne yuddha bhUmi meM sanyAsa le liyA vrata dhAraNa kara liyA / unakA antima sandeza nimna prakAra bA--- aura jaba unake tathA sallenA T karau paraspara mitratA takha satrutA citta / aba lauM kyA se bhaye, tuma nizcai nahi kiti // 65 // je keI rana meM mare gae niMda gati soi 1 sAtai kIje dhammaM aba, dasa lakSaNa prakloI // 66 //
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, balAkIdAsa evaM hemarAja zubha bhAva se marane ke kAraNa bhISma pitAmaha pAMca svarga meM jAkara deva eka bIsI prabhAva dUsare dina phira puddha prArambha humA / abhimanyu ne bhISaNa yuddha kiyA / isI samaya duryodhana kA putra pracaMDa gati se bANa chor3ane lagA / lekina yaha abhimanyu ke vArA mArA gyaa| isase duryodhana ne yoDAbhoM ko abhimanyu ko mArane ke protsAhita kiyA / droNa, karNa kaliMgarAjA sabhI abhimanyu ko mArane dodd'e| lekina koI upAya nahIM claa| bhAkhira sabane milakara use ghera liyaa| durbhAgya se jayadratha mA gayA aura usake hAtha se abhimanyu ko prANaghAsaka bANa lagA | abhimanyu ne usI samaya sabhI kaSAyoM se virakti le kara zAnta mitta se bhagavAna ko smaraNa karate huye mRtyu ko varaNa kiyaa| abhimanyu ke marane se kauravoM meM prasannatA chA gayI jaba ki pAMDavoM meM zoka saMtapta chA gyaa| jayadratha kI rakSA ke liye droNa ne pUre upAya kiye / lekima arjuna ne jayadratha kA usI dina vaSa karane kI pratijJA kI / bhayAnaka yuddha ke madhya arbuna ne jayadratha ko mAra bhI DAlA aura usake sira ko pitA kI goda meM DAla diyaa| isake pazcAt azvasthAmA mArA gyaa| mana kauravoM kI hAra para hAra hone lagI to unhoMne yuddha ke sAre niyamoM kA ullaMghana kara rAtri ko sote huye pAMDavoM para dhAvA bola diyaa| hajAroM nihatthe pAMDava senA mArI gagI phira droNAcArya bhI mAre gaye / karNa va arjuna meM paraspara meM ghora yuddha huA aura karNa bhI prana ke tIra se mArA gayA / udhara bhIma ne duryodhana ke sabhI bhAiyoM ko eka eka karake mAra DAlA / isa para bhI duryodhana ke hRdaya kI prAga ThaMDI nahIM huii| meMsa kahi kaurava pati, cale juddha ko dhaaii| pAMDava senA sanamukheM, kroSa pracaMDa baDAi / / 4 / / duryodhana bhora pAMDavoM ke bIca bhISaNa yuddha hubhA : lekina duryodhana baca nahIM sakA paura vaha bhI mArA gayA / isake pazcAt zeSa kaurava senApati bhI mAre gaye / panta meM jarAsandha bhI kauravoM kI pora se lar3ane ke lie mAyA / jarAsandha ke sAtha bhISaNa yuddha humA / anta meM jaba jarAnsadha ne cakra calAyA to vaha bhI zrIkRSNa jI ke hAtha meM pA gyaa| praura kRSNAjI ne cakra calAyA to usane tatkAla jarAsandha kA zira kATa diyaa| isa prakAra 18 dina taka bhISaNa lahAI hone ke pazcAt kaurava pAMDava yuddha kI samApti huI pora paryApta samaya taka pAMDavoM ne deza para zAsana kiyaa|
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkIdAsa 145 -- vAbIsavAM prabhASa bahuta sayama vyatIta hone para eka bAra dhiSThara kI rAjasamA meM nArada RSi kA prAnA hayA / mahaloM meM dropadI dvArA nArada kA lacila sammAna nahIM milane ke kAraNa vaha kupita hokara yaha usake haraNa kA upAya socane lge| anta meM ghAtakIkhaMDa ke surapuri ke papanAbha rAjA ke pAsa gaye aura unheM dropadI kA paTa citrAma dikhalAyA / padmanAbha citra dekhakara usa sundarI ko pAne kI abhilASA karane lagA mora nArada se usakA pUrA patAnta pUcha liyaa| nArada dvArA pUrA paricaya prApta karane ke pazcAt vaha yahA~ pAyA aura sotI huI dropadI kA haraNa karake apane yahA~ le mAyA / prAtaH hone para jaba dropadI kI nIMda khulI taba usane pAroM mora ghekhA / padmanAbha rAjA ne apanA sArA mRptAnta kahA aura usake sAmane rAnI banane kA prastAva rkhaa| dropadI ne rAjA padmanAbha ko pAMDavoM kA paricaya diyA / dropadI ke purA se hastinApura sIvAdAra bhASa gaya: / aa susajjita kara dI gayI / pAroM pora talAza hone lagI, itane meM vahA~ nAradamuni pAye paura kahane lage ki dhAtakIkhaMDa kI sunakApurI ke rAjA papanAma ke yahA~ use prazra vadanA dropadI dekhI hai / isa para pANDava yahAM apanI senA sahita pahuMce / papanAbha senA dekhakara ghabarA gayA aura dropadI se kSamA mAMgane lgaa| prAkhira unheM dropadI mila gii| sabane isa upalakSa meM jina pUSA konii| tevIsA prabhAva sabhI pADaya zrIkRSNa ke sAtha vApisa pA gaye / pAtra apane rAjya kA samasta bhAra abhimanyu ke putra parIkSita ko dekara mathurA A gaye / idhara 22veM tIrthakara neminAtha ne gRha tyAgakara dIkSA grahaNa kI mora ghora tapasyA ke pazcAt kavalya ho gyaa| bhagavAna kA samavAsaraNa racA gyaa| kucha samaya pazcAta neminAtha kA samAvasaraNa kayaMta giri para pAyA / sabhI pANDava unake darzanArtha gye| unhoMne hari rAjya evaM dvArAvatI kaba taka rahegI yaha prapana kiyA / isa para neminAtha ne kahA ki dIpAyana RSi ke zApa se vAriphA jalegI taSA jaratakumAra ke bANa se zrIkRSNa jI kI mRtyu hogI / jaba jaratkumAra ne zrIkRSNa kI mRtyu ke samAcAra pANDavoM ko jA kara kahe to sabhI pANDavagaNa rone lge| kuntI bahuta royI / arakumAra ko sAtha lekara vahIM gaye jahA~ valadeva hari ke mRtaka zarIra ko lie hue the| pANDavoM ne jaba dAha kriyA karane ke lie kahA to balarAma bahuta krodhita hue| kucha samaya pazcAta sarvArthasiddhi se deva ne pAkara vasarAma ko sambodhita kiyA / prAta meM tugI giri para pANDavoM ne milakara unakA dAha saMskAra kiyA / pihitAbada muni ke pAsa svayaM balarAma ne bhI jina dIkSA le lii| .. -
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAjaM caubIsavAM prabhAva - pANDava vahA~ se dvArikA bhaaye| lekina dvArikA jala samAna vaha nagarI paba rAkha kA kara thii| kavi ne dvArikA kI kiyA hai cukI thI svargapurI ke dazA kA acchA varNana hote nita jina zrAnanda oraft cArdika rAnI yaha, nita karatI hAsa vilAsa, binasi gaI jyoM naurava rAtri / ne sana vinase tinakeM sadane kuvara bun / bhae dahaM vaha yahI sujana kI saMgati ramayA, khinaka chaI hai saritA samA // jagata kI asAratA jAna kara pAMcoM pANDava neminAtha ke pAsa pahuMce aura unakI stuti karane lge| bhagavAna neminAtha ne pANDavoM ko upadezAmRta kA pAna kraayaa| isa rUpa meM kavi ne jina dharma ke mUla tatvoM para acchI taraha prakAza DAlA hai / pANDavoM ne tIrthaMkara neminAtha se apane 2 parvabhavoM ko sunA / prabhAva isa prabhAva meM bhI pANDavoM evaM propadI ke pUrvabhavoM kA varNana kiyA huA hai| chabbIsavAM prabhAva apane pUrva bhavoM ko sunane ke pazcAt pANDavoM ko bhI jagat se vairAgya ho maya aura sabhI pAMcoM bhAiyo ne jina dIkSA le lI / kuntI dropadI, subhadrA bhAdi rAniyoM ne bhI prArthikA rAjamatI ke pAsa jAkara saMyama dhAraNa kara liyA / tathA sabvI dIkSA aMgIkAra kara lii| ve ghora tapasyA karane lge| eka bAra unako tapasyA karate dekha duryodhana ke bhAnajA ko pratyaSika koSa pAyA aura usake hRdaya meM pratizodha kI agni jalane lagI / usane solaha bhUSaNa magni meM lAla karake unako pahinA diye| lekina ke sabhI bAhara bhAvanA mAtre lage / anta meM apane Apa para pUrNa vijaya prApta kara yudhiSThara mIma evaM arjuna ne nirvANa prApta kiyA tathA nakula evaM sahadeva ne sarvArthasiddhi prApta kii| ve donoM mokSa prApta kreNge| mahA bhAyikA rAjamatI dropadI, kumlI svargaM prApta kiyaa| bhagavAna neminAtha ko bhI girinAra parvata se nirvANa prApta punaH tara bhava dhAraNa karake evaM subhadrA ne solahavA humA bhanta meM kavi ne bahuta hI vinaya ke sAtha graMtha samApta kiyA hai / kavi bulAkIdAsa ne tatkAlIna vAdazAhaM ko nimnaM savaiyAM chanda meM usame kiyA hai --
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara balAlIdAsa maMsa mugalAne mAhi dillIpati pAtasAhi timiraliMga suta bAbara su bhayau hai / tAko hai himAMka suta tAhi te akabara hai jahAMgIra tAka pIra sAhihAM vyare hai / tAjamahala maMganA bhagaja utaMga mahAvalI makaraMga sAhi sAhina meM bayo hai / dAkI chatra choha pAra sumati ke u bhAI bhArata rapAi bhASA jainoM asa layo hai / / 9 / / pANDavapurANa meM kauna-2 se chandoM kA kisa prakAra prayoga humA hai usakA kavi ne nimna prakAra varNana kiyA hai chappe eka gANe mahAra hAtI ye bhIga jAstI saeka soraheI paramAniye / chayAlIsa teso pArahI pacIsIganilahI mujaMga naMda chaMda jainI jaga jaaniye| tInasa tirAsI Disla nau sau tIsa dohA bhani DhAIsau satAna sughopaI bakhAnie / sAre ika cora kari mAnIye bulAkIdAsa ekAdaza paMcasa hajAra cAra mAniye / kavi ne zloka saMkhyA nimna prakAra batalAyI hai - saMkhyA aloka manuSTamI, ganIye graMe lakhAi / sapA mahala SaTa hadaka puni pRSapatta adhika milAi / / 10 / / - isa prakAra pUrA pANavapurANa 7555 zloka pramANa hai / pApamapurANa kI vizeSatAe pAhapurANa payapi bhaTTAraka zubhadra ke saMskRta pANDapuraNa kA payAnuvAda hai lekina kavivara gulAkIdAsa kI kAzya pratimA ke kAraNa yaha eka svatantra kAvya grantha ke samAna bana pA hai| purANa 26 pAtroM meM vibhakta hai jo sarga prathayA adhyAya ke rUpa meM haiN| purANa kathA pradhAna hai / pANDavoM ke jIvana vRttako kahane - -
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAlocanda, bulAkodAsa evaM hemarAja kA kAvya kA pramukha uddezya hai lekina kavi ne purANa ke prArambha evaM anta meM jo prabhAva jor3e hai usase kAvya kA rUpa paura bhI nikhara gayA hai| purANa ke prathama prabhAva meM maMgala pATha evaM zreNika dvArA vaMdanA vA bhaena kiyA gayA hai| isake pazcAt prathama tIrtha kara RSabhadeva se hI purANa prArambha hotA hai aura saMkSipta rUpa se kAvya rUpa meM kathA prastuta kI jAtI hai| isake pazcAt zAMtinAtha kuthunAtha evaM maranAtha tIrthaMkaroM kA jIvana vRtta diyA gayA hai ye tInoM hI tIrtha kara the sAtha meM cakravartI bhI the| ye sava vana pANDAboM ke pUrva bhavoM kA sambandha jor3ane ke lie hI kiyA gayA hai| isI taraha kaurava pANava mahAyuddha samApta hone ke pazcAt bhI bhagavAna neminAtha ke jIvana evaM unake upadezoM kA saMkSipta varNana, bhagavAna zrIkRSNa jI kI mRtyu, dvArikA pahana, pANDavoM dvArA gRha tyAga evaM unakA prantima maraNa kA varNana karake pAThakoM ko pANDavo ke jIvana kA pUrA vRtAnta batalAyA gayA hai| pANDavapurANa kA nAma dUsarA nAma bhArata bhASA bhI diyA gayA hai| zubhacandra ke pAnhavapurANa ke artha ko samajhakara usake varNana ko bhArata bhASA kahA hai| muni zubhacandra pranIta hai kaThina prarthaM gambhIra / jo purAna pAMDava mahA, pragaTai paMDita pIra ||4|| tAko partha vivAri kai, bhAratha bhASA nAma / kayA pAMDu suta paMcamI, kojyo bahu abhirAma // 50 // isalie pANDavapurANa ko jana mahAbhArata bhI kahA jAtA hai| vAstava meM yaha pUrA mahAbhArata hai jisameM na kevala mahAbhArata kA hI varNana hai kintu yuga ke prArambha se lekara jIvana ke mantima kSaNa taka varNana kiyA gayA hai| __ pANDava purANa cIra rasa pradhAna hai jisameM yuddhoM kA eka se adhika bAra varNana humA hai / yadyapi purANa pAnta rasa paryavazAyI hai, tIrthakaroM ke upadezoM kA varzana hunA hai lekina usameM pramukha pAtroM kI bIratA sahaja hI dekhane yogya hai / ve akAraNa kisI se ghabarAte nahIM hai, lekina anyAya ke sAmane zira bhI nahIM jhukAte / pANDavoM kA jIvana prArambha se hI acchA rahatA hai| unakA. kauravoM ke prati acchA gyavahAra rahatA hai / kauravoM kI sukha zAnti ke lie ve apane rAjya ko prAdhA pASA bAMTa kara bhI sukha se rahanA cAhate haiN| dyUta kIr3A meM hArane ke pazcAt 12 varSa taka majJAtavAsa rahate haiM tathA aneka kaSToM ko bhogate haiM lekina apane bacanoM para hata rahate hai / yuva taba hotA hai jama duryodhana 12 varSa pazcAt bhI unheM kucha bhI dene ko taiyAra nahIM hotaa| yahI nahIM yuddha meM bhI ve prAya yuddha ke niyamoM kA pAlana karate hai
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkIvAsa 12 jabaki duryodhana rAtri ko sote hue pANDavoM para evaM unakI senA para dhone se prAkramaNa kara detA hai / pANDavoM kA pUrA jIvana jaina dharma ke siddhAntoM ke anusAra rahatA hai| 1 bhASA pANDava purANa ke kavi mAgarA nivAsI the isaliye purANa kI bhASA para braja bhASA kA sAmAnya prabhAva dikhalAyI detA hai| purANa kI bhASA sarala kintu lalita evaM madhura hai / kavi ne purANa apanI mAtA jainulade ke pahanAyeM likhA thA tathA use sAmane baiThAkara isakI racanA kI thI isaliye kliSTa bhASA ke prayoga kA to koI prazna hI paidA nahIM hotA phira bhI kavi ne apanI pUrI kRti ke kathA bhAga ko pratyadhika sarasa evaM madhura banAne kA prayAsa kiyA hai| prastuta pANDava purANa hindI kI prathama kRti hai isake pUrva sabhI racanAyeM prapatra za evaM saMskRta bhASA meM nivasa thI / isaliye kavivara bulAkIdAsa ne apanI mAtA ke prAgraha para pANDava purANa kI hindI meM racanA karake sAhitya meM eka nayA adhyAya jor3A thA / bulAkIla bhugala gAve zAsana kAla meM hue the / usa samaya phArasI evaM arabI kA pUrA prabhAva thA lekina kavi ina bhASAoMoM ke prabhAva se pUrNa rUpa se mukta hai / kavi ne sura nRpa saMvAda meM gadya kA bhI prayoga kiyA hai| yadyapi saMvAda pUrA saiddhAntika hai lekina kavi ne ise atyadhika sarasa banAne kA prayAsa kiyA hai / gadya kA eka udAharaNa dekhiye bho mitra tuma sunoM yaha bAta aisI nAhI jaise tuma kaho ho / tA tuma sunau yAko uttara / jinamata ke dhanusvAra se kahIM ho| so tuma sAvadhAna hoi ke sunauM / jo tuma kSaNika athavA subhyamAna huge / ekAMta naya kara ke to dravya sadhane kA nAMhI // (pRSTha saMkhyA 63) gadya ko bhASA para basa kA spaSTa prabhAva dikhalAyI detA hai / chanva kavi kA dohA evaM copaI chanda pratyadhika priya chanda haiN| usa samaya yehI chanda sarvAdhika lokapriya chanda the| pANDava purANa inhIM do chandoM meM nibaddha hai / lekina sarveyA teIsara, ikatIsA chappaya, soraThA, paDilla, pADI, chavoM meM bhI purANa nibaddha kiyA gayA hai / pratyeka prabhAva kA prathama padya sarvayA chanda meM likhA gayA hai| jo kramazaH eka-eka tIrthaMkara se stavana ke rUpa meM hai / }
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja isake patirikta pANDava purANa meM tatkAlIna sAmANika evaM sAMskRtika pampayana ke liye bhI acchI sAmagrI upalabdha hotI hai / pANDava purANa hindI bhASA meM nibaddha kiyA jAne vAlA prathama pANDava purANa hai / isakI lokapriyatA isIse pAnI jA sakatI hai ki rAjasthAna ke vibhinna prabhyAgAroM meM praba taka isakI 30 se paSika pANDulipiyA~ upalabdha ho hai cukI / sabase prAcIna pANDulipi saMghara 1753 pAsoja pakSI 6 ko lipibada dina paMcAyatI mandira maratapura meM saMgrahIta hai|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANDava purANa (mulAkIdAsa) racanA saMvat 1754 (1697 A. D.) pratha pANDava purANa mAcA lirUpate prathama sarvajJa namaskAra chappaya chaMda saivata sata suraM rAya svayaM siddha siMtha siri mayaM / siriSa sarasa neya pramANe saisidhi ayaM / / karama kadana karatAra karana rana kArana gharana / masarana sarana pradhAra madana dahana sAdhana saMvana / / baha vidhi bhaneka muna gana sahita baMga bhUSana dUSata rahita / tihi naMdalAla naMdana namata sidi heta sarayaMza nita / / 1 / / bohA vRSa nAika vRSa vAda hai vRSa maMka dRSa bhaiseM / sRSTiM vidhAtA bRhmamaya baMdI pAdi jineMsa // 2 // caMdrAlata maMdra ti, candraprabhU bhagavAna / cAra carana carapI sadA, bitaM cakora sama ThAna / / 3 / / pAti rUpa sirva marya sahI, sakala satvaM sukhadAya / zAMti sarama sumirI sadA, sarasaM siMdhi sahAye / / 4 / / nagana bhaMga managahA, nipala sama naga ise / memi dharmaraNa haiti jina, namI nyAya nijasIsa / / 3 vartamAna vibhu vIrya kla, para vidhAna payata / vividha vidhAtA voSa maya, birako budhi vikasaMta / / 6 / /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja gaNanAyaka gaNadhara ganI, gaNapati gotama nAma / agati gahana ko pragati gati, gAUM tasu guna grAma / / 7 / / joba jugati jasa jananako, jananI jagata vikhyAta / jainI yAMnI jina tanI jabhau jogI jatI mArathI, janama isa judhi rIti / thira thAnaka bira haiM yapyo sudhira jubhi sthiramIta / / 6 / / bhIma bhayAnaka bhava viSa, bhramata bhayo bhayavaMta / yathAvata jAta / / 8 / / bharama bhAva bhArata racyo, malakha bhagovara prAtanAM arajuna bhAye prApa maiM, nikula kare kUla karama ke kalAyAna vAle kavi kula kahate haiM, nakula nAma nirabidhU / / 12 / / sugutasatasama, deva kareM jisa seva / kavilakSU / bhIma nAma ihi maMtra || 10 || pranabha i ju pracUki / pArAcI maha mUki // / 11 // sura subhaTa subha sAhasI, satya evaM sahadeva / / 13 / / pAI jina yA kAlama, zruta sAgara bhadrabAhu vizruta sUri purakhaM mana urjayaMta giri sosa / kuMdakuMda muni Isa / / 16 / / yA purANa meM kIjiye, jAkI sAkha suvizva maiM tAka sumirata ura viSai prAha jina pASAna kI yA phala maiM vAdina karI, devAgama jina stavana sauM, pragaTa surAgama kIna / samaMtabhadra bhadArtha maya guna gyAmaka guna lIna / / 17 / / z2ina vAridhi vyAkarana ko lakSmI pAra munirAya / pUjyapAda nita pUjya pada pUjye manavaca kAya // 18 // niHkalaMka makalaMka jasa, sakala zAstravida jena / mAyA devI tAhira, kuM bhavitA padena // / 16 / / kI cAha / nisvAha / / 14 / / visAla / abhilASa / / 15 / / ciraMjIva jina sena jati, jAko jasa jaga mohi / jina purAna purudeva kareM, varasyoM cAhe sAhi // 20 //
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. pANDavapurANa purANAdri parakAza ka, prabhavaMta sUryApita hai bhUSana bhUtala guNabhadra guru, madana ratana guru carana juga, sarana gaho kara jora / varata ke bAkI taraNa soraThA apano daMsa bakhAna, namaskAra kari aba sakala suno daM kAna, vatana gota kula atha kavi sa varNana dohA nagara vayAno bahu vase cAra carana jacAriva joi / soi // 21 // madhyadeza kahIM / varNavaM / / 23 / / vikhyAta / 12 / / 153 / / 24 / / dIsa~ yahA~ na kou dAlidI, saba dhanavAna | japa tapa pUjA dAna vidhi, mAnahi jinavara prAna / / 25 / / cApyo abhirAma | ko dAsa 11 28 / / vaizya vaMsa puruSeva naiM, jo tisI hI vaMsa tajJAM zravata, sAhU amarasI nAma // 26 // agaravAla subha jAti hai, zrAvaka kula paravAna / goyala gota siromanI, kyoMka kasAbara jAna // 27 // dharmarasI so amaraso, lalimI ko zrAvAsa | nRpagana jAko prAda, zrI jinaMda pemacanda tAkI tanuja, sakala dharma sAkI putra saputra hai| zravanadAsa Ftana bayAnoM choDi so, nagara saMjogarta, nivasyau sadana bhanna pAna vRdhi nivAsa so jAniyeM, zravana carana kau dAsa | satya vacana ke joga sau varataM nau nidhi tAsa // 31 // ko ganiyeM saritA sIla kI, banilA tAke geha / mAnoM rati kI deha / / 32 / / nAma pranaMdI tAsa kau AgaraM prAya | dhAma / abhirAma / / 26 // raghAya // 30 //
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 kavivara bulAkIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja upajyo tAke udara hai maMgalAla guna hRda | dina dina sana mAta pitA so cAturyatA, va doja kyoM caMda / / 33 / / paDhana ko bheja diyo baTasAla | sIkhi ke dhArI ura guna mAla // 34 // saba vidyA tina hemarAja paMDita vasaM tisI mAgare ThAi | pravacanasAra / garama gota guna bhAgalo, saba pUje jisa pAya / / 35 / / jina grAgama anusAra taM, bhASA paMca asti kAyA apara, koneM sugama upajI tArka behajA, jainI nAma sIla rUpa gunI dIno vidyA janaka meM konI zrati paMDita jAye sIkha leM, gharanI tala sarvacyA suguna kI khAni kiSoM sukRta kI subha kIrati kI dAni apa svAratha vidhAni paramAratha kI rAjadhAni / ramAhU kI rAnI kiSo jaMnI gharama parini bhava narama harani / vicAra / / 36 / / vikhyAta | hema lauM upani sIla sAgara rasani / ani durita darzana sura saritA dohA maiM pAti // 37 // vitapanna | vAni | kIrati kRpAna hai / sulocanA dhanna // 38 // jinavAna haiM / kithau asarana sarani ki jana nija hAna hai / samAna hai / / 36 / hemarAja tahAM jAni ke, naMdalAla guna khAni / vaya samAna vara dekhi dI, pAnigrahahna vidhi ThAni // 40 // cauka purAya / ihi mAya / / 41 / / tava sAsU ne prIti sauM motI lInI gRha sUtra nAma ghari, jaMnulave nAri puruSa sau sau rame, ghArai pUrava punya phala bhoga ke jaiya antara pema | jaima / / 42 / /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtharavapurANa alpa budi tinakai bhayo, vUlacaMda sukha sAni / tahi anutabe yo pahe, jyoM prAnI nija prAna / / 43 / / mannodaka saMbaMdha se, prAi indrapatha thAMna / mAta puSa tiSThe sahI, bhane sunai jina bAMni / / 44 / / mahama ratana paMDita sahA, zAstra kanA parabIna / sUlacaMda sisa hesa sauM, jJAna aMsa kA lIna / / 45 / / kalpalatA mAtA sahI, mala karamA gara / dukha haratA sau yo mahA jyo tama savitA prasu / / 46 / / saba sukha dai tina yoM kahI, suno putra mo vAta / subha kAraja saM jaga viSa, sujasa hoi vikhyAta / / 47 / / mahApuriSa guna gAiye, tAhI taM yaha jAni / doi loka sukhadAya hai, sumati sukIrati yAna || 48 / / muni tumvan pranIla hai, kaoNna abhaM gaMbhIra / jo purAna pAMDava mahA, pragaTa paMDita dhIra : 46 || tA ko araSa bicAri ke, bhArata bhASA nAma / kathA pANTu suta paMca kI, kojyo bahU mabhirAma / / 50 / / sugama artha dhAvaka sabai, bhane bhanAvaM jAhi / aiso razcika prathama hI, mohi sunAvI tAhi / / 51 / / jananI ke e vacana suni, lIne sIsa caDhAi / racive ko uddima koyI, dhari ke mana vaSa kAI / / 52 / / yaha purAna sAgara kahA, mai bAlaka mati bhAya / tarive ko sAhasa dharau, so saba hAsamahAya // 53 / / caupaI je kavIsa maha jinasenAdi, ghaMTe para tinake hama prAdi / lahmo punya tahAM tAso kathA, raci hauM jinavara bhASita mathA / / 54 / / jyauM nara mUko volyo cahai, sava jana tAkI hAsI bhaiN| syoM yaha graMtha karata paravAna, bhAjana mohi hasana ko jAna / / 55 / / caDhyo meru paM paMgula bahe saba jaga meM vaha hAsI shai| yaha purAna prAraMbhata prave, tase mohi hasage s|| 56 / /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAko canda, bulAkIdAsa evaM hemarAja sakati hIna meM aisI mahA. to bhI zAstra karana kauM gahA / chIna ghenu ma mAyA hetamA na I hila sauM dena / / 5.1 // ravi samAna je pUrava sUri, tina ho dravya prakAse bhUri / tina kauM dIpaka sakati samAna, kyo na prakAsa jyoti pramAna / / 58 / / vara vAka kI je kavi bhane, tara palAsa bata jaga maiM dhane / pAna vRkSa thore vana mAhi, syauM kavi uttima jaga bahunAhi // 56 / / doSa kavitta ko nAsa jesa, birale sAdhu jagata meM techa / ujjala kanaka pragani te yathA, niramala kavita kare te tathA / / 60 // je asaMta haiM sahaja subhAi, te para artha hi dUkhaM ghaai| jyo dina aMdha lagAvasa ghoSa, dekhana ravi ko dhArata roSa / / 61 // jyoM madamata dharai bahukheda, hemAheya na jAna bheda / tyauM jaga maiM nara skhala jo hora, saba hI kauM khala bhAro soi / / 62 // jaladhara mahimA jaga maiM kahI, aMbudAna dai poSata mhii| tyoM saba janoM sajjana loga, dehi sadA subha siyA joga / / 63 / / saMtAsaMta sukhAsula kara, soma sapaM sama upamA ghrai| kovida jana saba Anata ema, tA vIcAra so hama ko kema / / 64 / / SaT prakAra kahiye vyAkhyAna, tina maiM maMgala prAdihi jAna / paura nimitta ju kara kArana ThAna, kartA phuni prabhidhAna jumAna // 55 // prathama hI maMgala mA maiM kahA, jo jinendra guna gAe mahA / jAka heta ju karI e graMtha, so nimitta bhava harana subha paMtha // 66 // bhavya vRnda kArana jaga lIna, jyoM yA maiM thenika parabIna / kartA mUla jinesura munI, uttara kartA gautama gunI // 67 / / tAta uttara praura ju bhaye, viSNunaMdi aparAjita tthye| bhagavAhu govaddhana aura, ina prAdika kartA sira mora // 68 / / bharatha vicAra ghara jo nAma, soI nAma kaho abhirAma / jyauM purAna yaha pADava sahI, puru puruSana kI mahimA kahIM // 66 // mAna bheda aba sunIye sahI, artha ganata kI saMkhyA nhiiN| pada akSara kI saMkhyA nAhI, mona bheda tuma jAnauM yahI / / 70 / / ghaTa prakAra yaha bheda vicAra, subha balAna karie budhi dhAra / paMca bheda varane phuni praura, dravya khetra prAdika tihiM Thaura / / 71 / /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANDapurANa 157 ihiM vidhi sabai bicAri ke, barana munI purAna / vaktA zrotA mara kathA, subha lakSaNa pahicAni / / 72 / / prathama vaktA varaNama dohA bhabya chamI subara gunI, sumi rucita prathIna / nyAyavAna naiyAyikI sIlayona sukulIna / / 73 // vatadhAraka vatsala mahA, bharu paMDita bahu hoi / lachipIvaMta sumaMta cisa, uttima vaktA soca / / 74 / / uktazrAvagAmAra bhASAyAM sarvasyA 31 vidvata suvrattavAna sundara subanavAna cArata pragalbhatA ju iMgitagya jaaniiye| prazna maiM na yobha kara loka ko pizAna gharai syAsa pUjA mohi nira ichaka bakhAniye / bhASa mita mabhidhAna dayA hI kI hoi sAni alpazruta uddhatAnasu puSatA ThAnIye ! barNata paruna siSya cAhiye suvarNa suddha ese muna mAgama se vaktari pramAnIye / / 75 / / apa dhotA varNana dohA sIlabaMta subha darzanI subha lakSaNa zrImAna / sadAcAra cara caka mahA, catura bhatura gunakhAna // 79 // vratI sudAlA bhogatA pakSa supUrana prA / heyAheya vicAra kara thira thApa jina pakSa / / 77 / / pratipAlaka guru vacana ko, sAvadhAna pradhAna / kriyAvaMta gharamAtamA, mAninIka vidvAna / / 78 / / suni avadhAre graha rahe vimala citta vinayaza ! sthAgI hAsa kaSAya kI sau zrotA subha ptagya / / 76 || kahe subhAsubha bheda kari, zrotA bahuta prakAra / haMsa cenu e zreSTha hai, madhyama mATI sAra / / 10 / /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja ukta ca zrAdhamAcAra bhASAyAM savaigyA 31 mRtikA mahiSa hesa sa cAlinI masaka kaMka ___ mArajAra sUvA maja sarpa silA pasu hai / jalakA sachidra kubha ima ke subhAva hI teM subhA subha zrotA jAni kahe pAridasu hai / samyaka vicAri ihe surasvAbhAva dhArai udaru bhAvara vizeSa kari chimA sauM sarasu hai| bhakta guru bhIru bhava jaina vaina pArana ko / pArAyana zrotA guna mRtti pasU hesu hai / / 81 / / bohA dArtha jo upadesa subha, la ina bAtA mugdha / jyo kacca phUTa par3e, rahe na rAkhyau dugdha / / 2 / / saba zrotA hiradai gharaM, guru upadesa jocha / koyo bIja subhUmi jyo. bhUri gunoM phasa hoi / / 3 / / bhaya kathA lakSaNaM dohA kayana rUpa kahIe kathA, so hai doi prakAra / sukathA jo jina kahI, vikathA aura bhasAra / / 4 / / carama sarIrI je mahA, tinake parita vipitta / punya heta jahA~ varNIye, so hai kathA pavitra / / 85 // punya pApa phala baNIye, varane ta tapa dAna / dravya kSetra phuni tIrtha subha, aru saMvega bakhAna / / 6 / / jo sva tatva kI pApi ke, dUri kara para satva / zAna kathA so jAniye, jahAM varanai ekatva / / 7 / / guna pUrana sabhyakta, subha boSa vRtta saMyukta / nAnA vidhi so bIye, yaha jina bhASita ukta / / 8 / / ukta gha zrAvakAcAra bhASAyAM
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANDavapurANa 156 sarvayA 31 jIvA jIva prAdi tatva samyaka nirUpa artha deha bhava bhogana mAMhi varNa niraveda kauM / dAna pUjA sIla tapa desa visatAra kari baMdha mokha hetu phala bhinna bhane bheda kau / sthAta prasti mAdi naya sAta je vikhyAta maru bhAsna prAna dayA hita hiMsA ke ucchaMda ko| aMgI saravaMga saMga tyAgai hoi siddha aMga satya kathA kathA eI nAsa bhava kheda kauM // 86 / / rohA riSi vaziSTa suka vyAsa bharu, dIpAyana ina mAvi / tina karibhASita kathana jo, so vikathA bakavAdi | dravya kSetra ru tIrtha mRbha. kAna bhAsa phala bhora : prakRta sapta e aMga haiM, mukhya kathA kI Thaura / / 9 aisI vidhi yaha barana ke, kahiyata hai aba socha / jo purAna pAvana puruSa, bhArata nAmA joi // 2 // mahAvIra bhagavAna kA jIvana caupAI jaMbUdvIpa anUpama lase, paMDita jana baha jAma basa / bharata kheta prati sobhita mahI, prArama khaMDa sumaMsipta yahI // 3 // desa videha virAja jahAM, sura sama nara bahu upajai tahA~ / siddhAratha nAmA tahA~ bhUpa, nAtha vaMsa avatAra anUpa ||6|| saraca ayaM kI jA siddhi, barata nau nidhi pAThau ridhi / trisalA rAnI tAke geha. rUpasIla bahu sundara deha / / 15 / / ceTaka bhUdhara giri sama jAna, tahA~ upajI surasarita samAna / sau siddhAratha sAgara milI, prIti kArinI guna sauM ralI / / 6 / / prathamAhi jAke taTa chaha mAsa, seva karI sura kanyA tAsa / ratana vRSTi jAkai ghara bhaI, panada deva ne pApuna ThaI // 6 //
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja raina pAchilI sovata sahI, solaha supana dekhe nahIM / gaja go hari zrI mAlA doi, caMda sUra jhaSa juga praya loha / / 68! phUbha jugama saravara subha jAni, sAgara praka siMghAsana mAni / vyoma jAna graha pRthivI tanA, maNi rAsAgani ghUmeM binA IIREL e supane subha dekhata bhaI, jAgi uThI taba pramu pai gaI / hAtha jori phala pUchayau jaba, uttara saba nRpa bhAlyo tavaM // 10 // puSpottara te raha ke deva, tAka garbhaju tiSThayo eva / sudi prasALa chaThi gaja nachatra, kInI garma kalyAnaka tatra // 101 / / bata trayodasisudi ke dinA, janama kalyAnaka surapati ThanA / vartamAna yaha pragaTayo nAma, nyApta jAkai jaga maiM dhAma / / 102!! tIsa baraSa ke bhaye kumAra, subha tarunApI ghArau sAra / kiMcita kArana taba hI pAya, cita varAga dharyo praSikAya // 13 // saba kuTaMga ** po nAhI, po. hinazvara shii| lokAtika sura to loM naye, thuti kari ke suloMkahiM gaye / / 104 // taba surapati suragana saha bhAi, jina pada vaMde mastaka nAi / puni nhayAya bhUSana pahirAya, muragana bhagati karI adhikAya // 105 / / caMdaprabhA sirikA su bhanUpa. citra vicitrita nAnA rUpa / sApa paDhi pura bAhira gaye, parigaha tyAgi digaMbara bhaye / / 106|| hastarikSa mRgasira yadi dasaiM, sAjha samaiM jina dIkSA lasa / paSTama thAppI mana ko sodha, manaparyaya taba upajyo bodha // 107 // pArana pAi phire bhU mAhi, mauMna rahe jina mole nAhi / bAraha baraSa bitIte sarva, jUbhaka grAma pahu~ce tabai // 108 / / tahA~ rajUkUlA saritA tIra, sAla vRcha tala vaiThe dhIra / zreNI kSapaka car3he jinarAya, ghAti karama ghAse pradhikAya / / 106 / / tana hI kevala upajyoMtAsa, sakala loka prati bhAsata jAsa / sobhita samovasarana jina rAya, giri vaibhAra pahuMce prAya / / 110 // taru pasoka puni divya vakhAna, chatra siMghAsana cAmara jAna / puhapa vRSTi bhAmaMDala saja, ghana sama pora suduMdubhi bama // 11 // surapati prApuna lyAye jisa, gautamAdi te ganadhara lasai / magadha desa tahAM sobhAvaMta, nivasa surasama nara jahA~ saMta / / 112 / /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ .-. pANDavapurANa - + rANa sadana pura asima nahI, savai nagara meM rAA vahIM / mRtama aSana mAnI mahai, bahu maMdira kari sobhA sahai / / 113 / / rAjA zreNika varNana zrenika bhUpati hai to aura, napa gama maiM paniye siramaura / samyaka dRSTi citra gambhIra, parama pratApI dhIra subIra 11114 / / priya pelinI mApha geha, mAye jina tina jAnyo eha / pAdinAtha prabodhyApuri Thaye, bharata bhAdi jyauM baMdana gaye / / 11 / / tyauMhA zrAnaka bhUpate palyA, dala bhataraMga susAthe ralyo / hina hinATa haya karate cale, gaya mayamatta sugarajata bhale / / 11 / / nAnA bhAti praratha soM bhare, aise ratha sArathi anusare / bhaTagana niratata prati hI cale, bAje bajahi madhura dhuni rala / / 117 / / gAveM jasa bahu pArana bhATa, tA zrenika kI palate vATa / palata rAya so pahuMce tahA~, samavasarana sura rAjai jahAM // 118 / / gaja Upara utare taveM, ghamara chatra taji dIne savai / siMghapITha pari jini thiti phara, chatra tIni sira sobhA gharai / / 11 / / cAra patura mukha cyArauM disA, ravi sama te jinavara te tisA | sura nara laga pati jAkauM namai, tInoM muvana pasaMsA pamaiM / / 12 / / pAThoM maMga mahI sauM sAi, namana koyau pari mana baca kAI / pUjA kari zruti kara anUpa, saba vidhi pUrana thenika bhUpa // 121 / / zreNika dvArA mahAvIra kI stuti vohA stuti jAnistotArastuti, stuti phala phuni pravalauha / puti mAraMbhI vIra kI, mana patra kAma saMjoi / / 122 / / caupAI suma bhagata bhuvana pati sahI, tuma thuti ko sama kou nahIM / surapati sama bhI asama bhaye, tuma guna aMta ma kAhU laye 1123 //
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 kavivara bulAkIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja cita rahita cinamaSa cidrUpa, indriya barjita nirmala rUpa / gaMdha vivajita gyAyaka gaMdha, vettA rUpa anUpa mabaMdha / / 124 // nIrasa adbhuta rasa unyo, tuma tahanAyeM rati pani tyo / bAlaka krIr3A kInI jahAM, deva nAga zrAye tahAM / / 125 / / tinaka jIti prati abhirAma, bIranAtha yaha pAyo nAma / vAla khela tuma karate nahIM, muni juga nabhate bhAye sahI / / 126 / / tuma dekhata tina saMsada, sanamati nAma tumhArI ba gyAnAdika guNa bar3hate rahe, varddhamAna tuma tAte kahe / / 127|| mahAvIra ko vizvani aise zruti kari baiMThau rAya, sabhA mohi nara ko ThAya / toloM bAnI jinavara tanI, hona labhI bahuguna sauM sanI // 128 / / lAlu ghara gala hAlai nAMhi aura anachara guna jisa mAMhi / dharma viSai mati ghArI bhUpa, dvaM vidhi so karatA rasa kUpa / / 126 / / taji gocara praya zrAvaka sanA, Adi dharma niragaMye ThaMmA | sthAna guna japa tapa kI thona, aiso pada niragraMtha jAni 14130 / / gRha gocara suni jo dharma, dAna sIla tapa sArdhaM karma / nAka tanaM sukha soI naI sIla sahita bAvaka bala gardai / / 131 / zrAhArAdi catuvidha vAna, vividha supatahi dehi sujAna / bhogabhUmi phala yAsa vahai, phuni jina bhAvasa bhAvana rahe / / 132|| nija svarUpa vidrUpa vicAra, hRdaya zuddha kari bhAveM bAra yahI bhAvanA jAna sahI, jati zrAvaka donoM ko kahI / / 133 / / dohA aisI vidhi sau dharma saba sunika menika rAya / gamana kImo nija sadana ko, baMde jinavara pAya // 134 // cIpaI nRpa na kari so sevita mahA, pahuMcayoM pura bhUpa maMdira jahAM mahi surAnI lina saMga jyo rati sAtha ramata ka // 135 / / 2
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANDavapurANa 163 -- - - -- - - -- - - cAra cita kari pitata rahai, jina baca bhAvana hiradai lhai| niraSana jana kI dani sudeta, siddhi praratha subha mAtA heta ||136 / / vIra mAtha dhuni didhya pakhAna, deta bale bhavijana ko dAna / karayo susvAmI dera vihAra jAto gurapana dekara :: ::! vibhinna pradezoM meM mahAvIra kA bihAra bhaMga baiga kura jaMgala Thae, kaoNsala aura kaliMge gaye / mahArATha soraTha kasamIra, paga bhIra kokaraNa gaMbhIra / / 13 / / mevapATa bhoTaka karanATa, karNa kosa mAlava vairATa / ina prAdika se prAraja desa, tahAM jina nAtha kIyo paravesa // 136 / / bhaSpa rAsi saMbodhata bIra, desa magadha phuni prAye dhIra / giri bhAra vibhUSita bhayo, mAnau ravi udayAcanna Thayo / 14 / / __ bhagava nareza dvArA mahAvIra bagvanA jina vibhUta lakhi bhakatha apAra, visamayavaMta bhayo bana pAra / nRpa maMdira sobata hI jA, jahA~ siMghAsana baiThe rAi / / 14 / / svesa chatra chavi ravi mAtAtha, dUri kareM saba TAre pApa / mukaTa mayUsa mamastala gaI, indra dhanuSa raci sobhA ThaI // 142 / / sUra caMda sama kuMDala varNa, ratana aDita prati sobhita varNa / hAra manohara gala meM laseM, phiranoM kari uDagana ko ise / / 143 / / doraSa dinu bhuja bAjubaMdha, para karakaTa kahara tama khaMdha / bheTa aneka ju prAya lei, tina pai hita sau locana deha / / 144 / / daMsa marIci adhika hI dharai, tina kara bhUtala ujala kreN| mAgama guna gAvaM saMgIta, tina ko suni kari dhArai prIti / / 14 / / nRpa kulIna bahu thuti kauM phara, vara kRpAna kara sobhA dharai / jAna dIpo daravAnI javaM, aiso bhUpati dekhyo tavaM // 146 / / namaskAra kari tahAM vana pAla, konI vinatI suni bAla / nAtha paMsa ma upaje joha, vIra nAtha jina prAyai soha / / 147 / / giri bhAra vibhUSita kIyo, phuni bhUmaMDala maciraja siiyau| mahAvAghanI kahanA ThAni, mo muta chIna nija suta jAni // 14 // - __
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 kavivara bulAkIcanda balAkIdAsa evaM hemarAja mAraNAra mara mUSaka rama, nAgana kula ika jArI pareM / gaja pari zAvaka aru mRgarAi, khelai mApasa meM adhikAi / / 14 / / sUke sara baha jala sauM bhare, koka marAla sabada tahA~ kare / zurAma yA mina, sau ni mana mAno pUmi // 15 // sisa prabhAva vana maciraja paryoM, saba ritu ke phala phUloM bhryo| yaha aciraja maiM dekhyo rAya, tinakI bheTa karI maiM mAya / / 15 / / dohA vacana suneM vanapAsa ke, harayo rita pati bhUpa / sRSAvaMta jyauM nara lahai, lali ke mamRta rUpa // 15266 . sAra vitta vA pAnahiM rAjA pAe / sAta paMDi uThi praNamyauM jina disa kAi ke| jA prasAda cita paramAnanda bhanaMdie / aise parana kamala juga jina ke baMdie // 15|| bamAna guna sona gunI gunapAla hai| dharmavaMta prata baMta susaMta dayAla hai| sujasa savA jaga rAi baI jina baMdae / namaskAra * kara jori jinulade vaMdae // 14 // iti zrImanmahAzIlAbharaNabhUSita jainI nAmAMkitayAM lAlA dhulAkIdAsa viracitAyo bhArata bhASAyAM meM riNaka jina baMdanotsAha varNano nAma prathamaH prabhavaH /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ bosako prabhAva pratha anaMta jina stuti dohA bhava anaMta yaha jalanidhI, tAko hai vara setu / jina anaMta guNa aMta nahiM, baMdI pizava sukha hetu // 1 // eka samaya birakata bidUra, bhaye viSaya sukha mAhi / china maMgura saMsAra meM, jAnyo thira kachu nAhi / / 2 / / vidura catura citavata, (cita) piga saMpaya dhiga rAja / ghiga prabhutA siMga bhogae, saba anartha ke kAja // 3 // jAka kArana janaka ko, hata putra dhari kroSa / kaIka suta kI mAraI, pitA pAha durabodha // 4 // hanata mitra ko mitra hI, baMdhu baMdhu ko mAri / bhava sukha kArana jIvae, karata kAja mavicAra / / 5 / / e kaurava prati duramatI, mahA karama caMDAla / ina ko marate raNa viSa, lakhyo na cAhUM hAla // 6 // yoM vidyAri kauravana sau, kahi kari vana maiM jaai| vizvakIti ko namana phari, sunata dharma pari bhAi // 7 // bhae digambara saMjamI, aMbara tana te syaagi| mAyAmyaMtara tapa carama, parama tatva cita lAgi / / 8 / eka samai koika mahA, sAryavAha paravIna / rAjamahI puri IsakI, bhedi ratana bahu kIna // 6
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAstrIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja pUchI tAhi nariMda naiM, kahA te bhAyo bhAi / kaho ki dvArA nagara, tai tuma dekhana ko rAi | 10|| puni pUchA aa ma , hola nAma hai bhUpa / tina bhArupI baiMkuTha bala, nemi nRpati jina bhUpa // 11 // jAdava nivase sunata hI, jarAsaMgha hUM Rda / jalaghi halyo manu pralaya ko, caspI karana ko jusa / / 12 // zuddha vahata dina hetu hI, aise nArada pAi / jarAsaMdha ko choma saba, hari sI ko banAi / / 13 / / nemi nikaTa phiri jAi ke, prAgai ThAr3I ho / pUrthI pari sauM jIti ho, satya kaho tuma soi / / 14 / / bhanAya akAi ke, girayoM hari kI pau / saba apanI jaya jAMni ke, viSNu padayo dala jora / / 15 / / bala hari ke saMga nupa caThe, samudavina basudeva / manAvRSTi paru dharmasuta, bhIma su paNuna eva / / 16 / / ghRSTadyumna pracamna jaya, satyakisAraNa saMcha / bhUrizrayA sahadeva ghara, bhoja svarNa garbhavu / / 17 / / drupada badha prakSobha vidu, siMdhIpasI poMbarIka / nAgada nakula sukrapila kuru, khema dhUrta bAlhIka / / 18 / / mahAnemi durmukha niSaSa, vijaya pAraya bhAnu / cAra kRSNA unmukha jayana, phuni kRtabarmA jAna / / 16 / / nRpa zikhaMDa bairATa nRpati, somakSapta ina mAdi / jAdava pachI nRpa maho, pa zuddha kauM sAdi // 20 // jarAsaMgha ko druta saba, dUrabhoSana taTa jaai| namasakAra kari bInayo, sunau caki bacarAi / / 21 / / dudara mAryo kaMsa jinaM, pakrisUtA pati bhUra / muSTi ghAta se cUriyau, malla balI cAnUra // 22 // karihiM dharmo gobarTa' giri, pahi mardaka gopAla / pragaTa bhayo so bhUviSa, bhArata mada savikSAstra ||26 //
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANDavapurANa je jAdava raNa te TareM, te aba sunIyeM jIva teM jare pragina meM ghAi / base jaladhi mahi jAi ||24|| ratana bheTa kari vaizyamai, kahyau cakri prati ema / rAja mahA jAvadha karata, dvArikapura maya hema ||25|| dvArikA, basata suneM cakrIsa nRpana pai paThae dUta bhabhIsa // 26 // jAdava pAMDava mahAkrudra hai puSa eka barasa meM bhUpa saba mile sahI guna rAsa // 27 // // tAta he kauravapatI, so taTa paThayo mohi cakravatti prati prati ta~ abahiM bulAvata tohi // 28 // sArI sAji sukcha / prAbahU mo tara cha / 26 / / vividhi bAhinI apanI tuma prati catrI yauM kahyo, soraThA sunata bhayo romAMca, mAgatha ko pravesa yaha / vasanA bhUSaNa dataM // 30 // pUjya dUta su saMca, jo mo mana yo iSTa, soI patrI bhaba ThanI / hvaM sabahi visiSTi, nija cita yo ciracitayoM // 31 // REE savaiyA 23 surana meM vara sUra durbodhana, tAhi sa rA ri divAI / jAkI mahA ghUni vyApta bhU, nama chobha bhayo cahu~ sAgara tAI / dhIrana ke tana roma jagAi, sujujhana kauM cita pauMpa lgaaii| kAra kaMpata kAi mahA, bhaya khAi suna ke kauna ghasAI ||32|| sajji calI caturaMga camU caya, matta mataM sAgara se nahi maddhi se ratha, caMcala cAla cala cala cAmara, samuna ke prasane kI sudauhi mahA nikaseI / mamI naka seI || sArathi soM cAru turI suna jIta kaseI / surapayAdala kI naka seI / / 33 / /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja poharA rajAi ||36|| kaurava dala dalamali gharani, chAI renU prakAsa / dukha kahiye ko bhUmi manu calI indra ke pAna || 34 | krama taiM kaurava bAhinI, milI pani dala saMga | saba te adhika samudra ko, bhAi ralI manu gaMga // 35 // durajodhana ko mAna bahu rAkhyo mAgadha rAha kara milyo yo koravAha, jyoM ravi kiraNa taba paThayo cakrIsa nai, dUta yAdavani turita jAi soM bInayo, saba so bacana bho jAdhava suma pa karata, zrAjJA yaha jA base kima jaladhi tuma, taji ke samudabija basudeva e. hama prItama haiM pAdi / vAMci prApako kihi laye, gae suchipi ke bAdi ||31|| carana jugala cakrIsa ke sovoha yaba tani gavaM / jA prasAda teM tuma laho, rAja pATa aisI suni kevala balI bolyo koSita hoi / hari ko sajiyA mU viSe cakrI ghora na koi // 41|| aisI suni pharakata para dUta bhane~ jAteM tuma sAgara viSa, jAya chipe tisa pada paMkaja seva ta~, kahIyata kauna sudoSa / bhAvata haiM tuma pe caDhyo magadha rAi dhari zeSa ||43|| bhukaTa-baddha nRpa saMga / kareM chinaka meM maMga // 44 // sukha sarva // 40 // gyAraha chohini dala sahita mAvataM hI tuma garva ko, } baca kaThaura suni dUta ke mana iMchata mukha bakata hai, yo suni nikasya dUta taba * unnatatA zAdavani kI pAsi | prakAsi // 37 // cakreSA / apanoM deza || 36 || hi bhAi / bhaya khAi ||42 || bole pAMDava sAhi mAri nikAsI yAhi // 45 // bhAyo cI tIra / baranI adhikahi dhIra / 46 / /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANDavapurANa soraThA maho devate jAdayA, mahA garna graha grasta / tuma ko raMcana mAnaI, jyoM madirA mada masta / / 4 / / ase badhana sumi sakapara, raza dubha aMjAma / paline kI sadita bhaye, maMga lae saba rAi // 48|| dIpativaMta bimAna baddha, baiThi cale khaga bhUpa / ravi paMkatti manu gagana meM, ghAI umaDi anUpa / / 46 / / bahu nariva bhUcara mahA, bhUmi cale manu caMda / uDagana sama huti baita ati, saMga saje bhaTa vRda / / 5 / / droNa bhISma jayadratha rukama, azvathAma phuni karNa / salya citra vRSasena nRpa, kRSNavarma suna vaNaM // 5 // indrasena maru rudhira bhI, da dhana duHsAsa / durmaSa duddharSa ina prabhRta, calI nRpana kI rAsi / / 5 / / pagate bhUkaMpana karata, pAe saba kuru kheta / tajika mamatA jIva kI, phararyo maranasauM heta // 53 / / keIka nRpa suni bAta yaha, jajata bhaye jinadeva / keIka guru taTa jAi phaM, lae anukta eva / / 54 / / ke ika narapati yo kahata, tajIe gRha sUta dhAra / kara maiM loje tIna prasi, kIja pari saMghAra ||55 / / kedaka nija niga bhRtya prati, kahata bhaye nara raai| cApahe panica car3hAIye, gaNa gana sajIha banAI // 56 // jIna sajI bAjIni maiM, mubI bhojana miSTa / prazva rathana sauM jUjIye, dIje vitta viziSTa // 5 // iha bidhi bhASata sana maiM, gaji gaja ke rAi / nidha nija prAyuddha kara lIye, ghamakAvata adhikAi / / 58 / keI phirAvata kuta kara, gadA uchArata uci / koI tIra calAva hI, raMci nizAnA saMci // 56 / /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja keIka surasabhA viSa, sarana marana kI bAta / apane hI mukha mAna sauM, bhASaNa haiM bahu bhauti / / 6 / / to lo hari ko dUta tahA~, gayau~ pharana ke tIra / nati kari bhagatihi vInayo, mo baca suniye dhIra / / 61 // jugati hoI sau kIjie, sunauM satti pravanIsa / jina bhASati nahiM anyathA, ke hai hari cakrIsa / / 12 / / kuru mAMgala subha deza ko, sakala rAjA tuma lehu / pAMDu putra kuntA janita, mAnahuM mau baka eha / / 3 / / bhrati paJca paDiva jahA~, tahA~ pAyo tuma pIra / / bacata dUta ke munata ima, bolyo kaNaM sudhIra // 6 // praba' hama mAvana jugata mahiM, nyAya ulaMghahi kema / rAjA rana ke sanamukheM, nIti na tyAgata eva / / 6 / / sebita nRpa ko rana virSa, matyana munnai koi / jo mucha to pradha lahai, apaSasa jaga meM ho // 66 // niharca setai gara parcha, pANDava rAja chinAi / dai ho nae pada kauravahi, yahI kahIM tuma jAi / / 67 // yo suni nikasyo dUta taba, gayo tahA~ suvicAra jahA~ cakro phaurava sahita, baiThe sabhA majhAra // 6 // nati karika yo bInayo, sunauM cakri tuma bAta / sadhi karau jAvana sauM, aura bhauti nahi soti / / 6 / / sAMci sahita suni jina ukati, kezava te tuma mati / gaMgA suta ko nAza hai, nRpa sikhaMDita sati / / 7 / / pRSTArjuna ke hAtha ta, maraNa droNa kI jAna / parama putra te mRtyu hai, salya tanI paravAna / / 7 / / durajodhana ko paJcatA, bhImasena taM ganya / jayadratha pAratha hAtha se, kArana suta pabhimanyu // 72 / / kuru puSana ko mRta kahI, cAnaDe mAga rAi / / nihare te yaha jina kathisa, hama jAnata hai bhAi // 73 //
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 pANDavapurANa yauM kahi nikasyoM dUta so, dvArApura meM paai| namaskAra phari hari prateM, kayoM ki suniye rAha / / 74 / / AI tinako bAhanI, kuru skhetahi hai deva / jusa viSa saMkaTa bhaye, kaNaM na prAvata eva / / 7 / / tuma phu pramu gaMtavya hai, turitahi maba kuru kheta / satrana sauM joSaSya hai, jucha viSa jaya heta // 76 // soraThA aisI suni hari pUra raNa ko udita citta bhaye / pAca janya ko pUri 5 ambara dhunita sunyoM // 77 / / sunata samasa kI gAji sainA kesava kI clii| kurakSetrAhi gna kAndra, rAjana indra nama mano '.78 / / sarvayA 23 mAdhava kI caturaga ramu cala cala cAla laI acalAI / mAnahuM meTi daI pagasa dari renu bhaI su pakAsahi ghAI / ke ghaphulAI ke bhAra para bhaya bhIrU bhameM sura lokahiM pAI / ke umahI pari jArana ko parasApa davAnala ghUma mahAI :176 // atha caturaMga va varNana -- prathama gaja varNanaM - matta mayaMda jhara mada nIrahi syAma manauM ghana kAla ghaTAI / setu suketu la- tinapai baga paMkati kI parasI upabhAI / / kaMcana kI camake caI prora banI caurAsi kiMdhoM cplaaii| gheri cale hari rUpa dharai manu meTana ko pari grISamatAI / / 8011 --atha ratha varNanaM -- sAgara chAra papAra camuMbhari tArana kauratha pota sahAI / bacamaI para vakra dharai madha prazva cala manu pauna bahAI //
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja unnA saM dhI paTu :: ji kA bhI ga: p.| ra paMca dala samA dAI // 1 // __ -matha azva varNanaM - caJcala cAla cale cana cAmara, cAva turaMgama aMga suhAe / phikrini hAra gare bhapa pAkhara lApara kaMcana jIna kasAe / mArU baje taji nIda na, paraceM nahI jamake nttvaae| pauna ke pUta kiMdhoM bar3ayA sula satru samudrahiM sokhana dhAe / / 12 / / -apa padAti bapana -- syAMga su kauca kaThI diDhalAi, kidhoM tana paMdhana kI chavi chAyA / sUra payAdala DhAla visAla mahA karavAla layeM kara pAe / / kAMgha kamAna kaTAri churI sara kosa su baiMci kaTijhAe / durajana ke dala vArana kI manu dauri cale jama putra mahAe / 83|| vohA aisI vidhi caturaMga dala, lIna Adaka rAI / prAi Thaye kurukheta taTa, mahA udaya phauM pAi / / 4 / / dunimitta taba bahu bhaye, jarAsaMSi kI saina / dRzya ke sUtraka pragaTa hI mahA majasa ke daina / / 5 / / bhayo rAhute ravi gahana, magana mAMhi bhydaaii| varaspoM bArida bina samaiM, dInI saina bahAI // 86 // prAta hI kAga dhujAna paM, ravi sana mukha eDanti / gRddha kuda chavAdi pai, baiThe nasani khananti // 7 // bhUkampana anahada rudana, mAra mAra dhruni bAha / bAra-bAra ulakA patana, pira ciSTi digadAha / / 8 / / kasagana lakhi koraba pati, mantri prateM yo bhAkhi / dunimitta he mantripati, lakhIyata hai vahUM praoNkhi / / 6 / / maMtri kahai bho pramu kahA~, nAhi sunI suma bAta ! gili hai sarbAda timigi jyoM, yaha kuruzceta vizyAta / / 6 / /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANDavapurANa saritA ruSira pravAha kI tAmaiM snAna kare binA rAchasa bhUta picAsa garna, tinake tirapata kAranaM vaha hai yA bhU mAhi / rahi hai koU nAMhi // 69 // cAhata bali nara mAMsa / mari hai bahu bhaTa rAsi ||12|| nirata karata bhakAsa | haiM vidhavA ghAsa // 63 // prAta pAtra ke bhAla / bharUna baruna vikarAla // 164 // jari hai Ayudha pragani teM kaurava vaMza visAla / yauM bhApata diga dAhU yaha, rAja bAla bhUcAla / / 65 / / muMDi phikArata rAhasI, rAjani kI anitA ghanI giddha sthAla maMDalAta ati hoi dharani lodhani maI, kutsita rana ko kheta hai, rudana karatuda asada yaha kuru kheta kukheta / kaurava nAsata heta // 66 // kuni durajoSana yoM ko kaho maMtri mo iSTa kitanI hai mari bAhinI, kisane bhaTa hama siSTa ||17|| so bolyo suniye nRpati, je bhUpati bala jora / danivAsI se sabai bhaye viSNu kI prora || 173 savaidhA 23 hai bahuta kari siddhi kahA, prabhu kAira sthArana sUrani mAraiM / eka dhanaMjaya saba bhUpata eraNa maiM na barAbara sAraM / / koI samartha nivArana kauM nahi, jAri sauM prasurAdika hAreM / aura halI hala mUsala dhArata, jAsa nase prari hu~ bhaya bhAI || vidya supragya yatI pramukhA, jisa siddhi bhaI arinAsaka sArI / 1 mAra kumAri su tAhi nivAraNa ko raNa mai nahi saina hamArI // pAvana pAna satru binAsana, bhUpari bhUpa bhujAbala ghArI | mohi na dInata koi balI, tuma tA samahA bala ko mapahArI ||100 //
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ {ex kavivara bulAkIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja boharA sAta achohini bala sahita, bhUpati balI prasasta tinakI pAi sahAi hari, saba ghari kare nirasta || 101 || ekAdasaha chohinI, dala durabala hama sAtha | kahA hota bahute bhaye, jo na basI hUM nAtha // 102 // aisI suni hurajodha nRpa ko cakri prati sa satruna kauM tina sama ginata, bhArata cita ati ga / / / 103 / / sarvayyA 23 mAjarA suddha kaula rahe sama bhAra gharA pari, bhora bhaye ravi kI kara lAgeM // jyo bicaraM mRga hoi suchaMdana, kesari sobhita kesari jaayeN| , mukta karA mAMhi bharI saba dekhata hI daza hUM disi bhAgaM / / 104 / / yoM kahikai traya khaMDa patI, gajarAja caDhe raNa kauM caDhi Ayo / tAhI samaM disi nAthana ko dasa disi sAthahi kaMpa divAyo / saMga laye gajarAjani ke nara, chatra nise nabha bhAMgana chAyo / reNu ur3Aya camu capaneM ghana, rUpa bhaye tina sUrahi pAyo / / 105 / / jarAsaMdhi nija sena garuDa vyUha zrIkRSNa voharA meM, nai sarvayA 23 cakA vyuha suracAya | ThAnyauM bahu bhaya dAya / / 106 / / doka mahA dala dAruna le hama, ghora bhayo tama bhU raja chAye / jAya chipe juga kokana ke nija, Alani meM ravi astAye // kAga pukAri uThe bhaya pAya sudyosahi meM niti ke bharamAye / juddha pagya prati kopa jagyo, jama ke paralai pragaTI rana ThAye // 107 // 1 voharA mAdhava mAgadha yoM mare, eka rAja ke heti / jIvana mamatA vaji subhaTa, sarana maMDe kurukheta || 108 ||
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANDavapurANa soraThA umagi cale rana kheta, buI prora ke sUra yoN| gAki ka ke aina, nina mAya laiM / / 10 / / karata dhaura saMgrAma, taji saneha nija deha ko / bisari bhAma sukha dhAma, sumari sUrapana sUrahI / / 110 // ali asi nikAsi lalakAri, cale nija kosa te| deta satru . sira mAhi, bhaTAbhaTa rosa haiN| dhana kudAla te jaise, dalI bheviye / ta mahAte toM, pari mAyA chediye / / 11 // ghana samAna bhaTa keika, mati hI maji ke| gujaM ghAta te mArata, pari kauM taji hai / / rakata dhAra nikasI, gaja kubha vivAri te / bhaI lAla dasa disi, manu kama vidAri se // 112 // hanata azva prasavAra, suhya prasavAra hii| dhAi dhAi ratha sAratha rahiM hakAra hIM / matta mata gajarAja ke, sanamukha prAvahIM / kubha kubha ta, daMtahi daMta bhirAvahIM // 11 // bAna bAna te chedi, ghanUra sUrahIM / saMci baiMpi pAkaNaMhi, aMbara pUrahI / / parasa parasa haiM, vADa hi daNDa sukhaMDa ho / karata jura paracaNDa, mahAbAla baMDa hI / / 114 / / cakri saina te haridasa, bhAjyo tA samaiM / jala prabAha jyoM, dAvAnala jvAlA damaiM / / kuvara sabU taba nija jana dhIraja dhAra to| muDayoM jur3a ko, uddhata parigana mAratau / / 11 / /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 kavibara bulAkIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja chema viddhi Saya tana hI sanmutra mApaka / lahI sabasauM prati hI bala pragaTAya ke / / karauM saMvu nai ravina bhUmi girAiyo / jukha choDi so khecara, taba hI pAlAIyo / / 11 / / uThayo mora khaga tolauM, raNa ko mada dhreN| vidhA mAMhi suvisArada, prAyuSa amareM / / karayoM saMbuta so bhI, nirabala Rddha se| kahayo bhAji mata khaga re, aba tU juddha taM / / 11 / / bAra bAra lalakArayauM, bhaisa bhASi ke| gayo bhAji khaga tI bhI, jIvahiM rAtri ke|| kAlasaMbara suta vahIM, prAyo khagapatI / hunata satru ko pahirai, kaMkaTa diDha pratI / / 118 // kubara saMbU ke sanamukha, pAyau juddha kauN| dhanu caDhAi saralAi, badAi viraddha kauM / tabahi saMcu ko, bajjisu mAyo mAra hIM / megha mogha jyoM barakta, zara kI ghAra hI / / 11 / / bhane mAra khaga prati, tU janaka samAna hai / zuddha jukta nahiM to, saMga myAi pramAna hai / / phiri su jAu tuma tAta, hama sauM mata lare / taba hi mAra soM, khagapati se uccara / / 12 / / svAmi kAja ke kArI hama sevaga sahI, jusa mAMhi vaca aise kAhi ne haiM kahIM / kara nisaMka tu tAtai dhanu saMghAna hI, juna mAhi nahi doSa bhare prari hAna hI / / 121 // sahi mAra aru kAla su saMbara gAji ke, karata juddha juga jodhA prAyudha sAji ke / / lagI bAra bahu rati pati kI larate jabai / tajyo bani prajJapatI vinAmaya tavaM / / 122 / / sakala zastra kari vyartha bhayo taba khaga patI / pUnmavaMta syauM cala na bala bhari ko rtii|
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANDavapurANa 177 kAlasaMbarahi boSikaryo nija ratha virSa, malyakheTa naba gAyo 'pA ke manamute / / 123 / / tabahiM mAranai choDe sara baha tIchanA, chadi salya ko saMvana kIno jIranA / salya aura ratha caDhi ke raNa prati hI karmA, simmamAna ko yA manasoM dAnusaro / / 124 / / hasyo mAra phauM sarata mUchita kara dIyo, bahari yAMna gana taji ke raSa Nita kIyo / giryo svAmi aru dekhyo ratha TUTyo jabe, bhayo sArathI ati hI bhaya pIr3ita tabai / / 125 / / hra saceta uThi baiThyo tolauM kAma hI, suthira citta habolyo guru gaNA dhAma hI / paho sArathI hiravaM bhaya nahiM dhAriye, bhaye bhIta raNa mAMhi parisoM hAriye // 126 / / doharA raNa sanamukha kAira bhaye, sura nara sabhA majhAra / kheTana maiM pAhaba namaiM, la jIe pAvata hAra / / 1271 / phuni dazAI basa kRSNA maiM, Avai hama ko lAja / sAta yA tana prasuSi te, ha hai kauna sukAja / / 128 / / kIjai puSTa zarIra kauM, karake sarasa mahAra / ko guNa tAsauM buddha maiM, jo bhAje bhaya dhAra ||126 / / yo kahi manamaya anya raya, jati sArathi thira kIna / sissupAla ke anuja sauM, bahuri bhayo raNa lIna / / 130 // aDilla sage juddha ko doU raNa kaubida mahA / duhU mani tina ke mAmo hari tahAM / /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 kavivara bulAkIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja taba satya khaga SAyI bhaTa prati viSNu ko / kahata ema sira chedoM zraba meM kRSNa kareM // 1313 nabha khageza meM chAyo vAmana sau tabai / parata dRSTi nahi kezava ratha sArathi sabai // mana maddhi sara paMjara ghere bhAni kai / lakheM sUra saba jIvita saMsaya jAni ke // 132 // kaMpamAna rudhirAruraNa nara eka aura hIM / bhAi kRSNa prati bolyo tisa rA Thaura hIM 11 bho murAri kima karata vRthA tuma juddha hI / hate pAMDavA pAMcI raNa me kruddha hI / / 133 / / phuni dazArha se balaghara jodhA aura je / jarAsaMgha ne mAre raNa meM Thora se nagara dvArikA siMdhu vijaya nRpa jora hai : juddha mAMhi so ari ne bhejyoM jama grahai // / 134 / / laI satru nai nihuce dvArAvati purI | zrabahi nAtha kyoM marata vRSA tuma he harI // / bhAji jAhu tuma raNa te jo vAMchoM sukheM / mAyAmaya baca suni ima hari bolyo vaSai / / 135 / / pare duSTa mo jIvata jAdava nRpana ka / ko samartha nara jaga meM ina ke hasana kauM / bacana kRSNa ke suni so mAjyoM duSTa hI / reat viSNu bhari Upari dhanu gahi ruSTa hI // 136 // 2 ke pizAca khaga soloM koika prA ke kadhI kRSNa prati aise jhUTha banAi kaM // bho gupAla tuma dekha nabha kI ora hI / hatyo bhUSa vasudevahi ari ne Thora hRIM // 137 // yau tyAgi rana lagaganatA bina bhaya ratyo / yahI bAta kahi vRcha vizeSa hari pe hRtya |
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANDavapurANa silI ghAna tai hari ne chedyau china virSa / tabahi kRSNa parisAryo paravata hra varSe / / 138 / / masani ghAMna ta miri bhI hari nai naasiiyo| gayo bhAji taba khecara hari te trAsIyau / / tahi viSNu kI nara sura para saMsauM ghanau / bahari prAi tina khaga ne nuta karyo bhanyoM / / 136 // bho narendra jaba sau khaga dUjo mAha ke| ketu chatra ratha tere sudana na dhAi ke / kA juda se jAnA ko badha / maura bhAMti rae mAMhi parI sauM hArIe / / 140 / / prahI kRSNa bina kArana rana kyoM karate hai| siddhi nAhi kA yA meM agha anusaratu hai // sunahu cakra te mastaka mAgadha ko mahA / janaka virathA hI mAre 4 kahA / / 14 / / sunata bAta yaha krodhita mApaka yauM bhane / hanyau nAtha kima jAi barA ko dina hane / yahI bAta phahi hari nai asi naMdana karai / karyo beTa hai TUpha paryo so bhU parai / 3142 / / jIdhivaMta hari ko akhi suragana gagana teN| puSpa vRSTi bahu kInI nidhana surana te / / ko kRSNa taba bala prati ko viSi ThAnIme / ghakA vyUha prakti durjara jAsoM hAnIye / / 143 / / - - - - dohA zAha viSNu raNa maiM sabai, tIni sUra lai saMga / cakA myUha giri prasana jyauM karo chinaka meM bhaMga / / 144 / / jarAsaMgha taba Rddha hra, arimana mArana karaba / / durajodhAdika tIni bhaTa paThae prAyudha sAji / / 145 / /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 kavivara bulAkIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja durajodhana ke sanamukheM, jayo pArtha parabIna / rUpya sAmahI nemiratha, dharmaja senA tIna // 146 / / Dila taba paraspara sUra lage hakAri ke| karata cUraNaM gaja haya ratha prAyuSa mAri / sUravIra saMbaddha bhaye rana sAmahI / cale bhAji mukha mori sukAyara dhAma ho // 147 / / sUrana ke tana prAyuSa jyoM jyoM varSa hI / nAradAdi suragana kara nAcata harSa hii| bhanasa pArtha prati yauM durajoSa hakAri ke| karyo bhasma meM tohi hutAsana jAri ke // 14 // re nilajja nara garva vRSA hI kyA kareM / tohi lAja nahiM prAvata sanamukha khr|| yahI bAta suni arjuna panu TaMkorIyo / pralaya kAla ko manauM dhanAdhana porIyo / / 146 choSTi bAna saMghAta sukaurava chaaiyo| duI maSi jAlaMdhara tolauM pAiyo / / dhanuSa pArtha ko chedyau raNa meM bhAvate / karyo juddha phuni dudaMra saragana chAvaH / / 150 / / tabahiM pArtha sauM bolyoM rUpyakumAra yauM / vRthA pakSa anyAya karata bhaviSAra kyoM / / vAsudeva para kanyAhAra kahai shii| aru parasva abhilASI taskara bhIvahI / / 151 / / yaha bAta suni arjuna bolyo re vRthA / gaji gaji kima bhASata tU dAdura jayA //
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMDavapurANa nyAha aura pratyAi bha dilAi ho / sIsa chedi tujha jama ke geha paThAi hoM / / 152 / / yahI bAta kahi saragana chor3e prarjunAM / karmI rUpya ko china maiM hati ke cUnAM // hunata vigha ko jaise zreyasa chinaka meM rUppa kheta yo mAryo nara ne tanaka mai // 153 // juddha mAMhi thira rAha judhisthira ra prata / sveta aztra kari jo jita ratha rAjita prataM // rathArUDha rathanemi virAjata jaya kreN| cakravyUha ko chedi su tInoM jasa gharaM // / 154 / / sakala sUra nRpa sajjana jAdava bala taneM / maye cita mAnaMdita pulakita tanaThaneM // roga ho / hiraNyanAbha senAnI mAgagha ko vahI // / 155 / / layau mAri so raNa meM ghamaMjane jadA bhayau khinna tisa bagha lakhi rabi prAMthyo tadA // mana pazcimahi sAgara sthAna sukarana ko / garyo sAMtatA kArana magazrama harana kauM / / 156 / / dohA manu subhaTana ko marana lakhi, AI karunAM sUra / bhejyoM tuma yaha jAi ke, juddha karyo tina dUra / / 157 / / sakala bhUpa nisi ke bhaye, Aye nija nija dhAna | senApati bina caRpati, bosyoM maMtrihi bAMni // 158 // senApati ke pada virSa yo suni ke taba maMtrI yo, tauloM kaurava rAha ne pAMDava taTa yo jA6 kai thapIye aura anUpa thApyo mecaka bhUpa / / 156 / / pakayo dUta pradIna / mata kara binatI kIna / / 160 / / 181
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 kavivara julAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja tuma sauM kaurava yoM kahasa, sunIye nAtha vicAra | aba maiM jisane kha tumahi, dame mahA bhamakAra / / 161 / / tina ko rama maiM sumari ke, kyoM nahi zrAvata dori | jIvata murkhoM tumahiM karI nIra na na samarthaM / gehU / jAi kahI saba eha // 164 // yaha suna bole pAMDu suta, uttara deM terI prabhu udita bhayo, jamapura jAneM zrartha / / 163 / / jarAsaMdha ke sAtha ho, paThaveMge jama suni ke dUta sukauravahi, doloM ravi mana udayagiri, zrAyo dekhana heta / na lage kuru khesa / / 165 / / mAra mAra kari te uThe dhanu sara kara si leta / sobata jAgi pare mana, sRSTi hatana ko preta // 166 // suna soraThA surani meM siramaura, ratha baiThe parama nRpati / mahAsarana kI Thaura, prazna karata sArathi te 169 // kahA~ sula tuma da, ketu zrabhya lakhina sahita / je nRpa nAMma vipadya, sina ko varNana kIjiye / / 168 / / doharA aisI suni ke sArathI bhinna bhinna lacana sahita ratha sobhita jisa syAma haya, sura saritA suta bharina ko sausa sapsa sAjita surabha, raNa meM subhaTana kI thujA, nirakhata ari kI saina 1 bhASata uttara vaina 166 / / dhujA birAjata bhAla / haya bhayo manu kAla // 170 // kalasa ketu yaha dosA / dhanurveda ko bhauna / / 171 / /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMDavapurANa 153 so ghancI durajoSa yaha, nIla prazya mahi ketu / ari ke zoNita pAna koM, ati udita manu preta / / 172 / / pIsa maMga turaMga rama, yaha duHsAsana rAya / lachina jAkI ketu maiM, rAjana hai bhanyAya 1 // 173 // azmayAma yaha droNa suta, hari ghuji yavajhI yAha / manu durjana bana dahana ko, mahA davAnala dAha / / 14 / / salya satru kosatya yaha, sItA ketu virAja / amba varNaM baMdhUka ke, yaha Ayo raNa kAja ||17 // jAko ratha burabAra prati, mahAjama hada bIra / meM mohita dara hama, kora ketu yaha kAra || pralpa nRpana koM jAniyauM, arjuna nUpa kapi ketu / mari kerAna mukha dhanuSa gAI, uThyo juddha ke heta // 177 / / ahila tabahiM jula ko lAgI gaja sau gaja ghaTA / sUrana ke kara camakata ani capalA chaTA / / ghora garjanA hota dhanuSa TaMkora kii| yAMna vRSTi jaladhArA barasata jora kI // 178H / kheTa kheTa sauM juddha karata AkAsa hauM / bhUmi bhUmicara prApasamaiM tana trAsa ho / / khaDgapAni ke sanamulla khaDga supAni hiiN| dhanurdhari ko dhanudhara mArata bAna hI // 17 // kuta kuta te chedahi gurja sugurja ho / cakra cakratai mAri gadAgava tarja hI / / gajArUDha kau gaja bhArUDha sumAra hii| rathArUla ke satamukha raNa bhasavAra hI / / 10 / / dAruDha kI hya mArUDha bulAvahI / patti patti ke sanamukha sastra palAvahIM ||
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhocanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja nizita bAMna ke chala se pasi bhaTa gAtahIM / mano daMta jama ke nara mAMsari khAtahI / / 181 / / chedi sIsa para hati kAla' kii| gilata sRSTi kauM mAnauM rasanA kAla kI / / parata gurNa kI mAra manI jama muSTi hii| itahiM kuta kari tAMta sanI manu jaSTi hI / / 182 / / manu ki nAka ko lAta gadA ke rUpa ho / mAri mAHi ghamasAna kare bahu bhUpa hI / khar3aga khar3aga se lAgi jharA jharI va paraM / pracana agni ke jora phulige anusarai / / 183 / / kuta bhanata gaja ke phama vidaarhiiN| karuna vaNaM tahAM nikasata soNita dhAra hI / / aMtaraMga manu ko pAnala jvAlA jagI / satru dAru mati dAruna mArana kauM lagI / / 18 / / tAla patra sama gaja ke karNa suhA nahIM / zastra agni kI mAMnI ghauMki prajAlahI / / hasti hasti ke sana mukha dhAvata prati bhireN| pralaya paunata parvata manu luiteM phirai // 185 / / juddha mAhi bahu dora turaMga anUpa hauM / manI citta prasavArana ke hara rUpa hI / / manila lAga se hAlata ratha paMkati dhujaa| kiMdhoM zatru ke rahiM bulAvana kI bhujA // 186 / / raddha kesa ko pAruNa sala patihIM / manI kAla ke kiMkara garajata mattahI / / ghora vIra saMgrAma karata yo puurhii| svAmi kArya pArayana paritana cUrahI / / 18 / /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANDavapurANa 185 boharA gaMgAsuta tAraNa viSa, panica dhApa sauM tAMna / sanamukhahIM abhimanyu ke, ghAyo dhari mabhimAna // 18 // akhila taba kumAra ne prathamahiM bAna calAi ke / dhujA bhISma kI chedI krodha baDhAi ke / / mana udatvatA sAda zora na gI / karI nAsa raNa mAMhi su sobhA dharaNa kI / / 186 // ghujA aura pAropi sunija ratha ke viSa / . gaMgaputra nai dasa sara mAre hra ruSa / / dhujA kumAra kI chedI jaba gAMgeyaM hI / taba kumAra ne mAre sara bahu bhaye hI // 160 / rayIbAha dhuja chede gaMgA sanUja ke / nasata bacata jema kaMgure buraja ke / / sakala sUra suravAnI taba se bhanI / balI dhanya abhimanyu dhanurghara hai gunI / / 161 / / manauM pArtha maha dujo hai sAkSAta hii| bhayo bhUmi meM susthira bara vikhyAta ho || banina te ina nAseM satru aneka hii| hanala nAga nira praphusi jima haya bheka hI // 16.2 / / pArtha sArathI uttara nAmA raNa viSai / tina khulAi ke lInyauM bhISama sanamukheM / / parayo prAi bhari tonnoM salya sunAma hii| mahAghora raNa mAryo uttara sAMma hI / / 163 / / kuta khaDaga dhana dhArai salya suRddha teN| kRtyo sArathI uttara zuddha viruddha te||
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAra kI ra, lAkIdAza eva hemarAja manu pracaMDa mujadaMza supAratha ko giryo / suta virATa ko uttara pRthu pRthvI paryo || 164 / / sveta nAma tas bhrAtA dhAyau tA samai / nayo satya lalakAri anUja ke nAMsamai / / tiSTha tiSTha re salya pahai raNa ThAi hai / anuja bAla mau mAri kahAM aba bhAi hai / / 165 / / ketu chatra saba zastra sutA ke toDi ke / karayo malya ko bihabala kavahi mori ke / ghora mAra bahu dInI svetakumAra hI ! maryo salya nahiM to bhI karata siMdhAra ho / / 16 / / bhayo Rddha gaMgAsuta yAhI aMtarai / parayo bhAi duha madhi sarAsana ko dharai / / karata juddha tina rokyo raNa maiM sveta hii| layo bhISma bhI chAha sarana te kheta hI // 167 / / va adRzya ravi nabha meM pAye meha jyauM / bauna sveta ke chAye bhISama deha tyauM / dekhi bhISma ko vihvala kaurava ghaaiyo| mAri mArIye yAhi kAhata yo pAiyo / / 198|| sveta sAmane prAyata lakhi durajodha kauM / pArtha tAhi lalakAri sayo dhari krodha kauM / / kahata pArtha re kauraba tu kahAM jAtu hai / mo mujAna te to mada ahiM bilAtu hai / / 166 / / vaca pracaMDa yauM bhAkhi durbodhana rokIyo / ghanuSa hauMci gAMDIva su nara TaMkorIyo / / hatyA prAdi dasa sarata koraba iishii| bahuri bIsa phuni mAre iSu cAlIsahI // 20 // mAri mAri bari tIrau bhaise chaaiyo| tabahIM kroSa baha kauravapati te khAiyo / /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANDavapurANa 187 lage pArtha durajopana dou juddha kauM / gharapta Rddha mada ija baDhAi biruddha kau / / 201 // khaDaga khAya te bhArata kuta suta hI / mAna bAna te chedata dhanuSa ghunaMta hI / / daMDa daMDa sauM saMData prapti ala baMDa hii| ghora vIra saMgrAma maMDyo paracaMDa hI / / 202 / / nupa virATa ke naMdana taulauM raNa viSai / karata juddha pari Rddha pitAmaha sanamukheM / / cApa chatra dhRja cheTI bhIpama ke tahA~ ! hattyo ghAta phuni tAsa urasthala meM mahA / / 203 / / sithala hoi ke girana lammo tana bhAra hiiN| kaurava sena bhayo taba hA hA kAra ho / / bhayI divya dhuni tahi surana kI gagana taiN| prahI bhISma mata hou sukAira larana te 11204 / / prahI bIra rana mAhi saji ke dhIratA / tohi mArane bairI taji ke bhIrutA / / yahI bAta suni phuni pira prAyudha hoi kI / sAvadhAna ha ratha paM dhanu saMjoi ke / / 205 / / sAMdhi lachi sara chADi sumAryo sveta hI / sAda ghAva hada so ju paryo rana kheta hI // sumari paMca pada iSTa gayo suraloka sau| lahata sarva sukha sumirata jina taji soka sau // 206 / / doharA tolauM bhaI nisIthinI, marata lakhe jodhAra / mAnauM raNa ko barjatI, AI kAraNA sAra / / 207 / / sUra chipa hari prAdi saba, prAme nija nija thAna / suta ko bagha vairATa suni, rudana bhayo dula khAni / / 20 / /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 kavivara bulAkIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja hA suta saMgara ke virSa, kina hu na rAkhyo tohi / hA varamAtama dharmasuta, kyoM na rakhyo tuma sohi // 206 / / bhIma mUrti hA bhIma bhaTa, hA hA arjuna rAI / suma teSA kA hai, mogA suna sAi / / 210 // taba judhisthira rAi na, karI pratigyA dhora / satrahameM dina bhAja te, hati hI salyahi Thaura / / 211 / / jo nahiM mAre to tarka, aMpA pAtahiM maMDi / saba ke nirakhata mAMna taci, jarauM pragani ke kuDa // 212 / / khaMDaka satru sikhaMDiyoM, bolyo bacana pracaMDa / navameM bAsara prAja te, karau bhISma ke khaM / / 213 // yahI pratijJA hama karI, pUrana va jo nAhi / apane tana ko homa tI, karau hutAsana mAMhi / / 214 / / aSTadyumna phuni yoM kahI, mo nihacaM yaha ThIka / senAMnI ko mAri hauM, mAma mAMhi palIka / / 21 / / soraThA udaya bhayo dina sAja, taulauM dinakara harata tama / bhanu desana ke kAja, kAraja bhArata bhaTana kauM / / 216 / / lakhe mahata hathiyAra, mAra mAra karateM suneM / bhayo sUra bhava bhAra, tAta kaMpata Udayo / / 217 / / akhila bhaye bhaura taba jodhA doU aura ke| mahA juddha bhAraMbhata pAye chori ke / / tIchana zastra sauM deha paraspara saMca ho / hasti hasti au ratha ratha ya haya pracaMDa ho / / 218 / / patti patti ke sanamukha dhAvata juddha ko / mAri mAri mukha mAstri baDhAvata Rddha kauM / /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANDavapurANa lachina ta pahicAni bhaTana ke sanamukhe / cale vAi ra mAMhi dhanaMjaya hna ru // 216 // mana kesarI matta gayaMdana kI hataM / bhUSana kI tyoM arjuna dRtti ke jaya ratai / / ghora vIra rA mAMhi pitAmaha dhAiyo / asaMkhyAta sara se nara ko tina khAiyo / 120 / / indra putra sari bArA bhISama kUlahIM / prora rAha ThaharAina jyoM tUna vAcana taiM sura saritA sRta nai nabha chau / mano megha jala barabana kauM udita bhayo / 221 // aMdhakAra mAMhi karayo sara karata rAti manu dina haiM sUra khipA ke / / kare pArthana te saba niraphala china viSai / pUla hIM // ke / karata juddha bahu dhIraja ghari ke satamukhaM / / 222 / / chuTata pArya ke bAna mahA paracaMDa ho / karata khaMDa bala caMDa gajana kI suMDa hI gharana hIna iya phIne unnata vadi ke karata cUra ratha cakra sanaM taM bhedi ke / / 223 / / kavaca cUra kari sUrana ke sara phori ke mamayAna prati narma sudhasahiMtu jori ke || sakala pArthaM na cheve dhanU gAMDIva te / mare bhUri bhaTa raNa meM chuTi ke jIva haiM // 224 // savaiyA 23 basi ke niSaMga bAsa sara hI ke rUpa tIchana hai bhAla cuca pIche para lAi ke pani besi ke sarAsana paM / prakAsa meM uDatu hai || sara ko kaThora kaMTha | so chuTa hai |1 186
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. kavivara balAkIcanda, mukhAkIdAsa evaM hemarAja parata haiM chuta hoi surana ke sananiye / amiSa ke svAna hAra hiMsA hI karatu hai / / aise bAna arjuna ke jama ke sicAna kiyo / jinheM jAi dAve te sAsana bharatu hai / / 2251 dohA ihi vidhi sara arjuna tana, chuTata lakhe durajodha / bhISama ko nidaMta taI, bolyo ghArata kodha // 226 // sAta sAta tuma raNa viSa, yaha prAraMbhyo kema / hAra hota nija saina kI, jItata durjana jema / / 22751 rahi na zake raNa maiM jathA, yaha pAratha dukhadAi / grahIM pittAmaha so karo, jihi vidhi zatru nasAi / / 228 / / pari prAye raga sanamukhe, ko bhaTa ha nihavaMta / tAta bAMna pracaMDa taji, hataM zatru ko saMta / / 226 / / Dilla yahI bAta suni gaMgAsuta pAratha prt| bhayo juddha ko uddita I chobhita prate / / tabahi indra suna bolyo suni bhiissmpitaa| hoha baisa yaha sunya sabai tusau sauM rilA / / 230 / / jamAgAra kI tIhi tathApi paTAi ho / abarhi mAri jama kI par3hAnera karAi ho / vaca kaThora kahi aMse lAga juddha kauM / hota nirdaH bhirata bahAra viruddha ko / / 231 / / taba hi droNa raNa mAMhi dhanupa caDhAi ke| dhRSTadyumna ke sanamukha mAyau ghAI ke / karaka bAna taM guru meM ratha dhruja chedae / cahuri dhRSTi nai chatra dhujA tisa bhedae / / 232 / /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANDavapurANa zakti bAna saba choDyoM guru nai turita hI / vRSTidyumna meM china maiM dekho parata ho || tIna budhi dhRSTArjuna guru maiM ghAi ke / loDa bheTa kI mI vora bagAi OM // 233 // sIbI guru ho khaMDa khaMDa kari DArthI china meM bhedi maiM / / tabahi droNa guru DhAla laI kara bAha laiM / pakari khaDaga ko ghAyo hAtha su dAha naM // 234 // SaSTamna ko mArana sanamukha hI calyo / mano Rddha kAla vidArana ko calmo || isI aMtara bhIma gadA te suta kaliMga kI mAryau kari hasta hIM / ke pasta hIM // 235 // kaliMga kauM / caturaMga ko | nRpata hIM / prarigana dalata hIM // 236 // | nItavaMta bahu unnata putra dala parayo zomA manu kaurava kare mIma saMtrAsita dharata rosa raNa mAMhi su kaurava gadA bAta taiM sAta sataka ratha cUrae / satru saiMni saMdhAri mahI meM pUrae / ika hajAra hRti hAthI kIneM chaya sahI | ghora bIra raNa udbhuta pAvani jaya lahI / / 237|| isI aMtare guru naM tahi kuThAra jyauM / khaDaga sRSTi ko khedyo tIchana dhAra smoM // juddha mAjha zrabhimanu su tolo zrAi ke / Tuki TUki ratha kInyoM guru ko bhAi ke // 236 // tabahiM prAika poMcyo sukha durajoca ko | nAma sulakhamaNa su mAnauM puMjaka rodha ko || Avata hI~ tina dhanuSa subhadrA sUnu kauM / khaMDa khaMDa kari DhArthoM mAno Una ko // 236 // 181
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja aura cApa abhimanyu sUlaM taba pAiyo / chinaka mAMhi marika dala sakala bhagAiyo || tabahi sa taba ika prati ho ru / pAyeM putra ko vedi pArthaputra paMcAlana layo ra ke viSai // 240 // samaya heriyo / manau siMgha ko matta gajo mili gheriyo // tabahi prAi ke parjuna dhanu gAMDIva taiM / sakala putra ke satru vinAse jIva nasata metra ke saMcaya jaise pacana te / / 241 taiM / hattu // juddha mAMhi jahi Thaura ghasata pAratha balI / visI Thora pari jAMhi agni ko hala calI // 242 // voharA ihi vidhi jodhA juDa meM nita prati karate juddha | jaba chAyo dina navama tatra bhayo sikhaMDI Rddha // 243 // logo zuru gAMgeya ko, nija sanamukha lalakAra / taba sikhaMhi prati pArtha yauM, bole vacana vicAri // 244 // he zikhaMDi bhari hasana ko sara pracaMDa yaha lehU | jA sarasU hama pUrva jAryo khaMDa bane / 245 // 1 taba sikhaMDI bala caMDa naM, lIgyo taba vaha bAna / pari mRga khaMDana ko mahA, ghAyo siMdha samAna // 246 // aDila karata khaMDa zrari saina sikhaMDI bhUpa ho / uThyo juddha ko Rdhita jama ke rUpa hI // drapada putra gaMgAsuta larahi paraspareM / du madhi nahi ekahi jaya ko anuzaraM // 247 //
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANDavapurANa 113 jugama siMdha manu juddha karata bana ke viSa / dhana panna dhuni gagana sarA saragama akheM / / dhRSTadya mna mai bhAi sikhaMDI bhogaimau / bho sikhaMDi hama dekhyo jora na tuma kIyau / / 248 / / jukha mAhi gaMgA suta prabalauM ha ruSa / ghana samAna bhati garajati hai to sanamukhaM / / phani sutAsa ko ratha bhI dila khaharAta hai| aru uttaMga bhati tAla dhujA phahAta hai // 246 / / paura pArtha bhI pUrasa hai to pRSTi ko| phUni sahADa bairATa karata tuma iSTa koN|| yahI bAta suna sa sikhaMDa, gharAyo / panica saMdhi bhAkaranahiM ghanu ttNkoriiyo||250 / / dra pada putra nai maMgAsuta ke sana virSa / sahasa eka sara sAdhi hate pAte va rurSe / / megha karSa jyoM chAvata maMDala gagana hii| layo chAI gaMgAsRta tase zarana hI / / 251 / / kaurava ko bala tauloM phari saMdhAna ho / drapada putra paM chor3ana lAgyo bAMna hI / / sana ke sara tAke tana nahi lagata hii| manu sikhaMDi te nAsa va bhagavaMta hI / / 252 / / aSTadya mna ke kara leM chUTata mAna je / lagata satra ke ura meM banA samAna te / / gaMgaputra ke sara je nATata tIchanA / te prasUna hra jAhi sikhaMDI ke tanA // 253 / / hoMhi dukhya sukha rUpa su pUrava punya te / sukhya pukhya ha parane sakala apuNya te / / gaMgaputra dhanu jo jo dhArata kara virSa / puSTadyumna tisa chedatta sarateM hai ru / / 254 / /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara balAvIcandra, tusa lIdAsa rana hesahAra, chIna punya gara hArata saba kI sAkhi hIM / putra mitra aru bhrAtA koina rAkha hI / / gaMgaputra ko kabatra sikhaMDI meM tahAM / tIchana bAna kari hataM bhedyo dina mahA // 2555 / meSa pArata jaiseM tara baraSA mamaiM / para TUTi va chIna suthiratA nahi pamaiM / / vAMna dRSTi teM taise kavaca suphIda ke| parayo bhISma ko rana maiM tana mau kaTi ke / / 256 / / phuni sikhaMDI ne tIna saragana choDAe / hate azva juga sArathi raSa dhuja tocae / / prati akaMpa ratha rahita su gaMgAsula rajyo / kara kRpAna kari pari ke hative kI calyoM / / 257 / / drupada putra nai tabahiM tIchana sarana te / khaDaga chIna kari DAryo ari ke karana te // puraka bani rauM hRdaya vidAryo lIna hai / paryo bhUmi pari tabahi pitAmaha chIna hai / / 258 / / doharA kaMTha prAta taba jAni ke, lInyauM subha sanyAsa / dharma dhyAna hiradai gahyo, ghA~ cIrya gunarAsa // 256 / / anuprekSA cita rAkhi ke, sumari paMca pada iSTa / tana bhojana mamatA tajI, gahi sallekhana siSTa // 260 / / sabahIM rana taji sakala napa, prAi Thae tihitIra / pAMDava tisa pada namana kari, rudana karata ima vIra // 261 / / brahmacaraja prAjanma tuma, prati unnata vratapAla / pahI pitAmaha pUjya maha, sakala gumana kI mAla / / 262 / / dharma tanuja taba yoM kahata, bho uttama vratadhAra / hama ko kyoM nahi mRzya praba, AI dukhna dAtAra / / 26 //
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ purANa - sara jarjara mISama kahata, kaurava pAMDava sauju / abhayadAna tuma deha tuma, savahI jIvana kauju / / 264 / / karau paraspara mitratA, tajo satrutA mitta / aba lauM kyA aise bhaye, tuma nihasya nahi kiti // 265 / / je keI rana maiM mare, gaye niMda gati soi / tAroM kIjo dharma praba, dasa lakSA praba log||266|| yAM aMtara pAgna jagala. prANa nabha meM saMta / zuddha cita uttima tapA, mahA munIndra gunavaMta / / 267 / / / nikaTa jAi ke bhISma ke, bole vacana gaMbhIra / to samAna pRthivI viNe, aura nahIM mahAdhIra // 268 / / kAma malla ko jo subhaTa, karata cita sau cUra / tA sama jaga mai aura nahi, sUrana maiM mahasUra // 269 / / sarvayA 23 - - - - - - - bhRkuTI kamAna tIna tIchana madana bAna kAmI nara ura thAna mAra jAna china maiM joSita viruddha jusa nainana sauM ThAna ima tA maiM ThaharA sura soI sUragana maiM bAMdhi bAMdhi prAyuSa kI pArai ura dhIrapana sAMdhi sAMSi sAika je DAra paritana meM nadalAla sunu bhane etau sUra sUranAhi dhAi bAi lare jora jo ghora rana meM / / 270 / / -- .--.... doharA presI suni gAMgeya bhaTa, juga muni ke paga dd| nati kari ke bolyo girA, muna nyAyaka guna'da // 27 // jo bhagavana va vana bhramata, maiM na lagayau nRSa parma / kahA karauM yA Thora praya, kihi vidhi hai ziva samaM // 272 / /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 kavivara balAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja bAnana sau hoM chinna hramaryo sarana tuma pAi / tuma prasAda yA bhava viauM, lahi ho phala sukhadAi / / 273 // yo suni kari bole munI, sunauha bhavya gAMgeya / siddhana ko cita sumirika namana karI bahu metha / / 274 / / pAvaDI chaMda subha cAri prArarAdhana cita pArAdhi / ghara dhIraya vIrya tana vacana sAdhi / / kara tastra praratha zraddhAna rUpa / yaha darza mArAdhana lahi anUpa / / 275 // nava padArtha jahA~ jJAna hoi / naya pramAna nija ukti joi / / tahAM jJAna prArAdhana hoI sacha / phani niha prAtama gyAna tacha / / 276 / / carIe mucaraNa jahAM vidhi vicAra / teraha prakAra prahAra TAra zAra / / khalu pravRtta cidrUpa maddhi 1 cAritra mArAdhana ehu vidhi // 277 / / dvAdaza sarUpa vivahAra buddha, cidrUpa rUpa nihavaya vizuddha / sapa nAga arAdhana ema rAi, cita dhAri pArAdhI sugatidAI / / 278 / / tapIe judeha tapa jugama bhauti, subha saMjama mama guna mUla poti / anazana pramukha tapa bAhya jAni, rAgAdi tyAga maMtara sumAMni / / 276 / / vidhi arAdhana ima prakAzi, muni cArana kInI gati prAkAsi / guNavaMta saMta gAMgeya sAra, cArI sR arAdhana hRdaya dhAri / / 280 // tyAgau mamatta mAhAra deha, chima bhAva sabana sauM dhAri eha / pada paMca inTa cita japata dhIra, subha dhyAna dharata taji asu zarIra / / 28 // upandhI sujAi divi brahma maddhi, vara brahmadeva lahi parama riddhi / manati sukha bhugatai subhoga, sukha hota sahaja jina dharma joga / / 282 / /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANDavapurANa tahAM pADava kaurava rudana ThAmi bahu soca karata jaga sunya mAMni / dukha mohiM ema bItI surAta, ravi Ai bahuri konyo prabhAta / / 283 // hi bhAMti jIva saMsAra mA~hi nita kAla bhrama sira hota nAhi / TrimI sucapala capalA samAna saMdhyA prabhAsama mAyu jAna || 264 / / sutabaMdhu sukhAdika chinaka saMga, ima jAti raho ni dharma saMga | bara buddhi gaMtasuta brahmacAra, sukhariddhi bAra sura sadana sAra ||25|| phuni pacha chIna kaurava kurAha, bala hIna dIna hu~ rudana bhAi / aru dharma tanutra jayavaMta saMsa, jaga mohiM pragaTa jasa nItivaMta / / 266 / / kRta pUrva dharma subha samaM dAha, dina dharma parama dukha bharama pAI / jina dharma samAna na aura ratna, jainI sadIda suni dharata jana || 287 / / iti zrImanmahAzolAbharaNabhUSita jainI nAmAMkitAyAM bhAratabhASAyAM bulAkIdAsa viracitAyAM gAMgeya saMnyAsa grahaNa paMcasva prApti paMcama svarga gamana varNano nAma vizatima prabhavaH / X X purANa kA antima bhAga X X X zratha neminAtha stuti savaiyA X X 225 dharama ke dhuraMdhara sunemi nemi nemIsura, doSa duma dAhana ko dAvAnala rUpa hai / kAma beli maMDapa kauM kaMdana kudAla daMDa, maMDita aDa sIla paMDita tUpa hai || moSa maga maMDana ho roSa ke viTana ho, jaina avalaMbana de tAraka bhauM kUpa ho / kIje upagAra bhavasAgara ko pAra aba dIje suvicAra prabhU cArita ke bhUpa ho | paddhaDI chaMda pramya prazasti kahAM pAMDava parita visAla cAru, zrI gautamAdika bhASita susAru / kahA~ mo prabodha yaha alapa chIna, balahIna tadapi varanana sukIna // 61 //
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja jima bAla grahaNa uDagana karoti, jalasiMdhu pramAnata bheka poti / tima praya karyo nija dhukhi joga, nahiM doSa grahata bara dakSa loga / / 2 / / je nara asaMta para doSa saMgha, tima saMga ma hamako kAja raMca / / viSa maya piyUSa te naraka rAhi, lahi pApa mahA mari naraka aAhi / / 13 / / je sAdhu mahA para phajja rakSa, para jadyapi devahi doSa sancha / nahi dhArahiM tadapi vikAri bhAva, te hou mahAjasa hama sahAu ||4|| jima paMda sarada usa bIca, prati sobha karata da nija mriic|| para guna samUha tima saMta deSi, niraghoSa karata upamAM visepi / / 8 / / rAci meM vicitra pAvana purAna, nahiM bachauM nara sara suSa niSAMna / isa bhakti tanA phala hohu ehu. pada mukti parama suba rAsa dehu // 86 / / punarukti yukta lachana sukhaMda, jahA~ bhUlyo varanata varNa biMdu / tahA~ soSi paDhau je budha prAniMda nahi miMTa karata : sApa 'da / / 6 / / alaMkAra ganAgana chaMda bheda, nahi jAnauM racaka alapa veda / kAla bhUli deSi isa graMtha maddhi, mati kopa karI kavi vipula buddhi / / 8811 pratha mUla prAcArya savaiyA saMgana le mUlasaMgI padyanaMdi nAma bhae tAke, paTTa sabalAdikIrata baSAniyeM / korati muvana tAta tAka bhAe caMdAra ri, kIrati vijaya sutAsa paTTa paravAnIyeM / / tAke paTTa subhacaMda sujasa anaMda kaMda, paDina purAna parakAsa kara mAnIye / mati ko udIta tAsa pAi ke bulAkIdAsa, bhAratavilAsa rAsa bhASA kari jAniye / / 6 / / atha bAdazAha vaMsa varNana sarvA yaMsa mugalAne mAMhi dillI pati pAtisAhi,timiraliMga mora suta bAbara subhayo hai| sAko hai himAU suta tAhI ta prakaccha ra hai, jahA~gIra tAka dhIra sAhijahAM vyA hai / / tAjamahala aMganAM pragaja utaMga mahAyalo, aparaMga sAhi sAvita le jayau hai / tAkI chatra chAMha pAha sumati ke udai pAi bhArata rAi bhASA jainI jasa layo hai | |
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMDavapurANa kA prakAra zAmIda sarvayA jAlauM raheM tArAgana sadana suraIsa ko sAgara, subhUmi rahe rahe duti bhAna kii| bhUmivAsI gauMnakAsI giri giri Isa dAsI, basa si ra joti auloM saMsi ke vimAna kI // gaMgA prAdi nadInada karma bhUmi kalpatarU hai, prAna jaulo jaga vItarAga gyAna kI / bhArata suta mAhi naulau suvikAsa laho, bhArata vilAsa bhASA pAMDava purAna kI // 6 // pratha grantha pAThaka AzIrvAda je nara bhavya bhanAi bhane bhani bhAbana sau graha bhArata bhASA / prAdara vAri lipAi lihauM liSi dehi sunAi sunai muni bhASA / / soSi sudhAri sudhArihi satya sudhArasa ke budha cASA / te narida mahApada pAvaha ha hai tinakI siva ke abhilASA // 6 // aya sarasvatI stuti ||bohaa|| jina badanIM sadanI sumati, abasaranI ziva sIu / jasa jananI jainI bhanI, haranI kumati sIu / / 13 / / savaiyA vIrAnana saranI haranI duSa doSana kI bharanI rasa anubhauM denI ziva mAnI hai / gotama guru baranI ramanI hai cetana kI kumati kI karanI painI paravAnI hai / / durita te uparanI dharanIdhara dharma kI taranI bhausAgara kI chanI bhai hAnI hai / sumati sUra kiranI rajanI rajanIkara badanI hamArI jaga jainI suSadAnI hai / / 4 / / dohA ihi vidhi bhASA bhAratI, sunI jinula de mAI / dhanya dhanya muta sauM kahI, dharma saneha bar3hAI / / 6 / / janani jinula de dhanya hai, jina racAi su purAna / sugama karyo bhASA maI, samajha sakala sujAna / / 66 / / /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja aru nara tana guru dhanya hai, jAke vacana prabhAva / saMskRta te bhASA racyo, pAi sababa prarathAva / / 17 / / vIranAtha jina dhanya haiM, jAke carana prasAda / yaha purAna pUrana bhayauM, suSadAika ziva prAdi // 18 // apa graMtha chaMca pramANa kathama savaiyA / chappe eka karako praThAra ikatIse bIsa cAlIsaha eka moraThe para mAniye / chayAlIsa teIso pAcahI pacIsI ganivvaihI mujaMga chaMda janI jaga jAniye / / tInasa sisauDilla nausaMtIsa dohA bhani DhAIsa satAna su caupAI baSAniye / sAre ika Thaura kari ThAniye bulAkIdAsa ekAdaza paMcase hajAra cAra prAniye |6|| praya soka saMsthA kathana- dohA saMkhyA zloka manuSTapI, ganiye grantha sapAi / sapta sahana SaTa sataka phuni, pacapana adhika milAi / / 100 / pratha saMvata mito-cohA / saMvata satarahasau ghauna, sudi prasAda tithi doja / puSpa rita guruvAra kauM, kInyoM bhArata coja / / 101 / / iti zrImanmahApazIlAbharaNabhUSita jainI nAmAMkitAyAM bhArata bhASAyAM lAlA bulAkIdAsa viracitAyAM pAMDavopasargasahana prayakevalotpatti siddhigamana dvaya sarvArtha siddhi prApti varNanonAmamaddhi pradizAtitamaH prabhAvaH / / 26 / / iti zrI bulAkIdAsa kRta bhASA pAMDavapurANa mahAbhArata mAma sampUrNam / / mitI zrAvaNamAse kRSNa pakSe timro 14 vAra dItavAra sambat 1905 kA dasakata nAthulAla pAMDayA kA / liSo gayo bar3e maMdira vAstai / /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemarAja vAvivara hemarAja isa puSpa ke tIsare kavi haiM jinakA yahA~ paricaya diyA jA rahA hai| samaya kI dRSTi se hemarAja bulAkhIcanda evaM bulAkIdAsa bonoM hI kaviyoM se pUrva kAlika haiM / mizrabandhu vinoda ne inakA samaya saMvat 1660 se prArambha kiyA hai lekina usakA koI prAdhAra maSTI diyaa| inhoMne hemarAja evaM pANDe hemarAja ke nAma se do kaviyoM kA alaga 2 sallekha kiyA hai| hemarAja kI racanAoM ke nAmoM meM nayacaka, bhaktAmara bhASA evaM paMcAzikA vanikA ke nAma diye hai tathA pANDe hemarAja ke granthoM meM pravacanasAra TIkA, paMcAstikAya TIkA, bhaktAmara bhASA, gommaTasAra bhASA, nayacakra vacanikA evaM siptapaTa caurAsI bola, granthoM ke nAma diye haiN| ina granthoM kA vivaraNa dete huye likhA hai ki ye rUpacandra ke ziSya the tathA gadya hindI ke macche lekhaka the / nayacandra bhASA evaM bhaktAmara bhASA ke nAma donoM meM samAna hai| DA0 kAmatAprasAda jI ne apane "hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa" meM hemarAja kI pravacanasAra TIkA, pamvAstikAya TIkA evaM bhaktAmara bhASA ina tIna kRtiyoM kA hI ullekha kiyA hai| isI pustaka ke prAge hemarAja ke nAma se hI gommaTasAra evaM nayacakra banikA kA nAmolelkha kiyA hai / DA0 nemIcandra zAstrI ne hema kavi kI kevala eka kRti chandamAlikA (saM0 1706) kA hI ullekha kiyA hai 1 DA0 premasAgara jaina ne hemarAba kA racanA samaya vikrama saMvat 1703 se 1730 1. mizrabandhu vinoda - pRSTha saMkhyA 252 (435) 2. vahI , 276 (513/1) 3. hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa - pRSTha saM. 131 4. hindI jana sAhitya parizIlana - pRSTha saM. 238 / 5. hinvI bhakti kAvya pAra jaina kavi - pRSTha saM. 214.16
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja taka kA diyA hai| isake sAtha hI pravacanasAra bhASA TIkA, paramAtmaprakAza, gommaTasAra karmakAMDa, paMcAstikAya bhASA, nayacakra bhASA TIkA, pravacanasAra ( 1 ) sitapaTa caurAsI bola, bhaktAmara bhASA, hitopadeza bAvanI, upadeza dohA zataka evaM gurupUjA kA ullekha kiyA hai / rAjasthAna ke jana kAroM meM, pANDe hemarAja, hemarAja sAha, hemarAja evaM muni hemarAja ke nAma se aba taka 20 se bhI adhika kRtiyoM kI pANDulipiyA~ upalabdha huI haiN| lekina nAma sAmya kI dRSTi se sabhI kRtiyoM ko AgarA nivAsI gaja kI hAsI gyii| isa dRSTi se paM. paramAnanda jI zAstrI ne zranekAnta dehalI meM prakAzita apane eka lekha "hemarAja nAma ke do vidvAn" meM isa bhUla kI ora vidvAnoM kA dhyAna AkRSTa kiyA kyoMki isake pUrva paM. nAthUrAmajI premI, DA. kAmatAprasAda jI bhAdi sabhI vidvAn eka hI hemarAja kavi mAnane lage the / abhI jaba maiMne akAdamI ke chuTTe bhAga ke liye hemarAja kI kRtiyoM kA saMkalana kiyA tathA paMDita paramAnanda jI evaM anya vidvAnoM dvArA likhita sAmagrI kA pradhyayana 'kiyA to mujhe bhI apanI bhUla mAlUma huI kyoMki rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI graMtha sUciyoM meM sabhI racanAoM ko eka hI hemarAja ke nAma se aMkita kara diyA gayA / vAstava meM eka hI yuga meM hemarAja nAma ke eka se adhika una sabhI ne sAhitya nirmANa meM apanA yoga diyA / 17vIM evaM 10vIM zatAbdi meM hindI jaina kaviyoM ke liye bhAgarA eka mahatvapUrNa kendra rahA jahA~ pacAsoM jaina kaviyoM ne hindI meM saikar3oM racanAoM ko nivaddha karane kA gaurava prApta kiyaa| vidvAn huye paura "hemarAja nAma vAle cAra kavi hamArI khoja evaM zodha ke anusAra hemarAja nAma ke cAra kavi ho gaye haiM jinhoMne hemarAja nAma se hI kAvya racanA kI thii| ina cAroM hemarAjoM ke nAma nimna prakAra hai- 1. muni hemarAja 2. pAMDe hemarAja 3. sAha hemarAja 4 hemarAja govIkA
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemarAja ina kamiyoM kA sAmAnya paricaya nimna prakAra hai 1. muni hemarAja rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM meM hitopadeza bAvanI" kI eka pANDulipi upalabdha hotI hai 1 jisake raciyatA kavi hemarAja hai aura jinhoMne apane nAma ke pUrva muni zabda likhA hai| ye hemarAja kauna se muni the isake sambandha meM bAvanI meM koI sAmagrI nahIM miltii| lekina ye muni hemarAja banArasIdAsa ke agraja the kyoMki inhoMne bAvanI kI racanA saMvat 1665 meM samApta kI thii| jisakA ullekha janhoMne bAvanI ke antima padya meM kiyA hai haraSa bhayo muja mAja kAja sArA mana bAdhita / muni sAhina mila sagrAma nAma pa ga mAsa / tasa sIsa pabharaNI eha mAvannI sukhaaii| eha puhaSIya rasa SaT paMca eha saMvata mai gAiya / pragaTyo guna e jAM lage nava mera paraNI dharaNa / muni hemarAja ima uccara supragata sunata maMgala karaNa // 5 // bAvanI meM 52 ke sthAna para 55 chanda haiM / jo antima do padyoM ke pratirikta sabhI sarvayA chandoM meM nibaddha hai bAvanI kA hitopadeza bAvanI ke atirikta akSara bAvanI nAma bhI diyA hunA hai kyoMki svara aura vyaJjana ke prAdhAra isake sabaiTaye likhe - gaye haiN| bAvanI ke prathama do padyoM meM kavi ne maMgalAcaraNa evaM apanI ladhutA pragaTa OMkAra rahita kAra sAra saMsAraha cAgyo / phAra vistAra sAra maMtrahi mAnyo / OMkAra varabAna jAna pariNa guru pNsissyo| saha guru taraNa prasAda prAdi e akAra likhyo / mana matijoSasa prApaNaM kari sasadhiyA rApanna / bhavika jana tume sAMbhale, dhyAni dharI eka manna / / 1 / / bhavi mAraNe nyAkarNa tarka saMgIta rasAlA / bharaha poMgala guNa gIta navi jANa nAmamAlA /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 kavivara bulAkhIcanda, bulA kodAsa evaM hemarAja chaMca pora nirapaMTa majihiye na / pratpaSi guru jAna, jANa kaho keya bakhAe / ziSa devI para lagIha, devyo buddhi prApta / rasika puraSa mana raMganA, phari samiviyA ullAsa |2| isake mAge tIna sarvasyA chanda binA prakArAdika kama ke haiM tathA pAMcave nacha se svara aura vyaJjana ke krama se haiN| pUrI bAvanI upadeza paraka hai tathA paurANika udAharaNoM ke dvArA apanI bAta prastuta kI gayI hai| eka padya dekhiye prAdi ko kAraNahAra prabhu rAkhi prAvi re / bhUlo re gamAra tuhI gara bhava khoyo yuhI / prama viNA dIye kuNa kahe tori vApi re / kAma kuM pAtura bhayo pApasu jamA sro| gayo parasI niyoSa mAhi bubana pharAvi re / soci kaI jIva mAheM jIta ke hAri jAI / eka binA bhagavaMta sarva kAma vAdi re / / hemarAji bhagaha muni muNo sajana ana mero jamagyoM hai jina guNa gAyavo / / 7 / / hitopadeza bAvanI kI eka pAMDulipi jayapura ke di0 jaina mandira bar3A terahapaMthiyoM ke mAstra bhaNDAra meM saMgrahIta hai / kRti kI lekhaka prazasti nimna prakAra hai iti hitopadeza bAvannI hemarAja kRta saMpUrNam / saviyA saMpUrNam / saMvat 1757 varSe mitI vaizAkha sudi 11 dine guruvAsare lekhamostu / ukta pAilipi paM. vinodakumAra dvaar| rUpanagara meM bahujI zrI yazapa jI vAcanAcaM likhI gayI thii| prati meM 12 patra haiM tathA vA sAmAnya hai| pANDe hemarAja pANDe hemarAja isa pula ke tIsare kavi hai jinakA yahA~ paricaya diyA jA rahA hai| ye 17vIM zatAbdi ke apane samaya ke prasiddha kavi evaM prasita the / sAhitya sevA hI inake jIvana kA pramukha dharma thaa| ye haTa avAnI zrAvaka the isaliye apanI
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ T zy pANDe hemarAja 205 putrI jainI ko bhI inhoMne dharma acchI zikSA dI thii| bulAkIdAsa kavi inhIM jenI / jainulade ke suyogya putra the jinake praznosara zrAvakAcAra evaM pANDavapurANa kA paricaya diyA jA cukA hai / hemarAja AgarA ke nivAsI the| ye digambara jaina agravAla the / ga inakA gotra thaa| inakA parivAra hI paMDita evaM sAhityopAsaka thA / zrAgarA usa samaya banArasIdAsa, rUpacanda kaurapAla jaise vidvAnoM kA nagara thaa| nagara meM cAroM ora zAstra carcA, adhyAtma graMthoM kA vAcana sAhitya nirmANa evaM saMgoSThiyAM zrAdi hotI rahatI thii| hemarAja para bhI bakAyA ho aura unheM sAhitya nirmANa kI ghora prAkRSTa kiyA hogA / janma evaM parivAra hemarAja kA janma kaba humA, unake mAtA pitA, zikSA dIkSA, vivAha bhAdi ke bAre meM unakI kRtiyA~ sarvathA mauna haiN| lekina yaha avazya hai ki hemarAja ne kI zikSA prApta kI hogii| prAkRta, saMskRta evaM rAjasthAnI tInoM hI bhASAoM para unakA pUrNa adhikAra thaa| ve gadya evaM padya donoM meM hI gatizIla the / macche kavi the / zAstrajJa bhI the isaliye samayasAra, pravacanasAra, paJcAstikAya jaise granthoM kA acchA adhyayana bhI kiyA hogA aura inakI vidvattA ko dekhakara hI kaurapAla jaise paMDita evaM tattvaza ne inase pravacanasAra ko hindI gadya padya donoM meM bhASA karane kA anurodha kiyA thA / kavi kA saM. 1701 meM prathama ullekha paM0 daurAnanda dvArA kiyA gayA milatA hai / isaliye usa samaya inakI 40-45 varSa kI Ayu honI cAhiye aura isa prakAra inakA janma bhI saMvat 1655 ke Asa pAsa honA caahiye| saMvat 1706 meM inhoMne apanI prathama kRti pravacanasAra bhASA kI racanA kI thI usa samaya taka kavi kI khyAti vidvattA evaM kAvya nirmAtA ke rUpa meM cAroM ora prazaMsA phaila cukI thI / hemarAja aura banAsIdAsa pANDe hemarAja kA tatkAlIna vidvAn mahAkavi banAsIdAsa se kabhI samparka huA thA yA nahIM isake bAre meM na to banArasIdAsa ne apanI kisI racanA meM hemarAja kA ullekha kiyA hai aura na svayaM hemarAja ne apanI kRtiyoM meM banArasIdAsa kA smaraNa kiyA hai / cho banArasIdAsa ke eka mitra kaurapAla kA pravazya ullekha nA
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja hai aura unheM 'jJAtA' vizeSaraNa se sambodhita kiyA hai| apane sitapaTa caurAsI bola meM kavi ne kaurapAla kA nimna prakAra ullekha kiyA hai mayAgara ne vase kauravAla samyAna / tisa nimitta kavi hema naM. koyo kavitta bakhAna // hemarAja aura kozyAla pravacanasAra kI bhASA to hemarAja ne korapAla kI preraNA evaM yAgraha se hI likhI thii| lagatA hai kaurapAla paropakArI vyakti the tathA jaina zAstroM ke adhikArI vidvAn the / ve dhAdhyAtmI vyakti the tathA ghAgarA kI zrAdhyAtmika sailI ke pramukha sadasya the| lekina hemarAja dvArA banArasIdAsa kI upekSA karanA Azcarya sA avazya lagatA hai kyoMki svayaM hemarAja bhI zrAcArya kundakunda ke bhakta the isaliye unake graMthoM kA bhASAnubAda unhoMne kiyA thaa| lagatA hai hemarAja kA banAsIdAsa se mataikya nahIM thA tathA vicAroM meM bhinnatA thI / hemarAja kI pANDe hemarAja bhI likhA huA milatA hai| saMbhavataH ve madhyastha vicAroM ke the / kucha bhI hA donoM kaviyoM meM se kisI ke dvArA eka dUsare kA ullekha nahIM honA kucha ghaTapaTA sA lagatA hai / hIrAnanda aura hemarAja saMvat 1701 meM racita "samavasaraNa vidhAna" meM hIrAnanda kavi ne hemarAja 1 hemarAja paMDita base, tisI Agare ThAI / garaMga gota guna ghAgarI, saba pUrNa tisa ThAi / upajI tAke bejA jainI nAma vikhyAta / zIla rUpa guNa prAgarI, prIti nIti pAMti | 2 bAlabodha yaha konI jaise so tuma surarAhU kahU meM jaise / magara Agare meM hitakArI, korapAsa jJAtA adhikArI / tini vicAri jiya meM yaha kInI, jo yaha bhASA hoi navonI ||4|| dhalapa buddhi bhI zraratha balAne pragabha pragocara para pahicAne / yaha vicAri mana meM tisi rAkhI, pADe hemarAja sau bhASI ||5||
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ he marAja 207 ko paMDita evaM pravINa ina do vizeSaNoM ke sAtha varNana kiyA hai| isase prakaTa hotA hai ki hemarAja saMvat 1701 meM hI samAja meM acchA sammAna prApta kara liyA thA tathA unakI ginatI paMDitoM meM kI jAne lagI thii| lekina hemarAja kada se pApaDe kahalAne lage isakA koI ullekha nahIM miltaa| mujhe aisA lagatA hai ki ye paMDita kahalAte the pora dhIre dhIre pANDe kahalAne lge| paura pANDe rAjamala ke samAna inheM bhI prabacanasAra, paJcAstikAya jaise anyoM kI bhASA TIkA karane ke kAraNa inheM bhI pANDe kahA jAne lagA / pANDe hemarAja kI mana tama nimna racanAyeM upalabdha ho cukI hai-- 1 pravacanasAra bhASA (gadha) rakhamAkAla saM0 1709 saMvat 1704 3 bhaktAmara stotra bhASA (gadya) 4 bhaktAmara stotra bhASA (pada) 5 caurAsI bosa (sitapaTa baurAso bosa) 6 paramAtmaprakAza bhASA 7 paJcAstikAya bhASA 8 kamakApA bhASA 1 sugandha vazamI vrata kapA 10 nathamraka bhASA 11 guruyujA 12 nemirAjamatI jasarI 13 rohiNI vrata kathA 14 nandIzvara prata kamA 15 rAjamatI lanarI 16 samayasAra bhASA saMvat 1726 ukta kRtiyoM ke atirikta kucha pada bhI rAjasthAna ke zAstra bhaNDAroM meM saMgra. hIta vibhinna guTakoM meM upalabdha hote haiN| ukta kRtiyoM kA sAmAnya paricaya nimna prakAra hai
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja 1 pravadhanasAra bhASA (gadya) kavivara bulAkIdAsa ne apane pAMDavapurANa meM hemarAja kA paricaya dete samaya jina do granthoM kI bhASA likhane kA ullekha kiyA hai unameM pravacanasAra gadhA kA nAma sarva prathama likhA hai| jisameM jJAta hotA hai ki isa samaya hemarAja kA pravacana"sAra bhASA bhatyadhika lokapriya kRti mAnI jAne lagI thii| mahAkavi banArasIdAsa dvArA samayasAra nATaka likhane ke pazcAt prAcArya kundakunda kI prAkRta racanAmoM para jisa vega se hindI TIkA likhI jAne lagI thI prastuta pravacanasAra bhASA bhI usI kA eka supariNAma hai| hemarAja ne pravacanasAra bhASA prAgarA ke tatkAlIna vidvAna kaurapAla ke prAyavaza kI thii| kaurapAla mahAkavi banAsIdAsa ke mitra the tathA unake sAtha kaurapAla ne kucha graMthoM kI racanA bhI kI thii| banArasIdAsa ne jina pAMca prAdhyAmika vidvAnoM kA ullekha kiyA thA unameM kaurapAla bhI the| unhoMne hemarAja se kahA ki pAMDe rAjamalla ne jisa prakAra samayasAra kI bhASA TIkA kI thI usI prakAra yadi pravacanasAra kI bhASA bhI taiyAra ho jAye to jinadharma kI aura bhI vRddhi ho sakegI tathA aise zubha kArya meM kiJcita bhI vilamba nahIM kiyA jAnA caahiye| hemarAja ne ukta ghaTanA kA nimna prakAra ullekha kiyA hai bAlabodha yaha kInI jaise, so tuma sunaha kahuM maiM taise / nagara sAgara meM hitakArI, korapAla nAsA adhikaarii||4|| sina vicAra jiya meM yaha kInI, bhASA yaha hoi navInI / mAlapabuddhi bhI prathaM basAne, pragama bhagocara para pahicAneM / / 5 / / 1 jina bhArama anuzAra te, bhASA praNamasAra / paMca asti kAyA prapara, kone sugama vicAra // 35 // pAMDavapurANa/prayama prabhAva 2 rUpayAda paMDisa prathama, tRtIya caturbhuga jAna / tRtIya bhagautIvAsa nara, korapAla guNadhAma / / gharamavAsa e paMcajana, mili baThahi ika Thora / paramAraya parcA kareM, inhI ke kathana na maur| nATaka samayasAra
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ kr'i nl 20 yaha vicAra mana meM tina rAkhI, pore hemarAja soM bhAvI / mAge rAjamamsa ne konI, samayasAra bhASA rasa lonI / / 6 / / ava bho pravacana kI ha bhASA, to jinadharma varSa so sAkhA / sAta karahu vilaMba ma koja, parabhAvanA aMga phala loja / / 7 / / korapAla ne apanI bhAvanA vyakta kI aura usake phala prApta karane ko kavi ko pralobhana diyaa| hemarAja saMvedanazIla vidvAna the| ve kavi evaM gacha lekhaka donoM hI the| gadya padya donoM meM hI unakI samAna gati thii| isaliye unhoMne bhI tatkAla prabacanasAra kI gadya TIkA likhanA prArambha kara diyaa| jina prayoSa anasAra prame hita upasa sauN| racI bhASa pravikAra, jayavaMtI pragaTahu sadA ||6|| hemarAja hita mAni, bhavika jIva ke hita bhnnii| jinavara prAni pravAni, bhASA pravacana kI kahI / / 10 / / kavi ne prapacanasAra kI jaba racanA kI thI usa samaya zAhajahA~ bAdazAha kA zAsana thaa| jisakA ullekha kavi ne nimna prakAra kiyA hai prayanipati vaMdahi caraNa, sunaya kamala visaMta / sAhajihAM binakara ura, marigana timira ma saMta / / pravacanasAra kI gadya TIkA kavi ne kara prArambha kI isakA to koI ullekha nahIM milatA lekina vaha bit 1706 meM samApta huI aisA ullekha avazya milatA hai satraha nava Usara, mAgha mAsa sisa pAla / paMcami AditavAra ko, pUrana konI bhASa / / 16 // pravacanasAra mUla prAcArya kundakunda kI pramukha kRti hai| isa para prAcArya amRtacanda ne saMskRta meM tatva prakAzinI TIkA likhI thii| yaha eka saiddhAntika grantha hai jisameM tIna adhikAra hai| jinameM jAna, zeyarUpa tatvajJAna ke kathana ke sAtha bana
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda bulAkIdAsa evaM hemarAja sAdhu prAcAra kA bar3A hI rocaka evaM prabhAvaka kayana kiyA gayA hai| anya kI bhASA prAcIna prAkRta hai jo parimAjita hai| yahI nahIM isakI bhASA unake anya sabhI manthoM se prauddha hai tathA gambhIra artha kI dyotaka hai| isakA dUsarA pradhikAra prayAdhikAra nAma se hai jisameM jJeya tatvoM kA sundara vivecana kiyA gayA hai| prabacanasAra kA tIsarA pradhikAra cAritrAdhikAra hai / pravacanasAra para agrasena kI saMskRta TIkA bhI acchI TIkA mAnI jAtI hai| pravacanasAra kI gadya TIkA tatkAlIna hindI gadya kA acchA udAharaNa hai| pAMDe hemarAja ne prAkRta gAthAnoM kA pahise adhvapArtha likhA hai mora phira usIkA bhAvArtha likhA hai| mAvArtha bahuta acchA gadya bhAga bana gayA hai| isakA eka udAharaNa nimna prakAra hai "jo mokSAmilAdhI muni hai tAkauM yoM cAhie ke to guNani kari pApa samAna hoha ke, adhika hoha ase doi kI saMgati kara praura kI na kreN| jaise sItala ghara ke kone meM sItA hamAra sane majala gura hI rakSA hI hai tesaiM apane guNa samAna kI saMgati syoM guNa kI rakSA ho hai / nausa jaise prati sItala barapha mizrI kapUrAdi kI saMgati syoM prati sItala ho hai taise guNAdhika puruSa kI saMgati syoM gaNa vRddhi ho hai tAtaM satsaMga jogya hai / muni ko yoM cAhie prathama vA virSa yaha kahI ju pUrva hI zubhopayoga te utpanna pravRtti tAko aMgIkAra kara pAI kramasyoM saMyama kI utkRSTatA kari parama dazA ko dharai pAcha samasta vastu kI prakAzana hArI kevalazAnAnaMda mayI zAsvatI avasthA ko sarvathA prakAra pAha apane atIMdriya sukha ko anubhava hu yaha zubhopayogAdhikAra pUrNa huvA / pRSTha saMkhyA 228 pravacanasAra kI pacAsoM pANDulipiyA~ rAjasthAna ke vibhinna granthAgAroM meM surakSita hai| saMvat 1728 meM lipibaddha eka pANDulipi hamAre saMgraha meM upalabdha hai| 2 pravacanasAra bhASA (padya) pravacanasAra kI hindI gadya TIkA kA hI abhI taka vidvAnoM ne apane 2 grayoM evaM zodha nibandhoM meM ullekha kiyA hai lekina inakI pravaktasAra para padya TIkA kA kahIM ullekha nahIM milatA / 10 paramAnanda jI zAstrI jaise hindI ke vidvAn ne bhI hemarAja kI gadya vAlI TIkA kA hI nAmollekha kiyA hai| lekina saubhAgya se mujhe
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara hemarAja 211 isako eka padya TIphA vAlI pANDulipi upalabdha huI hai jisakA pariSaya nimna prakAra hai hemarAja ne praghacanasAra kA padyAnuvAda bhI isI dina samApta kiyA jisa dina usakI gadya TIkA pUrNa kI thI jisase jJAta hotA hai ki usane pravacanasAra para gadya padya TIkA eka hI sAtha kI thii| lekina jaba usakI gadya TIkA ko pacAsoM pANDulipiyAM upalabdha hotI hai taba pravacanasAra padma TIkA kI abhI taka pANDulipi upalabdha na hove yaha bAta samajhanA kaThina lagatA hai / isakA uttara eka yaha bhI diyA jA saMkatA hai ki khaNDelavAla jAtIya dUsare hemarAja ne bhI padyAnuvAda likhA hai isaliye prAgarA nivAsI hemarAja ke padyAnuvAda ko kama lokapriyatA prApta ho skii| padya TIkA meM 438 padya hai jisameM antima 11 padya to ve hI haiM jo kavi ne pravacanasAra gadya TIkA ke anta meM lisbe haiN| prastuta kRti kA prArambhika aMza nimna prakAra haiappaya svayaM siddha karasAra kara nija karama sarama niSi, pApaM karaNa svarUpa hoya sApana sAthai vidhi / saMmaracanA para pApako prApa samappa / prasArava prApata mApako kara thira thappai / adhakaraNa hoya bhASAranina varataM pUraNa brahma pr| SaTa niSidvArikAmaya vidhi rahita vividha yeka ajara amara // 1 / / cohA- mahAsatva mahanIya paha, mahApAma guNadhAma / cidAnaMda paramAtamA, baMdU ramatA rAma / / 2 / / kunaya dhamana suvarani pravani, ramini syAta para zuddha / jinavAnI mAnI muniya, ghara maiM karotu subuddhi / / 3 / / copa- paMca iSTa ke pada vaMdau, satyarUpa guraguNa prbhinNdoN| pravacana pratha ko TIkA, bAlabodha bhASA sapanIkA / / 4 / pravacanasAra ke tIna adhikAroM meM se prathama adhikAra meM 232 padya, tathA zeSa 206 padyoM meM dUsarA evaM tIsarA adhikAra hai| bhASA pratyadhika sarala, subodha evaM madhura hai| pravacanasAra ke guLa viSaya ko kavi ne bahuta hI sarala zabdoM meM samajhAyA hai| koI bhI pAThaka use hRdayaMgama kara sakatA hai|
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 kavivara bulAkhIcanda, bulAkodAsa evaM hemarAja pravacanasAra padya TIkA ko eka pANDulipi jayapura ke badhIcanda jI ke zAstra bhaNDAra meM saMgrahIta hai| isameM 34 padya haiM tayA antima pustikA isa prakAra hai iti zrI pravacanasAra bhASA pAMDe hemarAja kRta saMpUrNa / likhataM dalasukha luhAr3iyA likhI sagAIcapura madhye lisA / 3 bhaktAmara stotra bhASA (patra) bhaktAmara stotra sarvAdhika lokapriya jaina stotra hai| mUla stotra mAcArya mAnatuga dvArA viracita hai jisameM 48 padya hai| samAja kA adhikAMza bhAga isakA pratidina pATha karatA hai| hajAroM mahilAeM jaba taka isako nahIM suna letI, bhojana taka nahIM krtii| bhaktAmara stotra para aba taka 70 se bhI adhika vidvAnoM ne padyAnuvAda kiyA lekina "zikAra meM kAphala isa lekha meM maktAmara para upalabdha hindI gadya TIkAkAroM kA koI ullekha nahIM kiyA / bhaktAmara stotra para hindI padyAnuvAda pAMDe hemarAja kA milatA hai jo samAja meM sarvAdhika lokapriya hai / di0 jana mandira kAmA ke zAstra bhaNDAra meM svayaM hemarAja pAMDyA kI pANDulipi saMgrahIta hai jisakA lekhana-kAsa saM0 1727 hai / isa pANDulipi meM 26 patra haiN| pAMDe hemarAja ne padyAnuvAda jitanA sundara evaM sarala kiyA hai utanA anya kaviyoM ke padyAnuvAda nahIM hai| eka padya kA anuvAda dekhiye mo mA~ zaktihIna ati kara bhakti bhAvavaza kacha nahIM A kyoM bhUgi mija-susa pAlama hetu mRgapati sanmukha mAya aceta // 5 // antima paJca meM kavi ne apane nAma kA nimna prakAra ullekha kiyA hai bhASA bhaktAmara kiyo, hemarAja hita heta / jo nara paDhe subhAvasoM, se pAvai zivaneta // 42 // 1 dekhiye "tIrthakara" meM prakAzita-paM. kamalakumArajI zAstrI kA leNa-pR. 167-7. 2 rAjasthAna ke jaina sAstra bhaNDAroM ko grantha sUcI bhAga-paMcama-pR0 747.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemarAja kaSi ne apane isa choTe se stotra meM caupaI (15 mAtrA) nArASa yansa, dohA evaM SaTpada chandoM kA prayoga kiyA hai / 4 bhaktAmara stotra bhASA (gadya) paM0 hemarAja ne jahAM bhaktAmara stotra kA padyAnuvAda kiyA vahA~ gadya meM TIkA likhakara pAThakoM ke liye stotra kA artha samajhane ke liye use maura bhI sarala banA diyA hai| gadya TIkA bhASA saMskRta ke eka epha zanda ke pratyaya ke anusAra kI hai| bhASA meM braja kA prabhAva spaSTa dikhAyI detA hai / eka saMskRta padya kA gadyAnuvAda pravalokanArtha nIce diyA jAtA hai kila ahamapi taM prathama jinendra stope kilAha nizcaya kari ahamapi mai bhI ju ho mAnatuga bhAcArya so taM prathama jinendra so ju hai prathama jinendra thI prAdinAtha sAhi stoSye stvgaa| kahA kari stotra karoMgo jinapAda yuge samyak praNamya jina ju hai bhagavAna tini ko ju pada juga doI caraNa kamala tAhi samyak bhalI bhAMti mana vacana kAya kari praNamya namaskAra kari ke| sau hai bhagavAna ko gharaNa dvaya bhaktAmara praNata mauli prabhANAM udyotaka bhaktirvata ju hai amara devatA tini ke praNIta namrIbhUta ju hai mauli mukaTa tini viSai hai maNi tini ko prabhA tinikA udyotakaM udyota kI hai / yadyapi deva mukaTani kA udyota koTi sUryavaMta hai tathApi bhagavAna ke caraNa nakha kI dIpti Age 4 mukuTa prabhA rahita ho hai tAtai bhagavAna ko caraNa dvaya unakA udyotaka hai| nahari kaso hai caraNa dvaya dalita pApa tamo vitAnaM dalita dUri kiyo hai pApa rUpa tama adhakAra tAko vitAna samUha jAne bahuri kaso hai caraNa dvaya pragaTI bhava bhavajale patatA janAnAM prAlaMbanaM / pragaTI caturthakAla ko bhAdi viSa bhavajase saMsAra samundra jala viSa patA par3e ju haiM taM ke so prAdinAtha kauna hai jAko stotra meM krogii| stotra: yaH suraloka nAtha: saMstutaH stotraM stoma hUM kari yaH jotrI prAdinAtha suralokanArtha suraloka devaloka ke nAma iMdra tini kari saMstuta: stUyamAna bhayA kaise hai iMdra sakala bAla maya tisakA ju satva svarUpa tisakA ju bodha jJAna tAtai udbhUta utpanna ju hai makara buddhi tA kari paTubhiH pravINa hai ve stotra kasA hai jina kari stuti karI jagatriya udAraiH prartha kI gaMbhIratA kari zreSTa hai / / 2 / / 4veM padya kI TIkA ke anta meM kavi ne apane pApakA nimna prakAra paricaya diyA hai--
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja bhaktAmara TIkA sadA, paDha sune jo koha hemarAja sitha sukha lahe tara mana badita hoI || 4 caurAsI bola hemarAja ne prastuta kRti meM digambara evaM zvetAmbara sampradAya jo matabheda haiM unako bahuta hI acche DhaMga se prastuta kiyA hai| ve bheda caurAsI haiM jinheM caurAsI bola kA nAma diyA gayA hai / kavi ne isakI racanA phorapAla kI preraNA se kI thii| isakA dUsarA nAma "sita paTa caurAsI bola" bhI milatA hai / tadamAga meM vase, kArapAla samyAna tisa nimiza kavi hema ne kiyo kavitta azAma / kavivara hemarAja ne ise saMvat 1706 meM likhakara samApta kiyA thaa| caurAsI bola eka sundara racanA hai jo bhASA evaM zailI kI dRSTi se anUThI kRti hai| caurAsI bola kA prArambha nimna prakAra hai sunaya poSa hata yoSa mokSa mukha ziva pava vApaka guna mani koSa sughoSa zeSa hara toSa vidhAyaka | eka anaMta svarUpa saMta vaMdita abhinaMvita nija subhAva parabhAva bhAva bharaseya maMdita | pravidita caritra vilasita pramita savaM milita pravilipta tana / pravizvalita kalita nija rasa lalita jaya jiMnaMvi dalita kalita ghana // 1 // sarvAikatIsA - nAtha hima bhUdhara ta~ nikasi ganeza citta supari vidhArI ziva sAgara lAI hai| paramata vAgha marajAda kUla unamUli anakUla mAriga subhAya haribhAI hai| buddha haMsa se pAyamala ko vidhvaMsa kara saravaMza sumati vikAsi ravAI hai| sapata abhaMga bhaMga uvaha taraMga jAneM so bAnI gaMga sarayaMga aMga gAI hai || 2 ||
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemarAja dohA zvetAmbara mata kI sunI, jinateM haiM marajAva gar3a ke baurAsI vAva // 3 // tinako kachu saMkSepatA, par3hata sunata jinake miTe kahie bhAgama jAni / saMse mata pahacAni / 4 / / 215 saMse mata maiM aura hai, praganita kalpita bAta / kauna kathA tinakI kahai, kahie jagata virUpAta // 15 // 6 paramAtmaprakAza bhASA paramAtmaprakAza dUsarI zradhyAtma kRti hai jise kadivara hemarAja ne saMvat 1716 meM samApta kI thI / paramAtmA yogIndu kI mUla kRti hai jinakA pUrA nAma yogicandra hai| inakA samaya IsvI san kI chaThI zatAbdi kA uttarAdhaM mAnA jAtA hai / paramAtmaprakAza mUla meM apabhraMza racanA hai jisameM prathama adhikAra meM 126 dohe tathA dUsare adhikAra meM par3e haiM / pANDe hemarAja ne paramAtmaprakAza para hindI gadya TIkA likhakara usake paThana pAThana ko aura bhI sulabha banA diyA tathA usakI loka priyatA meM vRddhi kI lekina pravacanasAra ke samAna isako vyApaka samarthana nahIM mila skaa| yahI kAraNa hai ki jayapura ke zAstra bhaNDAroM meM isakI eka mAtra pANDulipi upalabdha hotI haiM aura vaha bhI pUrNa hI hai| isakI eka pUrNaM pANDulipi DUMgarapura ke koTaDiyoM ke mandira meM tathA dUsarI bhAdavA ( jayapura ) ne jina mandira ke zAstra bhaNDAra meM upalabdha hotI hai / paramAtmANa kI gaya TIkA kA eka udAharaNa dekhiye - yAnaMtara tIna prakAra kA mAtmA ke bheda tini mai prathama hI bahirAtmA ke lakSaNa kaI hai - pohA sUktiNa vaMbhuvada appA tinihu havei / behU ji dhappA jo mukhaha, so jaNa sUDa havei / / 11 / / mULa kahie midhyAtva rAgAdi rUpa pariNyA vahirAtmA zrara vikkha kahie vItarAga nirvikalpa susaMvedana gyAna rUpa pariNayA aMtarAtmA aura brahma para kahie zuddhabuddha svabhAva pramAtmA zuddha kahie rAgAdi rahita bhara buddha kahie gyAnAdi sahita
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja parama kahie utkRSTa bhAva kama to karma rahita yA prakAra prAtmA ke tIna bheda jAnU / bahirAtmA, antarAtmA paramAtmA sini meM jo deha kU prAtmA bANa so prAragI mUDha khie| ukta udAharaNa se spaSTa hai ki hemarAja ne pravacanasAra gana TokA meM jisa zailI ko apanAyA thA usI ko prAge pranthoM meM apanAyA gyaa| 7 paJcAstikAya gadya TIkA paJcAstikAya bhI prAcArya kundakunda ko kRti hai jo prAkRta bhASA meM nibaddha hai 1 isameM do zrutaskaMdha (pradhikAra) haiM Sadazya-paMcAstikAya aura nava padArtha / ina adhikAroM ke nAma se hI inake prabhidheya kA nAma ho jAtA hai| isa para bhI bhAcArya amRtacandra evaM jayasena kI saMskRta TIkAe haiN| pANDe hemarAja ne apane guru rUpacanda ke prasAda se pazcAmtikAya kI bhASA TIkA likhI thii| mAnanda jI mAmI e1 aMgarAgara dogI / paJdAstikAya bhASA TIkA kA racanAkAla saMvat 1721 likhA hai lekina racanAkAla sUcaka padya ko donoM ne uslekha nahIM kiyA hai| jayapura ke TholiyoM ke mandira meM saMgrahIta eka pANDulipi saMvat 1714 kI likhI huI hai isaliye paJcAstikAya gaca TIkA kA lekhana kAla saMvat 1721 to nahIM ho sakatA / svayaM gadya TIkAkAra meM racanAkAla kA koI ullekha nahIM kiyA hai / pANDe hemarAja ne nimna prakAra TIkA kI samApti kI hai prAgai isa grantha kA karaNahAre zrI kundakundAcArya ne ju yaha pArambha kInA thA ttisa ke pAra prApta humA kRta kRSNa / avasthA apanI mAnI karma rahita zuddha svarUpa virSa thiratA bhAva dhaa| asI hI hamAra viSa bhI zraddhA upajI isi paMpAstikAya samayasAra grantha virSa mokSamArga kathana pUrNa bhyaa| maha kachu eka amRta candra kRta TIkA te bhASA bAlAvabodha zrI rUpacanda guru ke prasAda thii| pAMDe hemarAja ne apanI buddhi mAphika likhita konA / je bahuzruta hai te savAri ke pahiyo / / 1 dekhiye prabhekAnta- varSa 18 kiraNa-3 pRSTha saMkhyA 138. 2 hidI maima bhakti kAmya pora kami-pRSTha saM0 115.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemarAja 217 iti zrI paJcAstikAya grantha pAMDe hemarAja kRta samApta / saMvat 1719 pauSa sudi 11 vRhaspativAra rAmapurA madhye likhAyitaM paMcAstikAya grantha saMgha hI kalA paropakArAya likhitaM lekhaka dInA / zubhaM bhUyAt / grantha ke prArambha karate samaya kavi ne apanA koI paricaya nahIM diyA hai aura TIkA ko prArambha kara diyA hai / bhAvArtha - eka paramANu virSa pudgala ke bIsa guraNana meM paMca guNa pAie / parati diI koI eka koI eka varNa pAie / doi gaMdha viSai koI eka gaMdha paaie| zIta snigdha, zIta dakSa uSNa, snigdha, uSNa-rukSa iti cAra sparza ke jugalanividha eka koI jugala paaie| e pAMca guNa jAnane / yaha paramANU baMgha bhAva ke paraNayA huA mAbda paryAya kA kAraNa hai| aura jaba gha juSA hai taba zabda taM rahita hai| yadyapi zraparNe snigdha rUma guNani aneka paramANu rUpa skaMdha pariNati ghari kari eka ho hai tathApi prapa svabhAva ko chor3atA nAMhI sadA eka dravya hai / ukta udAharaNa se jJAta hotA hai ki hemarAja hindI gadya lekhana meM bar3e kuzala vidvAn the / tathA siddhAnta evaM darzana ke viSaya ko bhI dvArA pravAha likhate the / bhAgarA ke hone ke kAraNa unakI bhASA meM thor3A braja bhASA kA puTa hai / 8 karmakANDa bhASA kA kAraNa pAi eka rUpa kari karmakANDa prAcArya nemicandra ke gommaTasAra kA uttara bhAga hai / gommaTasAra ke do bhAga haiM jinameM prathama jIvakANDa tathA dUsarA karmakANDa hai / karmakANDa grantha jaina ke anusAra pATha karma evaM unakI 148 prakRtiyoM ke varNana karane vAlA pramukha grantha hai| yaha 1 adhikAroM meM vibhakta hai| jinake nAma nimna prakAra hai-- (1) prakRti samutkIrtana (2) bandhodaya satva (3) satvasthAnabhaMga (4) trilikA (5) sthAna samutkIrtana (6) pratyaya ( 7 ) bhASacUlikA (8) trikaraNa cUlikA (6) karma sthitibandha | karmoM ke bheda prabhedoM kA varNana karane vAlA yaha pramukha dhanya hai / mAcArya nemicandra kA samaya IsvI san kI dazama zatAbdi kA uttarArddha hai / pANDe heDarAja ne apanI gadya TIkA ke prArambha mathavA mantima kAla kA ullekha nahIM kiyA hai lekina paM0 paramAnanda jI zAstrI ne bhAga meM racanA isakA racanA
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218: kavivara bulAkhocanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja kAla saMvat 1717 likhA hai / paranItA kA koI lAbhArahI diyA hai| jayapura ke TholiyA mandira meM isakI eka pANDulipi saMvat 1720 ko tathA hamAre saMgraha meM saMvat 1726 meM lipibaddha pANDulipi surakSita hai / saMvat 1720 kI pANDulipi usI lipikartA dInA kI hai jisane isake pUrva paJcAstikAya gadya TIkA kI pratilipi kI thii| hemarAja ne prastuta dhandha ke prAdi anta meM apane sambandha meM likhita prazasti nimna prakAra hai prArambha-moM namaH sidebhyH| pratha karmakANa kI bAlabodha TIkA hemarAja kRta likhyate / mantima bhAga-iyaM bhASA TIkA paMDita hemarAja kutA svabuddhayanusAreNa / iti zrI karmakANDa bhASA ttiikaa| saMvat 1726 varSe mAsuni mAse kRSNapakSe 7 saptamyAM somavAsare likhataM sAha zrI yomasI pAtmapaThanArtha / likhitaM pAThiMga virAma / zrI zubhaM bhavat / karmakANDa bhASA TIkA bhI anya prarathoM kI bhASA dIkA ke samAna hai| isake padyAMza kA eka udAharaNa nimna prakAra hai--- pAdhi bhava viAkI ni narakAyu timaMcAyu manuSyAyu devAyu e cAri mAyu bhava vipAkI kahie / jAtai inakA mava kahiye paryAya soI niyAka hai| pratyu ke udaya te paryAya bhogAi e hai / sAta prAyu karma bhava tripAkI kahie / kSetra vipAkIni prAnupUrayANi / narakAyu pUrI tiyaMcAyupUrvI manuSyAnupUrvI devAnubhUz2a / cAra bhAnupudI kSetra vipAkI hai| jAse inakA vipAka kSetra hai tAtai kSetra vipAkI hai| pradaziSTAni praSTasaptatiH jIya vipAkImi pudgala vipAkI bhava vipAkI kSetra vipAkI pUrva kahai je pharmaekaso prastAlIsa prakati madhya tinate te bAkI rahe mahattari karmajIva vipAkI phahie te jIva vipAko karma pragalI gAthA meM nAma leke kaI hai| prastuta TIkA meM kavi ne kevala gAthA kA parva hI kiyA hai apanI anya TIkA anyoM ke samAna bhAvArtha nahIM diyaa| isase bhASA meM saMskRta padoM kI paSika bharamAra pA mayI hai|
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemarAja 6 sugandha kAmI vrata kathA sugandha dazamI yasa bhArI zugala ' sapI ke dina rakhA jAtA hai / yaha vrata 10 varSa taka kimA jAtA hai aura kara cAra sA zo rasA jAtA hai| samAja meM isakA atyadhika mahatva hai / zAstra bhaNDAroM meM bahuta sI pANDu lipiyAM isI vrata ke udyApana ke upalakSa meM meMTa svarUpa dI huI saMgrahIta hai| isa dina sabhI mandiroM meM dhUpa kheI jAtI hai| isa vrata ko bhIvana meM saphalatA pUrvaka karane se durgandha yukta sarIra bhI sugandhita bana gayA thA yahI isa vrata kA mahAtmya hai / isa kathA ke mUla lekhaka vizvabhUSaNa hai jisako hindhI padya meM hemarAja ne racanA kI thii| racanA sthAna gahelI nagara thA jisakA kavi ne nimna prakAra ullekha kiyA hai / prata sugandha vasamI vilyAta, atisugandha saurabhasA gata / paha asa nAri puruSa jo kare, to dula saMkaTa yaha pare / / 36 / / sahara gahelo uttima bAsa, gama ko kare prakAsa / saba bhAvaka prata saMyama ghara, gAma pUjA so pAkSika hare // 37 / / hemarAja kaviyana yo kahI. vismabhUSana paraphAsI saho / mana vana kAi suna bo koDa, so mara svarga mamarapati hoI // 38 // yaha choTI sI kRti hai jisameM 38 padya haiN| isakI eka pAMDulipi jayapura ke paTopI ke digambara jaina mandira meM saMgrahIta hai| pANDulipi saMvat 1985 kI hai| pAhulipi bhiNDa nagara ke rAmasahAya meM kI thii| 10 nayacaka bhASA nayacaka kA dUsarA nAma mAlApa paddhati hai| isake mUlakA pAcArya devasena hai jinakA samaya saMvat 160 arthAt 10vIM zatAmdi mAnA jAtA hai / nayacaka mUla racanA prAkRta bhASA meM hai| isameM prArambha meM chaha dravyoM kA (jova, pudAsa, dharma, pradharma, prAkAza aura kAlA dravya, guNa aura paryAya kI papekSA varNana kiyA gayA hai| isake pazcAt dravya svabhAva kA kathana kiyA gayA hai| phira sAta nayoM kA jinake nAma se yaha racanA vikhyAta hai varNana milatA hai 1 naMgama, saMgraha, vyavahAra, ghusUtra
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 kavivara lAkhocanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja zabda samabhirUDa evaM evaMbhUta ke bheda se sAta prakAra ke haiN| ina nayoM kA bahuta hI vistRta kintu sarala evaM bodhagamya paricaya diyA gayA hai| hemarAja ne binA kisI gAthAoM ko uddhRta kiye huye nA sAkha hai. kA dArzanika viSaya hai lekina hemarAja ne use ekadama sarala banA diyA hai| eka udAharaNa dekhiye - (1) vahA~ sarva naya ko mUla doi / eka dravyAyika eka paryAyAyika | inahI kA uccatara bheda sAta aura hai sAM likhiye hai| 1. jaMgama, 2 saMgraha 3 vyavahAra 4. RjusUtra 5. zabda, 6. samabhirUDa evaM 7 evNbhuut| isa taraha e sAta naya dIya mUla bharu sAta e savaM mili taba naya huI / iti navAdhikAra | inako mAgaM yathA sambandhe likhiye hogI / naya hI ko maMgU le karI vastu ko aneka vikalpa lie kahanoM su upa naya kahiye so upanaya tIni bheda vyavahAra ho ke vidhe saMbhave so likhiye hai / sadbhUta vyavahAra prasadbhUtavyavahAra, upacarata sadbhUta vyavahAra evaM upa nama kA tIna meda / aba pUrvokta naya kA vistAra paraNe bheda likhie hai / X X X X (2) tihRo prathama nizvaye naya hUMtI vyavahAra naya tihAM vastu ko jo prabheda para batAvai so nizcaya / zrarU vastu ko bheda para batAI so vyavahAra naya | ti pahilI jo nizcaya naya tisa ke doya bheda eka zuddha naya dUjI azuddha naya / tihAM jo nirupASi rUpa so sudha nizcaya nama jaise kevalagyAnAdayo jIva bhara jo upAdhi kari saMyukta hai sau suSa nizcaya naya jaise mati jJAnodaya jIva / evaM nizcaya kA doya bheva jAMNacA / pRSTha 17 IND **** ---- X ukta vo udAharaNoM se patA calatA hai ki nayacakra kI bhASA rAjasthAnI prabhAvita zravasya hai lekina usakA svarUpa evaM zailI donoM hI pariskRta hai / saiddhAntika bAtoM ke varNana meM aisA sarala evaM kintu pariskRta bhASA kA prayoga pravazya hI prazaMsanIya hai / prastuta racanA ko hemarAja ne saMvat 1726 meM pUrNa kiyA thaa| jisakA ullekha kavi ne grantha ke anta meM nimna prakAra kiyA hai
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ im 221 hemarAja ko bonatI, sumiyo suruni smaar| yaha bhASA nayaSaka kI, ravi subuddhi unamAma // 4 // satarase bIsa ko, saMbata phAguNa mAsa / ujala tithi pazamI bihA~ phono basana jilAma ! prAgarA meM una dinoM paM. nArAyaNadAsa the / jo kharatara gaccha ke jinaprabhasUri ke praziSya evaM upAdhyAya labdhiraMga ke ziSya the / hemarAja ne paM. nArAyaNadAsa se nayacakra kI bhASA karane ke liye prArthanA kI / isake pazcAt hemarAja ne paM0 nArAyaNadAsa kI sahAyatA se nayacakra kI gadya meM bhAmA kiyaa| jisakA kAma prakAra kiyA haiseharA- sirImAsa gacha kharatara, jinaprabha sUri saMtAni / lavadhi raMga javajhAya muni, tinake siSya sajAni / / piyuSa nArAyaNarAsa so.. yaha praraNa hama kIna / nyau nayatraka saTIka hU, pada sarva paravIna // 2 // timhai prasana haka kahI, bhalI bhalI yaha bAta / saba hamahU anima kiyo, rabI bacanikA bhAta / 3 / / prastuta grantha kI eka pANDulipi saMvat 1760 bhAdavA dI bhRguvAsara ko veSama gAMva meM lipibaddha kI huI jayapura ke pAMDe laNakaraNa bI ke mandira meM upalabdha hai| mayacaka bhASA kA prAdi bhAga nimna prakAra hai baMdI bhI jina ke vacana, syAdvAba bhaya mUla / tAhi sanata anubhavata ho, hoza mithyAsa niramUla / / 1 / / niharca ara viyahAra naya, tinake bheda anaMta / timha meM kachu ika baraga ho, gAma bheva virataMta // 2 // 11 gurupUjA hemarAja ne mAdhyAtmika sAhitya ke atirikta pUjA sAhitya bhI likhA thaa| unake dvArA racita gurupUjA paM0 pannAlAla bAkalIvAta dvArA prakAzita
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 kavivara balAtounTa, balAkIdAsa evaM hemarAja vRjinavANI saMgraha meM prakAzita ho cukI hai| pUjA meM pahile praSTa pUjA aura phira jayamAla hai / 'kavi ke guru saMsAra ke bhogoM se virakta horara mokSa ke liye tapasyA karate haiN| ve bhI bhagavAna jimmA ke guNoM kA nitya prati jApa karate hai-- dIpaka upota samAsa agabhaga, sasA pUrva syaa| tama nAza jJAna ujAsa svAmI, mohi moha na ho khaa| bhava bhoga tana bairAgyadhAra, nihAra ziva pada tapata hai| tihaM jagasanAya adhAra sAdhu mapUna nita guna japata hai / / 6 / / paJca parameSThI kA sAdhu hI guru hai / muni bhI usI kA nAma hai| ve rAgadeSa ko dUra kara dayA kA pAlana karate haiN| tInoM loka unake sAmane prakaTa rahate haiM pe cAroM prArAdhanAoM ke samUha haiM / ve pAca mahAvatoM kA kaThoratA se pAlana karate hai maura chahoM dravyoM ko jAnate haiN| unakA mana sAta bhaMgoM ke pAlana meM lagA rahatA hai paura unheM mAThoM RmiyAM prApta ho jAtI hai / eka vyA pAle munirAcA, rAga va haramaparaM / tInoM loka pragaTa saba dekheM, cAro pArAdhana nikaraM / paMca mahAvrata yudara dhAra, chahoM parasa pAne sahita / sAta bhaMga pAnI mana lAge, pAveM pAThaDi samitaM // gurupUjA kI eka prati phatehapura (zekhAvATI) ne diga jaina mandira ke sAstra mapacAra meM guTakA saMkhyA 7 meM saMgrahIta hai 1 12 naimirAjamati jakhaDI kavivara hemarAja laghu kRtiyoM kI racanA karane meM ruci bhI rakhate the| nemirAjamati jakhar3I aisI hI eka laghu racanA hai jisameM nemi rAbula kA viraha varNana kiyA gayA hai| jakhaDI kI eka prati jayapura ke bIcanda jI ke mandira ke zAstra bhaNDAra meM saMgrahIta 124veM guTake meM lipibaddha hai| isakI prati dehalI meM tilokacanda paTavArI nAkasU vAle ne saMvat 1782 meM kI thii| 1 rAjasthAna ke jaina zAstra bhAroM kI graMtha sUcI-bhAga 3 pRSTha saMkhyA 152.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemarAja 213. 13 sehiNI vrata kathA hemarAjaHne kucha kathA kRtiyoM kI bhI racanA kI thii| rohiNI vrata kathA ko usane saMvat 1742 meM samApta kI thii| isa kathA kI eka prati vi0 jaina maMdira borasalI koTA meM saMgrahIta hai| kathA kA antima bhAga nimna prakAra hai rohaNI kathA saMpUraNa bhaI, kyoM pUraya paragAsI gii| hemarAja hai kahI vicAra, purA sakala zAstra avadhAra / jyoM vrata phala.... maiM nAhI, so viSi preSa dhaupaI shii| magara vIrapura loga prabIna, yayA bAna simako mana lona // kathA ke ukta aMza se patA calatA hai ki isakI racanA vIrapura meM kI gayI shrii| 'bIrapura' prAgarA ke pAsa pAsa hI koI pAma honA cAhiye / / 14 nandIbara kaSA hemarAja kI dUsarI kathA kRti nandIzvara kayA hai| kavi ne ise parAvA namara meM nibaddha kiyA thaa| vahIM jainoM kI pracchI bastI thI tathA gena purAnoM ko sunane meM unakI vizeSa ruci thI / kathA kA mantima maMza nimna prakAra hai yaha vrata-nandIzvara ko kathA, hemarAja paragAsI yathA / sahara iTAyo uttama pAna, bhAvA kara mamaM subha pyAna | sune sarA se maina purAna, puro loka ko rAje mAna / lihiNa sumo dharma sambAna, konI kapA caupaI baMdha / 15 rAjamatI cunarI isa laghu kRti kI eka prati phatehapura (zekhAvATI) ke digaH jaina mandira ke zAsva bhaNDAra meM sAgrahIta hai|' 1rekhiye-rAjasthAna ke jaina zAstra bhagAroM ko graMtha sUcI-bhAga paMcama pR. saM. 4 // pRSTha saM. 1995
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara balAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja 16 samayasAra bhASA paM0 hemarAja ne prAcArya kundakunda ke sabhI pramukha granthoM kA mASAntara kiyA thaa| samayasAra bhASA kI upalabdhi bhabhI taka hameM rAjasthAna ke zAstra bhaNDAroM kI anya sUciyAM banAte samaya upalabdhi nahIM huI thii| isa enya kI eka pANDulipi nAgaura ke bhaTTArakIya zAstra bhaNDAra meM surakSita hai aisA ullekha DA. premacanda jaina ne apanI skripATiva keTAsAga mApha bhamyuskapaTas meM pRSTa 25 para nimna prakAra dI hai "RANTra bhA-paM0 hemarAja/patra saMkhyA 164/mAkAra 115" 53" pasA-jINaM/pUrNa/bhASA hindI (pa) lipi-nAgarI patha saMkhyA 1060/racanAkAla-mAgha zuklA 5 saM0 1766ilipikAla x / " ukta paricaya meM racanA kAla saMvat 1766 diyA hai jo paDi hemarAja athavA hemarAja godIkA ke sAtha mela nahIM khAtA kyoMki ukta donoM ho kaviyoM kI racanAye saMvat 1726 taka milI hai jisameM 43 varSa kA antarAlA hai| isaliye ho sakatA hai yaha lipi saMdata ho : rAmova nA hai| hemarAja godIkA (tRtIya) hemarAja nAma vAle ye tIsare kavi haiN| ye digambara jaina khaNDelavAla the| godIkA inakA gotra thaa| ye adhyAtmI paMDita the| usa samaya sAMgAnera krAntikAriyoM kA nagara thA / mamarA bhIsA jo terahapaMpa ke mukhya prAdhAra staMbha the, ve bhI sAMgAnera ke hI the tathA unakA putra jodharAja godIkA bhI sAMgAnera nivAsI the / yaha pUrA godIkA parivAra hI bhaTTArakoM ke viruddha khar3A humA thA bhora usameM unheM AMzika saphalatA bhI milI thii| hemarAja godIkA evaM jodharAja godIkA saMbhavataH eka hI parivAra ke the tathA eka hI pitA ke putra the| lekina donoM meM matakya nahIM hone ke kAraNa hemarAja ko sAMgAnera chor3akara kAmA jAnA par3A / lekina ye donoM hI vidvAna the / yaha bhI saMyoga kI hI bAta hai ki donoM ne eka hI saMvat arthAt saM0 1724 meM pravacanasAra kI paba TIkA samApta kI thii| hemarAja sAMgAnera se kAmAM nagara pAye jabaki joSarAja sAMgAnera meM hI apanI sAhityika sevA karate rahe /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemarAja 225 hemarAja kI aba taka tIna kRtiyA~ prApta ho cukI hai jinake nAma prakAra haiM--- pravacanasAra hindI padya-racanAkAla saMvat 1724 saMvat 1725 upadeza dohA zataka- gaNitasAra gar3a - ukta racanAoM kA vistRta paricaya nimna prakAra hai 15 pravacanasAra mASA (padya) prathadhanasAra kA paThana pAThana samAja meM prArambha meM hI lokapriya rahA hai / prAcArya amRtacandra evaM jayasena prabhRti prAcAryoM ne gAthAyoM para saMskRta meM TIkA likhI hai| hindI bhASA meM sarva prathama saMvata 1706 meM mAgarA nivAsI hemarAja agravAla ne gadya padha dono meM TIkA likhI thii| hemarAja kI gadyAtmaka TIkA bahuta lokapriya rahI aura usI ke prAdhAra para kAmAMgar3ha | rAjasthAna) nivAsI hemarAja khaNDelavAla ne epha aura hindI padya TIkA likhii| jisake padyoM kI saMkhyA 1005 hai| hemarAja ne apanA paricaya dete huye nimna paMktiyAM likhI haiM sarvayA ikatIsA hemarAja zrAvaka khaNDelavAla jAti gota bhAvasA pragaTa vyauka modIkA bakhAniye / praSacanasAra prati sundara saTIka dekhi kone haiM kavitta te chavitta kama jAnIya / merI yaka vInatI vivadha kavitanisoM, mAla buddhi kavi ko na doSa ura pAnIya / jahA~ jahA~ chaMda mora mAraya madhika homa tahAM zukha kari pravAna gyAna ThAnoye pohA--- sAMgAnera surdhAna ko hemarAja asamAna / praba apanI inchA sahita, basa kAmagavAna // 622 // kAmAgava sukhasusaha, iti bhIta nahi pAya / / kaSita baMdha praSacana kIyo, pUrana tahA~ banApa ||3|| usa samaya kAmAM meM adhyAtma sailI yI usI meM pravacanasAra kI parcA svAdhyAya hotI thii|
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja isakI racanA saMvat 1724 kI pASADha suvI 8 ke zubha dina samApta huI pii| kavi ne jisakA ullekha prapane patra meM nimna prakAra kiyA hai| satrahasai dhaubIsa saMvat subha prazsabha dharI / koSo prema saSIsa dekhi dekhi kozyo simA // 1005 / / pravacanasAra kA padyAnuvAda bahuta hI sundara evaM bhAva pUrNa humA hai / prAgarA nivAsI hemarAja pANDe kA gadya rUpAntaraNa jitanA acchA hai utanA paJca bhASAntara nahIM hai| usane 441 padyoM meM hai| prakvana ke rahasya ko prastuta kiyA hai jabaki hemarAja godIkA (khaNDelavAla) ne pravacanasAra para vistRta padya racanA kI hai jo 1005 padyoM meM pUrNa hotI hai| donoM hI kavi braja bhASA bhApI pradeza ke the / kAma bhI baja pradeza meM ginA jAtA hai| bhA gaI punya pA! pAI ra nAhI sAya kara ko isa dina saMkSepa meM kahe hai| gahi mAvi bho evaM rAtvi visesoti puraNa pAvAma / hidi ghora mapAra saMsAraM moha sapano // 282 // nahisanyate / evaM nAsi, vizeSa iti pump-paapyo| hiDati ghora mayAra, saMsAraM moha saMchannaM / / TokA prAyA ikasImA pIka para moha para hai bhavAragara mA, sApanI parA ko bicAra , karata hai| puNya ke potada viSada bhoga sukha pAiyata, timha ke dilAma ku udyama paratu hai| pApa ude dukhI bhaMga hota viSA bhogani soM, jigaha biloki maya mAni ritu hai| aMsa pApa puNya se asAtara mAtA vedatu hai| naI bhavasAgara meM bhAvarI bharata hai / / 23 //
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemarAja 227 sohA- puNya pApa ko ekatA, mAnatu nAhi ju koya / so apAra saMsAramAha, bhramata moha sasa soya // 24 // jAhasa zubha aru prasubhamada, nihalaya meva na hoya / syoM hI punyaru pApamada, nihakya bheda na koya / / 285 / / beDI lohA kanaka ko, baMSapta duvaI samAna / tyoMhI pugyakSa pApamaI, baMdhata moha nivAna / / 286 // ukta udAharaNa se yaha jAnA jA sakatA hai ki hemarAja godIkA ne gAthA meM nirupita viSaya ko kitanA spaSTa karake samajhAyA hai| bhASA bhI ekadama pArimAjita hai tathA sAtha meM sarala evaM bodhagamya hai| ukta padya rUpAntaraNa hemarAja godIkA ne apane pUrvavartI pANDe hema rAja agravAla prAgarA nivAsI ke pravacanasAra bhASA (gaya) ke adhyayana ke pazcAt kiyA thA / ukta graMtha kI do pAMjulipiyA~ jayapura ke di. jaina terApaMthI bar3A mandira ke zAstra bhaNDAra meM saMgrahIta hai| jisameM eka pANDulipi kAmA nagara meM likhI huI hai jo saMvat 1746 kI hai| 2 upaveza bohA zataka upadeza dohAzataka hemarAja modIkA khaNDelavAla kI racanA hai| isake pUrva usane pravacanasAra bhASA (padya kI racanA kI thii| hemarAja ne zataka meM prapanA jo paricaya diyA hai vaha nimna prakAra hai upano sAMgAneri ko, mara kAmagaDa pAsa / tahAM hema dohA rakhe, svapara dRSi parakAsa / / 18 / / kAmagira sUpasa jahA~, kIratisiSa nareza / apane khaga bali basi kiye, kuNjana jiteka desa IItell satrahasaira pamcIsa ko, barata saMvata sAra / kAtiga sudi tithi paMcamI, pUrana bhayo vivAri // 100 / ukta saMkSipta paricaya se itanA hI patA calatA hai ki hemarAja sAMgAnera meM paidA huye the tathA phira kAmAMgar3ha meM jAkara rahane lage the| upadeza dohA ghAtaka kI
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 kavivara bulAkhIcanda, balAkIdAsa evaM hemarAja / racanA kAmA nagara meM hI kI gayI thii| kAmA eka sUbA thA jisa para kItisiMha kA zAsana thA aura usane apane goyaM evaM parAkrama se kitane hI deogoM para kasA kara liyA thA / upadeza dohA prAptaka kI racanA saMvat 1725 kAttika sudI paMcamI ko samApta kI gayI thii| 'upadeza dohAzataka' eka prAdhyAtmika racanA hai jisameM mAnava mAtra ko supatha para lagAne, bhAtmika vikAsa karane evaM burAiyoM se bacane kA upadeza diyA hai / jIvana meM dayA va dAna ko apanAne kA bhAgraha kiyA gayA hai / sAtha meM yaha bhI likhA hai ki jisane jIvana meM dAna nahIM diyA tathA prata evaM upavAsa nahIM kiye isakA jIvana hI vyartha hai kyoMki manuSya to muTTI bAMdhe mAtA hai aura hAtha prasAra kara calA jAtA hai piye mapAna supatta ko, kriye na vasa ura dhAri / bhAyo mUTho bodhi ke, mAsI hAtha pasAri // 13 // yaha bhUta prAtmA jagaha 2 prAtmA ko 'DhatA-phiratA hai jabaki isI ke ghara meM yaha mAtmA basatA hai jo svayaM niraMjana devatA bhI hai Thaura aura lodhata phirata' kAhe baMdha praveva / tere hI ghara meM vasa, sarA miraMjana vega // 25 // sataka meM 101 dohA hai| isakI pAMDulipi jayapura ke bIcanda jI ke maMdira ke zAstra bhaNDAra meM saMgrahIta hai| __ 3 gaNitasAra kavivara hemarAja godIkA gaNitajJa bhI the| inhoMne gaNitasAra ke nAma se eka laghu racanA ko chandobaddha kiyA thaa| isameM 88 pohA chamda haiN| jinameM gaNita ke vibhinna pathoM ko prastuta kiyA hai| aba taka isa grantha kI eka prati jayapura ke di. jana maMdira pATodiyAna meM tathA eka pANDulipi mAdinApa paMcAyatI mandira bUndI meM saMgrahIta hai / dUndI vAlI pANDulipi saMvat 1784 kI hai tathA sAMgAnera meM lipibaddha hai isaliye hamane gariNatasAra ko hemarAja modIkA kI kRti mAnA hai| jayapura vAlI
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemarAja 226 pANDulipi apUrNa hai aura usakA antima pRSTha nahIM hai / palitasAra kA prAdi dham bhAga nimna prakAra hai---- prArambha - pratha zrI gaNitasAra likhyate boharA - antima pATha r zrIpati zaMkara sugata vidhi, niravikAra karatAra | bhagama sugama mAnandamaya, sura nara pati bharatAra ||1|| cidvilAsa nirabikalapI, ajara prajanma ananta / jagata ziromaNi dukhadamana, jaya jaya jina marihaMta // 2 // | boharA jArka jaiso hai sakasi tAke vaiso kAja | yaha vicAra kicita kahyA, kari mati sakati aratha zabda paca chaMda kari, kRpAvaMta hoi sajana jana P jahA~ hoya saviruddha taha samAraha zuddha // 87 // zivayAnaka maiM soI / jo pachi yAko saravahai, hemarAjamaya jo prabala, tA sama pravicala hoi // 86 // hemarAja (caturtha) tIna hemarAja nAma ke vidvAnoM evaM kaviyoM ke pratirikta eka aura hemarAja kA patA lagA hai jo pAMDe hemarAja ke samakAlIna the| me hemarAja bhI tatvajJAnI evaM siddhAnta grathoM ke mAtA the| usa samaya prAgarA meM jaina samAja ke vibhinna sampradAyoM meM pUrNa samanvaya yA isaliye digambara granthoM kI vyAkhyA zvetAmbara vidvAn kiyA karate the| samayasAra pravacanasAra, gommaTasAra, paJcAstikAba jaise grantha zvetAmbara samAja meM bhI lokapriya the / hemarAja prosavAla ne jaba sAha bhrAnaMdarAma jI khaNDelavAla ne gommaTasAra ke bAre meM prazna pUche to unhoMne saharSa usakI zaMkAoM kA samAdhAna kiyA / jIva samAja inhIM zaMkAnoM para mAdhArita grantha hai /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara julAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja inhIM hemarAja kI chanda zAstra saMbhavataH eka aura racanA hai jisakI eka pANDulipi jaisalamera ke bhaNDAra meM surakSita hai| isakA racanAkAla saMvat 1706 / diyA hanA hai / kavi kI una donoM ramanAmoM kA paMsita paricaya nimna prakAra hai nIva samAsa hemarAja ne mommaTasAra jIvAha meM se jIva samAsa se sambandhita mAthAnoM kA saMkalana kiyA hai jisakA nAma unhoMne jIva samAsa nAma diyA hai| prAkRta gAthAnoM para saMskRta meM vistRta prarya kiyA hai| anya kA prArambha aura antima bhAga nimna prakAra hai prArambhapatha gommaTasAre zArIrAvagAhanAnayeA jIva samAsAn vakta manAH prathamaM tatsavaM jaghanyotkRSTa zarIrAvagAhana svAminI nizigati / antima-ti vigraha nivAraNArtha dArpaNa kAyayoge vigrahagati nirdhAraNArtha zrImadgImmaTasArApuvataM hemarAjona / / ukta graMtha kI pANDulipi jayapura ke pANDe lUNakaraNa jI ke zAstra bhaNDAra meM saMgrahIta hai| gommaTasAra jIvakAMTa evaM karmakAMDa kI gAthAnoM ke evaM paMcamaMgraha kI gAthAmoM ke aAdhAra para amitagati prAcArya ne navaprazna cUlikA banAyI thI isI kI hindI padya meM bAlAbogha TIkA hemarAja ne likhI thii| isa nava prazna cUlikA meM tIrthakara prakRti kA prazna sAha mAnandarAma khaNDelavAla ne upasthita kiye the jinakA samAdhAna gommaTasAra ko dekha ke usakA uttara taiyAra kiyA thaa| jo 52 patroM meM pUrNa hotA hotA hai / isakI eka pANDulipi jayapura ke di. jaina mandira pATodiyAna meM saMgrahIta hai jo saMvat 1788 pauSa sudI 10 ko likhI huI hai / hemarAja nAma ke pUrva lipikAra ne zvetAmbara lijA hai| pANDulipi kA mantima bhAga nimna prakAra hai iha taba prazna cUlikA bAlAbodha kiciramAtra tIrthakara prakRti kA prAna sAha mArAMvarAma jI khaNDelavAla ne pUchayA / tisa Upara svetAmbara hemarAja ne gommaTasAra ko dekhi ke kSayApakSama mAphika patrI meM javAba likhae~ rUpa carcA kI vAsanA
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara hemarAja 231 likhI hai| saMta jana bhUla cUka kI samujhi kari sudhAri ke paTharaNA saM. 1788 pauSa sudi 10 / chandamAlA hemarAja kI eka racanA chandamAlA kA ullekha DA. nemIcanda zAstrI ne hindI jaina sAhitya parizIlana meM kiyA hai| isI cha-8 mAlA kI eka nADapatrIya prati jaisalamera ke zAstra bhaNDAra meM saMgrahIta hai| isa chanda mAlA kA racanA kAla saMvat 1706 hai| sUcI meM bhASA gujarAtI sikhA hai| isa prakAra hemarAja nAma ke cAroM hI kavi hindI sAhitya nirmANa ke liye gharadAna siddha huye| ho sakatA hai sabhI grAmarA, mainapurI evaM usake pAsa pAsa ke mandiroM meM sthita zAstra bhaNDAroM ke avalokana se aura bhI kRtiyAM mila jAye lekina jo kucha praba taka unakI racanAyeM milI haiM ve hI unakI phIti gaurava hApA kahane ke liye paryApta hai| garA sAhitya kA mahatva pAMDe hemarAja kA sabase adhika yogadAna prAkRta graMthoM kA hindI gadya meM vistRta TIkA sahita anudita karanA hai| pANDe rAjamahala ne 17vIM zatAbdhi ke mApa meM jisa samayasAra nATaka kA hindI meM TanA TIkA likhI pI pAje hemarAja ne pravacanasAra para hindI gadya meM vistRta evaM vyavasthita TIkA likhakara svAdhyAya premiyoM ke liye nayI sAmagrI prastuta kii| vAstava meM jaina kaviyoM ne jisa prakAra pahile apabhraza kRtiyoM ke mAdhyama se aura phira rAjasthAnI evaM hindI patra kRtiyoM ke mAdhyama se jisa prakAra hindI bhASA ko apUrva seSA kI thI usI prakAra hindI padya meM bhI graMthoM kI TIkAe' likhakara hindI gaya sAhitya ke vikAsa meM bhI maharadA pUrNa yoga diyaa| bhI jesalameva durgaspa jaina tAmpatrIya prApa bhaNAra sUcI para-pama saM. 215 kama saMkhyA 631.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 kavidhara bulAkhIcanda bulAkIdAsa evaM hemarAja pratinidhi kavi ke rUpa meM pANDe hemarAja evaM hemarAja godIkA donoM ko hI hama 17vIM zatAbdi ke antima caraNa kA pratinidhi kavi ke rUpa meM mAna sakate haiN| ina kaviyoM ne eka ghora jahA~ prAdhyAtmika racanAoM ke paThana pAThana meM pAThakoM kI ruci jAgrata kI vahAM dUsarI ora laghu racanAmeM likhakara jina bhakti kI mora bhI jana sAmAnya ko lagAye rkhaa| ve eka hI dhArA kI aura nahIM bar3he kintu yonoM hI dhArAoM kA jala siMcana kiyaa| jisameM samAja rUpa kheta lahalahA utthaa| paDi hemarAja ne pravacanasAra ke padyAnuvAda meM tathA hegarAja godIkA me upadeza dohA zataka meM apanI jisa mAdhyAtmikatA evaM para hita ciMtana kA paricaya 65 / yaha sarva prasanIya hai|
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ upadeza dohA zataka (hemarAja gobIkA) viracita divya hiSTi paraphAsi jihi jAnyo jagata basesa / nisanehI niraduMda niti, bado triviSi ganesa || 1 || kupana uyari thApata supatha, nisaprehI niragaMtha / se guru dinakara sarisa, pragaTa karata sidarpaNa // 1 // ganaprati hridaya vilAsinI, pAra na lahai sureza sArada patra nami ke kaho, dohA hitopadeza ||3|| mAtama saritA salila jaha, saMjama sola bakhAnito karahi maMjana sudhI pahuMce pada nirabANi // 4 // siva sAdhana ko jAniye, anubho vahI ilAja | mUDha salila maMjana karata, sarata na eko kAja || 5|| jyauM indrI tyoM mana caleM, to saba kriyA kathi tAta IndrI damana ko, mana marakaTa kari hathi || 6 || taMtra maMta maNi moharA kareM upAya zraneka | hoNahAra kabahu na miTe ghaDo mahUrata eka // 7 // par3heM graMtha Idro dave, kare ju barata vidhAna / ghApA para samajhe nahI, kyo pAve nirabANa ||8|| tajyo na parigaha sau mamata, maTayona vi vilAsa 1 mare mUDha sira muDi kaiM, kyo chADyo ghara bAsa // 6 // pahalI manasA hAthi kari, pAche aura ilAja / kAja siddhi kI bAdhIe, pAnI pahalI pAna ||10|| brahmacarya pAlyo cahai, ghaTTa na tiya syoma | eka myAMna maiM dvaM kharaga kahI samAva kema // / 11 //
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja prasana vividhi vijana sahita, tana poSita thira jAni / durajana jana kI prIti jyoM hai dargAI nidAni / / 12 / / diye na dAna supatta ko kiye na vrata uri dhAri / bhAyI mUTho bASi ke jAsI hAtha pasAri // 13 // jo nara jIvana jAMniyA zrara jAni na rakhyA kauna / viddha samaM mukhi lAlaso, narabhava pAMNI dIna || 14 || sajjana phuni laghu pada lahai, durjana ke saMga sAthi yasana ko madirA kahai. kSIra kulAlani hAmi / / 15 / / gaja pataMga mRga mIna ali bhaye bhraSya basi nAsa / jAUM pAMca basi nahIM, tAkI phaMsI prA / / 16 / / lAbha palAbhAdika viSa, sobata jAgata mAMhi / suddhAtama anubhau sadA, taje sudhIjana nAMhi // 17 // koTi janama lauM tapa tarphe, mana baca kAya sameta suddhAtama dhanubho binA, kyoM pArva siba kheta ||18|| bajI zrApadA saMpadA, pUrava karama samAna / dekhi adhika para ko vibho, kAhe kuDhata prajJAna // 16 // jaba lauM bibhI talAva jala, jusyo puni saMjoga te, dasa vidhi bisI bilAsa puni ghaTata ghaTi jAigo, ginata muMDha thira tAsa // 20 // ghaTena kharakta bIra / taba lauM pUraba punti kI, mirTa nahIM talasIra // 21 // jona bhoga hisyA karama karata na baMdhata jIva / rAgAdika saMjoga te, varanyo baMdha sadIva ||22|| lAgi lAgi mAMgata phirata, bhukSata sohi kahAM sau dehige rAma doSa jArka nahIM, tAsu deva kI seva so, dIna kudeva / mUDha karata tU seva || 23 || nisapraMhI niradaMda | karTa karama ke phaMda / / 24 / / Thaura Thaura sobata phirata, kAhe tere hI rUTa meM base, sadA ca praveva / niraMjana deva // 25 //
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ upadeza dohA zataka 235 sauvata suminI sApa so, jAgata jAnyo jhUTha / yaha samujhi saMsAra syo, kari nija bhAva prapUTha // 26 // paDhata graMtha prati tapa tapata, aba lau sunI na moSa / darasana jAna carisa syau, pAvata siva niradoSa // 27 // nikasyo maMdira chAMDika, kari kaTuva ko tyAga / phaTI mATi bhogata virSa, para triya syau anurAga // 28 // puni joga te saMpadA, lahi mAnata mana moSa / so to laiba hai bhugaSa, parabha naraka nigoda // 26 // koTi barasa lau dhoiye, prasAda tIrama nIra / sadA apAvana hI rahe, madirA kuma sarIra // 30 // phaTe vasana tanahU~ laTyo, dhari dhari mAmata bhIkha / binA diye ko phala yaheM, deta phirata yaha sokha ! 26.. pApa praoNna para pIDasa, pUni karata upamAra / yahai mato saba graMtha ko, ziva pakSa sAbana hAra // 32 // khoI khelata bAla bai, tarunAyau triya sAthi / buSi samai vyApI jarA, appo na go jina nAtha // 33 / / jA paMha saba jaga tago, bharavaM hai saba loga / sA paDe hai du hai, kahA karata saTha soga // 14 // kiye desa saba pApa basi, jIti dasau dagapAla / sabahI dekhata lai basyai, eka palaka meM kAsa / / 3511 mila loMga bAjA baje, pAna mUlAla phUlela / / janama maraNa aru syAha mai, hai samAna sau khela // 36 // parama parama saravari basaM, samjana mIna sumAMni / tipa baDachI sau kAtiye, manamaya kIra balAni // 37 // IdrI rasanA joMga * mana, prabala karma maiM moha / e' panIta jota subhaTa, karahi moSa kI Toha / / 3 / / hota sahaja utapAta jaga, vimasata sahana subhAi / mUDa pahamati pAri ke, anami jami bharamAI // 3 //
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja kApata dekheM salila maiM, gaDyauM thaMbha jala tIra ! tyo parajApa binAsa te, mAnata dRSya prapora / / 4 / / sauNa samUrata sAthi saba, karata kAja saMsAra / mUDhana samujha bheva yaha, sudharaM sudharana hAra // 41 // durajana nara maTha pragani ko, jAnaha eka sujhAva 1 jAhI gahara bAsi hai, tAhI deta agd| 42 // karata pragaTa durajana sadA, doSa karata upagAra / madhura sacikkaraNa poSa ta, karata mAra jyo mAra / ,43 // lAgi virSa sukha ke viSa, lakha na prAtama rUpa / daha kahabati sAcI karI, paryo dIpa leM kUe ||4|| sujasa bar3AI kAraNa. taje mokSa sukha koi / loha kaula ke na ko, DhAhata devala soi / / 45 / / taba lo virSa suhAvanauM, lAgata cetana tohi / jaba lau sumati bayU kahe, nahI pilAnata mohi / / 46 / / jyauM dhaMtara mAMto lasaM, mAMTI kanaka samAna / tyoM sukha mAnata viSaya sauM, saMgati kumati magyAna [147 / / pApa harana jina pApa kari, karunA kara na binAsa / kite na lAge tIra tari, taji taji prAsApAsa / / 4 / / hara hara suddharata hari, karma kama se kammaM / seya carana siva sukha karana, iho yahA~ jAgi dharma / / 46 // virSa prAsa pAsA baMdhyo, prAsa pAsa jaga jIva / tAhI virSa bilAsa ko, udyama karata sadIva / / 5 / / karata punya sau heta jo, taji ke pApAraMbha so na jIti hai moha kauM, gaDyau jagata rapayaMbha / / 5 / / SaTa bidhi trasa thAvara basai, svarga madhya pAtAla / sabahI jIva pranAdi ke, pare moha gala jAla // 12 // upaje dravya sukaSTa te, svarabata kaSTa bakhAni | kATa kaSTa kari rAkhima, dravya kamTa kI jAni / 535
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ upadaza dohA zataka 237 deva graMtha guru maMtra muni, tIratha parata vidhAna / jAkI jaisI bhAvanA, taisI siddhi nidAna / / 54 / / mili ke kanaka kudhAtu sauM, bhayo bahuta vidhi bAna / tyo pudagala saMjoga sauM, jIva bheda parabAna // 15 // syAma raMga se spAmata, mA pamnAna nhii| tyo cetana jaba joga se. jAitA lahai na koi / / 56 // khIra nIra jyoM mili rahe.' jyauM kaMcana pAkhAna / tyoM anAdi saMjoga bhani, 'pudagala jIva pravAna / / 17 / / siva sukha kArani karata saha, apa tapa barata bidhAna ! karma nirjarA karana ko, lohaM sabada pramAna // 5 // taja marSa saMpapti lakha, parakhaM virSa majAMna / jyoM gajamotI taji gahai, guMjA bhIla nidAma // 56 / / durjana saMgati saMpadA, deta na sukha dukha mUla | kara pradhika ura jagata maiM, jyoM prakAla ke phala 1.!! sajjana lahe na sobha kI, durjana saMgati seta / jyoM kuMjara darpana virSa, hIna dikhAI deta // 6 // soraThA- ihai jaladhi saMsAra, paThi muni dhyAna jihAna para / tata china paMhuce pAra, prapala pavana tapa sapata ha // 62 / / dohA sajjana saMgati durjana ke doSa bhayoSa lahota / jyoM rajanI sasi saMga taM, sabai syAmata khota / / 14 / jAhi jagata tyAgI kahata, tA sama kirapana kauna / sAMcI pUraba janama ko, marata karata hU gauna // 6 // khAi na kharacai lAchi kauM, kahai kRpana jaga jAMhi / bar3o pAni vaha marasa hI, chori calyo saba tAhi // 65 // siva sAdha parigaha sahita, viSaya karata vairaag| urama sei pAhata pramI, uttamatA mukhi kAma ||6kssaa
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 kavivara bulAkhIcanda, bulAkodAsa evaM hemarAja bAma aMga vAmA base, madA pakra kari tAhi / apa basi kivo na kAma , kahai jagata pati tAhi / / 6 / mahA malla manamatha hiyo, dhyAna pani uri pAhi / t' prakAma miramai bhaye, ganI jagata pati tAhi / / 6 / / vetana tere moma ko, doSa pragaTa jagi joi / parasata bAMkI dIThi jyoM, paMda eka te ghoha // 6 // grISama barathA sIta riti, mumi tapa tapata trikAla | ratanatraya cina mokSa para, sahe na karata jaMjAla ||7|| ratanatraya bhArI para, ke ma mA / paMcama kAli na pAir, bhavadaSi tarana jihAja ||71 // kevala gyonI ke bacana, kevala zAma samAna / varata pA pahuMcA niravAna // 72 // yoM barata. pariMgaha virSa, samyaka viSTI jIva / nyoM suta aMtara meda sau, pokhaM vAya sadIva ||73n jagata bhujaMgama bhI sahita, viSa sama viSa bakhAni / ravana Rya jugapati hahai, nAga vamani uri mAni // 44 // bhae mata sau matta ce, te mati vAle jIva / mahI Teka chUTa na jyoM, bharakaTa muThi atIva / / 75 // paradarA paramavya mala, lagyo cIphana cita / miTai na moDe salila sauM, maMjana karata sumita 76|| jau va mana ujjala ko, cAhe ihai upAi / para dArA para dravya soM, ulaTi malasa gunagAi / / 77) povata deha na choie, sagI cittaraja mUDha / darpaNa ke prati biba mala, mAMjata miTai na muna // 7 // kari ka sukrita taruna , pIche phurai na koi / vyApapta jarA tijayarA, aMgarala paMgaja hoha // 79 // jagata cAka triya kIla diTa, mithyA mAva bhAra / bhATI piDa surAi bhani, bhAvanA vividha prakAra |
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ upadeza dohA zataka hADa mAMsa viSTA dithe, bharI koparI ghAma / tAhi kuSi dhanaM na kareM, caMda mukhI kahi nAma / / 1 / / suddhAtama amRta praca, bhae sAta muni sUri / timahina banata kI, mu da.pAna- .....2 mUMda viNe sauM sukha kahai, vize na sukha ko heta / / svAma syAdi nija rudhira ko, kahai hAi rasa deta / / 83 // mUDha prapunapI deha sauM, kahai iha sukha khoni / so to sura gIta hu viNe, mahAkaSTa kI dAni // 4 // ratana aya saMpati makha, tAhi na lakha gavAra / bhUmi vikAra viloki ke, mAnapta saMpati sAra || naraka naraka jAna ko, ura ko upaje pAsa / so kAhe ko seva ho, bahu vidhi viNe bilAsa // 6 // garna na dukha paraloka ko, saMyata viNe gebAra / / saba hI hara ko lopi ke, jyo paya pivakta majAra 187) zAnI ko tapa tubahU, kara mokSa sukha kaar| jyoM thorai prakSara sukavi, ThAna arava prapAra / / 8 / / moha badhaka bhava bani base, vAma bAgurA jAni / rahe paTaki chUTa nahI, maga nara mUtu vakhAni III to virAga karavAla kari, bhava pani basa nisaMka / joti samai apa basi kiye, mohAdika prari raMka 10|| nyauM variSA riti jevarI, bina hI jala bala hIna / syoM viSaI vanitA nirakhi, citta vakra gati lIna ||1|| pisuna prema dhausara vacana, hra utaMga ghaTi jAhi / sUSi thAha juga jAma sama, baDhe su china 2 mAMhi ||12|| caMdana sepAdika kara, sItala banata bhamaMga / miTai na prISama upamA, vinu sajjana ke saMga // 93|| karaka khAta pAvata kanaka, mada ko kara sunyAya / iha prapuNva mada kAminI, citavata cita baurAya // 4 //
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja saMpati kharamata Darata saLa, mata saMpati ghaTi jAya / iha saMpati subha dAna dI, vilasata baDhata savAi / / 6 / / chaMda matta para praratha kI, jahAM prasuSatA hoi / vahAM sukavi avaloki ke, karahu suta saba koi |7|| utanI sAMgAneri ko, aba kAmAM gaDha vaas| tahAM hema dohAM rakhe, svapara buSi parakAsa // 18 // kAmA gar3ha sU basa pahA, saMta siMSa naresa / apane khaga bali basi kie, durjana jiteka desa IIREn satahaura pacIsa ko. barate saMvata sAra / kAtima sudi tithi paMcamI, pUrana bhayo vicAra // 10 // eka prAgare eka sau, kIye dohA chaMda / jo hita hai bAMge paha, tA uri bar3e pranaMda / / 10 / / * / / iti hemarAja kRta upadeza dohA zaptaka saMpUrNa / /
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra bhASA (padya) racayitA - pANDe hemarAja praNa pravacanasAra ko site / chappaya svayaM siddhi karatAra kareM nija karama sarama niSi / zrApa kAraNa svarUpa hoya sAdhana sArdhaM viSi / / saMpradA ghara~ grApako grApha samaya zrapArAya Apa ApakoM kara thirapyaM / / adhakaraNa hoya prAdhAra nija barate pUraNa brahma para / vidhi kArika maya vidhi rahita vividha yeka pajara amara // 1 // dohA mahAtatva mahanIya maha mahASAma guNadhAma / cidAnaMda paramAtmA, bandu ramatA rAma // 2 // kunaya damana subarani pravani ramini syAta pada zuddha jinamAnI mAnI muniya ghaTa meM karo hU~ subuddhi ||3|| caudaI paMca iSTa pada ke pada baMdI, satya rUpa guNa garae abhinaMdI / pravacanasAra grantha kI TIkA vAlabodha bhASA sayanIkA |14|| roM mApa parakoM hitakArI, bhani jIva AnaMda bidhArI / pravacana jaladhi aratha jala leha, mati bhAjana samAna jala yeha |5| dohA pramRtacaMda kRta saMskRta, TIkA agama agara 1 tisa anusAra kahIM kachuka, sugama pralaya vistAra ||6||
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja varSamAna stuti-kavita sura nara asura nAtha pada baMdana, dhAtiya karama maisa saba dhoye / bhayo anaMta catuSTaya paragaTa, sAna tarana biratiha, soye / / bhAtama dharama dhyAna upadesaka, lokoloka prataSya jina joye / ase vardhamAna tIrthakara baMde gharaNa bharama mala khoye / / 7 / / bAkI tIrthakara teIsa, siddhi sahita baMdU jagadIza / nirmala darzana jJAna subhAva, kaMcana zRddha magni jipa tAva / / 8 / / baMdo zUra pravara uvajhAya, sakala sAghu muni badU pAya / daramAna zAna marana tapa bIja, paMcAcAra sahita ziva kIba / / 6 / / khetrAma namaskAra kayana-caupAI mahA videha kSetra hai jahAM, varatamAna jina hai tasu tahA~ / se sabahI baMdU samudAya, judai juve phuni baMdU pAya ||10|| paMca parameSThI samuccama, namaskAra kapana-chappaya namati mAdi parahaMta siddha phuni sUrana nata pada / upAdhyAya phuni namita namita sava sASu galata mada / / yaha parama pada paMca jJAna parazana yAnaka nita / tAsa rUpa manalaMbi suddha pAritra pragaTa hita / / phuni hai sarAga bAriSa ke garrAbhata aMsa khAya mala / so karama naMSa sama tyAga kari, kahU sukSa pAriSa phala / / 11 / / darazana jJAna pradhAna jIva cAritra carana dhuva / suhI meda keka thiti vItarAga sarAga hava / vItarAga ziva udaya karata avicala prakhaMDa para / mura nara asura vibhUti deta cAritra sarAga para // tAse sarAga saMsAra sAra phala vItarAga sukha mokSa pr| yaha bheda bhAva avaloki ke heya upadeya karahu nara // 12 // aglisa jo nihave cAritra gharama ko mAvaraM / mohAdika te dona sAmya bhAvani pr|
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra bhASA (padya) 243 nihace pArita dharama sAmya hai eka ho / maga 5 mA pAhI rasa dohA yaha pariNAmI bhAtamA RNavata dhArita rUpa / tA samaya cAritra soM, tanamaya eka sarUpa // 14 // jaise guTikA loha kU, hota agani saMjoga / tA samaya prabaloki hI, agni rUpa saba loga // 11 // jaise iMghaNa joga , pramAni iSanAkAra / taise paramAtama bhayo, pArita joga praSAra // 16 // jIva zubhAzubha sura soM, praNavata tanmaya hoya / sA samaya avalophiye, vaha ekatA soya / / 17 / / kavitta viSaya kaSAya asubha rAgAdika pUjA dAna bhagati subha bhASa / cArita zuddha zusa pariNAmI, jahA~ na bhana saMjoga kahAya // yaha tIna upayoga lahe jiha tiha tasI viSi kara lakhAya / so cAritra gharata paramAtama, cArita rUpa evaM zivarAya // 18 // dohA raktAdika saMjoga te, phaTika barama ghana hota / tyoM upayogI prAtamA, bahuvidhi karana udyota // 16 // jaise karanI mAghare taiso kathana kahAya / karanI tyAgata mAtamA niha zuddha subhAva // 20 // sarvayA binA pariNAma prasti rUpa ne draSya ko| koka binA prathya pariNAma pasti na pakhAniye // davya guna paryAya yeka chora hosa tava / vastu bhasti rUpa sadA kAla paravAnie /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 canda bulAkIdAsa evaM hemarAja jaise dUdha dahI gorasa paryAya dUdha dahI ghRta hona gorasa na mAniye / jaise paramAtmA dravya guna paryAya zubhAzubha rUpa so saMjoga paravAniye 21. praDila pIta sAdi guna kanaka kuDalAvi paryAya bahuvidhi dhya ke jAnie | mAnie 11 kanaka hai / dravya guna paryAya asti te Ina kI asti ma jahAM kanaka navi bohA zuddha svarUpAcarana taiM, pAvata sukha nirabAna / zubhapayogI AtmA svargAdika phala jAma ||23|| besarI caMba tanaka hai / / 22|| viSaya kaSAI jIva sarAgI karama baMdha kI paramati jagI / nahIM zuddha upayoga bidArI, tA vivadhi mAMti saMsArI ||24|| sapata bhI socata mara koI, upajata dAha sAMti nahI hoI / zyoMhI zubhopayoga dukha sAnai, deva vibhUti sanaka sukha mAne ||25|| zubhopayoga zakti suni bhAI, indrayAdhIna svarga sukhadAI / china meM hoI jAI china mAhe, zuddhAcaraNa puruSoM vAhe // 226 // chappaya laTita ghaTita prahakha vara vara phaTata vasana tama adhika krUra phuni kuTila sIma sama phirata sughara para | kaTuka cayana duHkha dana tayana sukha kabahu na sutava // sarasa ani bhari udara pUri bhojana nahi nuttava / kloki vibhava paratApa para kuTTi buTTi chattiya kara yaha asubha karama parasA phala gharamata puruSa na kara / / 27 / / kITa pataMga laThAdi sthAna saMghAdi vivaSi 18 / ra valaya turaMga kuraMga paraspara sIta ghAma dukha jAya nagamaM tana bhAra kari pAraciya baMdhi dekha dukha parAdhIna para // bhayaMkara // pITha para /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 245 pravacanasAra bhASA (padha) yama kapana kahAM loM kIjie adhika mAsa tiraaMcagati / so prasubha karama paratakSa phala tajata puruSa gharamA madi // 28 // cheda bheda sApAdi bhUkha tisa pIsata praanii| mAri mAri phuni bAMSi tahAM suni ebahu bAnI / / anama janama ke paira udaya dekhina vidhi para / eka samaya aMtara na homa dusa bIca mahata nara / / kaena RTER(R. HELi44. i so pasubha kara parata phala sajata puruSa dharamA mata // 26 // dhesarI - naraka kunara tirajapa gati zubha udaya mahi jIva / sAke dukha pUrana na hai, paranama karata sova / / 30 / / prazubha apamoga ude kI bAta, bhramapta jIva dukha pAvata jAta / syAga rUpa sarSayA bakhAnyo, yAte upAya subha mAnyo // 3 // kAhU ika kAhU parakAza, zubhopabhoga pArita kI paaraa| kama krama ubapa moma rasa bhInoM, tAtai upAdeya zubha kInoM ||3saa soraThA azubhapayogI jIva cArita zAtika smNthaa| hai bhava pAsa sadIva, jJAnavaMta nahIM pAcaraM ||3kssaa pragilla yaha zubhAzubha nAga vidhAri vilokiye / prAcAripa gubha rAma mazubha ko rokie / / nihAthai dou tyAga jagata ko pUri hai| zukhAtama paratakSa boDU se dUra hai // 3 // dohA sabahI sundha te pradhika sukha hai prAtama pAdhIna / viSamatIta bAdhA rahita, zuddha pAna ziva kIna // 3 // zulAparala vibhUti sima, matula prakhaMDa parakAsa / sadA uba ke rasa liye, barzana sAna bilAsa // 16 //
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 kavivara bulAkhIcanda, nulAkIdAsa evaM hemarAja besarI banda jyoM paramAtama zuddhopayogI viSaya kaSAya karahita ura yonii| kara na uttara pUraba mAna, sahA mola ko umama ThAne / // 37 // indra naridra kaNidra sukha, ruca indriyAdhIna / zuddhAdarana prakhaMDa rasa, upamA rahita pravIna // 38 // sarvayA jIva majIva padArava zAkka kevala jhAna siddhAnta bakhAne / bhoma viSaya abhilASa ta, tapa saMjama rAma bitA jara ThAna iSTa paniSTa saMjoTa :: kimAyA / zuddhapayoga maI munirAjasu tIna loka basekara mAne // 32 kura liyA zuddhapayoga prasAdata karama phAtimA nAsi / sarvameya mAtA bhaye kevala jJAna prakAsi / / kevala jJAna prakAsi chaDi kari parAvIna sukha / tihAM svayambhU nAma sAdhi SaTakAra mApa rakha // sakala surAsura pUji jhAna barasana rasa bhogI / pAyo niramala spa jAni suna suupayogI // 4.10 besarI chaMda karatA karama karana suni bhAI, saMpradAna naga yo sukhadAI / prapAdAna pradhikaraNa vispAtA, niha SaTakAraka zivadAtA // 4 // niha SaT kAraka jyoM hoI, mApa zakti se sASika soii| parAdhIna sAdhika vyavahArI, prathiTa rUpa SaTakAraka pArI // 4 // sardayA matusa prakhaMDa pravidhasa tihukAna sadA saasto| svampa dhovya bhAva paravAniye suddha upayAMma ke prasAda ke svabhAva pAya
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra bhASA pidya) 247 yaha utapAda avinAsa rasa mAniye / ise je ghibhAva pariNAma rAga deSa moha / / kIye hai pinAsa phera uI ne bakhAniye / paira hai svayaMbhU bhUtAnAta partamAna // aspApa myaya proma beka samaba jAniye / 143 // hA zu svabhASa upajata jAhA~ tahAM prasukha ko nAsa zaumya rUpa paramAtmA, meka samaya parakAsa // sarva draSya parajAyate utpati nAsa baslAni / sAtai jIpAdikana kI siddha hota paravAna // 4 // sattA bina koU drabhya, samata na masti svarUpa / utapati ghiratA nAsata, sattA sapasa panUpa // 46 // chappaya kabaha deva nara kabahu, kabahu tithaMca naraka kabahu / puggala uspati nAsa prakaTa mama jIva karata sabu // kaMkaNAdi bhAbhaNaM kanaka utpAda mAsa eva / kuDava kara vasa rAba mRptakara vidhi da iva / / yaha udaya amti saMsAra mapi sa dravya ura dhAnie / utpAda nAsa puna rahita jabu tamu jaga lopa pakhAniye // 4 // bohA sarva draSya parajAyaM kari utpati nAma siddhata / nija niba sattA sama mabana maha upadeza karata In soraThA utpati nAsa vakhAni kAhe tuma karata ho| bhauma Aka paravAna se kyoM na ho sabA ||YEn ghaTa kuMDava nara deva kaMkaraNa kuMDala eSa dadhi / parase itane bheva, usmArika guna rahita ra
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja caupAI siddha avara saMsArI jIva jhAna bhAva kari progya sadIva / jayAphAra zAta parajAya utpAdAdi sakSata samavAya / / 5 / / savaiyA-31 kIyo hai vinAsa jina phAtikA karma cyAra / udayo anaMta bara vIra teja pari ke|| indriyA rahita jJAnAnaMda nija bhASa vedi / mamatA uchedi parAdhIna mukha hari hai| ase bhagavAna kAna darzana prakAsabAna / prAbharNa mAni nirAvarNa dazA kari ke| jaise megha paTAtIta dIsata akhaMDa joti / tyoM hI jIva sahaja svabhAva kama dari ke // 52 // aDila bhojana sukha dukha bhUkha zarIra sambandha hai| tinake kevala zAna vyApa prabaMdha hai| udaya pratidrI zAna sadA sukha rUpa hai| aksa prakhaMDa ameva udyota manupha hai / / 53 // dohA soha praMsagati agni ke laga na kabahU coTa / tyo sukha dukha bevaka nahIM tAta jIva sana voTa / / 54 // aDissa kevala mAna svarUpa kevalI paranae / sarva dravya parajAya pragaTa jama anubhae / pravAhAdi je bheda kriyA kari hIna hai| yaha pratIndrIya mAna sadA svAdhIna hai // 5 // jagata vastu chAnIna ko, saba indrI guna jAni / prakSAtIta udai bhayo, nijAdhIna nija jJAna / / 56)
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra bhASA (padya) 246 besarI ch| indriya viSama bhoga ke yAnI, saparasa varna gaMdha rsvaanii| 'bude jude apane rasa pAhai, eka eka nima guna avagAhai / / 5 / / tRpati na parata karata sukha setI nija nija krama te vrttetii| china meM udaya masta dina mAMhe, khaMDa khaMDa jJAna avagAhai // 18 // dohA mAna prakSa ke kAja ko kara na pakSa ju mAna / nija nija marjAdA liye, barate pakSa pravAna !||56|| sadA prIta dri jJAna kI jAnahU zakti anaMta / saba indrina ke viSaya sukha, eka samaya jhalakata / / 60 // kavitta betana jJAna pravAna sadara bhani saya pravAna jJAna gati bAna / lokAloka pravAna jaya saba tAtaM zAna sarva gatamAMna / jyoM pAvaka gabhita ISana ke darasata Idhana jJAna pravAna / syoM hI chahoM dravya jaga pUrita vyApaka bhayo kebalI jJAna // 61 / / dohA pItatAdi nija guna liye, kujalAdi parajAya / InahI ke garbhita kanaka, adhikana hIna kahAya / / 62 // jJAna pradAnana pAsmA, mAnata kumatI koI / hIna maSikatA mata viSai, sAdhata mAtama soI / / 635 // jo laghu mAtama jJAna, jJAna pracetana hoya / adhika jJAna se mAniye jJAna pano vaha khoi / / 6 / / jahA adhikatA jJAna ko, tahAM jIva laghu hoya / jeto jJAnanu adhika hai saparasAdi jaha soI / / 6 / / jahAM acetana dravya hai, jAna panoM tahAM nAsa / jyoM pAvaka guNa Unata, paraM na jAre pAsa // 66 //
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja jude na pAyaka uSNatA, jude na cetana prAta adhika hona ke mAna taM, sASata bhitra pradAna / / 67 / sAtai cetana jJAna soM, jahA maSimatA ho| sonAma pracetA, ghaTa paTAda biSi soh||6|| jyoM pAvaka guna uSNa hai, syoM cetana guna jJAna / adhika hIna jo parana, upajata doSa nidAna / / 6 / / adhika hIna nahIM prAtmA, hai guna jJAna pravAna / yaha yAko siddhAMta saba, jAna hU vacana nidAna ||7|| sakala vastu jo jagata kI, zAna mAMhi jhalakata / jJAna rUpa ko vRSaH dhita, gaTata 5 mA 71 // kavita jyoM mala hIna pArasI ke madhya ghaTapaTAdi kahie vivahAra / nihaca ghaTapaTAdi nyAre saba, tiSTata prApa grApa prAdhAra / tyoM hI jJAna jJeya prati bibita, darasana eka samaya saMsAra / niha bhinna jJeya jJAyaka kahati zAna jJeya mAkAra ||72 / / aDisa paTa paTAdi prativicha bhArasI mAMhi hai| niha paTa paTa rUpa pArasI nAMhi hai| syoM hI kevala mAna jJeya saba bhAsi hai| apane svata: svabhAva sadA mavinAsa hai / / 73| kavita jyoM guna zAna suhI paramAtama so paramAtama so guNajJAna 1 dharma pradhama kAla nabha puggala jJAna rahita e sadA prajAna / tAtaM jJAna zakti paramAtama jJAna hIna saba jaSTha paravAna / kyoM guNa jJAna kyoM hI mukha vIraja, yoM mAtama manaMta gugavAna / 74 / dohA zAna pravara paramAtmA hai anAdi sanamaMtra / jJAna hona je jagata meM, sabai dravya aru graMtha |175 // hai anAdi sanamadha / / 75 //
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra bhASA (padya) 251 chappaya zAnI jJAna svabhAva pravara jaDa rUpa jJeya sabu / mApa prApa guna rakta parasapara mila tana ko kayu / nayana viSaya jyoM nayana dekhiye vivadhi vastu bahU / binA kiye paravesa jAni kara gae marama sahU / nihale svarupa saba bhinna bhani kapana eka vyavahAra matta / gaDa jJAna jaya sanamaMdha hai duranivAra tirakAla gata // 76 // savayyA 31 jaise nIlamaNi ko prasaMga pAya sveta pIra / nIla raMga na na nIra ragara hai jaise naina bastu ko biloki vyApi rahe satra yadyapi tathApi bhinna paMkana jyoM nIra hai| mAnoM jJeya bhASako ukhAri jJAna gili gayo presI hI vicitratA prakhaMDita sadhIra hai // 7 // dekhana jAnana kI zakti jJAna naina maiM hota / tAta vyApata jeya sauM, niha bhinna ujhota // 7 // jaise darpaNa darasi hai ghaTa paTAdi mAkAra / / niharca ghaTa paTa rUpa soM, darpaNa hai pravikAra 176 besarI chaMba . jahA~ na jaya jJAna meM prAva, tahA~ na kevalajJAna khaa| jo kevala saba jJeya prakAsI, to saba zeSa jJAna maiM bhAsI / jaba ghaTa para darpaNa maiM bhAse, taba darpaNa saba nAma prakAse / ghada paTa pratibiyata nahi hoI, darpaNa nAma na bhAse koI / / ghaTa paTa carpaNa maiM bharA, darpaNa ghaTa paTa naaNhi| zAna jJAna meM rama raso, meya jJAna ke mAhi // 52 // soraThA zeya jJAna sanamaMdha, he kAhU upacAra kari / niharca sabai pabaMdha, mApa mApa rasa meM mamana 83||
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja caupAI tyAga grahaNavai na parasa, kevala zAna mekapana varasa / desana zAmana ke guNa setI, gAyaka vastu jagata meM jetI IIEIL dohA sahazi yakati : me, i. meSa pratibhAsa / syAga grahaNa palaTana kriyA, zAna dasA meM nAsa ||5|| jaise cokhe ratana kI, jyoti prakapa prakAsa / sahaja rUpa thiratA liye, tyoM hI jJAna vilAsa // 8 // bina icchA pratibiMba saba, darase darapaNa mAhi / tyauhI vaivala jJAna meM, zeya bhAtra pravAhi / / 5 / / nyArI darasaraNa pArasI, nyAre ghaTa paTa sp| syoM mAre ya jAyakI, yahai manAdi anUpa ||8|| kavitta deza ka ra jAnasa paramAtama nija rUpa vasaMgha / so paramAtama sahaja svabhAvani prAyaka lokAloka prasaMSa // 6 // sAta zrI jinavara ima bhAvata zuta bhAvI ta kevala rekha / kevala jJAna bhavara zruta kevala dou dedata prAtama bheSa / / pUrana bhAva manaMta sakti kari bedata pragaTa kevalI mAna / ata kevala ketIka zakti se kramavattI pedata paravAna || doha eka zAna nihalai mani, bheda bhAva prAvaraNa bakhAna / jaise meSa ghaTA mAchAdita, dIsata adhika hIna duti bhAna Hon maDila matijJAmAdipha bheva eka hI zAna ke / jyoM bAdala bhAvarana la rahe bhAna ke / / zrata kevala sAmAnya viseSa viveka hai| nihana zAyaka joti jJAna ravi eka hai ||11|| kavitta jinavara kathita vacana kI paMti dravya sUtra kahie paravAna / te saba vacana svarUpa panatama tAke nimita pAya baha zAna /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra bhASA (pa) -- - ------ soI bhAva sUtra nihace bhani bhya sUtra vyabahAra dAna / tA nama carana jJAna paramAtama bhinna bheda bhAva bhagavAna // 12 // dohA dravya sUtra puggala maI jAmeM bacana bilAsa / nirvikAra paramAtmA kyoM vani hai ika vAsa / / 13 / / dravya sUtra ke nimita kari, upajata jJAna pradAna / tAta prata vyavahAra naya, gabhita jhAna ghakhAna ||14|| a ta bhanna gAhaka jAna ko, lAI yaha vyavahAra / niharSa utapati jJAna kI, jJAna mAhi niradhAra / / 5 / jAgie zakti hai jIva meM, sohI jJAna nakhAna / jIva jAni hai jJAna taM, bana ja prArama jAni ||6|| ghaTa paTAdi pratibiMba saba, parasata vapaMNa mAhi / syoMhI jJAna prakAsa teM, jaya bhAva pavagAhi // 63 / / jAnana prAtama jAna taM, binA jJAna aha jIva / jIva bAna kI bhinnatA, kumatI kahe sadIva ||6|| jIva jJAna kI bhinnatA, sApata kumati koya / mAke mana mAtama abhya, jJAna hIna bar3a hoya / / 6 / / ghaTa paTa ase jagata meM, pragaTa acetana dRSya / samaya pAya ye hoyage, cetana rUpI savai / / 100|| x xxx xxx mantima pATha mUla grantha kartA bhae, dakada matimAna / mamRtacanda TIkA karI, deva bhASa paravAna / / 428|| jaiso pharatA mUla ko, taso TIkAkAra / tAsa prati sundara sarasa, barte pravacanasAra // 426 / / sakala tatva parakAsanI, tastradIpakA nAma / TIkA surasata deva kI, yaha TIkA prabhirAma / / 430 // -- -
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja pIparI bAlabodha yaha kI nI jaise, yo tuma sunaha kahu mai saise / nagara Agare maiM hitakArIkauramA mAtA kA // 431 / / tina vidyAri jiya maiM yaha kInI, jo bhASA yaha hoya navInI / alapa buddhi bhI pramaM vajJAna, pagama bhagocara pada pahiSAnaM // 432 // iha vicAra mana maiM lihA rAnI, pAMDe hemarAja so maassii| mArga rAjamalla ne kInI; samayasAra bhASA rasa lInI / / 433 / / praba jyau pravacana kI ha bhASA, to jina parama varSa vRSa saakhaa| tAte kaha vilaMbana kIjye, parama bhAvanA aMga phala sInye / / 434 // vohA avanIpati baMdhahi barana, suraNaya kamala vihasaMna / sAhajihAM dina kara udaya, marigaNa timarata saMta / / 435|| soraThA nija subodha anusAra, prase hita upadeza sau / / rabI bhASa pravikAra, jayavaMtI pragaTo savA / / 436 / / hemarAja hita prAni, mavika jIva ke hita bhaNI - jipavara pAsa pravAna, bhASA pravacana kI karI / 437| dohA sanahasa nava uttara, mAghamAsa sita pASa / paMcami AditavAra koM, pUrana kInI bhASa / 438 / / iti zrI pravacanasAra bhASA pAMDe hemarAja kRta saMpUrNa / likhataM ilamukha suhADyA lIkhI savAI jayapura madhya likhI / zrI zrI zrI /
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra bhASA (kavitta baMdha) racayitA-hemarAja gobIkA mapa bhI pravacanasAra siddhAnta kavitta baMdha bhASA liya/maya paramAtmA ko namaskAra arilla chanda dhyAya agani kari karma kalaMka sarva dahai tita niraMjana gyAna sarUpI ha rahe / dhyApaka zeyAkAra mamata nivAri ke, sau paramAtA hai nasoM para zAni :: atha prAdinAtha stuti sadaigmA-31 prAdi upadeza sina sAdhana batAyo, soi gASata sureza jAma tArana tarana hai / jAke gyAna mAMhi lokAloka pratibhAsita hai, sobhita anurUpa kaMcana barana hai / jugala' parama kI dhAni ke nidhArana ko, mAtama parama ke prakAra ku karama hai / aso mAdinAtha hema hAtha jori vaMdata hai. sadA bhavasAgara meM sabako sarana hai // 2 // aba paMca parameSTo ko namaskAra doharA arihaMtAdika paMca pada, namahaM bhakti juta tAsa / jAke sumirana dhyAna sau, lahai svarga siva bAsa / / 3 / / matha sarasvati stuti--marahaTI chaMdha aMdI pada sArada bhavadaghi pArada sika sAdhana ko kheta, niramala budhidAtA jagati vikhyAtA sevata muni pari het|
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja so jinavara bAnI tribhuvana monI divya vacana maMDAra / hau phuniyara poU kavitta banAUM pUrana pradacanasAra / / 411 pratha kavitraya nAma chappaya chanda kudakuda munirAja prathama gAthA baMdha kInI, garabhita araya apAra nAma pravacana sinha dInho / amRtacaMda phuni bhaye gyAna guna adhika vijita gAthA gULa vicAri sahaskRta TIkA sajita / TIkA jumoDa jo paraya bhani binA vibudha ko nA lahe saba hemAtra Sa piH kAla saradaha / / 5 / / yesarI chaMda pAu hemarAja kRta TIkA paDhata paDhana sabakA hita naukA / gopi praratha paragaTa kara dInho sarala ghanikA raci sukha lonhI // 6 // caupaI TIkA tatva dIpakA nAma, harata pragyona simara saba ghAma / Ama darava kathana adhikAra, paDhata pragaTana gyAMna apAra / / 7 / / pratha kavi laghutA kayama- savaiyyA 31 jaise koU bAlaka biloMki sasi viva duti / kara kara karaSa ubaki bhare vAthi ho| jaise mana kAyara karana kahai jhUma jahA~ tahA~ / dhana sUri hari hAyina ke jathi hai / jaise kara varana te hIna bala khIna nara para, ura udyama jalaghi paisi madhi hai / taise haiM prajAna aMka mAta na pichAno jAhi, pravacanasAra ko ma pAra kaiso kaSi hai / bhaya graMtha stuti tathA kavi laghutAI kayana sabaIyA-31 jaise karahU parvata ko mAraga viSama lahU dIsata utaMga zuga saila kI sI pAra hai|
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra bhASA ( kavitta baMdha ) tahA~ eka catura silAvaTa banAya daI paMDIna kI paMkati su sugama sudvAra hai / syohI pravacanasAra paramAgama agama zrati gUDha gati araba su praSika paMDita saTIka kari phomala apAra hai / prakAsi dayo merI hU palapa mati tArka anusAra hai || 2 || yA zrI kuMdakudAcArya prathama hI graMtha pAraMbha viSe maMgalAcaraNa nimitta namaskAra kare hai| X pratima pATha 257 kati chanda sura nara prasura nAtha pada vaMdita ghAtiya karama maila saba ghoye, bhayo anaMta catuSTaya paragaTa tArana tarana vizva tihna loye / prAtama gharama dhyAna upadesaka lokAloka pratakSa jina joye 1 a~se vardhamAna tithaMkara vaMdata carana bharama mala khoye ||11|| caupAI bAkI tirthaMkara teisa siddhi sahita baMdI jagadIza / niramala darasana gyAna subhAva, kaMcana suddha pragati jima tAba / / 12 / / X X X X X X X zrAvaNAbhAsa muni kaisA hai ya kathana kareM hai- sarvayA bAIsA jo muni saMyama bhAva bharAdhi kareM tapa sAdhi siddhAMta sarva jo paramAgama so paramAtama bheda vicAra lahe na jayaM jo varase jaga maiM muni sauM phuni so mukhau kahiyena karve tAsa bino kariyena kachu sinha te nahi saMbhika jJAna pharva // 942 // 1. gAyA evaM unako saMskRta TIkA ko yahAM nahIM diyA gayA hai| kevala kavita yaMtra bhASA ko hI diyA jA rahA hai|
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 kavivara bulAkhIcanda, bulAkIdAsa evaM hemarAja mA yathArtha muni pada saMyukta muni kI vinAyidi kriyA jo na kare so pArita rahata hai yaha dikhAva hai voharA jo munisa ko vekhi muni, kara doSa durabhAva / so muni jI pAya hamA. pAni nana mahAna it. prAgai jo jAti bhAva kari utkRSTa hai tAko jo mApa te hona prAcara so anaMta saMsArI hai yaha dikhAve he-- doharA jo muni prAMna munIsa ye, cAhai prAdara bhAva / so muni bhavadhi tirana kI, lahai na kabaha dAva / / 146 // kahA bhayo jo muni bhayau hama phuni munivata pAra / se bhUni ke garva te, lahai na bhavadhi pAra ||14 // mana mApa dinAH kaH mani0. hai| jo guNa hona kI vinayAvika kare to pAritra kA nAsa hoya yaha dikhAvai hai-doharA jo muni guna utakiSTa ghara kara japani so saMga / so mithyA suta jagata meM, kahiye cArita bhaMga I.64|| hona maMgati te hInatA, gura te guratA jAni / sama te sama guna pAiye, yaha saMgati paravAni // 50 // prAga kusaMgati mana karai hai- vilaMbita gheva karake muni mAgama ThIka, paramAratha jAnate niike| tapa sAdhi kasAya na mAna, upayoga akaMpa suThAna ||2|| mamatA taji saMjaya bAra, tira mApa su bhorani daar| baba loki ko sRga dvAna, china maiM muni bArita mAna / / 153 // jiya pAbaka ke saMga pAnI, nija sItasatAtahi bhAMni / / muni laukika lakSaNa sau, barana jina bhAgama taisI 654|| moTa-143, 145, 651 saMkhyA gAyA hai|
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra bhASA (kavitta baMdha) 252 bhAge laukika muni kA lakSaNa jhahai hai-sarvathyA 22 jo niragraMtha dikSA pari ke, banavAsa vasa muni ko para dhAra saMgama mIla bhamA tapa pAcari jotika vaidaka maMtra vicAra / so jaga meM muni laukika jAna, cArita bhiSTa siti ucaar| je munirAja virAjata utsama, te timha ko parasaMga nivAraM // 56|| prAmai bhalI saMgati kojie yaha dikhAva hai-- suna saMmAna - gu Sika, sAsa kariye saMbha / jAsau siva sukha pAiye, cArita rahai mabhaMga / / 18 / / sItala jalapara ko namai, sItalatA na ghaTAya / tyoMhI saMga samAna sauM guna samAna ThaharAya 65El da kapUra ghari chAha jala, maSika sIta hUM jAta / syoM hI pura ke saMga ta, mAne gura pada ko pAta // 66 // pAvaka saMgasi sIta ala, sinaka mAjha tapa jAta / tyoM kusama ke saMma syauM, guna prayagunatA pAta / / 6813 vesarI Ida pahala subhapayoga muni dhAre, krama krama saMvama bhAva vicAra / jaba saMjama utakiSTa badAye, taba muni parama basA ko pArya // 962 // mohA parama dasA pari ke munI, pArya kevala jJAna / jo prAnaMda maiM sAsvato, cidAnaMda bhagavAna / 663 // iti zrI zubhopayogAdhikAra pUrNa huvA / mAge paMca rasna kahe hai / paMca gApAni kari / atha paMca rana nAma kathana / besarI chaMda prathama tatva saMsAra bakhAnI, dutiya moSa tatva pahidhAnI / vitiya tatva siddha sAdhana kI, siva sAdhaka pAnaka phuti kInaM // 6 //
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 kavivara bulAkhIcanda, bulAkodAsa evaM hemarAja jo siddhata phala lAbha batAvaM, paMcama tasva jinAgama gAvaM / ye ho bhava sima ko thiti mApha, bhanekAMta mata tAhiM arAdha // 66 // . ye hI paMca ratana jaga mAhi, yaha garaMtha inha kI parachAMhI / sAte paMca ratna jayavaMtA, hoha jagata meM jina bhASatA ||666|| pratha saMsAra tatva kahai hai- kavitta jina mata virSa daraca liMgI muni, pari hai nagana pavasthA joI / yaM paramAratha bheda na jAnata, gahi viparIta padAratha soii| kahai yahai hI tazya niyata naya, yo uramAni rahata ihi loii| kAla anaMta bhramata bhujata phala, yaha saMsAra tatva bagi hoI / / 6 / / mArga mokSa tatva ko pragaTa kara hai- sarvavyA 23 jo munirAja svarUpa viSa barata taji rAga virodha dasAko, jo nihane ra pAni padAratha nIra dayo bhava vAsa vasAko / jo na mithyAta kriyA pada dhArata jArata hai prati moha dasAko / so muni pUrana tApa daI kahiyaM nita moSa sarUpa mAsAko / / 670|| prAge mokSa tatva sAdhaka tatva dikhAie hai-sarvayA 23 jo caubIsa parigraha chaMDita dima digaMbara ko pada pAre / jo nihAce sabu jAni padAratha, pAgama tatva prakhaMDa vicaar| je kabahu na virSa sukha rAcata, rAga viroSa kalaka nibAra / te muni sAdhaka hai siva ke phuni, mApa tira bharu porani tAra // 67266 prAge mokSa tatva kA sAdhana hai tatva sarva manovAMchita ani kA sthAna kahai yaha dikhA hai- kavisa jo muni bItarAga bhAvani ko prasta havaM so suddha kahI jai / jAkai darasata ramAna suddha bhani sAhI ke siva zuddha lahoje / so muni suddha siddha sama jAnava, Ake gharana namata sukha lIjya / mana vaMchita thAnaka sica sAdhana, kari ke bhakti mahArasa pIje 11974|| noTa--967, 671, 673 saMkhyA gAthAoM kI hai|
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pravacanasAra bhASA (kavita baMdha) Age ziSya jana ko sAstra kA phala dikhAya sAstra kI samApti kare hai kavitta o nara muni zrAvaka kari yAko, ghArata jina bhAgama zravagarhi / pravacanasAra siddhAMta rahasi ko prApta hota eka china mAhai / bhedAbheda sarUpa vastu ko sAdhata sau mAlama rasa cAhe so siddhAMta phala lAbha tatva bala pUrana iti paMca ratna kathana samApta | pratha graMtha kartA kavi stuti - boharA mUla prAMya karatA bhaye kuMda kuMda matimAna / 261 karma kalaMkati dAhai // 976 / / pramRtacaMda TIkA kari deva bhASA parabAMna // 6678 khesarI chanda pAMDe hemarAja upagArI nagara prAgare meM hitakArI / tinha yaha graMtha saTIka banAye, bAlabodha kari pragaTa dikhAyAM ||17|| bAla mudri phurti aratha bakhAnaM sa dhagocara para pahicAna / lapa buddhi hama kavita banAye buddhi unamAna sarva vani bhAyau // 276 // jIvarAja jina dharma ghareyA, sabai jIva parikriyA kariyA / pravacanasAra graMtha ke svAdI, rahe jahAM na hota paramAdI // 80 // tinha ura maiM vicAra yahU kIyo, pravacanasAra bahuta sukha dIyo / kaMTha pATha kari hai saba koI // 81 // kavitabaMdha bhASA sukhadAno / ghara ghara viSai paDhe sabu koI / / 662 / / maniSa janama ko subha phala kIje / kariye vega na vilaMba karAI ||683 // amRta sama tuma yAta bakhAnI / kyoM karanI pravacana ke tAMI // 984 // laghu dIragha mai mo mati mAThI / ghara punayakta sabda bhani koI / / 685 // kaSita ucAra kisI vidhi ThAnI / paMDitajana bhara kavitA hoI, mohi biloki isI mati koI / / 1866 kacita baMdha bhASA jo hoI, saba hamasyuM yahu bAta bakhAnI pravacana kavita baMdha jo hoI, ihi vidhi kAla basIta karIjaM, nija para saba hI kau sukhadAI, hemarAja phuni yahu ura mAnI, malapa buddhi mo mAMjha gusAIM, maiM nahi kavita chaMda kI pAThI, chaMda bhaMga garna gana ju hoI, tinha ko kachu bheda nahiM jAnauM,
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262. kavivara bulakhIcaMda, bulAkhIdAsa evaM hamarAja voharA chaMda praratha garna punasaMkata hota na jahA~ pravAna / vibudha kSamA kari kIjiyo, suddha jathA tumha jJAna ||687: karaMga kaM, nIta gharama pAtisAha paragAsa / padavAsa deta masausa sabai dunI, pracala rAja jine bhUpa bhUpara base, saba sevai jArka cAdara nIta kI tanI jAya dadhivAra ||686 // darabAra / ||688 // rAyA sobhita jesiSa mahAsiMgha suta kUrama ke avani ke mArasoM sumAra pITha banI hai / sArka ghari kIrati kumAra se udAra cita, kAmAMgaTa rAjita jyo rAje dinamatI hai / jahAM para karatA gwahaggi mahila jAti kAyaSa pradIta save sabhA nati sanI hai / vahAM khaho mata ko prakAsa mukha rUpa, sadA kAmAMgaDha sundara sarasa chavi banI hai / 6603 savaiyA ikatIsA hemarAja zrAvaka khaMDelavAla jAti gota bhavasA pragaTa ka godIkA bkhaaniye| pravacanasAra prati sundara saTIka dekhi kIye hai kavita chavita rUpa jAniye / merI eka bonasI fagdha kavivaMta sau, bAlabuddhi kavi ko na doSa ura AnIye | jahAM jahAM chaMda aura maratha adhika hIna, tahAM zuddha karikai pracAna myAMna ThAniye / / 631 / / boharA sAMgAnera sudhAna ko aba apanI icchA sahita kAmagika sukha su basa, kavitta baMdha pravacana koyI, hemarAja vasabona | base kAmAMgar3ha thAna // 12 // Ita bhIta nahi thaya / purana tahA~ banAya / / 663 //
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra bhASA ( kavitta baMdha) chappaya baMdI hu gura niragaMtha jahAM tiNamatta na pariha / baMda gharma sudA sabai sukha dAni doSa praThAraha rahita devabaMdU so suguru suSamaM sudeva paraSi pujne bhani hema jilAgama jema gahi so samakita jo kumuddhI kunara mithyAmatI sunahi tyAga pujjahai manara // 4 // dhAraka hai ura / pradhyAttama selI sahita banI sabhA sAdharma 1 ' sadA saha 1 zikkara 1 sujA nikara / caracA pravacanasAra kI kare sabai sahi mamaM / / 665 / / P bharacA arihaMta deva kI sevA guru niratha / dayA dharama ra bhAvare, paMcama gati kI paMtha // 66 // 263 besarI chaMda cInamA pure dina gatI sAtama caracA rasa mAtI / jaba upadesa sabana ko lIyoM, pravacana kavitta baMdha taba koyo // 67 // boharA pravacanasAra samudra sarasa lIna su gharatha apAra / mati bhajana anusAra / / 668 / / kari hai praratha vicAri / lahasu sabai je vibudha jana, sura gurAdi saba janama bhari so phuni pArana pAvahi, pracacanasAra apAra ||666 // jo nara ura yo jAnahi, maiM jAnyo saba bheda | so bAlaka budhi jagata meM karata mavirathA kheda ||1000| jyau pAvaka IMdhana viSa, jyo salitA dadhi chIna / tyo pravacana maiM aratha kI, pUratAna nidAMni ||1001 || kathana su pracacanasAra ko, kahi kahi kahe kirtIka | tAta kavi gharane hatI, mati anusAra jiloka // 102 // chaMda kI saMkhyA kahai hai - kavitta una ikathitaritta yattIsa subesari chaMda nive praratIna dasa paDharI cAri roDaka mani, saba cArIsa popaI kona |
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 kavivara bulAkhIcaMda, balAkhIdAsa evaM hemarAja dohA chaMda tInase sAThA sAmaM eka kIjiye hIna / gItA mA pA liyA e mA nihU pravIna / / 100 3 / / bAIsA bhani bAri pauSa cauIsA kahiye / ikatIsA battIsa eka pacIsA lahie / chappaya gami teIsa chada puni sAta bilabita / jAnahu vasa para sAta sakala teIsA paramita / soraThA chaMva tetIsa saba sAta sayara pacavIsa huva / bhASA mAsa dusIyA dhavala puSya nakSatra gurabAra ghuva / / 10.4 // - soraThA satraharI caudasa saMvata subha bhara subha gharI / kInI pratha sudhIsa dekhi roSa kIjahu viSA |10.5 iti zrI pravacanasAra siddhata mASA kavita samAptAni / zubhaM bhavatu / sarva zloka saMkhyA 2870 / saMvata 1726 vRSe posa sudhi 10 budhavAra sNpuurnn| zrI zrI zrI /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmAnukramaNikA kauratisiMha 240 kauzalyA 41 kumudacanda korapAla 1,205,206.208,201 254 prajitanAtha 746 maMgaravAla 30.116,117,120,152 abhinandananAtha 8 azvasena 14 manantanAtha 12,55 parabhASa 13,58 amRtapAda 241,253,256,261 pramarasI 117,111.120 pacalakIti 2 prAcArya somakIti ? amarA bhIsA 224 mAnandarAma 230 pravaraGga 198 prarhadavarUbhasUri 43 aruna 125,155 moraGgajeba 146 akabara 147 prAdinAtha 45 umAsvAmI 8,31,43, kalyANa sAgara 3 kundakunda 20,28,105,152,206 208,253,256,257, 267 kuthanAtha 13,58 kAmatA prasAda 201,202 apavana 125 goyala 117 guraNabhaSTa 153 guptAmupta 28,105 gautama 26 gAravadAsa 3 kakkurasI 1 candradatta 10.51 candraprabha 10,51 caturbhuja 206 janulade 117.118.121.122,14, jitAraya 47 jitaripu 6 jayadevI 54 jayakIti 3 jagatarAma 2 jayasena 210 jahAMgIra 147,168
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 kavivara bulAkhIcanda bulAkIdAsa evaM hemarAja paM0 pannAlAla bAkalIvAla 221 paM0 hIrAnanda 205 paM0 nArAyaNadAsa 216 paramAnanda 202,217 padamadatta 46 pratApa 3,114 prabhAvatI 56 banArasIdAsa 1,2,41,203,205, jamdU svAmI 5.113 jayakumAra 85,86,121 jIcamaja 261 jodharAja godIkA 2,224 jagI 118,164,205 jaisavAla 3,15,36,38,64,153 lihinapAla 26.113 tulasI 1 timira liMga 147,168 dalasukha 254 devamena 116 praratha 10 dharmanAtha 12,56 dharasena 56, dhurarAjA 50 nandalAla 116.117.118,116, nemidasa 61 neminAtha 13,14.61.297 micanda 2.201,217 kAmirAjA 17 naMdIvara 26 naMdisena 56 naMdArANI 53,84 nAbhirAya 45,81,84 pAzvanAya 14,62 puSpadanta 10.52 pemacanda 116,117,116,120,153 padamaprabhu puranamala 3 paM. vinodakumAra 204 bulAkhIcanda 114,115,116,2.01 202.203 bulAkIdAsa 2.116,111,121,122 123, 126,146, 147,146,164 168,201.205, 206,207 bUlacanda 117,118,116,121, 128,155 dharAja 1 bharata 16,25,32 bha0 ranakIti 1 bha. jJAnabhUSaNa ? bhadrabAhu 105 bha0 zubhacanda 147 bhAnu 12,56 bharatharAya 84 mIrA 1 manoharalAla 2 mAdhanandi 28 mahAsena 10,51 magalA 9
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmAnukramaNikA maradevI 17, mizrabandhu 201 mAllinAtha 13,56 munisu . 3.60 megharAya 47,46 mahendradatta 50 maradevI 45,81.75 mahAvIra 14,26,27,33,38 20 pazodhara 1 yogIndu 215 rUpacanda 1,201.205,208 rAmacandra 2 rAjamalla 2.,254 rAjasiMha 1 pra rAyamalla 1 rAghava 3 lachamA 10.56 lAlacanda 3112 lohAcArya 43 vAmAdevI 14.62 vAsupUjya svAmI 11 vimalanAtha 11, viSayasena 57,60 vijayA 6,46 vimalA 53 daramata 58 sumatinAtha siddhAratha 14,54,63 somakIrti 43 surajAdevI 56 supAmadhanAtha 5,50 saMbhavanAtha 8,47 somadatta 50 sAvitrI 47 sabadevI 62 sAhijahA~ 168,254 mundarI 4 mamaMtabhada 15.2 saghAru 1 sudarzana 58 sAgaramala 4,114 sulocanA 85,121 samudravijaya 62 sUradAsa 1, sugnIva 52, subhacandra 155.168 zaktikabara 32 zivAdevI 18 zAMtinAtha 12,57 zItalanAtha 10.52 zreNika 26,27 zreyAMsanAtha 1153 zrIrANI 58 zravaNadAsa 116.117116,120 hemarAja 2,20,116,118,120, 202,202,204,207, 208,206,210,211, 212214,217.218 225,226,227,230 hemarAja zAha 202 hemarAja gAdIkA 222,227.228, 232,233,240,255 hemarAja pANDe 202,227 232, 221,256 hemarAja (caturtha) 226 hIrAnanda 2,206 himAUM 144,168 trizalA 14
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ graMthAnukramaNikA upadeza dohA zataka 227, 228 233, 240 32 ,24, 101, ekIbhAva stotra karmakAMDa bhASA pravacanasAra bhASA 40, 118, 120, 154, 202, 205, 206, 207, 208, 246, 210, 225, 226, 227 praznottara ratnamAlA 124 praznotara zrAvakAcAra 117, 121, 122, 205 bhaktAmara stotrabhASA 32,2011 207, 212, 213 bhUpAsa stotra 32 rohiNI vrata kathA 207, 223 sajAtI cur3I 207, 224 kalyANa mandira stotra 32 gurupUjA 202, 207, 221 bIbIsI ghorAsI bola 207, 214 chandamAlA nandIzvara brata kathA 207, 223 nayacakra bhASA 201, 202, 207, 124 vArtA nepirAjamatI jakhajI 207, 222 pANDava purANa 116, 116, 122, 123, 147, 146. 150, 151, 168, 205, 208 paMcAstikAya bhASA 20, 202, 205. 207, 216. 217, bacanakoza viSApahAra stotra 32 samayasAra bhASA 207, 224 samayasAra nATaka 1.2, 40, 205, 207, 208, 201, 224, 226 sugandha dazamI vrata kathA 207, 216 sitapaTa caurAsI bola 201, 206 . samavasaraNa vidhAna 207 hitopadeza bAvanI 202. 203, 204 226 . paramAtma prakAza paMcAzikA 202, 207 201
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ nagara-grAmAnukramaNikA 136 amarohA ajamera ayodhyA avadhapurI prAgarA 2, 3, 120, 121 // 153, 154, 206, 114, 254, 261 Amera indraprasthapura 122. 1 kapilApurI 11, 54 karanAda kazamIra kaliMga kAkadI kAmAgar3ha 225, 240, 252 kurukheta kuNDalapura 14, 63 kauzaMbI kokaNa kozikapura kosala gajapura 12, 57, 58, 138, 140 gvAliyara cahakahapura campApurI candrapurI ayapura 204. 215, 281. 230, 254 jalapatha jahAnAbAda 121, 122 jAlandhara salamera 32, 34, 35, 41 jaMbadvIpa tilapatha sArAsaha tihavanagirI dillI 2, 147, 165 dvArAvatI dharmapura 56. 145 nAgaura pAvApura 14, 50, 104 povanapura bamAnA 117, 116, 120, 152 228 bairATha madhyadesa madhyapradeza mAlavA mulatAna mathurA mithilApura 13, 60, 61
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 kavivara bulAkhIcanda, bulAkovAsa enaM hemarAja 153 117, 163 mahArATha magadhadekha maMgalapura mandirapura 58 150 10, 53 bhavAtu bharatapura bhAgalapura rAjasthAna rupanaMgara rasamapurI vIrapurI badanapura 4, 5, 15 vRndAvana 5,8, 113 vAzikapatha sAMgAnera 2, 224, 225, 240, 262 siSapurI 11, 53 sunakApurI surapuri soraTha sAvitrI nagarI siddhArthapurI hastinApura 46, 141, 146 tribhuvanagirI sajagrahI vArANasI vijayApura 13, 137 13, 15, 84 46