Book Title: Katantra Roopmala
Author(s): Sharvavarma Acharya, Gyanmati Mataji
Publisher: Digambar Jain Trilok Shodh Sansthan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090251/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra jJAnodaya granthamAlA puSpa ne0 83 zrImad zarvavarmaAcArya praNIta kAtantra-rUpamAlA saMskRta TIkAkAra zrImad bhAvasenAcArya vidya hindI anuvAdaka/ gaNinI AryikAziromaNi zrI jJAnamatI mAtAjI Feat TUTERFARY INSTITUTEIN samarajanA sasthAna loka zo zAdhama prakAzaka digambara jaina triloka zodha saMsthAna hastinApura (meraTha) u0 pra0 mUlya :100.00 ru0 dvitIya saMskaraNa 1100 19 navaMbara 1992 magasira kRSNA 10 vI0 ni0 saM0 2519 / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 237 2 17 240 242 243 viSaya maMgalAcaraNa saMjJA sandhi svara sandhi prakRti bhAva sandhi vyaMjana sandhi visarjanIya sandhi svarAnta pulliga svarAnta strIliMga svarAnta napuMsakaliMga vyaJjanAnta pulliga vyaJjanAnta strIliMga vyaJjanAnta napuMsakaliMga vyaJjanAnta aliMga avyaya pratyaya 247 282 59 285 svAdigaNa tudAdigaNa rudhAdigaNa tanAdigaNa yAdigaNa curAdigaNa asArvadhAtuka adyatanI meM kucha vizeSa sanAdipratyayAntadhAtu cekrIyitapratyayAnta dhAtu kRdanta prakaraNa hindI anuvAdakoM kI prazasti pariziSTa-bhvAdigaNa ke krama se dhAtu anukramaNikA pariziSTa-akArAdi krama se kAtantrarUpamAlA kI sUtrAvalI pariziSTa-kAtantrarUpamAlA meM prayukta katipaya paribhASAoM kI sUcI pariziSTa- kAtantrarUpamAlA ke zlokoM kI akArAdi krama se sUcI ekAkSarIkoza: 292 310 367 115 123 127 368 379 kAraka 405 samAsa taddhita tiGanta prakaraNa adAdigaNa juhotyAdigaNa divAdigaNa 195 214 228 235 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purovAk zrI zarvavarma kRta kalApa vyAkaraNa kI TIkA ke rUpa meM "kAtantrarUpamAlA" kI racanA "vAdiparvata vana" zrImad bhAvasena vidya ke dvArA huI / unhoMne yaha racanA "kAtantrarUpa mAleyaM bAlabodhAya kathyate" isa pratijJA vAkya ke anusAra bAla-vyAkaraNAnabhijJa janoM ko zabda zAstra kA jJAna karAne ke liye kI thI / "kuIrSat tatraM vyAkaraNa" vyutpatti ke anusAra yaha saMkSipta evaM sarala vyAkaraNa hai| grantha pUrvArddha aura uttarArddha ke bheda se do bhAgoM meM vibhakta hai| pUrvArddha meM 574 sUtroM ke dvArA sandhi, nAma-prAtipadika, samAsa aura taddhita rUpoM kI siddhi kI gaI hai aura uttarArddha meM 809 sUtroM ke dvArA tiGanta aura kRdanta rUpoM kI siddhi kI gaI hai| 1483 sUtroM ke isa grantha meM saralatA se bAlakoM ko saMskRta vyAkaraNa kA jJAna karAyA gayA hai| subodha zailI meM likhe jAne ke kAraNa isakA pracAra na kevala bhAratavarSa meM, apitu videzoM meM bhI thaa| jaina hitaiSI aMka 4 vIra nirvANa saMvat 2441 meM prakAzita 'kAtantra vyAkaraNa kA videzoM meM pracAra' zIrSaka lekha se avagata hai ki madhya eziyA meM bhUkhanana se prApta kubA nAmaka rAjya kA patA lagA hai usameM jo prAcIna sAhitya milA hai usase vidita huA hai ki usa samaya vahA~ bauddha dharma ke aneka maTha the aura unane saMskRta par3hAI ke liH kAkaraNa kA prayoga hotA thaa| isase samajhA jA sakatA hai ki kAtantra vyAkaraNa kI prasiddhi kitanI aura kahA~ taka thii| kathA saritsAgara meM nibaddha eka kathA ke AdhAra para vidita huA hai ki mahArAjA zAlivAhana (zaka) ko par3hAne ke liye unake mantrI zarvavarmA ne kalApa vyAkaraNa kI racanA kI thii| kAtantrarUpamAlA usI kI TIkA hai| pANinIya vyAkaraNa loka aura veda donoM ko liye hue hai tathA pratyAhAra paddhati se likhita hone ke kAraNa durUha ho gayA hai ata: avaidika paramparA bauddhoM, jainoM tathA videzIya anya logoM meM kAtantrarUpamAlA kI ora janatA kI abhiruci honA svAbhAvika hai| sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya vArANasI tathA anyAnya vizvavidyAlayoM ke parIkSA pAThyakrama meM nirdhArita hone se samprati pANinIya vyAkaraNa kA acchA pracAra ho rahA hai| pANinIya vyAkaraNa tathA kAtantrarUpamAlA kA talanAtmaka adhyayana karane se sahaja hI avagata ho jAtA hai ki kAtantrarUpamAlA meM saralatA se zabda siddhi kI gaI hai| yahI nahIM, laghu siddhAnta kaumudI kI apekSA isameM anya aneka rUpoM kI siddhi adhika kI gaI hai kAraka tathA samAsa ke prakaraNa laghu siddhAnta kaumudI kI apekSA adhika vistRta haiN| ____ manoyogapUrvaka kAtantrarUpamAlA kA adhyayana adhyApana karane vAloM ke jJAna meM koI nyUnatA dRSTigocara nahIM hotI / divaMgata AcArya zrI 108 vIra sAgarajI mahArAja ke saMgha meM saMskRta kA adhyayana kAtatrarUpamAlA ke adhyayana se hI hotA thA aura usa samaya usake mAdhyama se jinhoMne saMskRta kA adhyayana kiyA thA aise sva0 AcArya jJAnasAgarajI 108 muni ajita sAgarajI AcArya zrI 108 vidyAsAgarajI tathA gaNinI AryikAziromaNi zrIjJAnamatI mAtAjI, jinamatI, supArzvamati tathA vizuddhamati Adi mAtAoM ke saMskRta viSayaka jJAna meM nyUnatA nahIM dikhAI detI / kucha dina pUrva AcArya jJAnasAgarajI ke dvArA jayodaya kAvya ke uttarArddha kA anuvAda aura sampAdana karane kA saubhAgya prApta huA taba aisA pratIta huA ki yaha kAvya saMskRta bhASA ke anyAnya mahAkAvyoM se atyadhika zreSTha hai| mAtra kAtantrarUpamAlA ke adhyayana se saMskRta kA itanA vikasita jJAna ho sakatA hai yaha vizvasanIya hai| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakartA zarvavarmAcArya kaba aura kipsa paramparA meM hue isakA mujhe parijJAna nahIM hai / kAtaMtrarUpamAlA ke kartA AcArya bhAvasena haiM jo dakSiNa prAMtIya the / jaina AcAryoM meM zabdAgama-vyAkaraNa tarkAgamanyAya zAstra aura paramAgama-siddhAnta, ina tIna vidyAoM meM nipuNa AcArya ko vaividha upAdhi se alaMkRta kiyA jAtA thaa| isase spaSTa hai ki AcArya bhAvasena ina tInoM vidyAoM ke prakANDa vidvAn the| isa grantha ke anta meM dI huI prazasti se spaSTa hai ki AcArya bhAvasena mUlasaMgha senagaNa ke AcArya the / senagaNa kI paTTAvalI meM bhI inakA ullekha milatA hai| "parama zabda brahma svarUpa trividyAdhipa-paravAdi parvata vana daNDa zrI bhAvasena bhaTTArakANAm "vAdigirivajjadaNDa" vAdiparvatavajra aura vAdi girisurezvara Adi vizeSaNoM se spaSTa hai ki yaha zAsvArthI vidvAn the| tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA ke lekhaka sva0 DA0 nemicandrajI jyotiSAcArya ArA ne tRtIya bhAga meM UhApoha kara inakA samaya terahavIM zatAbdI kA madhya bhAga nirdhArita kiyA hai| inake dvArA likhita nimna grantha upalabdha haiN| (1) pramANa prameya (2) kathAvicAra (3) zAkaTAyana vyAkaraNa TokA (4) kAtantrarUpamAlA (5) nyAya sUryAvali (6) bhukti mukti vicAra (7) siddhAnta sAra (8) nyAya dIpikA (9) sapta padArthI TIkA aura (10) vizva tattva prkaash| ina granthoM kA vivaraNa tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA tRtIya bhAga pRSTha 256 se 264 para draSTavya hai / DA0 nemicandrajI dvArA likhita yaha 4 bhAgoM meM vibhakta mahAna prakAkhila bhArgava digambara jaiH vidvat pariSad ke dvArA bhagavAn mahAvIra ke 2500 veM nirvANa mahotsava ke avasara para prakAzita haiM tathA tatkAlIna sAhitya meM zreSThatama mAnA gayA hai| kAtantra-rUpamAlA kI yaha hindI TIkA gaNinI, AryikAziromaNi zrI 105 jJAnamatI mAtAjI ke dvArA nirmita hai| jJAnamatI mAtAjI samprati bahuzruta viduSI haiN| nyAya, siddhAnta AdhAra tathA vyAkaraNAdi sabhI viSayoM meM inakA acchA praveza hai| hindI aura saMskRta kI sundara evaM nidoSa kavitA karatI haiN| Adhanika zailI se apane prathamAnayoga kI aneka kathAoM ko rUpAntarita kiyA hai| inakA viziSTa paricaya kisI grantha meM anyatra diyA gayA haiM kAtaMtra-rUpamAlA kI isa hindI TIkA pATilapi kA maiMne Adyanta avalokana kiyaa| isa hindI TIkA ke mAdhyama se kAtanyarUpamAlA ke adhyayana adhyApana meM vizeSa suvidhA hogI aisI AzA hai| a0 bhA0 varSIya di0 jaina vidvat pariSada, zAstrI pariSada evaM anya bauddhika saMgaThana yadi prayAsa kare to isakA sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya vArANasI evaM rovA vizvavidyAlaya kI parIkSAoM meM laghusiddhAntakaumudI ke vikalpa meM nirdhAraNa ho sakatA hai aura jaba isake pracAra meM cahuMmukhI pragati hogii| anta meM mAtAjI ke vaiduSya ke prati samAdara prakaTa karatA huA unake dIrgha evaM svastha jIvana kI kAmanA karatA hU~ / samayAbhAva ke kAraNa pANinIya vyAkaraNa aura kAnAvarUpamAlA ke viziSTa sthaloM kA vizleSaNa nahIM kara sakA isakA kheda hai| DA0 pannAlAla sAhityAcArya, sAgara Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do zabda jainAcArya jJAna-vijJAna ke calate-phirate koza rahe haiN| unakI satata svAdhyAya kI pravRtti ne naye-naye pranthoM ko janma diyaa| yahI kAraNa hai ki bhAratIya sAhitya kI pratyeka vidhA para unake pacAsoM grantha milate haiN| yadyapi kucha grantha to hamArI lAparavAhI evaM upekSAvRtti se luptaprAya ho gaye lekina jo avaziSTa haiM. vaha bhI itanA mahatvapUrNa evaM upayogI hai kisI bhI bhAratIya ko usa para garva ho sakatA hai| hamAre AcAryoM evaM vidvAnoM kI kRtiyoM kA yadi darzana karanA cAhate haiM to Apa kisI bhI jaina zAstra bhaNDAra cale jAiye vahA~ prAkRta, saMskRta, apabhraMza evaM hindI bhASA ke vividha viSayoM para nibaddha granthoM ke sahaja hI darzana ho sakate haiN| sAhitya kI vibhinna vidhAoM meM vyAkaraNa kA pramukha sthAna hai| vyAkaraNa se bhASA susaMskArita hotI hai aura usakA aMga bhaMga nahIM kiyA jA sktaa| vyAkaraNa zAstra bhASA ke lie lagAma kA kAma karatA hai / vyAkaraNa kI utpatti kA itihAsa bhI utanA hI purAnA hai jitanA bhASA vizeSa kA / bhagavAn RSabhadeva dvArA akSara evaM aka vidyA kA AvirbhAva apanI putrI bAhmI evaM sundarI ko par3hAne ke lie huaa| vyAkaraNa sAhitya ke kSetra meM jainAcAryoM kA ullekhanIya yogadAna rahA hai / AcArya pUjyapAda prathama vaiyAkaraNa mAne jAte hai jinhoMne jainendra vyAkaraNa jaisI mahAn kRtti pradAna kii| isake sUtroM ke do pATha milate haiN| prathama pATha meM 3000 sUtra evaM dUsare pATa meM 3700 sUtra milate haiN| prathama pATha para do mahAvRttiyoM milatI haiN| prathama abhayanandi kI mahAvRtti evaM dUsarI zrutakIrti kI paMcavastu ullekhanIya hai| isI taraha dUsare pATha para bhI somadeva (11vI zatAbdI) dvArA zabdArNavacandrikA evaM guNanandi dvArA prakriyA likhI gayI / paM0 nAthUrAma premI ke anusAra pUjyapAda kI vahI jainendra vyAkaraNa hai jisa para abhayanandi ne vRtti likhI thii| zAkaTAyana dUsare jaina vaiyAkaraNa haiM jinhoMne svopajJa amodhavRtti sahita zAkaTAyana zabdAnuzAsana kI racanA karane kA zreya prApta kiyaa| ye 9vIM zatAbdI ke mAne jAte haiN| zAkaTAyana, pANini evaM jainendra vyAkaraNa kI zailI para likhA huA vyAkaraNa hai / isame 3200 sUtra haiN| zvetAmbara AcArya hemacandra ne siddha hemazabdAnuzAsana likhakara vyAkaraNa jagat ko eka aura kRti bheMTa kii| svayaM hemacaMdrAcArya ne apane zabdAnuzAsana para ladhuvRtti evaM bRhabRtti nAma se do TIkAyeM likhI / isI vyAkaraNa para aura bhI kitanI hI TIkAyeM milatI haiN| lekina vartamAna meM kAtantra vyAkaraNa sabase sarala evaM subodha mAnI jAtI hai| isa vyAkaraNa ke racayitA haiM zarvavarman" jo jaina vidvAna the| ye guNADhya ke samakAlIna the aura inhoMne prastuta vyAkaraNa sAtavAhana rAjA ko par3hAne ke lie likhI thii| isakA prathama mUtra "siddhovarNasamAmnAya' hai| jo prAcIna * tadA svAyaMbhuva nAma padazAsvamabhUna mahat / yattatparazatAdhyAyairatigaMbhIramadhivat // 112 // Adie. parva 16 / usa samaya svAyaMbhuva nAma kA athavA svayaMbhU bhAgavAna vRSabhadeva kA banAyA eka bar3A bhArI vyAkaraNa zAstra prasiddha huA thA isameM sau se bhI adhika adhyAya the aura vaha samudra ke samAna atyanta gambhIra thaa| 1. devadevaM pramaNamyAdau sarvanaM sarvadarzitaM / kAtantrasya bhavakSyAmi vyAkhyAnaM zarvavamikaM // 1 // Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAla meM rAjasthAna kI choTI-choTI caTazAlAoM ke paMDitoM ko yAda thA aura ve chAtroM ko kAtantra vyAkaraNa ke sUtroM ko par3hAyA karate the / kAtaMtra vyAkaraNa do bhAgoM meM vibhakta hai| pUrvArddha meM 574 sUtra haiM tathA uttarArddha meM 809 sUtra hai / vyAkaraNa kA sandhi, liMga, kAraka, samAsa evaM taddhita bhAga pUrvArddha meM AtA hai tathA tiGanta evaM kRdanta bhAga vyAkaraNa kA uttarArddha bhAga hai| kAtantrarUpamAlA yaha nAma bhAvasena dvArA diyA huA hai / bhAvasena ne hI isa vyAkaraNa ke sUtroM para TIkA likhI hai| vaise isakA mUla nAma kalApa athavA kaumAra vyAkaraNa hai' likhI hai 2. mandabuddhimabodhArtha bhAvasenamunIzvaraH / kAtantrarUpamAlAkhyAM vRttiM vyararacatsudhIH // 2 // rAjasthAna ke zAstra bhaNDAroM meM kAtantrarUpamAlA kI kitanI hI pANDulipiyA~ milatI haiM jo isa vyAkaraNa ke paThana-pAThana meM kAma Ane kI dyotaka haiN| ina pANDulipiyoM meM bhAvasena ke atirikta dausiMha kI vRtti bhI milatI hai| jayapura ke bhaNDAra meM eka pANDulipi kAtantra vibhramAnacUri ke nAma se bhI upalabdha hotI hai jisakA lekhana kAla saMvat 1669 kArtika sudI 5 haiN| rAjasthAna ke jaina granthAgAroM meM aba taka upalabdha kAtantra vyAkaraNa se sambandhita kucha pramukha pANDulipiyoM kA paricaya nimna prakAra se hai 1. 3. 4. bhAvasena trividyena vAdiparvatavajriNA / kRtAyAM rUpamAlAyAM kRdantaH paryapUryataH / / 1 / / bhAvasena ne yaha bhI likhA hai ki usane mandabuddhi vAle pAThakoM ke lie isa vyAkaraNa para TIkA 5. 6. I Amera zAstra bhaNDAra meM jo vartamAna meM jaina vidyA saMsthAna ke nAma se jAnA jAtA hai isakI tIna pANDulipiyA~ saMgRhIta haiM lekina ye tInoM hI sUtra mAtra haiN| jayapura ke zrI digambara jaina bar3A maMdira teraha paMthiyAna ke zAstra bhaNDAra meM durgasiMha kI TIkA vAlI prati hai jisakI patra saMkhyA 521 haiM / kAtantra rUpamAlA TIkA- daurgyasiMha - patra saMkhyA 364 / le0 kAla saMvat 1937 / bAbA dulIcaMda zAstra bhaMDAra, jayapura | kAtantrarUpamAlA vRtti | patra saMkhyA 14 se 89 / lekhana kAla saMvat 1524 kArtika sudI 5 | lipi sthAna - Tokanagara (rAjasthAna), prApti sthAna jaina vidyA saMsthAna zrImahAvIrajI / jayapura ke choTe dIvAna jI ke maMdira ke zAstra bhaNDAra meM isakI do pANDulipiyoM haiM jinameM 77 evaM 35 patra haiN| donoM hI apUrNa pratiyA~ haiM / DUMgarapura (rAjasthAna) ke zAstra bhaMDAra meM daurgyasiMha kI TIkI vAlI pANDulipi saMgRhIta hai jisakI patra saMkhyA 73 hai / 1. tena brAhmyai kumAyeM ca kathitaM pAThahetave / kAlApakaM tatkaumAraM nAmnA zabdAnuzAsanam // 2 // ( 12 ) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. ajamera ke bhaTTArakIya zAstra bhaNDAra meM bhAvasena vAlI pANDulipi upalabdha hotI hai jisakI patra saMkhyA 69 hai| 8. udayapura ke saMbhavanAtha digambara jaina maMdira meM bhAvasenavAlI TIkA kI do pAMDulipiyA~ saMgRhIta haiN| jinakI patra saMkhyA kramaza: 117 va 138 hai tathA jinakA lekhana kAla saMvat 1555 evaM saMvat 1637 hai| donoM hI pANDulipiyA~ zuddha evaM sundara akSaroM vAlI haiN|| 9. nAgaura (rAjasthAna) ke bhaTTArakIya zAstra bhaNDAra meM kAtantra vyAkaraNa kI 4 pratiyA~ saMgRhIta haiN| inameM eka pANDulipi saMvat 1524 kArtika sudI 7 somavAra kI hai| ukta pANDulipiyoM ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki rAjasthAna meM kAtantra vyAkaraNa ke paThanapAThana kA khUba acchA pracAra thaa| mAtAjI dvArA sampAdana yaha atyadhika prasannatA kI bAta hai ki pUjya AryikAziromaNi jJAnamatIjI mAtAjI ne kAtantra vyAkaraNa kA hindI anuvAda karake sampAdana kiyA hai| yaha saMbhavata: prathama avasara hai jaba ki kisI vyAkaraNa kA hindI anuvAda kiyA gayA hai| isase prastuta vyAkaraNa ke paThana-pAThana meM atyadhika suvidhA milegii| mAtAjI kA vaiduSya, siddhAnta granthoM kA gambhIra jJAna, unakA anuvAda evaM sampAdana deza evaM samAja ko gauravAnvita karane vAlA hai| aba taka unake dvArA likhita, anUdita evaM sampAdita grantho kI saMkhyA itanI adhika hai ki unako sahaja meM yAda rakhanA bhI kaThina hai| svAsthya kharAba hone para bhI ve satata sAhitya sAdhanA meM lagI rahatI haiM jisa para hama sabako garva hai / AzA hai pUjya mAtAjI dvArA isI prakAra sAhitya kI ajastra dhArA bahatI rhegii| pUjya mAtAjI dvArA sampAdita grantha para do zabda likhate hue mujhe atIva prasannatA hai aura isake lie maiM mAtAjI ke prati hArdika AbhAra prakaTa karatA huuN| 867 amRta kalaza DaoN0 kastUracaMda kAsalIvAla barakata nagara, kisAna mArga nidezaka evaM pradhAna saMpAdaka ToMka phATaka, jayapura-15 zrI mahAvIra grantha akAdamI, jayapura 1 dekhiye-nAgaura zAstra bhaNDAra kI graMtha sUcI DaoN0 pI0 sI0 baina / pRSTha saMkhyA 171. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ merI bAta san 1967 meM pUjya AryikAziromaNi zrI jJAnamatI mAtAjI kA saMgha sahita sanAvada Agamana huaa| Agamana ke bAda hI mAtAjI kI jJAna gaMgA pravAhita hone lgii| ziSyoM kA zikSaNa evaM nagara ke AbAla vRddha sabhI ke lie zivira kI kakSAeM calane lgiiN| sAtha hI sAtha nUtana stutiyoM kA sRjana bhI ho rahA thaa| jaba zikSaNa calatA to mujhe kucha bhI samajha meM nahIM aataa| maiM par3hane se bahuta manA bhI karatA, kintu mAtAjI sadaiva eka hI sUtra kaha detI "paThitattvaM khalu paThitavyaM agre agre spaSTaM bhaviSyati" / maiM bhI mAtAjI kI AjJA ko zirodhArya karake par3hatA calA gyaa| mujha jaise ziSyoM para anukampA karake mAtAjI ne kaI granthoM kA hindI TIkAnuvAda karanA prArambha karake bhAvI pIr3hI ke lie jJAna arjana kA mArga sulabha kara diyA, unhIM meM se eka yaha hai "kAtantravyAkaraNa" / pUjya mAtAjI ke asIma jJAna upalabdhi kA koI mUlabhUta bIja haiM to kAtantra vyAkaraNa hI hai| jisa kAtantra vyAkaraNa ko anya vidyArthI do varSa meM par3hate haiM use pUjya mAtAjI ne san 1954 meM jayapura meM kevala do mAha meM kaMThastha kara liyA / vyAkaraNa ke bAda chaMda, alaMkAra Adi kA bhI jJAna ziSyoM ko par3hAkara arjita kara liyaa| AcAryarala zrI dezabhUSaNajI mahArAja ne batAyA ki jaba mAtAjI ko kAtaMtra vyAkaraNa par3hane kI bhUkha jAgrata huI taba aneka paMDitoM ko krama se par3hAne ke lie bulAyA gayA, kintu ve agale dina er3hAne Ane ke lie isalie manA kara jAte ki jitanI zIghratA se ye par3hanA cAhatI haiM utanA par3hA pAne meM hama asamartha haiN| bar3I kaThinAI meM eka brAhmagA lidAna paMDita mile / unhoMne isa zarta para adhika par3hAnA svIkAra kiyA ki maiM jitanA eka dina meM par3hA + utanA ye agale dina maukhika sunA deN| mAtAjI ne zarta svIkAra kara lii| agale dina kI to bAta dUra rahI mAtAjI ne par3hane ke tatkAla bAda hI use sunA diyaa| par3hAne vAle vidvAn bahuta prabhAvita hue aura unhoMne parizrama karake do mAha ke ati alpa samaya meM pUrI vyAkaraNa ko par3hA diyA va mAtAjI ne kaMThastha kara liyaa| isake bAda to anya vyAkaraNa jaise jainendraprakriyA, zabdArNavacandrikA, jainendramahAvRtti jaisI durUha vyAkaraNoM ko apane ziSyoM tathA muniyoM ko par3hAkara hRdayaMgama kara liyaa| prAcIna dharma granthoM kA rasAsvAdana prApta karane ke lie vyAkaraNa jJAna ati Avazyaka hai / isI dRSTi se pUjya mAtAjI ne apane sabhI ziSyoM ko sarvaprathama isa kAtaMtra vyAkaraNa ko hI pddh'aayaa| isI bIca jambUdvIpa racanA nirmANa kI bhI carcA calatI rhii| mujhe prArambha se hI jambUdvIpa racanA nirmANa ko ruci rahI aura maiMne pUjya mAtAjI ko vacana diyA ki racanA nirmANa meM Apake saMyama meM kisI bhI prakAra se bAdhA nahIM Ane deNge| mAtra ApakA AzIvAMda Avazyaka hai| racanA nirmANa ko mUrtarUpa pradAna karane meM athaka parizrama karane ke bAvajUda bhI pUjya mAtAjI ko sahAyatA ke pratiphala svarUpa hI usa parizrama se kabhI thakAna kA anubhava nahIM huaa| balki utsAha nirantara vRddhiMgata hotA gayA / isI madhya mAtAjI jo sAhitya sRjana kA kArya kara rahI thI usako bhI prakAzita karane kA samyaka avasara prApta huaa| san 1972 meM pUjya mAtAjI ke saMgha ke sAtha dillI Agamana huaa| dillI Ane se pahale pUjya mAtAjI se zikSaNa prApta kara zAstrI evaM nyAyatIrtha kI parIkSAe~ maiMne tathA pRjya mAtAjI ke anya ziSyoM ne uttIrNa kara lI thiiN| (14) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dillI Akara digambara jaina triloka zodha saMsthAna kI sthApanA kii| sampUrNa gatividhiyoM meM dillIvAsiyoM kA bharapUra sahayoga milaa| jisameM sarvaprathama pUjya mAtAjI kI preraNA se jambUdvIpa racanA ke lie maiMne paccIsa hajAra rupaye kI dAna rAzi ghoSita kii| aura ukta rAzi bhejane ke lie pitAjI ko patra diyaa| mere mana meM to bhaya thA, kintu pitAjI ne yaha rAzi bar3e premapUrvaka bhejakara merA utsAha dviguNita kara diyaa| Age bhI vipula dhanarAzi jambUdvIpa racanA ke lie pradAna karate rahe / ise maiM apanA saubhAgya hI samajhatA hU~ | sAhitya prakAzana ke sAtha hI san 1974 meM samyagjJAna hindI mAsika kA prakAzana prArambha huaa| jisameM aba taka ke samyagjJAna aMkoM kI prakAzana saMkhyA 9 lAkha evaM sAhitya prakAzana kI saMkhyA 10 lAkha taka pahu~ca cukI hai| san 1974 meM bhagavAna mahAvIra kA paccIsa sauvA~ nirmANa mahotsava ke pAvana prasaMga para hastinApura Akara jambUdvIpa racanA nirmANa ke lie nasiyA mArga para kisAna se bhUmi kraya kI / kaI bAra aneka kaThinAiyA~ Ane se merA utsAha bhaMga hone lagatA to pUjya mAtAjI dhairya va sAhasa pradAna krtii| bhUmi kraya karake vApasa dillI pahu~ce / nirvANa mahotsava sampatra hone ke pazcAt puna: hastinApura Aye / jambUdvIpa racanA nirmANa kI gatividhiyA~ prArambha ho gaIM / jahA~ aneka dharma snehI mahAnubhAvoM kA sahayoga milatA rhaa| vahIM kucha apane hI logo se rukAvaTa ke duSprayAsa bhI calate rahe / kintu sadaiva satya kI jIta hotI rahI / kArya dhImI-teja gati se calatA rahA / zUla phUla banakara mArga prazasta karate rhe| sarvaprathama 1975 meM jambUdvIpa sthala para bhagavAn mahAvIra kI 9 phuTa uttuGga pratimA paMcakalyANaka pratiSThApUrvaka virAjamAna huI / san 1979 meM 21 apraila se 3 maI taka sudarzana meru jinabimba paMcakalyANaka pratiSThA nirvighna evaM sAnanda sampatra huii| isa prakAra 84 phuTa U~ce sudarzanamejha nirmANa ke sAtha prathama caraNa mahAn saphalatA evaM prabhAvanApUrvaka sampanna huaa| puna: ullAsapUrNa vAtAvaraNa meM dUsare caraNa kA kArya calAne ko yojanAbaddha kiyA gyaa| 4 jUna 1982 ko sva0 pradhAnamantrI zrImatI indirA gAMdhI ke kara-kamaloM se jambUdvIpa jJAna-jyoti kA pravartana lAla kilA maidAna dillI se huaa| mujhe pUjya mAtAjI ke kRpA prasAda se eka svarNima avasara prApta huA / jJAnajyoti ke sAtha nagara-nagara, Dagara-Dagara bhramaNa karane kA, hajAroM jinamandiroM ke darzana, lAkhoM dharma zraddhAluoM se bheMTa evaM karor3oM nara-nAriyoM taka bhagavAn mahAvIra ke pAvana siddhAntoM ko pahu~cAne kaa| udhara jyoti pravartana cala rahA thA idhara druta gati se nirmANa, aura A gayA apraila 1985, jambUdvIpa jinavimba paMcakalyANaka pratiSThA kA maMgala avasara / idhara dhUmadhAma se pratiSThA prArambha hone jA rahI thI aura udhara se 1045 dinoM kA mahAbhramaNa karake 28 apraila ko hastinApura A pahu~cI jJAnajyoti, jisakI agavAnI ke lie Aye the bhArata sarakAra ke tatkAlIna rakSAmantrI zrI pI0 vI0 narasiMha rAva / zravaNabelagolA ke mahAmastakAbhiSeka mahotsava ke atirikta yaha pahalI paMcakalyANaka pratiSThA thI jisame deza bhara ke sampUrNa pradezo se nara nArI apUrva ullAsa ko lekara Aye the| uttara pradeza ke tatkAlIna mukhyamantrI zrI nArAyaNa datta tivArI ne svayaM do bAra jambUdvIpa sthala para padhAra kara mahotsava ko saphala banAne meM abhUtapUrva prazAsanika sahayoga pradAna kiyA yaha pratiSThA bhI 2 maI ko vividha upalabdhiyoM ke sAtha sampanna huii| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kacha hI samaya bItA thA ki pUjya mAtAjI kA svAsthya ekadama kamajora ho gyaa| eka varSa meM do bAra aisI bhI sthiti AI jaba unakA baca pAnA kaThina pratIta hone lagA thA / kintu Ayu karma zeSa hone se evaM hama sabake puNyodaya se vaha kaThina samaya vyatIta ho gyaa| mAtAjI ko mAno nayA jIvana hI prApta huaa| puna: laga gaI jJAnadhyAna meM, nUtana sAhitya nirmANa meN| punaH indaura meM gomaTagiri pratiSThA ke avasara para maiMne pUjya mAtAjI ke samakSa apane dIkSA lene ke bhAva prakaTa kiye aura unhoMne kSaNa mAtra vicAra kara svIkRti pradAna kA, kintu unhoMne yaha manobhAvanA vyakta kI ki dIkSA hastinApura meM hogii| agale hI dina bhAI ravIndra evaM zrI jinendra prasAda ThekedAra indaura gaye evaM AcAryapravara zrI vimalasAgarajI mahArAja se hastinApura padhArane kA nivedana kiyaa| AcArya zrI ne nirNaya diyA phirojAbAda cAturmAsa ke bAda ve aaveNge| aura isa prakAra dIkSA ke bhAvoM ko lie hue merA pUrA varSa vyatIta ho gyaa| pUjya mAtAjI kI AjJA evaM AzIrvAda se maiM zrI rAjendra prasAdajI kammojI zrI jinendra prasAdajI ThekedAra evaM zrI surezacandajI goTe vAloM ke sAtha phirojAbAda pahu~cakara ku~vAra sudI 10 vIra ni saM 2512 (vijayA dazamI-dazahare) ke dina pUjya AcArya zrI vimalasAgarajI mahArAja ke caraNoM meM hastinApura padhAra kara kSullaka dIkSA pradAna karane ke lie zrIphala cddh'aayaa| jisa para AcArya zrI ne saharSa svIkRti pradAna kii| AcArya zrI ne saMsagha hastinApura padhArakara mujhe 8 mArca 1987 ko kSullaka dIkSA dekara "motIsAgara" nAma pradAna kiyaa| isa kAtantra kI hindI TIkA sahita prakAzana kI kaI varSoM se AvazyakatA pratIta ho rahI thii| mAtAjI ko anuvAda kiye bhI 14 varSa vyatIta ho gaye the| isa bIca mAtAjI dvArA likhI gaI pustakoM meM se 81 grantha lAkhoM kI saMkhyA meM prakAzita ho cuke the| taba mArca 1987 meM isakA prathama saMskaraNa prakAzita huaa| puna: yaha dUsarA saMskaraNa prakAzita ho rahA hai| AzA hai isa hindI TIkA sahita prakAzana se aura bhI anekAneka vidyArthiyoM ko saMskRta ke paThanapAThana meM sahAyatA milegii| jisase mAtAjI kI taraha jJAna arjita karake jinavANI ke pracAra-prasAra meM agrasara ho skeNge| 11 akTUbara 1992 pIThAdhIza, kSullaka motIsAgara jambUdvIpa, hastinApura / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAkSarIkoza: ekAkSarIkozaH akAro vAsudevaH syAdAkArastu pitAmahaH / pUjAyAM cApi mAMgalye AkAraH parikIrtitaH // 1 // ikAra ucyate kAmo lakSmIrIkAra ucyate / ukAra: zaMkaraH prokta UkArazcApi lakSaNam // 2 // rakSaNe cArtha UkAra UkAro brahmaNi smRtaH / RkAro devamAtA syAdRkAro danujaprasU: / / 3 / / lakAro devajAtInAM mAtA sadbhiH prakIrtitaH / lukAro-smaryate daityajananI zabda kovidaiH // 4 // ekAra ucyate viSNuraikAra: syAnmahezvara / okArastu bhaved brahmA aukAro'nanta ucyate // 5 // aM syacca paramaM brahma a: syAccaiva mahezvaraH / kaH prajApati ruddiSTaH ko'rkavATavanaleSu ca // 6 // kazcAtmani mayUro ca ka; prakAza udAhRtaH / kaM ziro jalamAkhyAtaM kaM sukhe ca prakIrtitaH / / 7 / / pRthivyAM ku: samAkhyAta: kuH pApe'pi prakIrtitaH / khamiMdriye khamAkAro kha: svarge'pi prakIrtitaH // 8 // sAmAnye ca tathA zUnye khazabdaH prakIrtitaH / go gaveza: samuddiSTo gaMdhavoMgaH prakIrtitaH // 9 // maM gIta gA ca gAthA syAdgAzca dhenuH sarasvato / dhA aSTAya samAkhyAtA bhI dhana prakIrtitaH / / 10 // gho ghaSTAhanane'dharme ghUghorNAghurdhvanAvapi / DakAro bhairava: khyAto DakAro viSayaspRhA // 11 // cazcaMdramA: samAkhyAto bhAskaro taskare mataH / nirmalaM chaM samAkhyAtaM tarale cha: prakIrtitaH / / 12 / / chedake cha: samArakhyAto vidbhiH zabdakovidaiH / jakAro gAyane prokto jayane jaH prakIrtitaH // 13 / / jetA jazca prakathitaH sRribhiH zabdazAsane / kho jhakAra: kathito naSTe jhacocyate budhaiH / / 14 / / ikAraNa tathA vAyau nepathye samudAhRtaH / jakAro gAyane prokto jakAro jharjharadhvajau / / 15 // ye dhItryAM ca karake ro dhvajau ca prakIrtitaH / ukAro janatAyAM syATTho dhvanau ca zaTe'pi / / 16 / / Tho mahezaH samAkhyAtaSTha: zUnya: prakIrtitaH / bRhadbhAnau ca ThaH proktastathA caMdrasya maMDale // 17 // DakAra: zaMkare vAse dhvanau bhIme nirucyate / DhakAra: kIrtito ikkA nirguNe nidhana mata: / / 18 // NakAraH sUkare jJAne nizcayete nirNaye'pi ca / takAra: kIrtitazlore krIDa pucche prakIrtitaH // 19 // zilocaye thakAra: sthAlyakAro nayarakSaNe / dakAro'bhre kalatre ca cchede dAne va dAtari // 20 // dhaM dhane saghane dha: syAdvidhAtAra mnaavy| dhISaNA dhI: samakhyAtA dhazaivaM bhAravittayoH / / 21 // netA naca samAratryAta staraNau na prakIrtitaH / nakAra: saugate buddhau stutau vRkSe prakIrtitaH / / 22 / / na zabdaH svAgate bandhI vRkSe sUrya ca kIrtitaH . pa: kuvara: samAraThyAta: pazcimeSaH prakIrtitaH // 23 / / pavane pa: samAkhyAtaH pa: syAtyAne ca pAri / kaphe vAte phakAra: syAttathA''hyAne prakIrtitaH / / 24 // phUtkAro'pi ca pha: proktastathA niphilbhaassnne| bakAro varuNaH proktI balajena phale'pi ca / / 25 / vakSa: sthale ca baH prokto gadAyAM samudAhRtaH / nakSatre bhaM budhAH prAhurbhatrane bhaH prakIrtita: / / 26 / / dIptirbhA syAnna bhUrbhUmibhIrbhayaM kathitaM budhaiH / ma: zivazaMdramA vethAH mahAlakSmIzakIrtitA // 27 / / mA ca mAtari mAne ca baMdhane maH prakIrtitaH / yazo yaH kathita: prAjJairyA vAyuriti zabdita: / / 28 / / yAne mAtari yastyAge kathita: zandavAdibhiH / razzArome'nile brahmau bhUmAvapiMdhane'pi ca // 29 / / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA iMdriye dhanarodhe ca rurbhaye ca prakIrtitaH / lo dIptau ghAlazca bhUmaubhaye cAhlAdane'pi ca / / 30 // lo vAte lavaNe ca syAllo dAne ca prakIrtitaH / la: zleSe cAzaye caiva pralaye sAdhane'pi laH // 31 // mAnase varuNe caiva lakAra: sAMtvane'pi ca / vizna pakSI nigadito gamane vi: prakIrtitaH // 32 // zaM sukhaM zaMkara zreya: zaza sorI nigadyate / zayane za: samAkhyAto hiMsAyAM zo nigadyate // 33 // Sa: kIrtito yudhaiH zreSThe Sazca gaMbhIra locane / upasageM parokSe ca SakAraH parikIrtitaH / / 34 // sa: kope varuNe sa: syAttathA zUlinikIrtitaH / sA ca lakSmIrbudhaiH proktA gaurI sA ca saH Izvara // 35 // ha: koSe vAraNe hazva tathA zUlI prakIrtitaH / hi: padyapUraNe prokto hi: syAtvivadhAraNe // 36 // kSa: zene vakSati golo tujhe ga madazAho / kSi: kSetre kSetrarakSe ca nRsiMhe ca prakIrtitaH / / 37 // Agamebhyo'bhidhAnebhyo dhAtubhyaH zabdazAsanAt / evamekAkSaraM nAmAbhidhAnaM sukRtaM mayA / / 38 / / ||iti puruSottamakRta ekAkSarIkoza: / / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM nama: siddhebhyaH zrIzarvavarmakRta-kalApavyAkaraNasya vAdiparvatavajrazrImadbhAksenatraividyakatATIkA kAtantrarUpamAlA maGgalam 'vIraM praNamya sarvajJa, vinaSTAzeSadoSakam / kAtantrarUpamAleyaM, bAlabodhAya kathyate // 1 // namastasyai sarasvatyai, vimljnyaanmuurtye| vicitrAlokayAtreyaM, yatprasAdAtpravartate // 2 // maMgalAcaraNa kA artha jinhoMne sampUrNa doSoM ko naSTa kara diyA hai aura jo saMpUrNa carAcara jagat ko jAna lene se sarvajJa ho cuke haiM aise vIra bhagavAna ko namaskAra karake bAlakoM ko vyAkaraNa kA jJAna karAne ke liye isa choTI-sI kAtaMtrarUpamAlA nAma kI vyAkaraNa ko maiM kahatA hU~ // 1 // bhAvArtha-ku-ISat taMtra-vyAkaraNaM / thor3e se sUtra jisameM haiM use kAtaMtra kahate haiN| isa kAtaMtra vyAkaraNa meM bhI bahuta hI thor3e sUtroM ke dvArA vyAkaraNa ke sAre hI niyama batA diye gaye haiN| isameM saMjJAyeM bhI bahuta hI sarala haiM ata: isakA "kAtaMtra" yaha nAma sArthaka hai| vimalajJAna-dvAdazAMga jJAna kI mUrtisvarUpa usa sarasvatI mAtA ko merA namaskAra hai ki jisake prasAda se eka sthAna meM baiThe-baiThe hI sAre tIna loka kI vicitra yAtrA kA AnaMda A jAtA hai / / 2 / / 1.vi viziSTAI lakSmI rAti dadAtIti vIraH / athavA vizeSeNa Ite sarvAn sakalapadArthAn jAnAtIti vIraH / vi viziSTA irA vAk divyadhvaniryasyAsau vIraH / athavA vi viziSTA irA aSTamapRthvI yasyAsau viirH| athavA vIrayatIti vIraH kAmarAjayamarAjamoharAjAn nirAkarotIti viirH| vi viziSTA IrA gaganagamanaM yasyAsau vIraH taM praNamanaM pUrva pazcAtkiciditi praNamya || sarva jAnAtIti sarvazaH sarvAn sakalapadArthAna kramakaraNavyavadhAnarAhityena yugapat bAnAtIti sarvajJaH / nazyatisma nssttaaH| vi vizeSeNa naSTA vinssttaaH| azeSAzca te doghAzya ashessdossaa| vinaSTAH azeSadoSA yenAsauM vinaSTAzeSadoSakaH tam / ku ISattantraM kAtantra, rUpANAM mAlA rUpamAlA, kAtanbasya rUpamAlA kAtantrarUpamAlA // 2. saraH prasaraNaM sarvajJAnamayA mUrtirasyA astIti sarasvatI tasyai / vigata malaM yasmAttadvimala / jJAyate'nena iti jJAne vimala ca tat jJAne ca vimalajJAna | vimalajJAnameva mUrtiryasyAH sA vimalajJAnamUrtiH tasyai / / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 kAtantrarUpamAlA namo vRSabhasenAdi - gautamAntyagaNezine / mUlottaraguNADhyAya, sarvasmai munaye namaH // 3 // gurubhaktyA vayaM sAdarddhadvIpadvitayavarttinaH / vandAmahe trisaGkhyona - navakoTimunIzvarAn // 4 // ajJAnatimirAndhasya jJAnAJjanazalAkayA / cakSurunmIlitaM yena tasmai zrIgurave namaH // 5 // atha saMjJAsandhiH siddho varNasamAmnAyaH // 1 // bhAvArtha -- sarasvatI ke mAhAtmya se--pranthoM ke paThana-pAThana rUpa svAdhyAya ke prabhAva se manuSya tIna loka meM sthita jIva, ajIva Adi saMpUrNa tattvoM ko, Urdhvaloka, madhyaloka, adholoka Adi saMpUrNa jagat ke svarUpa ko jAna letA hai| AptamImAMsA meM bhI kahA hai ki syAdvAda kevalajJAne sarvatattvaprakAzane / bheda: sAkSAdasAkSAcca hyavastvanya samaM bhavet // syAdvAda - Agama aura kevalajJAna donoM hI saMpUrNa tattva ko prakAzita karane vAle haiM aMtara kevala itanA hI hai ki kevalajJAna sAkSAt saMpUrNa padArthoM kA jJAna karA detA hai aura zrutajJAna parokSa rUpa se kucha-kucha paryAyoM sahita chahoM dravyoM kA jJAna karA detA hai| mAnasa matijJAna aura divya zrutajJAna ke dvArA yaha jIva parokSa rUpa se sAre jagat ke svarUpa ko jAna letA hai| vRSabhasena ko pramukha karake aMtima gaNadhara zrI gautama svAmIparyaMta caudaha sau bAvana gaNadhara devoM ko merA namaskAra hove evaM mUla aura uttara guNoM se sahita sabhI muniyoM ko merA namaskAra hove // 3 // arthAt vRSabhadeva ke caurAsI gaNadhara haiM unameM pramukha gaNadhara vRSabhasena haiM evaM mahAvIra svAmI ke 14 gaNadharoM meM prathama gaNadhara gautama svAmI haiN| inameM madhya bAIsa tIrthakaroM ke sabhI gaNadharoM kI saMkhyA caudaha sau bAvana mAnI gaI hai| DhAI dvIpa saMbaMdhI tIna kama nava karoNa munirAjoM ko hama gurubhakti pUrvaka namaskAra karate haiM // 4 // arthAt jaMbUdvIpa, dhAtakIkhaMDa ye do dvIpa aura puSkaradvIpa ke bIca meM mAnuSottara parvata ke nimitta 'idhara ke Adhe puSkara dvIpa meM hI manuSya loka hai ataH AdhA puSkara dvIpa aise DhAI dvIpoM meM eka sau sattara karmabhUmiyA~ hai / ina karmabhUmiyoM meM adhika se adhika tIna kama nava karor3a munirAja eka sAtha ho sakate haiM yahA~ una sabhI ko namaskAra kiyA gayA hai| jJAnarUpI aMjana kI zalAkA se ajJAna rUpI aMdhakAra se aMdhe huye prANiyoM ke jJAnarUpI netroM ko jinhoMne khola diyA hai una zrI guruoM ko merA namaskAra hove // 5 // atha saMjJA saMdhi varNoM kA samudAya anAdi kAla se siddha hai // 1 // Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMjJAsandhiH ka siddhaH khalu varNAnAM 'samAmnAyo veditavyaH / te ke, -a A i I u U R Rla la e ai o au| pa: / cAiba rasada * da dha na pa pha ba bha ma / ya ra la va za Sa sa ha iti / tatra caturdazAdau svarAH // 2 // tasmin varNasamAmnAye Adau ye caturdaza varNAste svarasaMjJA bhavanti / te ke, a A i I u Uka R la la e ai o au iti / daza samAnAH // 3 // tasmin varNasamAmnAye Adau ye daza varNAste samAnasaMjJA bhavanti / te ke --a A i I u U R R laT iti| teSAM dvau dvAvanyo'nyasya savauM // 4 // teSAM samAnAnAM madhye dvau dvau varNAvanyo'nyasya parasparaM savarNasaMjJau bhavata: aA iii| uU RR lul / teSAM grahaNaM kimartha ? dvayorhasvayordvayordIrghayozca savarNasaMjJArtham / zlokaH krameNa vaiparItyena, laghUnAM laghubhiH saha / gurUNAM gurubhiH sArtha, caturtheti savarNatA // 1 // ina vargoM ke samUha ko Aja taka na kisI ne banAyA hai aura na koI naSTa hI kara sakate haiM ye varNa anAdi nidhana haiM / unako jAnanA cAhiye / ve kauna haiM ? a A i I u U R R la la e ai o au / ka kha ga gha Ga / ca cha ja jha b| Ta Tha Da Dha Na / ta tha da dha na / pa pha ba bha ma ya ra la va / za Sa sa ha / ye saiMtAlIsa varNa kahalAte haiN| inameM Adi ke caudaha akSara svara kahalAte haiM // 2 // ina vargoM ke samudAyoM meM Adi ke jo caudaha akSara haiM, ve svara saMjJaka haiN| ve kauna-kauna haiM ? a A i I U R la la e ai o au / ye caudaha svara haiN| daza samAna saMjJaka haiM // 3 // ina svaroM meM Adi ke jo daza varNa haiM unakI "samAna" yaha saMjJA hai| ve kauna hai ? a A i I u U R Rla luu| inameM do-do varNa Apasa meM savarNI haiM // 4 // isa samAna saMjJaka svaroM meM do-do varNa Apasa meM savarNa saMjJaka haiM / a A, i I, u U R Rla lU / sUtra meM "teSAM" zabda kA grahaNa kyoM kiyA hai ? do hrasva varNa evaM do dIrgha varNa bhI Apasa meM savarNa saMjJaka haiM isa bAta ko spaSTa karane ke lie sUtra meM "teSAM" pada sArthaka hai / arthAt cAra prakAra se savarNatA mAnI gaI hai| zlokArtha--krama se arthAt hrasva hrasva kA dIrgha dIrgha kA dIrgha hrasva kA aura hrasva dIrgha kA yaha cAra bheda haiN| 1. anAdikAlena pravRtta ityarthaH / siddhazabda: anityArtho vA niSpannAthoM kA prasidArtho vA / kApilye siddhasthita ityatra siddhshbdo'naadimngglvaacii| 2. samyagAmnAyante abhyasyante iti smaamnaayaaH| shlokH| vyaJjanAni kyastriMzatsvarAzcaiva cturdsh| anusvAro visargazca jihvAmUlIya eva ca || gajakumbhAkRtirvarNaH plutazca prikiirtitH| evaM varNAstripaJcAzamAtRkAyA udAhatAH // 2 // 3. svayaM rAjanta iti svarAH / / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA RkAralakArau ca // 5 // RkAralakArau ca parasparaM savarNasaMjJau bhavata: / Rla / pUrvo hrasvaH // 6 // tayoH savarNasaMjJayormadhye pUrvo varNo hasvasaMjJo bhavati / a i u R l|| paro dIrghaH // 7 // tayoH savarNayormadhye paro varNo dIrghasaMjJo bhavati / A I U R lU / / svaro'varNavajoM naami||8|| avarNavarjaH svaro nAmisaMjJo bhavati / iI uU RR lal eai oau // varNagrahaNe savarNagrahaNaM / kAragrahaNe kevalagrahaNam / ekArAdIni sandhyakSarANi // 9 // ekArAdIni svaranAmAni sandhyakSarasaMjJAni bhavanti / tAni kaani| e ai o au / / nityaM sandhyakSarANi dIrghANi // 10 // sandhyakSarANi nityaM dIrghANi pazi kAdIni vyaJjanAni // 11 / / RkAra aura lakAra bhI paraspara savarNa haiM // 5 // prakAra aura lakAra bhI paraspara meM savarNa saMjJaka haiM, jaise--R lu| pUrva ke varNa hrasva haiM // 6 // ina savarNa saMjJaka svaroM meM pUrva-pUrva pA~ca svara hrasva saMjJaka haiN| a i u R la / aMta ke svara dIrgha saMjJaka haiM // 7 // ina savarNa saMjJaka daza svaroM meM aMta-aMta ke pA~ca svara dIrgha saMjJaka haiN| A I U R / avarNa ko chor3akara zeSa svara nAmi saMjJaka haiM // 8 // avarNa ko chor3akara zeSa bAraha svaroM kI 'nAmi' yaha saMjJA hai| i I u U R R la la e ai o au / varNa ke grahaNa karane se savarNa kA arthAt donoM svaroM kA grahaNa ho jAtA hai aura 'kAra' zabda se grahaNa karane se kevala eka svara kA hI grahaNa hotA hai jaise avarNa kahane se a A donoM hI A gaye evaM akAra kahane se mAtra 'a' zabda hI AtA hai| yaha niyama sarvatra vyAkaraNa meM samajhanA cAhiye / __ ekAra Adi svara saMdhyakSara kahalAte haiM // 9 // ekAra Adi svara, saMdhyakSara saMjJaka hote haiN| ve kauna haiM ? e ai o au| ye saMdhyAkSara hamezA hI dIrgha rahate haiM // 10 // * 'ka' Adi varNa vyaMjana kahalAte haiM // 11 // 1. hasyate ekamAtratayA uccAryate iti hsthH| 2. dRNAti vidArayati dvimAtratayA mukhabilamiti diirghH| 3. vyajyante akArAdibhiH pathavikrayante iti vyaJjanAni athavA vigataH ananaH svaralepo yezya iti vyasanAni / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 saMjJAsandhiH * . kakArAdIni hakAraparyantAnyakSarANi vyaJjanasaMjJAni bhavanti / ka kha ga gha Ga ca cha ja jha Ja / Ta tada dha na pa pha ba bha ma ya ra la va za Sa sa ha ' // te vargAH paJca paJca paJca // 12 // te kakArAdayo mAvasAnA varNAH paJca paJca bhUtvA pazcaiva vargasaMjJA bhavanti / ka kha ga gha Ga ca cha ja jha Ja Ta Tha Da Dha Na ta tha da dha na pa pha ba bha ma // 2 vargANAM prathamadvitIyAH zaSasAzcAghoSAH // 13 // vargANAM prathamadvitIyA varNAH zaSasAzcAghoSasaMjJA bhavanti / kakha cacha TaTha tatha papha za Sa sa / / ghoSavanto'nye / / 14 / / aghoSebhyonye tRtIyacaturthapaJcamA varNA yaralavahAzca ghoSavatsaMjJA bhavanti / gaghaGa jajhaJa DaDhaNa dadhana bama yaralavaha iti // 5 anunAsikA saNanamAH // 15 // anu pazcAnnAsikAsthAnamuccAraNaM yeSAM te anunAsikAH / ijaNanamA varNA anunAsikasaMjJA bhavanti / DaJaNanama iti // antaHsthA yaralavAH // 16 // vargANAM USmaNAMca antaH tiSThantItyantaH sthA: / yaralavA ityete varNA antaHsthasaMjJA bhavanti / yaralava // kakAra se lekara hakAra payaMta akSara vyajana saMjJaka hai| ye 33 hai / ka kha ga gha Ga ca cha ja jha Ja Ta Tha Da Dha Na ta tha da dha na pa pha ba bha ma ya ra la va / za Sa sa ha / unameM pA~ca-pA~ca ke pA~ca varga hote haiM // 12 // ye kakArAdi se 'ma' paryaMta pA~ca-pA~ca varNa milakara pA~ca hI varga hote haiN| ka kha ga gha Ga ye kavarga saMjJaka haiM / kavarga kahane se ye pA~coM hI akSara A jAte haiM usI prakAra se cavarga, Tavarga, tavarga, pavarga hote haiN| ina vargoM meM prathama dvitIya akSara aura za Sa sa akSara aghoSa kahalAte haiM // 13 // jaise- - kakha, cacha, TaTha, tatha, papha, za Sa sa / ye teraha akSara / bace huye akSara ghoSavAna haiM // 14 // aghoSa akSara se bace huye zeSa tRtIya, caturtha, paMcama akSara aura ya ra la va ha ye ghoSavAna saMjJaka I jaise - ga gha Da ja jha Ja, Da Dha Na, da dha na, ba bha ma ya ra la va h| ye 20 akSara ghoSa haiM / Ga, Ja, Na, na, ma ye anunAsika saMjJaka haiM // 15 // anu-pazcAt nAsikA sthAna se jinakA uccAraNa hotA hai ve anunAsika kahalAte haiM / arthAt ina Ga, Ja, Na, na aura ma ke uccAraNa meM kucha-kucha dhvani nAka se bhI nikalatI hai isaliye ye anunAsika kahalAte haiN| ya ra la va akSara aMtastha saMjJaka haiM // 16 // jo oSTha Adi sthAnoM ke aMta meM rahate haiM unheM aMtastha kahate haiM / 1. kakArAdInAmakAra uccAraNArthaH / 2. ghoSo dhvanirna vidyate yeSAM te aghoSAH / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA USmANaH zaSasahAH // 17 // USma uSNaM dharmamutpAdayantIti USmANaH / zapasahA ityete varNA USmasaMjJA bhavanti / zaSasaha / aH iti visarjanIyaH // 18 // yena vinA yaduccArayituM na zakyate sa uccAraNArtho bhavati / akAra ihoccAraNArthaH / yathA kAdiSu / kumArIstanayugalAkRtivarNo visarjanIyasaMjJo bhavati / zRGgavadvAlavatsasya kumArIstanayugmavat / netravatkRSNasarpasya visargo'yamiti smRtaH // 9 // ka iti jihvAmUlIyaH // 19 // kakAra ihoccAraNArtha: vajrAkRtivoM jihvAmUlIyasaMjJo bhavati / ke| 4 ityupadhmAnIyaH // 20 // pakAra ihoccAraNArtha: / gajakumbhAkRtivarNa upadhmAnIyasaMjJo bhavati / 5 / / za, Sa, sa, ha akSara USma saMjJaka haiM // 17 // uSNa dharma ko utpanna karane vAle ko 'USma' kahate haiM arthAt inake uccAraNa kAla meM mukha se kucha uSNa vAyu nikalatI hai| a:" yaha visarga kahalAtA hai // 18 // jisake binA uccAraNa na kiyA jA sake vaha uccAraNa ke liye hotA hai / yahA~ visarga ko batalAne ke liye 'akAra' zabda uccAraNa ke liye hai| jaise kaH Adi meM 'ka' zabda uccAraNa ke liye rahatA hai| yaha visarga sabhI svara aura vyaMjana meM lagAyA jAtA hai / kumArI kanyA ke stana yugala kI AkRti vAlA jo varNa hai vaha visarga saMjJaka hai| zlokArtha-bAla bachar3e ke choTe-choTe sIMga ke samAna, kumArI kanyA ke stana yugala ke samAna aura kAle sarpa kI donoM A~khoM ke samAna yaha visarga mAnA gayA hai| 'ka' yaha varNa jihvAmUlIya kahalAtA hai // 19 // yahA~ kakAra uccAraNa ke liye hai matalaba vajrAkRti varNa jihvAmUlIya saMjJaka hotA hai| 'ka 'pa' yaha upadhmAnIya saMjJaka hai // 20 // yahA~ 'pa' zabda uccAraNa ke liye hai matalaba gajakuMbhAkRti varNa ko upadhmAnIya saMjJA hai| 1. visRjyate viramyate yena sa visargaH / 2. jihvAmUle bhavo jikAmUlIyaH / 3. upa samope SmAyate zabdAyate iti updhmaaniiyH| 1. ka ke pIche artha candrAkAra jaise, ka - karoti / 2. pa se pahale gaja kumbhAkRti jaise ka ) ( paThati / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarasandhiH aM ityanusvAraH // 21 // akAra ihoccAraNArtha: / bindumAtro vaNoM'nusvArasaMjJo' bhavati ||aN / lokopacArAdgrahaNasiddhiH // 22 // lokAnAmupacAro vyavahAraH / tasmAdihAnuktasyApi grahaNasya zabdasya siddhiH pravRttiveditavyA / tatkathaM ? tvayA grAmo gamyate ityuktestvaM grAmAya gacchasItyarthaH / iti saMjJAsandhiH // 1 // athasvarasandhirucyate kaH sandhiH / pUrvottaravarNAnAmavyavadhAnena paraspareNa sandhAna saMzleSa: 'sandhiH // tava abhyudayaH / kAntA AgatA / dadhi idam / nadI Ihate / vasu ubhayoH / vadhU uuddhaa| pitR RSabha: / mAtR RkAreNa / kR RkAraH // kR RkAreNa / iti sthite| antikrmynvishlessyet||23|| 'aM' yaha varNa anusvAra saMjJaka hai // 21 / / yahA~ bhI akAra mAtra uccAraNa ke liye hai| matalaba biMdu mAtra varNa anusvAra saMjJaka hai aisA samajhanA caahiye| lokopacAra se zabda grahaNa kI siddhi hotI hai // 22 / / loka ke upacAra ko vyavahAra kahate hai| isaliye yahIM nahIM kahe gaye bhI grahaNa zabdoM kI siddhi-pravRtti samajha lenA caahiye| prazna vaha kaise ? uttara-jaise tumhAre dvArA gA~va ko jAyA jAtA hai aisA vAkya banAne para 'tuma gA~va ko jAte ho' aisA artha samajhanA caahiye| bhAvArtha-jisakA dUsarA nAma hai vAkya yA vRddha jJAnI janakA vyavahAra usase tathA prasiddha pada ke saMyoga se nizcaya hotA hai| 'sahakAre piko viroti', yahA~ pika-koyala ke saMyoga se sahakAraAna kA nizcaya hotA hai| saMjJA sandhi samApta huii| atha svara saMdhi saMdhi kise kahate haiM ? pUrva aura uttara varNoM kA-do padoM yA aneka padoM kA vyavadhAnaaMtarAla ke binA paraspara meM saMzleSa ho jAnA saMdhi kahalAtI hai| jaisetava+ abhyudaya, kAntA + AgatA, dadhi+ idam, nadI + Ihate Adi do-do pada haiN| . krama kA ullaMghana na karate huye vizleSaNa kare // 23 // 1: antamanustya saMlIna uccAryate svayaMta iti anusvAraH / 2. vyavahAro nAma shbdpryogH| 3. kAlakAraka saMkhyAsAdhanopagraha bhedAda bhitramartha zayatIti shbdH| 4. pUrvottaravarNAnAmavirAmaNoccAraNaM sandhAnamiti ca pustkaantre|| __ 1. una donoM meM rUpAMtara hokara jo parivartana hotA hai use saMdhi kArya kahate haiN| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA saMghaTitAnvarNAn anatikramayan vizleSayet iti vizleSyaH // samAnaH savarNe dIrdhIbhavati parazca loyam // 24 // samAnasaMjJako varNo dIrghAbhavati savarNe pare parazca lopamApadyate / sarvatra hrasvo dIrghaH / svabhAvato isvAbhAve paraloSaH / uktaM ca adIghoM dIrghato yAti nAsti dIrghasya diirdhtaa|| pUrva dIrghasvaraM dRSTvA paralopaNe vidhIyate // 1 // vyaJjanamasvaraM paravarNaM nayet // 25 // asvara vyaJjanaM paravarNa nayeta / tavAbhyudayaH / kAntAgatA / dadhodam / nadIhate / vasUbhayoH / vadhUDhA / pipamaH / mAtRkAraNa / kRkAreNa / iti siddhaM padam / eva hotRkAra: / hotR RkAraH iti vigrahaH / atra samAna: savaNe dIghIbhavati ityAdinA dIrghatvam / hota RkAra iti sthite / Rti tolopo vA // 26 // Rti pare Rtolopo vA bhavati hotRkAraH // deva indraH / kAntA iyam / iti sthite / mile huye vargoM meM se krama kA ullaMghana na karate huye pRthak-pRthak vizleSaNa karanA caahiye| jaise tav+a+ abhyudyH| kaant+aa+aagtaa| dadh + i+ idm| nd+ii+iihte| vasu+ ubhayoH vadhU+uDhA, pitR + RSabhaH, mAtR +RkAreNa, kR+RkAraH kR+RkAreNa ityAdi / aba sUtra lagatA haisavarNa ke Ane para samAna savarNa dIrgha ho jAtA hai aura para kA lopa ho jAtA hai // 24 // samAna saMjJA vAle varNa, Age savarNa-usI samAna varNa ke Ane para dIrgha ho jAte haiM aura Age vAle svara kA lopa ho jAtA hai / sabhI jagaha hasva to dIrgha ho jAtA hai aura svabhAva se hrasva kA abhAva hone para (arthAt dIrgha hone para) Age ke svara kA lopa ho jAtA hai| zlokArtha jo hasva hai vaha dIrgha ho jAtA hai aura jo pUrva meM dIrgha hai vaha dIrgha hI rahatA hai| pUrva ke dIrgha svara ko dekhakara Age ke svara kA lopa ho jAtA hai| jaise tat A+ bhyudaya, kAnt A+gatA , dadha I+dam, naI+hate. ityaadi| isake bAda svara rahita vyaMjana agale svara ko prApta kara lete haiM // 25 // to-tavAbhyudaya, kAMtAgatA, dadhIdam, nadIhate, vasUbhayo: vadhUDhA, pitRSabhaH, mAtRkAreNa, kRkAra:, kRkAreNa / isa prakAra saMdhi ho jAne se ye pada siddha ho gye| Ame hota +RkAra: yaha vigraha hai-- isameM 'samAnaH savaNe dIghI bhavati parazca lopam' isa sUtra se eka bAra dIrgha hokara "hotRkAraH" bana gayA hai / puna: RkAra ke Ane para RkAra kA lopa vikalpa se hotA hai // 26 // RkAra ke Ane para pUrva ke RkAra ko dIrgha vikalpa se hotA hai aura agale RkAra kA lopa hotA hI hotA hai| jaise___ hota +RkAraH = hotRkAraH bhI banA hai| deva+ indraH kAntA + idam ye zabda sthita haiM 1. isakA nAma saMdhi-viccheda hai| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarasandhiH avarNa, ivarNe e // 27 // ivarNe pare avarNa e bhavati parazca lopamApadyate / varNagrahaNe savarNagrahaNam / devendraH / kAnteyam / hala ISA / lAGgala ISA / iti sthite / halalAGgalayorISAyAmasya lopaH // 28 // halalAGgalayorasya lopo bhavati ISAyAM parata: / halISA / lAGgalISA | manas ISA / iti sthite / manasaH sasya ca // 29 // manaso'sya sasya ca lopo bhavati ISAyAM parata: / manISA // gandha udakam / mAlA UDhA / iti sthite / varNe o // 30 // varNe pare avarNa o bhavati parazca lopamApadyate / gandhodakam / mAloDhA / tava RkAraH / sA RkAreNa / iti sthite / RvarNe ar // 31 // RvarNe pare avarNa ar bhavati parazca lopamApadyate / pUrvavyaJjanamupariM paravyaJjanamadhaH / / rephAkrAntasya dvitvamaziTo vA // 32 // rephAkrAntasya varNasya dvitvaM bhavatyaziTo vA / ivarNa ke Ane para aba ko 'e' se agale svara kA lopa ho jAtA hai // 27 // yahA~ sUtra meM varNa ke grahaNa karane se savarNa kA grahaNa huA samajhanA cAhiye / ataH dev a + indraH = dev e + ndraH = devendraH / kAnt A + iyaM = kAnt e + yaM kAnteyam / hala + ISA, lAMgala + ISA / ISA ke Ane para hala aura lAGgala ke 'akAra' kA lopa ho jAtA hai // 28 // hal + ISA = halISA, lAGgala + ISA lAGgalISA / manas + ISA / 'as' kA lopa ho jAtA hai // 29 // bhan as + ISA manISA gaMdha + udakam, mAlA + UDhA / ISA ke Ane para 'manas' ke I varNa ke Ane para avarNa ko 'o' ho jAtA hai // 30 // arthAt Age uvarNa ke Ane para pUrva ke avarNa ko 'o' hokara agale uvarNa kA lopa ho jAtA hai| jaise- gaMdhU o dakam = gaMdhodakam mAl o DhA mAloDhA / tava + RkAraH, sA + RkAreNa / RRvarNa ke pare avarNa ko ar ho jAtA hai // 31 // avarNa se pare RRvarNa ke Ane para 'avarNa' ko 'ar' ho jAtA hai aura RRvarNa kA lopa ho jAtA hai taba tava ar kAraH = 'tavarkAra:' bana jAtA hai punaH yaha artha rakAra yadi vyaJjana se pUrva meM rahatA hai to Upara calA jAtA hai aura yadi vyaJjana se Age rahatA hai to nIce laga jAtA hai| zida ke na hone para repha se sahita akSara ko vikalpa se dvitva ho jAtA hai // 32 // zida kise kahate haiM ? Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA tuMburuM taNakASThaM ca tailaM jslmupaagtm| svabhAvAdUrdhvamAyAti rephasyaitAdRzI gati: // 1 // iti jalatumbikAnyAyena rephasyordhvagamanaM / ziDiti shaadyH||33 / / zaSasahA varNAH ziTsaMjJA bhavanti / tvaarH| skkrinn| RNa Rnnm| pra RNam / vasana RNam / vatsatara RNam / kambala RNam / daza RNam / iti sthite / RNapravasanavatsatarakambaladazAnAmaNe'ro dIrghaH // 34 / / ___ RNAdInAM aro dIrgho bhavati RNa pare / ekadezavikRtamananyavat / gArNam / prANam / vasanArNam / vatsatarArNam / kambalArNam / dazArNam // zIta RtaH / duHkha Rta: / iti sthite / Rte ca tRtIyAsamAse // 35 // tRtIyAsamAse aro dIghoM bhavati Rte ca pare / zItena Rta: zItArta: / duHkhena Rta: duHkhArtaH / tRtIyAsamAsa iti kim ? paramazcAsau Rtazca paramarta: / / tava lakAra: / sA lakAreNa / iti sthite / zlokArtha-tuMbaru, tRNa, lakar3I aura tela ye jala meM par3ane ke bAda svabhAva se hI Upara A jAte haiM usI prakAra repha kI bhI yahI avasthA hai| isa prakAra 'jala tumbikA' nyAya se repha varNa ke mastaka para car3ha jAtA hai jaisetavAraH, pa ra a kAra: = prakAra: / puna: isa tavAra: meM eka sUtra lagatA hai za, Sa, sa, ha ina cAra varSoM kI 'zida' saMjJA hai // 33 // tavAraH s ar kkAreNa = sakkariNa bana gyaa| RNa +RNam, pa+RNam ityAdi sUtra lagA 'RgvaNe ar' isa sUtra se prANa ar + Nam Adi bana gye| puna: 34vAM sUtra lgaa| RNa se pare RNa aura pra, vasana, vatsatara, kambala aura daza inake ar ko dIrgha ho jAtA hai // 34 // taba-RNa Ar RNam = RNArNam, pra Ar + Nam = prArNam, basan Ar + Nam = vasanArNam, vatsatarArNama, kambalArNam, dazArNam / zIta + Rta: duHkha + RtaH / isameM samAsa kA prakaraNa hai to inakA vigraha-zItena RtH| zIta TA sthita hai samAsa ke prakaraNa meM "tatsthAlopyA vibhaktayaH" sUtra se 'TA' vibhakti kA lopa hokara 'zIta + RtaH' sthita hai| "RvaNe ar" isa sUtra se zIta ar + ta; bana gyaa| puna: sUtra lagAtRtIyA samAsa ke prakaraNa meM RzvarNa ke Ane para ar ko dIrgha ho jAtA hai / / 35 / / taba zItAta: duHkhAta: bnaa|| yahA~ 'tRtIyA samAsa meM aisA kyoM kahA ? karmadhAraya samAsa meM ara ko dIrgha nahIM hotA hai jaise--paramazcAsau Rtazca / parama+ Rta: = paramarta: bana gyaa| tava+lakAraH, sA+lakAreNa / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarasandhiH lavaNe al // 36 // lavaNe pare avarNa al bhavati parazca lopmaapdyte| tvlkaarH| salkAreNa // tava essaa| sA aindrii| iti sthite| ekAre ai aikAre ca // 37 / / ekAre aikAre ca pare avarNa airbhavati parazca lopmaapdyte| tvaidhaa| saindrI // sva Iram / sva iirinnii| sva IrI iti sthite| svasyereriNIriSu // 38 // svasyAkArasya aitvaM bhavati IraIriNIIriyu parata: parazca lopamApadyate / svairam / svairiNI ! svairI / adya eva 1 iha eve cAniyoge nityam // 39 // aniyoge'varNasya nityaM lopo bhavati eve ca pare / adyaiva / iheva / niyoge tu adyaiva gaccha / ihaiva tiSTha / tava odanam / sA aupagaDhI / iti sthite / okAre au aukAre // 40 // okAre aukAre ca pare avarNa aurbhavati parazca lopmaapdyte| tvaudnm| saupaMgavI / / "cakArAdhikArAdupasargAvarNalopo dhAtoredoto: / pra elayati prelayati / parA okhati parokhati / iNedhatyona / upa eti| upaiti / upa edhate upaidhate // naamdhaatorvaa| upa elakIyati upelakIyati / / upailakIyati / pra oSadhIyati proSadhIyati prauSadhIyati / adya om / sA om / iti sthite / lavarNa ke Ane para avarNa ko al ho jAtA hai // 36 // aura agale lavarNa kA lopa ho jAtA hai| tat al + kAraH = tavalkAra: s al + kAreNa = salkAreNa bana gyaa| tava + eSA, saa+aindrii| Age e.ai ke Ane para avarNa ko 'ai' ho jAtA hai / / 37 / / aura agale svara kA lopa ho jAtA hai| tad ai+SA= tavaiSA, s ai+ndrI = saindrii| sva + Iram, sva + IriNI, sva + IrI 1 isameM 'avarNa ivaNe e' sUtra laga rahA thA kintu isako bAdhita karake Age sUtra lagatA haiMIra. IriNI aura IrI ke Ane para 'sva' ke 'akAra' ko 'ai' ho jAtA hai // 38 // agale IvarNa kA lopa ho jAtA hai| sva ai+ram = svairam, sva ai + riNI - svairiNI, sva ai+rI= svairI / adya + etra, iha + eva / isameM bhI 'ekAre ai aikAre ca' sUtra se 'adyaiva 'ihaiva' banane vAlA thA kiMtu agale sUtra se vikalpa ho gyaa| aniyogaartha meM Age 'eva' zabda ke Ane para niyama se avarNa kAlopa ho jAtA hai // 39 // taba--ady + eva = adyeva, it + eva = iheva bana gyaa| isakA artha AjJA evaM preraNA nahIM hai jaise ki koI kisI ko kaha rahA hai ki 'adyeva gaccha' Aja hI jAnA caahiye| jAbo yA na jAvo jabardastI nahIM hai kintu pUrvavat sandhi meM niyoga artha--AjJA yA preraNA artha vizeSa hotA hai jaise "adyaiva gaccha" Aja hI jAbo / ityAdi-tava+ odanam, sA+ aupgvii| o au ke Ane para avarNa ko 'au' ho jAtA hai // 40 // Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA omi ca // 41 / / avarNasya nityaM lopo bhavati omi ca pare / adyom somityavocat / / bimba oSThaH / sthUla otuH / iti sthite| oSThautvoH samAse thA / / 42 // avarNasya lopo vA bhavati oSThautvoH parata: samAsaviSaye / bimbamiva oSThau yasyAsau bimboSThaH / bimbauSThaH / sthUlotuH / sthUlautuH / asamAse tu he putrauSThaM pazya / adyautuM pazya // akSa UhinI / iti sthite / akSasya uuhinyaam||43|| akSasyautvaM bhavati UhinyAM parata: parazca lopamApadyate / akSauhiNI senA / prasyoDokyozca // pra UDha: prauDhaH / praUDhi: prautiH / / evaiSyayoraitvaM / pra eSa: praiSa: / pra ethya; praiSyaH // dadhi atra / nadI eSA / iti sthite / aura pIche o au varNa kA lopa ho jAtA hai| tava au+danam = tavaudanama, sa au+ pagavI = saupagavI bana gyaa| 'okAre au aukAre ca' isa sUtra meM 'ca' zabda hai isakA yaha artha hotA hai ki upasarga se pare e aura o hai Adi meM jisake aisI dhAtuoM ke Ane para upasarga ke 'a' kA lopa ho jAtA hai| a+ elayAMta= prelayati, para A + okhati = parokhati / iN aura e4 dhAtu se eti aura edhate kriyAyeM banatI haiM yadyapi ina donoM kriyAoM meM Adi meM "ekAra' hai phira bhI 'iNedhatyorna' isa niyama ke anusAra ina dhAtuoM ke Ane para pUrva ke upasarga ke akAra kA lopa nahIM hotA hai| to pUrva ke 'ekAre ai aikAre ca' sUtra se avarNa ko 'ai' hokara agale svara kA lopa ho jAtA hai| , upa+ eti, upa e+ti = upaiti, upa+ edhate ue ai + dhate = upaidhate / jo nAmavAcI zabda se dhAtu banakara kriyA bane haiM unameM vikalpa hai arthAt 'a' kA lopa bhI hotA hai aura pUrvavat saMdhi ho jAtI hai jaise upa+ elakIyati, Thap+elakIyati = upelakIyati athavA upa ai+ lakIyati= upailakIyati / pra+oSadhayati + oSadhIyati = proSadhIyati, pU auSadhIyati = prauSadhIyati bana jAtA hai| adya+ om, saa+om| om zabda ke Ane para nitya hI avarNa kA lopa ho jAtA hai // 41 // ady a om, adya+om = adhom, s A + om, s+om = som bana gyaa| bimba+ oSTha, sthUla + otu: samAsa ke viSaya meM oSTha aura otu zabda ke Ane para vikalpa se avarNa kA lopa hotA hai // 42 / / bimba ke samAna hai oSTha jisakA aisA bimba a+ oSThaH 'a' kA lopa hone para bimboSTha: aura saMdhi hone para bimbauSThaH / sthUla a+otuH = sthUlotuH sthUlautuH / jaba samAsa kA prakaraNa nahIM hai taba avarNa kA lopa nahIM hogaa| jaise--he putra ! oSThaM pazya, putra + oSThaM = putrauSThaM bana gyaa| akSa + UhinI UhinI-senA zabda ke Ane para akSa ke 'a' ko au hokara para kA lopa ho jAtA hai // 43 // :- -- Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarasandhiH sai yamasavarNe na ca paro lopyaH // 44 // varNo mApadyate asavarNe pare na ca paro lopyaH / dadhyatra / nadyeSA // madhu atra / vadhU Asanam / iti sthite / 13 muvarNaH // 45 // varNo vamApadyate asavarNe pare na ca pase lopyaH / madhvatra / vadhvAsanam // pitR arthaH / mAtR arthaH / iti sthite / muvarNaH ||46 || RNa ramApadyate asavarNe pare na ca paro lopyaH / pitrarthaH / mAtrarthaH // lR anubandhaH / lU AkRtiH / iti sthite / lamluvarNaH // 47 // arthAt 'ThavarNe o' se 'o' honA cAhiye thA kintu isa svataMtra sUtra se au ho gayA toakSU au + hinI = akSauhinI banA punaH 'raSRvarNebhyo' ityAdi sUtra se 'na' ko 'Na' hokara akSauhiNI ho gayA / pra se pare UThaH aura UDhiH zabda ke prU au+ThaH = prauDha, prU au + DhiH pra se pare eSaH aura eSyaH ke Ane para 'a' ko 'ai' hokara para kA lopa ho gayA / = = prU a + eSaH, zr ai + SaH praiSaH, prU ai + SyaH praiSyaH banA / dadhi + atra, nadI + eSA / ivarNa se pare Age asavarNa varNa ke Ane para ivarNa ko 'y' hotA hai aura para kA lopa nahIM hotA hai // 44 // Ane para 'a' ko 'au' hokara 'U' kA lopa ho jAtA prauDhiH / haiM 1. pra + unhaH ityAdi meM bhI o kI prApti thI / I dadh i + atra, dadh y + atra 'vyaJjanamasvaraM paravarNa nayet' isa sUtra se svara rahita vyaMjana agale svara meM mila jAte haiM to dadhyatra bana jAtA hai / nad y + eSA = nadyeSA madhu + atra, vadhU + Asanam / uvarNa ko 'v' ho jAtA hai // 45 // yadi Age uvarNa na hokara asavarNa svara hoM to uvarNa ko 'v' hokara agale svara kA lopa nahIM hotA hai jaise-- madh u + atra, madh v + atra = madhvatra, vadh U + Asanam = vadhvAsanam / pitR + artha, mAtR + arthaH / RRvarNa ko 'r' ho jAtA hai // 46 // asavarNa svara ke Ane para pit R + artha pit r + artha: = pitrarthaH, mAt r + arthaH = mAtrarthaH / lR + anubaMdha, lR + AkRtiH / asavarNa svara ke Ane para varNa ko 'la' ho jAtA hai // 47 // Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA lavaNoM lamApadyate asavaNe pare na ca paro lopya: / lanubandhaH / lAkRtiH / ne anm| ce anam / iti sthite| e ay // 48 // ekAro ay bhavati asavaNe pare na ca paro lopya: / nayanam / cayanam / / nai aka: / cai akaH / iti sthite / he A // aikAra Ay bhavatyasavarNe pare na ca paro lopyaH / nAyakaH / cAyaka: / lo anam / po anam / iti sthite| o ava // 50 // okAro av bhavati asavaNe pare na ca paro lopya: / lavanam / pavanam // lo akaH / pau aka: / iti sthite| au Av // 51 // aukAra Av bhavatyasavaNe pare na ca paro lopya: / lAvaka: / pAvakaH // go ajinam / iti sthite / gora iti vA prakRtiH // 52 // gozabdasya vA prakRtirbhavatyakAre pare / go ajinam go'jinam / gavAjinam // go azvau / go IhA / go uSTrau / yo elako / iti sthite| evaM para kA lopa nahIM hotA hai| la+ anubaMdha: = lanubaMdha, l + AkRti: = lAkRti: / ne+anam, ce+ anm| Age svara ke Ane para ekAra ko ay ho jAtA hai // 48 // evaM para kA lopa nahIM hotA hai| n e+anam, na a + anam = nayanam, c a ya+anam = cayanam / nai+akaH, cai+ ak:| ai ko 'Aya' ho jAtA hai // 49 // aura para kA lopa nahIM hotA hai| n ai+ akaH, n Ay + aka: = nAyaka; c Ay + akaH = cAyaka: / lo+anam, po+ anm| o ko av ho jAtA hai / / 50 // aura Age kA lopa nahIM hotA hai| la o+anama, la av+anam = lavanam, p o+anam, p av + anam = pvnm| lo+akaH, po+akaH / svara ke Ane para au ko Ava ho jAtA hai // 51 // evaM para kA lopa nahIM hotA hai| la au+ aka: la Av + aka: = lAvaka; e Av + aka: = pAvakaH / go + ajinam / akAra ke Ane para 'go' zabda kI vikalpa se saMdhi nahIM bhI hotI hai // 52 // go ajinam baa| Age ke 57veM 'edotpara: padAMte lopamakAra:' sUtra se 'akAra' kA lopa ho jAtA to go'jinama bnaa| aura agale 53veM satra se go ke oko ava Adeza hokara 'samAna:: ityAdi se dIrgha hokara g ava+ ajinam = gavAjinam ho gyaa| go+azvau, go+IhA, go+ uSTrau, go + elako / mAna: savaNe dodhoM Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarasandhiH avaH svare // 53 / / gozabdasya avAdezo vA bhavati svare pare / go azyau / gavAzvau goshvau| gvehaa| gavIhA / gavoSTrau / gavuSTrau / gavelako / gavailakau // go' akSaH / go indraH / iti sthite| akSendrayornityam / / 54 // gozabdasya nityamavAdezo bhavati akSendrayo: parataH / gavAkSa: / gavendraH / / te AhuH / tasmai Asanam / paTo iha / asau induH / iti sthite / __ ayAdInAM yavalopaH padAnte na vA lope tu prakRtiH // 55 // padAnte vartamAnAnAM ay ityevamAdInAM yatrayolopo bhavati na vA lope tu prakRtizca bhavati / ta AhuH / tayAhuH / tasmAAsanam taramAyAsanam / paTa iha pttvih| asAinduH asAvinduH / / nai ka adaH / rai u aNa; / maiM uta: / o 3 induH 1 ripu i udaya: / iti sthite / / go zabda ko 'ava' Adeza ho jAtA hai // 53 / / svara ke Ane para vikalpa se / jaise-eka bAra 52veM sUtra se prakRti hI rahatA hai to 'go azvau' 'edotparaH' ityAdi sUtra se "a" kA lopa hokara gozvau, aura o ko 'ava' hone se 'gavozvau' bana gyaa| vaise ga ava+ IhA- 'avaNe itaNe e' se gavehA / o an' sUtra se g ava+ IhA = gavIhA / g ava+uSTrI 'uvaNe o' se gavoSTrI evaM 'go av' se gav + uSTra = gavuSTau banA / g ava+ elako = galako, g av + elako = gavelako bnaa| go+ akSa:, go + indraH / akSa aura indra ke Ane para niyama se go ke o ko 'ava' Adeza ho jAtA hai ||54 / / g ava + akSa: 'samAna: savarNe' ityAdi sUtra se dIrgha hokara gavAkSa, g ava+indra: 'avaNe ivaNe e' se saMdhi hokara gava + indra:- gavendraH / te + AhuH, tasmai + Asanam, paTo + iha, aso + 'induH / / pahale inameM "e ay, ai Aya, o ava, au Av" sUtroM se saMdhi kara liijie| tay + AhuH tasmAy+Asanam, paTav + iha, asA + iMduH / pada ke aMta meM vidyamAna ay av Adi ke 'ya ' kA vikalpa se lopa ho jAtA hai aura lopa hone para saMdhi nahIM hotI hai / / 55 // tay + AhuH ya kA lopa hone para ta AhuH; lopa nahIM hone para tayAhuH, lopa hone para tasmA Asanam, nahIM hone para tasmAyAsanam, paTa iha, paTaviha, asA induH, asaabiNduH| nai+ +adaH, +3+ aNa: mai+ + utta:, o+u+ iMduH, ripu+ i + udayaH / pahale ai Ay' sUtra se nAy + + adaH, say + u + aNaH, mAy + R+ uta:, 'o av' se av +3+ iMduH 'vamuvarNa:' se rip v ++ udaya: hai| puna: 'ramRvarNaH' aura 'vamuvarNaH' se ka ko r, u ko v "ivarNa: samasavaNe" ityAdi se i ko y huA to nAya+ra+adaH, rAya++ aNa, mAya+ra+utaH, av+v + iMdu, rip + y + udaya: / puna: sUtra lgaa| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 kAtantrarUpamAlA svarajau yavakArAvanAdisthau lopyau vyaJjane // 56 // anAdisthau svarajI yavakArau lopyau bhavato vyaJjane pare / nAradaH / rAvaNaH, mAruta: / avinduH / ripyudayaH // te atra / paTo atra / iti sthite / edotparaH padAnte lopamakAraH / / 57 // edoDyA padAnte vartamAnAbhyAM paro'kAro lApamApadyate / te'tra / paTo'tra / devI gRham / paTu hastaH / / mAtR mukham / jale padmam / rai dhRtiH / go gati: / nau yaanm| na vyaJjane svarAH sandheyAH / / 58 // vyaJjane pare svarA: sandhAnIyA na bhavanti // pitR yam / bhrAtR yam / mAtR yam / iti sthite / ra Rtastaddhite ye // 59 // Rto ro bhavati taddhite ye pre| pituriMdam pitryam / evaM bhrAtryam / mAtryam / / go yUti: iti sthite // gavyUtiradhvamAne 60 / / jo svara se utpanna hue 'y v' haiM aura Adi meM sthita nahIM haiM, Age vyaMjana ke Ane para una y v kA lopa ho jAtA hai // 56 // yahA~ vikalpa nahIM hai ataH nAya+ra+ adaH- y kA lopa hokara = nAradaH, rAy + aNa: ya kA lopa hokara = rAvaNaH, mAy+ra+utaH = y kA lopa = mAruta: / av + + iMduH= v kA lopa = avinduH rip + ya+ udayaH = kA lopa-ripyudayaH / ye zabda siddha ho gye| te+ atra, paTo+atra / / pada ke aMta meM e o ke hone para usase pare 'a' kA lopa ho jAtA hai // 57 // yahA~ et ot meM jo takAra hai usase aisA samajhanA ki mAtra 'e o' kA hI niyama hai 'ai au' nahIM liye jA skeNge| kAra aura t ke lagA dene se mAtra usI akSara kA bodha hotA hai jaise akAra yA at zabda se mAtra 'a' hI grahaNa kiyA jAtA hai| ata: 'a' kA lopa hokara tetra, paTo+ = paTotra banA / isa saMdhi meM a ko samajhane ke liye khaMDAkAra cihna bhI diyA jAtA hai| jaise te'tra, paTo'tra / devI + gRham, paTu + hasta:, mAtR + mukham, jale + pAm, rai + dhRtiH go + gatiH, nau+yAnam / Age vyaMjana ke Ane para pUrva ke svaroM kI saMdhi nahIM hotI hai // 58 // ata: uparyukta pada jyoM ke tyoM raha gaye to devIgRham, paduhasta: Adi hI rhe| pitR + yam, bhrAtR + yam, mAtR + ym| Age taddhita ke yakAra ke Ane para 'R' ko ra ho jAtA hai // 59 // yahA~ vyaJjana ke Ane para bhI taddhita ke pratyaya yakAra ke liye evaM 'R' ko ra ke liye hI yaha saMdhi huI hai| topit + yam = pitryam, bhrAt +yam = bhrAtryam, mAt + yam = mAtryam / go+yUtiH / mArga ke mApa artha meM gavyUti zabda nipAta se siddha ho jAtA hai // 60 // Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtibhAvasAmaH adhvamAne gavyUtiriti nipAtyate / gavAM yUti: gavyUti: / / iti svarasandhiH / / atha prakRtibhAvasandhiH atha teSAM svarANAmeva sandhikAyye prApte kvacitpUrvavat prakRtibhAva ucyate / aho Azcaryam / no ehi / a apehi / i indraM pazya / u uttiSTha / A evam / iti sthite / / odantA aiuA nipAtAH svare prakRtyA // 61 / / odantA nipAtA a i u Azca kevalA nipAtA: svare pare prakRtyA tiSThanti / yallakSaNenAnutpatraM tatsarvaM nipAtanAsiddhaM / ISadarthe kriyAyoge maryAdAbhividhau ca yaH / ADaanubandho vijJeyo vAkyasmaraNayorna tu||1|| ISadarthe --A ugnnN-ossnnN| kriyAyoge-A ihi ehi / maryAdAyAM--A udakAntAt / odakAntAt / abhividhau-A AryebhyaH / Aryebhyo yazo gatamakalaMkasvAminaH / vAkye-A evaM kila mnyse| smaraNe--A evaM kila tat |antgrhnnmkaaraadiinaaN kevalArtham / / kavI aitau| mAle ime| iti sthite| gavAM + yUti:-g av + yUti: = gavyUti: bana gyaa| jisameM sUtra kA niyama lagakara saMdhi Adi kArya na hoveM use 'nipAta' kahate haiN| isa prakAra se svara saMdhi samApta huI / atha prakRtibhAva sandhi prakRtibhAva saMdhi kise kahate haiM ? inhIM svaroM meM saMdhi kArya ke prApta hone para kinhIM-kinhIM meM sandhi nahIM hotI hai--pUrvavat hI pada raha jAte haiM use prakRtibhAva saMdhi kahate haiM prakRti kA artha hai jaisA kA vaisA banA rahanA yA svAbhAvika rhnaa| aho + Azcaryam, no+ehi, a+ apehi, i+indraM, u+ uttiSTha, A + evm| o jisake anta meM hai aise zabda aura a, i, u, A ina nipAta zabdoM se pare yadi svara Ate haiM to saMdhi nahIM hotI hai // 61 // jo vyAkaraNa ke kisI niyama se nahIM banate haiM ve sabhI nipAta se siddha hue kahe jAte haiM / ata: ye uparyukta zabda jyoM ke tyoM hI raha gaye jaise aho Azcaryam ityaadi| kinhIM-kinhIM meM saMdhi ho bhI jAtI hai usI ko zloka dvArA spaSTa karate haiM zlokArtha-kiMcit ke artha meM, kriyA ke yoga meM, maryAdA ke artha meM evaM abhividhi-vyApti ke artha meM 'A' avyaya ko AG rUpa samajhanA cAhiye isameM DkA anubandha lopa ho jAtA hai; ata: inameM 'A' zabda ke sAtha saMdhi ho jAtI hai tathA vAkya aura smaraNa artha meM 'A' zabda mAtra hai usameM saMdhi nahIM hotI hai| 1. ahI Aho utAho ca bhohoheho atho ime| 5 noyuktAza odantA nipAtA aSTadhA smRtaaH|| 2. lokaprasiddhazabdamAdAya svarUpeNa kathanaM nipAtAH nizcayena patantyenakeSvartheSviti nipAtAH // 3. pUrvAparIbhUtA sAdhyamAna rUpA pravRttiH kriyaa| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 kAtantrarUpamAlA anabhUtaM dvivacanaM svare pare prakRtyA tiSThati // maNIvAdInAM vA // 63 // maNIvAdInAM vA sandhirbhavati / maNI itra maNIva jampatI iva jampatIva amuke atra tiSThataH / iti 1 sthite / ISat artha meM kriyA yoga meM maryAdA artha meM abhividhi artha meM vyApta hai dvivacanamana // 62 // na sAko'dasaH || 64 // sAka: adasaH paramanaubhUtaM dvivacanaM svare pare prakRtyA na tiSThati / amuke'tra tiSThataH // amI azvAH || amI eDakAH / amI uSTrAH / amI AdityarazmayaH / iti sthite / bahuvacanamamI // 65 // 1 A + uSNaM oSNaM kiMcit garama | = A + ihi = ehi aao| A + udakAMtAt = odakAMtAt = odakAMt -- jala ke pahale taka / A + AryebhyaH = AryebhyaH - sabhI Arya puruSoM taka zrI svAmI kA yaza A + evaM A evaM A: tuma isa prakAra se mAnate ho / vAkya artha meM smaraNa artha meM A evaM - hA~ ! isI prakAra se vaha haiN| sUtra meM 'odaMtA' pada meM jo anta zabda grahaNa kiyA gayA hai vaha o, a Adi sabhI ko eka-eka ko hI sUcita karatA hai| kavI + etau, mAle + ime au ko chor3akara yadi anya svara vAle dvivacana' pUrva meM haiM aura Age svara hai to saMdhi nahIM hotI hai // 62 // arthAt aukAra ko chor3akara jo anya rUpa ko prApta ho gaye haiM aise dvivacana svara se pare saMdhi nahIM hotI hai| kavI- etoM, mAle-ime hI raha gyaa| maNI + iva, jaMpatI + iva / maNi Adi zabdoM ke dvivacana se pare iva zabda ke Ane para vikalpa se prakRtibhAva hotA hai // 63 // maNI + iva saMdhi hokara maNIva, anyathA maNI iva, jampatIva, jampatI iva donoM bana gaye / amuke + atra / adas zabda meM yadi 'aka' kA Agama huA hai to dvivacana meM au na hote hue bhI saMdhi ho jAtI hai // 64 // amuke + atra = amuke'tra banA / amI + azvAH, amI + eDakA abhI + uSTrA; amI + AdityarazmayaH / bahuvacana ke amI zabda se pare svara ke Ane para saMdhi nahIM hotI hai // 65 // 1. aukAra rUpaM parityajya rUpAntaraM prAptamityarthaH / 2. dvivacanAMta / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanasandhiH 19 bahuvacanAntamamIrUpaM svare pare prakRtyA tiSThati / Agaccha bho devadatta 3 atra / uttiSTha bho yajJadatta 3 iha / AyAhi bho viSNumitra 3 iha / iti sthite / anupadiSTAzca // 66 // akSarasamAmnAye'nupadiSTAH plutAH svare pare prakRtthA tiSThanti / / suzloka 3 iti / iti sthite / dezI 67 / / plutasya itizabde pare sandhikAryyaniSedho na bhavati / aho suzloketi / dUrAdAhvAne gAne rodane ca plutAste lokataH siddhAH / uktaM ca ekamAtro bhavedyasvo dvimAtro dIrgha ucyate / trimAtrastu pluto jJeyo vyaJjanaM cArddhamAtrakam // 1 // // iti prakRtibhAvasandhiH // atha vyaJjanasandhirucyate vAk atra / vAk jayati / ac atra an gacchati / SaT atra / SaT gacchanti / tat anna / tat gacchati / kakup Asate / kakup jayati / iti sthite / abhI azvA: Adi aise hI raha gaye / Agaccha bho devadatta ! atra uttiSTha bho yajJadatta ! iha, AyAhi bho viSNubhitra iha ! anupadiSTa se pare svara ke Ane para bhI saMdhi nahIM hotI hai // 66 // akSaroM ke samudAya meM nahIM kahe gaye jo pluta svara haiM unase pare svara ke Ane para saMdhi nahIM hotI hai / ata: uparyukta vAkya vaise hI raha gaye / zloka 3 iti pluta se pare iti zabda ke Ane para saMdhi ho jAtI hai // 67 // ata: aho ! suzloka + iti = suzloketi -- he acche ' zloka ! isa prakAra se -- pluta kise kahate haiM ? dUra se bulAne meM saMbodhana meM, gAne meM aura rone meM pluta saMjJA hotI haiM aura pluta meM tIna mAtrAyeM mAnI jAtI haiN| isI ko zloka meM spaSTa kiyA hai zlokArtha - jisameM eka mAtrA hai use hrasva kahate haiN| jisameM do mAtrAyeM haiM use dIrgha kahate haiM / jisameM tIna mAtrAyeM haiM use pluta kahate haiM evaM jisameM arddha mAtrA ho use vyaMjana kahate haiM / || isa prakAra se prakRtibhAva saMdhi pUrNa huI || atha vyaMjana saMdhi U vyaMjana saMdhi kise kahate haiM ? vyaMjana ke sAtha svara yA vyaMjana, ke saMzleSa hone meM jo vyaMjana meM parivartana hotA hai use vyaMjana saMdhi kahate haiN| 1. kIrtivAlA / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA vargaprathamAH padAntAH svaraghoSavatsu tRtIyAn // 68 // # padAntA vargaprathamAH svareSu ghoSavatsu ca pareSu svavargatRtIyAnApadyante / vargaprathamAtikrame kAraNAbhAvAt / vAgatra / vAgjayati / aja ajgata paDatra SaDvacchanti / tadacchati / kakubAste / kakubjayati / prakRtipratyayayoH padayorvibhAge sandhisvarAtpratiSedhazca prakRtipratyayayorvibhAgo yatra tatra nityaM sandhikAryaM bhavati / yatra padayorvibhAgastatra vikalpena sandhikAryaM bhavati / iti siddham // vAkU matI / ac mAtram | SaT mukhAni / tat nayanam / triSTup minoti / iti dviH sthite / 20 paJcame paJcamastRtIyAnnavA // 69 // padAntA vargaprathamAH paJcame pare svavargapaJcamAnApadyante tRtIyAna vA vAGmatI vAgmatI / aJmAtram / ajmAtram / SaNmukhAni / SaDmukhAni / tannayanam / tadnayanam / triSTumminoti / triSTuminoti // pratyaye paJcame paJcamAnnityam // 70 // padAntA vargaprathamA nityaM svavargapaJcamAnApadyante pratyayapaJcame pare / vAGmAtram | ajmAtram / SaNmAtram / tanmayam / kakummAtram // vAk zUraH / ac zeSaH / SaT zyAmAH / tat zvetam / triSTup zrutam / iti sthite / vAk + atra, vAk + jayati, ac + atra ac + gacchati, SaT + atra, SaT + gacchanti, tat + atra, tat + gacchati, kakup + Aste, kakup + jayati / isa prakAra se do-do zabda haiN| svara aura ghoSavAn vyaMjanoM ke Ane para varga kA prathama akSara yadi pada ke anta meM hai to vaha apane varga kA tRtIya akSara ho jAtA hai // 68 // vAg + atra 'vyaMjanamasvaraM paravarNa nayet' isa sUtra se svara rahita vyaMjana, svara meM mila jAtA hai / ataH vAgatra, vAgjayati, aj + atra = ajatra, ajgacchati, SaDatra, SaDgacchanti, tadatra, tadgacchati, kakubAste, kakubjayati / vAk + matI, ac + mAtram, SaT + mukhAni, tat + nayanam triSTup + minoti / paMcama akSara ke Ane para prathama akSara ke sthAna meM paMcama yA tRtIya akSara vaikalpika haiM // 69 // paMcama akSara ke Ane para padAMta varga kA prathama akSara apane varga kA paMcama akSara yA tRtIya akSara ho jAtA hai| vAk + matI = vAGmatI yA vAgmatI aJmAtraM ajmAtraM SaNmukhAni SaDmukhAni tannayanam, tanayanam / triSTumminoti, triSTuminoti / vAk + mAtram, ac + mAtram, SaT + mAtrama, tat + bhayam, kakup + mAtram / pratyaya sambandhI paMcama akSara ke Ane para niyama se paMcama hI hotA hai // 70 // padAMta prathama akSara ko svavarga kA paMcama akSara hI hotA hai| pratyaya kA paMcama akSara Ane para / vAGmAtram, aJmAtram, SaNmAtram, tanmayam kakummAtram / vAk + zUraH ac + zeSaH, SaT + zyAmAH, tat + zvetam, triSTup + zrutam / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanasaMdhi vargaprathamebhyaH zakAraH svasyavaraparazchakAra na padAntebhyo vargaprathamebhyaH zakAraH svarayavaraparazchakAramApadyate na vA / vAkchUraH / vAk zUraH / acchessH| aczeSaH / SaTchyAmAH / SaTzyAmAH / tacchvetam / taczvetam / triSTupchrutam / triSTupzrutam // tat zlakSNam / tat zmazAnam / iti sthite / na vA grahaNena / 21 lAnunAsikeSvapIcchantyanye // 72 // lAnunAsikeSu parataH zakArazchakAra mApadyate na vA / tacchlakSNaM taczlakSNaM / tacazmazAnaMtazmazAnaM - iti siddham || vAk hInaH / ac halau / SaT halAniM / tat hitam / kakup hAsaH / iti dviH sthite / tebhya eva hakAraH pUrvacaturthaM na vA // 73 // tebhyaH padAntebhyo vargaprathamebhyaH paro hakAraH pUrvacaturthamApadyate na vA / vAgdhInaH / vArahInaH / ajjhalau ahalau / SaDulAni SaDlAni / taddhitam tad hitam / kakubbhAsaH kakuvhAsaH / tebhyo grahaNaM svarayavaranivRttyartham / tena bAlAdayati / eveti grahaNaM tRtIyamatavyavacchedArtham / punarapi na vA grahaNamuttaratrayavikalpanivRttyartham / tat lunAti / tat carati / tat chAdayati / tat jayati / tat jhaghayati / tat kAreNa / tat TIkate / tat ThakAreNa tat DInam / tat Dhaukate / tat NakAreNa / iti sthite / padAMta meM varga ke prathama akSara se pare zakAra ho aura yadi usa zakAra se pare svara, ya, va, ra, hoveM to zakAra ko vikalpa se chakAra ho jAtA hai // 71 // vAk + z UraH = vAkhUra, vAkzUra ac + z eSaH = accheSa:, aczeSaH / SaT + zyAmAH = SaTchyAmAH, SaTzyAmAH | tat + zvetam = tatchvetam bnaa| isameM 'caM ze' isa 78veM sUtra se takAra ko cakAra ho gayA ho tazvetam banA aura jaba zakAra ko chakAra huA hai taba 'paraMrUpaM takAroM lacaTavargeSu'isa 74veM sUtra se pararUpa hokara 76 veM sUtra se kSuda ko prathama akSara hokara tacchvetam banA / tach + chvetam = tacchvetam / triSTuplutaM triSTuplutaM / tat + zlakSNam, tat + zmazAnam / la aura anunAsika ke Ane para zakAra ko chakAra vikalpa se hotA hai aisA koI AcArya mAnate haiM // 72 // evaM takAra ko 74veM sUtra se pararUpa hokara "padAMte dhuTAM prathamaH " sUtra se cakAra ho jAtA hai / taba tacchralakSNam, banA / anyathA 'caM ze' sUtra se takAra ko nakAra hokara taczlakSNam haiN| tacchmazAnaM, tazmazAnaM / ye pada siddha hue| vAk + hIna, ac + halau SaT + halAni, tat + hitam, kakup + hAsa: / varga ke prathama akSara se pare hakAra ko pUrva varga kA caturtha akSara vikalpa se ho jAtA hai // 73 // evaM varga ke prathama akSara ko " vargaprathamA: padAMtA:" ityAdi 68 veM sUtra se tRtIya akSara ho jAtA hai / vAg + ghInaH = vAgghIna, bArahInaH / ajjhalau, ajhalau / SaDDalAni SaDhalAni / taddhitam tadahitam / kakubbhAsaH kakubhAsaH / sUtra meM jo 'tebhyo' pada hai usase svara aura ya, va, ra kI nivRtti ho jAtI haiM isase vAk + hlAdayati nAgghlAdayati yaha rUpa bana gyaa| sUtra meM jo 'eva' zabda kA grahaNa hai vaha tIsare mata kA nirAkaraNa karane ke liye hai| punarapi jo 'na vA' zabda kA grahaNa hai vaha Age tIna vikalpoM dUra karane ke liye hai / = ko Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 kAtantrarUpamAlA pararUpaM takAro lacaTavargeSu // 74 // I padAntastakAro lacaTavargeSu pareSu pararUpamApadyate / tallunAti / taccarati / dhuD vyaJjanamanantasthAnunAsikam // 75 // antasthAnunAsikavarjitaM vyaJjanaM dhuTsaMjJaM bhavati / padAnte ghuTAM prathamaH // 76 // padAnte varttamAnAnAM ghuTAmantaratamaH prathamo bhavati // ghuTAM tRtIyazcaturtheSu // 77 // tRSu / kAdayati / tajjayati / tajjhaSayati / taJcakAreNa / taTTIkate / kAreNa 1 taDDInam / taukate / taNNakAreNa / tat zete / tat zayanam / iti sthite / caM ze // 78 // padAntastakArazcakAramApadyate zakAre pare / / caM ze vyarthamidaM sUtraM yadukte zarvavarmaNA tasyottarapadaM brUhi yadi vetsi kalApakam // 1 // tat + lunAti, tat + carati tat + chAdayati, tat + jayati, tat + jhaSayati, tat + JakAreNa, tat + TIkate, tat + ThakAreNa tat + DInam, tat + Dhaukate, tat + NakAreNa / la, cavarga aura Tavarga ke Ane para pUrva ke takAra ko pararUpa ho jAtA hai // 74 // tallunAti, taccarati, tacchAdayati bnaa| dvitIya aura caturtha akSara ko prathama aura tRtIya karane ke liye Age sUtra batAte haiM / aMtastha, anunAsika ko chor3akara bAkI vyaMjana dhuT saMjJaka haiM // 75 // pada ke aMta meM dhuT ko prathama akSara ho jAtA hai // 76 // isa niyama se tachra + chAdayati meM ch dhuT saMjJaka hai usako prathama akSara ho gayA to tacchAdayati banA / tajjayati, tajha + jhaSayati / caturtha akSara ke Ane para padAMta chuT ko tRtIya akSara ho jAtA hai // 77 // tajjJASayati banA / taJjakAreNa / taTTIkate, tad + ThukAreNa 76 veM sUtra se taTTakAraNa, taDDInam, tad + Tokate 1 77veM sUtra se taDIkate, taNNakAreNa ye pada siddha ho gaye / tat + zete, tat + zayanam / zakAra ke Ane para padAMta takAra ko cakAra ho jAtA hai // 78 // tazete, tac zayanam bana gaye / zlokArtha koI ziSya prazna karatA hai ki zrI zarmavarma AcArya ne jo yaha 'caM ze' sUtra kahA hai vaha vyartha hai yadi Apa kalApa vyAkaraNa jAnate haiM to isakA uttara dIjiye // 1 // 1. zloka : - pararUpaM hi karttavyaM vyaJjanaM svaravarjitam // sasvaraM tu paraM dRSTvA visvaraM kriyate budhaiH // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanasaMdhi mUDhadhIstvaM na jAnAsi chatvaM kila vibhaassyaa| acchatvapakSe vacanaM nUnaM caM ze vyavasthitam / / 2 / / taca zete / taca zayanam / / kruG Aste / sugaNa atra / pacan iha / kRSan Asate / iti sthite / antyAtpUrva upadhA / / 79 // dhAtuliMgayorantyavarNAtpUrvo varNa upadhAsaMjJo bhavati / janA hAsyopadhAH svare dviH / / 8 / / hasvopadhAH padAntA GaNanA: svare pare dhirbhavanti / krujAste / sugaNNatra / pacatriha / kRSatrAste / atra raghuvarNebhya ityAdinA Natve prApte [asiddha bahiraMgamantaraMge] antaraMge kArye kRte sati bahiraMga kAryamasiddha bhavaMti / iti Natve sati dvitvaniSedhaH / pUrvaM Natve kRte pazcAd dvitve prApte sati / sakRd bAdhito vidhirbAdhita evaM satpuruSavat // bhavAn carati / bhavAn chAdayati / iti sthite| no'ntazcachayoH shkaarmnusvaarpuurvm||81 / / padAnto nakArazcachayo: parayo; zakAramApadyate anusvArapUrvam / bhavAMzcarati / bhavAMzchAdayati / / bhavAn ttiikte| bhavAn ThakAreNa / iti sthite| isa prazna para zrI bhAvasena AcArya apanI prakriyA TIkA meM kahate haiM ki he mUda buddhe ! tU nahIM jAnatA ki zakAra ko chakAra nahIM hotA hai taba yaha sUtra apanA kArya karatA hai arthAt takAra ko cakAra kara detA hai // 2 // kruG + Aste, sugaNa + atra, pacan + iha, kRSan + aaste| antya se pUrva ko 'upadhA' saMjJA hai // 79 // dhAtu aura liMga ke aMtima zabda se pUrva varNa ko-svara ko 'upadhA' saMjJA hai / yahA~ kruG meM G se pUrva u ko , sugaNa meM N se pUrva a ko upadhA saMjJA smjhnaa| padAMta G Na na kI hrasva upadhA se pare svara ke Ane para GNa n do ho jAte haiM // 80 // ___ kruG + Aste = kruDAste, suga a N N + a = sugaNNatra, pac an n + iha = paniha, kRS an n + Aste = kRsstraaste| ___ yahA~ 'kRSannAste' meM na ko 'raghuvarNe' ityAdi sUtra se NakAra prApta thA kintu aMtaraMga kArya ke ho jAne para bahiraMga kArya asiddha hotA hai isa niyama ke anusAra NakAra kara dene para dvitva kA niSedha ho jAtA hai evaM pahale NakAra karake pazcAt dvitva ke prApta hone para bhI dvitva nahIM ho sakegA kyoMki asat puruSa ke samAna eka bAra bAdhita vidhi bAdhita hI samajhanA cAhie / bhavAn + carati, bhavAn + chAdayati / ca, cha ke Ane para padAMta nakAra anusvArapUrvaka zakAra ho jAtA hai // 81 / / bhavAMzcarati, bhavAMzchAdayati / bhavAn + TIkate, bhavAn + ThakAreNa / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA TaThayoH SakArama // 82 // padAnto nakAra; TaThayo; parayoH SakAramapahale svaarptm| bhaTAMTrInAle / bhskaakaareg| bhalA tarati / bhavAn thuDati / iti sthite| tathayoH skaarm||83 / / padAnto nakArastathayo: parayoH sakAramApadyate'nusvArapUrvam / bhavAMstarati / bhavAsthuDati / nRn pAhi / iti sthite / nRnaH pe vA // 84 // nRnzabdasya padAnto nakAro'nusvArapUrva sakAraM vA''padyate pakAre pare / nRspAhi / nRpAhi / / prazAna: zAdIn / / 85 / / prazAno nakAra: zAdInna praapnoti| prazAn carati / prazAnchAdayati / prazAnTIkate / prazAnThakAreNa / prazAn tarati / prazAn thuDati / / bhavAn lunAti / bhavAn likhati / iti sthite| le lm||86 / / . padAnto nakAro lakAramApadyate lakAre pre| anusvArahInam / / 87 / / adhikArasyeSTatvAt zakArAdInAM hInatvAdanusvAro nAsti / bhavAllunAti / bhavAllikhati / / bhavAn jayati / bhavAn jhaSayati / bhavAn akAreNa / bhavAn zete / iti sthite| T Ta ke Ane para SakAra ho jAtA hai |82 / / pada ke aMta kA nakAra anusvArapUrvaka SakAra ho jAtA hai Ta Tha ke pare hone pr| bhavAMSTIkate, bhvaaNsstthkaarnn| bhavAn + tarati, bhavAn + thuiti / tatha ke pare sakAra ho jAtA hai // 83 // padAMta nakAra anusvArapUrvaka sakAra ho jAtA hai ta, tha ke Ane para / bhavAMstarati, bhvaasthuddti| nRn+pAhi nRn zabda kA padAMta nakAra anusvArapUrvaka sakAra vikalpa se hotA hai| pakAra ke Ane para // 84 // naeNspAhi, nRnyAhi / prazAn + carati ityAdi / prazAn kA nakAra ca, cha, Ta Adi ke Ane para za, Sa Adi nahIM banatA hai // 85 // prazAn carati, prazAn chAdayati, prazAnTIkate, prazAnThakAreNa, prazAntarati, prazAn thuti / bhavAn + lunAti, bhvaan+likhti| lakAra ke Ane para padAMta nakAra 'la' ho jAtA hai // 86 // aura yaha lakAra anusvAra hI hotA hai // 87 // yadyapi yahA~ anasvAra kA adhikAra iSTa hai--calA A rahA hai phira bhI yahA~ nakAra, za, Sa sa nahIM prApta karatA hai ata: anusvAra bhI nahIM hotA hai / isIlie sUtra pRthak banAyA hai| bhavAllunAti, bhavAllikhati / / bhavAn + jayati, bhavAn + jhaSayati, bhavAn + bakAreNa, bhavAn + zete / r aind anusvAra kA adhikAra nahIM prApta Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanasaMdhi jajhaJazakAreSu akAram // 88 // padAnto nakAro jajhaJazakAreSu pareSu JakAramApadyate / bhavAJjayati / bhavAJjhaSayati / bhavAJcakAreNa / bhavAze // kurvan zUraH / ubhayavikalpe trairUpyam / iti sthite / zintau vA // 89 // padAnto nakAro vau vA prApnoti zakAre pare / tavargazcaTavargayoge caTavargoM / iti paJcamaH syAt / kurvazUraH kurvaJchUraH kurvazUraH // bhavAn DInaH / bhavAn Dhaukate / bhavAn NakAreNa / iti sthite / saNeSu Nam // 90 // atra vA smaryate / padAnto nakAro NakAramApadyate DaDhaNeSu parataH / bhavANDInaH / bhavANDhaukate / bhavANNakAreNa || tvam lunAsi / tvam ramase / tvam yAsi / tvam yasasi / iti sthite / mo'nusvAraM vyaJjane // 91 / / I padAnto makAro 'nusvAramApadyate vyaJjane pare / tvaM lunAsi / tvaM rmse| tvaM yAsi / tvaM vasasi / (samrAT saMjJAyAm ) sampUrvAt rAjateca kvipyanusvArAbhAvo nipAtyate / sam rAjate samrAT // ja, jha, Ja aura za ke Ane para padAMta nakAra akAra ho jAtA hai // 88 // bhavAJjayati, bhavAJjhaSayati, bhavAJJakAreNa, bhavAJzete / kurvan + zUraH / do prakAra se vikalpa hone se isake tIna rUpa baneMge / Age zakAra ke Ane para padAMta nakAra vikalpa se 'n c' ho jAtA hai // 89 // arthAt n ke pAsa c kA Agama ho jAtA hai| ataH kurvan c + zUraH banA punaH "tavargacaTavargayoge caTava" isa 292 veM sUtra se padAMta tavarga, cavarga aura Tavarga ke yoga meM cavarga, Tavarga bana jAtA hai arthAt yadi cavarga kA yoga hai to tavarga bhI cavarga ho jAtA hai aura yadi Age Tavarga hai to padAMta tavarga bhI Tavarga ho jAtA hai tathA pUrva meM jo akSara hai usI ke samAna hotA hai jaise yahA~ n tavarga kA aMtima akSara hai to use cavarga kA aMtima akSara 'J' kreNge| isa niyama se eka rUpa - " -'kurvaJczUraH' bnaa| 'vargaprathamebhyaH' ityAdi 71 veM sUtra se zakAra ko vikalpa se chakAra hokara dUsara rUpa- " -'kurvaJcchUra: ' 1 uparyukta 88veM sUtra se 'kurvazUra: ' aise tIna rUpa bana gaye / bhavAn + DInaH bhavAn + Dhaukate / 25 DhaNa ke Ane para padAMta nakAra ko NakAra ho jAtA hai // 90 // bhavANDIna, bhavANDaukate, bhavASNakAreNa 1 tvam + lunAsi ityAdi / vyaMjana ke Ane para padAMta makAra ko anusvAra ho jAtA haiM // 91 // tvaM lunAsi, tvam + yAsi = tvaMyAsi tvam + ramase = tvaM ramase, tvam + vasasi = tvaM ksasi | samrAT isa nAma vAcaka zabda meM anusvAra nahIM hotA hai| arthAt sama upasargapUrvaka rAjate dhAtu hai / kvip pratyaya ke hone para kRdaMta prakaraNa meM yaha samrAT zabda banA hai ata: kvip pratyaya ke nimitta anusvAra kA na honA nipAta se siddha hai ataH saM rAjate iti 'samrAT' meM anusvAra nahIM huaa| devAnAm ityAdi / A - Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA virAme vA / / 12 / / ___padAnto makAro'nusvAramApadyate na vA viraame| devAnAM, devAnAm / puruSANAM, purussaannaam| deva, devam // tvam karoSi / tvam carasi / tvam TIkase / tvam tarasi / tvam pacasi / iti sthite / varge tadvargapaJcamaM vaa||93 / / padAnto makAro varge pare tadvargapaJcamamApadyate na vA / tvaGkaroSi, tvaM karoSi / tvaJcarasi / tvaM carasi / tvaNTIkase, tvaM TIkase / tvantarasi, tvaM tarasi / tvampacasi, tvaM pacasi // tvam yAsi / tvam varasi / tvam lokse| iti sthite| yavaleSu vA / / 94 / / padAntomakAraH pararUpamApadyate vA yavaleSu parata: / tvayyAsi, tvaM yAsi / tvavvarasi, tvaM vrsi| tvaillokase, tvaM lokase / / ||iti vynyjnsNdhiH|| atha visarjanIyasandhirucyate ka: carati / ka: chAdayati / iti sthite / virAma meM padAMta makAra kA anasvAra vikalpa se hotA hai // 22 // jisa pada ke Age dUsara pada na ho usa virAma kahate haiN| jaise devAnAm meM m virAma-bhara meM svAra huA to devAnAM athavA devAnAm / puruSANA, puruSANAma / devaM. devama / vizeSa--yaha vaikalpika niyama isa kAtaMtra vyAkaraNa ke atirikta anyatra kisI bhI vyAkaraNa meM nahIM hai, sarvatra virAma meM anasvAra na karane kA vidhAna hai ataH isI vyAkaraNa meM yaha vizeSa niyama hai| tvam +karoSi, tvam + carasi ityaadi| Age varga ke pare padAMta makAra ko usI varga kA paMcama akSara vikalpa se ho jAtA tvaGkaroSi, vikalpa meM 913 sUtra se anusvAra hokara tvaM karoSi banA / tathaiva tvaJcarasi, tvaM carasi / tvam + TIkase = tvaNTIkase, tvaM ttiikse| tvam + tarasi = tvantarasi, tvaM tarasi / tvam + pacasi= tvampacasi, tvaM pacasi / tvam + yAsi / ya, va, la ke Ane para padAMta makAra vikalpa se para rUpa ho jAtA hai // 94 // tvam + yAsi = tvayyAsi, tvaM yaasi| tvam + varasi = tvavvarasi, tvaM vrsi| tvam + lokase = vallokase, tvaM lokse|| isa prakAra se vyaMjana saMdhi pUrNa huI / atha visarga saMdhi visarga saMdhi kise kahate haiM ? visarga se pare vyaMjana yA svara ke Ane para jo sambandha yA parivartana hotA hai use visarga saMdhi kahate haiN| kaH + carati / 1.sannidhAnAtsAnunAsikasya masya sthAne sAnunAsikA evaM yvlaaH| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ visarjanIyasaMdhi visarjanIyace che vA zam // 15 // ce vA che vA pare visarjanIya: zamApadyate / kazcarati / kazchAdayati / iti siddham // ka: TIkate / ka: ThakAreNa / iti sthite / Te The vA ssm||96 // Te vA The vA pare visarjanIya: SakAramApadyate / kaSTokate / kaSThakAreNa // kaH tarati / kaH thuddhati / iti sthite| te the vA sm||97|| te vA the vA pare visarjanIya: samApadyate / kastarati / kasthuDati // kaH karoti / ka; khagati / iti diH sthite| kakhayorjihvAmUlIyaM na vA // 18 // kakhayo: parayorvisanIyA jihvAmUlAyamApadyata na / jihvAmUlIyopadhmAnIyau ca // 99 // jihvAmUlIyamupadhmAnIyaM ca paraM varNaM nayet / ka karoti, ka: karoti / ka khanaiti, kaH khanati // ka: pacati / kaH phalati / iti sthite| paphayorupadhmAnIyaM na thaa||100 / / * paphayoH parayovisarjanIya upadhmAnIyamApadyate na vA / ke pacati, ka; pacati / ke phalati, kaH phalati / / ka: zAvityAcaSTe / ka: pAvityAcaSTe / puruSa: tsaruka: / yata: kSama: 1 tata: psAti / iti sthite / na zAdIn shssssthe||101|| ca athavA cha ke pare padAMta visarga ko 'za' ho jAtA hai // 25 // kazmarati, ka;+ chAdayati = kazchAdayati / ka: Tokate, ka: + ThakAreNa / Ta athavA Tha ke rahate padAMta visarga ko SakAra hotA hai // 96 / / kaSTIkate, ksstthkaarenn| ta athavA tha ke Ane para padAMta visarga 's' ho jAtA hai // 97 // kaH+ tarati = kastarati, kasthuDati / kaH + khanati / ka aura kha ke pare rahane para padAMta visarga vikalpa se jihvAmUlIya bana jAtA hai // 98 // jihvAmUlIya aura upadhmAnIya para varNa ko prApta ho jAte haiM // 99 // ka+karoti = ka karoti, ka: karoti / kaH + khanati = ka khanati kaH khanati / UparavajrAkAra cihna jihvAmUlIya hai| kA pati, ka: phalati / pa aura pha ke Ane para padAMta visarga vikalpa se upadhmAnIya ho jAtA hai // 100 // ka + pacati =ke pacati, ka: pcti| ka: + phalati- ke phalati kaH + zovityAcaSTe, kaH + kSAvityAcaSTe, puruSaH + tsarukaH tataH + psAti / yadi Age ca, Ta, ta, pa ye varNa za, Sa, sa meM sthita haiM-mile hue haiM to visarga ko za Sa se nahIM hotA hai // 101 // Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA visarjanIya: zAdIn na prApnoti zaSasatthe nimitte pare / ka: zcyotati / ka: SThIvati / ka; stauti / iti sthite| aghoSastheSu zaSaseSu vA lopam / / 102 // aghoSastheSu zaSaseSu parato visarjanIyo lopamApadyate vaa| ubhayavikalpe triruupm| kazcyotati, kazzcyatati, kAzcyotati / kaSThIvati, kaNThIvati, ka: SThIvati / kastauti, kasstauti, ka: stauti / / ka: zete / kaH SaNDaH / kaH sAdhuH / iti sthite / ze Se se vA vA prruupm||103|| ze yA Se vA se vA pare visarjanIya: pararUpamApadyate na vA / kazzete, ka: zete / kappaNDaH, ka SaNDaH / kassAdhuH kaH sAdhuH / kaH arthaH / kaH atra / iti sthite / umakArayormadhye // 104 // dvayorakArayormadhye visarjanIya umApadyate / ko'rthaH // ko'tra // ka: gacchati / ka: dhAvati / iti sthite / aghoSavatozca // 105 // akAraghoSavatormadhye visarjanIya umApadyate / ko gacchati / ko dhAvati / / ka: iha / ka: upari 1 ka; eSa: / iti sthite| aparo lopyo'nyasvare yaM vA // 106 / / ata: ka: czAvityAcaSTe ityAdi jyoM ke tyoM raha gaye, saMdhi nahIM huii| ka+zcyotati aghoSa meM sthita aise za Sa sa ke Ane para visarga kA lopa vikalpa se hotA hai // 102 // yahA~ do bAra vikalpa hone se tIna rUpa bana jAte haiN| eka bAra visarga kA lopa, dUsarI bAra 101veM sUtra ke niyama se saMdhi kA abhAva aura tIsarI bAra 95veM sUtra se visarga kA zakAra ka+zcyotati-kazcyotati, ka:+zcyotati = kazzcyotati, kaH+SThIvati / ka:+stauti = kastauti / ka: stauti, kasstauti / ka+zete za Sa aura sa ke Ane para visarga ko para rUpa vikalpa se hotA hai // 103 // ka+zete = kazzete, kaH zete / ka: + SaNDaH = kaSSaNDa, kaH SaNDaH / ka:+ sAdhuH = kassAdhu: kaH sAdhuH, ka: + artha: / do akAra ke madhya meM sthita visarga ko 'u' ho jAtA hai||104 / / ka+artha:ka + arthaH 'uvaNe o' isa sUtra se saMdhi hokara ko + artha:, puna: 'edotparaH' ityAdi 57veM sUtra se 'a' kA lopa hokara ko'rthaH banA / ka: + atra, ka u+ atra--ko atra = ko'tra / kaH gacchati akAra se pare ghoSavAn akSara ke rahane paraM madhya meM sthita visarga ko 'u' ho jAtA hai // 105 // ka u+ gacchati 'u vaNe o' se ko+gacchati = ko gacchati / ka: dhAvati = ko dhAvati / ka:+ iha akAra se pare visarga kA lopa ho jAtA hai athavA 'ya' ho jAtA hai akAra se bhinna anya koI svara Ane se // 106 // Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ visarjanIyasaMdhi akArAtparo visarjanIyo lopyo bhavati yaM vA''padyate anyasvare pare / vAzabdo'tra samuccayArthaH / na ca vikalpArthaH / / visarjanIyalope punaH sandhiH // 107 // visarjanIyalope kRte puna: sandhirna bhavati / ka iha, kayiha / ka upari, kayupari / ka eSaH, kayeSaH / devA: AhuH / bhoH atra / iti sthite| AbhobhyAmevameva svare // 108 / / AkArabhozabdAbhyAM paro visarjanIya evameva bhavati (lopaM yaM vA'padyate) svare pare / devA AhuH devAyAhuH / bho atra, bhoyatra / / bhago: atra / agho: atra / iti sthite / bhagoaghobhyAM vA // 109 // bhagoaghobhyAM visarjanIya evameva bhavati (lopaM yaM vA'padyate) svare pare / bhago atra, bhagoyatra / agho atra, aghoyantra // devA: gatAH / bhoH yAsi / bhagA: vaza / adho. yaja / isa sthite| ghoSavati lopam // 110 / / AkArabhobhagoaghozabdebhya: paro visarjanIyo lopamApadyane ghoSavati pare / devA gatAH / bho yAsi / bhago vaja / agho yaja / lopagrahaNaM ya veti (evameveti) nivRttyartham / / supiH / sutuH / iti sthite| yahA~ 'kA' zabda samuccaya ke liye hai vikalpa ke liye nhiiN| visarga ke lopa hone para puna: saMdhi nahIM hotI hai // 107 // kaH + iha = ka iha, ka y + iha = kayiha / ka: + upari = ka upari, ka ya+ upari - kayupari / kaH + eSaH = ka eSaH, ka y + eSa:= kayeSaH / devA: + aahuH| Age svara ke Ane para AkAra aura bho zabda se pare visarga kA lopa ho jAtA hai athavA yakAra ho jAtA hai // 108 // devA: + AhuH = devA AhuH, devA ya+ AhuH = devAyAhuH / bho: +atra = bho atra, bho ya+ atra = bhoyatra / bhago: + atra, agho: + atra / bhago, adho se pare visarga kA lopa ho jAtA hai athavA yakAra ho jAtA hai Age svara ke Ane para // 101 // bhagoH + atra = bhago atra, bhagoyatra / aghoH + atra = agho atra, aghoyatra / devA: + gatAH ghoSavAna ke Ane para AkAra aura bho, bhago aura agho inase pare visarga kA lopa nitya ho jAtA hai // 110 // devA:+gatA: =devAgatAH, bho:+ yAsi = bho yAsi, bhago:+ vaja= bhagovaja, adho: + yaja = agho yaja / yahA~ para sUtra meM lopa zabda kA grahaNa vikalpa se yakAra kI nivRtti ke liye kiyA gayA hai| supiH, sutuH 1. na tadaH pAdapUNe cet / tado visarjanIyalopepunassandhikAryaniSedho na bhavati pAdapUNe cet // shlokH| saiSa dAzarathI rAmaH saiSa rAjA yudhisstthirH| saiSa karNo mahAtyAgI saiSa pArtho dhanurdharaH / / 2. lopagrahaNaM evameveti nivRtyartham / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA nAmiparo ram // 111 // nAminaH paro visarjanIyo ramApadyate nirapekSaH / IrUrarthaM vacanam / irurorIrUrau // 112 // atra dhAtorirurorIrUrau bhavato virAme vyaJjanAdau ca rephasorvisarjanIyaH / supI sutUH // agniH gacchati / agniH atra / raviH gacchati / raviH atra muniH AyAti muniH gacchati / paTuH vadati / paTuH atra / iti sthite / 30 ghoSavatsvareSu // 113 // nAminaH paro visarjanIyo ramA'padyate ghossvtsvressu| agnirgacchati / agniratra / ravirgacchati / raviratra | munirAyAti / munirgacchati / paTurvadati / paTuratra / / pitaH yAhi // pitaH atra / punaH gacchati / puna: atra / iti sthite / prakRtiranAmiparo'pi // 114 // rephaprakRtirvisarjanIyo nAmiparo'pyanAmiparo'pi ramApadyate ghoSavatsvareSu parataH / pitaryAhi / pitaratra | punargacchati / punaratra || ahaH gaNaH / ahaH atra ahaH jayati / ahaH AyAti / ahaH hasati / ahaH api / iti sthite / ahno re / / 115 / / nAmi svara se pare visarga ko 'ra' ho jAtA hai // 111 // arthAt avarNa ko chor3akara zeSa kisI bhI svara se pare visarga ko rakAra ho jAtA hai aura yaha kisI kI apekSA nahIM rakhatA hai matalaba Age kisI svara vyaMjana kI apekSA nahIM rahatI hai| supira, sutur hara aura ur ko Ira aura kara ho jAtA hai // 112 // arthAt virAma aura vyaMjana ke Ane para dhAtu ke ir ur ko dIrgha Ir Ur ho jAtA hai| supIra, sutUr-- 'rephasorvisarjanIya:' isa 130 veM sUtra se r kA visarga ho jAtA hai ataH supo, sutUH bana jAtA hai| agniH + gacchati svara aura ghoSavAn ke Ane para nAma se pare visarga ko rakAra ho jAtA hai // 113 // agniH + gacchati = agnirgacchati / agniH + a = agniratra / raviH + gacchati = ravi rgacchati / raviH + a = raviratra / muniH + AyAti = munirAyAti / muniH + gacchati = munirgacchati / paTuH + vadati paTurvadati / paTuH + a = paTutra | = ghoSavAn aura svara ke Ane para repha se banA huA visarga cAhe nAmi se pare ho cAhe anAma se phira bhI 'ra' ho jAtA hai // 114 // pitaH + yAhi = pitaryAhi pitaH + atra pitaratra punaH + gacchati = punargacchati, punaH + atra punaratra / ahaH + gaNaH / repha rahita ghoSavAn vyaJjana aura svara ke Ane para aham ke visarga kA rakAra ho jAtA hai // 115 // Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ visarjanIyasaMdhi 31 aho visarjanIyo ramApadyate arephe ghoSavati ca svare pre| ahrgnnH| ahrtr| aharjayati aharAyAti / ahahasati / aharapi / rephe tu aho raajte| aho rAtram / aho rUpam // ahaH bhyAm / ahaH bhiH / iti sthite / / na syAdibhe / / 116 // aho visarjanIyo na ramApadyate syAdibhe pare / ahobhyAm / ahobhiH / syAdibhe iti kim / aharbhuktiH / aharbhavati / / aha: pati: / iti sthite| aharAdInAM patyAdiSu // 117 // aharAdInA masajanAcA jA ramApaMdho patyAdiSu parata: / aharpati: ahaH patiH / ityAdi / / eSaH karoti / saH gacchati / iti sthite / ___ eSasaparo vyaJjane lopyaH / / 118 // eSasAbhyAm paro visarjanIyo lopyo bhavati vyaJjane pare / eSa karoti / sa gacchati / agni: rathena / punaH rAtri: / iti sthite| ro re lopaM svarazca pUrvo dIrghaH // 119 // re pare ro lopamApadyate pUrvasvarazca dI| bhavati / agnIrathena / punArAtriH / / vaTa chAyA / kavi chandaH / tanu chavi: / iti sthite / arthAt dinavAcI ahan ke na ke visarga kA yaha niyama hai jabaki Age rakAra nahIM honA caahiye| ahaH + gaNa: = ahargaNaH, ahaH + atra = aharatra / aha: + jayatti = aharjayati / ahaH + AyAti = aharAyAti, ahaH + hasati = aharhasati / ahaH + api = aharapi / yadi Age repha hai to visarga ko 'u' hokara saMdhi ho jAtI hai| ahaH + rAjate = aha una rAjate = ahorAjate / aha: rAtram = aha u+ rAtram = ahorAtram / ahaH + rUpam = ahorUpam / ahaH + bhyAm / si Adi vibhakti ke bhyAma, bhis ke Ane para visarga kA rakAra nahIM hotA hai // 116 // __ahaH + bhyAm = ahobhyAm, aha: + bhis = ahobhi: / si Adi vibhakti ke bhyAm bhis ke nahIM Ane para rakAra ho jAyegA jaise ahaH + bhuktiH = aha(ktiH / ahaH + bhavati = aharbhavati / ahaH + patiH / pati Adi zabdoM ke Ane para ahaH ke visarga ko vikalpa se rakAra ho jAtA hai // 117 // ahaH + pati: = ahatiH, ahaHpatiH / eSa: + karoti / vyaMjana ke Ane para eSa aura sa ke visarga kA lopa ho jAtA hai // 118 // eSa: + karoti = eSa karoti, sa: + gacchati = sa gcchti| agni:+sthena 'nAmi paro ram' isa sUtra se visarga ko rakAra hokara punaHrakAra ke Ane para pUrva ke rakAra kA lopa hokara pUrva ko dIrya ho jAtA hai // 119 // agni ra + rathena = agnI rathena, punar + rAtri = punArAtri: / vaTa+chAyA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA dvirbhAvaM svaraparazchakAraH / / 120 // svarAtparazchakAro dvirbhAvamApadyate / aghoSe prathamaH // 121 // aghoSe pare dhuTAM prathamo bhavati / vttcchaayaa| kavicchandaH / tanucchavi: // bAlA chAdayati / velA chAdayati / iti sthite| dIrghAtpadAntAdvA / / 122 // padAntAddIrghAtparazchakAro vA dvivamApadyate / bAlAcchAdayati, bAlA chAdayati / velAcchAdayati, velAchAdayati / iti siddham // A chAdayati / mA chidat / iti sthite| AGmAbhyAM nityam // 123 / / ___ AmAjhyA parazchakAro nityaM dvirbhAvamApadyate / AcchAdayati / mAcchidat / iti siddham / dadhyatra iti sthite / asvare // 124 // vyaJjanaM dvirbhavati vyaJjane pare / daDyaMtra / / iti visarjanIyasandhiH svara se pare chakAra ke Ane para vaha chakAra ko dvitva ho jAtA hai // 120 // vaTa ch + chAyA aghoSa se pare dhuTa ko prathama akSara ho jAtA hai // 121 // vaTacchAyA, kavi+ chandaH = kavi+ch chandaH = kavicchandaH tanu + chavi: = tanucchaviH / bAlA+chAdayati dIrgha pada se pare chakAra vikalpa se hotA hai // 122 // bAlA+cha chAdayati 'aghoSe prathamaH' isa sUtra se pUrva cha ko prathama akSara hokara bAlAcchAdayati, dUsarA rUpa--bAlA chAdayati / belA + chAdayati = belAcchAdayati / belA chAdayati / A+ chAdayati, mA+ chidat AG mAG se pare chakAra ke Ane para nitya hI chakAra dvitva hotA hai // 123 // A+ ch chAdayati = AcchAdayati, mA+ch chidat = mAcchidat / dadhyatra vyaMjana ke pare vyaMjana ko dvitva ho jAtA hai // 124 // dudhdh yatra 'dhuTAM tRtIyazcaturtheSu' isa 77veM sUtra se caturtha akSara ko tRtIya ho gayA / daGkhyatra bnaa| isa prakAra se visargasaMdhi pUrNa huI // Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntAH pulliGgAH atha liGgAdvibhaktaya ucyante sarvajJaM tamahaM vande paraM jyotistmophm| pravRttA yanmukhAhevI sarvabhASA sarasvatI // 1 // kiM liGgam ? dhAtadhibhaktivarjamarthavAllaGgam // 125 // ___ arthobhidheyaH / / dhAtuvibhaktivarjamarthavacchabdarUpaM liGgasaMjJa bhavati / tacca liGgaM dvividham / svasanta vyajjanAntaM ceti| tatpunaH pratyekaM trividhim / pulliGgaM strIliGgaM napuMsakaliGga ceti / tatrAdAvakArAntAtpulliGgAtpuruSazabdAdvibhaktayo yojyante / lokopacArAtsyAdInAM vibhaktisaMjJAyAM puruSa iti sthite / / tasmAtparA vibhaktayaH // 126 / / / atha liMga prakaraNa aba liMga se vibhaktiyA~ kahI jAtI haiN| paraM jyoti-sarvotkRSTa jJAnasvarUpa, moha aura ajJAnarUpI aMdhakAra ko naSTa karane vAle una sarvajJa bhagavAn ko maiM namaskAra karatA hU~ ki jinake mukhAraviMda se sarvabhASAmaya sarasvatI prakaTa huI hai // 1 // bhAvArtha---mohanIya karma ke naSTa ho jAne ke bAda jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura aMtarAya karmoM kA nAza ho jAtA hai taba isa AtmA meM sampUrNa lokAloka ko prakAzita karane vAlA kevalajJAna prakaTa ho jAtA hai aura yaha AtmA 'sarvaM jAnAti iti sarvajJaH' isa sArthaka nAma se sarvajJa kahI jAtI hai usa samaya indra kI AjJA se kubera divya samavazaraNa kI racanA karatA hai| usa samavazaraNa meM 12 sabhAoM meM asaMkhya devagaNa, manuSya aura tiryaMca bhI upadeza sunate haiN| bhagavAn kI divyadhvani sAta sau laghubhASAoM aura aThAraha mahAbhASAoM, isa taraha sAta sau aThAraha bhASAoM meM khiratI hai athavA saMpUrNa zrotAoM ke kAna meM pahu~cakara una-unakI bhASA rUpa pariNata hokara sarvabhASAmaya ho jAtI hai| liMga kise kahate haiM ? dhAtu aura vibhakti se rahita arthavAn zabda liMga kahalAte haiM // 125 // artha kise kahate haiM ? vAcya-kahane yogya viSaya ko artha kahate haiN| dhAtu aura viktiyoM ko chor3akara jo apane vAcya artha ko kahane vAle zabda haiM unakI yahA~ liMga saMjJA hai| jainendra vyAkaraNa meM ise hI "mRta" saMjJA hai| usa liMga ke do bheda haiM--svara hai aMta meM jinake aise svarAMta aura vyaMjana hai aMta meM jinake aise vyaMjanAMta / svarAMta aura vyaMjanAMta ke bhI pulliga, strIliMga aura napuMsakaliMga ke bheda se tIna-tIna bheda haiN| svarAMta meM bhI akArAMtaparyaMta zabda mAne gaye haiM aura vyaMjanAMta meM kakArAMta se lekara hakArAMtaparyaMta zabda Ate haiN| __ aba yahA~ svarAMta pulliMga kA prakaraNa pahale aavegaa| usameM bhI sarvaprathama akArAMta pulliMga zabda se vibhaktiyA~ lagAI jaaveNgii|| loka vyavahAra meM si Adi kI vibhakti saMjJA hone para 'puruSa' yaha zabda sthita hai| isase pare vibhaktiyoM AtI haiM // 126 // Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 kAtantrarUpamAlA si au js| am au zas / TA bhyAm bhis / De bhyAm bhyas / isi bhyAm bhyas / uss Am / Gi os sup / tasmAdarzavato liGgAtparAH syAdayo vibhaktayo bhavanti / tAH punaH sapta / si au ja iti prathamA / am auM zas iti dvitIyA / TA bhyAm bhis iti tRtIyA / Ge bhyAm bhyas iti caturthI / isa bhyAmbhyasa iti pazcamI / Gas om Am iti SaSThI / Gi om sup iti saptamI / evaM yugapat sarvapratyayaprasaGge vakturvivakSayA zabdArthapratipattiriti liGgArthavivakSAyAm / prathamA vibhaktirlinane / / 127 / / liGgArthavacane prathamA vibhaktirbhavati / iti liGgArthe prathamA / tatrApi yugapadekavacanAdiyAptI / ekaM dvau bahUn / / 128 / arthAn vaktIti, ekasminnarthe ekavacanaM dvayorarthayordvivacanaM bahuSvartheSu bahuvacanaM bhavati / iti liGgArthaikavivakSAyAM prathamaikavacanaM si / puruSa si iti sthite / yo'nubandho'prayogI // 129 // yaH anubandhaH sa aprayogI bhavati / anubandhaH kaH 'iMjezarapA vibhaktiSvanubandhAH / vA virAme iti vartamAne / si au jas--- ye prathamA vibhaktiyA~ haiM / am auM zasye dvitIyA vibhaktiyA~ haiN| TA bhyAm bhisye tRtIyA vibhaktiyA~ haiN| GebhyAmbhyas -- ye caturthI vibhaktiyA~ haiN| Gasi bhyAm bhyas -- ye paMcamI vibhaktiyA~ haiN| Dao Am-- ye paSThI vibhaktiyA~ haiN| 1 Gi os sup---ye saptamI vibhaktiyA~ haiM / isa prakAra se puruSa zabda se eka sAtha saMpUrNa vibhaktiyoM ke lagane kA prasaMga prApta ho gayA to vaktA kI vivakSA se zabda ke artha kA jJAna hotA hai isaliye liMga -- zabdamAtra ke artha kI vivakSA ke hone para agalA sUtra lagatA hai I liMga ke artha ko kahane meM prathamA vibhakti hotI hai // 127 // isaliye zabdamAtra ke artha meM prathama vibhakti A gii| usameM bhI eka sAtha ho ekavacana Adi sabhI prApta ho gaye taba -- eka do aura bahuvacana hote haiM // 128 // artha ko kahatA hai vaha liMga hai isa niyama ke anusAra eka ke artha meM ekavacana, do meM dvivacana aura tIna Adi meM bahuta ke artha meM bahuvacana hotA hai| isa prakAra se yahA~ zabda ke artha meM eka hI vivakSA hone para prathamA vibhakti kA ekavacana 'si' AyA to puruSa + si aisI sthiti huii| jo anubaMdha hai vaha aprayogI hai // 129 // anubaMdha kise kahate haiM ? ina sAtoM hI vibhaktiyoM meM i j z T D aura p ye anubaMdha saMjJaka haiN| isase si ke i kA lopa hokara puruSa + su rhaa| * "vA virAme " yaha sUtra sUtra ke krama meM calA A rahA hai| arthAt sUtrakAra sUtroM ko krama se likhate haiN| aura TIkAkAra apane apane prakaraNoM se sUtroM ko Age-pIche kara lete haiM / sUtrakAra ke sUtroM ke krama se jo sUtra hotA hai vaha anuvRtti meM calA AtA hai usI prakAra se yahA~ para 'vA virAme' yaha sUtra anuvRtti meM hai / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: pulliGgAH 35 rephasorvisarjanIyaH / / 130 // virAme vyaJjanAdau ca rephasakArayovisarjanIyo bhavati / pUravarNAbhAvo virAma: / athavA ,yadanantaraM varNAntaraM nocyate sa virAmaH / puruSaH iti siddhaM padam / tathaiva liGgArtha dvitvavivakSAyAM dvivacana auM / sandhiH / puruSau / tathaiva liGgArthe bahutvavivakSAyAM bahuvacanaM jas / anubandhalopa: / puruSa as iti sthite / akAre lopamiti prApte tatpratiSedhaH / akAro dodha yoSavatIti paro / sarvavidhibhyo lopavidhirbalavAn / lopasvarAdezayoH svarAdezo vidhirbalavAn / jasi // 131 // liGgAnto'kAro dIrghamApadyate jasi pare / (ekadezavikRtamananyavat) / yathA karNapucchAdisvAGgeSu bhinneSu satsu zvA na gardabhaH kiMtu zvA zvaiva / puna: savarNe dIrgha: / sasya visrjniiyH| puruSA: // tthaivaamNtrnnaarthvivkssaayaam| AmantraNe ca // 132 / / dUrasthAnAbhabhimukhIkaraNamAmaMtraNam / tatra prathamA vibhktirbhvti| repha aura sakAra ko visarga ho jAtA hai // 130 / / virAma aura vyaMjana Adi ke Ane para repha aura sakAra ko visarga ho jAtA hai| yahA~ TIkAkAra ne anavRtti ke 'vA virAme' sUtra se virAma zabda ko TIkA meM liyA hai| virAma kise kahate haiM ? para varNa ke abhAva ko virAma kahate haiN| athavA jisake bAda dUsarA varNa na kahA jAve use virAma kahate haiN| puruSa + s yahA~ s ko visarga hokara puruSaH bana gyaa| usI prakAra liMga ke artha do vacana kI vivakSA hone para dvivacana 'au' vibhakti aaii| puruSa + auM 'okAre au aukAre ca' isa sUtra se saMdhi hokara puruSoM banA / punaH liMga ke artha meM bahuta ko vivakSA meM vibhakti AI jas / isameM ja kA anubaMdha lopa ho gayA to puruSa + as- yahA~ 'akAre lopam' isa sUtra se akAra kA lopa prApta thA, kintu 'akAro dIrgha ghoSavati' sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai| 'sabhI vidhi meM lopa vidhi balavAn hotI hai| isa niyama se lopa vidhi balavAn ho rahI thI ki lopa aura svara Adeza ina donoM meM svara Adeza vidhi balavAn jas ke Ane para liMgAMta akAra dIrgha ho jAtA hai // 131 // jas ke j kA anubaMdha lopa ho jAne ke bAda as rahA puna: 'jasi' isa sUtra meM jas ke Ane para aisA kyoM kahA ? kyoMki aba yahA~ jas hai hI nahIM / "eka deza vikRtamananyavat" isa niyama ke anusAra j kA anubaMdha lopa hone para bhI yaha jas hI mAnA jAvegA jaise kutte ke kAna yA pU~cha Adi aMgoM ke chinna kara dene para bhI kuttA kuttA hI kahalAtA hai| ata: puruSa+ as / savarNa ko dIrgha karake s ko visarga karake puruSA; bnaa| usI prakAra se AmaMtraNa ke artha kI vivakSA hone para AmaMtraNa meM bhI prathamA vibhakti hotI hai // 132 // AmaMtraNa kise kahate haiM ? dUra meM sthita janoM ko apane abhimukha karanA, bulAnA AmaMtraNa kahalAtA hai| puruSa + si| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 kAtantrarUpamAlA - - . AmantraNe si: sambuddhiH / / 133 / / AmaMtraNArthe vihita: si: sambuddhisaMjJo bhavati // hasvanadIzraddhAbhyaH sirlopam / / 134 / / hrasvanadozraddhAbhya: para: saMbuddhisaMjJaka: silopamApadyate / kaizcidAmantraNAbhivyaktaye aho he bhI zabdA: prAkprayojyante / he puruSa / dvivacanabahuvacanayoH pUrvavat / he puruSau / he puruSAH / tathaiva karmavivakSAyAm / / zeSAH karmakaraNasaMpradAnApAdAnasvAmyAyadhikaraNeSu / / 135 / / zeSA dvitIyAdyA: SaD vibhaktayaH karmAdiSu SaTsu kArakeSu yathAsaMkhyaM bhavanti / iti karmaNi dvitIyA / puruSa am iti sthite| akAre lopam / / 136 // liGgAnto'kAro lopamApadyate sAmAnye akAre pare 1 puruSam / dvivacane sandhiH / puruSau / bahutve-puruSa asa iti sthite| zazi sasya ca naH // 137 // zasi pare liGgAnto'kAro dIrghamApadyate sasya ca no gavati / puna: savaNe dIrghaH / puruSAn / tathaiva karaNavivakSAyAm // zeSA: kametyAdinA karaNe tRtIyA / puruSa TA iti sthite / ina ttaa||138|| AmaMtraNa meM 'si' kI saMbuddhi saMjJA hai // 133 // hrasva svara nadI aura zraddhA se pare 'si' vibhakti kA lopa ho jAtA hai // 134 // hrasva svara se pare nadI saMjJaka evaM zraddhA saMjJaka zabdoM se pare 'si' vibhakti kA lopa ho jAtA hai| koI-koI janA AmaMtraNa artha ko abhivyakta karane ke lie zabdoM se pahale aho, he, bho zabdoM kA prayoga karate haiN| ata:-he puruSa ! dvivacana aura bahuvacana pUrvavat hI hote haiN| he puruSo, he puruSAH / karma kI vivakSA hone para zeSa chahoM vibhaktiyA~ krama se karma, karaNa, saMpradAna, apAdAna svAmI Adi aura adhikaraNa athoM meM hotI haiM // 135 // zeSa dvitIyA Adi chahoM vibhaktiyA~ karma Adi chaha kArakoM meM hotI haiN| isa prakAra se karma artha meM dvitIyA vibhakti aaii| puruSa + am| __ akAra ke Ane para lopa ho jAtA hai // 136 // sAmAnya akAra ke Ane para liMgAMta akAra kA lopa ho jAtA hai| puruSa+ am = puruSam / dvivacana meM sandhi-puruSau / puruSa + zas haiM / 'zAnubaMdha hokara puruSa + as hai / bahuvacana meM zas ke Ane para akAra dIrgha hokara s ko na ho jAtA hai // 137 / / puruSA+ an savarNa ko dIrgha hokara puruSAn / karaNa artha kI vivakSA meM-tRtIyA vibhakti AI to puruSa + TA akArAnta liMga se pare 'TA' ko 'ina' Adeza ho jAtA hai // 138 // 1. zabdAnta ityrthH| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: pulliGgAH akArAntAlliGgAtparaSTA ino bhavati / sandhiH / ravarNebhyo no NamanantyaH svarahayavakavargapavargAntaro'pi // 139 / / rephaSakAraRvarNebhya: paro'nantyo nakAra; mApadyate svarahayavakavargapavargAntaro'pi zabdAntaro'pi / svarAntarastAvat / puruSeNa / dvivacane / akAro dIrgha ghoSavati / / 140 // liGgAnto'kAro dIrghamApadyate ghoSavati pare / puruSAbhyAm / bhisaisvA / / 141 / / akArAntAlliGgAtparo bhis ais vA bhavati / sandhiH / puruSaiH / tathaiva sampradAmavivakSAyAm / zeSA: karmetyAdinA sampradAne cturthii| DeyaH // 142 // akArAntAlliGgAtparo DeyoM bhvti| ghoSavati dIrghaH / puruSAya / dvitve pUrvavat / puruSAbhyAm / bhutve| puruSa + ina--'avarNa ivaNe e' se saMdhi hokara puruSena banA / puna: repha, SakAra aura RvarNa se pare yadi NakAra aMta meM nahIM hai aura vaha svara ha, ya, va kavarga aura pavarga ke anatara hai to vaha nakAra NakAra ho jAtA hai // 139 // __ arthAt yadi svara ha, ya, va Adi usa nakAra ke anaMtara hai to nakAra NakAra ho jAtA hai / ata: 'puruSeNa' banA dvivacana meM--puruSa + bhyAm hai| . ghoSavAn ke Ane para liMgAMta akAra dIrgha ho jAtA hai // 140 // to puruSAbhyAm bnaa| bahuvacana meM puruSa + bhis hai| bhis ko ais ho jAtA hai // 141 // liMgAMta akAra se pare--puruSa + ais 'ekAre ai aikAre ca' sUtra se saMdhi huI to puruSais / punaH 'rephasorvisarjanIyaH' se visarga hokara puruSaiH bnaa|| sampradAna kI vivakSA ke hone para 'zeSA: karmakaraNa' ityAdi sUtra se caturthI vibhakti AtI hai| puruSa + dde| De ko 'ya' ho jAtA hai / 142 // liMgAMta akAra se pare De ko ya Adeza ho jAtA hai aura 'akAro dIrgha ghoSavati' se dIrgha hokara puruSAya bana jAtA hai| dvivacana meM pUrvavat puruSAbhyAm / bahuvacana meM puruSa myas hai / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 kAtantrarUpamAlA dhuD vyaJjanamanantaHsthAnunAsikam / / 75 / / * anta:sthAnunAsikavarjitaM vyaJjanaM dhusaMjJaM bhavati / ka kha ga gha / ca cha ja jh| Ta Tha Da Dha / ta tha da dha / pa pha ba bha / za Sa sa ha iti / bhAdi mahatve tve||143|| liGgAnto'kAra e bhavati bahutve dhruTi pare / puruSebhyaH / tathaiva apAdAnavivakSAyAM zeSAH kameMtyAdinA apAdAne pnycpii| sirAt / / 144 // akArAntAlliGgAtparo sirAdbhavati / puruSAt / dvitvabahutvayoH pUrvavat / dIrghoccAraNaM kimartham / akAre lope prApte sati tannimittam / puruSAbhyAM / puruSebhyaH / tathaiva svAbhyAdivivakSAyAM zeSA: karmetyAdinA svAmyAdau sssstthii| Gas syaH / / 145 // akArAntAlliGgAtparo us syo bhavati / puruSasya / dvitve, dhuTi bahutve tve iti vartate / osi ca / / 146 // bahuvacana meM dhuT ke Ane para liMgAMta akAra ko 'e' ho jAtA hai // 143 // puruSe + bhyas--'sa' kA visarga hokara puruSebhyaH bnaa| yahA~ 753 sUtra ke niyama se aMtastha aura anunAsika ko chor3akara bAkI vyaMjana ko dhuda saMjJA apAdAna artha kI vivakSA meM 'zeSAH karma' ityAdi sUtra se paMcamI vibhakti AtI hai| puruSa + Gasi / Ga aura i kA anubaMdha lopa ho jAtA hai| si ko Ata ho jAtA hai // 144 / / liMgAMta akAra se pare Gasi vibhakti ko At Adeza ho jAtA hai / to puruSa + At- puruSAt bana jAtA hai| yahA~ At meM dIrgha 'A' kisalie hai ? yadi akAra kA lopa prApta ho to usake lie dIrgha AkAra hai / dvivacana aura bahuvacana pUrvavat banate haiM-puruSAbhyAm, puruSebhyaH / svAmI Adi kI vivakSA ke hone para 'zeSAH' ityAdi sUtra se SaSThI vibhakti AtI hai| puruSa+ Gas Das ko 'sya' hotA hai // 145 // liMgAMta akAra se pare Gas ko sya Adeza hokara puruSasya bana jAtA hai| puruSa+ os 'dhuTibahutvettve' sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai| os ke Ane para liMgAMta akAra 'e' ho jAtA hai // 146 // 1. hrasvo'kAra: sutarAmeva, tasya savarNa daurSe kRte rUpasiddhirbhavati, tathApi dIrghavidhervAdhaka vacanaM akAre lopamiti, tad bAdhakaM bhA bhUditi, dIrghoccAraNaM kRtamityarthaH / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: pulliGgaH liGgAnto'kAra e bhavati osi ca pre| sndhiH| e ay / rephasorvisarjanIyaH / puruSayoH / bahutve-puruSa Am iti sthite / hrasvanadIzraddhAbhya iti vartate / Ami ca nuH||147|| hasvamadIzraddhAzandebhya: paro nurAgamo bhavati Ami pare / tRtIyAdau tu parAdiH // 148 / / udanabandha Agama: parAdirbhavati tRtIyAdau vibhaktau / doghamAmi snii||149 / / hasvAntaM liGga dIrghamApadyate sanAvAmi pare / rapavaNetyAdinA NatvaM ghoSavati dIrghaH / puruSANAm / / tathaiva adhikaraNe saptamI / anubandhalopa: / sandhiH / puruSe / dvivacane pUrvavat / puruSayoH / bahutve-dhuTi etvaM ca / / nAmikaraparaH pratyayavikArAgamastha: siH SaM nuvisarjanIyaSAntaro'pi // 150 // puruSe + os 'e ay' se saMdhi hokara puruSa ay + os-puruSayos / s ko visarga hokara puruSayo: bana gyaa| bahuvacana meM--puruSa + aam| 'hrasvanadozraddhAbhyaH silaupam' sUtra, anuvRtti se calA A rahA hai| Am vibhakti ke Ane para 'nu' kA Agama ho jAtA hai // 147 / / hasva svara, nadI saMjJaka aura zraddhA saMjJaka svara se pare Am vibhakti ke Ane para 'nu' kA Agama ho jAtA hai| aura isameM 'u' kA anubaMdha lopa ho jAtA hai| jisameM 'u' kA anubaMdha lopa huA hai aisA Agama para kI Adi meM hotA hai tRtIyAdi vibhakti ke Ane para // 148 // to puruSa+n Am bnaa| Am vibhakti meM s aura n kA Agama hone para hrasvAMta liMga dIrgha ho jAtA hai // 149 // to puruSAnAm banA / puna: 'ravaNebhyo' ityAdi sUtra se n ko N hokarapuruSANAm bana jAtA haiN| adhikaraNa artha meM saptamI vibhakti AtI hai| puruSa + Di da kA anubaMdha lopa hokara puruSa + i rahA / avarNa ivaNe e se saMdhi hokara puruSa bnaa| dvivacana meM pUrvavat puruSayo: banA / evaM bahuvacana meM puruSa + sup p kA anubaMdha kA lopa hokara / dhuTi bahutve tve sUtra se e hokara puruSa + su banA / / ___ nAmi, ka, ra, se pare pratyaya kA vikAra aura Agama meM sthita s ko Sa ho jAtA hai evaM na visarga aura pa se antarita s ko bhI S ho jAtA hai // 150 // 1. zraddhAsaMjJA AkArAntastrIliGgasya nadIsaMjJA va IkArAncastrIliGgasya apre vakSyate / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA nAmikareNyaH paraH pratyayavikArAgamasthaH si: SamApadyate nuvisarjanIyaSAntaro'pi puruSeSu / nItaka:puruSaH puruSau, puruSA: / he puruSa, he puruSau, he puruSAH / puruSam, puruSo, puruSAn / puruSeNa, puruSAbhyAm, puruSaiH / puruSAya, puruSAbhyAm, puruSebhyaH / puruSAt, puruSAbhyAma, puruSebhyaH / puruSasya, puruSayo: puruSANAm / puruSa, puruSayoH, puruSeSu / / evaM dharma vIra veda vRkSa sUrya sAgara stambha vANa mRga danta rAghava mAsa pakSa ziva zaila guhyaka vAta gaNDa kaTa kapATa nAga zaGkara ghaTa paTAdayaH / / pUrvaparayorarthopalabdhau padam // 151 // pUrvaparayoriti ko'rthaH / prakRtivibhaktyorityarthaH / prakRtayaH kA: / puruSAdizabdA bhUprabhRtayo dhAtavazcaka sayo bhavanti / virAya: kA. / syAdisthApi liyo; prakRtivibhaktyorarthopalabdhau satyAM samudAyasya ja. padasaMjJA bhavati / evaM vibhaktyantAnAM sarvatra padasaMjJA bhavati / sarvazabdasya kvacidvizeSaH / sarvaH / savauM / jasi--sarvanAma iti vartate / puruSayoH jaH sarva iH // 152 // / akArAntAtsarvanAmnaH paro jasa sarva irbhavati / sarve / he sarva / he savauM / he sarve / sarva / sauM / sarvAn / sarveNa / sarvAbhyAM / savaiH / / iyi / yahA~ nAmi se pare s hone para e ho gayA to puruSeSu bana gyaa| anna puruSa kA pUrA rUpa calAie-.. puruSaH puruSoM puruSAH / puruSAya puruSAbhyAm paruSebhyaH he puruSa / he purupau ! he puruSAH ! | puruSAt puruSAbhyAm puruSebhyaH puruSam puruSau puruSAn / puruSasya puruSayoH puruSANAm puruSeNa puruSAbhyAm puruSaiH / puruSa puruSeSu isI prakAra se dharma, vIra, veda, vRkSa, sUrya, sAgara, staMbha, vANa, mRga, rAghava, mAsa, pakSa, ziva, zaila, guhmaka, trAsa, gaNDaka, kaTa, pATa, nAga, zaMkara, ghaTa aura paTa Adi zabdoM ke rUpa calate haiN| pUrva aura para ke milane se artha kI upalabdhi hone para use 'pada' saMjJA hotI hai // 151 // - pUrva aura para kA kyA artha hai ? prakRti aura vibhakti ko pUrva aura para kahate haiN| prakRti kise kahate haiM ? vRkSAdi zabda aura bhU Adi dhAtu prakRti kahalAte haiM / vibhakti kise kahate haiM ? si Adi vibhaktiyA~ aura ti, tas Adi pratyaya vibhakti kahalAte haiN| ina prakRti aura vibhakti ke milane para jo rUpa banatA hai usase artha kA bodha hotA hai / ata: isa samudAya kA nAma 'pada' hai jaise yahA~ 'puruSa' yaha pada hai| isa prakAra se sarvatra vibhakti haiM anta meM jinake aise zabdoM ko pada saMjJA hotI hai| arthAt puruSa zabda ko liMga saMjJA thI jaba usameM vibhaktiyoM laga gaI taba unheM pada saMjJA ho gii| sarvazabda sarvanAma saMjJaka hai ata: usameM kucha vizeSatA hai| sarva + si= sarva; sarva + au = srvo| sarva + jas hai--'jasi sarvanAmnaH' yaha sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai| yahA~ sUtra lagA ja: sarva i: akArAMta sarvanAma se pare jas ko 'i' ho jAtA hai // 152 // sarva + i-saMdhi hokara = sarve banA / sambodhana meM--he sarva he satrauM, he sarve / dvitIyA. tRtIyA meM bhI antara nahIM hai| sarva+he haiN| -- . ..1.jasa-zabdasya prathamekavacanama / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: pulliGgAH / smai sarvanAmnaH // 153 // akArAntAtsarvanAmnaH paro De smai bhavati / sarvasmai / sarvAbhyAM / sarvebhyaH // sau / asiH smAt / / 154 // akArAntAtsarvanAma: paroDasi smAd bhavati / sarvasmAt / sarvAbhyAm |srvebhyH / sarvasya / sarvayoH / surAmi sarvataH / / 155 // sarvanAmnaH paraH surAgamo bhavatyAmi pare / dhuTi etvam / nAmikaraparetyAdinA Satvam / sarveSAm / AUM| ki: smin // 156 // akArAntAtsarvanAmna: paro Dismin bhavati / sarvasmin / sarvayoH / sarveSu / / nItakaH-sarva; sI, srve| he sarva, he savauM, he sarve / sarvam, sauM, sarvAn / sarveNa sarvAbhyAm, sarvaiH / sarvasmai, sarvAbhyAm sarveyaH / sarvasmAt, sarvAcyA satrAH / sarvasya, sakyoH, sarveSAm / sarvasmin, sarvayoH, sarveSu / kiM tatsarvanAm / sarva vizva ubha ubhaya anya anyatara itara itama katara katama yatara yatama tatara tatama ekatara ekatama (ete DataraDatamapratyayAntAH / vRt' / ) tva nema sama sima pUrva para avara dakSiNa uttara apara adhara sva antara (vRt / ) tyad tad yad adas idam etad kim eka dvi (vRt) yuSmad asmad bhavat iti sarvAdi bhadaH / alpaH / alpau| jsi| akArAMta sarvanAma se pare De ko 'smai' ho jAtA hai // 153 / / saba sarvasmai bnaa| sarvAbhyAm, sarvebhyaH / sarva+isi Dasi ko smAt hotA hai // 154 // akArAMta sarvanAma se pare Dasi ko smAt ho jAtA hai| to sarvasmAt ... sarvayoH / sarva+ Am sarvanAma se pare Am vibhakti ke Ane para 'su' kA Agama hotA hai // 155 // 'dhuTi bahutve tve' se e hokara sarve + sAm banA "nAmikaraparaH" ityAdi se s ko S hokara sarveSAm bana gyaa| sarva+Di Diko smin hotA hai // 156 // akArAMta sarvanAma se pare Di ko smin Adeza ho jAtA hai| to sarvasmin bnaa| aba isakA pUrA rUpa dekhiyesarvaH sarvI saveM / sarvAcyAm sarvebhyaH he sarva / he sarvI ! he sarve / / . sarvasmAt sarvAbhyAm sarvebhyaH sarvam sayauM sarvAna sarvasya sarvayoH sarveSAm sarveNa sarvAbhyAma sarvaiH / sarvasmin sarvayoH sarveSu ye sarvanAma kauna-kauna haiM ? sarva, vizva, ubha, ubhaya, anya, anyatara, itara, itam, katara, katama, yatara, yatama, tatara, tatama ekatara, ekatama / inameM anyatara se lekara ekatama taka zabda utara, utama pratyaya se bane haiN| tva, nema, ama, sima, sarvasmai Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 kAtantrarUpamAlA alpAdevA // 157 // alpAdermaNAtparo jas sarva irbhavati vA / alpe, alpA: / anyatra puruSazabdavat / ko'lpAdirgaNaH / alpa prathama carama tritaya dvitaya dvaya traya (aite tayaayapratyayAntAH) katipaya nema arddha pUrva para avara dakSiNa uttara apara adhara eva antara (vRt) iti alpAdiH / pUrvazabdasya tu bhedaH / pUrva: / pUrvI / pUrve / pUrvAH / he pUrva / he pUrvI / he pUrve, he pUrvAH / pUrvam / pUrvI / pUrvAn / pUrveNa / pUrvAbhyAm / pUrve: / pUrvasmai / pUrvAbhyAm / pUrvebhya: / Dasiyo: vibhASyete pUrvAdaH // 158 // pUdirgaNAtparayorDasiDyo: 'smAsminau vibhaassyete| pUrvasmAta, pUrvAna, pUrvAbhyAm1 pUrvebhyaH / pUrvasya / puurvyoH| pUrveSAm / Dau tathaiva vikalpa: / pUrvasmin, pUrve / pUrvayoH / pUrveSu / kaH pUrvAdiH / prAgevokta: / ityakArAntAH / AkArAntaH pulliGgaH kSIrapAzabdaH / tataH syAdyutpatti: / sau / kSIrapA: / kSIrapau kSIrapA: / sambuddhAvavizeSaH / kSIrapAm / kssiirpau| zasAdau tu vizeSaH / pUrva, para, avara, dakSiNa, uttara, apara, adhara, sva, aMtara, tyada, tad, adas, idam, etada, kim eka dvi yuSmad asmad bhavat / ye saba sarvanAma kahalAte haiN| alpa zabda meM kucha bheda haiM- alpa: alpau--alpa + jasa hai| alpa Adi gaNa se pare jasa ko 'i' vikalpa se hotA hai // 157 // alpe banA aura eka bAra 'jasi' sUtra se akAra ko dIrgha hokara aura saMdhi kI evaM s ko visarga hokara alpA: bnaa| bAkI sabhI rUpa puruSa ke samAna haiN| alpAdi gaNa meM kauna-kauna-se Ate haiM ? alpa, prathama, carama, tritaya, dvitaya, dvaya, vaya ye cAra rUpa taya aura aya pratyaya se banate haiM / katipaya, nema, arddha, pUrva, para, avara, dakSiNa, uttara, apara, adhara, sva aura aMtara ye alpAdi gaNa haiN| pUrva zabda meM bhI bheda haiN| isameM bhI jas meM do rUpa banate haiN| ye pUrvAdi zabda sarvanAma meM haiN| jinameM aMtara hai unake rUpa-- pUrva + Gasi, pUrva + Di pUrva Adi gaNa se pare usi aura Di ko vikalpa se smAt aura smin Adeza hotA hai // 158 // pUrvasmAt, pUrvAta, pUrvasmin pUrve! pUrvaH pUrvI pUrve, pUrvAH / pUrvasmai pUrvAbhyAm pUrvebhyaH he pUrva ! he pUrvI ! he pUrve, pUrvAH : pUrvasmAt, pUrvAt pUrvAbhyAm pUrvebhyaH __ pUrvI pUrvAn / pUrvasya pUrvayoH pUrveSAm pUrveNa pUrvAbhyAm pUrvaiH / pUrvasmina, pUrve pUrvayoH pUrvAdigaNa kyA hai ? pahale hI batA diyA hai arthAt pUrva, para, avara, dakSiNa, uttara, apara, adhara, sva aura aNtr| isa prakAra se akArAMta zabdoM kA prakaraNa huaa| aba AkArAMta pulliga zabdoM meM kSIrapA zabda AtA hai| aura kSIrapA se pare si Adi vibhaktiyA~ AtI haiN| kSIrapA+si = kSIrapA., kSIrapA+ au- kSIrapau, kSIrapA+jas = kSIrapAH / saMbodhana meM bhI ye hI rUpa bneNge| zas Adi vibhakti ke Ane para kucha vizeSatA hai / kssiirpaa+shs| 1. samAptidyotako vRcchabda iti / / 2. asa smAt' 'Di. smin' iti sUtradvayamanuvartate / pUrvam Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: pulliGgAH paJcAdau ghuTa // 159 // syAdInAmAdau paJcavacanAni ghuTsaMjJAni bhavanti / / AdhAtoraghuTsvare // 160 // dhAtorAkArasya lopo bhavati aghuTsvare pare / dhAtoriti kim / zantRGantakkibantau dhAtutvaM na tyajata iti / etadpalakSaNam / upalakSaNaM ki| svasya svasadazasya ca grAhakamupalakSaNaM / tena vijantamapi dhAtutvaM na jahAti / kSIrapaH / kssiirpaa| kSIrapAbhyAm / kSIrapAbhiH / kSIrape / kSIrapAbhyAm 1 kSIrapAbhyaH / kSIrapaH / kSIrapAbhyAm |kssiirpaabhyH / kSIrapa: / kSIrapo: / kSIrapAm / kSIrapi / kSIrapo: / kSIrapAsu / evaM somapA sIdhupA kIlAlapA sauvIrapA maNDapA agregA vivasvA abjajA udadhikA 'hAhA purogAdayaH / ityAkArAntAH / ikArAnta: puliGgo munizabdaH / tataH syAdyutpatti: / sau / muniH / dvitve / idudagniH // 161 / / si Adi vibhaktiyoM meM Adi kI pA~ca vibhaktiyA~ 'ghuTa' saMjJaka haiM // 159 // isa sUtra se si auM jas am au ko ghuTa saMjJA ho gii| bAkI saba aghuTa haiN| ina aghuTa meM zasa, TA, De, Dasi, Dasa, osa, Ama, Di, os ye nava vibhaktiyA~ svara vAlI haiN| evaM bhyAm bhis bhyAm 'bhyas bhyAm bhyas aura sup ye 7 vibhaktiyA~ vyaMjana vAlI haiN| aghuT svara vAlI vibhaktiyoM ke Ane para dhAtu ke AkAra kA lopa ho jAtA hai // 160 // yahA~ dhAtu ke AkAra aisA kyoM kahA ? yahA~ kSIraM pibatIti kSIrapA isa prakAra se kSIra zabda se pA dhAtu Akara kRdaMta meM kvip pratyaya huA hai aura vivap kA sarvApahArI lopa ho gayA hai, phira bhI zatRG pratyaya jisake aMta meM hai evaM vivap jinameM aMta meM hai aise zabda liMga saMjJaka ho gaye haiM phira bhI apane dhAtupane ko nahIM chor3ate haiN| yaha kathana yahA~ upalakSaNa mAtra hai / upalakSaNa kise kahate haiM ? apane aura apane sadRza ko grahaNa karane vAle ko upalakSaNa kahate haiN| usase 'vic' pratyaya bhI jinake aMta meM hai aise zabda bhI thAtupane ko nahIM chor3ate haiM aisA samajhanA caahie| aba yahA~ kSIrapA+ as meM kSIrapA ke A kA lopa hokara kSIrap + as = kSIrapa: bana gyaa| kSIrapA+TA, kSIrap + A = kSIrapA, kSIrapAbhyAm, kSIrapA + De, kSArap+ = kssiirpe| kSIrapA+Dasi = kSIrapaH kSIrapA+Gas = kSIrapaH, kSIrapA+os = kSIrapoH, kSIrapA+Am= kSIrapAm, kSIrapA+Gi== kSIrapi ityAdi vyaMjana vAlI vibhaktiyoM ke Ane para kucha bhI aMtara nahIM hotA hai / zIrapAH dhIrapau kSIrapAH / kSIrape kSIrapAbhyAm kSIrapAbhyaH he kSIrapA: ! he kSIrapau / he kSIrapAH / / kSIrapaH kSIrapAbhyAm kSIrapAbhyaH kSIrapAm kSIrapau kSIrapaH kSIrapaH kSIrapoH kSIrapAm kSIrapA kSaurapAbhyAm kSIrapAbhiH / kSIrapi kSIrapoH kSIrapAsu isI prakAra se AkArAMta somapA, sIdhupA, kolAlapA, sauvIrapA, maMDapA, agregA, viSasvA abjajA udadhikA, hAhA, purogA Adi zabda kSIrapAvat hI calate haiN| isa prakAra se AkArAMta zabdoM ke rUpa hue| aba ikArAMta muni zabda se si Adi vibhaktiyA~ AtI haiN| muni + si = muniH / dvivacana meM--muni + auM ikArAMta aura ukArAMta liMga ko agni saMjJA ho jAtI hai // 161 // 1. jahatIti hAhA iti dayutpattipakSe, na tu gandharvavAcIti parcha / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA ikArAntamukArAntaJca liGgaM agnisaMjJaM bhavati / taparakaraNama sandehArthaM / aukAraH pUrva / / 162 // agnisaMjJakAtpara aukAraH pUrvasvararUpamApadyate / sandhiH / munI / jasi / haredrojjasi / / 163 !! agnisaMjJakasya iH edbhavati uH odbhavati jasi pare / munayaH / sambuddhau ca / / 164 / / agnisaMjJakasya iH edbhavati u: odbhavati sambuddhau parataH / pratyayalope pratyayalakSaNamiti nyAyAt / he mune he munI he munayaH / 44 $ agneramokAraH / / 165 / / agnisaMjJakAtparasya amo'kAro lopamApadyate / munim / munI / zasAdauM / zaso'kAraH saca no'striyAm // 166 // agnisaMjJakAtparasya so'kAraH pUrvasvararUpamApadyate sarvatra sasya ca no bhavatyastriyAm / munIn / sUtra meM it ut meM tU kA prayoga kyoM kiyA hai ? isa takAra kA prayoga saMdeha ko dUra karane ke lie kiyA gayA hai| i aura u se ivarNa uvarNa bhI liye jAte haiM aura takAra se kevala hrasva ikAra aura ukAra hI lie jAte haiN| ataH hasva ikArAMta ukArAMta hI agni saMjJaka agnisaMjJaka se pare au vibhakti pUrva svara rUpa ho jAtI hai // 162 // I muni + i saMdhi hokara munI bana gyaa| muni + jas / jas ke Ane para agni saMjJaka i ko e aura u ko 'o' ho jAtA hai // 163 // mun e + as / 'e ay' se saMdhi hokara munayaH bana gayA / saMbodhana meM muni + si' hrasva nadI' ityAdi sUtra se si kA lopa ho gyaa| saMbuddhi saMjJaka si se pare i ko e aura u ko o ho jAtA hai // 164 // he mune ! banA / muni + am agni saMjJaka se pare am ke akAra kA lopa ho jAtA hai // 165 // munim munau / muni + zas zas ke akAra ko pUrva svara rUpa aura astrIliMga meM s ko n ho jAtA hai // 166 // agni saMjJaka se pare zas kA 'a' pUrva svara rUpa ho jAtA hai aura strIliMga ko chor3akara pulliMga aura napuMsakaliMga meM z ko n ho jAtA hai| to muni + in= munIn bana gyaa| muni + TA Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntAH pulliGgAH astriyAM TA nA // 167 // agnisaMjJakAtparasya TAnA bhavatyastriyAm / muninA / munibhyAM / munibhiH / iyi / Ge / / 168 / / agnisaMjJakasya iH edbhavati uH odbhavati Gayi pare / munye| munibhyAM / munibhyaH / GasiGasoralopazca // 169 // agnisaMjJakasya iH edbhavati TaH odbhavati GasiGasoH parataH tayorakAraca lopyo bhavati / muneH / munibhyAm / munibhyaH / muneH / munyoH Ami nurAgamaH / dIrghamAmi sanau // 170 // nAmyantaM liGgaM dIrghamApadyate sanAvAmi pare / munInAm / -142 45 Dirau sapUrvaH // 171 // agnisaMjJakAtparo Di: pUrvasvareNa saha aurbhavati / munau / munyoH / muniSu / evamagni giri ravi RSi yati kavi vidhi rAzi zItarazmi zAli dAnavAri daityAri sauri sUri vighnAri hemAdri adri hari sAri zakuni pAkazAsana dhUmadhAni padmayoni apApati atithi granthi padAti maitri bali dhvani pANi kapi ali maNi jaladhi abdhi payodhi nidhi upAdhi nIradhi vyAdhi zevadhyAdayaH / dvizabdasya tu bhedaH / tasya dvayarthavAcitvAt dvivacanameva bhavati / dvi aura ati sthite / agni saMjJaka se pare strIliMga ke sivAya bAkI meM TA vibhakti ko 'nA' Adeza ho hai // 167 // jAtA to muninA bnaa| muni + bhyAm = munibhyAm / muni + bhis= munibhiH / muni + De agnisaMjJaka se pare he vibhakti ke Ane para i ko e aura u ko o ho jAtA hai // 168 // 'mun e + e 'e ay' sUtra se saMdhi hokara munay + e = munaye banA / muni + Dasi, muni + Gas isa s vibhakti ke Ane para agni saMjJaka i ko e aura u ko o ho jAtA hai aura isa isa ke akAra kA lopa ho jAtA hai // 169 // taba mune + s / s ko visarga hokara mune: bana gyaa| muni + os 'ivarNo yam savarNe' isa - 44veM sUtra se saMdhi hokara munyos, s kA visarga hokara munyoH banA / muni + Am "Ami ca nuH" sUtra se nu kA Agama hokara muni + nAm banA punaH s n sahita Am vibhakti ke Ane para nAmyaMta liMga dIrgha ho jAtA hai // 170 // to munInAm banA / muni + Gi agni saMjJaka se pare 'Gi' vibhakti pUrva svara ke sAtha hI 'au' ho jAtI hai // 171 // mun i + Gi mun au munau bana gyaa| punaH munyoH aura nAmikaraparaH ityAdi sUtra se nAma se pare s ko '' karake muniSu bana gayA / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 kAtantrarUpamAlA tyadAdInAmavibhaktau / / 172 / / tyadAdInAmanta: akAro bhavati vibhaktau parataH / sandhiH / dvau / dvau / dvAbhyAm / dvAbhyAm / dvAbhyAm / dvayoH / dvayoH // trizabdasya tu bhedaH / tasya bahvarthavAcitvAt bahuvacanameva bhavati / trayaH / he trayaH / bIn / tribhiH / tribhyaH / tribhyaH / aami| tretayazca // 173 // trizabdasya trayAdezo bhavati nurAgamaJcAmi pare / trayANAm / triSu / katizabdasya tu bhedaH / tasyApi bahuvacanameva bhvti| katezca jaszasoluMk // 174 // muniH munibhyaH munI munayaH / munaye munibhyAm munibhyaH he mune / he munI ! he munayaH / | muneH munibhyAm munim manI manIna / muneH munyoH munInAm maninA munidhyAma munibhiH / manau munyoH muniSu isI prakAra se agni, giri, ravi Adi uparyukta zevadhiparyanta ikArAMta zabda munivat hI calate haiN| dvizabda meM kucha bheda haiM aura vaha dvivacana meM hI calatA hai| ata:dvi+ auM hai| tyad Adi zabdoM ke anta vyaMjana yA svara ko akAra ho jAtA hai, vibhakti ke Ane para // 172 // taba dvi ko dva hokara dU+au saMdhi hokara = dvau bana gyaa| dvi+bhyAm hai| sarvatra dvi ko dU kiyA jAtA hai / puna: "akAro dIrgha ghoSavati" sUtra se dIrgha hokara dvAbhyAm 3 bana gayA / dvi+ os meM bhI dva+ os 'osi ca' sUtra se e hokara saMdhi hokara dvayoH 2 bana gyaa| todvau| dvau| dvAbhyAm / dvAbhyAm / dvAbhyAm / dvayoH / dvayoH / trizabda meM bhI kucha bheda haiM tIna saMkhyA bahu arthavAcI hI hai ata: vibhakti bhI bahuvacana kI hI AtI hai to tri+ jas haiM--sUtra se agni saMjJA hokara "iredurojjasi'-sUtra se e hokara saMdhi hokara traya: bnaa| tri+zas hai munivat saba sUtra lagakara trIn bnaa| tribhiH ityaadi| tri+ aam| Ami ca nuH se nu kA Agama hokara nu aura Am vibhakti se pare 'tri' ko traya Adeza ho jAtA hai // 173 // traya+nAm dIrdhamAmisanau se dIrgha hokara n ko N hokara trayANAm bana jAtA hai| vi + su s ko hokara triSu bana gyaa| traya: / trIn / tribhiH / tribhya: / tribhya: / trayANAm / triSu / kati zabda meM bheda hai yaha kati zabda bhI bahuvacana meM hI calatA hai| kati arthAt kitne| kati+ jas saMkhyAvAcI zabda se pare SakArAMta nakArAMta se pare aura kati zabda se pare jas zas vibhakti ko luk ho jAtA hai // 174 // Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntAH pulliGgAH saMkhyAyA: SNAntAyA: katezca parayorjaszasoluMgbhavati / (sarvavidhibhyo lopavidhirbalavAn) pratyayalope pratyayalakSaNamiti prApte sati / luglope na prtyykRtm||175 / / lugiti lope sati pratyayalope pare yatkRtaM kArya prakRtestanna bhavati / iredurojjasItyetvaM na bhavati / kati / kati / katibhiH / katibhyaH / katibhyaH / katInAm / katiSu / sakhizabdasya tu bhedaH / sAvananta: iti vrtte| sakhyuzca // 176 // sakhyuranto'n bhavati asambuddhau sau pare / ghuTi cAsambuddhau // 177 // nAntasya copadhAyA dI| bhavati asambuddhau ghuTi pare / vyaJjanAzca // 178 // vyajanAcca para: silopmaapdyte| liGgAntanakArasya // 179 / / liGgAntanakArasya lopAM bhavati virAme vyaJjanAdau ca / sakhai / [sabhI vidhi meM lopa vidhi balavAn hai| yahA~ "pratyaya lope pratyaya lakSANaM" isa sUtra se kucha kArya jisameM guNa zas meM dIrgha prApta thA use bAdhita karane ke lie sUtra lagatA hai| luk isa zabda se pratyaya ke lopa karane para pratyaya ke nimitta se prakRti kA jo kArya hotA thA vaha nahIM hogA // 175 / / jaise 'isedurojjasi' sUtra se yahA~ i ko e prApta thA vaha nahIM hogA kyoMki luk zabda se jas zas kA lopa kiyA gayA hai| ata: jas zas kA lopa hokara kati + jas kati hI rhaa| kati / kati / katibhiH / katibhyaH / katibhyaH / katInAm / katiSu / sakhi zabda meM kucha bheda haiN| 'sAvanaMta' yaha sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai| sakhi+si hai| saMbodhana se rahita 'si' vibhakti ke Ane para sakhi zabda ke aMta 'i' ko an Adeza ho jAtA hai // 176 // taba sakhan+si ho gyaa| asaMbuddhi ghuTa si vibhakti ke Ane para nakAra kI upadhA ko dIrgha ho jAtA hai // 177 // taba sakhAn + si vyaMjana se pare si vibhakti kA lopa ho jAtA hai // 178 // virAma aura vyaMjana ke Ane para liMgAMta nakAra kA lopa ho jAtA hai // 179 / / ata: sakhA bnaa| sakhi + au hai| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 kAtantrarUpamAlA ghuTi tvaiH // 18 // sakhyuranta: airbhavati asaMbuddhau dhuTi pare / sakhAyau / skhaayH| saMbuddhau munizabdavat / he sakhe / he sakhAyau / he sakhAyaH / sakhAyam // sakhAyauM / zasi munizabdavat / sakhIn / TAdau / na sakhiSTAdAvagniH // 181 // sakhizabdaSTAdau svare pare nAgnirbhavati / skhyaa| sakhibhyAm / sakhibhiH / sakhye / sakhibhyAm / sakhibhyaH // usiGasorumaH // 182 // sakhipatibhyAM parayorDasiDasorakAraH umaapdyte| skhyuH| sakhibhyAm / skhibhyH| sakhyuH / sakhyoH / sakhInAm / / skhiptyorddiH||183 / / sakhipatibhyAM paro Direva aurbhavati / punaDigrahaNaM kimarthaM / sapUrvasvaranivRttyarthaM / sakhyau / sakhyoH / sakhiSu / evaM susakhi atisakhi asakhi prabhRtayaH / patizabdasya tu bhedaH / pati: / ptii| patayaH / he pte| he patI / he patayaH / patim / patI / patIn / TAdau / ghuTa vibhakti ke Ane para sakhi zabda ke i ko 'ai ho jAtA hai // 180 // sakhi ke aMta i ko ai ho jAtA hai asaMbuddhi svara vAlI ghuT vibhakti ke Ane para / taba sakhai + au 'ai Aya' se saMdhi hokara sakhAyau, sakhAyaH banA / saMbodhana meM muni zabda ke samAna i ko e hokara he sakhe bnaa| sakhi+ zas munivat a ko pUrva svara aura s ko na hokara / saMdhi hokara sakhIn bana gyaa| sakhi+TA TA Adi svara vAlI vibhaktiyoM ke Ane para sakhi zabda ko agni saMjJA nahIM hotI hai // 181 // taba "ivaNoM yama savarNe" ityAdi sUtra se saMdhi hokara 'sakhyA' bnaa| sakhi +3= sakhye bnaa| sakhi + Gasi sakhi + Das sakhi aura pati se pare usi aura Das ke akAra ko ukAra ho jAtA hai // 182 // taba sakhi + us saMdhi hokara sakhyuH bnaa| sakhi + Gi / sakhi aura pati se pare Di ko 'au' ho jAtA hai / / 183 // sUtra meM puna: Di zabda kyoM grahaNa kiyA ? sUtra meM pUrva svara sahita Di ko au hotA thaa| yahA~ mAtra Di ko hI au hotA hai isa bAta ko spaSTa karane ke lie hI yahA~ puna: 'Di' zabda ko grahaNa kiyA hai / sakhi+ au= sakhyau bnaa|| sakhA sakhAyo sakhAyaH / sakhye sakhibhyAm sakhibhyaH he sakhe ! he sakhAyau ! he sakhAyaH / / sakhyuH sakhibhyAm sakhibhyaH sakhAyam sakhAyau sakhIn sakhyuH sakhyoH sakhInAm sakhyA sakhiyAma sakhibhiH sakhyo sakhiSu pati zabda meM TA Adi vibhakti ke Ane para kucha bheda hai| pati+TA sakhyoH Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntAH pulliGgAH patirasamAse / / 184 / / patizabdo'samAse TAdau svare pare nAgnirbhavati / ptyaa| patibhyAm / patibhiH / patye / patibhyAm / patibhyaH / patyuH / ptibhyaam| patibhyaH / ptyuH| ptyoH| patInAm / patyau / ptyoH| patiSu / bhUpatyAdizabdAnAM samAsatvAnmunizabdavat / panthizabdasya tu bhedaH / pandhi s iti sthite / amzasorA iti vrtte| panthimanthiRbhakSINAM sau // 185 / / panthyAdInAmanta AkAro bhavati sau pare / panthAH / ananto ghuTi // 986 // panthyAdInAmanto'n bhavati ghuTi pare / panthAnau / panthAnaH / sambodhane'pi tadvat / he pnthaaH| he pnthaanau| he pnthaan:| agneramokAra iti praapte| antaraGgabahiraGgayorantaraGgo vidhibalavAn / alpAzritamantaraGgam / bahyAzrita bahiraGgam / panthAnam / pnthaanau| patI patInAma patyA samAna se rahita pati zabda ko TA Adi svara vAlI vibhakti ke Ane para agni saMjJA nahIM hotI hai // 184 // arthAt ghuT vibhakti meM pati ko agni saMjJA hokara munivat rUpa bane haiM puna:saMdhi hokara patyA, pati+De = pattye banA / pti+ddsi| pUrvokta 182 sUtra se si Das ke a ko u hokara patyu: bana gyaa| patiH patI patayaH / patye patibhyAm patibhyaH he pate ! he patI / he patayaH / / patyuH patibhyAm patibhyaH patima patIna patyuH patyoH patibhyAm patibhiH patyoH patiSu sUtra meM asamAse kyoM kahA? yahA~ pati zabda akelA hai to uparyukta prakAra se calegA aura yadi bhU, dhana Adi zabdoM kA pati ke sAtha samAsa ho jAe to bhUpati, dhanapati Adi zabda muni ke samAna calate haiN| panthi zabda meM kucha bheda hai| panthi+ si 'am zasorA' yaha sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai| panthi Adi zabdoM ke aMta 'i' ko 'A' ho jAtA hai si vibhakti ke Ane para // 185 // paMthA + si, s. kA visarga hokara panthAH bnaa| panthi + au| panthi Adi zabdoM ke anta ko 'an' ho jAtA hai ghuT svara vibhakti ke Ane para // 186 // taba panthan + au banA 'ghuTi cA saMbuddhau' 177veM sUtra se n kI upadhA ko dIrgha hokara panthAnau banA / saMbodhana meM bhI isI prakAra se hai| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 kAtantrarUpamAlA aghuTsvare lopm||187 / / / panthyAdInAmanto lopamApadyate aghuTsvare pre| vyaJjane caiSAM niH||188|| panthyAdInAM nakAro lopamApadyate vyaJjane cAghuTsvare pare / pathaH / pathA / pathibhyAm / pathibhiH / pthe| pathibhyAm / pathibhyaH / patha: / pathibhyAm / pathibhyaH / patha: / pathoH / pathAm / pathi / patho: / pathiSu / evaM manthi RbhukSi zabdau / iti ikArAntAH / IkArAnta: pulliGgo yavakrI zabdaH / tata: syAdyutpatti: / sau-- yavakrI: / svarAdau / AdhAtoriti vartamAne / Idatoriyuvau svare // 189 // panthAn + am "agneramokAraH" isa sUtra se am ke akAra kA lopa prApta thA, kiMtu (aMtaraMga aura bahiraMga meM aMtaraMga vidhi balavAna hotI hai) isa niyama se yahA~ aMtaraMga vidhi balavAn ho gii| ata: 'a' kA lopa nahIM huaa| yahA~ alpa ke Azrita ko aMtaraMga aura bahuta ke Azrita ko bahiraMga kahate haiN| ataH panthAnam bana gyaa| panthi+zas hai| aghuT svara vibhakti ke Ane para panthi Adi ke aMta 'i' kA lopa ho jAtA hai // 187 // panth + asU rhaa| vyaMjana aura aghuT svara vAlI vibhaktiyoM ke Ane para panth Adi ke nakAra kA lopa ho jAtA hai // 188 // path + as visarga hokara patha: bnaa| panthi + bhyAm 188veM sUtra se na kA lopa hokara pathibhyAm bnaa|| panthi +TA 187veM sUtra se 'i' kA lopa evaM 1883 sUtra se 'na' kA loe hokara pathA bnaa| panthAH panthAnau panthAnaH / pathe pathibhyAma pathibhiH he panthAH ! he pandhAnau / he panthAnaH ! | pathaH pathibhyAm pathibhyaH panthAnam panthAnau pathaH pathaH pathibhyAm pathibhiH / pathi pathoH pathiSu isI prakAra se manthi aura RbhukSi ke rUpa calate hai jaisemanthAH manthAnI manthAnaH RbhuSAH RbhukSANau RbhukSANaH isa prakAra se ikArAMta zabda pUrNa hue| aba dIrgha IkArAMta zabda cleNge| yavakrI+si = yvkriiH| yavakrI + au hai| 'AdhAto: yaha sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai| svara vAlI vibhakti ke Ane para dhAtu se It, Ut ko iy uv Adeza ho jAtA hai // 189 // pathoH pathAma pathA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntAH pulliGgAH 51 dhAtorIdUtoriyuvau bhavato vibhaktisvare pare / punaH svaragrahaNaM kimartham / aghuTsvaranivRttyartham / yavakriyau / yavakriyaH / sambodhane'pi tadvat / yvkriym| yavakriyau yavakriyaH / yavakriyA / yavakrIbhyAm / yavakrIbhiH / ityAdi / evaM suzrInIprabhRtayaH / senAnIzabdasya tu bhedaH / sau -- senAnIH / svarAdAvIdUtoriti prApte / anekAkSarayostvasaMyogAd khau // 190 // anekAkSarayorliGgayotsaMyogAtparayorIdUtAva bhavato vibhaktisvare pare / senAnyau / senAnyaH / sambodhane'pi tadvat / senAnyam / senAnyau / senAnyaH / senAnyA / senAnIbhyAm / senaaniibhiH| senAnye | senAbhyAm / senAnIH senaayaam| senAnIbhyaH / senAnyaH / senAnyo / senAnyAm // anekAkSarayoriti kiM / niyau / niyaH / luvI / luvaH 1 asaMyogAditi kiM / yavakriyau / kakpruvau / ddauN|. niyo DirAm // 199 // I 1 niyaH paro GirAm bhavati / senAnyAm / sainAnyo / senAnISu / evamagraNIgrAmaNIprabhRtayaH / sudhIzabdasya tu bhedaH / sau - sudhIH / svarAdAvane kAkSArayoriti yatve prApte / IdUtoriyuvA svare iti varttate / I ' yahA~ sUtra meM svara zabda ko punaH kyoM grahaNa kiyA hai ? aghuT svara kI nivRtti ke lie punaH svara kA grahaNa kiyA hai kyoMki ghuT aghuT donoM hI vibhaktiyoM ke svaroM meM yaha sUtra lAgU hotA hai yavakrI + au - yavak iy + au = yavakriyA~ yavakriyaH banA / saMbodhana meM bhI isI prakAra se hai / yavakrIH yavakriyoM yavakriyaH yavakrIbhyAm yavakrIbhyaH he yavakrIH ! he yavakriyau ! he yavakriyaH yavakriyau yavakriyaH 'yavakrIbhyaH yavakrIbhyAm yavakrIbhiH isI prakAra se suzrI aura nI zabda ke rUpa caleMge / 'senAnI zabda meM kucha bheda hai-- senAnI + si= senAnI: senAnI + au yavakriyam yavakriyA yavakriye yavakriyaH yavakriyaH yavakriyi yavakrIbhyAm yavakriyoH yavakriyoH yavakriyAm yavakrISu yahA~ pUrva sUtra se I, U ko iy uv prApta thA kiMtu use bAdhita kara Age kA sUtra lagatA haiyadi aneka akSara vAle IkArAMta, ukArAMta zabda haiM aura saMyuktAkSara vAle nahIM haiM taba I, U, ko y v Adeza hotA hai svara vAlI vibhakti ke Ane para // 190 // senAn I + au senAny + au senAnyau banA / saMbodhana meM bhI isI prakAra hai| nI se pare Gi ko Am Adeza ho jAtA hai // 199 // senAnI + Am = senAnyAm banA / aneka akSara vAle hoM aisA kyoM kahA ? toM nI + au meM niyau, l + au = luvau bnegaa| saMyuktAkSara na ho aisA kyoM kahA ? yavakrI meM saMyukta akSara hai ataH yavakriyoM banegA / ka + au = kaTa banegA 1 senAnI + Gi Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA sudhIH // 192 / / sudhIzabda iyaM prApnoti vibhaktisvare pare / sudhiyau| sudhiyaH / sambodhane'pi tadvat / sudhiyam / sdhiyo| sadhiyaH / sdhiyaa| sadhIbhyAma / sdhiibhiH| sdhiye| sdhiibhyaam| sdhiibhyH| sadhiyaH / sadhIbhyAma / sadhIbhyaH / sadhiyaH / sadhiyoH / sadhiyAma / sadhiyi / sadhiyoH / sadhISa / / iti IkArAntAH / ukArAnta: pulliGgo bhAnuzabda: / / sa ca munizabdavat / ayaM bheda:-uta otvamavAdezazca / bhAnu: / bhaanuu| bhAnaya: / he bhAno / he bhAnU / he bhAnavaH / bhAnum / bhAnU / bhAnUn / bhAnunA / bhAnubhyAm / bhAnubhiH / bhaanve| bhAnubhyAm / bhAnubhyaH / bhAnoH / bhaanbo:| bhAnUnAm / bhAnau bhaanvoH| bhAnuSu / evamRtu meru guru taru dhAtu setu bAhu vAyu bahuprabhRtayaH : ityugAntA: / rUmAna puginA sandaH / ma ra yavakrIzabdavat / uvAdezo'tra bhedaH / kaTayUH / kaTaghuvau / kaTaghuvaH / sambodhane'pi tadvat / kttghuvm| kaTapruvau / kaTaguvaH / kaTapUvA / kaTaprUbhyAm / kaTaprUbhiH / ityAdi / khalapU zaralU kANDalU prabhRtaunAM senAnIzabdavat / vatvaM bhedaH / pratibhUzabdasya tu bhedaH / saupratibhUH / svarAdau-- senAnIH senAnyo senAnyaH / senAnye senAnIbhyAma senAnIbhyaH he senAnI ! he senAnyo ! he senAnyaH / / senAnyaH senAnIbhyAm senAnIbhyaH senAnyam senAnyo senAnyaH senAnya: senAnyoH senAnyAm senAnyA senAnIbhyAm senAnIbhiH / senAnyAm senAnyoH senAnISu isI prakAra se grAmaNI aura agraNI zabda cleNge| sudhI+si= sudhIH / sudhI+ au uparyukta 190veM sUtra se aneka akSara hone se svara vAlI vibhakti ke Ane para I ko ya prApta thA ki use bAdhita karake Age kA sUtra lagatA hai sudhI zabda ke I ko iy Adeza hotA hai // 192 // svara vAlI vibhakti ke Ane pr| sudhiyo bnaa| saMbodhana meM tathaiva hai| sudhIH sudhiyoM sudhiyaH / sudhiye sudhIbhyAm sudhIbhyaH he sudhIH ! he sudhiyo ! he sudhiyaH / | sudhiya: sudhIbhyAm sudhIbhyaH sudhiyam sudhiyo sudhiyaH sudhiyaH sudhiyoH sudhiyAm supiyA sudhIbhyAm sudhIbhiH / sudhiyi sudhiyoH sudhISu isa prakAra se IkArAnta zabda pUrNa hue| aba ukArAMta bhAnu zabda AtA hai| bhAnu+si= bhAnuH bnaa| muni ke samAna 'idudagniH ' isa 161veM sUtra se agni saMjJA ho gaI, yaha pUrA rUpa muni ke samAna calegA aMtara itanA hI hai ki usameM 'i' ko 'e' huA. thA aura usameM 'u' ko 'o hogaa| aura 'o' ko av Adeza hogaa| sUtra sabhI ve hI lgeNge| yathA-- bhAnuH pAnU bhAnavaH / mAnave bhAnubhyAm bhAnubhyaH he mAno | he bhAnU / he bhAnavaH ! bhAno: bhAnubhyAm bhAnubhyaH bhAnU bhAnUna bhAnoH bhAnvoH bhAnUnAm bhAnunA bhAnubhyAm bhAnubhiH / pAntroH isI prakAra se Rtu, meru, guru, dhAtu, setu, bAhu, vAyu, bahu Adi rUpa cleNge| bhAnuma bhAnoM bhAnuSu Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: pulliGgAH bhUravarSAbhUrapunarbhUH / / 193 // bhUruvaM prApnoti vibhaktisvare pare varSAbhUpunavauM varjayitvA / prtibhuvau| pratibhuvaH / sambodhane'pi tadvat / evaM svayaMbhU mitrabhU AtmabhU agnibhU manobhU prabhRtayaH / varSAbhU punarbhU senAnIvat / vatvaM bhedaH / ityUkArAntA: 1 RkArAnta: pulliGgaH pitRzabdaH / sau kaTaprUpa khalave ukArAMta zabda pUrNa hue| aba UkArAMta zabda cleNge| kaTaprU+si hai yaha yavakrI ke samAna calegA antara itanA hI hai ki yahA~ 'U' ko uv ho jaaegaa| kaTapUH kaTavau kaTaguvaH / kaTaghuve kaTaprUbhyAm kaTaprUbhyaH he kaTapUH / he kaTaputrau / he karaghuvaH / kaTaghuvaH kaTaprUbhyAm kaTaghUbhyaH karaghuvam kaTaghuvau karaghuvaH kaTAvaH kaTama'voH kaTapuvAm kaTavA kaTaprUbhyAm kaTaprUbhiH / kaTaghuvi kaTapvoH Age khalapU, zaralU, kANDalU zabda senAnI ke samAna cleNge| mAtra yahA~ 'U' ko 'uva' na hokara v ho jAegA / yathAkhalapU: khalapvau khalapvaH khalapUbhyAma khalapUbhyaH he khalapUH ! he khalapvau / he khalapnaH ! | khalapdaH khalapUbhyAm khalapUbhyaH khalapvam khalapvau khalapvaH khalanaH khalapvoH khalapvAm khalapvA khasapUbhyAm khalapUbhiH / khalamdhi khalapvoH khalapUSu pratibhU zabda meM kucha bheda hai| pratibhU + si: + pratibhUH, pratibhU + auM hai / varSAbhU: aura puna : ko chor3akara svara vAlI vibhakti ke Ane para bhU ko u Adeza ho jAtA hai // 193 // pratibhut + au= pratibhuvau bnaa| saMbodhana meM bhI isI prakAra hai| yathAsvayaMbhUH svayaMbhuvau svayaMbhuvaH / svayaMbhuve svayaMbhUbhyAm svayaMbhUbhyaH he svayaMbhUH / he svayaMbhuvau ! he svayaMbhuvaH | svayaMbhunaH svayaMbhUmyAm svayaMbhUbhyaH svayaMbhuvam svayaMbhuvo svayaMbhuvaH svayaMbhuvaH svayaMbhudoH svayaMbhuvAma svayaMbhuvA svayaMbhUbhyAm svayaMbhUbhiH | svayaMbhuvi svayaMbhuvoH svayaMbhUSa isI prakAra se mitra bhU Adi uparyukta manobhU paryanta rUpa cleNge| varSAbhU puna chor3akara sUtra meM aisA kyoM kahA ? ina donoM ke rUpa senAnI ke samAna cleNge| arthAt U ko v hokara varSA bhavau Adi rUpa bneNge| yathA varSAbhU: (meDhaka) varSApUH varSAbhyau varSAvaH / varSAdhve varSAbhUbhyAm varSAbhUbhyaH he varSAbhUH ! he varSA nau / he varSAbhvaH / / varSAmcaH varSAbhUbhyAm varSAbhUbhyaH varSAbhvam varSAvau varSAvaH varSAcaH varSAvoH varSAbhvAma varSAmcA varSAdhUbhyAm varSApUbhiH / varSAmvi varSAbhvoH varSAbhUSu Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtatrarUpamAlA A sau silopazca // 194 // Rdantasya liGgasya A bhavati sau pare silopazca / pitaa| ghuTi ca // 195 // Rdantasya ar bhavati ghuTi pare / pitrau| pitaraH / sambuddhau ca / A ca na sambuddhau / / 196 // dantasya Ar A ca na bhavati sambuddhau parata: / api tu ghuTi cetyati / he pita: / he pitarau / he pitaraH / pitaram / pitarau / agnivacchasi // 197 / / Rdantasya agnivatkAryaM bhavati zasi pre| pitRRn| pitraa| pitRbhyAm / pitRbhiH / pitre / pitRbhyAm / pitRbhyaH / isiGasoH / RdantAtsapUrvaH // 198 // isa prakAra se UkArAMta zabda pUrNa hue| aba RkArAMta zabda cleNge| pitR + sisi ke Ane para liMgAta RkAra ko 'A' hokara 'si' kA lopa ho jAtA haiM // 194 / / ata: pitA bnaa| pitR + au ghaTa svara ke Ane para RkAra ko ara ho jAtA hai / / 195 // pit ar + au = pitarau, pitara: saMbodhana meM pitR + sisaMbodhana meM si ke Ane para RkAra ko Ara evaM A nahIM hotA hai // 196 // api ca 'ghuTi ca' isa 195veM sUtra se ar ho jAtA hai to pitar + s e 'vyaMjanAcca' sUtra se -- vyaMjana se pare si kA lopa hokara rephasorvisarjanIyaH" se rakAra ko visarga ho gayA / to he pita: ! banA / dvivacana, bahuvacana pUrvavat haiN| pitR + zas zas ke Ane para RdaMta ko agnivat kArya ho jAtA hai // 197 // arthAt agni saMjJA hokara 'zaso'kAra: saJcano'striyAm' 166veM sUtra se akAra ko pUrva svara rUpa evaM s ko na ho gayA to| pitR + Rn saMdhi hokara pitRna bana gyaa| pitR +TA 'ramRvarNa:' 46veM sUtra se R ko ra hokara pitrA banA / vyaMjana vAlI vibhakti meM kucha bhI nahIM hogA to pitR + bhyAm = pitRbhyAm / pitR + Gasi, pitR + Gas / RkAra se pare Gasi Das ko akAra pUrva svara kra ke sAtha 'u' ho jAtA hai // 198 // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntAH pulliGgAH RdantAtparathoGasiGasorakAraH pUrvasvareNa saha umApadyate / pituH / pitRbhyAm / pitRbhyaH / pituH / pitroH / pitRRNAm / arDoM // / 199 / / Rdantasya ca bhavati chauM pareSu bhrAtRjAmAtR savitR prabhRtayaH / kartRzabdasya tu bhedaH / sau-kartA ghuTi / dhAtostRzabdasyAr // 200 // / I dhAtorvihitasya tRzabdasya Rta Arbhavati ghuTi pare / kartArau / kartAraH / he karttaH / he karttArau / he karttAraH / karttAram / karttArau kartRn / anyatra pitRzabdavat / dhAtorvihitasya kiM ? mAtarau / mAtaraH / yatI prayatne / yateH Rt dIrghazca uNAdipratyayaH / tRzabdasyeti kiM ? nanAndarau / nanAndaraH / evaM dhAtR bhatR jJAtu ve zrotR netR pakta bhoktR pak prabhRtayaH / kroSTuzabdasya tu bhedaH / kroSTA / kroSTArau / kroSTAraH / sambuddhau / aura s ko visarga hokara pit + u = pituH bnaa| pitR + os--saMdhi hokara pitro: / pitR + Am nu kA Agama, pUrva svara ko dIrgha, evaM n ko N hokara pitRRNAm banA / pitR + Gi Gi ke Ane para R ko ar ho jAtA hai // 199 // pitar + i = pitari + pitroH pitRSu / pitarau pitaraH he pitarau ! he pitaH / pitarau pitRbhyAm isI prakAra se bhrAtR, jAmAtR aura savitR ke rUpa calate haiN| 1 kartR zabda meM kucha bheda haiN| pita he pitaH ! pitaram pitrA pitRRn pitRbhiH pitre pituH pituH pitari pitRbhyAm pitRbhyAm 55 pitroH pitroH . pitRbhyaH pitRbhyaH pitRRNAm pitRpu kartR+si " Asau sirlopazca " sUtra se kartA banA karttR + au dhAtu meM kahe gaye 'tR' zabda ke R ko ArU ho jAtA hai ghuT svara ke Ane para // 200 // kart Ar + au karttArau, karttAraH / saMbodhana meM pUrvavat - he karttaH ityAdi / repha se AkrAMta varNa ko kahI kahIM dvitva hone se kartA bana jAtA hai 1 zaMsa se sup taka bAkI saba rUpa pitRvat calate haiM / yahA~ sUtra meM ' dhAtu se tU' pratyaya aisA kyoM kahA ? yatI dhAtu prayatna artha meM hai uNAdi pratyaya ke gaNa meM yat ke ya ko dIrgha aura R pratyaya huA hai| to yahA~ dhAtu se tR pratyaya nahIM haiM ataH Ar na hokara pitRvat ar hI huA to yAtaroM bnaa| tR zabda ko R kA Ar ho aisA kyoM kahA ? to nanAnda zabda haiM isameM tR nahIM hai ataH isameM dIrgha Ara ra hokara ar hI hogA / darau bnegaa| isa karttA ke samAna hI ghuT svara meM Ara hokara hI Upara mUla meM likhe dhAtR se lekara vaptR Adi rUpa calate haiN| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA katroM kroSTaH Rta utsambuddhau zasi vyaJjane napuMsake ca / / 201 // ___kroSTazabdasya Rta urbhvti| sambuddhau zasi vyaJjane napuMsake ca pre| agnisaMjJAM vidhAya bhAnuvatkuryAt / he kroSTA / he kroSTArau / he kroSTAraH / kroSTAram / kroSTArau / kroSTran / TAdau svare vA / / 202 // kroSTazabdasya anta urvA bhavati TAdau svare pare / koSTA, krossttunaa| kroSTubhyAm / kroSTubhiH / kroSTe, kroSTve / kroSTubhyAm / kroSTubhyaH / kroSTuH kroSTo: / kroSTubhyAm / kroSTubhyaH / kroSTuH kroSTo: / kroSTroH / kroSTvoH / kroTaNAma, kroSTUnAm / kroSTari, kroSTau / kroSTroH, kroSTvoH / kroSTuSu / svasRzabdasya tu bhedaH / sau-svasA / ghuTi / svastrAdInAM ca // 203 // jaise kartArau kartAraH / kareM kartRbhyAma kartRbhyaH he kI he ! kata! | kartuH kartRbhyAm kartRbhyaH karim kartArau kama kartRNAm kA kartRbhyAm kIbhaH / kari katroM kartRSu kroSTra (zRgAla) zabda meM kucha peTa hai| kroSTa + si--kartavat kroSTA kroSTArau kroSTAra; saMbodhana meM kroSTa + si- kroSTra zabda ke RkAra ko saMbuddhi saMjJakasi, zas vyaMjana vAlI vibhakti evaM napuMsakaliMga ke Ane para ukAra ho jAtA hai // 201 // __jaba 'u' ho jAtA hai taba agni saMjJA karake bhAnu ke samAna rUpa calAnA ata: kroSTa + si= he kroSTo ! kroSTa + zas ukAra hokara kroSTu + zas a ko u evaM s ko na hokara kroSTUn bnaa| kroSTa+dA TA Adi svara vAlI vibhakti ke Ane para kroSTa zabda ke kra ko u vikalpa se hotA hai // 202 // 'ramRvarNa:' se saMdhi hokara kroSTrA banA R ko u hokara agni saMjJA meM kroSTunA bnaa| yaha sarvatra dhyAna rakhanA ki 'u' hone ke bAda agni saMjJA hokara bhAnuvat rUpa banate haiN| anyathA pitRvat banate haiN| vyaMjana vAlI vibhakti meM bhI kroSTu + bhyAm =kroSTubhyAm bnaa| dekhiekroSTA kroSTArauM kroSTAraH / kroSTe, kroSTve kroSTubhyAm kroSTubhyaH he kroSTo ! he koSTArau ! he kroSTAraH / / kroSTaH, kroSToH kroSTubhyAm kroSTubhyaH koSTAram kroSTAroM kroSTn / kroSTaH, kroSToH kroSTroH, kroSTvoH kroSTraNAma, kroSTUnAm kroSTrA, kroSTunA kroSTubhyAm kroTubhiH ] kroTari, proSTau kroSToH, kroSTyoH kroSTuSu svasa zabda meM kucha bheda hai-- svasa + si='Asau siauMpazca' sUtra se R ko A aura si kA lopa hokara svasA bnaa| svasa + aughuT svara ke Ane para svasR Adi zabdoM ke R ko Ar ho jAtA hai // 203 // Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: pulliGgaH 57 svasrAdInAM ca Rta Arbhavati ghuTi pre| svasArau / svasAra: / he svasaH / ityAdi / anyatra pitRzabdavat / ke svasrAdayaH ? svasA naptA ca neSTA ca svaSTA kSattA tathaiva c| hotA potA prazAstA ghetyaSTau svasrAdayaH smRtaaH||1|| nRzabdasya tu bhedaH / nRzabdasyAmi vizeSa: / naa| narau / naraH / he na: / hai narau / he naraH / naram / narau / nRn| traa| nRbhyAm / nRbhiH / tre / nRbhyAm / nRbhyaH / nuH / nRbhyAm / nRbhyaH / nuH / noH / na nAmi dIrghamiti vrtte| nRyaa04|| nRzabdo vA dIrgha prApnoti sanAvAmi pare / nRNAm, nRNAm / nri| noH / nRSu // iti RdantAH / RkAralRkAralUkArakArAntA aprasiddhAH / aikArAntaH / pulliGgo raizabdaH / AtvaM vyaJjanAdau iti vartate / raiH||205|| svas Ar + au= svasArau svsaarH| he svasa:, svasa + zas meM s ko na nahIM hogA kyoMki 'zaso'kAra: sazcano'striyAm' sUtra meM strIliMga meM s ko na kA niSedha kiyA hai aura yaha svasAvahana kA vAcaka strIliMga hai| ata: s ko visarga hokara svasR: bnegaa| bAkI zabda pitRvat cleNge| sUtra meM svastrAdi zabda hai to Adi se kauna kauna lenA ? zlokArtha-svasa, napta, neSTra, tvaSTa, kSattu, hotta, pota, prazAstR ye ATha zabda Adi zabda se lie jAte haiN| inake rUpa bhI svasa ke samAna hI calate haiN| aMtara yahI hai ki ye zabda pulliga haiM ata: sa ko na hokara pitRn zabda ke samAna rUpa banate haiN| jaise naptana, neSTana ityaadi| nR zabda meM Ama vibhakti ke Ane para hI aMtara hai bAkI saba rUpa pitR ke samAna hI haiN| na+Am "na nAmi dIrgha" yaha sUtra anuvRtti se A rahA hai| Am ke Ane para nR zabda ke kra ko dIrgha vikalpa se hotA hai // 204 // . nR+nu Am = nRNAma, dIrgha hokara, nRNAm banA / nA narau nara: / tre nRbhyAm he naH / he narau he naraH | nuH nRbhyAm nRbhyaH naram narau narau nRn nRn / nRNAm, nRNAm nRbhyAm nabhiH Su isa prakAra se prakArAMta zabda huye dIrgha RkArAnta, lakArAMta aura lakArAMta aura ekArAMta zabda aprasiddha haiN| aba aikArAMta pulliMga "," zabda hai| / nari rai+si "AtvaM vyaMjanAdau" yaha sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai| vyaMjana vAlI vibhakti ke Ane para rai zabda AkArAMta ho jAtA hai // 205 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA raizabdasya Ad bhavati vyaJjanAdau parata: / sa: 1 rAyauM / rAya: / he saH / he raayau| he rAya: / rAyam / rAyau / rAya: / rAyA 1 rAbhyAm / rAbhiH / rAye / rAbhyAm / rAbhyaH / rAya: / rAbhyAm / rAbhyaH / rAyaH / rAyoH / rAyAm / rAyi / rAyo: / rAsu / ityaikArAntaH / / okArAnta: pulliGgo go zabdaH / gorau ghutti||206 / / gozabdasyAnta aurbhavati dhuTi pare / gau: / gAvau / gAvaH / he gau: / he gAvau / he gAvaH / amzasorA / / 207 // gozabdasyAnta A bhavati amzaso: parata: / gAm / gAvau / gAH / gvaa| gobhyAm / gobhiH / gve| gobhyAm / gobhya: / GasiGasoralopatreti vartate / gozca // 208 // gozabdAtparayoGasiGasorakAro lopmaapdyte| go: / gobhyAm / gobhyaH / go: / gavoH / gavAm / gvi| gavoH / goSu / ityokArAnta: / aukArAntaH pulliGgo glauzabdaH / glauH| glaavau| mlAvaH / sambodhane'pi tadvat / glAvam / glAvau / glAva: glAvA / glaubhyAm / glaubhiH / ityAdi / ityaukArAntaH / iti svarAntA: pulliGgAH rA+sa-visarga hokara rA, rai+au-'ai Aya' se Aya rAyau, rAya: bana jAtA hai| sarvatra vyaMjanavAlI vibhakti ke Ane para AkAra hokara rAbhyAm, rAbhiH Adi banatA hai| aikArAMta zabda huye / aba okArAMta pulliga go zabda hai| go+si go zabda ke aMta ke o ko au ho jAtA hai ghuTa vibhakti ke pare rahane para // 206 // gau+ si = gauH, gau + au 'au Ava' sUtra se Ava hokara gAvI, gAva: banA / saMbodhana meM bhI isI prakAra hai| go+ ama, go + au, go+shs| am aura zas ke Ane para go zabda ke anta ke o ko 'A' ho jAtA hai // 207 // gA+ am = gAm, gAvau, gA+ as = gAvaH / go + TAo ava' se saMdhi hokara gavA banA / go+ bhyAm = gobhyAm, gobhiH / go + u = gve| go+si, go+ is / go zabda se pare asi aura usa ke akAra kA lopa ho jAtA hai // 208 // go+s visarga hokara go: bnaa| go+ os 'o aba' se saMdhi hokara gavo: bnaa| 'gauH gAvI gaanH| / gave gobhyAm godhyH| he gauH he gAvI he gaanH| / godhyAma gobhyH| gaboH gvaam| gavA gobhiH| gavi gAMSu / isa prakAra okArAMta zabda huaa| aba aukArAMta glau zabda hai| glo + si = glauH glau+ au glAvau / glau+ as = glAva: / glau+ bhyAm = glaubhyAm / isI prakAra se aukArAMta zabda hue| |isa prakAra se svarAMta pulliga prakaraNa pUrNa huaa| gAm gAvA gobhyAm gavoH Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntAH strIliGgAH atha svarAntAH strIliGgA ucyante akArAnta strIliGgo'prasiddhaH / AkArAntaH strIliGgI rambhAzabdaH / sau / A zraddhA // 209 // AkArAntaH stryAkhyaH zraddhAsaMjJo bhavati / zraddhAyAH sirlopam / / 210 // zraddhAyAH paraH sirloemA : aurim // 211 // zraddhAyAH para aurimApadyate / rambhe / rambhAH / sambuddhau ca // 292 // zraddhAyA etvaM bhavati sambuddhau pare / he rambhe / he rambhe / he rambhAH / rambhAM rambhe / rambhAH / Tausore // 213 / / zraddhAyA etvaM bhavati TausoH parataH / rambhayA / rambhAbhyAm / rambhAbhiH / Gavatsu / Dayanti yaiyAsyAsyAm ||294 / / atha svarAMta strIliMga prakaraNa aba svarAMta strIliMga prakaraNa kahA jAtA hai / akArAMta strIliMga aprasiddha hai| AkArAMta strIliMga 'rambhA' zabda hai / rambhA + siM AkArAMta strIliMga zabdoM kI zraddhA saMjJA ho jAtI hai // 209 // zraddhA saMjJaka se pare si kA lopa ho jAtA hai // 210 // ataH rambhA banI | rambhA + A~ zraddhA saMjJaka se pare au vibhakti ko 'i' Adeza ho jAtA hai | 211 // rambhA + i 'avarNe ivarNe e' se saMdhi hokara rambhe banA / jas meM rambhAH banA / saMbodhana meMrambhA + si saMbuddhisaMjJaka si ke Ane para zraddhA saMjJaka A ko 'e' ho jAtA hai // 212 // aura 'zraddhAyAH sirlopam' se si kA lopa hokara he rambhe ! banA he rambhe ! he rambhAH ! rambhA +TA TA aura osa ke pare zraddhA saMjJaka ko 'e' ho jAtA hai // 213 // rambhe + A 'e aya' se saMdhi hokara rambhayA banA / rambhAbhyAm, rambhAbhi: 59 rambhA + De, rambhA + Gasi rambhA + Gas rambhA + Di zraddhA saMjJaka se GavaMti arthAt De, Dasi, Das, Di ke Ane para krama se yai, yAsa, bAs, yAm Adeza ho jAtA hai // 214 // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ----- AA D 60 6 I zraddhAyAH parANi ivAMsa vacanAni yAs yAsa yAm bhavanti yathAsaMkhyam / rambhAbhyAm / rambhAbhyaH / rambhAyAH / rambhAbhyAm / rambhAbhyaH / rambhAyAH / rambhayoH / rambhANAm / rambhAyAm / rambhayoH / rambhAsu / evaM zAlA mAlA dolA bhAryA kAntA aGganA vanitA jAyA mAyA prabhRtayaH / sarvanAmnastriliGgatvAtstrIliGge / striyAmAdA / / 215 // 1 striyAM vartamAnAdakArAntAdApratyayo bhavati vibhaktipare / sarvA / sarve sarvA: / he sarve he sarve he sarvAH / sarvAm / sarve / sarvA: / sarvayA / sarvAbhyAm / sarvAbhiH / Davatsu / I kAtantrarUpamAlA sarvanAmnastu sasavo hrasvapUrvAzca // 216 // sarvanAmnaH zraddhAyAH parANi Davanti vacanAni yai yAs yAm bhavanti yathAsaMkhyaM saha sunA hrasvapUrvAzca / sarvasyai / sarvAbhyAm / sarvAbhya: / sarvasyAH / sarvAbhyAm / sarvAbhyaH / sarvasyAH / sarvayoH / aami| surAmi sarvataH / sarvAsAm / sarvasyAm / sarvayoH / sarvAsu / evaM vizvAdInAmekazabdaparyantAnAM rUpaM jJeyam / alpAdInAM tu saptAnAM rammAzabdavat / alpa prathama carama taya aya katipaya arya ete sapta dvitIyAzabdasya tu bhedaH / dvitIyA / dvitIye / dvitIyAH / he dvitIye he dvitIye he dvitIyAH / dvitIyAm / dvitIye / dvitIyA: / dvitIyayAH / dvitIyAbhyAm / dvitIyAbhiH / vatsu / rambhA + yai = rambhAyeM, rambhAyAH, rambhAyAH, rambhAbhyAm / rambhA + os 'Tausore' sUtra se A ko e hokara saMdhi hokara rambhayoH banA / rambhe herambhe ! rambhe rambhA he ! sarvAm sarvayAM rambhA: he rambhAH ! rambhAyai rambhAyAH rambhAyAH rambhAbhyAm rambhAbhyAm rambhayoH rambhayoH rambhAm rambhA: rambhayA rambhAbhyAm rambhAbhiH rambhAyAm isa prakAra se Upara likhe huA zAlA Adi zabda calate haiN| sarvanAma tInoM liMgoM meM calate hai ataH strIliMga meM 'sarva' zabda AyA / strIliMga meM vartamAna akArAMta zabda ko 'A' pratyaya ho jAtA hai vibhakti ke Ane para // 215 // sarva + A = sarvA + si zraddhA saMjJA karake 'zraddhAyAH sirlopam' se si kA lopa hokara sarvA banA / DvAna - De, Gasi, Gas Gi ina cAra vibhaktiyoM ko DavAn kahate haiM inake Ane para kucha aMtara hai / sarvA + De, sarvA + Gasi sarvA + Das, sarvA + Gi / sarvanAma zraddhAsaMjJaka se pare jo DavAn vacana ko yai, yAs, yAs, yAm Adeza huA hai usameM krama se vibhakti ke pUrva meM sakAra evaM pUrva svara ko hrasva Adeza ho jAtA hai // 216 // sarva + syai = sarvasyai, sarvasyAH, sarvasyAH sarvasyAm / sarvA + Am 'surAmi sarvataH 155 ve sUtra se su kA Agama hokara sarvAsAm bnaa| sarvA sarve sarvAH sarvasyai sarvAbhyAma he sarve ! hesa ! he sarvAH ! sarvasyAH sarve satra: sarvasthAH sarvAbhyAm sarvAbhiH sarvasyAm isI prakAra se vizvA, ubhA, ubhayA, anyA, anyatarA, itarA, itamA, katarA, katamA, yattarA, yatamA tatarA, tatabhA, ekatarA, ekatamA tvA, nemA, samA, simA, pUrvA, parA, avarA, dakSiNA, uttarA, aparA, adharA, svA aMtarA, tyA, tA, yA ityAdi eka paryaMta rUpa sarvA ke samAna hI cleNge| rambhAbhyaH rambhAbhyaH rambhANIm mAsu sarvAbhyAm sarvayoH sarvayoH sarvAbhya: sarvAbhyaH sarvAsAm sarvAsu Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: strIliGgAH dvitIyAtRtIyAbhyAM vA / / 297 // dvitIyAtRtIyAbhyAM parANi Davanti vacanAni yai yAs yAs yAm bhavanti yathAsaMkhyaM saha sunA isvapUrvAzca vaa| dvitIyasyai, dvitiiyaayai| dvitiiyaabhyaam| dvitiiyaabhyH| dvitIyasyA:, dvitIyAyA: / dvitIyAbhyAma, dvitiiyaabhyH| dvitIyasyAH dvitIyAyA: / dvitIyayoH / sarvAdau apaThitatvAt na surAgamaH / dvitIyAnAm / dvitIyasyAma, dvitiiyaayaam| dvitIyayoH / dvitiiyaasu| evaM tRtiiyaashbdo'pi| anyatra rambhAzabdavat / jarAzabdasya tu bhedaH / vyaJjane rambhAzabdavat / jarA jaraH svare vA // 218 // jarAzabdo jaras vA bhavati vibhaktisvare pare / jare, jrsau| jarAH, jarasa: / he jre| he jare, he jarasau / he jarA:, he jarasa: / jarAM, jarasa / jare, jarasauM / jarAH, jarasa: / jarasA, jarayA / jarAbhyAm / jarAbhiH / jarAya, jrse| jarAbhyAm / jarAbhya: / jarAyA:, jrsH| jarAbhyAM, jarAbhyaH / jarAyAH, jarasa: / jarayo, jaraso: / jarANAbha, jarasAm / jarAyo, jarasi / jarayoH, jaraso: / jraasu| ye sabhI zabda akArAMta haiM inameM 'striyAmAdA' isa 215veM sUtra se strIliMga banAne ke liye 'A' pratyaya karanA hotA hai| sarvatra akArAMta ko strIliMga meM 'ada' pratyaya karanA hI hogaa| __ alpA, prathamA, baramA, katipayA zabda aura jisameM taya, aya pratyaya lage haiM aise zabda rAmbhA ke samAna calate haiN| dvitIyA zabda meM kucha bheda haiN| dvitIyA + si= dvitIyA ityaadi| dvitIyA+De dvitIyA aura tRtIyA se pare Ga vAn ko krama se yai, yAs, yAs. yAm vikalpa se hotA hai // 217 // ___ arthAt eka bAra s sahita yai, yAsa, yAs, yAm hokara pUrva ko hasva ho jAtA hai ata: ina cAra vibhaktiyoM ke do rUpa banate haiM yathA dvitIyA + De = dvitIyAya, dvitIyasya, dvitIyAyA:, dvitIyasyAH ityaadi| ye dvitIyA, tRtIyA zabda sarvAdi gaNa meM kahe nahIM gaye haiN| ata: Ama ke Ane para su kA Agama na hokara nu kA Agama huaa| taba dvitIyAnAm bnaa| zeSa sabhI rUpa raMbhA ke samAna haiN| dvitIyA dvitIye dvitIyAH / dvitIyAyai, dvitIyasya dvitIyAbhyAm dvitIyAbhyaH he dvitIye / he dvitIye ! he dvitIyAH / / dvitIyAyAH, dvitIyasyAH dvitIyAbhyAm dvitIyAbhyaH dvitIyAm dvitIye dvitIyAH dvitIyAyAH, dvitIyasyAH dvitIyayoH dvitIyAnAm dvitIyayA dvitIyAbhyAm dvitIyAbhiH | dvitIyAyAma, dvitIyasyAma dvitIyayoH / jarA zabda meM svara ke Ane para bheda haiM vyaMjana meM rambhAvat hI hai| jarA+si = jarA, jarA+ au svara vAlI vibhakti ke Ane para jarA zabda ko jaras Adeza vikalpa se ho jAtA hai // 218 // arthAt eka bAra raMbhAvat jare banA / dUsarI bAra jaras + au = jarasau jarA + jas = jarA:, jarasa: bnaa| jarA jare, jarasI jarAH, jarasaH |jarAya, jarase jarAbhyAma jasabhyaH he jare / he jare !, he jarasI ! he jarA: ! he arasaH jarAyAH, jarasaH jarAbhyAm jarAbhyaH jarAma, jarasam bare, jarasau jarAH, jarasaH jarAyAH jarasaH jarayoH jarasoH jarANAma, jarasAm jarayA, jarasA jarAbhyAm jarAbhiH jarAyAma.jarasi jarayoH jarasoH jarAma dvitIyAsu Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karA-baramAlA hrasvo'mbArthAnAm / / 219 // ambArthAnAM dvisvarANAM zraddhAsaMjJakAnAM sambuddhau hasvo bhavati / he amba / he akka / he alla / he atta / evamAdayo'mbArthAH / anyatra rambhAzabdavat / na bahusvarANAm / / 220 // bahusvarANAmambArthAnAM zraddhAsaMjJakAnAM hasvo na bhavati sambuddhau sau pare / he ambADe / he AbAle / he ambike / ityAkArAntA: / ikArAntaH strIliGgo rucizabdaH / ruciH / rucI / rucayaH / he ruce| he rucii| he rucaya: / rucim / rucii| strIliGgatvAtsasya natvAbhAvaH / ruvIH / tRtIyaikavacane'pi tasmAnatvAbhAvaH / rucyA 1 rucibhyAm / rucibhiH / vtsu| hasvazca ivati / / 221 // stryAkhyAviyuvau sthAninau ca hrasvazca Davati pare nadIsaMjJau vA bhavataH / yatra nadIsaMjJA tatra / mAtA artha ke vAcaka do svara vAle zraddhAsaMjJaka zabdoM ko saMbuddhi meM hrasva ho jAtA hai // 219 // he ambA +si-he amba ! he akka ! he alla ! he ata: ! sambodhana meM mAtA artha ke vAcaka zabdoM meM hI yaha niyama hai| bAkI sabhI vibhaktiyoM meM inake rUpa rambhAvat cleNge| jaiseambA ambe ambAH / ambAyaiH ambAbhyAm ambAbhyaH he amba ! he ambe ! he ambAH !] ambAyAH ambAbhyAm ambAbhyaH ambAm ambe ambAH ambAyAH ambayoH ambAnAm ambayA ambAbhyAm ambAbhiH / ambAyAm ambayoH ambAsu bahuta svara vAle mAtA ke vAcaka, zraddhA saMjJaka zabdoM ko saMbodhana meM hasva.nahIM hotA hai / / 220 // jaise--ambADA + si = he ambADe ! he ambAle ! he ambike ! isa prakAra se AkArAMta zabda huye| aba ikArAnta strIliMga ruci zabda hai| rudhi+si= ruci., ruci+ au 'aurim' isa 211veM sUtra se 'i' hokara rucI 1 ruci+jas agni saMjJA karake 'iredurojjasi' sUtra se e hokara rucaya bnaa| ruci + zas strIliMga meM s ko n nahIM hone se visarga hokara rucI; banA / arthAt 'zaso'kAra: sazca no'striyAm' isa 166veM sUtra se zas ke akAra ko pUrva svara rUpa hokara s ko visarga huA aura samAna savarNa ko dIrgha hokara rucI: bnaa| ruci+TA, TA ke d kA anubaMdha lopa hokara ruciM + A 'astriyAM TA nA' isa 167ve sUtra se strIliMga meM TA ko nA kA niSedha hone se saMdhi ho gaI to rucyA banA / ruci + bhyAm = rucibhyaam|| ruci+ De Adi cAroM vacana haiN| De Adi vibhakti ke Ane para strIliMga meM vAcI iy uv sthAnIya aura hrasva ikArAnta ukArAnta strIliMga vAcaka zabda vaha vikalpa se nadIsaMjJaka bhI ho jAte haiM // 221 / / arthAt Age Ane vAle 226veM sUtra se dIrgha I U ko strIliMga meM nadI saMjJA hotI hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: strIliGgAH nadyA aiaasaasaam||222 / / nadIsaMjJakAtparANi Danti vacanAni ai As As Am bhavanti ythaasNkhym| nadIsaMjJAbhAve munizabdavat / rucyai, rucaye / rucIbhyAm / rucibhyaH / rucyA, ruce: / rucibhyAm / rucibhyaH / rucyA;, ruceH / rucyoH / rucInAm / rucyAm, rucauM / sacyoH / ruciSu / evaM buddhi vRddhi kIrti kAnti kRti yukti zreNi paGkti prabhRtayaH / dvizabdasya tu bhedaH / tyadAditvAt a Adeza A pratyayazca / dve / he dve / dve / dvAbhyAm / dvAbhyAm / dvAbhyAm / dvayoH / dvayoH / trizabdasya tu bheda: / / tricaturoH striyAM tisUcatasa vibhaktau // 223 / / striyAM vartamAnayostricatvArzabdayoH tisR catasa Adezau bhavata: vibhakto parata: / dhuTi cetyari prApte bAdhakabAdhanArtho'yaM yogH| tau ra svare // 224 // nadI saMjJaka se pare De Adi ke Ane para krama se cAroM ko ai, As, As, Am Adeza hote haiM // 222 // aura jaba nadI saMjJA nahIM huI taba muni zabda ke samAna rUpa cleNge| u Adi cAra viktiyoM meM hI do-do rUpa haiN| ruci+3= munivat meM 'De' isa satra se iko e hokara saMdhi huI to rucaye, nadIsaMjJaka meM ai hokara ruci+ai = rucya banA tathaiva ruci+ Gasi agni saMjJaka me 'isiGasoralopazca' 169veM sUtra se i ko a kA lopa hokara ruce: banA / aura nadI saMjJA hokara Dasi ko As Adeza hokara rucyA: bnaa| ruci+ Di-agni saMjJA meM rucau, nadI saMjJA meM rucyaam| ruciH rucI rucayaH / rucya, rucaye rucibhyAm rucibhyaH he ruce ! he rucI ! he rucaya: 1 | ruce, rucyAH rucibhyAm rucibhyaH rucim rucI rucIH / ruce, rucyAH rucyo: rucInAm rucyA rucibhyAm rucipiH | rucau,rucyAmru cyoH ruciSu isI prakAra se Upara likhe huye buddhi, vRddhi, Adi rUpa calate haiN| dvi zabda meM kucha bheda haiMdvi+ au 'tyadAdInAm vibhaktI' isa 172veM sUtra se 'a' Adeza hokara 'd' 'striyAmAdA' sUtra se A hokara dvA banA 'aurim' se au ko 'i' hokara dve banA / dvA+ bhyAm = dvAbhyAm / dvA+os 'Tau so re' 213veM sUtra se e hokara dvayoH bnaa| tri zabda meM kucha bheda haiN| tri+jasa strIliMga meM vartamAna tri aura catvAra zabda vibhakti ke Ane para tisU, catasR Adeza ho jAtA hai // 223 / tisR+ as yahA~ 'ghuTi ca' 1953 sUtra se trara ko ara prApta thA kiMtu ise bAdhita karane ke liye Age ke sUtra kA yoga hai| svara vAlI vibhakti ke Ane para tis, catasR ke R ko ra Adeza ho jAtA hai // 224 // Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA tau tisR catasa Adezau raM prApnuto vibhaktau svare pre| tistra: / he tisraH / tisraH / tisRbhiH / tisRbhyaH / siNh| na nAmi diirghm||225 // tau tisR catas Adezau dIrghatvaM na prApnuvata: sanAvAmi pare / tisRNAm / tisuSu / iti ikArAntaH / IkArAnta: strIliGgo nadIzabdaH / IdUto stryAkhyau nadI // 226 // stryAkhyAvIdUtau nadIsaMjJau bhavataH / IkArAntAtsiH // 227 // nadIsaMjJakAdIkArAntAtparaH sirlopmaapdyte| nadIsaMjJAdantagrahaNAdhikyAnnadAdyaJcItyAdinA vihitAdIkArAtpara: silrlopamApadyate / ndii| nadyau / nadyaH / saMbuddhau hrasvaH // 228 // nadyAH saMbuddhau haravo bhavati / he nadi / he nadyau / he nadyaH / amzasorAdilopam / / 229 // nadIsaMjJakAtparayoH amzasorAdilopamApadyate / nadIm / nadyau / nadI: / nadyA / nadIbhyAm / nadIbhiH / Gavatsu / nadyA aiAsAsAmityAdayaH / nadyai / nadIbhyAm / nadIbhyaH / nadyAH / nadIbhyAm / nadIbhyaH / nadyAH / nadyo: / ndiinaam| nadyAm / nadyoH / nadISu / evaM gaurI gAndhArI vANI bhAratI gAyatrI sAvitrI sarasvatI gomatI gominI bhAmini krASTrI mahiSI mahI plavI saurabheyI prabhRtayaH / / tisa + as = tisraH, catasraH / tisa + zas- tisraH / tisa + bhi: = tisRbhiH / tisa + Am nu kA Agamana ko N huaa| su nu Am vibhakti ke Ane para tisU, catasR Adeza ko dIrgha nahIM huA // 225 // to tisRNAm bnaa| isa prakAra se iMkArAMta zabda huye| aba IkArAMta svIliMga nadI zabda hai| strIliMga ke IkArAMta aura UkArAMta zabdoM ko 'nadI' yaha saMjJA ho jAtI hai // 226 // nadI + si nadI saMjJaka IkArAMta se pare 'si' kA lopa ho jAtA hai // 227 // nadI saMjJaka se aura aMta grahaNa kI adhikatA se 'nadAdyaJcI' ityAdi sUtra se kiye gaye IkAra pratyaya se pare sikAlopa ho jAtA hai| nadI, nadI+au 'ivarNo yamasavaNe' ityAdi sUtra se saMdhi hokara nadyau banA / sambodhana meM nadI + si saMbaddhi si ke Ane para nadI saMjJaka ko hrasva ho jAtA hai // 228 / / puna: 'hrasva nadI zraddhAbhyaH siaupam' sUtra se nadI saMjJaka se saMbodhana meM si kA lopa ho gyaa| he gadi ! he nadyau ! he nadyaH ! nadI+ am, nadI+ zasa nadI saMjJaka se pare am aura zas ke Adi ke 'a' kA lopa ho jAtA hai // 229 / / nadIma, ndii:| nadI+TA saMdhi hokara nadyA banA / nadIbhyAm, nadIbhi: nadI +De Adi cAra vibhaktiyA~ haiN| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: strIliGgAH mahI mandAkinI gaurI sakhI bhAgIrathI ndii| purI nArI purandhI ca sairandhI surasundarI // 1 // mRgI vanacarI devI zarvarI vrvrnninii|| siMhI haimavatI dhAtrI dharitrItyevamAdayaH / / 2 / / strIzabdasya tu bheda: / sau strI ndiivt||230|| strIzabdo nadIvadbhavati vibhaktau parata: / strIzabdasya pRthaknadIsaMjJAkaraNaM kimartha ? hrasvazca Davati vA iti sUtroktavikalpaniSedhArtham / strii| strI ca // 231 // strIzabdau dhAtubadbhavati vibhaktisvare pare / striyau / striya: / he svi / he striyau / he striyaH / vAmzasauH // 232 // 'nadyA ai AsAsAm' isa 222veM sUtra se r3he ko ai si ko Asa, Das ko As aura Di ko Am Adeza ho jAtA hai puna: 'ivoM yamasavaNe' ityAdi se saMdhi hokara nadyai, nadyAH, nadyA, nadyAm bnaa| nadI nadho nadyaH / nadyai nadIbhyAm nadIbhyaH he nadi ! he nadhau ! he nadhaH / / nadyAH nadIbhyAm nadIbhyaH nadIm nadyau nadIH udyoH nadInAm nadyA nadIbhyAm nadIbhiH / nadyAm nayoH nadISu isI prakAra se gaurI, gAMdhArI Adi zabdoM ke rUpa cleNge| zlokArtha-mahI, maMdAkinI, gaurI, sakhI, bhAgIrathI, nadI, purI, nArI, purandhrI, sairandhrI, surasundarI mRgI, banecarI, devI, zarvarI, varavarNinI, siMhI, haimavatI, dhAtrI, dharitrI ina zabdoM ko Adi meM lekara bahuta se zabda haiM jo nadIsaMjJaka haiM aura nIMvat calate haiM // 1-2 // strI zabda meM kucha bheda hai| strI+ si vibhaktiyoM ke Ane para strI zabda nadIvat ho jAtA hai // 230 // strI zabda ko nadI saMjJA pRthak rUpa se kyoM kI ? "hasvazca ivati vA' 221veM sUtra meM kahe gaye vikalpa kA niSedha karane ke liye / strI+si-si kA lopa hokara svii| strI+au svara vAlI vibhakti ke Ane para strI zabda dhAtuvat ho jAtA hai // 231 / / strI zabda ko dhAtuvat kara lene ke bAda 'IdUtoriyuvau svare' isa 1893 sUtra se dhAtu ke IkAra UkAra ko iy uv Adeza ho jAtA hai / ata: striy + au= striyau, striyaH bana gyaa| / saMbodhana meM hasva hokara he striM ! Adi / strI + am, strI + zas am zas vibhakti ke Ane para strI zabda dhAtuvat vikalpa se hotA hai // 232 // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 kAtantrarUpamAlA strIzabdo vA dhAtuvadbhavati amzaso: parata: / strIm, striyam / striyau / strI: striya: / striyA / strIbhyAm / strIbhiH / striyai / strIbhyAm / strIbhyaH / striyA: / strIbhyAm / strIbhyaH / striyA: / striyoH / strINAm / striyAM / hai| strISa // zrIzabdasya ta bhedaH / zrIH / Idatoriyavau svare iti svarAdAviyAdezaH / shriyau| shriyH| anityanadItvAtsaMbuddhau hastro nAsti / he zrI: / he shriyau| he zriyaH / zriyam / shriyau| zriyaH / zriyA / zrIbhyAm / zrIbhi: / Gavatsu nadyA aiAsAsAm / pazcAdIdUtoriyuvau svare / nadIpakSe aiAsAdayaH / zriyai, zriye / zrIbhyAm / zrIbhyaH / zriyA; zriyaH / zrIbhyAm / zrIbhya: / zriyA:, zriya: / zriyo; / aami| sthyAkhyAviyavau vAmi // 233 / / stryAkhyAviyuvasthAninau Ami pare vA nadIsaMjJau bhavata: / siddhe satyArambho niyamAya / ki nadIvatkArya Ami ca naH iti nurAgama: / anyatra "IdUtoriyuvau svare" iti iy un / zrINAma, zriyAm / zriyAma, zriyi / zriyoH / zrISu / lakSmIzabdasya tu bheda: / lakSa drshnaangknyoH| dhamA hone se zimA aura viya: sa. mAnasIsaMjJaka meM 'am shsoraadilopm' se 'a' kA lopa hokara strIma, strI: bnaa| strI+ TA=khiyA / strI + De, Dasi Adi / 'hasvaca Gavati' isa sUtra se De Adi ke Ane para vikalpa se nadI saMjJA hotI thI kintu isa vikalpa ko hI bAdhita karane ke liye 'strI nadIvat' yaha 230 vA~ sUtra lagA thA ata: yahA~ vikalpa kA niSedha hone se strI zabda meM ve Adi ke Ane para dhAtuvat kArya hokara iy bhI huA aura nadI saMjJA hone se vibhaktiyoM ko ai As As Am bhI huA to striya+ai= striyai striya+Asa= striyA:, striyA:, striyAm bana gyaa| sarvatra svara vAlI vibhakti ke Ane para I ko iy huA hai| strI striyoM striya strIbhyAma strIbhyaH he ni ! he liyaH! striyAH strIbhyAma svIbhyaH svIm , striyam striyo strIH striyaH khiyAH striyoH striyA svIbhyAm svIbhiH / striyAm striyoH strISu zrI zabda meM kucha bheda hai| zrI+si= zrI: zrI+au 'IdUtoriyuvau svare' isa sUtra se iy Adeza hokara zriyoM, zriyaH Adi / saMbodhana meM -zrI+ si zrI zabda kI nadI saMjJA anitya hai| ata: saMbodhana meM hrasva nahIM hogA ataH he zrI: ! bnaa| zrI +De, isi aadi| nadI saMjJA hone para ai, As, As, Am Adeza hokara iy Adeza ho jAtA hai / taba 'zriyai' aura jaba nadI saMjJA nahIM huI iya hokara zriye banA / zrI+Am Ama vibhakti ke Ane para strIliMga meM iya uv sthAnIya zabdoM kI nadI saMjJA vikalpa se hotI hai // 233 // kisI kArya ke siddha hone para bhI jo puna: sUtra kA AraMbha hotA hai vaha niyama ke liye hotA hai| nadIvat kArya kyA hai ? 'Ami ca naH' isa sUtra se nu kA Agama hokara na ko g hokara zrINAm banA, anyatra iy Agama hokara zriyAm banA / zrI+hinadI saMjJA hone para zriyAma, anyatra zriyi bnegaa| triyo zriyaH / zriya,zriye zrIbhyAm zrIbhyaH he zrIH ! he zriyo / he zriyaH / / zriyAH zriyaH zrIbhyAm zrIbhyaH zriyam zriyoM zriyaH zriyAH, zriyaH zriyoH zrINAma, zriyAma zrIbhyAm zrIbhiH / zriyAma zriyi thiyoH striyaH strIpyAm zriyA zrISu / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: strIliGgaH 67 lakSerImo'ntazca // 234 // lakSayAtorIpratyayo bhavati mo'ntazca / / IkAro'nte yasya liGgasyeti vacanAt IkAsantAtsiriti selopo na bhvti| L avIlakSmItarItantrI-hIthIzrINAmuNAditaH / api strIliGgajAtInAM silopo na kadAcana // 1 // lakSmI: / lakSyau / lakSmyaH / anyatra nadIzabdavat / iti IkArAntAH / ukArAnta: strIliGgazcaJcuzabdaH / sa ca rucizabdavat / vizeSastu uta otvamavAdezazca / caJcuH / caJcU / caJcava: / he caJco / he caJcU / he caJcavaH / caJcam / caJcU / cayU: / caJcvA / cakSubhyAm / cakSubhiH / hrasvazca DavatIti vA nadIvadbhAvAdaiAsAdaya: / pakSe bhAnazabdavat / caJccai, caJcave / caJcabhyAm / caJcabhyaH / caJcA: cnycoH| cnycbhyaam| caJcabhyaH / caJccA, cazcoH / caLvoH / caJcUNAm / caJvAma, caJcau / caJcco: / cakSuSu / evaM uDu tanu priyaGga snAyu Uru kareNu dhenuprabhRtayaH / ityukArAntA: / / UkArAnta: strIliGgo vadhUzabdaH / sau-anIkArAntatvAt IkArAntAtsiriti selopo na bhavati / vadhUH / vadhvau / vadhvaH / saMbuddhau hrasva: / he vadhu / he vadhvau / he vadhvaH / anyatra nadIvat / evaM alAbU kacchU yavAgU camU taNDU kamaNDalU kadrU kaNDU kAsUprabhRtayaH bhrUzabdasya tu bheda: / sau-bhuuH|| lakSmI lakSmI zabda meM kucha bheda hai| 'lakSa' dhAtu dekhane aura ginatI karane artha meM hai| lakSa dhAtu se 'I' pratyaya hokara aMta meM m kA Agama ho jAtA hai // 234 // isa niyama se lakSmI bnaa| IkArAMta zabda se si vibhakti ke Ane para 'IkArAMtAtsiH' isa sUtra se si kA lopa hotA thA so nahIM huA hai ata: lakSmI: bnaa| zlokArtha-avI, lakSmI, tarI, tantrI, hI, dhI, zrI zabdoM meM uNAdi gaNa ke strIliMga vAcI zabdoM meM kadAcit bhI si kA lopa nahIM hotA hai| lakSmIH lakSyo lakSyaH / lakSmyai lakSmIcyA lakSmIbhyaH he lakSmi ! he lakSmyau ! he lakSmyaH ! lakSyAH lakSmIbhyAm lakSmIbhyaH lakSmIm lakSyoM lakSyAH lakSayoH lakSmINAm lakSmyA lakSmIbhyAM lakSmIbhiH | lakSyAm lakSyoH lakSmISu ra Sa ke bAda pavarga kA antara hone para bhI na ko Na hotA hai / IkArAMta zabda pUrNa huye| aba ukArAMta svIliMga caJca zabda hai| caJcu + si / cakSuH caJcu, caJcavaH / __ yaha zabda ruci zabda ke samAna clegaa| vizeSa itanA hai ki 'u' ko 'o' aura 'o' ko puna: av Adeza ho jAtA hai ata: he cazco ! bnegaa| baJju + De, isi Adi 'hrasvazca Davati' sUtra se nadI saMjJAvat kArya karane se ai As As Am ho jAtA hai anyathA bhAnu zabdavat rUpa calatA hai / caJcuH cakSU cAvaH / caJcdai, cazcave caJcadhyAm cakSubhyaH he caJco ! he ca / he cakravaH cajyAH, cacoH cakSubhyAm cacubhyaH cazcama ca caznaH caccAH, coH cavoH cayUnAm caccA caJcubhyAm caJcabhiH / caJvAm, caJcau caJcoH Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 kAtantrarUpamAlA bhUrdhAtuvat / / 235 // bhrUzabdo dhAtuvadbhavati vibhaktisvare pare / dhruvau / dhruva: / sambodhane'pyanityanadItvAt saMbuddhau hrasvo nAti / ava yauvat / he bhrUH / hai dhruvau / he dhruvaH / dhruvam / dhruvau bhuva: / dhruvaa| bhrUbhyAm / bhUbhiH / dhruve, bhuvai / bhUbhyAm / bhrUbhya; / bhruvAH, bhravaH / bhrUbhyAm / bhrUbhya: / dhruvAH, dhruva: / dhruvoH / bhrUNAm / dhruvi, dhruvaam| dhruvoH / bhrUSu // ityUkArAntA: / / sakArAntaH strIliGgo mAtRzabdaH / mAtA / mAtArauM / mAtaraH / he mAtaH / he mAtarau / he mAtaraH / maatrm| mAtarauM / mAtuH / strIliGgatvAtsasya natvAbhAvaH / ityAdi / anyatra pitRzabdavat / evaM duhita namAndRprabhRtayaH / svasrAdInAM ca pUrvavat / svasrAdaya: ke ? vadhUSu ___ isI prakAra se uDu, tanu, priyaMgu, snAyu, karU, kareNu, dhenu Adi zabda calate haiN| isa prakAra ukArAMta zabda huye| sakArAMta strIliMga vadhU zabda hai| vadhU +si, IkArAMta na hone se 'IkArAMtAtsiH' isa sUtra se si kA lopa na hone se vadhUH banA / saMbodhana meM hasva hokara he vadhu ! anyatra nadIvat / vadhUH vaSyau vadhyaH / vana vadhUbhyAm vadhUbhyaH he vadhu ! he vadhvau / he vanaH ! | vadhvAH vadhUbhyAm vadhUbhyaH vaSama vadhvau vadhUH vadhyA : vadhvoH vadhUnAm vadhyA vadhUbhyAm vadhUbhiH / vadhvAm baccoH isI prakAra se alAbU Adi zabda cleNge| 5+ si= bhUH / bhrU+au svara vAlI vibhakti ke Ane para 5 zabda dhAtuvat ho jAtA hai / / 235 // dhruvau, dhruvaH / bhU zabda kI bhI nadI saMjJA anitya hai ata: saMbodhana meM hasva nahIM hotA hai ata: he bhUH ! he dhruvau ! he dhruvaH ! nadI saMjJA ke pakSa meM De Adi vibhakti ko kramaza: ai As As Am hokara U ko uv hogaa| ata: vo bhuvaH / bhuvai, dhruve bhUmyAm dhUbhyaH he / he bhUvau ! he puvaH / / bhuvAH, dhruvaH bhrUbhyAm avam dhruvau dhruvaH avAH, dhruvaH dhuloH bruvAma, bhrUNAma yuvA dhUmyAm bhUpiH / dhruvAm, bhUvi dhruvoH isa prakAra se ukArAMta zabda ho gye| RkArAMta strIliMga mAtR zabda hai| mAtR + si 'Asau sirlopazca' isa sUtra se R ko A hokara si kA lopa ho gayA to mAtA bnaa| yaha zabda pitR zabda ke samAna hI calatA hai kevala zas meM s ko na nahIM hotA hai ata: mAtR: banA / mAtA mAtarauM mAtaraH / mAtre mAtRbhyAm mAtRbhyaH he mAtaH ! he mAtarau ! he mAtaraH !| mAtuH mAtRbhyAm mAtRbhyaH mAtaram pAtarauM mAtaH mAtroH mAtRNAm mAtrA mAtRbhyAm mAtRbhiH / mAtari mAtroH mAtRSu isI prakAra se duhita, nanAnda Adi zabda calate haiN| svasU Adi zabda bhI pUrvavat calate haiM / svasR Adi zabda bhI pUrvavat calate haiM / svasa Adi meM Adi zabda se kitane rUpa AveMge ? mAtuH Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: napuMsakaliGgAH svasA tiruzcatarukSa nanAndA duhitA tthaa| yAtA mAteti saptaite svastrAdiSvadhyagISata // 1 // zasAdau mAtRzabdavat / iti prakArAntAH / RkAra lakAra lakAra ekArAntA aprasiddhAH / ekArAntaH strIliGo suraizabdaH / sa ca raizabdavat / surA: susayau surAyaH / sambodhane'pi tadvat / surAyam surAyau surAyaH / surAyA surAbhyAm surAbhiH / surAye surAbhyAm surAbhyaH / surAya: surAbhyAm surAbhyaH / surAyaH surAyo: surAyAm / surAyi surAyoH surAsu / ityaikArAntA: / okArAntaH strIliGgo gozabda: / sa ca pUrvavat / aukArAnta: strIliGgo nauzabdaH / sa ca glauzabdavat / ityaukArAntAH / iti svarAntA: strIliGgAH atha svarAntA napuMsakaliGgA ucyante akArAnto napuMsakaliGgaH kulazabdaH / sau--- akArAdasambuddhau muzca // 236 // akArAntAnnapuMsakaliGgAtparayo: syamorlopo bhavati murAgamazcAsambuddhau / kulaM / zlokArtha-svasa, tisR, catasR, nanAnda, duhita, yAtU, mAtR ye sAta zabda yahA~ Adi zabda se liye gaye haiN| inameM bhI zas vibhakti meM mAtR zabdavat rUpa banate haiN| isa prakAra se RkArAMta zabda hue| RkArAMta, lakArAMta aura lUkArAMta aura ekArAMta zabda aprasiddha haiN| aba aikArAMta strIliMga 'surai' surai+si hai / rai.' isa sUtra se vyaMjanavAlI vibhakti ke Ane para ai ko A ho jAtA hai taba rA:' banA / surAH surAyo surAyaH / surAye surAbhyAm surAbhyaH he surAH / he surAyau ! he surAyaH ! | surAyaH surAbhyAm surAbhyaH surAyam / surAyoM surAyaH / surAyaH surAyoH surAyAm surAyA surAbhyAm surAbhiH / surAyi surAyoH surAsu isa prakAra se aikArAMta zabda hue| aba okArAMta yo zabda hai jo ki pUrvavat calatA hai| aukArAMta strIliMga 'nau' zabda hai| yaha glau zabdavat calatA hai| isa prakAra se aukArAMta zabda huye| svarAMta svIliMga prakaraNa pUrNa huaa| aba svarAMta napuMsakaliMga prakaraNa kahA jAtA hai| akArAMta napuMsakaliMga kula zabda hai| kula+siM, kula + am akArAMta napuMsakaliMga se pare saMbuddhi ko chor3akara si, am vibhakti kA lopa ho jAtA hai aura mu kA Agama ho jAtA hai // 236 // ___ eka ko haTAkara usI sthAna para dUsare pratyaya ke Ane para use Adeza kahate haiM evaM pRthak rUpa se kisI pratyaya ke Ane ko Agama kahate haiN| Adeza zatruvat mAnA gayA hai evaM Agama mitravat mAnA gayA hai| kula+bhu 'u' kA anubaMdha lopa hokara kulam banA / kula+au Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 kAtantrarUpamAlA auriim||237|| napuMsakaliGgAtpara: aurImApadyate / kule|| jaszasau napuMsake / / 238 // jaszasau napuMsakaliGge ghusaMjJau bhavataH / jaszasoH ziH // 239 / / sarvanapuMsakaliGgAtparayorjaszaso: zirbhavati / zakAraH savadizArthaH / dhuTsvarAghuTi nuH / / 240 // ___ dhuTaH pUrvaH svarAtparazca napuMsakaliGgai ghuTiM pare nurAgamo bhavati / ghuTi cAsambuddhau iti dIrghaH / kulAni / he kula / he kule / he kulAni / punarapi / kulam / kule / kulAni / kulena / kulAbhyAm / kulai: / ataH paraM puruSazabdavat // evaM dAna dhana dhAnya mitra vastra vasana vadana nayana puNya pApa sukha duHkhAdaya: / sarvanAmnaH prathamAdvitIyayo: kulazabdavat / sarvam / sarve / sarvANi / punarapi / anyatra puMliGgavat / anyazabdasya tu bhedaH / napuMsaka liMga se pare au ko 'I' ho jAtA hai // 237 // kula+ I = kule bnaa| __ kula+jas, kula + zas napuMsaka liMga meM jas zas ko ghuTa saMjJA ho jAtI hai // 238 / / napuMsaka liMga se pare jas zasU ko zi Adeza ho jAtA hai // 239 // yahA~ zakAra sarvAdeza ke liye hai arthAt za kA anubandha lopa ho jAtA hai evaM za ke nimitta se yaha Adeza saMpUrNa vibhakti ko ho jAtA hai usake eka aMza ko nahIM ata: kula+ pUrva ke dhuT se pare napuMsaka liMga kI ghuT vibhakti ke Ane para 'nu' kA Agama ho jAtA hai // 240 / / taba kula n i huA puna: 'ghuTi cAsaMbuddhau' isa 177ve sUtra se a ko dIrgha hokara kulAni bnaa| saMbodhana meM kula+si 'hasvanadIzraddhAbhyaH' ityAdi sUtra se si kA lopa hokara he kula ! banA / Age puruSavat samajhanA / kulam kule kulAni / kulAya kulAbhyAm kulemyaH he kula / he kule ! he kulAni | | kulAn kulAbhyAm kulebhyaH kulam kule kulAni kulasya kulayoH kulAnAm kulena kulAbhyAm kulaiH | kale kulayoH kuleSu isI prakAra se dAna Adi uparyukta zabda napuMsakaliMga meM calate haiN| sarvanAma saMjJaka zabdoM meM bhI prathamA dvitIyA vibhakti meM kula zabda ke samAna evaM tRtIyA se sabhI pulliga sarvanAma ke hI samAna smjhnaa| jaisesarvam sarve sa rvANi / sarvasmai sarvAbhyAma sarvebhyaH he sarva , he sarve / he sarvANi | | sarvasmAt sarvAbhyAm satrebhyaH sarvam sarvANi sarvasya sarvayoH sarveSAm sarveNa sarvAbhyAm sarveH sarvasmin sarvayoH sarveSu anya zabda meM kucha bheda hai| anya+si, anya+am sarve Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: napuMsakaliGgAH anyAdestu tuH // 241 / / _ anyAdernapusaMkaliGgAtparayoH syamoloMpo bhavati turAgamazca / dvitIyastuzabda: kimartham ? asambuddhayadhikAranivRttyartham / vA virAma // 242 // virAme dhuTAM prathamastRtIyo vA bhavati / anyat, anyad / anye / anyAni / he anyada, he anyat / he anye / he anyAni // zeSaM puMvat / evamekataraM varjayitvAnyataraprabhRtayaH / sy||243|| ekatarazabdasya napuMsakaliGge turAgamo na bhavati / ekataram / ekatare / ekatarANi / he ekatara / he ektre| he ektraanni| punarapi / anyatra sarvazabdavat / ityakArAntA: / AkArAnto napuMsakaliMga: sompaashbdH| svare hrasvo napuMsake // 244 // napuMsaka liMga meM anya Adi se pare si aura am kA lopa hokara 'tu' kA Agama ho jAtA hai // 241 // u kA anubandha lopa hokara anyat bnaa| sUtra meM dUsarA tu zabda kisaliye hai ? asambuddhi adhikAra kI nivRtti ke liye hai| virAma meM dhuda ko tRtIya akSara vikalpa se hotA hai // 242 / / anyat, anya anye anyAni | anyasmai anyAbhyAm anyebhyaH he anyat ! he anyad ! he anye / anyAni ! anyasmAt, anyAbhyAm anyebhyaH anyat, anyada anye anyAni anyasya anyayoH anyeSAm anyena anyAbhyAm anyaiH anyasmin anyayoH anyeSu isa prakAra se ekatara ko chor3akara anyatara Adi zabda calate haiM / ekatara + si, ekatara + am ekatara zabda se pare si, am vibhakti ke Ane para tu kA Agama nahIM hotA hai // 243 // ata: mu kA Agama hokara ekataram ekatare ektraanni| akArAMta zabda huye / aba AkArAMta napuMsakaliMga 'somapA' zabda hai / napuMsaka liMga meM vartamAna svara hrasva ho jAtA hai // 244 // ata: somapa+si hai| 'akArAdasaMbuddhau muzca' 236veM sUtra se akArAMta napuMsaka liMga se pare 'si, am' kA lopa hokara 'mu' kA Agama ho gayA taba somapam bnaa| somapam somape somapAni / / somapAya somapAdhyAm somapebhyaH he somapa ! he somape ! he sopapAni !| somapAt, somapAbhyAm somapebhyaH somapama somape somapAni somapasya somapayoH somapAnAm somapena somapAdhyAma somapaiH somape somapayoH somapeSu 1. parjanyavallakSaNapravRttayA hasvasyApi hrsvH| kANDe kuNDye kANDIbhUtaM kulamityatra napuMsake iti liGgopAdAnAna bhavati / yugavaratrAya yugavasvArthamityatrAsiddha bahiraGgamantaraGge iti ra bhavati / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA napuMsakaliGge vartamAnaH svaro hrasvo bhavati / somapam / somape / somapAni / he somapa / he somape ! he somapAni / punarapi / somapaM / somape / somapAni / zeSaM pulliGgavat / ityAkArAntAH / ikArAnto napuMsakaliGgo vArizabdaH / sau- I 72 napuMsakAtsyamorlopo na ca taduktaM // 245 // napuMsakAtparayoH syamorlopo bhavati taduktaM kAryaM na bhavati / vAri / nAminaH svare || 246 // nAka ho / aurImiti IttvaM NattvaJca / vAriNI / jasi pUrvavat / nurAgamaH / sAmAnyavizeSayorvizeSo vidhirbalavAn iti nyAyAt / uktaJca / sAmAnyazAstrato nUnaM vizeSo balavAn bhavet / pareNa pUrvabAdho vA prAyazo dRzyatAmiha // 1 // dhusvarAdaghuTi nuH ityanena sUtreNa nurAgamo bhavatItyarthaH // inhanpUSAryamNAM zau ca // 247 // in han pUSan aryaman ityeteSAmupadhAyA dIrgho bhavati napuMsakaliGge jaszasorAdeze zau cAsambuddhau sau ca pare / vArINi / isa prakAra se AkArAMta zabda huye| aba ikArAMta napuMsaka liMga vAri zabda hai / vAri + siM, vAri + am nAmi hai anta meM jinake aise zabdoM meM napuMsakaliMga se pare si, am kA lopa hokara 'mu' tu kA Agama nahIM hotA hai // 245 // ataH vAri, vAri banA / vAri + au nAbhyaMta napuMsaka liMga se pare nu kA Agama ho jAtA hai svara vAlI vibhakti ke Ane para // 246 // ataH 'aurIm' sUtra se au ko 'I' evaM raghuvarNebhyaH ityAdi sUtra ke nimitta se n ko N hokara vAriNI banA / jasa vibhakti ke Ane para pUrvavat jas ko 'i' aura nu kA Agama tathA 'ghuTi cAsaMbuddhI' se dIrgha prApta thA / yadyapi yahA~ 'nAminaH svare' sUtra se nu kA Agama ho sakatA thA phira bhI sAmAnya aura vizeSa meM vizeSa vidhi balavAna hotI hai isa nyAya se 'dhuT svarAd ghuTi naH 240 veM sUtra se jas, zas ke Ane para nu kA Agama huA hai| isI bAta ko zloka meM bhI kahA hai--- zlokArtha -- sAmAnya zAstra kI apekSA se nizcita hI vizeSa zAstra balavAn hotA hai athavA prAya: karake vyAkaraNa meM para sUtra kI apekSA pUrva sUtra bAdhita ho jAyA karate haiN| I in han pUSan aryaman ina zabdoM kI upadhA ko dIrgha ho jAtA hai napuMsaka liMga meM jas zas ko zi Adeza hone para evaM asaMbuddhi si ke Ane para // 247 // ataH 'vAri n i' isameM n kI upadhA ko dIrgha ho gayA pazcAt 'raSTavarNebhyaH' ityAdi sUtra se n ko N hokara vArINi banA / saMbodhana meM vAri + si Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA: napuMsakaliGgAH nAmyantacaturAM vA // 248 // nAmyantasya napuMsakaliMgasya catvAr zabdasya ca yaduktaM kAryaM tad vA bhavati sambuddhau pare / pratyayalope pratyayalakSaNaM na yAti iti nyAyAta, he vAri, he vAre / he vAriNI / he vaariinni| punarapivAri / vaarinnii| vArINi / vAriNA 1 vAribhyAm / vAribhiH / vAriNe / vAribhyAm / vAribhyaH / vAriNaH / ityAdi / Ami / 'nAminaH svare' prApte sati sAmAnyavizeSayorvizeSo vidhirbalavAn iti nyAyAt Ami ca nuriti nurAgamo bhavati / dIrdhamAmi snau| vaariinnaam| vAriNi / vaarinno;| vAriSu / / asthi dadhi sakthi akSizabdAnAM prathamAdvitIyayorvAriMzabdavat / asthi / asthinI / asthIni / punrpi-asthi| asthinI / asthoni / TAdau--- asthidadhisakthyakSNAmanantaSTAdau // 249 / / napuMsakaliMgAnAmasthyAdInAmanto'n bhavati TAdau svare pare / avamasaMyogAdano'lopo'luptavacca pUrvavidhau / / 250 / / vAri vAriNI ___ napuMsaka liMga meM nAmyanta aura catvAr zabda se pare jo kArya kahA gayA hai vaha vikalpa se hotA hai / / 248 // sambodhana meM--ata: si kA lopa hokara he vAri banA isameM si pratyaya kA lopa hone se pratyaya lakSaNa koI kArya nahIM hotA hai isa nyAya se eka bAra he vAri ! puna: 'saMbuddhau ca' sUtra se i ko e ho gyaa| vAri + Am 'nAminaH svare' se nu kA Agama prApta thA kintu sAmAnya aura vizeSa meM vizeSa vidhi hI balavAna hotI hai / isa nyAya se 'Ami ca naH' sUtra se nu kA Agama hokara 'dIrgha hokara vArINAm bnaa| vAri bAriNI pArINi / vAriNe vAribhyAm vArimyaH he pAri,vAre ! he vAriNI ! he vArINi / / vAriNa: vAribhyAm vAribhyaH vArINi vAriNaH vAriNoH vArINAm bAriNA vAribhyAm vAribhiH vAriNi vAriNoH bAriSu Age asthi, sakthi aura akSi zandoM meM prathamA aura dvitIyA vibhaktiyoM meM vAri zabda ke samAna hai TA Adi vibhaktiyoM meM kucha bheda hai| TA Adi svara vAlI vibhakti ke Ane para napuMsaka liMga meM asthi Adi ke antima 'i' ko an Adeza ho jAtA hai / 249 // ata: asthan + A hai| jisameM va, ma saMyukta nahIM hai aise asthan Adi ke akAra kA lopa ho jAtA hai aghuTa svara ke Ane para aura aluptavat hotA hai| pUrvavarNa kI vidhi hone para // 250 // 1. taduktaM ca kArya kiM ? he vAre ityatra "saMbusau ca" iti sUtreNa etvaM vikalpena bhavati // 2. saMyogAdedhuMTa iti sasya lopo bhavati tasmAtkAraNAt aluptabaditi vacanaM / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 kAtantrarUpamAlA avamasaMyogAtparasya ano'kArasya lopo bhavati aghuTiM svare pare sa cAluptavadbhavati pUrvasya varNasya vidhau kartavye / asmA | asthibhyAm / asthibhiH / asme / asthibhyAm / asthibhyaH / asthanaH / asthibhyAm | asthibhyaH / asththaH / asthno: / asnAm / IyorvA // 259 // avamasaMyogAtparasya ano'kArasya lopo bhavati vA IDyoH napuMsakaliMge aukArAdeze IkAre saptamyekavacane parataH sa cAluptavadbhavati pUrvasya varNasya vidhau kartavye / asthina, asthani / asnoH / asthiSu / evaM dadhi sakthi akSizabdA: / zucizabdasya prathamAdvitIyayorvArizabdavat / zuci / zucinI / zucIni / sambuddhAvavizeSaH / punarapi -- zuddhi zucinI / zucIni / dAdau bhASitapuMskaM puMvadvA // 252 // nAmyantaM bhASitapuMskaM napuMsakaliGga TAdau svare vA puMvadbhavati / asthan + A = asthnA, asthibhyAm Adi / asthan + Di I aura Gi ke Ane para an ke akAra kA lopa vikalpa se hotA hai // 251 // jisameM va, ma saMyukta nahIM hai aise zabdoM se pare auM ke I Adeza vAlI Gi vibhakti ke Ane para an ke akAra kA lopa vikalpa se hotA hai| taba asth + i asthi, asthani / asthinI asthIni asne he asthe / he asthi / he asthinI ! he asthIni ! asthanaH asthi asthinI asthibhyAm asthi asthibhyAm asthibhyAm asthIni asthibhiH asthibhyaH asthibhyaH asthanaH asnoH asthnA asni, asthani asththoH isI prakAra se dadhi, sakthi aura akSi zabdoM ke rUpa calate haiN| yathAakSi akSiNI he akSe, he akSi / he akSiNI ! akSINi akSNe akSaNa: he akSINi ! akSINi akSi akSiNI akSNaH akSNA acibhyAm azvibhiH akSNi, akSaNi akSNoH zuci zabda ke rUpa prathamA dvitIyA meM akSivat hI cleNge| TA Adi vibhakti ke Ane para zuci zabda ke rUpoM meM kucha bheda haiN| zuci + A TA Adi svara vAlI vibhakti ke Ane para nAmyaMta bhASitapuMska zabda napuMsaka liMga meM vikalpa se puruSa liMgavat ho jAte haiM // 252 // bhASitapuMska kise kahate haiM ? 1. eka eva hi yaH zabdastriSu liMgeSu varttate / ekamevArthamAkhyAti taddhi bhASitapuMsakaM / asnAm asthiSu akSibhyAm akSibhyaH akSibhyAm acibhyaH akSNoH akSNAm akSiSu Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntAH napuMsakaliGgAH 1 yannimittamupAdAya puMsi liGge pravarttate / klabavRttau tadeva syAttaddhi bhASitapuMsakam // 1 // zuci bhUmigataM sopaM zucinArI patiprasA zucirdharmaparo rAjA brahmacArI sadA zuciH // 2 // I ' I zucyA, zucinA / zucibhyAM / zucibhiH / zucine, zucaye / zucibhyAm | zucibhyaH / ityAdi / dvizabdasya tu bhedaH / tyadAdyatvaM aurImiti ItvaM ca / dve / he dve dve / dvAbhyAm / dvAbhyAm / dvAbhyAm / dvayoH / dvayoH / trizabdasya jaszasorvArizabdavat / trINi triinni| tribhiH / anyatra puMliGgavat iti ikArAntAH / IkArAnto napuMsakaliGgo grAmaNIzabdaH / tasya svaro hrasvo napuMsake iti hrasvatve zucizabdavat / TAdau bhASitapuMskaM puMvadbhAvo bhavati vikalpena / grAmaNi / graamnninii| grAmaNIni / punarapi - grAmaNi / graamnninii| grAmaNIni / grAmaNinA / anekAkSarayostvasaMyogAd vau iti yattvam / grAmaNyA | grAmaNibhyAm / grAmaNibhiH / grAmaNine / grAmaNibhyAm / grAmaNibhyaH / ityAdi / AminurAgamaH / dIrghamAmi sanau iti dIrghaH / grAmaNInAm / puMvadbhAve / grAmaNyAm / grAmaNini / puMvati -- niyo DirAm iti Am / yatvaM pUrvavat / grAmaNyAm / grAmaNinoH, grAmaNyoH / grAmaNiSu / sambodhane - nAmyantacaturaM vA / hai grAmaNe, he grAmaNi / he grAmaNinI / he grAmaNIni / evamagraNI senAnIprabhRtayaH // iti IkArAntA / ukArAnto napuMsakaliGgo vastuzabdaH / sa ca vArizabdavat / vastu / vastunI vastUni / sambodhane - he vastu, he vasto / vastunI / he vastUni / punarapi / TAdau svare pare nityaM npuNskN| Ami pare-Ami ca nuH / dIrghamAmi sanau iti dIrghaH / vastUnAM / vastuni / vastunoH / vastuSu / mRduzabdasya prathamAdvitIyayorvAriMzabdavat / mRdu / zlokArtha jo zabda jisa nimitta ko lekara ke puruSa liMga meM pravRtti karatA hai aura vahI napuMsaka liMga meM bhI cala jAtA hai use bhASita puMska kahate haiM // arthAt jo zabda svayaM meM pulliMga haiM, kintu nimitta se napuMsaka liMga meM bhI cala jAtA hai vaha bhASitapuMska hai| udAharaNa ke lie dekhiye / zlokArtha - bhUmigata jala pavitra hai, pativratA strI pavitra hai, dharma meM tatpara rAjA pavitra hai evaM brahmacArI jana sadA pavitra haiM / isa zloka meM eka zuci zabda tIna ke nimitta yA vizeSaNa se tIna liMgoM meM badala gayA / jaise--toya zabda napuMsaka kA vizeSaNa 'zuci' zabda napuMsaka liMga ho gyaa| pativratA nArI kA vizeSaNa 'zuciH' zabda strIliMga ho gayA aura rAjA kA vizeSaNa 'zuci: ' zabda pulliMga meM cala gayA haiN| zuci + TA eka bAra pulliMgavat meM 'astriyAM TA nA' sUtra se 'nA' huA dUsarI bAra 'nAminaH svare' se n hokara zucinA banA / zuci + De pulliMga meM 'De' sUtra se i ko e hokara zucaye anyathA zucine banA / zucinI zucIni zuci zucaye, zucine zuceH zucina: he zuce, zuci ! he zucinI ! zucibhyAm zucibhyAm zuci zuceH zucina: zucau zucini zucibhyaH zucibhyaH zucyoH zucinoH zucInAm zucyoH zucinoH zuciSu zucinA zucinI zucibhyAm zucIna 75 zucIni zucibhi: 1. atra / triSu liMgeSu vartate / ekamevArthamAkhyAti taddhi bhASitapuMsakaM / iti pAThosti / uttarapadyasthodAharaNairayameva samIcIno bhAti / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 mRdunI / mRdUni / punarapi / dAdau svare pare bhASitapuMskaM puMvadvA iti vikalpena puMvadbhAvaH / zuciyat / mRdunA 2 / mRdubhyAM / mRdubhiH / ityAdi / evaM paTu laghu guru prabhRtayaH / ityukArAntAH / ukArAnta napuMsakaliGgaH khalapUzabdaH / tasya svaro hrasvo napuMsake iti hrasvatve senAnIzabdavat / khlpu| khlpunii| khalapUni / punarapi / TAdau bhASitapuMskamiti vikalpena yatra puMvadbhAvastatra senAnIzabdavat / khalapunA, khalapvA / khalapUbhyAM / khalapUbhiH / ityAdi / evaM saralU / kANDalU prabhRtayaH / ityUkArAntA / RkArAnta napuMsakaliGga kartRzabdaH / tasya prathamAdvitIyayorvArizabdavat / kartR / kartRNI / krtRnni| punarapi / TAdau puMvadbhAvAtpulliGga dvi + au 'tyadAdInAm vibhaktau' isa 172veM sUtra se 'a' pratyaya hokara TU 'auram' se I hokara saMdhi hokara dva dve banA / kAtantrarUpamAlA dve dve / dvAbhyAm / dvAbhyAm / dvAbhyAm / dvayoH / dvayoH / I tri zabda jas zas meM vAri zabdavat hai / yathA -- tri + jas, tri + zas 'jazaso zi:' isa sUtra se 'zi' Adeza hokara 'dhuT svarAd ghuTi nu:' isa 240 veM sUtra se nu kA Agama 'in han pUSAryamNAM zauca isa 247veM sUtra se dIrgha n ko N hokara trINi bnaa| trINi trINi / tribhiH / tribhyaH / tribhyaH / trayANAm / triSu / isa prakAra se ikArAMta napuMsaka liMga huye| aba IkArAMta napuMsaka liMga meM grAmaNI zabda hai--grAmaNI + si 'svaro hrasvo napuMsake' isa 244veM sUtra se hrasva hokara grAmaNi + si haiN| 'napuMsakAtsyamolopo na ca taduktaM' isa 245 veM sUtra se hrasva hokara si am kA lopa hokara aura kucha kArya nahIM hone se 'grAmaNi' zabda bnaa| TA Adi vibhakti ke Ane para 'TAdau bhASitapuMskaMpuMvadvA' isa 252 veM sUtra se vikalpa se puMvat hone se eka bAra vArivat eka bAra 'anekAkSarayostvasaMyogAdyvau' 190 veM sUtra se I ko y hokara rUpa cleNge| Am vibhakti ke Ane para 'Ami ca nuH' se nu kA Agama 'dIrghamA misana' se dIrgha hokara 'grAmaNInAm' puMvad bhAva meM grAmaNyAm banA / grAmaNi + Gi meM grAmaNini pulliMga meM 'niyoDirAm' 191 veM sUtra se Ae hokara grAmaNyAm banA / saMbodhana meM 'nAmyaMtacaturAM vA' se he grAmaNi, he grAmaNe ! banA / grahamaNi prAmaNinI he grAmaNi he grAmaNe ! he prAmaNinI ! AmaNi grAmaNinA, mAmaNyA prAmaNine, grAmaNye mAmaNinaH, mAmaNyaH prAmaNinaH, grAmaNyaH prAmaNini, prAmaNyAm grAmaNinI prAmaNibhyAm grAmaNibhyAm grAmaNibhyAm grAmaNinoH, grAmaNyo : grAmaNinoH, grAmaNyoH mAmaNIni he grAmaNauni ! grAmaNIni grAmaNibhiH prAmaNibhyaH prAmaNibhyaH grAmaNInAm grAmaNyAm grAmaNiSu isI prakAra se agraNI, senAnI zabda ke rUpa caleMge / isa prakAra IkArAMta napuMsaka liMga zabda huye aba ukArAMta napuMsaka liMga vastu zabda hai vaha vAri zabda ke samAna calatA hai| yaha vastu TA Adi svara vAlI vibhaktiyoM ke Ane para 'Ami ca nuH' se nu kA Agama hokara 'dIrghamAmisanau' se dIrgha hokara vastUnAm banatA hai / yathA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 svarAntA: napuMsakaliGgAH vdvaa| kartA, kartRNA / kartRbhyAM / kartRbhiH / kareM, kartRNe / kartRbhyAM / kartRbhyaH / kartu, kartRNaH / kartRbhyAM / kartRbhyaH / kartuH, kartRNaH / kartRbhyAM / kartRbhyaH / kartuH, kartRNa: / koM, kartRNo: 1 Ami pare nurAgamaH / kartRNAm / kartRNi, kartari / katroM: kartRNoH / kartRSu / sambodhane he kartR, he karta: / he kartRNI / he krtRnni| bahukroSTazabdasya tu bhedaH / kroSTuH Rta utsambuddhau ityAdinA urbhavati / zasi vyaJjane napuMsake ca iti Rta ukAra: / bahukroSTu / bahakroSTanI / bahukroSTrani / punarapi / TAdau svare bhASitarpaskaM putradvA iti vikalpena puMvaddhAva: ayamekavikalpaH / / vastu vastu vastunI vastUni / vastune vastubhyAm vastubhyaH he vastu / he vasto / he vastunI / he vastUni ! | vastunaH vastubhyAm vastubhyaH vastunI vastUni vastunaH vastunoH vastUnAm vastunA vastubhyAm vastubhiH vastuni vastunoH vastu 'mRdu' zabda prathamA dvitIyA meM vAri zabda ke samAna calatA hai evaM TA Adi svara vAlI vibhaktiyoM ke Ane para "TAdau bhASita puMska puMvadvA" 252veM sUtra se vikalpa se pulliga meM cala jAtA hai| tantra pulliMga meM zucivat ho jAtA hai / yathA--- mRdu mRdunI mRdani / mRdune, mRdave mRdubhyAm mRdubhyaH he mRdu ! he mRdo / he mRdunI ! he mRdUni ! mRdunaH, mRdoH mRdubhyAm mRdubhyaH mRdu madunI mRdUni | mRdunaH mRdoH mRdunoH mRdvoH mRdUnAm mRdunA, mRdunA mRdubhyAm mRdubhiH | mRduni, mRdau mRdunoH, mRboH mRduSu isI prakAra se laghu guru Adi zabdoM ke rUpa calate haiN| ukArAMta zabda pUrNa huye| aba UkArAMta napuMsaka liMga meM khalayU zabda hai| khalapU+si 'svaro hrasve napuMsake' sUtra se hrasva hokara senAnI ke samAna clegaa| TA Adi svaravAlI viktiyoM ke Ane para bhASita puMska hone se vikalpa se puMvad ho jaavegaa| khalapu khalapunI khalapUni he khalapu ! he khalapo ! he khalapunI / he khalapUni ! khalapu khalapunI khalapUni khalapunA, khalapvA khalapubhyAm khalapubhiH khalapune, khalapve khalapubhyAm khalapubhyaH khalapunaH khalapvaH khalapubhyAm khalapubhyaH khalapunaH,khalapvaH khalapunoH, khalapvoH khalapUnAma, khalapvAm khalapuni, khalavi khalapunoH, khalapyoH khalapuSu isI prakAra se saralU, kANDalU Adi zabda napuMsaka liMga meM calate haiN| UkArAMta zabda huye| aba krakArAMta napuMsaka liMga kartR zabda hai| yaha zabda prathamA, dvitIyA meM vAri zabdavat calatA hai aura TA Adi svara vAlI vibhaktiyoM ke Ane para puMvadbhAva hone se vikalpa se pulliga meM bhI calatA hai| kartR kartRNI kartaNi / ko, kartRNe kartRbhyAm kartRbhyaH he kartR / he kartaH ! he kartRNI ! he kartaNi / | kartuH, kartRNaH kartRbhyAm kartRbhyaH kartaNI kartuH, kartRNaH koM:, kartRNoH kartRNAm kartA, kartRNA kartRbhyAm kIthaH / kartari, kartRNi koH kartRNoH kartRSu Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA *TAdau svare vA // 202 // kroSTazabdasya Rta urvA bhavati TAdau svare pare / iti dvitIyavikalpa: / iti ubhayavikalpe rUpyaM / bahukroSTunA, bahukroSTavA, bahukroSTrA / bahukroSTubhyAM / bahukroSTubhiH / ityAdi / sambodhane / he bahukroSTu he bhukrosstto| he bahukroSTunI / he bahukroSTrani / ityAdi / RkAra lakAra lUkArAntA ekArAntAzcAprasiddhAH / / aikArAntA napuMsakaliGgo atiraizabdaH / tasya hasvatve sandhyakSarANAmidatau hasvAdeze // 253 // sandhyakSarANAM hrasvAdeze sati idutau bhavataH / taparakaraNamasandehAtha / iti ekArasyaikArasya ca hrasva ikAra: / okArasyaukArasya ca hrasva ukaar:| atiri / nAminaH svare iti nuraagmH| atiriNI / atirINi / punarapi / TAdau svare bhASitapuMskaM puMvA iti vikalpena puNvddhaavH| yatra puMvadrAvastatra suraizabdavat / atiriNA, atiraayaa| vyaJjanAdau pratyaye pare rairiti AtvaM / kuta: ? ekadezavikRtamananyavat iti nyAyAt / atirAbhyAM / atirAbhiH / atiriNe. atiraaye| atirAbhyAM / atirAbhyaH / ityAdi / iti aikArAntA: / okArAnto napuMsakaliGgacitragozabdaH / tatra okArasya hasva ukAra: / mRduzabdavat / citragu / bahu kroSTa zabda hai| "kroSTuH Rta ut. saMbuddhau zasi vyaJjane napuMsake ca" isa 201veM sUtra se napuMsaka liMga meM, kroSTa ke RkAra ko ukAra ho jAtA hai ataH / bahu kroSTu bahukroSTunI bahukroSTrani "TAdau bhASitapuMskaM puMvadvA" isa 252veM sUtra se TA Adi svara vAlI vibhakti ke Ane para vikalpa se puMvadbhAva huaa| isa eka vikalpa se puMbadbhAva huA / isa eka vikalpa se do rUpa bneNge| puna: *TA Adi svaravAlI vibhakti ke Ane para kroSTa zabda ke RkAra ko vikalpa se ukAra ho jAtA hai // 202 // yaha dUsarA vikalpa huA / isa prakAra se do vikalpa se tIna rUpa baneMge arthAt eka bAra ukArAMta zabda ko pulliMgavat karane se bhAnu ke samAna rUpa cleNge| dUsarI bAra 'khalapu' ke samAna, tIsarI bAra pitRvat rUpa cleNge| yathA RkArAnta, lakArAMta, lakArAMna evaM ekArAMta zabda aprasiddha haiN| aikArAMta napuMsaka liMga atirai zabda hai / 'svaro hasvo napuMsake' isa 244veM sUtra se hrasva prApta thA-- saMdhyakSara ko hrasva Adeza karane para hrasva ikAra aura ukAra ho jAtA hai // 253 // it ut meM t zabda se hasva hI lenA / isameM sandeha ko dUra karane ke liye ho t zabda hai isaliye e ai ko hrasva ikAra aura o aura ko hasva ukAra ho gyaa| ata: atiri banA / yaha atiri zabda vArivat clegaa| ata: 'nAmina: svare' se nu kA Agama ho jAvegA aura TA Adi vibhakti ke Ane para "TAdau svare bhASitapuMskaM puMvadvA" isa sUtra se vikalpa se puMvad bhAva hone se 're' zabdavat rUpa cleNge| yaMjana vAlI vibhakti ke Ane para '' sUtra se AkAra ho jAtA hai| prazna yaha hotA hai ki jaba atiri zabda meM nahIM hai taba yaha sUtra kaise lagA ? to "ekadezavikRtamananyavat" isa nyAya se eka deza vikRta hone se kucha antara nahIM par3atA hai ata: x yaha sUtra pahale A cukA hai| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 svarAntA: napuMsakaliGgAH citrgunnii| citrANi / punarapi / TAdau svare bhASitapuMskaM puMvadrA iti vikalpa: / citraguNA, citragavA ityAdi / iti okArAntA: / aukArAnto napuMsakaliGgo'tinauzabdaH / tatrApi aukArasya hrasva ukAraH / tasya prathamAdvitIyayoArizabdavat / atinu / atinunii| atinUni / punarapi / dAdau svare bhASitapuMskaM puMvadvA iti vikalpa: / atinunA, atinAvA / ityAdi / ityaukArAntAH // iti svarAntA napuMsakaliGgAH atirAsu citragubhyAm atiri atiriNI atirINi he atiri ! he atiriNI / he atirINi ! atiri atiriNI atirINi atiriNA, atirAyA adhimA arorA atiriNe, atirAye atirAbhyAm atirAbhyaH atiriNaH atirAyaH atirAbhyAm atirAbhyaH atiriNaH, atirAyaH atiriNoH, atirAyoH atirINAm, atirAyAm atiriNi, atirAyi atiriNoH, atigayoH aikArAMta zabda huye aba okArAMta citra go zabda hai / uparyukta sUtra 253veM se okAra ko hrasva ukAra hokara citra ga banA isake rUpa mada zabdavat cleNge| TA Adi vibhaktiyoM meM 'bhASita puMskaM hone se vikalpa se puMvat hone se citragavA bana jAtA hai / citrA citraguNI citrANi he citragu ! he citrago ! he citraguNI / he citrANi ! citragu citraguNI citraguNi citraguNA, citragavA citragubhiH citraguNe, citragave citragubhyAm citragubhyaH citraguNaH, citragoH citragubhyAm citragubhyaH citraguNaH citragoH citraguNoH, citragatoH citraguNAma, citragavAm citraguNi, citragavi citraguNoH, citragavoH isa prakAra se okArAMta zabda huye| aba aukArAMta napuMsaka liMga atinau zabda hai| sUtra 253se auM ko hrasva hokara ukAra ho jAtA hai ata: 'atinu' banA Age bhASita puMskaM hone se vikalpa se puMvad hone se do rUpa bneNge| atinu atinunI atinUni hai atinu, atino / he atinunI / he atinUni ! atinu atinunI atinani atinunA, atinAvA atinubhyAm atinubhiH atinune, atinAve atinubhyAm atinubhyaH atinunaH, atinAvaH atinubhyAm atinubhyaH atinunaH, atinAvaH atinunoH, atinAvoH atinanAm, atinAvAma atinuni, atinAvi atinunoH, atinAvoH atinuSu isa prakAra se aukArAMta zabda huye| svarAMta napuMsakaliMga prakaraNa samApta huaa| 1. atra agre ca atinAvAdiSu matAntaramanyato dRSTavyam / citraguSu Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 J 1.0 kAtantraruNamAlA atha vyaJjanAntAH pulliGgazabdA yathAkrameNocyante kavargAntA: pulliGgazabdA aprasiddhAH / cakArAntaH pulliGgaH suvAczabdaH / sau-- vyaJjanAcceti silopaH / dAderhasya ga ityanuvartate / cavargadgAdInAM ca // 254 // cavargAntasya dRz ityevamAdInAM ca go bhavati virAme vyaJjanAdau ca / 1 padAnte dhurya prathamaH // 76 // padAnte vartamAnAnAM dhuTAM varNAnAM prathamo bhavati aghoSe / prathama ityanuvartate / 1 vA virAme // 242 // virAme ghuTAM prathamastRtIyazca vA bhavati / suvAk suvAg, suvaacau| suvAca / evaM sambuddhau / suvAcaM / suvAca / suvAca / suvAcA suvAgbhyAM / suvAgbhiH / suvAce / suvAgbhyAM / suvArabhyaH / suvAcaH / suvAcoH / suvAcAM / suvAci suvAcoH / supi / gatvaM / aghoSe prathamaH / / 255 / / aghoSe pare dhuTAM prathamo bhavati / iti katvaM / nAmikaretyAdinA sasya SatvaM / kaSayoge kSaH || 256 // suvAc = suvAg banA / atha vyaMjanAMta zabdoM meM krama se prathama vyaJjanAMta pulliMga zabda cleNge| kavargAMta pulliMga zabda aprasiddha hai| cakArAMta pulliMga suvAc zabda hai| suvAc + si 'vyaJjanAcca' 178 ve sUtra se si kA lopa ho gayA 'dAderhasyagaH' yaha sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai / vargAnta aura dRz ke aMta ko virAma yA vyaMjana vAlI vibhakti ke Ane para g ho jAtA hai // 254 // pada ke anta meM dhuda ko prathama akSara ho jAtA hai' ||76 // 'aghoSe prathamaH' yaha sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai / trirAm meM dhuT ko prathama athavA tRtIya akSara ho jAtA hai ' // 242 // isa sUtra se suvAk + sup 'cavargadgAdInAM ca' isa 254veM sUtra se c ko g huA punaH aghoSa ke Ane para dhuT ko prathama akSara hotA hai // 255 // isa sUtra se kU ho gayA 'nAmikaraparaH' ityAdi 150 veM sUtra se k se s ko gh ho gayA taba suvAk + Su rhaa| kakAra aura SakAra kA yoga hone para kSa ho jAtA hai // 256 // 1. yaha sUtra pahale A cukA hai| 2. yaha sUtra pahale A cukA hai| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH kakAraSakArayAyAMme kSo bhavati suvaakssu| kavargaprathamaH zaSaseSu dvitIyo vaa||257 // kavargaprathamasya dvitIyo bhavati zaSaseSu parato vA / suvAkhsu / pratyaJzabdasya tu bhedaH / cavargadagAdInAM cetyatra cavargagrahaNabalAdaJca yuj krucA prAgeva gatvaM / manoranusvAro dhuTi // 258 // anantyayormakAranakArayoranusvAro bhavati dhuTi pare / varge vargAntaH // 259 / / anusvAro varge pare vargAnto bhvti| saMyogAntasya lopaH // 26 // padasya saMyogAntasya lopo bhavati virAme vyaJjanAdau ca / pratyaG / pratyaJcau / pratyaJcaH / pratyakSaM / prtynycau| vyaJjanAnno'nuSaGgaH // 261 // suvAcaH suvAcau suvAbhiH suvAci suvAco isase suvAkSu bnaa| z Sa s ke Ane para ka varga kA prathama akSara vikalpa se dvitIya akSara ho jAtA hai // 257 // ata: suvAkhsu bana gyaa| suvAk, suvAga suvAcauM suvAcaH suvAgbhyAm suvAbhyaH suvAcam suvAcaH suvAcaH suvAyoH suvAcAm suvAcA suvAgbhyAm suvAkSu, suvAsu suvAce suvAgbhyAm suvAgbhyaH pratyaJc zabda meM kucha bheda haiN| 'cavargadRgAdInAM ca' isa sUtra se ca ko g ho gayA taba pratyan g + si 'vyaJjanAcca' isa sUtra se si kA lopa ho gyaa| yahA~ ca ke nimita se n ko j huA thA ata: c ko g karane para J mUla n ke rUpa meM A gyaa| dhuTa ke Ane para aMta meM na ho aise makAra aura nakAra anusvAra ho jAtA hai // 258 // Age varga ke Ane para anusvAra usI varga kA aMtima akSara ho jAtA hai // 259 // ata: pratyaG g rhaa| virAma aura vyaMjanAdi vibhakti ke Ane para anta ke saMyogI akSara kA lopa ho jAtA hai / / 260 // ata: pratyaG banA / pratyaJc + au= pratyaJcau Adi / pratyaJc + zas dhAtu aura liMga ke aMtima vyaMjana se pUrva meM jo nakAra hai vaha 'anuSaMga' saMjJaka ho jAtA hai // 261 // Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 kAtantrarUpamAlA dhAtuliGgayorantyAdvyaJjanAya: pUrvo nakAra: so'nuSaDgasaMjJo bhavati / adhuT svare lopamityanuvartate / vyaJjane caiSAM nirati ca / anussnggshaalunyct||262|| akruzceridanubandhavarjitasyAnuSaGgo lopamApadyate aghusvare vyaJjane ca pare / aJjeralopaH pUrvasya ca dIrghaH // 23 // aJcaralopo bhavati pUrvasya ca dIghoM bhavati aghuda svraadau| prtiicH| prtiicaa| pratyAbhyAM / pratyagbhiH / ityAdi / evaM prAJca samyaJc prabhRtayaH / akruzceriti kiM ? kruG / kruzcau / kruJca: / krujhaM / kruJcau / krumaH / kruzcA krubhyAM / krubhiH / saptamyAM tu.--- DAt // 264 // DAraparasya sasya So bhavati / krukSu / ityAdiH / idanubandhavarjitasyeti kiM ? sukanszabdaH / kasi gatizAsanayoH / ata eva varjanAdidanubandhAnAM dhAtUnAM nurAgamo'stIti / sUpUrvakaH suSTu kaMste kvim / isa sUtra se pratyaJc ke n ko anuSaMga saMjJA ho gaI / 'aghuTa svare lopam' evaM 'vyaMjane caiSAM ni:' ye sUtra anuvRtti meM cale A rahe haiN| __kruJc aura ikAra anubaMdha vAle zabdoM ko chor3akara Age aghuT svara aura vyaMjana ke Ane para anuSaMga kA lopa ho jAtA hai // 262 // ata: prati + ac + as rhaa| aghuT svara vAlI vibhaktiyoM ke Ane para aJca ke 'a' kA lopa hokara pUrva ke svara ko dIrgha ho jAtA hai // 263 // taba pratIc + as = pratIca: banA / pratya + bhyAm 254veM sUtra se ca ko g| 261veM sUtra se n ko anuSaMga saMjJA hokara 2623 sUtra se anuSaMga kA lopa huA aura pratyagbhyAm bana gyaa| saMbodhana meM bhI yahI rUpa banate haiN| pratyaG pratyacau pratyakSaH pratIcaH pratyagbhyAm pratyAbhyaH pratyakSam pratyako pratIcaH pratIcaH pratIcoH pratIcAma pratIcA pratyagbhyAm pratyagbhiH pratIci pratIcoH pratyakSu pratIce pratyAbhyAm pratyagbhyaH isI prakAra se prAJca evaM samyaJca zabda bhI calate haiN| sUtra meM kruJca ko chor3akara aisA kyoM kahA? to isa kruzca meM aghuT svara aura vyaMjana ke Ane para anuSaMga kA lopa nahIM hotaa| kruG+su se pare sakAra ko SakAra ho jAtA hai // 264 // ataH krukSu bnaa| krubhyAm krubhyaH kruzcam kruzcoM . kruzvaH kucAm kuSyAm krubhiH krukSu krujhyAm krujhyaH . kuzoH kruJcoH kuci Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH kvip srvaaphaarilopH| kRtaddhitasamAsAzceti linggsNjnyaa| prathamaikavacana si / vyaJjanAcceti selopaH / manoranusvAre dhuTi iti nakArasyAnusvAre prApte sarvavidhibhyo lopavidhirbalavAniti nyAyAt saMyogAntasya jopa iti rilamAloga / makana / svareM pare manoranusvAro dhuTi iti anusvAraH / mahatsAhacaryAddhAtAdIghoM na syAt / sukaMsau / sukaMsa: / sukaMsaM / sukaMsau / sukaMsa: / sukNsaa| sukanbhyAM : sukanbhiH / ityaadi| sambodhane'pi tadvat / nAJcaH pUjAyAM // 265 / / pUjArthe vartamAnasya aJceranuSaGgasya lopo na bhavati aghuTsvare vyaJjane ca pare / prAG / prAJcauM / prAzca: / he prAG / he prAJcau / he prAznaH / prAjhaM / praanycau| prAJcaH / praacaa| prAGbhyAm / prAbhiH / ityAdi / suSi vizeSaH / DAtparasya sasya So bhvti| prArcha / aJca gtipuujnyoH| prapUrvaka: prAcatIti kvip 262veM sUtra meM kahA ki ikAra anubaMdha jisameM huA hai aise zabdoM ke anuSaMga kA lopa nahIM hogA so aisA kyoM kahA ? sukans zabda hai yaha kaise banA so dekhiye ! 'kasi dhAtu gamana aura zAsana artha meM hai isameM ikAra kA anubaMdha lopa haA hai ata: ikAra anubaMdha dhAta meM kRdanta meM na kA Agama hotA hai su upasargapUrvaka arthAt acchI taraha se gamana yA zAsana karatA hai isa artha meM kvip pratyaya huA to su ka nu sa= sukans banA kyoMki vivap pratyaya kA sarvApahArI loe ho jAtA hai| puna: 'kRttaddhitasamAsAzca' isa 423veM sUtra se liMga saMjJA hokara si Adi vibhaktiyA~ A giiN| sukans+si 'vyaMjanAcca' isa sUtra se si kA lopa'manoranusvArodhuTi' isa 258veM sUtra se nakAra ko anusvAra prApta thA kintu sarvavidhi se lopa vidhi balavAna hotI hai isa niyama se 'saMyogAMtasya lopa:' isa 163veM sUtra se saMyukta ke anta sakAra kA lopa hokara 'sukan' banA / sukans + au 'manoranusvAro dhuTi' se na ko anusvAra hokara 'sukaMsau' banA / yahA~ mahat ke sAhacarya se dhAtu ko dIrgha nahIM huaa| sukans+bhyAm 'saMyogAMtasya lopaH' se s kA lopa hokara sukanbhyAm banA / sukan sukansau sukaMsaH / sukaMse sukanbhyAm sukanbhyaH he sukan he sukansau he sukaMsaH | sukaMsa: sukanbhyAm sukanyaH sukaMsam sukansoM sukaMsaH sukaMsoH sukaMsAma sukaMsA sukanbhyAm sukanbhiH / sukaMsi sukasoH sukansu prAJca+si pUjA artha meM vartamAna aJc ke anuSaMga kA lopa nahIM hotA hai // 265 // aghaTa svara aura vyaMjana vAlI vibhaktiyoM ke Ane para aJa ke nakAra kA lopa nahIM hotA hai pajA artha meM vidyamAna rahane para / ata: prAJca+ zas = prAznaH / prAJc + bhyAm ca ko g J ko anusvAra hokara DakAra huaa| saMyukta ke aMta kA lopa hokara prAbhyAm / prAJca+su= prAGsu 'jhat' 264veM sUtra se s ko p hokara prASu bana gyaa| prAG prAJcau prAzaH prAce prAbhyAm prAbhyaH he prAG ! he prAJcau ! he prAJcaH ! | prAbhyAm prAbhyaH prAzvam prAyaH prAcaH prAzcoH prAzcAm prAcA prAbhyAma prAbhiH / prAci prAJcoH prAiSu prAGkSa aJju dhAtu gati aura pUjA artha meM hai| sukaMsaH prAJcau Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 kAtantrarUpamAlA sarvApahArilopaH / kRtaddhitasamAsAzceti liGgasaMjJA / yatra gatyarthastatra anuSaGgazcAkruzcet ityanuSaGgalopa: / yatra pUjArthastava nAceH pUjAyAmiti adhuTsvare vyaJjane anuSagalopo na bhavati / adadryazabdasya tu bhedaH / acha adaspUrva:-amumaJcatIti svip ceti kvip pratyayaH / kvipi sati viSvagdevayozcAntyasvarAderadrayacatau kvau / / 266 // viSvagdevayoH sarvanAmnazcAntyasvarAderavayavazcAzcatau kvibante pare'drirAdezo bhavati / iti sakArasahitasya akArasya adirAdeza: / ivoM thatvaM / adavyaJca iti sthite sati adavyaJco dasya bahalaM // 267 // apazco dakArasya bahulaM makAro bhavati, mAt parasya rasya utvaM c| admuyng| adamuyazcau / adamuyazcaH / evaM sambuddhauM / adamuyanaM / adamuyaJcau / " upasargapUrvaka azvati hai. kvip pratyaya kA sarvApahArI lopa 'kRttaddhitasamAsAzca' sUtra se liMga saMjJA hokara prAzca bnaa| jaba isa prAJcakA gati artha leMge taba zasAdi vibhakti ke Ane para 'anuSaMgazcAkruzet' sUtra se aghuT svara aura vyaJjanAdi vibhaktiyoM ke Ane para anuSaMga kA lopa hogaa| ata: uparyukta prakAra se do taraha se rUpa calate haiN| adayazca zabda meM kucha bheda haiMyahA~ bhI aJca dhAtu gati aura pUjana artha meM hai| adas zabdapUrvaka akSu dhAtu se anum asi i . se 'kisa' i 656ve sUtra se vivap pratyaya huA evaM kvip pratyaya ke hone para Age kA sUtra lagatA hai| aJc dhAtu se kvip pratyaya ke Ane para viSvak, deva aura sarvanAma ke antya svara kI Adi ke avayava ko 'adri' Adeza ho jAtA hai // 266 // ___ yahA~ para adas zabda sarvanAma hai ata: isake avayava--sakAra sahita dakAra ke akAra ko 'adri' Adeza ho gayA taba adadri + aJc / ___ i varNa ko y hokara 'adadhU' bana gyaa| adaJc ke dakAra ko bahulatA se makAra ho jAtA hai // 267 // aura makAra se pare rakAra ko ukAra ho jAtA hai taba adamu ikAra ko y hokara aJca milakara adamuya banA / arthAt ada dri+ aGg hai / dri meM tIna akSara haiN| d ko 'm' ra ko 'u' aura i ko 'ya' Adeza ho gyaa| adamuy + aJ- adamuya banA / isI viSaya meM Age ke zloka kA artha dekhiye / zlokArtha-koI AcArya para ke dakAra ko makAra evaM koI AvArya pUrva ke dakAra ko makAra karate haiM evaM koI AcArya donoM hI dakAra ko makAra svIkAra karate haiM tathA koI AcArya donoM hI dakAroM ko makAra nahIM mAnate haiM ata: isa adas zabda se aJc dhAtu ke Ane para cAra prakAra ke rUpa bana jAte haiN| prathama para ke dakAra ko makAra karane para adamuyaJc dvitIya-pUrva ke dakAra ko makAra karane para amunyc| tRtIya meM donoM hI dakAroM ko makAra karane para 'amumuyaJca' caturtha meM donoM hI dakAroM ko makAra na karane para 'adan' aise cAra rUpa bane haiM aba 'kRttaddhita samAsAzca' se liMga saMjJA hokara si Adi vibhaktiyA~ Akara krama se eka-eka ke rUpa cleNge| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH noto vH||268|| adayazca ityetasya uto vatvaM ca bhavati / anuSaGgazcAkruzcet iti nalopa: / ajheralopa: pUrvasya ca dIrgha iti akAralopa: pUrvasya ca dIghoM bhavati / adamuIca: / admuiicaa| anuSagacAkruJcet nalopaH / cavargadRgAdInAM ca gatvaM / adamuyagbhyAM / adamugdhiH / pUrvavat anuSagalopo gatvaM ca / aghoSe prathama: / k / nAmikaretyAdinA pannaM ! adamuyakSa / muha / mAtAoM amuddAza: / amucaM / amuyazcau / amudrIcaH / amudriicaa| amuH bhyAM / amugbhiH / amukSu / amumuyng| amumuyazcau / amumuyaJcaH / amumuyazaM / ammycauN| amamaIca: / ammiicaa| amamayagbhyAM / amaMmayagbhiH / amamayakSa / adAGa / addycau| adayazaH / adayAjhaM / adabUJcauM / adadrIca: / adadrIcA / adAbhyAM / adayagbhiH / adakSu / pahale 'adamyaJca' zabda calAyA hai| jo ki pratyaJca ke samAna hai| adamuyan + zas 'anuSaMgazcAkruzcet se - kA lopa ho gyaa| 'aJceralopa: pUrvasya ca dIrghaH' isa 2633 sUtra se adamui+ aJca ke 'a' kA lopa hokara pUrva ke svara 'i' ko dIrgha huA evaM adamuIca: bnaa| adamyaJca ke ukAra ko 'va' nahIM hotA hai // 268 // adamuyaJc + bhyAm 'anuSaMgazcAnuzet' se anuSaMga kA lopa hokara 'cavargadgAdInAM ca sUtra se c ko ga hokara 'adamuyagbhyAm' bnaa| sup meM adamuyag + su 'aghoghe prathama:' se ga ko k evaM 'nAmikaraparaH' ityAdi sUtra se s ko ru hokara 'kaSayoge kSa:' se kS hokara adamuyakSu bnaa| dUsarA zabda amuJc hai / pA~ca rUpa banane ke bAda amuJc + zas anuSaMga kA lop| aJca ke a kA lopa hokara pUrva ko dIrgha-amudri a + zas = amudrIca: banA / amuJc + bhyAm anuSaMga kA lopa evaM ca ko g hokara 'amubhyAm' banA / amuJc + sup- amuyakSu banA tIsarA-amumuyan / pA~ca rUpa banane ke bAda amumuyaJc + zas amumui aJc + zas anuSaMga kA lopa, a kA lopa pUrva kI i ko dIrgha hokara amumuIca: bnaa| amumuyac + bhyAm anuSaMga kA lopa c ko g hokara amumuyagbhyAm bnaa| amumuyazca+su / anuSaMga kA lopa hokara ca ko g evaM k tathA su ko Su hokara 'kaSayoge kSa: se kSu hokara amumuyakSu bnaa| cauthA adac hai / pA~ca rUpa banane ke pazcAt adAc + zas adadri aJc + zas anuSaMga kA lopa 'a' kA lopa hokara parva svara ko dIrgha haA to adadrIca: bnaa|| adayaJc + bhyAm anuSaMga kA lopa evaM ca ko g hokara adagbhyAm / adaJc + su anuSaMga kA lopa ca ko g evaM k tathA su ko yu hokara adakSu bnaa| kramaza: adamuyaG adamuyazcauM adamuyazcaH adamuIce adamuyagbhyAm adamuyAbhyaH he adamuyaG ! he adamuyazcau ! he adamuyaJcaH / / adamuIcaH adamuyagbhyAm adamuyagbhyaH adamuyaJcam adamuyau adamuIcaH adamuIcaH adamuIca adamuIcAm adamuIcA adamuyagbhyAm adamugbhiH | adamuIci adamuIcoH adamuyakSu amuG amucI amubvaH amugbhyAm amudhugbhyaH , he amudhuka ! he amughacau ! he amuzcaH / | amudrIyaH amudyAbhyAm amughugbhyaH amughuzcam amudhuzcau amudrIna: amudrIcaH amudrIcoH amudrIcAm amudrIcA amugbhyAm amudhugbhiH | amudrIci amudrIcoH amukSu amudrIce Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 ( parataH kecidicchanti kecidicchanti pUrvataH / ubhayo: kecidicchanti kecinecchanti cobhayoH // 1 // udaJcazabdasya tu bhedaH / udaG / udacau / udacaH / udacaM / udaJcau / zasAdau-- udaG udIciH // 269 // udaG udIcirbhavati / aghuTsvarAdau / udIcaH / udIcA / udagbhyAM / udagbhiH / ityAdi / tiryaJc zabdasya tu bhedaH / tiryaG / tiryaJca / tiryaJcaH / tiryanaM / tiryaJcau / zasAdau tiryaG tirazciH // 270 // 1 tiryaGzabdaH tirazcirbhavati aghudasvarAdau / tirazcaH / tirshcaa| tiryagbhyAM / tiryagbhiH / ityAdi / chakArAntaH pulliGgaH prAcchrazabdaH / sau-virAme vyaJjanAdiviti vartate / amumuyaD he aya amumuyazcam amumuIMcA amumuyacau amumuyacaH / he amumuyazcau ! he amumuyazcaH amumucau amumuyAbhyAm adadhuJcau he adacau ! adaJcau adadyugbhyAm udaJca zabda meM kucha bheda haiN| ghuT paryaMta pA~ca rUpa to pUrvavat hI haiN| udac + zas aghuTa svara ke Ane para udaca ko udIc Adeza ho jAtA hai // 269 // ata: udIcaH banA / udaJca uu + bhyAm anuSaMga kA lopa evaM c ko g hokara udagbhyAm banA / uda + su anuSaMga kA lopa c ko g aura g ko k hokara su ko 'nAmikaraparaH' ityAdi sUtra 150 veM se Su ho gayA punaca 'kaSayoge kSa:' isa sUtra se kSa hokara udakSu banA / udacaH udIce udaD he udaG ! udIca he udaya ! udIcaH udIcaH udagbhyAm udagdhiH udIca tiryaca zabda hai / ghuT vibhakti ke Ane para pUrvavat hai / tiryaJc + zas adaG aG / acam adIcA kAtantrarUpamAlA udazcam udIcA udaJcau he udayau ! udayau tiryaJcau tiryagbhyAm amumuIcaH amumuyagbhiH adabhUcaH he adadyucaH ! adadrIca: adadyUgbhiH amumuce amumucaH amumucaH amumaIci he tiryaJcaH ! tirakha: tiryagbhiH aTTIce adadrIcaH adadrIcaH adadrIci amumuyAbhyAm amumuyagbhyaH amumuyagbhyaH amumuyagbhyAm amumuIco amumuIcAm amumuIco: amumukSu kahata an adadyugbhyAm adadrIco: adadrIcoH aghuT svara ke Ane para tiryaJca ko tira Adeza ho jAtA hai // 270 // tirac + as=1 = tirazca: tiryaJcaH tirace tiryagbhyAm tiryaJca + bhyAm anuSaMga kA lopa hokara c ko g huaa| tiryagbhyAm banA / tiryaGa tiryazcI he tiryaG ! he tiryau ! tiryaJcam tirakhA tiryagbhyAm isa prakAra se cakArAMta pulliMga zabda hue| aba chakArAMta prAcch zabda hai / prAcch + si " sau virAme vyaJjanAdiSu" yaha sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai| nirana tirakha: tiradhi udagbhyAm udagbhyAm udIco: udIcoH daH adadhrAbhyaH adadrIcAm adadhUkSu tiryakSoH tiratho: udagbhyaH udagbhyaH udIcAm udakSu tiryagbhyaH tiryagbhyaH tirazcAm tiryakSu Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH hazaSachAntejAdInAM GaH / / 271 // hazaSachAntAnAM yajAdInAM ca Do bhavati virAme vyaJjanAdau ca / prAT prAD / dvirbhAvaM svaraparazchakAraH / prAcchauM / prAcchaH / saMbodhane'pi tadvat / prAcchaM / prAcchau / prAcchaH / prAcchA / prAbhyAM / prAbhiH / ityAdi / iti / chakArAntA: / jakArAnta: pulliGgo yujzandaH / yujerasamAse nurpuTi // 272 / / yujzabdasya asamAse nurAgamo bhavati ghuTi pre| Agama udanubandhaH svarAdantyAtparaH / / 273 / / udanubandha Agamo'ntyAtsvarAt paro bhavati / mitravadAgamaH / athavA prakRtipratyayayoranupaghAtI Agama ucyate / zatruvadAdezaH / yuG / yuau / yuJjaH / sambodhane'pi tadvat / yujhaM / yujhau / yujaH / yujA / yugbhyAM / paadi| azvayajAdInAM samAsatvAnnarAgamo naasti| azvayaga, ashvyk| azvayajau / azvayujaH / sambodhane'pi tadvat / ityAdi / evaM Rtvija guNabhAj prabhRtayaH / sAdhumasj zabdasya tu bhedaH / prAcchoH ha z S ch hai aMta meM jisake ve zabda aura yaj Adi zabda ke aMta meM i ho jAtA hai // 271 // virAma aura vyaJjana vAlI vibhakti ke Ane para / ataH prADa+si 'vyaMjanAcca' isa saba se si kA lopa hokara 'vA virAme' isa sUtra se vikalpa ke prathama akSara ho jAtA hai ata: prAT, prAi banA / prAT, prAr3a pAcchau prAcchaH / prAcche prAbhyAm prAibhyaH he prAT, prAr3a | he prAcchau / / he prAcchaH ! prAcchaH prAibhyAm prADbhyaH prAma prAcchauM prAccha: prAcchAm prAcchA prAibhyAm prAbhiH prAcchi prAcchoH prATSu jakArAMta pulliMga yuj zabda haiN| yuj+si asamAsa meM ghuTa vibhakti ke Ane para yuja zabda ko nu kA Agama aMtima svara se pare hotA hai // 272 // ukAra anubaMdha vAlA Agama aMtima svara se pare hotA hai // 273 // Agama kise kahate haiM ? jo mitravat ho use Agama kahate haiM athavA prakRti aura pratyaya kA upaghAta (kSati) na karane vAlA Agama kahalAtA hai| Adeza zatruvat hotA hai| arthAt vaha kisI ko haTAkara usake sthAna para hotA hai ata: zatruvat kahalAtA hai| yun + si 'vyaMjanAcca' isa sUtra se si kA lopa hokara yuj bana gyaa| j ko ga evaM na ko anusvAra hokara varga kA aMtima akSara G huA punazca 'saMyogrAMtasya lopa: se g kA lopa hokara yu bnaa| yuj + bhyAm 'cavargadRgAdInAM ca' se j ko g hokara yugbhyAm bnaa| yuGa yuoM yugbhyAm yubhyaH he yuG ! hai yujhau ! he guJjaH ! ! yujaH yugbhyAm yugbhyaH yuam yujaH yujaH yujAm yujA yugbhyAm yubhiH yujoH yukSu aztrayuja Adi zabdoM meM samAsa ke hone se nu kA Agama nahIM huA hai| yujoH yuji Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 kAtantrarUpamAlA / saMyogAderyuTaH // 274 // saMyogAdedhuTo lopo bhavati virAme vyaJjanAdau c| vyaJjanAcca silopazcavargadgAdInAM ca gakArakakArau / sAdhumak saadhumm| dhuTAM tRtIyaH / / 275 / / dhuTAM tRtIyo bhavati ghoSavati sAmAnye / iti sasya tatIyatve prApte lavarNatavargalasA dantyA iti nyAyAt sakArasya dakAraH / tavargazcaTavargayoge caTavauM iti dakArasya jkaarH| sAdhumajjo ityAdi / devejzabdasya tu bhedaH / sau-zaSachAnte ityAdinA DatvaM / deveTa, deveD / devejo| devejaH / sambodhane'pi tadvat / devejam / devejau / devejaH / devejaa| deveDbhyAM / devebhiH / azvayuk azvayuga azvayujau azvayujaH he azvayuk, azvayuga / he azvayujau / he azvayujaH / azvayujam azvayujau azvayujaH azvayujA azvayugbhyAma azvayugbhiH azvayuje azvayugbhyAm azvayuAbhyaH azvayujaH azvayugbhyAm azvayugbhyaH azvagujaH azvayujoH azvayujAma * azvayuji azvayujoH azvayukSu isI prakAra se Rtvij aura guNabhAj zabda bhI calate haiN| sAdhumasJ zabda meM kucha bheda hai| sAdhumas+si 'vyaMjanAca' sUtra se si kA lopa huaa| virAma aura vyaMjana vAlI vibhakti ke Ane para saMyoga kI Adi ke dhuda kA lopa ho jAtA hai / / 274 // isase s kA lopa huaa| ata: sAdhumaja rahA 'cavargadRgAdInAM ca' isa sUtra se j ko g hokara punaH 'vA virAme' se k hokara sAdhumak, sAdhumaga bnaa| sAdhumas+au sAmAnya ghoSavAn ke Ane para dhuda ko tRtIya akSara ho jAtA hai // 275 // isa satra se sa ko tatIya akSara prApta hone para "lavarNa tavargala aura sa ye daMtasthAnIya haiM" isa nyAya se sakAra ko dakAra huA puna: "tavarga ko cavarga aura davarga ke yoga meM cavarga, Tavarga ho jAtA hai isa niyama se tavarga ke dakAra ko cavarga kA jakAra ho gayA to 'sAdhumajjau' banA / sAdhumaka, sAghumaga sAthumajjo sAdhumajjaH / sAdhumajje sAdhumAbhyAm sAghumAyaH he sAdhumak, sAdhumaNa / he sAdhumajjau / he sAdhumaca; ! | sAdhumajaH sAdhumApyAm sAdhumagbhyaH sAdhumajjam sAdhumajjo sAdhumajja: | sAdhumajjaH sAdhumaJcoH sAdhumajAma sAdhumajjA sAdhumAbhyAm sAdhumabhiH sAdhumajji sAdhumajjoH sAdhumakSu devej zabda meM bheda hai| deve+si 'vyaMjanAcca' se si kA lopa evaM "hazaSachAntejAdI DaH" isa sUtra se j ko D hokara deveD prathama akSara hokara deveTa bnaa| deveT+su Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH TAt suptAdirvA // 276 // TakArAtpara: sup tAdirvA bhavati / tena devedtsu, deveTsu / evaM samrAjAbhRtayaH / jhajaTavargAntA aprsiddhaaH| takArAnta: pulliGgo marutzandaH / marut, marun / marutau / marutaH / saMbodhane'pi tadbat / marutaM / marutau / marutaH / marutA / dhuTAM tRtIya ityanena datve marudbhyAm ityAdi / udanubandhasya bhavandazabdasya tu bhedaH / dIrghamAmimau iti vartane ! antvasantasya cAdhAtossau // 277 // - antu as ityevamantasyAdhAtorasya dIdhoM sau asmbuddhau| liGgAntanakArasya iti nakArasya lope praapte| nasaMyogAntAvaluptavacca pUrvavidhau / / 278 // devejaH deveDbhyaH TakAra se pare su kI Adi meM t kA Agama vikalpa se hotA hai // 276 // ata: deveTtsu, deveTsu banA / isI prakAra samrAj zabda ke rUpa bhI cleNge| deveDa, deveT devejoM devejaH deveDbhyAm deveDbhyaH devejam devejo devejaH devejaH devejoH devejAm devejA deveDbhyAm devebhiH deveji devejoH deveTatsu, deveTsu deveje deveDbhyAm samrAT, samrAD samAjo samrAjaH samrADbhyAm samAibhyaH he samrATa, samrAD ! he samrAjau / he samrAjaH ! samrAjaH samrAbhyAm samrADbhyaH samrAjam samrAjI samrAjaH samrAjaH samrAjoH samrAjA samrAibhyAm samrAbhiH / samrAji samAjoH samrATtsu, samrATsu jhakArAMta prakArAMta aura TavargAta zabda aprasiddha haiM aba takArAMta pulliga marut zabda hai| maruta+si 'vyaMjanAca' isa sUtra se si kA lopa evaM vikalpa se tRtIya hokara marut, marud zabda samAje samAjAm marute marutaH marutoH marut +bhyAm 'dhuTA tRtIyaH' se tRtIya akSara hokara marudbhyAm bnaa| marutta maruTa ! maruto marutaH marudbhyAm marudbhyaH he marut, he maruT ! he marutA ! he marutaH ! marutaH marudbhyAm marudbhyaH marutama marutau marutaH marutAm marutA marubhyAm marubhiH marati marutoH marutsu ukAra anubaMdha vAle bhavant zabda meM kucha bheda hai| bhavant+si 'dIrghamAmisanau' sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai| antu aura aMs hai aMta meM jisake aise dhAtu ke akAra ko dIrgha ho jAtA hai asaMbuddha si ke Ane para // 277 // si kA lopa hokara bhavAnta banA 1 'saMyogAMtasyalopa: se t kA lopa hokara 'liMgAMta nakArasya' isa sUtra se nakAra kA lopa prApta thA kintu Age sUtra lagA lupta hue nakAra aura saMyogAMta aluptavat hote haiM pUrvavidhi meM dIrgha Adi ke karane para / / 278 // Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 kAtantrarUpamAlA kArasaMyogAntI luptAvapyaluptavadbhavataH pUrvavidhau dIrghAdike kartavye / nakAragrahaNaM rAjanzabdArtham / bhavAn / bhavantau / bhavantaH / bhavato vAderutvaM sambuddhau // 279 // udanubandhasya bhavantzabdasya vAderutvaM bhavati vA sambuddhau / he bhoH / sannipAtalakSaNavidhiranimittaM tadvighAtasya / yo yamAzritya samutpannaH sa taM prati sannipAtaH / he bhavan / he bhavantau / he bhavantaH / bhavantaM / bhavantau / bhavataH / bhavatA / bhavadbhyAM / bhavadbhiH / ityAdi / evaM bhagavant aghavant zabdau / sambuddhi vinA gomant dhanavant yAvantu tAvant etAvantu iyantu kiyant prabhRtayaH / ete zabdAH kena prakAreNa siddhAH / bhagaM jJAnaM / bhagamasyAstIti bhgvaan| ayaM pApamasyAstIti aghavAn / gAvo'sya santIti gomAn / dhanamasyAstIti dhanavAn / tadasyAstIti maMtvaMtvin iti vantupratyayaH / yahA~ lupta hue nakAra kA grahaNa rAjan zabda ke liye kiyA gayA hai arthAt rAjan zabda meM nakAra kA lopa ho jAtA hai| ataH yahA~ nakAra kA lopa na hokara bhavAn banA / bhavant + au = bhavantau, bhavantaH / saMbodhana meM- bhavant + si ukAra anubaMdha sahita bhavant zabda ke 'va' ko saMbodhana meM vikalpa se 'u' ho jAtA hai // 279 // isameM 'saMyogAMtasya lopa:' se tU kA lopa 'liMgAMtanakArasya' se na kA lopa hokara saMdhi aura si kA visarga hokara he bho banA, vikalpa se he bhavan banA / sannipAta lakSaNa vidhi binA nimitta ke hI usake vighAta ke liye ho jAtI haiN| jo jisakA Azraya lekara utpanna huA hai vaha usake prati satripAta kahalAtA hai| matalaba yahA~ he bhoH meM nakAra takAra kA lopa binA nimitta ke hI huA ataH vaha satripAta vidhi haiN| bhavant + zas, bhavant + bhyAm 'vyaMjane caiSAM niH' sUtra se nakAra kA lopa huA / bhavataH bhavadbhyAm banA / bhavAn bhavantau he bhoH, he bhavan / he bhavantau / bhavantam bhavantau bhavantaH bhavate he bhavantaH ! bhavataH bhavataH bhavataH bhavatA bhavadbhyAm bhavadbhiH bhavati isI prakAra se bhagavantu aura adhavantu zabda calate haiM / bhagavAn bhagavantau he bhagoH ! he bhagavAn ! he bhagavantau ! bhagavantam bhagavantau bhagavantaH bhagavate he bhagavantaH 1 bhavadbhyAm bhavadbhyAm bhavato: bhavatoH bhagavadbhyAm bhagavadbhyaH bhagavataH bhagavadbhyAm bhagavadbhyaH bhagavataH bhagavato: bhagavatAm bhagavatA bhagavadbhyAm bhagavati bhagavato: bhagavatsu sambodhana ke binA gomant, dhanavantu yAvantu tAvantu etAvantu iyant aura kiyant Adi zabda calate haiM / bhagavataH bhagavadbhiH bhavadbhyaH bhavadudbhyaH bhavatAm bhavatsu prazna - ye zabda kisa prakAra se siddha hue haiM ? uttara -- bhaga- jJAna, aisA bhaga jisameM haiM vaha bhagavAn kahalAtA hai| agha- pApa, agha jisameM hai vaha aghavAn hai| gAyeM jisake haiM vaha gomAn haiN| dhana isameM hai vaha dhanavAn hai / etad - yaha isake haiM vaha etAvAn aadi| ina zabdoM meM 'matvatvin' se vantu pratyaya huA hai| 1. yaH saMkruddheH sakAramAzrityotpannaH sa ukArastaM saMbuddheH sakAraM prati satripAtaH ayaM sannipAtalakSaNavidhiH / tadvighAtasya saMbuddhisilopasya animittaM heturna bhavatItyarthaH / vAmzasoriti sUtrAdvA iti vartate // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH yattadetebhyo DAvantuH / / 280 // yad tad etad ityetebhya: parato DAvantuH pratyayo bhavati parimANe'rthe / DakAra anubandhaH / DAnubandhe'ntyasvarAdelopaH / / 281 / / DakAra iti antyasvarAdelopArthaH 1 ukAra uccAraNArtha: / yatparimANamasya yAvAn / tatparimANamasya tAvAn / etatparimANamasya etAvAn / idamo DiyantuH / / 282 / / idamaH paro Diyantu pratyayo bhavati parimANe'rthe / DakAraukArI pUrvavat / idaM parimANamasya iyAn / yAvAn parimANa artha meM yat tad aura etad zabdoM se pare DAvantu pratyaya hotA hai // 280 // isa pratyaya meM D kA anubaMdha evaM ukAra kA anubaMdha lopa ho jAtA hai / 'D' kA anubaMdha antima svara ko Adi meM lekara vyaMjana ke lopa karane ke liye hai // 281 // ikAra kA anubaMdha uccAraNa ke liye hai / ata: yat se DAvantu pratyaya hokara y + Avann = yAvant bnaa| ye taddhita ke pratyaya haiM ata: "kattaddhitasamAsAca" satra se liMga saMjJA hokara si Adi vibhaktiyA~ Akara rUpa cleNge| isakA artha hai ki 'jo parimANa hai isakA' arthAt 'jitanA' yaha artha hotA hai| aise 'vaha parimANa hai iskaa| tat + DAvantu t + Avantu bnaa| arthAt 'utanA' 'yaha parimANa hai jisakA' etat + DAvantuet+Avant = etAvat banA / arthAt 'itanA' yAvanta, tAvanta, etAvann / yAvanta--jitanA yAvanto yAvantaH / yAvate yAvadbhyAm yAvadbhyaH he yAvan ! he yAvantau / he yAvantaH ! | thAvataH yAvazyAma yAvadbhyaH yAvantam yAvantau yAvataH yAvataH yAvatoH yAvatAm. yAvatA yAvadbhyAm yAvadbhiH | yAvati yAvatoH yAvatsu tAvanta-utanA tAvAn tAvantau tAvantaH tAvadbhyAm tAvadbhyaH he tAvan / he tAvantau / he tAvantaH / tAvataH tAvadbhyAm tAvadbhyaH tAvantam tAvanto tAvata: tAvataH tAvatoH tAvatAm tAvatA tAvadbhyAm tAvaddhiH / tAvati nAvatoH tAvatsu etAvanta-itanA etAvAn etAvantoM etAvantaH etAvate etAvadbhyAm etAvadbhyaH he etAvan / he etAvantau / he etAvantaH / / etAvata: etAvadUcyAm etAvadbhyaH etAvantam etAvantau etAvata: / etAvata: etAvatoH etAvatAm etAvatA etAvadbhyAm etAvadbhiH / etAvati etAvatoH etAvatsu 'yaha parimANa hai isakA isa artha meM idaM zabda se Diyantu pratyaya hotA hai / / 282 // parimANa artha meM--ata: Diyantu meM DakAra kA anubaMdha / "tatredami:" sUtra se idaM ko i Adeza evaM 'ivarNAvarNayorlopa:" isa sUtra se i kA lopa hokara pratyaya mAtra se rUpa bana gayA / 'iyant' liMga saMjJA hokara vibhaktiyA~ Akara iyAn bnaa| tAvate Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA kimo DiyantuH / / 283 // kima: zabdAtparo DiyantuH pratyayo bhavati parimANe'rthe / DakAraukArau pUrvavat / kimparimANamasya kiyAn / pUrvamantyasvarAdeloeM kRtvA pazcAdekadezavikRtamananyavaditi nyAyAt / tatredamiriti i Adeza: / ivarNAvarNayolopa ityAdinA ikAralopa: / anena prakAreNa siddhA bhavanti / nItakam / bhagavAn / bhagavantau / bhgvntH| bhagavantaM / bhagavantau / bhagavata: / bhagavatA / bhagavadbhyAM / bhagavadbhiH / supi-bhagavatsu / evaM sarvatra / sambodhane bhagavadaghavatozca / / 284 // bhagavadaghavatozca vAderavayavasya ula hA bhavati samhau sau pare / evaM gaMtaddhi vinA gomanna dhanavant yAvanta tAvant etAvanta iyant prabhRtayaH / yatpramANamasya yAvant / he bhago, he bhagavan / he agho, he aghavan / anyatra he goman / he dhanavan / he yAvan / he tAvan / he etAvan / he iyan / he kiyan / zantRntakvibantA dhAtutvaM na tyajanti / zantRGantasya kvibantAnAM ca / bhavanzabdasya dhAtutvAt sau dI? na bhavati / bhavan / bhavantau / bhavantaH / ityAdi / evaM pacan paThan prabhRtayaH / dadanazabdasya tu bheda: / yujerasamAse nurpuTi itynuvrtte| iyantau kim zabda se pare Diyantu pratyaya hotA hai // 283 // parimANa artha meM--'kyA parimANa hai isakA kim + Diyantu / isa Diyantu pratyaya se anubaMdha se im kA lopa hokara kiyant bnaa|| iyant-itanA isa prakAra se ye rUpa siddha hue haiN| iyAn iyantI iyantaH iyate iyabhyAm iyadabhyaH he iyana ! he iyanto ! he iyantaH ! | iyataH iyadbhyAm iyabhyaH iyantam iyataH iyataH iyatoH iyatAm iyatA iyadbhyAm iyadibhaH iyati iyatoH iyatsu kiyAn kiyanto kiyantaH kiyate kiyadabhyAm kiyaTyaH he kiyan ! he kiyanto ! he kiyantaH ! | kiyataH kiyadbhyAm kiyaTyaH kiyantam kiyantau kiyataH kiyataH kiyato: kiyatAm kiyatA kiyabhyAm kiyadibhaH / kiyatti kiyatoH kiyatsu saMbodhana meM-bhagavanta+si aghavanta + si bhagavat aura aghavat ke 'va' ke Adi ke avayava ko vikalpa se ukAra ho jAtA hai saMbodhana kI si ke Ane para // 284 // ata: he bhago ! he agho ! bana gyaa| bhavant zabda hai isameM zatRG pratyaya huA hai isakA artha hai hote hue| zantRG hai aMta meM jisake evaM vivapa huA hai aMta meM jisake aise zabda dhAtupane ko nahIM chor3ate haiM ata: yahA~ zantRGata bhavant zabda hai dhAtu rUpa hone se vibhakti ke Ane para dIrgha nahIM huaa| bhavant+si, si kA lopa hokara bhavana bana gayA / bAkI rUpa pUrvavat cleNge| yathA-- bhavan bhavantI bhavantaH / bhavantam bhavantau bhavataH he bhavan ! he bhavantau ! he bhavantaH ! | bhavatA bhavadabhyAm bhavabhiH Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH abhyastAdantiranakAraH // 285 / / abhyastAtparo'ntiranakAro bhavati ghuTi pare / dadata, dadad / ddtau| dadata: / ityAdi / evaM dadhant bakSant jAgrantha prabhRtayaH / mahanzabdasya tu bhedaH / dIrghamAmi sanau, ghuTi cAsambuddhau iti vartate / sAntamahato!padhAyAH / / 286 // sAnt mahant ityetayo kArasyopadhAyA dIpo bhavati asambuddhau dhuTi pre| mahAn / mahAntau / mahAnta: / he mahan / he mahAntau / he mahAntaH / mahAntaM / mahAntau / mahata: / mhtaa| mahadbhyAM / mahadbhiH / ityAdi / iti mkaan| thatAsanto'slima sandaH / agnigata amnimad / agnimthau| agnimthH| . bhavatsu bhavate bhavadabhyAm bhavadbhyaH / bhavata: bhavatoH bhavatAm bhavataH bhavadbhyAm bhavabhyaH bhavati bhavatoH isI prakAra se paThant pacant gacchant Adi ke rUpa cleNge| dadant zabda meM kucha bheda haiN| dadantu + si abhyasta saMjJaka se pare ghuT vibhakti ke Ane para anta ke nakAra kA lopa ho jAtA puna: 'vA virAme' se vikalpa se prathama akSara hokara dadata, dadad aise do rUpa bne| dadat, dadada dadatau dadataH / / dadate dadadbhyAm dadabhyaH he dadat ! he dadatau ! he dadataH / | dadataH dadadbhyAma dadadbhyaH dadatam dadatau dadataH / dadata: dadatoH dadatAm dadatA dadazyAma dadadibhaH / dadati dadatoH dadatsu isI prakAra se dadhanta, jakSanta, jAgrant Adi ke rUpa calate haiN| mahant zabda meM kucha bheda hai| 'dIrghamAmisanau' 'ghuTi cA sambuddhau' sUtra anuvRtti meM cale A rahe haiN| mahant + si asaMbuddha aura ghuTa vibhakti ke Ane para sakArAMta aura mahant zabda ke nakAra kI upadhA ko dIrgha ho jAtA hai // 286 // mahAnt + si si aura saMyukta t kA lopa hokara mahAn banA / mahanta-bar3A-zreSTha mahAn mahAnto mahAntaH / mahate mahadbhyAm mahadbhyaH he mahan / he mahAntau / he mahAntaH ! | * mahata: mahadbhyAm mahadbhyaH mahAntam mahAntau mahataH mahataH mahatoH mahatAm mahatA mahadbhyAm mahadbhiH / mahati mahatoH isa prakAra se takArAMta zabda pUrNa hue aba thakArAMta agnimatha zabda hai| agnipath + si 'dhuTA tRtIyaH' se tRtIya akSara evaM 'vA virAme' prathama akSara hokara agnimata, agnimad zabda bnaa| 1. vA virAme dhuTA tRtIya iti thakArasya dkaarH| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 kAtantrarUpamAlA saMbodhane'pi tdvt| agnimathaM / agnimthau| agnimathaH / agnimthaa| agnimayA / agnimandriH / ityAdi / iti thakArAntAH / dakArAnta: pulliGgastattvavidazabdaH / tattvavita, tattvavid / tattvavidau / tattvavidaH ityAdi / dvipAdzabdasya tu bhedaH / dvipAda, dvipAdau / dvipAda: / sambodhane'pi tadvat / dvipAdaM / dvipAdau / zasAdau pAtpadaM samAsAntaH // 287 // samAsAnta: pAcchabdaH padamApadyate atruTi svare pre| dvipada: dvipdaa| dvipAjhyAmityAdi / evaM catuSpAd vyAghrapAd prabhRtayaH / tyadzabdasya tu bhedaH / sau agnimata, agnimad agnimathau agnimathaH he agnimA, agni he agnimayaH / agnimatham agnimathau agnimathaH agnimathA agnimadabhyAm agnimabhiH agnimathe animadbhyAm agnimadabhyaH agnimathaH agnimadbhyAm agnipadabhyaH agnimathaH agnimathoH agnimadhAma agnimathi agnimathoH agnimatsu thakArAMta zabda hue| aba dakArAMta tattvavid zabda hai| tattvavid + si, si kA lopa evaM vikalpa se prathama akSara karake rUpa clegaa| tatvavid--tattvoM kA jAnane vAlA tattvavita, tatvavid tattvavidoM tatvavidaH he tattvavit, tattvavid / he tatvavidau ! he tattvavidaH / tattvavidama tatvavido tatvavidaH tattvavidA tatvavidabhyAma tattvavidibhaH tattvavide tattvavidbhyAm tattvavidbhyaH tattvavidaH tattvavidabhyAm tattvaribhyaH tattvavidaH tattvavidoH tattvavidAm tattvavidi tattvavidoH tattvavitsu dvipAd zabda meM kucha bheda hai ghuT vibhaktiyoM taka kucha bheda nahIM hai / dvipAd + zas samAsAMta pAd zabda aghuT svara aura vyaMjana ke Ane para pad ho jAtA hai // 287 // dvipAd+zas= dvipad + zas= dvipadaH banA / dvipAda dvipAdo dvipAdaH | "dvipade dvipAdabhyAm dvipAbhyaH he dvipAda ! he dvipAdau ! he dvipAdaH ! | dvipadaH dvipAyAma dvipAddhyaH dvipAdam dvipAdau hipadaH dvipadaH dvipAdoH dvipadAma dvipadAdvipAyAma dvipAbhiH / dvipadi dvipAdoH hipAtsu isI prakAra se catuSpAd vyAghrapAd Adi zabda calate haiN| tyad zabda meM kucha bheda haiM / tyada + si "tyadAdInAm vibhaktoM" se akArAMta 'tya' rahA puna: Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasya ca / / 288 // / tyadAdInAM takArasya sakAro bhavati sau pare / syaH | tyau / tye / anyatra sarvazabdavat / evaM etat tad zabdoM / eSaH / etau / ete / ityAdi / saH / tau / / ityAdi / etasya cAnvAdeze dvitIyAyAM cainaH // 289 // etasya idamakSa TausordvitIyAyAM ca enAdezo bhavati kathitasyAnukathanaviSaye / enaM / enau / enAn / enena / enayo: / iti dakArAntAH / dhakArAntaH pulliGgastattvabudhazabdaH / virAmavyaJjanAdiSviti varttate / si vibhakti ke Ane para s kA visarga hokara syaH banA / tyad + au akArAMta hokara tyau banA / tyad = jas sarvanAmavat tye banA / hai tyadAdInAmoM isa sUtra yaH yam yena yasmai yad etat tU ko bhI sakAra hokara yad kA yaH tad--saH etad eSaH banA / yad -- jo tyadAdi ke takAra ko sakAra ho jAtA hai // 288 // saH tam tena tasmai eSaH etam enam etena enena etasmai zrau yau vyaJjanAntAH pulliGgAH yAbhyAm yAbhyAm tau Nong Ni tau etau etau nau ye yAn yaiH yebhyaH tad - vaha te tAn tAbhyAm taiH tAbhyAm tebhyaH etad aura idam zabda se pare TA, osa aura dvitIyA vibhakti ke Ane para 'ena' Adeza ho jAtA hai anvAdeza ke artha meM || 289 // kahe gaye zabda ko puna: kahane ko anvAdeza kahate haiM / ataH en + am = enam en + au = enau, ena + zas= enAn ena + TA = enena, ena + osa = enayo: etad -- yaha ete etAn enAn etaiH etebhyaH * anta tad ke t ko sakAra etad ke yasmAt yasya yasmin tasmAt tasya tasmin etasmAt etasya etasmin etAbhyAm etAbhyAm dakArAMta zabda hue| aba dhakArAMta pulliMga 'tattvabudh' zabda tattvabudha + si 'virAmavyaMjanAdiSu' anuvRtti meM calA A rahA I yAbhyAm yayoH yayoH F tAbhyAm tayo: tayoH 95 yebhyaH yeSAm yeSu etAbhyAm etayoH enayo: etayoH enayo: tebhyaH teSAm teSu etebhyaH eteSAm eteSu Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 hacaturthAntasya dhAtostRtIyAderAdi caturthatvamakRtavat // 290 // hacaturthAntasya tRtIyAderdhAtorAdi caturthatvaM bhavati virAme vyaJjanAdau ca / sa cAkRtavat / tattvabhUt, tattvad | tattvabudhau | tattvabudhaH / saMbodhane'pi tadvat / tattvabudhA / tattvabhudbhyAM / tattvadbhiH / ityAdi / iti dhakArAntAH / nakArA'ntaH gulliGgaH rAjan zabdaH truTi cAvarI dIrgha / virasmeti nakAralopaH / rAjA / rAjAnau / rAjAnaH / na sambuddhau // 291 // jabhayoge jhaH sUtra munisui liGgAntanakArasya lopo na bhavati sambuddhau / he rAjan / rAjAnaM / rAjAnoM (aghuTsvare avamasaMyogAdano ityAdinA lopaH) kAtantrarUpamAlA tavargazcaTavargayoge caTavargoM // 292 // anantyastavargazcaTavargayoge caTavargoM prApnoti AntaratamyAt / rAjJaH / rAjJA / vyaJjanAdau nalopaH / akAro dIrghaM ghoSavatIti dIrghe prApte nasaMyogAntAvaluptavacca pUrvavidhau iti nakAro 'luptavadbhavati / hakArAMta aura caturthAMta dhAtu ke zabda ke ha athavA caturtha akSara ko tRtIya akSara evaM caturtha kI Adi meM tRtIya ko apane varga kA caturtha akSara ho jAtA hai // 290 // virAma aura vyaMjana vAlI vibhakti ke Ane para puna: 'vA virAme' se prathama akSara hokara tattvabudha ko tattvabhut, tattvabhud banA / tattvabhut, tatrabhud he tattvabhuta, tattvad ! tattvabudham tattvabudhA tattvabudhe tatvabudhaH tattvabudhaH tattvabudhi tatvabudhU -- tattvoM ko jAnane vAlA tattvabudhau he tattvabudha ! tattvabudhau tatvabudhaH he tattvabudhaH ! tattvabudhaH tastradhubhiH tattvabhudbhyaH tattvabhudbhyaH tattvabudhAm tattvabhutsu dhakArAnta zabda hue aba nakArAMta pulliMga rAjan zabda hai| rAjan + si "ghuTi cAsaMbuddhau" se dIrgha "vyaMjarAcca" se si kA loga "liMgAMtanakArasya" se na kA lopa rAjA bnaa| rAjan + au rAjAnau / saMbodhana meM - rAjan + si saMbodhana meM liMgAMta nakAra kA lopa nahIM hotA hai // 291 // tattvabhudbhyAm tatrabhudbhyAm tattvabhududbhyAm tattvabudhoH tattvabudhoH ataH si kA lopa hokara he rAjan ! banA / rAjan + zas 'aghuT svare avamasaMyogAdanI' isa sUtra se anU ke 'a' kA lopa taba rAjan + as rhaa| varga ko cavarga aura Tavarga ke yoga meM cavarga aura Tavarga ho jAtA hai // 292 // arthAt tavarga ke aMta meM nahIM ho taba cavarga aura Tavarga ke Ane para usI krama se cavarga aura Tavarga ho jAtA hai| yahA~ nakAra tabarga kA aMtima akSara hai use j ke nimitta se cavarga: kA aMtima akSara JakAra huaa| 'jaJeojJa:' isa niyama se ja aura Ja ke milane para z2a hokara 'rAjJa:' bana gyaa| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntAH pulliGgAH 97 rAjabhyAM / rAjabhiH / rAjJe / rAjabhyAM rAjabhyaH / ddauN| IDyorveti alopo vA bhvti| rAjJi, rAjani / rAjJoH / gajasu / evaM tana man prabhuH / Atmazabdasya tu bhedaH / AtmA / AtmAnau / AtmAnaH / he Atman / ityAdi / AtmAnaM AtmAnau / aghuTsvareavamasaMyogAditi pratiSedhAdano'lopo nAsti / Atmana: / AtmanA / ityAdi / evaM suvarvan suzarmana brahman kRtavarman prabhRtayaH / karin zabdasya tu bhedaH / sau -- inhan ityAdinA dIrghaH / karI / kariNau / kariNaH / he karin / ityAdi / evaM daNDin hastin gomin rAjan + bhyAm vyaMjana vAlI vibhakti ke Ane para n kA lopa ho jAtA hai punaH "akAro dIrgha ghoSavati' sUtra se a ko dIrgha prApta thA kintu pahale sUtra AyA hai ki nakAra aura saMyukta akSara kA lopa karane para anya vidhi nahIM hone se dIrgha nahIM huA ataH rAjabhyAm banA / rAjana + Di 'yo' isa sUtra se Gi ke Ane para an ke akAra kA lopa vikalpa se hotA hai ataH rAzi, rAjani banA / saMbodhana meM nakAra kA lopa nahIM huA hai| rAjA he rAjan / rAjAnam 'rAjJA rAjAnI he rAjAnau / rAjAnI brahmA hai ghasat ! brahmANam pracaNa rAjanU - --- rAjA jAna: he rAjAnaH / pANI hai brahmANI / bANI AtmAnau Atman jIva AmAna: hai AsmAnI / hai AtmAnaH | AtmAnau rAjJaH rAjabhiH zabda bhI calate haiN| yathA mUrdhAnaH he mUrdhAnaH / rAtre rAzaH rAjabhyAm isI prakAra se takSan aura mUrdhan mUrdhA mUrdhAnI he pUrNAnau / se mUrdhan / mUrdhAnam mUrdhAnI pUrNaH mUrdhvoH mUrdhnA mUrSabhyAm mUrSabhiH mUrdhni, mUrdhani mumauH bhUrbhasu Atman zabda meM kucha bheda hai| zas Adi vibhaktiyoM ke Ane para an ke akAra kA lopa nahIM hotA kyoMki 'avamasaMyogaH' sUtra meM ghama kA saMyoga na ho jabhI akAra kA lopa mAnA hai aura isa Atman zabda meM 'ma' kA saMyoga hai ata:---- AmanaH Abha: rAjJaH rAzi, rAjani brahmANA hai bahmANaH / brahmaNA padmabhiH brahmabhyAm kari zabda meM bheda hai / pheri + sUtra se v ko upadhA ko dodha hokara 'liMgAMtana AtmA Atmane he Atman / AtmanaH AsmAnam AtmanaH aalnaa AlabhyAm AtmAna isI prakAra se suparvanna, suzarman brahman kRtavarman zabdoM ke rUpa cleNge| brahman -- brahmA mUrdhna mUrdhvaH mUrdhvaH puNe brahmaNaH rAjabhyAm rAjabhyAm rAjJoH ezo lage Lis brahmaNi mubhyAm mUrdhabhyAm bhAtmabhyAm AlabhyAm AtmanoH AtmanoH rAjabhyaH rAjabhaH brahmabhyAm padmabhyAm paNa brahmaNo rAjJAna rAjasu mUrdhabhyaH mUrdhabhyaH mUrdhnAm bhalabhyaH AlabhyaH AlanAm Apa brahmabhya padmabhyaH gAna pazu "" isa sUtra se si kA lopa "in han pUvam ityAdi" isa sUtra se v kA lopa hokara 'ka' bnaa| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA tapasvin prabhRtayaH / vRtrahan zabdasya tu bhedaH / vRtrahA / vRtrahaNAM / vRtrahaNaH / he vRtrahan / vRtrahaNaM / vRtrahaNau / aghuTsvare lope kRte / inhan ityAdinA dIrghaH / asmAdeva hana upadhAyAH sAveva dIrghaH kvipi na dIrghaH / hanerdhirupadhAlope // 293 // hanerupadhAyA lope kRte he sthAne dhirbhavati / ghatve nasya NatvAbhAvaH / vRtraghnaH / vRtraghnA / vRtrahabhyAM / vRtrahabhiH / ityAdi / evaM brahman bhrUNahan RNahan ete zabdA: / pUSan zabdasya tu bhedaH / sau dIrghaH / pUSA / pUSaNau / pUSaNaH / he pUSan / pUSaNaM / pUSaNI / 98 hRnmAsadoSapuSAM zasAdau svare vA // 294 // hRn mAsa doSa pUSan ityeteSAM upadhAyA uttarasya lopo vA bhavati zasAdau svare pare / pRSaH pUSNaH / pUSA, pUSNaH / pUSabhyAM / pUSabhiH / ityAdi / evaM aryaman zabdaH / arvanzabdasya tu bhedaH / sau-arvA / karau kariNau kariNaH kariNe he kariNaH ! kariNaH he karin ! kariNam he kariNau ! karaNa kariNaH kariNaH kariNoH kariNA karibhyAm karibhiH kariNi kariNoH isI prakAra se daNDin hastin, gomin aura tapasvin ke rUpa calate haiM / vRtrahan zabda meM kucha bheda haiN| 1 karin -- hAthI vRtrahan + zas 'aghuT svare lopam' se svara kA lopa prApta thA aura 'in han pUSan' ityAdi sUtra se dIrgha prApta thaa| isI sUtra se hI han kI upadhA ko si ke Ane para hI dIrgha hogA kvip pratyaya ke Ane para dIrgha nahIM hogA / vRtrahA han kI upadhA kA lopa karane para h ke sthAna meM gh kA Adeza ho jAtA hai // 293 // h ko gh hone para n ko N nahIM hotA hai| vRtrahan + as he vRtrahan ! vRtrahaNau vRtrane vRtrahabhyAm vRtrahabhyaH he vRtrahaNau / vRtraghnaH vRtrahabhyAm vRtrahabhyaH vRtrahaNam vRtrahaNI vRtraghnaH vRtraSnoH vRtraSnAm vRtraghnA vRtrahabhyAm vRtrani vRtrahaNi vRtraghnoH nRtrahasu isI prakAra se brahman, bhrUNahana, RNahan Adi zabdoM ke rUpa calate haiM pUSan zabda meM kucha bheda karibhyAm karibhyAm vRtrahaNa: he vRtrahaNaH / karibhyaH kariSyaH vRtraghnaH vRtrahabha: kariNAm kariSu . pUSan + siM ityAdi truT vibhakti meM pUrvavat pUSA Adi rUpa hI bneNge| pUSan + zas / zasAdi svara vAlI vibhakti ke Ane para han mAs doSa aura pUSan inakI upadhA ke uttara akSara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai // 294 // jaba upadhA ke uttara nakAra kA lopa huA aura 'avamasaMyogA' ityAdi sUtra se an ke akAra kA lopa hokara pUSaH bnaa| aura nakAra kA lopa nahIM hone para pUSNaH banA / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH arvannarvantirasAvanaJ // 295 / / arva-zabdo'rvantirbhavati asAvanaparazceti / arvantau / arvanta: / he arvan / he arvantau / he arvantaH / arvantam / arvntau| arvataH / arvtaa| arvadbhyAm / arvaddhiH / ityAdi / naparazcet Atmanazabdavat / anarvA / anarvANau anarvANa: / ityAdi / zvan zabdasya tu bhedaH / sau-zvA / zvAnau / zvAna: / he zvan / zvAnaM / zvAnau / aghuTsvarAdau seTkasyApyanuvartate / pUSaH pUSNaH pUSaNam pakSaNa pUSan--sUrya pUSA pUSaNau pUSaNaH / pUrva, pUSNe pUSabhyAm he pUSana ! he pakSaNau / he pakSaNaH / | pUSaH, pUSNaH pUSabhyAm pUSabhyaH pUSaH, pUSNaH pUSaH, pUSNaH pUSoH pUSNoH pUSAm, pUSNAm pUSA, pUSNA pUSabhyAm pUSabhiH / pUSi, pUSNi pUSoH pUSNoH pUSasu aryaman-sUrya aryamA aryamaNau aryamaNaH / aryamNe aryamabhyAma aryamabhyaH he aryaman / he aryamaNau / he aryamaNaH / | aryamNaH aryamadhyAma arthamanyaH aryamaNam aryamaNo aryamaNaH / aryamNaH aryamyoH aryamNAm aryamaNA aryamabhyAm arthamabhiH / arthamaNi amNi, aryamNoH aryamasu arvana zabda meM kacha bheda hai| si vibhakti aura naJ samAsa ke binA arvan zabda ko arvanta Adeza ho jAtA hai / / 295 // arvana+si parvakta arvA bnaa| arvan + au--arvanta+ au= arvantau / arvanta+zasa, arvant + bhyAm * "vyaMjane caiSAM ni: sUtra se zas Adi svara aura vyaMjana vAlI vibhakti ke Ane para nakAra kA lopa ho jAtA hai ata: arvata: arvadbhyAm banA 1 arvana-ghor3A arvA arvantau arvantaH / arvate arvadbhyAm arvadbhyaH he arvan ! he arvantau / he arvantaH ! | arvataH arvadbhyAm arvadbhyaH arvantam arvanto arvataH | arvataH arvatoH arvatAma arvatA arvaddhyAma abhiH / arvati arvatoH arvatsu jaba naJ samAsa ho gayA taba anarvan zabda ke rUpa Atman zabda ke samAna cleNge| kyoMki isameM va kA saMyoga hone se an ke akAra kA lopa nahIM hogaa| anarvA anarvANau anarvANa: anarvaNaH anabhyAm anarvabhyaH anarvANam anarvANau anarvaNaH anarvaNaH anarvaNoH anarvaNAma anarvaNA anarvabhyAm anarvabhiH anarvaNi anarvaNoH anarvaSu anavaNe anarvaghyAma anarvabhyaH zvana zabda meM kucha bheda hai| zvan + si = zvA Adi pA~ca ghuda saMjJaka vibhakti ke rUpa pUrvavat / zva + zas Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 zvayuvamaghonAM ca / / 296 / / zvan yuvan maghavan eSAM vazabdasyotvaM bhavati aghuTsvare pare / shunH| zunA / zvabhyAM / zvabhiH ityAdi / evaM yuvanzabdaH / yuvA / yuvAnau yuvAnaH / he yuvan / yuvAnaM / yuvaanii| yUnaH / yuunaa| yuvabhyAM / yuvabhiH / ityAdi / maghavanzabdasya tu bhedaH / sI arvannarvantirityanuvartate / sau ca maghavAnmaghavA vA // 297 // vibhaktau sau ca pare maghavan zabdo madhavant bhavati vA / antvasantasyeti dIrghe prApti nipAtanAddIrghaH / maghavAn / maghavantau / maghavantaH / saMbodhane'pi tdvt| maghavantaM / maghavantau / maghavataH / maghavatA / maghavadbhyAM / maghavadbhiH / ityAdi / pakSe / maghavA / maghavAnau / maghavAnaH / maghavAnaM / maghavAnau / maghonaH / maghonA maSavabhyAM / maghavabhiH / ityAdi / vAnamAcaSTe / tatkaroti tadAcaTTe in / ini liGgasyAnekAkSarasyetyAdinA aspasvarAderlope prApte / 'aghuT svarAdau seTkasyApi' sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai| zvan, yuvan aura maghavan inake v ko aghuda svara ke Ane para ukAra ho jAtA hai // 296 // zvan + zas, z u n + as= zun + as= zunaH / isI prakAra se yuvan + asyu u n+asyunaH banA / svA he svan / zvAnam zunA kAtantrarUpamAlA yuvA he buvan / yuvAnam Feat he zvAnau / zvAnoM zvabhyAm yuvAnau he suvAnau / bhuvAnI zvan-- kuttA zvAnaH he zvAnaH / zunaH zvabhiH yuvan - javAnI yuvAnaH yuvAnaH yUnaH yudhabhiH TE yUne yUnaH yUni evabhyAm zunoH zunoH yuvabhyAm yuvabhyAm yUnoH sUnoH svabhyaH svadhyaH zunAma zvasu yuvabhyaH yuvabhyaH yUnAm yuSasu yUnA yuSabhyAm maghavan zabda meM kucha bheda hai| bhagavan + si 'arvamarvantirasAdhanam' sUtra anuvRti meM calA A rahA hai| si vibhakti aura vibhaktiyoM ke Ane para maghavan zabda ko vikalpa se maghavant Adeza ho jAtA hai / / 297 // I sija am pA~ca jagaha Adeza hai / 'annavasantasya' ityAdi sUtra se n kI upadhA ko dIrgha prApta thA, kintu yahA~ nizata meM dIrghaM huA to maghavAn t + si si aura tU kA lopa hokara maghavAn bnaa| isake rUpa bhagavAn ke samAna cleNge| dvitIya pakSa meM pAnI Apa ke samAna bana gaye / madhvam + zas 2964 sUtra se va ko u hokara saMdhi hokara maghonaH banA / zvAna jaisI ceSTA karatA hai yA kahatA hai / isa artha meM "tatkaroti tathAca in" isa sUtra se in pratyaya hokara 'hani liMgasthAna kA zarasya" ityAdi sUtra se aMta sthara kI Adi kA lopa prApta bhAta sUtra lagA Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH na zunaH / / 298 // can ityetasya antyasvarAdelopo na bhavati ini pare / zvAnayati / maghavAnamAcaSTe maghavayati / sthUladUrayuvakSiprakSudrANAmantasthAdelopo guNazca naaminaam||299 // sthUladUrayuvakSiprakSudra ityeteSAmantasthAdeloMpo bhavati nAminAM guNazca ini pre| sthUlamAcaSTe sthavayati / dUramAcaSTe davayati / yuvAnamAcaSTe yavayati / kSipramAcaSTe kSepayati / kSudramAcaSTe kSodayati / ini liGgasyAnekAkSarasyetyAdinA antyasvarAdelopaH / ani ca vikaraNe guNa: sarvatra / paJcan zabdasya tu bhedaH / tasya bhuvcnmev| katezca jazzasorluk / paJca / paJca / paJcabhiH / paJcabhyaH / pazcabhya: / Ami ca nuritynuvrtte| saMkhyAyAH SNAntAyAH // 300 / maghavane pannA zvana isake antya ke Adi svara kA lopa nahIM hotA ina ke Ane para // 298 // puna: isa sUtra se in kA lopa na hone se 'zvAnayati' bana gayA / aise hI maghavAnamAcare 'maghavayati' banA hai| sthUla, dUra, yuva, kSipra aura kSudra inake aMtastha kI Adi kA lopa aura nAmi ko guNa ho jAtA hai ina ke Ane para // 299 // sthUlaM AcaSTe-sthavayati / dUramAcaSTe davati / yuvAnamAcaSTe yavayati / kSipramAvaSTe kSepayati / kSudramAcaSTe kSodayati / "ini liMgasyAnekAkSarasya" isa sUtra se yahA~ antya svara kA lopa hokara "ani ca vikaraNe" se guNa ho gayA hai| maghavanindra maghavAn maghavantau maghavantaH maghavadbhyAm maghavadayaH he maghavan / he maghavantau / he maghavantaH ! | maghavataH maghavadbhyAm maghavaghyaH maghavantam maghavantau madhavataH maSavataH maghavatoH madhadatAm maghavatA maghavadbhyAm maghavadimaH maghavati maghavatoH maghavatsu dvitIya pakSa meMmaghavA madhavAnau madhavAnaH manavabhyaH he maghavan / he maghavAnau ! he maghavAnaH | | maghonaH maghavabhyAma padyatrayaH maghavAnam maghavAnau maghonaH maghonaH maghonoH maghonAma maghonA maSavabhyAm maghavabhiH / madhoni maghonoH maghavanma paJcan zabda meM kucha bheda hai| paMcan Adi zabda bahuvacana meM hI calate haiN| paJcan+ jas, paJcan + zas 'kateca jazzasoluMk' se jas zas kA lopa hokara liMgAMta nakAra kA lopa hone para paJca, paJca bnaa| paJcan + bhis 'ligAMtanakArasya' kA lopa hokara paMcabhi: bnaa| paJcan + Am SakArAMta aura nakArAMta saMkhyAvAcI zabda se pare Ama ke Ane para nu kA Agama ho jAtA hai // 30 // 'dIrghamAmisanau' anuvRtti meM A rahA hai| maghone mathavabhyAm THERE Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 kAtantrarUpamAlA dhakAranakArAntAyA: saMkhyAyA nurAgamo bhavati Ami pare / dIrghamAmi sanau iti anuvartate / nAntasya copadhAyAH // 301 // nAntasya copadhAyA dIrgho bhavati sanAvAmi pare / pazcAnAm / pnycsu| evaM saptan navam dazan prabhRtayaH / aSTa-zabdasya tu bheda: / tasyApi bahuvacanameva / aSTana: sarvAsu // 302 // aSTa-zabdAntasya A bhavati sarvAsu vibhaktiH / yena vidhistadantasya iti nakArasya aakaarH| savarNe dIrghaH / au tasmAjjaszasoH // 303 / / / tasmAdaSTanaH kRtAkArAtparayorjazzaso: sthAne aurbhavati / aSTau / aSTau / tasmAdagrahaNaM kimrthm| AtvasyAnityArthaM / tena autvAbhAve jazzasorluk ityanena jazzasolopa: / aSTa / aSTa / aSTAbhiH, aSTAbhiH / aSTAbhyaH, assttbhyH| aSTAbhyaH, assttbhyH| Ami AtvaM saMkhyAyAH SNAntAyA iti, atra antagrahaNAdhikyAt bhUtapUrvanAntAyA api Ami nurAgamaH / aSTAnAm / aSTasu, aSTAsu / iti nakArAntAH / paphababhAntA aprasiddhAH / makArAnta pulliGgaH kim zabdaH / naya sunu aura Ama ke Ane para nAMta kI upadhA ko dIrgha ho jAtA hai // 301 // aura na kA lopa ho jAtA hai / paJcAnAm bnaa| paJca / paJca / paJcabhiH / paJcabhyaH / paJcabhyaH / paJcAnAm / paJcasu / isI prakAra se saptana, navana aura dazan ke rUpa calate haiN| yathAsapta saptabhyaH navanavadhyaH daza dazabhyaH sapta saptAnAm navAnAm daza dazAnAma saptabhiH saptasu navabhiH navasa dazabhiH dazasu saptabhyaH navabhyaH aSTan zabda meM kucha bheda hai| yaha bhI bahuvacana meM hI calatA hai| sabhI vibhaktiyoM ke Ane para aSTana ke anta ko 'A' ho jAtA hai // 302 // jisase vidhi huI hai vaha aMta ko huI hai ata: nakAra ko AkAra huaa| aSTA+bas aSTA+zas aSTan zabda ko AkArAMta karane ke bAda jas zas ke sthAna meM au Adeza ho jAtA hai // 303 // aSTA+ au= aSTau bnaa| sUtra meM tasmAd zabda kA grahaNa kyoM kiyA hai ? nakAra ko AkAra kiyA gayA hai vaha anitya hai isa bAta ko sUcita karane ke liye hI tasmAd pada kA grahaNa kiyA gayA hai / isaliye jaba jas zas ko au nahIM hogA taba 'jazzasoluMka' se jas zas kA lopa evaM "liMgAMta nakArasya" se nakAra kA lopa hokara aSTa, aSTa banA / na ko 'A' hone se aSTAbhi: aSTAbhyaH / aSTA + Am "saMkhyAyASNAntAyAH" sUtra se nu kA Agama hokara aSTAnAm bnaa| kyoMki isa sUtra meM bhI nakArAMta pada se nu kA Agama karane kA vidhAna hai ata: bhUtapUrva nakArAMta hone se nu kA Agama huA hai| puna: aSTan + Am nu kA Agama hokara aSTAnAm bnaa| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH 103 ki kaH // 304 // kizabda: ko bhavati vibhakto parata: / kaH / kii| ke| kN| kau| kAn / kena / kAbhyAM / kaiH| ityAdi / idam zabdasya tu bhedaH / idamiyamayaM puMsi / / 305 // idam zabdasya iyaM bhavati striyAmayaM puMsi idaM ca napuMsake sau pare / ayam / anyatra tyadAdyatvam / do'dvermaH / / 306 // tyadAdInAM dakArasya mo bhavati advervibhaktau / imau / ime / imaM / imau / imaan| TausoranaH // 307 / / / agvarjitasya idaMzabdasya anAdezo bhavati zaisoH parata: / anena / aSTo aSTau kam kasya kasmai aSTAbhyaH aSTa aSTabhyaH aSTAnAm aSTa aSTAnAma aSTAbhiH aSTAsu aSTabhiH aSTasu aSTAbhyaH HEM isa prakAra se nakArAMta zabda hue| pa pha ba aura bhakArAMta zabda aprasiddha haiN| anna makArAMta pulliMga kim zabda hai| kim + si pulliMga meM vibhaktiyoM ke Ane para kim ko 'ka' Adeza hotA hai // 304 // aba 'ka' zabda se sArI vibhaktiyA~ Ane para sarvanAma ke samAna rUpa cleNge| yathA kasmAt kAbhyAm kebhyaH kAn kayoH keSAm kena kAbhyAm kasmin kayoH kAbhyAm kebhyaH idama zabda meM kucha bheda hai| idam zabda ko pulliMga meM 'ayaM' strIliMga meM 'iyam' aura napuMsaka liMga meM 'idam' Adeza hotA hai // 305 // ata: idaga + si.si kA lopa hokara idam ko 'ayam' Adeza huA / 'ayam' banA / idam + au "tyadAdInAm vibhaktI" se akArAMta hokara 'ida' bnaa| ida + auN| dvi zabda ko chor3akara viktiyoM ke Ane para tyadAdi gaNa ke dakAra ko makAra hotA hai // 306 // ima+ au = imo, ima+ jas "ja: sarva i." se i hokara ima + i = ime ityAdi / idama + ttaa| TA aura os ke Ane para ag varjita idam zabda ko ana Adeza ho jAtA hai // 307 // punaH 'ina TA' isa 138ve sUtra se TA ko 'ina' Adeza hokara ana+ina = anena / idam + yaam| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA ad vyaJjane'nak // 308 // agvarjitasya idaM zabdasya adbhavati vyaJjanAdau vibhaktI parata: / AbhyAm / tasmAbisa bhir // 309 // tasmAtkRtAkArAdidamaH paro bhis bhir bhavati / ebhiH| asmai| AbhyAm / ebhyaH / asmAt / AbhyAm / ebhya: / asy| anayoH / eSAm / asmin / anayoH / eSu / anvAdeze pUrvavat / iti makArAntAH / yakArAnto'prasiddhaH / rephAnta: pulliGgazcatvArazabdaH / tasya bahuvacanameva / catvAraH / caturo vAzabdasyotvam // 310 // catvAr ityetasya vAzabdasya utvaM bhavati aghuTsvare vyaJjane ca pare / caturaH / na rephasya ghoSavati // 311 // rephasya ghoSavati pare visarjanIyo na bhavati / caturbhiH / caturthya: / caturvyaH / Ami caturaH // 312 // catvAr zabdasya nurAgamo bhavati Ami pare / caturNA / visarjanIye prApte / mo ime agvarjita idam zabda ko vyaMjana Adi vikti ke Ane para 'a' ho jAtA hai // 308 // 'akAro dIrgha ghoSavati' AbhyAm bnaa| idam + bhis 'ad vyaMjane'nak' sUtra se idam ko 'a' hokara 'dhuTi bahutve tve' 143veM sUtra se bahuvacana meM 'e' hokara idam zabda ko akAra karane para bhis ko bhir ho jAtA hai // 309 // e+bhir = ebhiH / idam + he smai sarvanAmna:' 153ve sUtra se De ko smai hokara 308veM sUtra se 'a' hokara asmai bnaa| idam-yaha ayam asmAt AbhyAm imam, enam imo, enau imAna, elAn | asya anayoH, enayoH eSAm anena, enena AbhyAm ebhiH asmin anayo, enayoH eSu AdhyAma ebhyaH makArAMta zabda hue| yakArAMta zabda aprasiddha hai| aba rakArAMta catvAra zabda hai| vaha bahuvacana meM hI calatA hai| catvAra + jas = catvAraH __ catvAra isa zabda ke vA ko ukAra ho jAtA hai // 310 // aghuT svara aura vyaMjana ke Ane para / catvAr + zas = caturaH / catvAr + bhis / ghoSavAn ke Ane para repha ko visarga nahIM hotA hai // 311 // ata: caturbhiH / catvAr + Am Ama ke Ane para catvAra se nu kA Agama hotA hai // 312 // caturNAm bnaa| catur + su 5. idaM sUtramaimabAdhanArtha / asmai Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH ra: sapi // 313 / / ro rakArasya visarjanIya: supi pare na bhavati / iti nissedhH| catuSu / iti rephAntAH / lakArAnto'prasiddhaH / vakArAnta: pulliGgaH sudiSzabdaH / sau au sau // 314 // divo vakArasya au bhavati sau pare / sudhauH / sudivau / sudivaH / vAmyAH / / 315 // divo vakArasya vA AkAro bhavati ami pare / sudyAM, sudivaM / sudivau / sudiva: / sudiyA / diva uvyaJjane // 316 // divo vakArasya ut bhavati vyaJjane pare / sudhubhyAM / sudhubhiH / ityAdi / iti vakArAntA: / zakArAnta: sup ke Ane para rakAra kA visarga nahIM hotA hai // 313 // ata: caturpu bnaa| rakArAMta zabda hue lakArAMta zabda aprasiddha haiN| aba vakArAMta sudiv zabda hai / sudik + si si ke Ane para diva ke vakAra ko au ho jAtA hai // 314 / / 'ivoM yamasavarNe' ityAdi sUtra se saMdhi hokara 'sudyauH' bnaa| sudik + am am vibhakti ke Ane para diva ke vakAra ko vikalpa se AkAra ho jAtA hai / / 315 // sudi A + am saMdhi hokara = sudyAm / sudik + bhyAm vyaMjana vAlI vibhakti ke Ane para diva ke vakAra ko ukAra ho jAtA hai // 316 // ata: sudhubhyAm bnaa| sudik-acchA AkAza sudyauH sudivau sudivaH / sudive sudyumyAma sudhupyaH he sudyauH ! he sudinau ! he sudivaH ! | sudivaH sudhubhyAm sudhubhyaH sudyAm, sudivaM sudivau. sudivaH / sudivaH sudivAm sudivA sudhubhyAm sudhubhiH / sudivi sudivoH sudhuSu isa prakAra se vakArAMta zabda hue / aba zakArAMta pulliga viz zabda hai / viza+si 'hazasachAntejAdInAM DaH' 271veM sUtra se s ko D hokara si kA lopa aura prathama akSara hokara viT viD bnaa| viz-vaizya viTa, viD vizau vizaH / vize viMDabhyAm vidbhyaH he viTa, vir3a ! he vizau ! he vizaH / | vizaH biDyAm viDbhyaH vizam vizau vizaH .vizaH vizoH vizAm vizA viDbhyAm vibhiH vizi vizoH viTsu sudivoH Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA pulliGgo viz zabdaH / hazaSachAnta ityAdinA Datvam / vida, viD / vizau / viza: / saMbodhane'pi tadvat / ityAdi / tAdRz zabdasya tu bhedaH / cavargadRgAdInAM ceti gatvam, / tAdRk tAdRg / tAdRzau / tAdRzaH / evaM sadRz yAdRz etAdRz kIdRz IdRz amUdRz prabhRtayaH / iti zakArAntAH / SakArAnta: pulliGgo ralamuS shbdH| ratnamuda, rtnmudd| ralamuSau / ralamuSaH / ratnamuSaM / ralamuSau / ralamuSa: / ratnamuSA / ralamubhyAM / ralamubhiH / ityAdi / sAdhutakS zabdasya tu bhedaH ! saMyogAde(TaH / / 274 // * saMyogAdethuTo lopo bhavati virAme vyaJjanAdau ca / vyaJjanAcca selopaH / hazaSachAntejAdInAM // 271 // tAdRzam tAdRzI tAdRzo tAdRzaH / tAdRzaH tAdRzoH tAdRzAma tAdRz zabda meM kucha bheda hai| tAdRz + si 'cavargadRgAdInAM ca' isa 254veM sUtra se ca ko ga evaM k hokara tAdRga, tAdRk banA / tAdRz-vaisA tAdaka, tAdRg tAdRzo tAdRzaH tAdRzaH tAdAbhyAm tAdagbhyaH tAdRzama tAdRzaH tAdRzaH tAdazoH tAdRzAm tAdRzA tAdAbhyAm tAgbhiH tAzi tAdRzoH tAdRkSu tAdRze tAdAbhyAm tAdAbhyaH isI prakAra se sadRza, yAdRza, etAdRza, kIdRza, IdRz. amUdRz Adi zabda calate haiN| zakArAMta zabda hue| aba SakArAMta ratnamuS zabda hai| ralamuS + si 'ha za Sa chAntejAdInAM DaH' sUtra se S ko i hokara prathama akSara hokara ratnamud, ratnamuD bnaa| ralamuSa-ratnoM kA cora ratnamudralamur3a ratnamughau ratnamuSaH he ratnamuna he ratnamur3a ! he ratnamuSo / he slamuSaH / ratnamuSam ratnamuSoM ratnamuSaH ratnamuDabhyAm ratnamubhiH ralamuSe ralamuDbhyAm ratnamuDabhyaH ralamuSaH ralamubhyAm ratnamuDbhyaH ratnamuSaH ratnabhuSAma ratnamuSi ratnamuSoH ralamuTs, ratnamutsu sAdhutakSa + si *saMyoga kI Adi meM yadi dhur akSara hai evaM virAma aura vyaMjana vAlI vibhaktiyA~ AyI haiM to dhuT kA lopa ho jAtA hai // 274 // . 'vyaMjanAca' sUtra se si kA lopa ho jAtA hai| ata: sAdhu-ta k S + si ka kA lopa huaa| *ha za Sa aura chakArAMta zabda evaM yajAdi ko virAma aura vyaMjana ke Ane para 'D' ho jAtA hai // 271 // ata: 5 ko D hokara sAdhu taD bnaa| eka bAra prathama akSara hokara sAdhutaTa bnaa| 1. sena dRzyata iti tATaka // *ye do sUtra pahale A cuke haiN| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyaJjanAntAH pulliGgAH hazaSachAntAnAM yajAdInAM ca Do bhavati virAme vyaJjanAdau ca / iti itvaM / sAdhutad, sAdhutaD / sAdhukSau / sAdhutakSaH / saMbodhane'pi tadvat / sAdhutakSaM / sAdhutakSau / sAdhutakSaH / sAdhutakSA | sAdhubhyAM / sAdhutabhiH ityAdi / SaSzabdasya tu bhedaH / tasya bahuvacanameva jazzalorluk / SaT SaD / SaDbhiH / SaDbhyaH / Ami nurAgamo DatvaM ca / paDI No me / / 317 / / saMkhyAyAH SNAntAyA: Sar3A No bhavati vibhaktau ne pare / SaNNAM / SaTtsu SaTsu ityAdi / sakArAntaH pulliGgaH suvacas zabdaH / sau antvasantasyetyAdinA dIrghaH / suvacAH / suvacasau suvacasaH he suvacaH / he suvacasI / he suvacasaH / suvacasaM / suvacasau / suvacasaH / suvacasA / suvacobhyAM / suvacobhiH / ityAdi / evaM candramas pItavAsas sthUlaziras hiraNyaretas suzrotas prabhRtayaH / uzanas zabdasya tu bhedaH / sAdhuvaDa, sAdhuta he sAdhuta, he sAdhuta ! sAghutakSam sAdhutakSA sAdhutakSaH sAdhutacaH sAdhutakSi sAdhutas - sAdhukSau he sAdhukSau ! sAdhukSau sAdhutaDyAm sAdhutaDbhyAm sAdhutaDbhyAm sAdhukSoH sAdhutakSoH suvacasI heca ! suvacasau suvacobhyAm sAdhutakSaH he sAdhutazva: suvacasaH he suvacasaH sAdhutakSa: sAdhubhiH SaS + jas, SaS + zas 'jazzasoluka' sUtra se jas, zas kA luk zabda se lopa karake "hazaSachAntejAdInAM GaH" sUtra se gh ko D hokara punazca vikalpa se prathama akSara hokara SaT SaD banA / SaS Am nu kA na hokara n ko N ho gayA punaH Age kAra vibhakti ke Ane para saMkhyAvAcI SaT zabda ke TU ko N ho jAtA hai // 317 // sukhacase suvacasaH suvacasaH suvacasi bhuvacasaH suvacobhiH 107 sAdhutaDbhyaH sAdhutaDbhyaH ataH SaNNAm banA | SaS + su 271 veM sUtra se S ko TU hokara SaTsu evaM " TAt suptAdirvA" isa 276 veM sUtra se 'tU' kA Agama hokara SaTtsu banA / sahabhutakSAma sAghutadsu, sAdhutatsu SaT SaD / SaT, SaD / SaDbhiH / SaDbhyaH SaDbhyaH SaNNAm SaTsu SaTtsu aba sakArAMta pulliMga suvacas zabda hai / suvacas + si si vibhakti kA lopa hokara "antvasantasya cAdhAtossau" 277veM sUtra se asaMbuddhi si ke Ane para asU ke 'a' ko dIrgha hokara s ko visarga hokara suvacAH banA / suvacas-- acche vacana bolane vAlA / suvacAH he suvacaH ! suvacasam suvacasA suvacobhyAm suvacobhyAm sutracaso: suvacasAm suvacaso: suvacaHsu isI prakAra se candramas, pItavAsas, sthUnaziras, hiraNyaretas, suzrotas Adi ke rUpa calate haiM / uzanas zabda meM kucha bheda hai / uzanas + si 1. te ke yajAdayaH yaj-svaj mRj-bhAj- rAj parivrAj iti yajAdayaH // suvacobhyaH suvacobhyaH Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 kAtantrarUpamAlA uzanaspurudaso'nehasAM sAvanantaH // 398 / / uzanas purudaMzas anehas ityeteSAmanto'n bhavati sau pare asambuddhau / ushnaa| uzanasau / uzanasaH / nA nirdissttmnitym| sambodhane tUzanasakhirUpaM sAntaM tathA nAntamathApyadantam / zrIvyAghrabhUtipratitantramepannAyi nirdiSTamanityameva // 1 // he uzanaH, he uzanana, he uzana / he uzanasau / he uzanasa: / uzanasaM / uzanasau / uzanasaH / uzanasA / uzanobhyAM / uzanobhiH / ityAdi / evaM purudaMzas anehas zabdau sambuddhi vinA / vins zabdasya tu bhedaH / sau-sAntamahatonoMpadhAyA iti dIrgha: / vidvAn / vidvAMsau / vidvAMsaH / he vidvan / he vidvAMsau / he vidvAMsaH / vidvAMsaM / vidvaaNsau| asaMbuddha 'si' vibhakti ke Ane para uzanas, purudaMzas aura anehas zabdoM ke aMta ko 'an' ho jAtA hai // 318 // ata: uzanan + si huaa| punaH 'ghuTi cAsaMbuddhau' isa 177veM sUtra se n kI upadhA ko dIrgha hokara "liMgAnta nakArasya" sUtra se 'n' kA lopa hokara 'ThazanA' banA / uzanas+ auuzanasau, uzanasa: / nab samAsa se nirdiSTa hone se yaha vaikalpika hai aura zlokArtha--saMbodhana meM uzanas zabda ke tIna rUpa banate haiM, sakArAMta, nakArAnta evaM akaaraaNt| aisA zrI vyAghra bhUti mahodaya ne svIkAra kiyA hai kyoMki yaha nab samAsa ke dvArA kahA gayA hone se anitya hI hai| ata: uzanas + si, si kA lopa evaM s kA visarga hokara he uzana: ! an Adeza hokara he uzanan ! evaM akArAMta hokara he uzana ! aise tIna rUpa bana gye| tathAhi uzanas uzanA uzanasau uzanasaH he uzana: !he uzanan ! he uzan / he uzanasau ! he uzanasaH ! uzanasam uzanasau uzanasaH uzanasA uzanobhyAm uzanobhiH uzanase uzanobhyAm uzanobhyaH uzanasaH uzanobhyAm uzanobhyaH uzanasaH uzanasoH uzanasAm uzanasi uzanasoH uzanAsu uzanassu / saMbodhana ke sivAya purudaMzas aura anehas ke rUpa isI prakAra se calate haiN| vidvans zabda meM kucha bheda hai| vidvansa +si "sAntamahatonoMpadhAyAH" isa 286veM sUtra se 'na' kI upadhA ko dIrgha hokara "saMyogAntasya lopa:" sUtra 260veM se s kA lopa hokara evaM vyaJjanAcca sUtra se sikA lopa hokara 'vidvAna' banA / tatraiva ghaTa vibhakti taka na kI upadhA ko dIrgha evaM ghuri" isa 258veM sUtra se nakAra ko anusvAra hokara vidvans + au = vidvAnsauM bnaa| 1. akAra: kimarthaH ? sakhyuraMtaH abhavatItyatra aprayojanam // 2. 'zepe se vA vApararUpam' se vikalpa se sa ho gayA hai| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA: pulliGgAH 109 aghaTasvarAdau sedakasyApi vanservazabdasyotvam // 319 // seTkasyApi 'vansairvazabdasyotvaM bhavati aghudasvarAdau / vidussH| viduSA / virAmavyaJjanAdiSvanaDunnahivansInAM ca // 320 / / virAme vyaJjanAdau ca anaDvapnahivansInAmantasya do bhavati / vidvadbhyAM / viddhiH / ityAdi / pecivaan| pecivaaNsau| pecivaaNsH| pecivAMsa / peciyaaNsau| nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH / itIDabhAvaH / aghuTsvarAdau seTakasyeti utvam / pecuSaH / pecussaa| pecivaTyo / pecivaddhiH / peSuSe / pecivadbhyAM / peciva yaH / evaM tenivans prabhRtayaH / ityAdi / ukhAzras zabdasya tu bhedaH / sau-- zrasidhvasozca / / 321 // vidvans + zas, aba aghuda vibhakti ke Ane para aghuT svara vAlI vibhakti ke Ane para iT sahita evaM iTa rahita donoM prakAra ke zabdoM meM bhI 'vans' ke 'va' ko 'u' ho jAtA hai // 319 / / ____ vidunma + as "pAne vaizA ni." isa 188ve sUtra se nakAra kA lopa hokara evaM 'nAmi' se pare s ko na hokara 'viduSaH' banA / aba vyaMjana vAlI vibhakti ke Ane para-vins + bhyAm / / virAma evaM vyaJjanAdi vibhakti ke Ane para anaGvAha aura vansa zabda ke anta ko 'dakAra' ho jAtA hai // 320 // ata: 'vyaMjane ceSAM ni:' se nakAra kA lopa hokara 'vidUbhyAm' bnaa| vidvAn vidvAMsI pisA / viduSe vidyAm vidyaH he vin / visauM / hepisaH | viduSaH vidbhyAm piyaH vidvAMsamavidvAMsau viduSaH | viduSaH viduSoH pidupAm viduSA bimAm vidimaH | viduSi viduSoH / piAsa pecivas+si= pecivAna, banA bud vibhakti taka vidvAn ke samAna rUpa bnege| Aye apura svara vAlI vibhakti ke Are para kucha aMtara hai| yathA--peciva + zas "nimitta ke abhAva meM naimittika kA bhI abhAva ho jAtA hai" isa nIti ke anusAra pecivans zabda ke id kA abhAva hokara evaM uparyukta 319ve sUtra se 'ba' ko 'u' hokara 'peSuSaH bnaa| peyivAn peSirNasI pecirvAsaH / peSuSe pebhiSayAm peviSayaH he peSivan / he pedhivAsau / he peviSAmaH | pe peSivadabhyAm pacivazyaH pepicAsa penivAsI peSuSaH pepa: pecibabhyAm pabibAdamA | pepi pavimAna nidhanma zabda ke rUpa bhI isI prakAra se calate haiN| ukhAzrama zAna meM kucha bheda hai| mukhAzras+si virAma aura dhyAnAdi vibhakti ke Ane para asa ana zabda ke aMta ke sakAra ko dakAra ho jAtA hai // 321 // pecuvAma peSuSA . 1. baiTakAya khAgamema sahitAya // 1, dhanIti ciniyAkSiNyAne sadham // 3. Agama sahanubandhaH briyaarpt|| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 kAtantrarUpamAlA zrasidhvasoliGgayorantasya do bhavati virAme vyaJjanAdau ca / ukhAzrata, ukhAzrad / ghuTsva re nuH // 322 // zrasidhvasorliGgayornurAgamo bhavati ghusvare pare / ukhaaaNsau| ukhaanNsH| saMbodhane'pi tadvat / ukhAdaMsaM / ukhaashrNsau| ukhAzrasa: / ukhaashrsaa| ukhAzradbhyAm / ukhAzradbhiH / ukhAzratsu / evaM parNadhvas zabdaH / adas zabdasya tu bhedaH / tadAdyatvam / sau saH // 323 / / tyadAdInAM dakArasya sakAro bhavati sau pare / sAvau silopazca // 324 // adaso'ntasya aurbhavati svare pare silopazca / asau / dvitve adasa: pade maH // 325 / / evaM 'si' kA lopa hokara ukhAvata, ukhAzrad bana gyaa| ukhAzras + auM ghaT svara vAlI vibhakti ke Ane para as, dhvas zabda ko 'nu' kA Agama ho jAtA puna: nakAra kA anusvAra hokara 'ukhAdaMsau' bnaa| saMbodhana meM bhI vaise hI rUpa rheNge| ukhAzras + bhyAm uparyukta 321veM sUtra se 's' ko 'd' hokara 'ukhAzradbhyAm' bnaa| ukhAzrata, ukhAzrada ukhAzresau ukhAzraMsaH he ukhAzrata, ukhAzrada he ukhAsau he ukhAzraMsaH ukhAbhaMsam ukhAaMsau ukhAnasaH ukhAzrasA ukhAzrabhyAm ukhAdimaH ukhAzrase ukhAzrabhyAm ukhAzrayaH ukhAzrasaH ukhAzradbhyAm ukhAzrayaH ukhAzrasa: ukhAzrasoH ukhAnasAm ukhAzrasi ukhAzrasoH ukhAzratsu isI prakAra se parNadhvas zabda ke rUpa calate haiN| adas zabda meM kucha bheda haiN| adas + si "tyadAdInAm vibhaktau" isa 172veM sUtra se adas ko akArAMta 'ada' huaa| si vibhakti ke Ane para tyadAdi ke dakAra ko sakAra ho jAtA hai // 323 // ata; asa + si rhaa| adas ke aMta ko 'au' ho jAtA hai| evaM 'si' vibhakti kA lopa ho jAtA hai / / 324 // ata: asa+ au= asauM bnaa| anna supa vibhakti taka adas ko 'ada' Adeza kara lenA cAhiye / ada+ au adas ko pada karane para 'da' ko 'ma' ho jAtA hai // 325 // Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 vyaJjanAntA: pulliGgAH adasa: pade sati dasya mo bhavati / utvaM mAt // 26 // adaso mAtparo varNamAtrasyotvaM bhavati AntaratamyAt / amU / jasi edabahutve tvii||327|| adaso mAtparo bahutve niSpanne edIrbhavati / amI / amuN| amU / 'amUn / ado muzca // 328 // adaso murAdezo bhavati TAvacanasya ca nAdezo'striyAm / amunaa| amUbhyAm / adasa // 329 / ___ adaso'gvarjitAtparo bhis bhir bhavati / dhuTyetvam / amIbhiH / amussmai| amUbhyAm / amIbhyaH / amuSNAt / apUbhyAM / amIbhya: / amuSya / amuyo: / amISAm / amuSmin / amuyo: / amISu // zreyans zabdasya tu bhedaH / zreyAn / zreyAMsau / zreyAMsa: / he zreyan / he zreyAMsoM / he zreyAMsaH / zreyAMsaM / shreyaaNsau| zreyasaH / shreysaa| zreyobhyAM / zreyobhiH / pumanszabdasya tu bhedaH / pumAn / pumAMsau / pumAMsaH / he puman / pumAMsaM / pumaaNsau| - - - adasa ke 'ma' se pare 'varNamAtra da' ke 'a' sahita vibhakti mAtra ko ukAra ho jAtA hai // 326 // aura vaha ukAra Adeza krama se hotA hai; yathA--hrasva svara ko hrasva 'u' evaM dIrgha svara ko dIrgha '' hotA hai / yahA~ dIrgha au hai / ata: dIrgha U hokara-am +U= amU banA / ada+ jara hai pUrvokta "adasa: pade ma:" sUtra se 'da' ko 'ma' karake "ja: sarva i." isa 152veM sUtra se jas ko 'i' aura saMdhi hokara 'ame' banA / puna:.-. ___ bahuvacana ke 'e' ko 'I' ho jAtA hai // 327 // adama ke 'm' se pare bahuvacana meM bane hue 'e' ko 'I' hokara 'amI' banA / ada + am hai / 'da' ko 'ma' evaMda ke 'a' sahita am ke a ko 'u' hokara 'amum' banA / ada+ zas hai| pahale adAn banA karake 'da' ko 'ma' aura dIrgha 'A' ko 'U' karake 'amUn' bnaa| ada+TA haiN| strIliMga ko chor3akara adas ko 'amu' evaM 'TA' ko 'nA' Adeza ho jAtA hai // 328 // ___ata: 'amunA' banA / ada+ bhyAm 'akAro dIrgha ghoSavati' sUtra se 'adAbhyAm karake d ko m evaM 'A' ko U karane se 'amUbhyAm' bnaa| ada + pis hai pUrvavat 'da' ko 'm' karake Age sUtra lgaa| ak varjita adas se pare 'bhis' ko 'bhir' Adeza ho jAtA hai aura dhuTa ke Ane para ekAra' bhI ho jAtA hai // 329 // ata: 'amebhiH' bana gayA / puna:--'ebahutve tvI' sUtra se bahuvacana ke 'e' ko 'I' karake 'amIbhiH' banA / ada +De hai pUrvavat da ko 'ma' aura 'a' ko 'u' karake "smai sarvanAmnaH" isa 153veM sUtra se 'De' ko 'smai' karake 'nAmi' se pare s ko pa karane se 'amAma' bnaa| ada+ isi pUrvavat d ko ma, a ko 'u' karake "si smAt" isa 154veM sUtra se smAt karake s ko pa huA aura 'amuSmAt' bnaa| ada + os hai da ko 'ma' karake 'osi n' 146veM sUtra se a ko 'e' evaM saMci karake 'amayo:' banA evaM 'utvaM mAt' se ma ke 'a' ko '3' karake 'amuyo:' bana gyaa| 1.zasi sasya ca naH : Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 kAtantrarUpamAlA paMso'nzabdalopaH / / 330 // pumAns ityetasya anzabdasya lopo bhavati, adhuTsvare vyaJjane ca pare / puMsaH / puMsA / syAdidhuTi pdaantvt||331|| syAdidhuTi pare padAntavatkArya bhavati / iti nyAyAt / mo'nusvAravyaJjane / pubhyAM / pubhiH / ityAdi / kole kArAnta: / hakAntiH klio madhumit zabdaH / madhulina, madhuliD / madhulihau / madhuliiH / saMbodhane'pi tadvat / madhuliTsu / evaM puSpalihU ityAdi / goduh zabdasya tu bhedH| hacaturthAntasya dhAtorityAdinA cturthsvm| amU ama amISu zreyAn ada+Di hai pUrvavat sArI prakriyA karake 'Di' ko 'sbhin' karake 'amuSmin' bnaa| asau amI amubhAt amabhyAm amIbhyaH amum aman / amuSya amuyoH amISAm amunA apUbhyAm amIbhiH / bhamumin amuyoH amuSmai amuNyAma amIyaH zreyansa zabda meM kucha bheda hai-zreyas+si hai "sAntamahatonopabhAyA:" isa 286ve sUtra se s kI upadhA ko dIrgha hokara saMyogAMta s kA lopa evaM 'si' kA lopa hokara zreyAn' banA / tathaiva puTa vibhakti meM dIrgha hokara zreyAMsI Adi banatA hai| zreyans + zas hai 'vyaMjane vaiSA ni:' sUtra 188 se aSud vibhakti meM n kA lopa hokara 'zreyasa:' banA / zreyAMso zreyAMsaH | zreyame yobhyAm zreyogyaH he zreSan / he zreyAMsI / zreyAMsaH / zreyasa ayodhyAma zreyobhyaH zreyAMsama zreyAMso zreyasaH zreSasoH preyasAm zreyasA zreyopAm zreyobhiH zreyasi zreyasoH zreyasa,meyamsa pumans zabda meM kucha bheda hai| pumans +si pUrvavat ghuTa vibhakti meM 'na' kI upadhA ko dIrma karake 'pumAn' Adi bnaa| pumans +zas hai| pumans isa zabda ke 'an' zabda kA lopa ho jAtA hai // 330 // yaha niyama adhuT vibhakti ke Ane para hotA hai| ata: pums + zas rahA puna: 'm' kA anusvAra hokara 'pusaH' bana gyaa| pums + dhyAna hai| si Adi dhuda vibhakti ke Ane para padAMtavat kArya ho jAtA hai // 331 / / isa nyAya se 'saMyogAntasya lopaH' sUtra se s kA lopa hokara 'mo'nusvAro vyajane' se kA anusvAra hokara 'pubhyAm' bana gyaa| punAso pumAmA subhAsI mubhaaNs| puMdhyAma dhuSasima pumAMsI esoH dhunAma khubhiH 1. padAntavAkAya kiM / vA vargAmamiti vikalpaH / puMdhyAma Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntAH pulliGgAH dAderhasya gaH // 332 // I dAderhakArasya gakAro bhavati, virAme vyaJjanAdau ca / godhuk godhug / goduhau / godahaH / saMbodhane'pi tadvat | goduhaM | goduhau | goduhaH / goduhA / godhugbhyAM / godhugbhiH / ityAdi / muh-zabdasya tu bhedaH / muhAdInAM vA // 333 // muhAdInAM hakArasya gakAro bhavati vA virAme vyaJjanAdau ca / muk, muga, muD / muhauM / muhaH / muhaM / muhau / muhaH / muhaa| mugbhyAM mudbhyAM / mugbhiH muDbhiH / ityAdi / evaM druh snuha sniha prabhRtayaH / praSThavAzabdasya tu bhedaH / praSTavAda, praSThavAD / praSThavAhau / praSThavAhaH / praSThavAhaM / praSThavAhau / isa prakAra se sakArAMta zabda hue| aba hakArAMta pulliMga madhu liha zabda hai / madhulih + si 'hazaSachAntejAdInAM Da:' isa 271veM sUtra se 'h' ko 'D' punaH vikalpa se 'TU' hokara 'madhulida, madhuliD' bana gyaa| madhulida, madhuli he madhuliT madhuliham madhulihA madhulihau he madhuliha madhulihau goduham goduhA madhuliha-- madhu ko cATane vAlA madhulihaH he madhuliha muka muga muTu mudda he madhulikhe madhuliha: madhulihaH madhuliha madhulibhyAm madhulibhiH madhulihi puSpaliha Adi ke rUpa bhI isI prakAra se cleNge| goduha zabda meM kucha bheda hai| goduh + si haiM 'vyaJjanAcca' sUtra se 'si' kA lopa hokara 'hacaturthAntasya dhAtostRtIyAderAdi caturthatvamakRtavat' isa 290veM sUtra se dhAtu ke tRtIya akSara ko caturtha akSara ho gayA taba 'godhuhU' rhaa| punaH - muk muga muda mur3a muham madhulibhyAm madhulihubhyAm madhuliho: madhuliho: 'da' hai Adi meM jisake aise hakAra ko 'ga' ho jAtA hai // 332 // jabaki virAma aura vyaJjanAdi vibhaktiyA~ AtI haiM / evaM "padAMte ghuTAM prathamaH" tRtIya ko vikalpa se prathama akSara hokara 'godhuk godhuga' banA goda- gAya ko duhane vAlA gvAlA goduhaH goduhe goduH goduhaH goduhaH goduhi godhuk godhug goduha he godhuka, he godhug he goduhau goduha goduH godhubhyAm godhubhiH muha zabda meM kucha bheda hai| muh + si virAma aura vyaJjanAdi vibhakti ke Ane para muh Adi zabdoM ke hakAra ko 'g' vikalpa se hotA hai // 333 // vikalpa se matalaba "hazaSachAntejAdInAM GaH " sUtra se 'D' bhI ho jAtA hai| tathA vikalpa se prathama akSara hokara cAra rUpa "muk mug mud mui" bana gaye / muhau he muhau muhau gobhyAm godhugdhyAma goduho goduho muhaH 113 he madhuliGbhyaH madhuniDbhyaH madhulihAm madhuliTsu madhulitsu muhaH muhaH godhugbhyaH godhugbhyaH goduhAm gokSu Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 kAtantrarUpamAlA vAhervAzabdasyautvaM // 334 // vAhervAzabdasyautvaM bhavati, aghuTsvare pre| praSThauhaH / prsstthauhaa| praSThavADbhyAM / praSThavADmiH / praSThavATsu / ityAdi / anaDvAha zabdasya tu bhedaH / sau sau nuH // 335 / / anaDvAha ityetasya nurAgamo bhavati sau pare / anaDvAn / anaDvAhI / anaDvAhaH / sambuddhAvubhayorhasvaH // 336 / / caturanaDuhorubhayo: sambuddhau hrasvo bhavati / he anaDvan 3 / he anaDvAhaM / anddvaahau| mugbhyAm, muDabhyAm mugbhiH mubhiH mugbhyAma, muDbhyAm mugbhiH, mubhiH mugbhyAm.muDbhyAm mugbhiH, mubhiH muhoH muhAma muhoH muTu, muTsa, mutsu snuha aura sniha zabda ke rUpa bhI isI prakAra se calate haiN| praSThavAha zabda meM kucha bheda hai / praSThavAda + si "hazaSachAnte" ityAdi sUtra se 'ha' ko 'i' hokara evaM prathama akSara bhI hokara 'praSTavATa, praSThavAD' bnaa| adhuT svara vAlI vibhakti meM bheda hai / praSThavAh + zas aghuT svara vAlI vibhakti ke Ane para vAha ke 'vA' zabda ko au' ho jAtA hai // 334 / / ata: praSTha auha + as = saMdhi hokara "praSThauha:" banA / praSTavATa, praSThavADU praSThavAhI praSThavAhaH he praSTavAda, praSThavAD ! he praSThavAhI he praSThavAhaH praSThavAhama praSThavAho praSThauhaH praSThohA praSThavAbhyAm praSThavAbhiH praSThauhe praSThavADyAm prAThavADbhyaH praSThauhaH praSThavADbhyAm praSThavADbhyaH praSThAhaH praSThauho: praSThauhAm praSThohi praSThohoH prAThavATsu, praSThavAtsu anaDvAh zabda meM kucha bheda hai| anaDvAh + si si vibhakti ke Ane para anaDvAha ko 'nu' kA Agama ho jAtA hai // 335 // ata: 'anaDvAnh' rhaa| saMyoga ke anta kA lopa hokara 'anaDvAn' bnaa| saMbodhana meM anaDvAh +si catvAra aura anaDvAh zabda ke 'vA' ko saMbuddhi si ke Ane para hrasva ho jAtA hai // 336 // ata: he 'anaDvan' banA / anaDvAh + zas Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntAH strIliGgAH anaDuhazca / / 337 // anaDvAh ityetasya vAzabdasyotvaM bhavati aghudasvare pare vyaJjane ca pare / anaDuhaH / anaDuhA 1 virAmavyaJjanetyAdinA datvaM / anaDudbhyAM / anaDuddhiH / anaDutsu / ityAdi / iti hakArAntAH / priyAzcatvAro yasyAsau priyacatvAH / priyctvaarau| priyacatvAraH / he priyacatvaH 3 / priyacatvAraM / priyctvaarau| priyacaturaH priyacaturA | priyacaturbhyAM / priyacaturbhiH / ityAdi / iti vyaJjanAntAH pulliGgAH atha vyaJjanAntAH strIliGgA ucyante kavargAntAH strIliGgajha aprasiddhAH / cakArAntaH strIliGgastvac zabdaH / tvak tvag / tvacau | tvacaH / tvakSu / ityAdi / evaM vAc zabdaprabhRtayaH / chakArAnto'prasiddhaH / jakArAntaH strIliGgaH sraj zabdaH / srak, aghuT svara evaM vyaJjanAdi vibhakti ke Ane para anaDvAT ke "vA" zabda ko 'Da' ho jAtA hai // 337 // ata: 'anaDuhaH' banA | anaDvAha + bhyAm "virAmavyaJjanAdiSu" ityAdi 320 veM sUtra se 'hU' ko 'd' hokara 'anaDudbhyAm' banA / banA hai anaDvAn anaDvAhau he anaDvan ! he anaDvAhau anaDvAham I anaDvAh--bail anaDvAhaH he anar3avAha anaDuhaH anaDudbhiH anaDuhe anaDuhaH anaDuhaH anaDuhi priyacatvAH priyacatvArau priyacatvAraH he priyacatvaH / he priyacatvArau he priyacatvAraH priyacatvArau priyacaturaH priyacaturbhyAm priyacaturbhiH * priyacatvAram priyacaturA anaDuhA anavA anaDudbhyAm isa prakAra se hakArAMta zabda hue| aba rakArAMta priyacatvA zabda hai / priyA haiM cAra jisake aise puruSa ko 'priyacatvA:" kahate haiN| aise yahA~ bahuvIhi samAsa meM zabda 115 anaDudbhyAm anaDudbhyAm anaDuho anaho priyacaturaH priyacaturi aba vyaJjanAnta strIliMga kahA jAtA hai| priyacatvAr + si si kA lopa evaM rakAra kA visarga hokara 'priyacatvA:' banA / saMbodhana meM 336 veM sUtra se 'vA' ko hrasva hokara he priyacatvaH banA priyacatvAr + zas hai 337veM sUtra se " vA " ko 'Tha' hokara 'priyacaturaH' banA / priyacatvAra-cAra strI sahita puruSa / priyacature priyacaturaH vyaJjanAnta strIliMga prakaraNa isa prakAra se vyaJjanAnta pulliMga prakaraNa samApta huA / anaDudbhyaH anaDudbhyaH priyacaturo: priyacaturoH anaDuhAm anaDutsu priyacaturbhyAm priyacaturbhyaH priyacaturbhyAm priyacaturbhyaH priyacaturAm priyacaturSu isameM kavargAnta strIliMga aprasiddha hai, cakArAMta strIliMga 'tvac' zabda se prakaraNa zurU ho rahA | hai Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA 116 sram / srajau / saja: / srakSu / ityAdi / jhaTavargAntA aprasiddhAH / takArAnta: strIliGgo vidyucchabdaH / vidyuta, vidyut / vidyutau / vidyutaH / ityAdi / thakArAnto'prasiddhaH / dakArAnta: strIliGgaH zarad zabdaH / zarata, zarad / zaradau / zaradaH / evaM saMvid viSad pariSad prabhRtayaH / tyadzabdasya tu bhedaH / tyadAdyatvaM / striyAmAdetyAdinA sro laji tvac+si hai "cavargadRgAdInAM ca" isa 254veM sUtra se virAma aura vyaJjanAdi vibhakti ke Ane para 'ca' ko 'g' ho gayA evaM "padAMte dhuTAM prathamaH sUtra se vikalpa se prathama akSara hokara tvak tvag bnaa| tvaca-chAla tvaka, tvaga tvacau tvacaH / tvace tvAbhyAm tvAbhyaH hai tvaka, tvag he tvacA he tvacaH / vacaH tvAmyAm tvAcyaH tvacam tvacI tvacaH tvacaH tvacoH tvacAm tvacA svAbhyAm tvagbhiH / tvaci tvacoH tvakSu 'vAc' zabda ke rUpa bhI isI prakAra se clege|| chakArAnta zabda aprasiddha haiN| aba jakArAnta sraj zabda hai| sraj+si = lak srag / pUrvokta 254veM sUtra se g hokara rUpa bana gayA / sraj-mAlA srak, srag srajaH sambhyAm stragbhyaH he saka, slaga he sajau he strajaH sagbhyAm snagbhyaH khajam sajo sajaH sajoH srajAm sajA sagamyAm sragbhiH srajoH jha, ba aura TavargAnta zabda strIliMga meM aprasiddha haiN.| aba takArAnta strIliMga vidyut zabda hai| vidyut + si-vidyut, vidyud banA 1 'si' kA lopa hokara "vA virAme" sUtra se prathama akSara bhI ho gyaa| vidyut-bijalI vidyut , vidyud vidyuvau vidyutaH / bidhute vidyubhyAm vidhubhyaH he vidyut vidyuna he vidhuto he vidyutaH / vidyutaH vidyudaNyAm vidyumyaH vidyutam vidhuto vidyutaH | vidyutaH vidyutoH vidyutAm vidyutA vidyubhyAm vidyudiH / vidyuti vidyutoH vidyutsu thakArAnta strIliMga aprasiddha hai| dakArAnta zarad zabda ke rUpa bhI isI prakAra se cleNge| zarad zarat zarad zaradau zaradaH zarade zaradbhyAm zaradabhyaH he zarat zarada he zaradau he zaradaH zaradabhyAm zaradbhyaH zaradam zarado zaradaH zaradaH zaradoH zaradAm zaradA zarabhyAm zaradiH zaradi zaradoH zaratsu saMvida, vipad aura pariSad Adi ke rUpa bhI isI prakAra se cleNge| tyad zabda meM kucha bheda hai / tyad + si hai| f Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - . . vyaJjanAntA: strIliGgAH 117 Apratyaya: / sau-tasya ceti sakAraH / syA / tye / tyAH / tyAM / tye / tyAH / tyayA / tyAbhyAM / tyAbhiH / tyasyai / tyAbhyAM / tyAbhyaH / tyasyAH / tyAbhyAM / tyAbhyaH / tyasyAH / tyayoH / tyAsAM / tyasyAM / tyayoH / - - - - tyayA sA te tAH tayoH 1 111 tAsu tasyai tAbhyaH "tyadAdInAm vibhaktau" sUtra se akArAnta 'tya' bnaa| puna: "siyAmAdA" isa 215ve sUtra se mITiMga meM 'a' malyAsa hokA. 'ramA' janma / puna: 'tasya ca' isa 288veM sUtra se 't' ko 's' hokara 'syA' evaM si vibhakti kA lopa ho gyaa| aba sabhI vibhaktiyoM meM tyA banAkara strIliMga kI sarvanAma vibhakti lagAnA cAhiye / yathA---tyA + au "aurim" sUtra 211veM se 'i' hokara saMdhi hokara 'tye' bnaa| tyad-vaha tyAH tyasyAH tyAbhyAM tyAbhyaH tyAm tyAH tyasyAH tyayoH tyAsAma tyAbhyAM tyAbhiH tyasyAm tyayoH tyAsu tyasyai tyAbhyAM tyAbhyaH isI prakAra se tada, yad aura etad ke rUpa calate haiN| yathA tAH tasyAH tAbhyAm tAbhyaH vAm tasyAH tAsAMm tayA tAbhyAm tAbhiH tasyAm tayoH tAbhyAm yada-jo yA: / yasyAH yAbhyAm yAbhyaH yAH / yasyAH yAsAm yayA yAbhyAm yAbhiH yasyAma yayoH yasyai yAbhyAm yAdhyaH etad-vaha eSA ete etAH etasyAH etAbhyAm etAbhyaH etAm, enAm ete, ene etAH enAH etasyAH etayoH, enayoH etAsAm etayA, enayA etAbhyAma etAbhiH etasyAma etayoH, enayoH etAsu etasya etAmyAm etAbhyaH dhakArAMta strIliMga vIrudh zabda hai / vIrudh + si "padAMte dhuTA prathama:" 76veM sUtra se prazcama akSara hokara 'vA virAme' se vikalpa se tRtIyA hokara 'vIruta, vIrud' bnaa| viirudh-ltaa| vIrut, vIrud vIrudhau cauruSaH / vIrudhe dhIrubhyAm vorubhyaH he vIrut, vIrud he vIrudhau he vIrudhaH / vIruSaH vIrudaNyAma vIrubhyaH vIrudham vIrudhau vIrudhaH / vIrudhaH boruyoH vIrudhAm vIrudhA vIrudbhyAm vIruddhiH / borudhi vIruSoH isI prakAra se 'samidh' zabda ke rUpa bhI calate haiN| isa prakAra se dhakArAMta zabda hue, aba nakArAnta strIliMga sIman zabda hai / sIman + si yA yAm yayoH yAsu vIrutsu Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 kAtantrarUpamAlA tyAsu / evaM tadzabda: / sA / te / tA: / ityAdi tyadazabdavadrUpaM / evaM yad etad zabdau / dhakArAntaH strIliGgo vIrudhzabdaH / vIrut, vIrud / vIrudhI / vorudhaH / ityAdi / evaM samidhprabhRtayaH / iti dhakArAntAH / nakArAnta: strIliGga sImanazabdaH / siimaa| sImAnau / sImAna: / aghuTi / avamasaMyogetyAdinA alopa: / sImnaH / ityAdi / evaM paMcanzabdAdInAM pUrvavat / iti nakAsantA; / pakArAntaH strIliGgo'pazabdaH / tasya bahuvacanameva / apazca // 338 / / ap ityetasya upadhAyA dIpoM bhavati asambuddhau ghuTi pare / Apa: / apa: / apAM bhedaH / / 339 / / / apAM do bhavati vibhaktI bhe pare / andiH / abhyaH / adbhyaH / apAM / apsu / iti pakArAntaH / phakArabakArAntAvaprasiddhau / bhakArAntaH strIliGgaH kakubhazabdaH / kakup, kakuncha / kakubhau / kakubhaH / ityAdi / sIne 'ghuTi cAsaMbuddhau' sUtra 177veM se 'n' kI upadhA dIrgha hokara evaM nakAra kA vibhakti kA lopa hokara 'sImA' bnaa| aghuT svara vAlI vibhakti meM kucha antara hai| sIman + zas "avamasaMyogAdano'lopo'luptavacca pUrvavidhau" isa 250veM sUtra se va, ma, saMyukta na hone se 'an' ke akAra kA lopa hokara 'sImnaH' bnaa| sIman-hada, maryAdA sImA sImAnau sImAnaH / sImadhyAma sImabhyaH he sIman he sImAnau he sImAnaH | saumnaH sImabhyAm sImabhyaH sImAnam sImAnau sImmaH sImnaH sImnoH sImnAm somnA somabhyAm sImabhiH / sImni, sImani sImno: sImasu paJcan Adi zabdoM ke rUpa strIliMga meM pUrvavat pulliGga ke samAna hI cleNge| paJca / paJcabhya: / paJca / paJcabhyaH / paJcabhiH / paJcAnAm / paJcasu / isa prakAra nakArAnta zabda hue, aba pakArAnta strIliMga ap zabda hai| yaha ap zabda bahuvacana meM hI calatA hai| ap + jas asaMbuddha ghuTa ke Ane para 'apa' kI upadhA ko dIrgha ho jAtA hai // 338 // ata: Ap + as=Apa: bnaa| ap + zas = apa: / ap+bhisa hai| ___'bha' vibhakti ke Ane para apa ke 'p' ko 'd' ho jAtA hai // 339 // ata: 'adbhiH ' bnaa| ApaH addhiH apAm adbhyaH adbhyaH phakArAMta, bakArAnta zabda aprasiddha haiN| aba bhakArAnta strIliMga 'kakubha' zabda hai| kakubh + si si kA lopa hokara 'padAMte dhuTA prathama:' sUtra se prathama akSara apaH Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntAH strIliGgAH 119 iti bhakArAntaH / makArAntaH strIliGgaH kimzabdaH / tasya kAdezaH / ApratyayaH / kaa| ke / kAH / kAM / ke / kAH / kayA / kAbhyAM / kAbhiH / kasyai / kAbhyAM / kAbhyaH / kasyAH / kAbhyAM / kAbhyaH / kasyAH / kayoH / kAsAm / kasyAM / kayoH 1 kAsu / ityAdi / idaMzabdasya tu bhedaH / sau- iyaM / anyatra tyadAdyatvaM / dAderma iti dasya matvaM / striyAmAdetyApratyayaH / ime / imAH / imAM / ime imAH / Tausorana iti anAdezaH / anayA / advayaJjane'nak ityatve / AbhyAM / AbhiH / bhAvini bhUtavadupacAraH / asyai / AbhyAM / AbhyaH / asyAH / AbhyAM / AbhyaH / asyAH / anayoH / AsAm / asyAM / anayoH / Asu / anvAdeze pUrvavat / enAM / ene / enAH / enayA / enayo: / yakArAnto'prasiddhaH / ityAdi / rakArAntaH strIliGgaJcatvArazabdaH / tasya I 'vA virAme' sUtra se tRtIya hokara 'kakup kakun' banA / kakup kakub kakubhau kakubhaH kakubhe kaMkubdhyAm kakubbhyaH he kakupa kakuba he kakubhau he kakubhaH kakubhaH kakubbhyAm kakubhyaH kakubham kakubhau kakubhaH kakubhaH kakubhoH kakubhAm kakubhA kakubbhyAm kakubpiH kakubhi kakubhoH kakupsu makArAMta zabda hue| aba makArAMta strIliMga 'kim' zabda hai| kim+ si / "kiM kaH" 304veM sUtra se vibhakti ke Ane para 'kim' ko 'ka' Adeza hotA hai evaM 'striyAmAdA' 255 sUtra se 'A' pratyaya hokara 'kA' bana gyaa| aise hI 'kA' zabda banAkara pratyeka vibhakti meM 'sarvA' ke samAna rUpa calA lenA cAhiye / kA kAma kayA kAbhyAm kAbhyAm kasyai idaM zabda meM kucha bheda hai / idaM +si / " idamiyamayaM puMsi " isa 305 veM sUtra se strIliMga meM idaM ko 'iyaM' Adeza' banA / I iyam irmA enAm anayA, enayA asyai kAH kAH kAbhi: ime ime ene kAbhyaH jAtA hai| ataH 'iyaM' se idaM + au 'tyadAdInAm vibhaktau' sUtra se sarvatra 'ida' banegA evaM "do'dverma:" isa 306 veM sUtra dakAra ko makAra huA evaM 'striyAmAdA' sUtra se AkArAMta hokara rUpa cleNge| ataH dvivacana meM 'ime' banA / idaM imA + TA 'Tausorana: / 307veM se 'ana' Adeza 'A' pratyaya ho 'ToMsore' 213 veM sUtra se 'e' hokara 'anayA' banA / idam + dhyAm haiM 'advyaJjane'nak' 308veM sUtra se 'a' hokara 'A' hokara 'AbhyAm' banA / dvitIya meTA aura osa meM 'ena' Adeza hokara anvAdeza artha meM 'enAm' Adi banA / idaM - yaha imAH imA:, enAH AbhiH kasyAH kasyAH kasyAm | asyAH asyAH kAbhyAm kayoH kayoH asyAm kAbhyaH kAsAm kAsu AbhyAm AbhyaH anayoH enayoH AsAm anayo:,enayo: Asu AbhyAm AbhyAm AbhyaH yakArAMta strIliMga aprasiddha hai| aba rakArAMta strIliMga catvAr zabda haiN| yaha bahuvacana meM hI calatA catvAr + jas Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 bahuvacanameva / tricaturorityAdinA catastrAdezaH / tau raM svare iti ratvaM / catastraH / catastraH / catasRbhiH / catasRbhyaH / catasRbhyaH na nAmi dIrghamiti dIrgho na bhavati / catasRNAM / catasRSu / ityAdi / gizabdasya tu bhedaH / sau irurorIsrUrau / / 112 / / dhAtorirurorarUrau bhavato virAmaM vyaJjanAdau ca go gaye I / sambodhane'yi tadvat / giraM / girauM / giraH / girA / gIrdhyA / gIrbhiH / gire| gIrdhyA / gIrbhyaH / giraH / gIrdhyA / gorbhyaH / giraH / giroH / 1 "tricaturoH striyAM tisRcata vibhaktau" 223veM sUtra se catvAr ko 'catasR' Adeza 'tau raM svare' 224veM sUtra se R kora hokara 'catasra:' banA / catasR + Am 'na nAmi dIrghaM' se dIrgha nahI huA tula 'nu' hokara catasRNAm banA / catastraH / catasra: / catasRbhiH / catasRbhyaH catasRbhyaH / catasRNAm / catasRSu / gira zabda meM kucha bheda hai| gir + si "irurorarUrau " 112 veM sUtra se 'Ir' hokara 'si' kA lopa evaM 'r' ko visarga ho gyaa| taba 'gI: ' kAtantrarUpamAlA 1 banA / gir + bhyAm = gIrbhyAm, saMpUrNa vyaMjanAdi vibhakti meM dIrgha hogaa| vA kA adhikAra hone se vyaMjana vibhakti meM repha ho visarga nahIM hogA / girvANI gIH girau gira: he gI he girI he giraH girama girI giraH gIrbhiH girA gorbhyAm isI prakAra se pura dhur Adi ke rUpa calate haiN| rakArAnta zabda hue| lakArAnta zabda aprasiddha hai| vakArAMta strIliMga 'div' zabda haiM 1 dyauH dyauH divam divA dina dau div + si 'au sau' sUtra 314veM se si ke Ane para vakAra kA 'au' evaM si kA visarga hokara 'dyauH' barA / div + bhyAm hai / " div udadvyaJjane " 316 veM sUtra se 'v' ko ThakAra hokara 'dhyAm' banA / div-- svarga divau gire giraH giraH giri divaH he diva gIrbhyAm gIrbhyAm giroH giro: dive divaH diva: gorbhyaH gI girAm gIrSu dyubhyAm dhubhyAm divoH digho ghubhyaH ghubhyaH divAm divaH dhubhyAm divi dhuSu yubhiH vakArAMta zabda hue| zakArAnta strIliMga dRz zabda hai / dRz + si "cavargadRgAdInAM ca" sUtra se 'g' padAMte dhuTAM prathamaH se k hokara 'dRk dRg' banA 1. yaha sUtra pahale A cukA hai| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA; strIliGgAH 121 giraaN| giri / giroH / vAdhikArAdvibhaktivyaJjane rephasya visoM na syAt / gIrSu / evaM pur dhura prabhRtayaH / iti rakArAntAH / lakArAnto'prasiddha ! cakArAntaH sIlijhe divazadaH ! ma ca sudizabdavat 1 dyauH / divau / diva: / divaM / divau| diva: / divA / diva uddhynyjne| dyubhyAM / dhubhiH / ityaadi| iti vakArAnta: / zakArAnta: strIliGgo dRz zabdaH / dRk, dRg / dRzau / dRzaH / ityAdi / iti zakArAnta: / SakArAnta: strIliGgo vigruSzabda: 1 vigruda, vipuD / vipraSau / vipuSaH / ityAdi / SakArAnte dadhRSzabdasya tu bhedaH / cavargadRgAdInAM ca gatvaM / dadhRk dadhRg / dadhRkSu / ityAdi / sakArAntaH strIliGgaH suvacas zabdaH / sa ca pUrvavat / suvacAH / dRz-netra dazaH vipuSe vipuSaH dRka dRg dazau dRzaH / daze dRgbhyAm dAbhyaH he dRk, dRg he dazau he dRzaH dRgbhyAm dRgbhyaH dRzam dRzau dRzaH dRzaH dRzoH dRzAm dRzA dRgbhyAm dadhiH / dRzi dRzoH zakArAnta zabda hue / aba SakArAnta vipruS zabda hai| viSup + si "hazaSachAnte" ityAdi sUtra se 'D' hokara 'viThuTa, vighuD' bnaa| viS vibhuTa, viguD vighumau vizuSaH viSuDbhyAm vighujhyaH he viguda. he viguDa he vibhuSoM he digruSaH vibhuSaH viDbhyAm vigruSyaH vizuSam viSuSo viSuSaH / viSupoH vibhuSAm vipupA viDbhyAm vighubhiH / vipi vigruSo SkArAMt dadhRS zabda meM kucha bheda hai| dadhRS + si "cavargadRgAdInAM ca" sUtra se 'g' hokara 'dag dadhRka' bnaa| dadhRka,dadhA dadhRgbhyAm dadhRbhyaH dadhRSam devRSaH daSoH dadhAm dhRSA dAbhyAma dagbhiH dadhRSi dadhRSoH dadhRkSu dadhRSe dadhRbhyAm dagbhyaH sakArAMta strIliMga suvacasa zabda hai| suvacas + si yaha pUrvavat calegA arthAt "antvasantasya cAdhAtossau" sUtra 277veM se s kI upadhA ko dIrgha hokara 'suvacA:' banA / suvacAH suvacasau suvacasaH / suvacase suvacobhyAm suvacobhyaH he suvacAH he suvacasau he suvacasaH | suvacasaH suvacomyAm suvacomyaH sunvacasam suvacasau suvacasaH / suvacasaH suvacasoH suvacasAm suvacasA suvacobhyAm sulacobhiH / suvacasi suvacasoH suvacaHsu adas zabda meM kucha bheda hai| adas + si 'sau saH' 323veM sUtra se dakAra kA sakAra "sAvI silopazca" sUtra 324veM se aMta ko au hokara 'asau' banA 1 anyatra vibhakti meM "tyadAdInAm" 'a' punaH strIliMga meM 'A' pratyaya karake "adasa; pade maH" sUtra se 'da' ko 'ma' karake evaM varNamAtra ko ukAra karake pUrvavat rUpa cleNge| dadhRSaH dharaH Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 suvacasau / suvacasaH / ityAdi / adas zabdasya tu bhedaH / tyadAdyatvaM / asau / anyatra ApratyayaH / adasaH pade ma iti matvaM / utvamAdIti pUrvavat / amU / amUH / amUM / amUM / amUH / amuyA / amUbhyAM / amUbhiH / amuSyai / amUbhyAM / abhyaH / amuSyAH / amUbhyAM / amUbhyaH / amuSyAH / amuyoH / amUSAM / amuSyAM / amuyoH / amUSu / ityAdi / hakArAntaH strIliGga upAnah zabdaH / virAmavyaJjanAdiSu hasya daH / upAnat upAnad / upAnahau / upAnahaH / ityAdi / anaDavAha zabdasya tu bhedaH / vA strIkAre ||340 | anaDvAha ityetasya vAzabdasya utvaM vA bhavati svIkAre pare / nadAhyaMca iti IpratyayaH / anaDuhI, anaDvAhI / ityAdi / iti vyaJjanAntAH strIliGgAH asau amUm amuyA amuSyai amU amU he anaDuhi anaDuhIm kAtantrarUpamAlA he ana amUH amU amUbhiH amubhyAma amUbhyAm apUbhyaH sakArAnta zabda hue| aba hakArAnta strIliMga upAnah zabda haiN| upAnah + si "virAmavyaJjanAdiSu" ityAdi 320 veM sUtra se 'ha' ko 'da' hokara 'upAnat' banA / vA virAme, sUtra se vikalpa se dU huA hai| anaDudhau upAnah -- jUte upAnat upAnad upAnahI he upAnat upAnad he upAnahauM upAnaham upAnahau upAnahaH upAnahA upAnadbhyAm upAnadbhiH anaDvAh zabda meM kucha bheda hai| anaDvAh + si anaDvAha zabda ko strIliMga meM vikalpa se 'vA' zabda ko ukAra hotA hai // 340 // punaH "nadAdyaJca vAh" ityAdi 372veM sUtra se 'I' pratyaya hokara anaDuhI anaDvAhI bana gyaa| aba isake rUpa strIliMga meM nadI ke samAna cleNge| anaDuhI anaDuhyau anaDuhyaH he anA anaDuhI: anaDuhIbhiH amuSyAH amuSyAH amuSyAm upAnaha: he upAnaha anaDuhIbhyAm anaDuhyA isI prakAra se anaDvAhI ke rUpa cleNge| upAnahe upAnaha: amubhyAm amUbhyaH amuyoH amUSAm amuyoH amUSu upAnaha: upAnahi anaDuho anaDuyAH anaDuhyAH anaDuhyAm upAnad dhyAm upAnadudbhyAm upAnaho: upAnaho: anaDuhIbhyAm anaDuhIbhyaH anaDuhIbhyAm anaDuhyo anaDuhyo : upAnadudbhyaH upAnad dbhyaH upAnahAm upAnatsu isa prakAra se vyaJjanAnta strIliMga prakaraNa pUrNa huaa| anaDuhIbhyaH anaDuhInAm anaDuhISu Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanA tA napuMsakaliGgAH atha vyaJjanAntA napuMsakaliGgA ucyante kavargAntA aprasiddhA: / cakArAnto napuMsakaliGgaH prAJzabdaH / virAme vyaJjanAdAyuktaM napuMsakAtsyamolope'pi // 341 / / virAme vyaJjanAdau ca yaduktaM napuMsakaliGgAtparayoH syamolopepi tadbhavati / iti matvaM anuSaGgazcAkruzcetsarvatra / prAku, prAg / praacii| praacii| punrpyevN| praacaa| prArabhyAM / prAgbhiH / prAkSu / anyatra pullinggvt| evaM pratyaJc samyaJc udaJca tirya prbhRtyH| chajajhabaTavargAntA aprsiddhaaH| takArAnto napuMsakaliGgaH sakRt zabdaH / sakRta, sakRd / sakRtI / sakRnti / punarapi / ityAdi / dadant zabdasya tu bhedaH / dadat, dadad / dadatI / vyaJjanAnta napuMsakaliMga prakaraNa aba vyaJjanAnta napuMsakaliMga prakaraNa kahA jAtA hai| yahA~ napuMsakaliMga meM kavargAnta aprasiddha hai cakArAMta napuMsaka liMga prAJc zabda hai| prAn+si virAma aura vyaJjanAdi vibhakti ke Ane para jo kArya kahA gayA hai vaha kAryanapuMsakaliMga se pare 'si am' ke lopa hone para bhI ho jAtA hai // 341 // - isa niyama se 'si am' ko lopa hokara "anuSaMgazAkruzcet" 262veM sUtra se anuSaMga saMjJaka akAra kA lopa hokara 'cavargadagAdInAM ca sUtra se 'ca' ko 'g' hokara vikalpa se prathama akSara hokara 'prAk, prAg' banA / aise sarvatra anuSaMga kA lopa karake vyaMjanAdi meM ca ko ga karake rUpa baneMge / evaM napuMsakaliMga ke sAre niyama lgeNge| yathA-prA+auM '' kA lopa, 'aurIm' se 'au' kA 'I' hokara 'prAcI' bnaa| aise hI prAc+jas hai| "jazzaso: ziH" 239veM sUtra se 'jas zas' ko zi Adeza hokara "dhusvarAdhuTi nuH" 240veM sUtra se "nu' kA Agama "dhuTi cAsaMbuddhI" sUtra se dIrgha hokara 'prAJci' banA / Age rUpa sarala haiN| prAk, prAg prAcI prAzci / prAce prAmbhyAm prAdhyaH he prAka, prAg he prAcI he prAci prAcaH prAbhyAm prArabhyaH prAk, prANa prAcI prAJci prAcaH prAcoH prAcAma prAcA prArabhyAm prAbhiH prAci prAcIH isI prakAra se pratyaJca samya, udazca tirya Adi ke rUpa cleNge| samyaka, samyag samIcI samyaJci samyAbhyAm samyagbhyaH he samyak, samyag he samIcI he samyazci samIcaH samyagbhyAm samyagbhyaH samyak, samyag samIcI samyaJci samIca: samIcoH samIcAma samIcA samyAbhyAm samyagbhiH / samauci samIcoH samyakSu cha, ja, jha, ba aura Tavarga napuMsakaliMga meM aprasiddha haiN| aba takArAMta napuMsakaliMga 'sakRt' zabda hai| sakRt + si 'vA virAme' sUtra se 'sakRd' banakara rUpa clegaa| sakRta, sakRd sakRtI santi / sakRte sakRdbhyAm sakRdbhyaH he sakRta, sakRda he sakRtI he sakRnti / sakRtaH sakRdbhyAm sakRdbhyaH sakRta, sakRda sakRtI sakRnti sakRtaH saMkRtoH sakRtAm sakRtA sakRbhyAm sandiH / sakRti sakRtoH sakRtsu prAkSu samIce Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 vA napuMsake // 342 // I abhyastAtparo'ntiranakArako vA bhavati napuMsakaliGge ghuTi pare / dadati dadanti / punarapi dadatu dadad / dadatI / dadati dadanti / dadatA / dadaddbhyAM / dadadiH / ityAdi / thakArAnto prasiddhaH / dakArAnto napuMsakaliGgastad zabdaH / napuMsakAtsyamolopo na ca taduktamiti vacanAt tyadAdyatvaM na bhavati / tat, tad / te / tAni / punarapyevaM / anyatra pulliGgavat / evaM yad zabdaH / dhakArAnto'prasiddhaH / nakArAnto napuMsakaliGgaH sAman zabdaH / sAma / sAmnI, sAmanI sAmAni pRthakkaraNAnnapuMsakasya vA / he sAma, he sAman / he sAmnI, he sAmanI / he sAmAni / punarapyevaM / ityAdi / evaM marman loman bhUman prabhRtayaH / carman zabdasya tu bhedaH / carma / carmaNI / carmANi / anyatra pulliGgavat / evaM varman karman zarman prabhRtayaH / ityAdi / ahan zabdasya tu bhedaH / sau dadantu + si 'abhyastAdantiranakAraH' 285veM sUtra se nakAra kA lopa hokara 'dadat' banA / dadant + jas abhyasta se pare ghuT vibhakti ke Ane para nakAra kA lopa vikalpa se hotA hai // 342 // dadatI dadanti dadati dadate dadadbhyAm dadadbhyaH dadat, dadad he dadat dadad he dadatI dadadRbhyAm dadatI he dadanti dadati dadataH dadanti dadati dadadbhiH dadatoH dadato: kAtantrarUpabhAlA dadat, dadad dadatA tat, tad he tattad dadataH dadati dadadbhyAm aba thakArAMta zabda aprasiddha haiM. dakArAMta 'tad' zabda haiN| tad + si "napuMsakAtsyamorlopo na ca taduktaM " isa sUtra se 'si am' kA lopa hokara 'tyadAdyatvaM' sUtra se akArAMta nahIM huaa| ataH 'tad tat' bnaa| tad + au 'aurIm' se I hokara 'tyadAdInAm vibhaktau' se 'a' hokara 'te' banA | tad + jas / jas ko 'zi' hokara 'nu' evaM dIrgha hokara 'tAni' banA Age pulliMgavat cleNge| tAni tasmai tAbhyAm tebhyaH he te he tAni tasmAt tAbhyAm tebhyaH tasya tayo: tAbhyAm tasmin tayoH yad aura etad ke rUpa bhI isI prakAra caleMge / dhakArAMta zabda aprasiddha haiN| aba nakArAMta 'sAman' zabda hai| tat, tad tena tAni tai: sAma he sAma sAmne sAmnaH sAma sAmAni sAmnaH sAmnA sAmabhiH sAmni sAmani sAmabhyAm isI prakAra se marmana, loman vyoman, bhUman Adi ke rUpa cleNge| sAman + si 'liMgAntanakArasya' sUtra se 'na' kA lopa hokara 'sAma' banA / sAman + au 'IDyo' sUtra se A~kAra ko 'I' Adeza hone se vikalpa se 'an' ke 'a' kA lopa hokara sAmnI banA aura " sAmanI " bhI bnaa| dadadudbhyaH dadatAm dadatsu sAmnI, sAmana sAmAni he sAmnI, sAmanI he sAmAni sAmnI, sAmanI sAmabhyAm sAmabhyAm sAmnoH sAmnoH teSAm neSu sAmabhyaH sAmabhyaH sAmnAm sAmasu Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntA napuMsakaliGgAH 125 ahnaH saH // 343 // ahannityetasya nakArasya so bhavati virAme vyaJjanAdau ca 1 ahaH / IGyorvA / ahrI, ahanI ahAni / he aha: 3 1 punarapi / ahrA / ahobhyAM / ahobhi: 1 ahaHsu / ityAdi / paphababhAntA aprasiddhAH / makArAnto napuMsakaliGgaH kimzabdaH / kiM / ke / kAni / anyatra pulliGgavat / idaM zabdasya tu bhedaH / idamiyamayaM pusi| idaM napuMsake'pi ca // 344 // carma carmasu carmana zabda ke rUpa meM kucha aMtara hai| carman +si nakAra kA lopa hokara 'carma bnaa| varman + au 'au' ko I hokara na koNa hokara 'carmaNI' bnaa| carmaN 'ghuTi cAsaMbuddhau' se dIrgha hokara evaM jas ko zi hokara 'carmANi' banA / carmaNIca rmANi / carmaNe carmabhyAm carmabhyaH he carma he carmaNI he carmANi | carmaNa: carmabhyAma camyaH carma carmaNI carmANi / varmaNaH carmaNoH carmaNAm carmaNA carmabhyAm carmabhiH / carmaNi carmaNoH isI prakAra varmana, karman aura zarman ke rUpa cleNge| ahana zabda meM kucha bheda haiN| ahan+si ahan zabda ke nakAra ko virAma aura vyaMjanAdi vibhakti ke Ane para sakAra ho jAtA hai // 343 // evaM si vibhakti kA lopa hokara 'ahaH' bnaa| ahan + auM 'IyorvA' sUtra se 'ahI ahanI' banA / ahan+ bhyAm nakAra ko sakAra hokara 'aha: + bhyAm' puna: saMdhi hokara 'ahobhyAm' bnaa|| ahan--dina ahaH ahrI, ahanI ahAni / ahe ahobhyAm he ahaH he ahrI, ahanI he ahAni | ahaH ahobhyAma ahobhyaH ahaH ahrI, ahanI ahAni ahaH ahAm ahvA ahobhyAm ahobhiH | ahi, ahani ahoH aha.su.ahassu pa, pha, ba aura bhAMta zabda aprasiddha haiN| aba 'makArAMta' kim zabda hai| kim + si 'napuMsakAtsyamorlopo na ca taduktaM' sUtra se 'kim' banA / kim + auM 'kiM kaH' sUtra se 'ka' Adeza hokara auM 'ko' 'I' hokara 'ke' huaa| puna: kim + jas hai / kim ko 'ka' jas ko 'zi' 'nu' kA Agama aura dIrgha hokara "kAni' huaa| kAni kasmAt kAbhyAm kAni kayoH kAbhyAm kayoH kasmai kAbhyAm kebhyaH idaM zabda meM kucha bheda hai / idaM + si napuMsakaliMga meM 'si am' vibhakti ke Ane para idaM zabda ko idaM Adeza hI hotA hai // 344 // ahobhyaH aho ka kima kima kasya keSAma kasmin Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 kAtantrarUpamAlA napuMsakaliGge syami ca pare idam zabdasya idamAdezo bhavati ! idaM / ime / imAni / idaM / ime| imAni / punarapyevaM / ityAdi / yakArAnto'prasiddhaH / rakArAnto napuMsakaliGgo vAr zabdaH / vA: / vArI / vAri / punarapyevaM / ityAdi / catvAr zabdasya tu bhedaH / jazzaso: ziH / catvAri / ityAdi / lavazakArAntA aprasiddhA: / SakArAntasya SaSazabdasya pUrvavat / sakArAnto napuMsakaliGgo yazas zabdaH / yaza: / yazasI / sAntamahatorityAdinA dIrgha: / yazAMsi / punarapi / yshsaa| yazobhyAM / yazobhiH / evaM vacas ojas payas tapas vayas prabhRtayaH / ityAdi / sarpis zabdasya tu bhedaH / sarpiH / sarpiSI / sISi / punarapyevaM / sarpiSA / idaM+ au, idaM ko 'tyadAdInAm vibhaktI' sUtra se 'ida' hokara 'da' ko 'ma' hokara aurIm se au ko 'I' hokara 'ime' bnaa| idaM + jas hai / jas, zas ko zi idaM ko ima 'dhudasvarAghuTi nuH sUtra se 'nu' kA Agama 'ghuTi cAsaMbuddhau' se dIrgha hokara 'imAni' bnaa| ime imAni asmAt AzyAma jamAni asya anayoH eSAm anena AbhyAm ebhiH asmina anayoH asmai AbhyAm egyaH ityAdi / yakArAMta zabda aprasiddha hai| aba rakArAMta vAra zabda hai / vAra + si, si kA lopa evaM rakAra ko visarga karake vAH' banA / vAra + au / au ko 'I' Adeza hokara 'vArI' banA / vAra + jasa, jas ko zi hokara 'vAri' banA / 'ra: supi' se visarga kA niSedha hokara vArSa banatA hai| bAra-jala vAre vArSyAm vArya: he bAH he vArI he vAri vArSyAm vArya: vAH bArI vAri vAro: kArAm vArA vArSyAm vAbhiH vArSa catvAr zabda meM kucha bheda hai / catvAr + jas / 'jas zas' ko zi hokara 'catvAri' banA / caturNAm bhI banatA hai| catvAri / catvAri / caturbhiH / caturthya: / caturya: / caturNAm, caturNAm 1 catuSu / lakArAMta, vakArAMta, zakArAMta zabda aprasiddha hai| SakArAnta SaS zabda pUrvavat hai| aba sakArAMta napuMsakaliMga 'yazas' zabda hai| yazas+si 'si' kA lopa aura 's' kA visarga hokara 'yaza:' bnaa| yazas + au| au ko 'I' hokara 'yazasI' bnaa|| yazas + jas hai / 'na' kA Agama hokara 'sAntamahatonoMpadhAyAH' sUtra se dIrgha hokara 'yazAsi' bnaa| yazaH yazasI yazAMsi / yazase yazobhyAm yazobhyaH he yazaH he yazasI he yazAMsi yazasaH yazobhyAm yazobhyaH yaza: yazasI yasi yazasaH yazasoH yazasAma yazasA yazobhyAm yazobhiH / yazasi yazasoH yaza:su, yazassu aise hI vacas, ojasa payasa, tapas aura vayas Adi ke rUpa calate haiN| sarpis zabda hai nAmi se pare s ko S hokara sarpiS bnaa| sarpiS + si= sarpiH / sarpiS + jas jas ko 'zi' nu kA Agama aura svara ko dIrgha hokara 'sapISi' bnaa| sarpis + bhyAm yAH bArI vAri bAraH vAraH vAri vAroH Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAnteSvaliGgAH 127 isusdoSAM ghoSavati rH||345|| isus doSa ityeteSAmanto ro bhavati ghoSavati pare / sarpibhyAM / sarpiHSu, sarpiSSu / evaM dhanus dos prabhRtayaH / ityAdi / adas zabdasya tu bhedaH / ada: / amU / amUni / punarapyevaM anyatra pulliGgavat / hakArAnto'prasiddhaH / ityaadi| iti vyaJjanAntA napuMsakaliGgAH atha vyaJjanAnteSvaliGgeSu yuSmadasmadau ucyate yuSmad si asmad si iti sthite / - - sarpiSa: dhanuSaH dhanu dhanuSI | dhanuSi ghoSavAn vibhakti ke Ane para is, us aura doSa zabda ke anta meM 'ra' ho jAtA hai // 345 // isa sUtra se s ko ra hokara 'sarpirdhyAm' bnaa| sarpiH sarpiSI sapISi / sarpiSe sarpirdhyAm sarpiye: he sarpiH he sarpiSI he sapISi sarpirdhyAm sarpirNaH sarpiH sarpiSI sapISi sarpiSaH sarpiSoH sarpiSAm sarpiSA sarpirdhyAm sapibhiH sarpiSi sarpiSoH sarpiA, sarpiSu dhanuS dhanuH dhanuSI dhaSi | dhanuSe dhanurdhyAma dhanuryaH he zvanuSI he dhaSi dhanurdhyAm dhanuryaH dhanaSi dhanuSaH dhanuSoH dhanuSAma dhanuSA dhanurdhyAm dhanuSoH dhanurpu, dhanuSTuM doSa-bhujA doH doSI dodhi doSe dobhyAm doryaH he do he doSI he doSi dordhyAm dorya: doH doSI doSi doSoH doSA dordhyAm domiH / doSi doSoH doSu adas zabda meM kucha bheda hai / adas+si si kA lopa aura sa kA visarga hokara 'adaH' bnaa| adas + au hai 'tyadAdInAm vibhaktI' sUtra se adas ko 'ada' hokara 'da' ko 'ma' huA 'au' ko 'utvaM mAt' se U hokara 'amU' bnaa| adas + jas, 'ada' hokara jas ko 'zi' huA, puna: 'da' ko 'ma' hokara 'amAni' banakara dIrgha 'A' ko dIrgha U hokara 'amUni' bnaa| ada: ani amuSmAt amUbhyAm amIbhyaH amU amUni amuSya amuyoH amISAma amunA amUbhyAm amIbhiH amuSmin amuyoH amISu amuSmai smujaa amIbhyaH doSaH doSaH doSAm amU Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 kAtantrarUpamAlA tvanmadorekatve // 346 // ekatve vartamAnayoryuSmadasmado: sthAne vanmadau bhavataH / tvamahaM sau savibhaktyoH / / 347 // yuSmadasmado: savibhaktyostvamahamityetau bhavata: sau pare / tvaM / ahaM / yuvAvau dvivAciSu // 348 // yuSmadasmado: yudAbau dvivAciSu bhavata: / antalope sati amau caam||349 / / yuSmadAdibhyaH paraH am au ca Am bhavati / savarNadIrghaH / yuvAM / AvAM / yUyaM vayaM jasi // 350 / / yuSmadasmado: savibhaktyoyUyaM vayamityetau bhavato jasi pre| yUyaM / vayaM / tvanmadorekatve iti tvat am| mat am iti sthite eSAM vibhaktAvantalopaH // 351 / / eSAM yuSmadAdInAM antasya lopo bhavati vibhaktau parataH / savarNe dIrgha: / tvAM / mAM / yuvAM / AvAM / hakArAMta zabda aprasiddha hai| isa prakAra se vyaJjanAMta napuMsakaliMga samApta huaa| aba vyaJjanAnta aliMga yuSmada, asmad zabda kahe jAte haiN| yuSmad + si, asmad +si haiN| ekavacana meM vartamAna yuSmad asmada, zabda ko 'tvada, mad' Adeza ho jAtA hai // 346 // si vibhakti sahita yuSmada, asmad zabda meM 'tvam ahaM' Adeza ho jAtA hai // 347 // ata: tvam, ahaM zabda bana gye| yuSmad + auM, asmad + au yuSmad asmad ko dvivacana meM 'yuva, Ava' Adeza ho jAtA hai // 348 // yuSmad asmad se pare 'am' aura 'au' vibhakti ko 'Am' Adeza ho jAtA hai // 349 // yuva+Am, Ava + Am savarNa ko dIrgha hokara yuvAma, AvAm bnaa| yuSmad + jas, asmad + jas jas vibhakti ke Ane para vibhakti sahita yuSmad asmad zabda ko yUyam, vayam Adeza ho jAtA hai // 350 // ata: "yUyaM, bayaM," bnaa| yuSmad + am, asmad + am hai / "tvanmadorekatve" sUtra se lata, mat Adeza hokara "amau cAm" sUtra se am ko 'Am' Adeza huaa| vibhakti ke Ane para yuSmad, asmad ke anta kA lopa hotA hai // 351 // isa sUtra se tvat mat ke, takAra kA lopa hokara saMdhi hokara tvAm, mAm banA / yuSmad + zam, asmad + zas haiM / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAnteSvaliGgAH 129 An zasaH // 352 // yuSmadAdibhyaH parasya zas An bhavati / yuSmAn / asmAn / etvamasthAnini // 353 // mupadAdInApajAya ina bhAvagaNAnini anAdezini pratyaye pare / tvayA / myaa| AtvaM vyaJjanAdau / / 354 // yuSmadAdInAmantasya AtvaM bhavati vyaJjanAdau vibhakto Adezavarjite pratyaye pre| yuvAbhyAM / AvAbhyAM / yuSmAbhiH / asmAbhiH / tubhyaM mahyaM uyi // 355 // yuSmadasmadoH savibhaktyoH tubhyaM mahyamityetau bhavato Gayi pare / tubhyaM mahyaM / yuvAbhyAM / AvAbhyAM / bhyasabhyam / / 356 // ebhyo yuSmadAdibhya: paro bhyas abhyaM bhavati / yuSmabhyaM / asmabhyaM / yuSmad Adi se pare zas ko 'An' ho jAtA hai // 352 // puna: 351veM sUtra se aMta dakAra kA lopa hokara 'yuSmAna, asmAn' bnaa| yuSmad +TA asmad +TA, 346veM sUtra se tvat, mat ho gyaa| jisake sthAna para koI Adeza na ho vaha anAdeza pratyaya kahalAtA hai| TA-os anAdeza vAle pratyaya ke Ane para yuSmada, asmad ke anta ko 'e' ho jAtA hai // 353 / / matalaba 'TA' ko 'ana' Adeza hotA hai| evaM sUtra 136 se tva ke a kA lopa hokara tve 'me' Adeza hokara tve + A, me + A saMdhi hokara 'tvayA, mayA' bana gyaa| yuSmad + bhyAm, asmad + bhyAm haiN| 'yuvAvau dvivAciSu' sUtra se yuva, Ava karakeAdeza varjita vyaJjanAdi vibhakti ke Ane para yuSmadAdi ko 'A' ho jAtA hai // 354 // ata: 'yuvAbhyAm, AvAbhyAm' bnaa| yuSmad + bhis, asmad + bhis hai| 351veM sUtra se aMta ke d kA lopa evaM 354ve sUtra se 'AkAra' hokara 'yuSmAbhiH, asmAbhiH' bnaa| yuSmad + De, asmad + De hai| r3e vibhakti ke Ane para vibhakti sahita yuSmad, asmad ko tubhyaM, mahyaM Adeza ho jAtA hai // 355 // ata: tubhyaM, mahyaM bnaa| yuSmad + bhyasaH asmad + bhyas yuSmadAdi se pare 'bhyas' ko 'abhyaM' ho jAtA hai // 356 // puna: 3513 sUtra se yuSmad, asmad ke aMta ke d kA lopa hokara evaM 136veM sUtra se a kA lopa hokara 'yuSmabhyaM, asmabhyaM' bnaa|| yuSmad + Gasi, asmad +si hai| 'tvamadorekatve' sUtra se tvat, mat Adeza karake Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 kAtantrarUpamAlA (Adilopo'ntyalopaca madhyalopastathaiva c| vibhaktipadavarNAta dazyate zAvatrika // 1 // at paJcamyadvitve // 357 / / ebhyo yuSmadAdibhyaH parA advitve vartamAnA paJcamyad bhavati / tvat / mt| yuvAbhyAM / AvAbhyAM / yuSmat / asmt| tava mama Gasi // 358 / / yuSmadasmadoH savibhaktyostava mama ityetau bhavato isi pare / taba / mama / yuvayoH / AvayoH / sAmAkam // 359 / / yuSmadAdibhya: para: sAgamayukta Am Akam bhavati / yuSmAkaM / asmAkaM / tvayi / mayi / yuvayoH / AvayoH / yuSmAsu / asmAsu / evaM nItaka / tvaM yuvAM yUyaM / tvAM yuvA yuSmAn / tvayA yuvAbhyAM yuSmAbhiH / zlokArya-zArvavarma AcArya ke vyAkaraNa meM vibhakti pada ke vargoM meM Adi kA lopa, aMta kA lopa aura kabhI madhya kA lopa dekhA jAtA hai // 1 // . yuSmad Adi se pare dvivacana rahita paMcamI vibhakti ko 'ad' Adeza ho jAtA hai // 357 / / ata: svat + at, mat + at, rhaa| uparyukta zloka ke AdhAra se tvat, mat ke t kA lopa hokara 136ve sUtra se 'tva ma' ke akAra kA lopa hokara 'tvat mat' banA / aise hI yuSmad + dhyas, asmad + bhyas hai| bhyas ko 357ve sUtra se 'at' hokara 351veM sUtra se yuSmad ke d kA lopa evaM 136veM sUtra se 'a' kA lopa hokara 'yuSmat, asmat' banA / yuSmad + Gas, asmad + Gas hai| Das vibhakti ke Ane para vibhakti sahita yuSmad, asmad ko tava, mama Adeza ho jAtA hai // 358 // ata: 'tava, mama' bnaa| yuSmad + os, asmad + osa hai 'yuvAvau dvivAciSu' sUtra se 'yuva, Ava' Adeza hokara "osi ca" sUtra se ekAra hokara evaM saMdhi hokara 'yuvayoH, Avayo:' banA / yuSmad + Am, asmad + Am yuSmad Adi se pare Am ko sakAra sahita 'Akam' Adeza ho jAtA hai // 359 / / puna: 351veM sUtra se dakAra kA lopa hokara 'yuSmAkam, asmAkam' bana gyaa| yuSmad + Gi, asmad + Di hai| 'tvanmadorekatve' sUtra se 'tvat, mat' hokara 351veM sUtra se tvata, mat ke aMta kA lopa hokara 353veM sUtra se aMta ko ekAra hokara saMdhi hokara tve + i + i = tvayi, mayi banA / yuSmad + su, asmad +su 351veM sUtra se dakAra kA lopa hokara 354veM sUtra se AkAra hokara 'yuSmAsu, asmAsu' bnaa| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAnteSvaliGgAH tubhyaM yuvAbhyAM yuSmabhyaM / tvat yuvAbhyAM yuSmat / tava yuvayo: yuSmAkaM / tvayi yuvayo: yuSmAsu / / ahaM AvA vayaM / mAM AvAM asmAn / mayA AvAbhyAM asmAbhiH / mahyaM AvAbhyAM asmabhyaM / mat AvAbhyAM asmat / mama AvayoH asmAkaM / mayi Avayo: asmAsu / grAmo yuSmAkaM / grAmo'smAkaM / sa prAmo yuSmabhyaM dIyate / grAmo'smabhyaM dIyate / grAmo yuSmAn rakSati / grAmo'smAn rakSati / iti sthite yuSmadasmadoH padaM padAtSaSThIcaturthIdvitIyAsu vasanasau // 360 // padAtparaM yaSmadasmado: padaM SaSThIcatIMdvitIyAsa bahatve niSpannaM vasnasAvApadyate yathAsaMkhyaM / grAmo va svaM / grAmo naH svaM / grAmo vo rakSati / grAmono rakSati / iti siddh| grAmo yavayoH svaM / grAma AvayoH yavAbhyAM dIyate / grAma AvAbhyAM dIyate / grAmo yavAM rakSati 1 grAma AvAM rakSati / iti sthite svaM yuvAbhyAm tvam tvAm tvayA tubhyama yudayoH yuSmad-tuma yUyama tvat yuSmAn tava yuSmAbhiH tvayi yuSmabhyam yuvAm yuvA yuvAbhyAm yuvAbhyAm yuSmat yuSmAkam yuSmAsu yuvayoH mAm ahaM AvAm vayam / mat AvAbhyAm asmat AvAm asmAn / mama AvayoH asmAkama mayA AvAbhyAm asmAbhiH / mayi AvayoH asmAsu mA AvAbhyAm asmabhyam ina yuSmada, asmad zabdoM kI SaSThI, caturthoM aura dvitIyA ke bahuvacana meM vAkya banAte samaya laghu Adeza bhI ho jAte haiN| unheM yahA~ batAte haiN| grAmo yuSmAkaM tumhArA gaaNv| grAmo'smAkam hamArA gA~va / sa grAmo yuSmabhyam dIyate--vaha gA~va tuma logoM ke liye diyA jAtA hai| grAmo'smabhyaM dIyate--grAma hama logoM ko diyA jAtA hai| grAmo yuSmAn rakSati-- gA~va tuma sabakI rakSA karatA hai| grAmo'smAn rakSati--grAma hama logoM kI rakSA karatA hai| udAharaNa ke liye ye vAkya diye gaye haiM SaSThI-yuSmAkam caturthI--yuSmabhyaM dvitIyA-yuSmAn SaSThI-asmAkam caturthI--asmabhyaM dvitIyA-asmAn pada se pare SaSThI, caturthI aura dvitIyA ke bahuvacana meM bane hue yuSmad asmad pada ko krama se 'vas, nas' Adeza ho jAtA hai // 360 // arthAt yuSmad ko vas aura asmad ko nas Adeza ho jAtA hai| ata: vasa, nas ke s ko visarga hokara "va. na' banA / uparyukta vAkyoM meM yuSmAkam asmAkam Adi ke sthAna meM ina 'vana;' kA prayoga kiijiye| yathA-grAmo vaH svaM-- gA~va tuma logoM kA dhana hai| 'grAmo na: svaM-gA~va hama logoM kA dhana hai| grAmo vo dIyate--gA~va tuma sabako diyA jAtA hai / grAmo no dIyate-gA~va hama logoM ko diyA jAtA hai| grAmo vo rakSati-- gA~va tuma logoM kI rakSA karatA hai| grAmo no rakSati---gA~va hama logoM kI rakSA karatA hai| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA vAgnau dvitve / / 361 / / padAtparaM yuSmadasmadoH padaM SaSThIcaturthIdvitIyAsu dvitve niSpatraM vAmpau Apadyate yathAsaMkhyaM / grAmo vAM svaM / grAmo nau svaM / grAmo vAM dIyate / grAmo nau dIyate / grAmo vAM rakSati / grAmo nau rakSati / grAmastava svaM / grAmo mama svaM / grAmastubhyaM dIyate / grAmo mahyaM dIyate / grAmastvAM rakSati / grAmo mAM rakSati / iti sthite 132 tvanmadorekatve te me tvA mA tu dvitIyAyAM // 362 // yuSmadasmadorekatve tvanmadI bhUtayoH padaM padAtparaM SaSThIcaturthIdvitIyAsu ekatve niSpannaM te me Apadyate tvAmA tu dvitIyAyAM / grAmaste svaM / grAmo me svaM / grAmaste dIyate / grAmo me dIyate / grAmastvA rakSati / grAmo mA rakSati / iti siddhaM / na pAdAdau / / 363 || pAdasyAdau vartamAnAnAM yuSmadAdInAM padametAnAdezAnna prApnoti / aba inhIM SaSThI caturthI aura dvitIyA ke dvivacana ke Adeza ko dikhaayeNge| yathA - grAmaH yuvayoH svaM gA~va tuma donoM kA dhana hai| grAma AvayoH svaM -- gA~va hama logoM kA dhana hai| grAmo yuvAbhyAM dIyate--gA~va tuma donoM ko diyA jAtA hai| grAma AvAbhyAM dIyate - gaoNva hama donoM ko diyA jAtA hai| grAmo yuvAM rakSati --- gA~va tuma donoM kI rakSA karatA hai| grAma AvAM rakSati -- gA~va hama do kI rakSA karatA hai / dvi meM 'bA' Adeza ho jAtA hai / 369 // I - pada se pare SaSThI caturthI aura dvitIyA ke dvivacana meM niSpanna yuSmad pada ko 'vAm' aura asmad ko 'nau' Adeza ho jAtA hai| aba Adeza hue padoM kA udAharaNa dekhiye| grAmo vAM svaM-gA~va tuma donoM kA dhana hai| grAmo nau svaM -- gA~va hama donoM kA dhana hai| grAmo vAM dIyate-- gA~va tuma donoM ko diyA jAtA hai grAmo nau dIyate - gA~va hama donoM ko diyA jAtA hai| grAmo vAM rakSati --gA~va tuma do kI rakSA karatA hai grAmo nau rakSati - gA~va hama donoM kI rakSA karatA haiN| aba SaSTI, caturthI aura dvitIyA ke ekavacana ke Adeza ko dekhiye / pada se pare SaSThI, caturthI ke ekavacana meM yuSmad ko 'te' aura asmad ko 'me' tathA dvitIyA ke ekavacana meM 'tvA', 'mA' Adeza hotA hai // 362 // yathA - grAmastava svaM - grAmaste svaM grAmo mama svaM - grAmo me svaM / grAmastubhyaM dIyate-- grAmo te dIyate / grAmo mahyaM dIyate grAmo me dIyate / grAmastvAM rakSati - grAmastvA rakSati / grAmo mAM rakSati - grAmo mA rakSati / isa prakAra se ye uparyukta Adeza siddha ho gaye / pAda kI Adi meM ye Adeza nahIM hote haiM // 363 // zlokoM ke pAda kI Adi meM vartamAna yuSmad asmad ko ye uparyukta Adeza prApta nahIM hote haiN| yathA vIro vizvezvaro devo, yuSmAkaM kuladevatA / yahA~ 'yuSmAkaM pada dvitIya pAda kI Adi meM hai / ataH ise vaH Adeza nahIM huaa| usI prakAra sa eva nAtho bhgvaan| asmAkaM pApanAzanaH // yahA~ 'asmAkaM ' pada caturtha pAda kI Adi meM hai| ataH use 'naH' Adeza nahIM hogaa| usI prakAra se Age ke zloka meM dvitIya caraNa kI Adi meM yuSmAkaM ko 'vaH' evaM caturtha caraNa kI Adi meM asmAkaM ko 'na' nahIM huA / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAnteSvaliGgAH 133 vIro vizvezvaro devo yuSmAkaM kuladevatA / sa eva nAtho bhagavAnasmAkaM pApanAzana: // 1 // bhagavAnIzvaro bhUyAdhuSmAkaM varadaH prabhuH / / sadyo nirAkRtA dUramasmAkaM yena vidviSaH // 2 // pAdAdAviti kiM ? pAntu va: pArvatInAthamaulivandramarIcayaH / aamntrnnaat||364|| AmantraNAtparaM yuSmadAdInAM padametAnAdezAnna prApnoti / he putra tava svamidaM / he putra mama svamidaM / he putra tvAM rkssti| cAdiyoge ca // 365 // cAdInAM yoge yuSmadAdInAM padametAnAdezAtra prApnoti / putro yuSmAkaM ca / putro'smAkaM ca / putro yuSmabhyaM ca dIyate / putro'smabhyaM ca dIyate / putro yuSmAMzca rakSati / putro'smAMzca rakSati / cAdayaH kati ? paJca / te ke ? ca vA ha aha eva iti vAdayaH / dRzyAthaizcAnAlocane // 366 // acakSurAlocane vartamAnaidRzyArthairdhAtubhiyoge yuSmadasmattvanmadAdInAM vasnasAdayo na bhavanti / anAlocanamiti kim ? AlocanaM cakSurjJAnamanAlocanaM manasA jJAnaM / grAmastvAM smiiksste| grAmo mAM zlokArtha--vizva ke Izvara vIra bhagavAn zuma logoM ke kula devatA haiN| ve hI bhagavAn nAtha haiM; hama logoM ke pApa kA nAza karane vAle haiN| bhagavAna Izvara tama logoM ke liye vara dene meM: hoveM, jinhoMne tatkAla hI hama logoM ke liye zatruoM ko dUra kara diyA hai // 2 // prazna--pAda kI Adi meM ye Adeza nahIM hoMge; aisA kyoM kahA ? uttara-pAMtu va: pArvatInAtha, maulicandra mriicyH| isa zloka meM 'va:' Adeza prathama pAda kI Adi meM na hokara Adi meM pAMtu pada hai; ata: yahA~ Adeza ho gyaa| AmaMtraNa se pare bhI yuSmada, asmad ke pada ko uparyukta Adeza nahIM hote haiM // 364 // yathA-he putra ! tava svaM idaM-he putra ! tumhArA yaha dhana hai| isameM saMbodhana se pare 'tava' ko 'te' nahIM huA aise hI Age sabhI ke udAharaNa samajha lenA caahiye| 'ca' Adi ke yoga meM bhI Adeza nahIM hotA hai // 365 // 'ca' Adi ke yoga meM yuSmad asmad ke pada ko uparyukta Adeza nahIM hotA hai / jaise--putro yuSmAkaM ca--aura tuma logoM kA putra hai| Age sabhI ke udAharaNa samajha liijiye| cAdi zabda meM Adi se kitane lenA ? pA~ca lenA / ve kauna haiM ? ca, vA, hU, aha aura eva pA~ca zabda 'vAdi' se liye gaye haiN| inake yoga meM s va: na: Adi Adeza nahIM hote haiN| acakSu se dekhane artha meM dRzya artha vAle dhAtu ke yoga meM uparyukta Adeza nahIM hote haiM // 366 // yadi dekhane artha vAlI dhAtuoM kA artha cakSu se nahIM dekhane artha meM vidyamAna ho to dekhane artha vAlI dhAtaoM ke yoga meM yuSmada asmada ko vasa nasa Adi Adeza nahIM hote haiN| prazna-sUtra meM anAlocana pada kyoM hai ? cakSu ke jJAna ko yahA~ 'Alocana' zabda se kahA hai aura mana se hone vAle jJAna ko 'anAlocana' zabda se kahA haiM // jaise grAmastvAM samIkSate--- gA~va tumako dekha rahA hai / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 kAtantrarUpamAlA smiiksste| grAmo yuSmabhyaM dIyamAna: samIkSate / grAmo'smabhyaM dIyamAna: smiiksste| grAmastvAM manasA vilokayati / vAJchatItyartha: / manaseti kiM ? grAmo vaH pazyati / grAmo naH pazyati / cakSuSetyartha: / ityaliMgAH athAvyayAnyucyante avyayamasaMkhyaM / tAni kAni ? svara prAtara punara antar bahir ca, kA, ha, aha, eva, pra, parA, apa, sam, anu, av, nir, dura, vi, A na, ati, api, AMdha, su, DA, AMbha, prAMta, pari, upa, ityAdi prAdayo viMzatiH / vinA, nAnA, antar no, atha, atho, aho, pRthak, yAvat, tAvat, manAk, vaSada, ISata, hiM, yadi, khalu, nanu, tiryaka, mithyA, kila, hanta, vai, tu|| avyayAcca // 367 // avyayAca parAsAM vibhaktInAM lugbhavati / (sadRzaM triSu liGgeSu sarvAsu ca vibhaktiSu / __ vacaneSu ca sarveSu yanna vyeti tadavyayam // 1 // ityvyyaani| yahA~ gA~va cakSu se nahIM dekha rahA hai ata: tvA' Adeza nahIM huaa| aise hI sabhI padoM ke udAharaNa samajha lenaa| yahA~ 'grAmastvAM samIkSate' aura 'grAmo yuSmabhyaM dIyamAna: samIkSate' vAkyoM kA yaha artha hai ki "yaha gA~va tumako mana se dekha rahA hai| aura yaha gA~va tumhAre liye vAcchA kara rahA hai|"prshn--mn se dekhatA hai aisA kyoM kahA ? uttara--"grAmo vaH pazyati' yahA~ va: Adeza huA hai ata: grAma tumako cakSu se dekhatA hai / aisA artha lenA cAhiye / arthAt gA~va ke nivAsI tumheM cakSu se dekha rahe haiM aisA abhiprAya hai| yahA~ ye yuSmad asmad zabda tInoM liMgoM meM samAna rUpa se calate haiM inameM liMga bheda nahIM hai ataeva inheM 'aliMga' kahA hai| isa prakAra se aliMga prakaraNa pUrNa huA / atha avyaya prakaraNa kahA jAtA hai| avyaya kise kahate haiM ? jinake rUpa na cale arthAt jinakA kisI bhI vibhakti ke Ane para vyaya... parivartana--vinAza na hove use avyaya kahate haiM / ve avyaya kitane haiM ? ye avyaya asaMkhya haiM / ve kauna-kauna haiM ? so batAte haiN| svara, prAtara, panara, aMtara, bahira ca, vA, hai, aha, eva ityAdi / isI prakAra se 'pra' Adi bIsa upamarga mAne gaye haiM ve bhI avyaya hai jaise--pra pasa, apa, sama, anu, ava, nir, dur, vi, AGa, ni, ati, api, adhi, su. uta, abhi, prati, pari, upa ye bIsa upasarga haiN| Age aura bhI avyaya haiM--vinA, nAnA, antara, no, atha, atho, aho, pRthak, yAvat, tAvat, manAk, vaSaT, ISat, hi, yadi, khalu, nanu, tiryak, mithyA, kila, haMta, vai, tu / aba-svara+si hai avyaya se pare vibhaktiyoM kA luka ho jAtA hai // 367 // isa sUtra se si vibhakti kA lopa huA puna: r kA visarga hokara 'sva:' banA / svar + au / uparyukta sUtra se vibhakti kA lopa hokara sva: banA / ityaadi| zlokArtha--jo zabda tInoM liMgoM meM, sAtoM vibhaktiyoM meM evaM eka, dvi. bahuvacanoM meM samAna hI rahe jisameM koI parivartana na ho vaha avyaya kahalAtA hai / vyaya kI prApta na hoveM vaha avyaya kahalAtA hai / / 1 / / isa prakAra se avyaya prakaraNa samApta huaa| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpratyayAH 135 atha pratyayA ucyante avyayasarvanAmnaH svarAdantyAtpUrvo'kkaH // 368 // avyayAnAM sarvanAmnAM cAntyAtsvarAtpUrvo'kpratyayo vA bhavati kapratyayazca bahulaM / bahulamiti ki? kvacitpravRttiH kvacidapravRttiH, kvacidvibhASA kvacidanyadeva / vidhervidhAna bahudhA samIkSya caturvidhaM bAhulake vadanti // 1 // uccakaiH / uccaiH / nIcakaiH / nIcaiH / sarvaH / sarvakaH / vizvaH / vizvakaH / yuSmakAbhiH / asmakAbhiH / ebhiH / imakaiH / amIbhiH / amukaiH / bhavantaH / bhavantakaH / vibhaktezca pUrva iSyate // 369 / / vibhaktezca pUrvo'kpratyayo vA iSyate / tvayA tvayakA / mayA mykaa| AkhyAtasya caantysvraat||370 // AkhyAtasya cAntyasvarAtpUrvo'kpratyayo vA bhavati / pacati, pacataki / bhavanti bhavantaki / ityAdi / kapratyayabha / yAvakaH / yAmakaH / maNikaH / vatsakaH / putrakaH / azvakaH / vRkSakaH / devadattaka: / ityAdi / ke pratyaye svIkRtAkArapare pUrvo'kAra ikAram // 371 // ke pratyaye svIkRtAkAre pare pUrvo'kAra ikaarmaapdyte| sarvikA / vizvikA / uSTrikA / paacikaa| mUSikA / kArikA / pAThikA / ityAdi / aba pratyaya kahe jAte haiN| avyaya aura sarvanAma ke antya svara se pUrva 'ak' pratyaya ho jAtA hai athavA bahulatA se 'ka' pratyaya bhI ho jAtA hai // 368 // bahulaM kise kahate haiM ? zlokArtha-kahIM para pravRtti hove, kahIM para pravRtti na hove, kahIM para vikalpa hove aura kahIM para anya rUpa hI ho jAve, isa prakAra vidhi-niyama ke vidhAna ko bahuta prakAra se dekhakara 'bahulatA' ko cAra prakAra kahate haiM // 1 // ___jaise--uccas avyaya hai ak pratyaya antya svara ke pUrva meM hone se uccakais banA visarga hokara uccakai, aise hI nIce-nIcakaiH, sarvaH sarvakaH / yuSpAbhi: hai ak pratyaya, vibhakti aura antya svara ke pUrva meM hone se yuSmakAbhiH banA / ebhi: ko ak pratyaya hokara 'ida' ko ima huA punaH ak pratyaya milakara bhis ko ais hokara imakaiH bnaa| 'amIbhiH' meM bhI ad ko am hokara ak pratyaya hokara amukaiH bnaa| vibhakti se pUrva ak pratyaya vikalpa se hotA hai // 369 // ata: tvayA, tvayakA do rUpa bneNge| AkhyAta se antya svara se pUrva ak pratyaya vikalpa se hotA hai // 370 // ata: pacati aura pacataki donoM bana gye| 'ka' pratyaya bhI hotA hai / jaise--yAma: yAmaka; putraH, putraka: ityAdi / 'ka' pratyaya ke Ane para strIliMga meM AkAra pratyaya karane para pUrva ke akAra ko ikAra ho jAtA hai ||371 // Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 kAtantrarUpamAlA nadAdyaJc vAh vyaMsantRsakhinAntebhya ii||372 // striyAM vartamAnebhyo nadAdi aJca vAh u i, aMs anta R sakhi nAntebhya I pratyayo bhavati / IkAre strIkRte'lopyaH // 373 // striyAM vartamAne Ipratyaye pare pUrvo'kAro lopyo bhavati / nadI mahI bhaSI plavI kumArI kitrarI kizorI prbhtyH| an| prAcI pratIcI samIcI udIcI tiravItyAdi / vAha / anaDaDI (vA svIkAre) anaDavAhI praSTauhI ityAdi / u / tanvI / uvarvI pRthvI / padavI / i-daakssii| devdttii| dhUlI / as / zreyans-zreyasI viduSI preyasI / ant tadabhAdibhya IkAre ||374 / / tudAdibhyo bhAdibhyazca paro antiranakArako vA bhavati Ipratyaye pare / tudatI tudantI strI / bhAtI bhAntI strii| syAt / / 375 // syAtparo'ntiranakArako vA bhApati IlAye pare / bhavipI mamitI : nayananbhyAM // 376 / / yathA-'sarvA' zabda hai strIliMga kA AkAra pratyaya hai ataH ka pratyaya karane para sarvakA puna: isa sUtra se pUrva ke 'a' ko ikAra hokara 'sarvikA' banA / vaise hI mUSikA, kArikA Adi sabhI bana jAyeMge / __strIliMga meM vartamAna nadAdi aJc vAha, u, i. aMsa, aMta, R sakhi aura nakArAMta zabdoM se pare 'I' pratyaya ho jAtA hai // 372 // ata: 'nada' zabda hai strIliMga meM 'I' pratyaya huA puna:strIliMga meM 'I' pratyaya ke hone para pUrva ke akAra kA lopa ho jAtA hai // 373 / / / nada ke akAra kA lopa hokara 'nadI' banA, aise hI kumAra ke 'a' kA lopa hokara 'kumArI' banA / aJca dhAtu se bane hue zabdoM ke rUpa--prAJca meM 'I' pratyaya hokara anuSaMga kA lopa hokara aJjeraloSa: pUrvapadasya dIrgha: isa sUtra se dIrgha hokara prAcI bnaa| aise hI pratIcI, udIcI, tizcI bnaa| vAha-anDuhI-anaDvAhI 340veM sUtra se vikalpa se vA ko u huA hai| ata: banA / praSThauhI / ukArAMta zabdoM meM-tanu uru se tanvI, urvI bnaa| pRthu se pRthvI, paTu se padavI aadi| ikArAnta zabdoM meM dAkSi se dAkSI daivadatti se daivadattI banA / ans-zreyasI, viduSI, preyasI bnaa| ant se IkArAMta strI pratyaya ke Ane para tudAdi aura bhAdi se pare aMta ke nakAra kA lopa vikalpa se hotA hai // 374 // tudatI, tudantI, bhAtI, bhAntI bnaa| 'sya' se pare aMta meM nakAra kA lopa vikalpa se hotA hai| I pratyaya ke Ane para // 375 // bhaviSyatI, bhaviSyantI bnaa|| yan an vikaraNa se pare strIliMga IkAra ke Ane para anta meM nakAra kA lopa nahIM hotA hai // 376 // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpratyayAH 137 . yan an vikaraNAbhyAM paro'ntiranakArako na bhavati IkAre pare / dIvyantI sIvyantI pacantI gacchantI strI ityAdi / na yananbhyAmiti kiM ? sunvatI tanvatI krINatI satI AyuSmatI dhanavatI ityAdi / R| katroM hI bhartI kroSTrI ityAdi / sakhi / sakhI 1 ivarNAvarNayorlopaH / nAntAt svIkAre nityamavamasaMyogAdano'lopo'luptavacca pUrvavidhau // 377 / . __ avamasaMyogAdano'lopo nityaM bhavati svIkAre pare / rAjJI daNDinI gominI tapasvinI yazasvinI / varuNendramRDabhavazarvarudrAdAn / / 378 / / ebhya: paro An pratyayo bhavati / tebhyazca I pratyaya: / varuNAnI zarvANI mRDAnI indrANI bhavAnI rudrANI / nAntasaMkhyAsvastrAdibhyo n||379 / / nAntebhya: saMkhyAdibhyaH svasrAdibhyazca Ipratyayo na bhavati / paJcadaza / tisraH / catastra: / Adi zabdAt sImA dAmA / bahavo rAjAno yasyAM puryAM sA bhuraajaa| svasA mAtA duhitetyAdi / iti pratyayAntAH ata: dovyanta kA dIvyantI, pacanta kA pacantI bnaa| prazna-yan, an vikaraNa ke Ane para 'na' kA lopa nahIM hotA aisA kyoM kahA ? to sunvatI, krINantI santa-satI aadi| dhanavant-dhanavatI banatA hai| isakI siddhi ke liye RkArAnta-kartR-katroM, hI, bhIM banA / sakhi -sakhI banA / nakArAMta meM-daNDin tapasvin-daNDinI, tapasvinI banA / rAjan + I. strIliMga meM-- nakArAMta se strIliMga meM pratyaya karane para 'va ma', kA saMyoga na hone se an ke 'a' kA lopa ho jAtA hai // 377 // ataH rAjan + I-rAjJI bnaa|| varuNa, indra, mRDa bhava, zarva, rudra zabdoM se I pratyaya ke Ane para An kA Agama ho jAtA hai // 378 // ata: varuNAnI, indrANI, zarvANI Adi banA / nakArAMta saMkhyAvAcI zabda aura svasa Adi se strIliMga meM 'I' pratyaya nahIM hotA hai // 379 // paMca, daza, tistra:, catasraH Adi bane / Adi zabda se sIman dAmana hai to sImA, dAmA bnaa| ___ bahuta rAjA hai jisa purI meM use kahate haiM bahurAjA nagarI / aise hI svasA, mAtA duhitA Adi zabdoM meM strIliMga pratyaya nahIM hote haiN| isa prakAra se strIliMga pratyaya prakaraNa samApta huaa| 1.svIkAre nityaM // 383 // avamasaMyogAdano'lopo nityaM bhavati svIkAre pare sa cAluptavadbhavati pUrvasthavarNasya vidhau krtvye| rAjJI / iti samIcIna dazyate / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 kAtantrarUpamAlA atha kArakaM kiJciducyate kiM kArakaM ? karoti kriyAM nirvartayatIti kArakaM / kasminnarthe prathamA vibhaktiH ? kartari prathamA / kaH kartA ? yaH karoti sa katAM // 380 // 3 yaH kriyAM karoti sa kartRsaMjJo bhavati / devadattaH karoti / muniradhIte / yajJadattau lunItaH / yatI paThataH / viSNumitrA gacchanti | sAdhavo'nutiSThanti / ityAdi / kasminnarthe dvitIyA ? karmaNi dvitIyA / kiM karma ? yatkriyate tatkarma // 381 // I kartrA yatkriyate tatkArakaM karmasaMjJaM bhavati / kumbhaM karoti / kASThaM chinatti mArga ruNaddhi / stanau pibati / gurUn vandate / ityAdi / dvitIyainena // 382 // enapratyayAntena yoge liGgAd dvitIyA bhavati / adUre eno'paJcamyA digvAcinaH || 383 // adUrArthe digvAcinaH para enapratyayo bhavati apaJcamyAH / apaJcamyA iti ko'rthaH ? dvitIyAyAH / gaNanayA paJcamI vibhaktiH SaSThI / tena SaSThyarthe dvitIyA bhavati / adUravartInyAM pUrvasyAM dvizItyarthaH // pUrveNa grAmaM / uttareNa giriM / dakSiNena nadIM / pazcimena kedAramityAdi / cakArAtrikaSAsamayAhAdhigantarAntareNa saMyuktAd liGgAd dvitIyA bhavati / nikaSA grAmaM / samayA vanam | hA devadattam / dhig yazadattaM / antarA gArhapatyamAhavanIyaM ca vediH / antareNa puruSAkAraM na kiJcillabhate / hai atha kiMcit kAraka prakaraNa kahA jAtA kAraka kise kahate haiM ? jo kriyA ko karatA hai, banAtA hai vaha kAraka hai| kisa artha meM prathamA vibhakti hotI hai ? kartA artha meM prathamA vibhakti hotI hai / kartA kise kahate haiM ? I jo kriyA ko karatA hai vaha kartA kahalAtA hai // 380 // jo kriyA ko karatA usa kI kartR saMjJA hotI hai| jaise 'devadatta karatA hai, muni par3hate haiM, do yajJadatta kATate haiN| do muni par3hate haiN| viSNumitra jAte haiN| bahuta se sAdhu pIche baiThate haiN| ityAdi / kisa artha meM dvitIyA vibhakti hotI hai ? karma artha meM dvitIyA hotI hai| karma kise kahate haiM ? jo kiyA jAtA hai vaha karma hai | 381 // kartA ke dvArA jo kiyA jAtA hai vaha kAraka karma saMjJaka haiN| jaise kumbhaM karoti -- ghar3e ko banAtA hai / kASThaM chinatti --- lakar3I ko kATatA hai| mArga ruNaddhi-mArga ko rokatA hai| stanau pibati - bAlaka mAtA ke stana pItA haiM / gurUn vaMdate - ziSya guruoM kI vaMdanA karatA hai / ityAdi / ena pratyaya ke yoga meM dvitIyA hotI hai // 382 // ena pratyaya jisake anta meM hai aise zabdoM ke yoga meM liMga se dvitIyA vibhakti ho jAtI haiM / adUra artha meM digvAcI se pare apaJcamI se ena pratyaya hotA hai // 383 // nikaTavartI artha meM digvAcI zabdoM se pare paMcamI artha ke binA 'ena' pratyaya hotA hai| 'apaJcamyA: ' isa zabda se kyA artha lenA ? SaSThI vibhakti ke artha meM dvitIyA vibhakti hotI hai yaha artha lenA / arthAt dvitIyA vibhakti hone para bhI artha SaSThI kA nikalatA hai| jaise 'pUrveNa grAmaM' yahA~ pUrveNa meM ena pratyaya hai aura dizAvAcI zabda haiM ataeva grAma meM SaSThI na hokara dvitIyA huI hai isakA artha hai ki 'grAma ke nikaTavartI pUrva dizA meM' aise hI 'uttareNa giriM parvata ke nikaTavartI uttara dizA meM / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakANi sarvobhayAbhiparibhistasantaiH // 284 // tasantaiH sarvAdibhiyoge liGgamAd dvitIyA bhavati / sarvato grAma vanAni / ubhayato grAmaM kramukavanAni / abhito grAmaM patravanAni / parito grAmaM raMbhAvanAni / karmapravacanIyaizca // 385 // karmapravacanIyaioMge liGgAd dvitIyA bhavati / ke karmapravacanIyA: ? lakSaNavItsepthaMbhUte'bhirbhAge ca paripratI / anureSu sahArthe ca hone copaca kathyate // 1 // dakSiNena nadI nadI ke nikaTavartI dakSiNa dizA meN| pazcimena kedAram-kheta ke nikaTavartI pazcima dizA meM / ityaadi| cakAra se aisA samajhanA ki nikaSA, samayA, hA, dhik aMtarA, aMtareNa inase saMyukta liMga se bhI dvitIyA vibhakti hotI hai / yathA--- nikaSA grAma-grAma ke nikaTa / samayA vana-vana ke paas| hA devadattaM-hAya ! devadatta ko| dhik yajJadattaM yajJadatta ko dhikkAra ho| aMtarA gArhapatyamAhavanIyaM ca vedi:-gArhapatya agni aura AhavanIya agni ke bIca meM vedI hai| aMtareNa puruSAkAraM na kizcid labhate-puruSArtha ke binA kucha bhI nahIM milatA hai| tas pratyaya jisake anta meM hai aise sarva, ubhaya, abhi aura pari ke yoga meM liMga se dvitIyA hotI hai // 384 // jaise-sabato grAmaM vanAni -gA~va ke cAroM tarapha vana hai| ubhayato grAma kramakavanAni--gA~va ke donoM tarapha supArI ke vana haiN| abhito grAma patravanAni-gA~va ke cAroM tarapha patte ke vana haiN| parito grAma ra bhAvanAni-gA~va ke saba tarapha kele ke vana haiN| karmapravacanIya artha ke yoga meM dvitIyA hotI hai // 385 // karma pravacanIya kauna-kauna haiM ? zlokArtha-lakSaNa, vIpsA aura itthaMbhUta artha meM 'abhi' zabda karmapravacanIya hai| bhAga artha meM pari aura prati zabda karma-pravacanIya haiM / evaM pUrvokta artha meM bhI pari prati zabda karmapravacanIya haiM 1 uparyukta artha meM aura saha artha meM anuzabda karmapravacanIya hai| hIna artha meM upa zabda aura anu zabda karma pravacanIya hotA hai // 1 // ___ - lakSaNa artha meM, vIpsA artha meM, itthaMbhUta artha meM 'abhi' zabda karmapravacanIya hai / bhAga artha meM pari aura prati zabda karma da karmapravacanIya hai| ca zabda se aisA samajhanA ki lakSaNa vIpsA aura itthaMbhata artha meM bhI 'pari prati' zabda karmapravacanIya hote haiM / anu zabda ina pUrvokta arthoM meM karmapravacanIya hotA hai| aura saha artha meM bhI 'anu' zabda karmapravacanIya hotA hai / yahA~ ca zabda samuccaya ke liye hai| hIna artha meM 'upa' zabda karma pravacanIya hotA hai / aura cakAra se hIna artha meM 'anu' zabda bhI karma pravacanIya hotA hai / 1. karmakriyAM proktavantaH karmakArakamabhidhIyabhAnA ityarthaH / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 kAtantrarUpamAlA lakSaNArthe vopsArthe itthaMbhUtArthe abhizabda: karmapravacanIyo bhavati / bhAge ca paripratI karmapravacanIyau bhavataH / cazabdAt lakSaNArthe vIpsArthe itthaMbhUtArthe paripratI karmapravacanIyau bhavata: / anuzabda eghu pUrvaktiSu artheSu karmapravacanIyo bhavati / sahArthe ca / cazabda: samuccayArtha: / honArthe upazabda: karmapravacanIyo bhavati // cazabdAd hInArthe anuzabdaH karmapravacanIyo bhavati / lakSaNArthe vRkSamabhi vidyotate vidyut / vIpsAGke vRkSa vRkSamabhi tiSThati vidyut / itthaMbhUtArthe sAdhudevadatto mAtaramabhi / vRkSaM pari vidyotate vidyut / vRkSaM prati tiSThati / vRkSaM vRkSaM prati tiSThati / sAdhu devadatto mAtaraM pari / sAdhu devadatto mAtaraM prati / yadA mAM pari syAt / tadana mAM prati syAt / vRkSamanu vidyotate vidyut / vRkSaM vRkSamanutiSThati / sAdhu devadatto mAtaramanu / yadatra mAmanu syAt / parvatamanu vasate senaa| anvarjunaM yoddhaarH| upArjunAdanye yoddhAro nikRSTA ityarthaH / gatyarthakarmaNi dvitIyAcatuthyauM ceSTAyAmanadhvani // 386 // ceSTAkriyANAM gatyarthAnAM dhAtUnAM prayoge'dhvani varjite karmaNi dvitIyAcatuthyau~ bhavataH / grAmaM gacchati / grAmAya gacchati / nagaraM vrajati / nagarAya vati / ityAdi / ceSTAyAmiti kiM ? manasA meruM gacchati / manasA svarga macchati / anadhvanIti kiM ? adhvAnaM gacchati / gatyarthAnAmiti kiM ? panthAnaM pRcchati / lakSaNa artha meM-vRkSAta vidyotate vidyA- vRkSa ke nAroM tarapha bijalI camakatI hai| vIpsA artha meM vRkSaM vRkSamabhi tiSThati vidyat-vRkSavRkSa para bijalI ThaharatI hai| itthaMbhUta artha meM sAdhurdevadatto mAtarabhi--mAtA ke viSaya meM devadatta sAdhu hai| vRkSaM pari vidyotate vidyut vRkSa ke cAroM tarapha bijalI camakatI hai| vRkSaM prati vidyut tiSThati--vRkSa ke prati bijalI ThaharatI hai| vRkSaM vRkSaM prati tiSThati vRkSa vRkSa para ThaharatI hai| sAdhudevadatto mAtaraM pari--mAtA ke prati devadatta sAdhu hai| sAdhu devadatto mAtaraM prati--mAtA ke prati devadatta sAdhu hai / yadatra mAM parisyAt-jo yahA~ mere hisse meM hogaa| tadatra mAM prati syAta-vo hI vahA~ mere hisse meM hogaa| devadatto mAtaramanu-devadatta mAtA ke pIche haiN| yadatra mAmanu syAt jo vahA~ mere hisse meM hogaa| parvatamanu basate senA-parvata ke pIche senA rahatI hai| anvarjuna yoddhAra:--sabhI yoddhA arjuna se hIna haiN| upArjunaM yoddhAra:--sabhI yoddhA arjuna se hIna haiN| sabhI yoddhA arjuna se nikRSTa haiM yahA~ yaha artha hai| ceSTA kriyA meM gatyartha dhAtu ke prayoga meM 'adhva' chor3akara karma meM dvitIyA aura caturthI ho jAtI hai // 386 // jaise--grAmaM gacchati, grAmAya gacchati--gA~va ko jAtA hai| ceSTA kriyA meM ho aisA kyoM kahA ? manasA meruM gacchati-mana se meru para jAtA hai| to yahA~ calane kI kriyA na hone se caturthI nahIM huii| karma meM adhva na ho aisA kyoM kahA ? to adhvAnaM gacchati-mArga meM jAtA hai / yahA~ adhva zabda kA yoga hone se caturthI nahIM huii| matyartha dhAtu hoM aisA kyoM kahA ? paMthAnaM pRcchati-mArga ko pUchatA hai / yahA~ caturthI nahIM huI kyoMki yahA~ gatyartha dhAtu na hokara praznArtha dhAtu hai| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakANi manyakarmaNi cAnAdare'prANini // 387 // anAvare ki ? prANigaNavarjite manyateH karmaNi dvitIyAcaturthyo bhavataH anAdare gamyamAne / na tvAM tRNaM manye na tvAM tRNAya manye / na tvAM buSaM manye, na tvAM zurU sanye / padaM manye / pASANaM ralaM manye / aprANinIti ki ? na tvAM nAvaM manye / na tvAmantraM manye / na tvAM kAkaM manye / na tvAM zukaM manye / na tvAM zRgAlaM manye nau anna kAka zuka zRgAlA ete prANino vaiyAkaraNajanAnAM / iha syAdeva - vana tvAM zvAnaM manye, na tvAM zune manye / I kasminnarthe tRtIyA ? karaNe tRtIyA / kiM karaNaM ? 141 yena kriyate tatkaraNam 388 / / yena kriyate tatkArakaM karaNasaMjJaM bhavati / dAtreNa lunAti / karAbhyAM hanti / vANairvidhyati / divaH karma ca / / 389 // divadhAtoH prayoge karaNe dvitIyA bhavati / akSAn dIvyati / akSaidavyatItyarthaH / tRtIyA sahayoge || 390 / / hArthena yoge liGgAtRtIyA bhavati / putreNa saha AgataH / tyAgasattAbhyAM sArdhaM virAjate / sauryaguNaiH sAkamedhate yazaH / ityAdi / prANIgaNa se varjita anAdara artha meM manya dhAtu ke yoga se karma artha meM dvitIyA aura caturthI donoM ho jAte haiM // 387 // jaise--na tvAM tRNaM manye, na tvAM tRNAya manye--- maiM tumako tRNa bhI nahIM samajhatA hU~ / ityAdi / anAdara artha kyoM kahA ? jaise 'azmAnaM dRSadaM manye' - pASANaM ralaM manye- maiM patthara ko ratna samajhatA hU~ / yahA~ anAdara artha na hone se caturthI nahIM huii| 'prANIgaNa ko chor3akara aisA kyoM kahA ? na tvAM nAvaM manye - maiM tumako nAva nahIM mAnatA huuN| prANIgaNa meM kitane zabda Ate haiM ? nau atra, kAka, zuka aura zRgAla vaiyAkaraNoM ke yahA~ ina pA~ca ko prANIgaNa se liyA hai| matalaba inake yoga meM manya dhAtu ke prayoga meM caturthI na hokara dvitIyA hI rahatI hai| 1 kisa artha meM tRtIyA hotI haiM ? karaNa artha meM tRtIyA hotI hai| karaNa kise kahate haiM ? jisake dvArA kriyA kI jAya vaha karaNa hai // 388 // jisake dvArA kriyA kI jAtI haiM vaha kAraka karaNa saMjJaka kahalAtA hai| yathA - dAtreNa lunAti -- dAMtiyA se kATatA hai / karAbhyAm haMti -- donoM hAthoM se mAratA hai| vANaividhyati vANoM se vedhana karatA hai| vidhAtu ke yoga meM karaNa artha meM dvitIyA ho jAtI hai // 389 // isa sUtra meM ca zabda hai ataH sUtra kA artha divadhAtu ke yoga meM dvitIyA aura tRtIyA donoM hotI hai aisA artha honA cAhie / yathA -- akSAn dIvyati - pAzoM se khelatA hai| isameM dvitIyA vibhakti hokara bhI artha tRtIyA kA hI nikalatA I saha artha ke yoga meM tRtIyA hotI hai // 390 // saha ke paryAyavAcaka jo zabda unake yoga meM tRtIyA hotI hai aisA artha hai ataH samam sArdham ke yoga meM bhI tRtIyA hotI hai bandhunA sArtham gacchati / yathA- putreNa saha AgataH putra ke sAtha AyA / tyAga sattAbhyAm sArdhaM virAjate- vaha tyAga aura sattA se zobhita hotA hai| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 kAtantrarUpamAlA hetvarthe // 391 / / hetvarthe vartamAnAlliGgAttRtIyA bhavati / atrena sevate / dhanena kulaM / vidyayA yazaH / kutsite'Gge // 392 // kutsite'r3e vartamAnAlliGgAttRtIyA bhavati / akSNA kaannH| pAdena khaJjaH / akSi kANamasyeti / pradhAnatvAtprathamaiva / vizeSaNe / / 393 // vizeSaNe vartamAnAlliGgAttRtIyA bhavati / __ zikhayA baTumadrAkSIt zvetacchatreNa bhUpatim / kezavaM zaMkhacakrAbhyAM vibhinetrai: pinAkinam / / kartari ca // 394 // ___ kartari ca kArake vartamAnAlliGgAttIyA bhavati / devadattena kRtaM / yajJadattena bhuktaM / chAtreNa hanyate / surAbhyAM yudhyte| sujanaiH kriyate / / tulyArthe SaSThI ca 315 / / hetu artha meM tRtIyA hotI hai // 391 // yathA-atrena sevate-- anna ke hetu sevA karatA hai| dhanena kula-dhana ke nimitta se kula hai| vidyayA yaza:-vidyA se yaza hotA hai| kutsita aMga meM vartamAna liMga se tRtIyA ho jAtI hai // 392 // yathA---akSaNA kANa:-A~kha se kaanaa| pAdena khana:--paira se laMgar3A / yahA~ A~kha kAnI hai jisakI aisA bahuvIhi samAsa hone se kAnA vyakti pradhAna hone se "kANaH' isameM prathamA hI huI hai| vizeSaNa artha meM bhI tRtIyA hotI hai // 393 // zlokArtha zikhA se vaTu-brAhmaNa ko pahacAnA, zvetacchatra se rAjA ko, zaMkha aura cakra se kezava ko evaM tIna netroM se mahAdeva ko phcaanaa| ata: krama se zikhayA, zvetacchatreNa, trinetreNa meM tRtIyA AI / kartAkAraka meM vartamAna liMga se tRtIyA hotI hai // 394 // yathA--devadattena kRtaM-devadatta ne kiyaa| yajJadattena bhuktaM yajJadatta ne khaayaa| chAtreNa hanyate -chAtra ke dvArA mArA jAtA hai| surAbhyAm yudhyate-do devoM dvArA yuddha kiyA jAtA hai| sujanaiH kriyate-sajjanoM ke dvArA kiyA jAtA hai| tulya artha ke yoga meM liMga se tRtIyA aura SaSThI donoM ho jAtI haiM // 395 // 1. yahA~ vizeSaNa kA artha hai dUsare se bheda karane vaalaa| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakANi tulyArthe yoge liGgAt SaSThI tRtIyA ca bhavati / devadattasya tulya:, devadattena tulyaH / devadattasya samAnaH devadattena samAnaH / ityAdi / kiM sampradAna ? kasminnarthe caturthI ? sampradAnakArake caturthI / yasmai ditsA rocate dhArayate vA ttsmprdaanm||396 // yasmai dAtumicchA yasmai rocate yasmai dhArayate vA tatkArakaM sampradAnasaMjJaM bhavati / brAhmaNAya gAM dadAti / devadattAya rocate modakaH / yajJadattAya dhArayate zataM / viSNumitro yatibhyo dAnaM dadAti / devAya rocate haviH / mokSAya jJAnaM dhArayate / puNyArthe caturthI bhavati nAnyatra / rAjJo daNDaM dadAti / na ta puNyaM / punarAgamane SaSThI rajakasya vastraM dadAti / / namaHsvastisvAhAsvadhAlaMvaSaDayoge catarthI / / 397 / / nama AdibhiyoMge liGgAccaturthI bhavati / namo devAya / svasti jagate / svAhA hutAzanAya / svadhA pitRbhyaH / alaM mallAnya pratimallaH / zakto mallAya pratimalla: / vaSaDindrAya / svAhA svadhA vaSaT dAne / tAdaye / / 398 // tadarthabhAve dyotye liGgAccaturthI bhavati / mokSAya tattvajJAnaM / bhuktipradAnAbhyAM dhanaM / guNebhyaH satsaGgatiH / yathA-devadattasya tulya: devA ra tulyaH --yeka dara ke - 14- artha donoM ka.. eka hI hai / ityaadi| kisa artha meM caturthI hotI hai ? sampradAna kAraka meM caturthI hotI haiM / sampradAna kyA hai ? jisake liye dene kI icchA hai jise rucatA hai athavA jo dhAraNa karatA hai vaha saMpradAna kAraka hotA hai // 396 // jaise--brAhmaNAya gAM dadAti-brAhmaNa ko gAya detA hai| devadattAya secate modaka:-devadatta ko laDDu rucatA hai| * yajJadattAya dhArayate zataM yajJadatta ke liye sau rupaye dhAraNa karatA hai / ityAdi / yahA~ puNya artha meM caturthI hotI hai anyatra nahIM hotI / jaise-rAjJo daNDaM dadAti-rAjA ko daNDa detA hai| yahA~ daNDa denA 'dAnarUpa' puNya kArya na hone se usameM SaSThI ho gii| punarAgamana meM bhI SaSThI ho jAtI hai| jaise-rajakasya vastraM dadAti-dhobI ko kapar3e detA hai| yahA~ dekara punaH vApasa lenA hai ata: SaSThI ho gaI caturthI nahIM huii| namaH, svasti, svAhA, svadhA, alaM aura vaSaT ke yoga meM caturthI hotI hai // 397 / / yathA-namo devAya-deva ko namaskAra ho| svasti jagate-jagat kA kalyANa ho / svAhA hutAzanAya--agni ko svAhA svadhApitRbhyaH-- pitaroM ke liye svdhaa| alaM mallAya pratimalla:-malla ke liye pratimalla samartha hai| vaSaD iMdrAya--indra ke liye| ye svAhA, svadhA aura vaSaT dene ke artha meM haiM arthAt Ahuti, arghya Adi ke samarpaNa meM ye bole jAte haiN| tadartha bhAva ko prakaTa karane meM caturthI hotI hai // 398 // jaise--mokSAya jJAnaM--jJAna mokSa ke liye hai| bhukti pradAnAbhyAM dhanaMbhoga aura dAna ke lie dhana haiN| guNebhya: satsaMgati:- guNoM ke liye satsaMgati hotI hai| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 kAtantrarUpamAlA saMyamAya zrutaM dhatte naro dharmAya saMyamam / dharma mokSAya medhAvI dhanaM dAnAya bhuktaye / / 1 / / tumarthAcca bhAvavAcinaH // 399 / / tuma: samAnArthAddhAvavAcipratyayAntAlliAccaturthI bhavati / bhAvavAcinazceti vakSyati / pAkAya vrajati / paktaye vrajati / pacanAya vati / huMkAmAni ityarthaH / kasminnarthe pazcamI ? apAdAne paJcamI / kimapAdAnaM ? dhyato'paiti bhayamAdatte tadapAdAnam ||400|ysmaadpaiti yasmAdbhayaM bhavati yasmAdAdate vA tatkArakamapAdAnasaMjJaM bhavati / vRkSAtparNa patati / vyAghAbibheti / upAdhyAyAdAdatte vidyAM / ityaadi| IpsitaM ca rkssaarthaanaam||401|| rakSArthAnAM dhAtUnAM prayoge IpsitamanIpsitaM ca tatkArakamapAdAnasaMjJaM bhavati / yavebhyo gA rakSati / gau: yavAt rakSati / gAM nivArayatItyarthaH ! pApAtpAt bhgvaan| rogakopAbhyAM nivArayati mana: / ahibhya AtmAnaM rakSati / paryapAjhyoge paMcamI / / 402 // zlokArtha-buddhimAn manuSya saMyama ke liye zruta ko, dharma ke liye saMyama ko, mokSa ke liye dharma ko evaM dhara ko dAna aura bhoga ke liye dhAraNa karate haiM // 1 // 'tum' artha ke samAna bhAvavAcI pratyaya vAle liMga se caturthI hotI hai // 399 // Age bhAvavAcI ko kheNge| jaise-pAkAya vajati-pakAne ke liye jAtA hai, paktaye vrajati, pavanAya vrajati, tum pratyaya meM-paktuM vrajati-pakAne ke liye jAtA hai / yahA~ pAkAya, paktaye, pacanAya ina tInoM kA artha paktu ke samAna hai| yahA~ pAka pakti pacana zabda bhAva pratyayAMta haiN| ata: caturthI huii| kisa artha meM paMcamI vibhakti hotI hai ? apAdAna artha meM paMcamI hotI hai| apAdAna kyA hai ? jisase dUra hotA hai, DaratA hai aura grahaNa karatA hai vaha kAraka apAdAna saMjJaka hai|400 // yathA-vRkSAtparNa patati-vRkSa se pattA giratA hai| vyAghrAd vibheti--vyAghra se DaratA hai| upAdhyAyAdAdatte vidyA-upAdhyAya se vidyA ko grahaNa karatA hai| rakSA artha vAle dhAtu ke prayoga meM Ipsita aura anIpsita ko apAdAna saMjJA ho jAtI hai // 401 // yathA--yavebhyo gAM rakSati-jau se gAya kI rakSA karatA hai| gau: yavAt rakSati- arthAt gAya ko jo khAne se rokatA hai| pApAt pAtu bhagavAn-bhagavAna pApa se rakSA kreN| rogakopAbhyAm nivArayati mana:--mana ko roga aura krodha se rokatA hai| ahiMbhya: AtmAnaM rakSati--soM se apanI rakSA karatA hai| pari, apa aura AG ke yoga meM paMcamI hotI hai // 402 / / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakANi 145 pari apa AG yoge liGgAtpaJcamI bhavati / ihApaparI vrjne| AGmaryAdAbhividhyoH / pari pATaliputrAdRSTo devaH / apa trigartebhyo vRSTo devaH / A pATaliputrAvRSTo devaH / digitaratenyaizca // 403 / / dig itara Rte anya ebhiyoge vartamAnAlliGgAtpaJcamI bhavati / pUrvo grAmAt / uttaro grAmAt / itaro devadattAt / Rte dharmAt kuta: sukhaM / anyo devadatAt / / pRthagnAnAvinAbhistRtIyA vA / / 404 / / pRthak nAnA vinA ebhiyoge liGgAttRtIyApaJcamyau bhavata: / pRtham devadattena / pRthag devadattAt / nAnA devadattena / nAnA devadattAt / vinA devadattena / vinA devadattAt / hetau ca // 405 // hetau ca vartamAnAlliGgAtpaJcamI bhavati / kasmAddheto: smaagtH| agnimAnayaM dhUmavatvAt / anityo'yaM kRtakatvAt // kasminnarthe SaSThI ? svAmyAdau SaSThI 1 ke svAmyAdayaH ? svAmI sambandhaH yahA~ apa aura pari upasarga varjana artha meM haiM aura AG maryAdA evaM abhividhi artha meM hai| pari pATaliputrAd vRSTo deva:-paTanA ko chor3akara megha varSA huii| apa trigartebhyo vRSTo deva:-tIna gaDDhoM ko chor3akara varSA huii| ApATaliputrAd vRSTo deva:-paTanA taka megha varSA huii| athavA abhividhi artha meM paTanAparyaMta megha varSA duI dig itara Rte aura anya ke yoga meM liMga se paMcamI hotI hai / / 403 // pUrvo grAmAt-- gA~va se pUrva / uttaro grAmAt-gAMva se uttara / itaro devadattAt-devadatta se bhinna / Rte dharmAt kuta: sukhaM--dharma ke binA sukha kahA~ hai ? anyo devadattAt-devadatta se bhinna / pRthak, nAnA, binA ke yoga meM tRtIyA aura paMcamI donoM hotI haiM // 404 // pRthak devadattena, pRthak devadattAt-devadatta se bhinna / nAnA devadattena, vinA devadattAt-devadatta ke binaa| hetu artha meM paMcamI hotI hai // 405 // kasmAd hetoH samAgata:-kisa hetu se Apa Aye / agnimAnayaM dhUmavattvAt-dhUmavAlA hone se yaha parvata agnivAlA hai| anityo'yaM kRtakatvAt--yaha anitya hai kyoMki kRtaka hai| kisa artha meM SaSThI vibhakti hotI hai ? svAmI Adi ke artha meM SaSThI vibhakti hotI hai| svAmI Adi se kyA-kyA lenA ? svAmI, sambaMdha, samIpa, samUha, vikAra, avayava aura sva ye svAmI Adi kahalAte haiN| yA--devadattasya svAmI-devadatta kA mAlika / saMbaMdha artha meM devadattasya vAsa:-devadatta kA kpdd'aa| samIpa artha meM--parvatasya samIpaM-parvata ke paas| samUha-haMsAnAM samUhaH-haMsoM kA smudaay| vikAra-kSIrasya vikAra:-dUdha kA vikAra / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 kAtantrarUpamAlA samIpa: samUha: vikAra: avayava: sva iti svAmyAdaya: / devadattasya svAmI / devadattasya vastraM / parvatasya samIpaM / haMsAnAM samUha: / kSIrasya vikAraH / devadattasya bAhU / yajJadattasya zira: / caitrasya svaM / svAmIzvarAdhipatidAyAdasAkSipratibhUprasUtaiH SaSThI ca // 406 / / svAmyAdibhiyoga liGgAtvaSThI saptamI ca bhavati / gavAM svAmI / goSu svAmI / gavAmIzvaraH / goSvIzvaraH / gavAmadhipatiH / goSvadhipatiH / gavAM dAyAdaH / goSu dAyAda: / gavAM sAkSI / goSu sAkSI / gavAM pratibhUH / goSu pratibhUH / gavAM prasUtaH / goSu prasUtaH / nirdhAraNe ca // 407 / / nirdhAraNe cArthe liGgAtvaSThI saptamI ca bhavati / jAtiguNakriyAbhiH samudAyasya ekadezapRthakkaraNaM nirdhAraNaM / puruSANAM kSatriyaH zUratama: / puruSeSu kSatriyaH zUratamaH / gavAM kRSNA gau: sampannakSIrA / goSu kRSNA gau: sampannakSIrA / gacchatAM dhAvanta: zIghrAH / gacchatsu dhAvanta: zIghrAH / ityAdi / _SaSThI hetuprayoge // 408 // hetoH prayoge liGgASaSThI bhavati / adhyasanamya hetorvasati / atrasya Denosati / avayava artha meM devadattasya bAhu.--devadatta kI donoM bhujAe~ / avayava artha meM yajJadattasya zira:-yajJadatta kA mastaka / sva artha meM-viSNumitrasya svaM-viSNumitra kA dhn| svAmI, Izvara, adhipati, dAyAda, sAkSI, pratibhU aura prasUta artha ke yoga meM SaSThI aura saptamI donoM hotI haiM // 406 // gavAM svAmI, goSu svAmI-gAyoM kA svAmI / gavAmIzvaraH, goSvIzvara:-gAyoM kA Izvara / gavAM adhipati, goSyadhipati:-gAyoM kA adhipati / gavAM dAyAda., goSu dAyAda:--gAyoM kA bhaagiidaar| gavAM sAkSI, goSu sAkSI-gAyoM kA sAkSIdAra / gavAM pratibhUH, goSu pratibhUH-gAyoM kI jamAnata vaalaa| gavAM prasUta:, goSu prasUta:-gAyoM kA janmA bachar3A / nirdhAraNa artha meM SaSThI aura saptamI hotI hai // 407 // nirdhAraNa kise kahate haiM ? jAti, guNa, kriyAoM se samudAya kA eka deza pRthak karanA nirdhAraNa kahalAtA hai| jaise puruSANAM kSatriyaH zUratama:-puruSoM meM kSatriya zUravIra hotA hai| vaise hI puruSeSu kSatriya: zUratamaH / gavAM kRSNA gau: saMpannakSIra-gAyoM meM kAlI gAya adhika dUdha vAlI hotI haiN| goSu kRSNA gau: saMpannakSIrA--gAyoM meM kAlI gAya adhika dUdha vAlI hotI hai / gacchatA dhAvanta: zIghrAH, gacchatsu dhAvanta: zIghA:-calane vAloM meM daur3ane vAle zIghagAmI haiN| ityaadi| hetu ke prayoga meM SaSThI hotI hai // 408 // adhyayanasya hetorvasati--adhyayana ke hetu rahatA hai| annasya hetorvasati-anna ke hetu rahatA hai| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakANi smRtyarthakarmaNi // 409 / / smaraNArthAnAM dhAtUnAM prayoge vartamAnAlliGgat karmaNi SaSThI bhavati / uttaratra nityagrahaNAdiha vikalpo labhyate / mAtuH smarati / mAtaraM smarati / pituradhyeti / pitaramadhyeti / ityAdi / karoteH pratiyat // 410 // karoteH pratiyale gamyamAne liGgAtkarmaNi SaSThI bhavati / sato vizeSAdhAnaM pratiyatnaH / edho dakasyopaskurute / edhodakamupaskurute / ityAdi / 147 hiMsArthAnAmajvara ||411 / / hiMsArthAnAM jvaravarjitAnAM dhAtUnAM prayoge karmaNi SaSThI bhavati / caurasya prahanti / cauraM prahanti / caurasyotkathayati / cauramutkrAthayati / caurasya pinaSTi / rujo bhaGge / caurasya rujati / ityAdi / ajvarIti kiM ? cauraM jvarayati krkttii| caurasya santApayatItyarthaH / kartRkarmaNoH kRti nityam // 412 // kartRkarmaNorarthayornityaM SaSThI bhavati kRtpratyayayoge / bhavata: AsikA / bhavataH zAyikA / bhuvanasya sraSTA / parvatAnAM bhettA / tattvAnAM jJAtA / ityAdi / smRti artha vAle dhAtu ke prayoga meM SaSThI hotI hai // 409 // smaraNa artha vAle dhAtu ke prayoga meM liMga se karma meM SaSThI hotI hai| Age sUtra meM nitya kA grahaNa hone se yahA~ vikalpa kA kathana grahaNa karanA cAhiye / ataH dvitIyA bhI ho jAtI hai / yathA - mAtuH smarati, mAtaraM smarati -- mAtA kA smaraNa karatA hai| pituradhyeti, pitaramadhyeti -- pitA ko smaraNa karatA hai / karoti se pratiyatna artha gamyamAna hone meM karma meM SaSThI hotI hai // 410 // pratiyala kise kahate haiM ? vidyamAna ko vizeSa karanA - saMskArita karanA 'pratiyala' kahalAtA hai I edhodakasya upaskurute edhodakaM upaskurute -- lakar3I jala ke guNa ko grahaNa karatI hai I hiMsA artha vAle jvara varjita dhAtu ke prayoga meM karma meM SaSThI hotI hai |411 // caurasya hati, cauraM hati-- cora ko mAratA hai / caurasya utkrAthayati, cauraM utkrAthayati - cora ko mAratA hai| caurasya pinaSTi, cauraM pinaSTi-- cora ko duHkha detA hai| ruja, dhAtu bhaMga artha meM hai| caurasya rujati, cauraM rujati -- cora ko kaSTa detA hai / ityAdi / sUtra meM jvara varjita aisA kyoM kahA ? cauraM jvarayati karkaTI-kakar3I cora ko jvara lAtI haiM cora ko saMtApita karatI hai yaha artha huA / yahA~ jvar dhAtu ke yoga meM dvitIyA huI, SaSThI nahIM huI hai / kartA aura karma ke artha meM kRt pratyaya ke yoga meM nitya hI SaSThI hotI hai // 412 // kartA artha meM - bhavataH AsikA Apake baiThane kA sthAna / 'bhavata: zAyikA- Apake sone kA sthAna | karma artha meM -- bhuvanasya sraSTA - bhuvana ke sraSTA / parvatAnAM bhettA - parvatoM ke bhedana karane vAle / tattvAnAM jJAtA-tattvoM ke jAnane vAle / ityAdi / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 kotavarUpamAlA na niSThAdiSu / / 413 // kartRkarmaNorarthayo: SaSThI na bhavati niSThAdiSu prtH| ke niSThAdayaH ? kta / ktavat / zantRT / Anaz / kas / kAna / kiM / udant / ktvA / tum / bhaviSyadarthe vuN / AvazyakAdhamarNyayoryan / avyaya tRn ityevamAdayaH / devadattena bhuktamodanaM / tvayA kRta: kaTaH / devadatta odanaM bhuktavAn / devadattaH kRtavAn kaTaM / ityAdi / kasminnarthe saptamI ? adhikaraNe / kimadhikaraNaM ? ya AdhArastadadhikaraNam // 4140 ya AdhArastatkArakamadhikaraNasaMjJaM bhavati / sa aadhaarsvividhH| aupazleSiko vaissyiko'bhivyaapksheti| kaTe Aste kaakH| aupazleSiko'yaM / karayo: kayaNaM / divi devAH / vaiSayiko'yam / tileSu tailaM / abhivyApako'yaM / kAlabhAvayoH saptamI // 415 / / kAlabhAvayorvartamAnAlliGgAtsaptamI bhavati / kAle-zaradi puSyanti saptacchadAH / bhAve goSu duhyamAnAsu gataH / adhizIGsthAsAM karma // 416 / / niSThA Adi pratyaya ke Ane para kartA karma artha meM SaSThI nahIM hotI hai // 413 // taSThAdi se kyA-kyA lenA? kta, ktavata, zantuG Anaza kvaMsa. kAn ki, kaMs / udanta, uka kvA, tum / bhaviSyat artha meM vuN / Avazyaka aura adhamarNa meM Nyan / ye pratyaya kRdanta meM pAye jAte haiM aura avyaya tRna ye ityAdi niSThAdi kahalAte haiM / jaise-devadattena bhuktamodanaM-devadata ne bhAta khaayaa| tvayA kaTaH kRta:- tumane caTAI bnaaii| devadatta: odanaM bhuktavAn-devadatta ne bhAta khaayaa| devadattaH kaTaM kRtavAn--devadatta ne caTAI bnaaii| ityaadi| kisa artha meM saptamI hotI hai ? adhikaraNa artha meM saptamI hotI hai / adhikaraNa kyA hai ? jo AdhAra hai usa kAraka ko adhikaraNa kahate haiM // 414 // vaha AdhAra tIna prakAra kA hai| aupazleSika, vaiSayika aura abhivyApaka / aupazleSika kA udAharaNa-kaTe Aste kAkaH-caTAI para kauA baiThA hai| vaiSayika meM-karayo: kaMkaNaM-donoM hAtha meM kar3e haiN| divi devA:-svarga meM devatA haiN| abhivyApaka meM--tileSu tailaM--tiloM meM tela rahatA hai| kAla aura bhAva meM vartamAna liMga se saptamI hotI hai / 415 // kAla meM--zaradi puSyaMti saptacchadA:-zarad Rtu meM saptacchada phUlate haiN| bhAva meM-goSu duhyamAnAsu gata:-gAya ke duhane vAle samaya meM gyaa| adhi pUrvaka zIG sthA aura As dhAtu ke prayoga meM adhikaraNa artha meM dvitIyA hotI hai // 416 // grAmam adhizete gA~va meM sotA hai| 1. Adhiyante kriyA ysminnityaadhaarH| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakANi 149 adhipUrvANAM zIG sthA Asu ityeteSAM prayoge adhikaraNe dvitIyA bhavati / grAmamadhizete / grAmamadhitiSThati / grAmamadhyAste / grAme Asta ityarthaH / upAnvadhyAvasaH / / 417 / / upa anu adhi AyUrvasya vasu ityetasya dhAtoH prayoge adhikaraNe dvitIyA bhavati / grAmamupavasati / grAmamanuvasati / grAmamadhivasati / grAmamAvasati / grAme vstiityrth:| sati c||418|| satyarthe vartamAnAlliGgAtsaptamI bhavati / dAne sati bhogaH / jJAne sati mokSa: / ityAdi / nimittAtkarmaNi // 419 // nimittabhUtAlliGgAtsaptamI bhavati karmaNi yukte| carmaNi dIpinaM hanti dantayorhanti kunyjrm| kezeSu camarI hanti sImni puSkalako hata: // 1 / / muktau cittatvamavyeti svarmuktyorjinamarcati / guNeSu gurumApnoti gopa: payasi dogdhi gAm / / 2 / / saMpradAnampAdAne karaNAdhArako tthaa| karma kartA kArakANi SaT saMbandhastu saptamaH // 3 / / iti kArakaprakaraNaM samAptam / grAmamadhitiSThati gA~va meM rahatA hai| grAmamadhyAste gA~va meM baiThatA hai| grAma meM rahatA hai aisA hI sabhI kA artha hai / upa, anu, adhi, AG pUrvaka vas dhAtu ke prayoga meM adhikaraNa meM dvitIyA hotI hai // 417 / / grAmamupavasati, anuvasati, adhivasati, Avasati-sabhI kA artha hai ki grAma meM rahatA hai| sati artha meM saptamI hotI hai // 418 // dAne sati bhoga:-dAna ke hone para bhoga hotA hai, jJAne sati mokSa:-jJAna ke hone para mokSa hotA hai / ityaadi| nimitta bhata liMga se karma se saptamI hotI hai // 419 // zlokArtha-carma ke lie dIpi vyAghra ko mAratA hai| do dAMta ke liye hAthI ko mAratA hai| kezoM ke nimitta camarI gAya ko mAratA hai aura kastUrI ke liye puSkalaka 'gandhavAn mRga' ko mAratA hai // 1 // mukti ke liye citta kA nirodha rUpa dhyAna karatA hai aura svarga, mokSa ke liye jinendra bhagavAn kI arcanA karatA hai| guNoM ke liye guru ko prApta karatA hai evaM dUdha ke nimitta gvAlA gAyA ko duhatA hai // 2 // saMpradAna, apAdAna, karaNa, adhikaraNa, karma aura kartA ye chaha kAraka haiM evaM sAtavA~ sambandha kAraka hai| isa prakAra se kAraka prakaraNa samApta huaa| 1. yaha sAtavA~ sambandha mAtra hai ataH kAraka nahIM hai; kyoMki isakA kriyA ke sAtha sAkSAt yoga nahIM hai aura na yaha kriyA kA janaka hI hai / ataeva kAraka SaT hI mAne jAte haiM (sAkSAt kriyAjanakatvaM kaarktvm)| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 kAtantrarUpamAlA atha samAsa ucyte| mAha do TeminAyA pAdapadmAruNAMzavaH / yasya pAdau sapAnamya zItIbhUtA jagajjanA: // 1 // samAsa: kaH ? (nAmnAM samAso yuktArthaH // 420 // 2 nAmnAM yuktArtha: samAso bhavati / vastuvAcIni nAmAni militaM yuktmucyte| samAsAkhyaM tadetatsyAttaddhitotpattireva ca // 1 / / cakArabahulo dvandvaH sa cAsau karmadhArayaH / yatra dvitvaM bahutvaM ca sa dvandva itaretaraH // 2 // padayostu padAnAM vA vibhaktiryatra lupyte| sa samAsastu vijJeyaH purANakaviSAkyata: // 3 / / atha samAsa prakaraNa zlokArtha--jinake caraNa yugala ko namaskAra karake jagat ke prANI zAMti ko prApta ho cuke haiM aise zrI neminAtha bhagavAn ke caraNa kamala kI aruNa kiraNeM hama logoM kI rakSA kareM // 1 // samAsa kise kahate haiM ? nAma ke aneka padoM kA milA huA artha samAsa kahalAtA hai // 420 // . zlokArtha-vastuvAcI aneka nAmoM kA milanA-yukta honA 'samAsa' kahalAtA hai aura yaha samAsa taddhita kI utpatti hI hai // 1 // * jisameM cakAra bahula ho use 'dvandva' kahate haiN| jisameM 'sa cAsau' kA prayoga hotA hai use 'karmadhAraya' kahate haiN| jisameM do aura bahuta pada hote haiM vaha itaretara dvandva hai // 2 // jisameM do pada athavA bahuta se padoM kI vibhakti kA lopa kiyA jAtA hai use kaviyoM ke dvArA kathita 'samAsa' samajhanA cAhie // 3 // usa samAsa ke cAra bheda haiN| tatpuruSa, bahuvrIhi, dvandva aura avyayIbhAva / tatpuruSa kise kahate hai ? jisameM uttara pada kA artha pradhAna ho vaha tatpuruSa kahalAtA hai| bahuvIhi kise kahate haiM ? jisameM anya pada kA artha pradhAna ho vaha bahuvrIhi samAsa hai| dvandra kise kahate haiM ? jisameM sabhI padoM kA artha pradhAna ho vaha dvandva hai| avyayIbhAva kise kahate haiM ? jisameM pUrva meM avyaya pada kA artha pradhAna ho vaha avyayIbhAva samAsa hai| isa prakAra se tulya rUpa se samAsa ke cAra bheda haiN| unakA yahA~ krama se varNana kiyA jAtA hai| sukhaM prApta:, guNAn Azrita: aisA vigraha hai| . 1. arthAt donoM padoM meM ca kA prayoga hai jaise mAtA ca pitA ca / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa: 151 sa caturvidhaH / tatpuruSabahuvrIhidvandvAvyayIbhAvabhedAt (punaruttarapadArthapradhAnastatpuruSaH / anyapadArthapradhAno bahuvrIhiH / sarvapadArthapradhAno dvandraH / pUrvAvyayapadArthapradhAno'vyayIbhAvaH / iti caturvidhaH / sa ca yathAkramaM pradarzyate / sukhaM prApta: / guNAn AzritaH / iti sthite-- vibhaktayo dvitIyAdyA nAmnA parapadena tu| samasyante samAso hi jJeyastatpuruSaH sa ca // 5 // dvitIyAdivibhaktyantaM pUrvapadaM nAmnA parapadena saha yatra samasyate sa samAsastatpuruSasaMjJako bhavati / tatsthA lopyA vibhaktayaH // 421 // tasmin samAse sthitA vibhaktayo lopyA bhavanti / prakRtizca svarAntasya / / 422 / / luptAsu vibhaktiSu svarAntasya vyaJjanAntasya ca liGgasya prakRtirbhavati / cakArAtvavacitsandhirbhavati / kRttaddhitasamAsAzca / / 423 // kRttaddhitasamAsAzca zabdA liGgasaMjJA bhavanti / sukhaprApta: / guNAzritaH / evaM grAmaM gata:--grAmagataH / evaM svarga gata:-svargagataH / tRtIyA....dadhnA saMsRSTaH-dadhisaMsRSTaH / dhAnyena artha: / dhAnyArtha: / yatnen kRtaM--yatnakRtaM / caturthI--kuberAya pani.--.kuvAlayUpaca vaa-yuupdaaru| devAya sukhN--devsukhN| paJcamI-caurAdbhayaM-caura bhyN| graamaatrirgt:--graambhirgtH| SaSThI-candanasya gndhH-cndngndhH| rAjJaH puruss:-raajpurussH| phalAnAM rs:--phlrs:| saptamI-vyavahAre kushl:-vyvhaarkushlH| kAmpilye siddh:-kaampilysiddhH| dhameM niyata:-dharmaniyata: / evaM mokSasukham / saMsArasukham / ityAdi / prAdayo gatAdyarthe prathamayA / / prAdaya: zabdA; gatAdyarthaM prathamayA saha yatra samasyaMte sa samAsastutpuruSasaMjJe bhavati pragata AcArya: prAcArya: abhigato mukhaM abhimukhaM, pratimato'kSa pratyakSamityAdi / vizvamatikrAntaH / iti vigrahe zlokArtha-liMga rUpa para pada ke sAtha dvitIyA Adi vibhaktiyoM kA jo samAsa kiyA jAtA hai, vaha samAsa tatpuruSa samAsa kahalAtA hai| dvitIyAdi vibhakti hai aMta meM jisake aise pUrvapada kA nAmavAcI para pada ke sAtha jo samAsa kiyA jAtA hai vaha samAsa 'tatpuruSa' saMjJaka hai| sukha+ am, prApta + si __usa samAsa meM sthita vibhaktiyoM kA lopa ho jAtA hai // 421 // vibhaktiyoM ke lopa ho jAne para svarAMta aura vyaJjanAnta liMga prakRti rUpa rahate haiM // 422 // cakAra se kahIM saMdhi ho jAtI hai / ata: sukhaprApta, guNAzrita, rahA / kRdanta, taddhita aura samAsa zabda liMga saMjJaka ho jAte haiM // 423 / / isa sUtra se liMga saMjJA hone ke bAda puna: krama meM 'si' Adi vibhaktiyA~ AyeMgI aura pUrvavat liMga prakaraNa ke samAna inake rUpa cleNge| yathA sakhaprApta+si. gaNAzrita+si hai "rephasorvisarjanIyaH" sUtra se s kA visarga hokara 'sukhaprApta: guNAzrita:' bnaa| isI prakAra se 'grAmaM gataH grAmagataH svarga gata:-svargagataH' bana gayA hai| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 kAtantrarUpamAlA atyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyayA / / 424 // atyAdayaH zabdA: krAntAdyarthe dvitIyayA saha yatra samasyante sa samAsastatpuruSasaMjJo bhavati / uktArthAnAmaprayoga: / avyayAnAM pUrvanipAtaH / ativizva: / kokilayA avakruSTaM vanamiti vigrahaH / avAdayaH kuSTAdharthe tRtIyayA // 425 // avAdaya: zabdA: kruSTAdyarthe tRtIyayA saha yatra samasyante sa samAsastatpuruSasaMjJako bhavati / svaro hasvo napuMsake ityatra yogavibhAgAt tRtIyA meM-dadhA saMsRSTaH hai, dadhi TA, saMsRSTa si, "tatsthA lopya vibhaktayaH" sUtra se vibhakti kA lopa, "kRttaddhitasamAsAca" sUtra se liMga saMjJA hokara puna: dathisaMsRSTa + si hai visarga hokara 'dadhisaMsRSTaH' banA / aise hI dhAnyena artha:-~-dhAnyArtha: yalena kRta-yalakRtaM / caturthI meM-kuverAya bali, kubera + De, bali+ si, vibhakti kA lopa hokara liMga saMjJA hokara kuberabali + si hai| visarga hokara 'kuberabaliH' banA / usI prakAra se yUpAya dAru-yUpadAru devAya sukhaM-devasukhaM / paMcamI meM-caurAd bhayaM, caura + isi, bhaya+si hai vibhakti kA lopa liMga saMjJA puna: si vibhakti Akara "caurabhayaM' bnaa| usI prakAra se prAmAnirgata:--grAmanirgata: bnaa| SaSThI meM candana + Das gaMgha+si, vibhakti kA lopa, liMga saMjJA hokara sivibhakti Akara 'candanagaMdha:' banA / tathaiva rAjJaH puruSaH rAjapuruSaH, phalAnAM rasa:-phalarasaH / saptamI meM--vyavahAra + Di, kuzala + si vibhakti kA lopa liMga saMjJA hokara sivibhakti Akara 'vyavahArakuzala:' banA / tathaiva-kAMpilye siddha-kAMpilyasiddhaH, dhameM niyataH dharmaniyata: mokSe sukha-mokSasukhaM, saMsAre sukhaM-saMsArasukhaM, Adi pragata: AcArya: abhimato mukhaM, pratigato akSaM hai| prAdi upasargoM kA gatAdi artha meM prathamAnta ke sAtha samAsa hotA hai| prAdi zabdoM kA gatAdi artha meM prathamAnta vibhakti ke sAtha jahA~ samAsa hotA hai vaha samAsa 'tatpuruSa saMjJaka' hai| pragata + si AcArya + si 421veM sUtra se vibhakti kA lopa hokara 'uktArthAnAM aprayogaH / isa niyama se 'gata' zabda aprayogI ho gayA pana: liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara 'prAcArya:' banA / vaise hI abhigata: mukhaM-abhimukhaM / pratigato akSa-pratyakSaM banA hai| vizvam atikrAntaH, yaha vigraha hai| ati Adi zabdoM kA krAMta Adi artha meM dvitIyA ke sAtha samAsa hotA hai // 424 // ati Adi zabdoM kA krAnta Adi artha meM jo samAsa hotA hai vaha samAsa tatparuSa saMjJaka hai| vizva+ am atikrAnta + si, vibhaktiyoM kA lopa hokara 'uktArthAnAmaprayogaH niyama se krAMta kA aprayoga hokara 'avyayAnAM pUrvanipAta:' niyama se ati avyaya kA pUrva meM nipAta hokara ativizva rahA, puna: liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara 'ativizva:' banA / kokilayA avakruSTaM vanaM yaha vigraha hai| avAdi zabdoM kA kruSTa Adi artha meM tRtIyAnta ke sAtha samAsa hotA hai // 425 / / vaha samAsa tatpuruSa saMjJaka hai| kokilA+TA avakruSTa +si 4213 sUtra se vibhakti kA lopa, avyaya kA pUrva meM nipAta evaM liMga saMjJA hokara / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa: 153 gorapradhAnasyAntasya striyAmAdAdInAM ca // 426 // apradhAnasyAntarasya gozabdasya tathAvidhasiyAmAdAdInAM hrasvo bhavati / iti hrasva: / avakokilaM vanaM / avamayUraM / adhyayanAya pariglAna iti vigrahaH / paryAdayo glAnAdhartha catu...27 / / paryAdayaH zabdA glAnAdyarthe caturthyA saha yatra samasyante sa samAsastatpuruSasaMjJo bhavati / paryadhyayanaH / kauzAmbyA nirgata: / mathurAyA nirgata iti vigrahe nirAdayo nirgamanAdyarthe paJcamyA // 428 // nirAdayaH zabdA nirgamanAdyarthe paJcamyA saha yatra samasyante sa samAsastatpuruSasaMjJo bhavati / gorapradhAnasyAntasya ityAdinA hasvaH / niSkauzAmbiH / evaM nirbhayaraH / / dIrghazvArAyaNaH / vyAsa: paaraashyH| rAmo jAmadagnyaH / kssemkrH| shbhNkrH| priyNkrH| zriyaMmanyaH / bhvmnyH| aambhsaaktN| tmsaaktN| parasmaipadaM / AtmanepadaM / stokAnmuktaH / kRcchraanmuktH| antykaadaagtH| dUrAdAgataH / vAcoyuktiH / dizodaNDaH / pshytohrH| zuna:pucchaH / zunaHzepha: / zunolAGgla: / srsijN| pdd'e| staMberamaH / karNejapa: / kaNThekAlaH / ursilomaa| ityatra samAse kRte vibhaktilope prApte 'tatsthA lopyA vibhaktayaH' ityatra sthagrahaNAdhikyAlloSo na bhavati / / avakokilA rahA / 'svaro hrasvo napuMsake' isa prakAra se yahA~ yoga calA A rahA hai| apradhAna hai anta meM go zabda jinake aise aura strIliMgavAcI AkArAdi jo zabda haiM ve hrasva ho jAte haiM // 426 // isa sUtra se hrasva hokara 'avakokila' rahA puna: si vibhakti Akara napuMsaka liMga ke 'vana' kA vizeSaNa hone se napuMsaka liMga meM 'avakokilaM' bnaa| ___ avakokila vana-kokilA (koyaloM) se vyApta vana / aise hI mayUreNa avakruSTaM vana-'avamayUraM' bnaa| adhyayanAya pariglAna: isa prakAra se vigraha hai| pari Adi zabdoM kA glAna Adi artha meM caturthyanta ke sAtha samAsa hotA hai // 427 / / _vaha samAsa tatpuruSa saMjJaka hai / adhyayana + De pariglAna+si. 421veM sUtra se vibhakti kA lopa hokara glAna kA prayoga haTAkara avyaya kA pUrva meM nipAta huA ata: 'paryadhyayana' rahA liMga saMjJA hokara vibhakti Akara 'paryadhyayana: bnaa| kauzAmbyAH nirgataH, mathurAyAH nirgataH, isa prakAra se vigraha hai| nirAdi zabdoM kA nirgamana Adi meM paMcamyanta ke sAtha samAsa hotA hai / / 428 // aura vaha samAsa tatpuruSa saMjJaka hai| kauzAmbI +Gasi nirgat + si, vibhakti kA lopa, nir kA pUrva meM nipAta hokara 426veM sUtra se hrasva hokara liMga saMjJA hokara napuMsaka liMga meM 'si' vibhakti aaii| inakA samAsa karane para vibhaktiyoM kA lopa prApta thA, kintu "tatsthA lopyA vibhaktayaH" sUtra meM 'stha grahaNa kI adhikatA hone se kahIM para lopa nahIM hotA hai| isa niyama se Upara meM vibhaktiyoM kA lopa nahIM hone se 'AtmanepadaM' parasmaipada Adi rUpa jaise ke taise raha gaye haiN| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 kAtantrarUpamAlA saptamyAstatpuruSe kRti bhulm||429 / / kRdante pare saptamyAstatpuruSe kRti samAse bahulamalugbhavati / gehenadI / gehekSveDA / pravAhemUtritaM / bhasmanihutaM / kvacidvikalpa: / khecaraH, khcrH| vanecaraH, vanacara: / paGkeruha, paGkaruhaM / sarasija, sarojaM / ityAdi // viduSAM gamanaM / divaM gataH / ityAdau samAse kRte vyaJjanAntasya yatsubhoH / / 430 // luptAsu vibhaktiSu vyaJjanAntasya subhoryaduktaM tadbhavati / vidvadgamanaM / dhugata: / ityAdi / nIlaM ca tadutpalaM ca / raktaM ca tadutpalaM ca / ca zabdaH samuccayadyotanArthaH / tacchabda ekAdhikaraNadyotanArthaH / __ niSkauzAmbi + si=niSkauzAmbi, nirmayUra: / dIrghazcArAyaNaH, vyAsa: pArAzarya:, rAmo jAmadagnya: kSemakara, zubhaMkara: ekAdhikaraNadyotanArthaH / (pade tulyAdhikaraNe vijJeyaH karmadhArayaH // 431 / / yasmin samAse dve pade tulyAdhikaraNe bhavata: sa karmadhArayo bhavati / bhinnapravRttinimittayo: zabdayorekAdhikaraNe smaaveshstulyaadhikrnnN| uktArthAnAmaprayoga iti tat-ca-zabdanivRttiH / '--..--.----- saptamI se tatpuruSa samAsa meM kRdanta se samAsa karane para bahudhA karake luk nahIM hotA hai // 429 // taba gehe, nadI, gehenardI pravAhe mUtritaM-bhasmani hutaM / ityAdi / kahIM para vikalpa ho jAtA hai / khecara: khacara:, vanecara: vanacara; paMkeruhaM paMkaruI, sarasija sarojaM Adi / viduSAM gamana, divaM gataH ityAdi meM samAsa ke karane para vidvans+Ama, gmn+si| div + am, gata + si hai| vibhakti kA lopa hokara sUtra lagA vibhaktiyoM ke lopa ho jAne para vyaJjanAnta subhyAm vibhaktiyoM meM jo kArya kahA hai vahI ho jAtA hai // 430 // na kA lopa evaM s kA 'da' hokara 'vidvadgamana' si vibhakti Akara 'vidvadgamana' banA / usI prakAra "aghuTsvarAdoM" Adi 319veM sUtra se v ko 'u' hokara dhugata vibhakti Akara 'dhugataH' banA / ityAdi aba karmadhAraya samAsa ko kahate haiN| nIlaM ca tadutpalaM ca, raktaM ca tadutpalaM ca / yahA~ cakAra zabda samuccaya ko prakaTa karane ke liye diyA jAtA hai| aura 'tad' zabda ekAdhikaraNa ko prakaTa karane ke liye hai arthAt nIla zabda bhI napuMsakaliMga hai ata: tad zabda bhI napuMsakaliMga kA ekavacana hai / isI taraha karmadhAraya samAsa meM strIliMga meM sA athavA asauM, pulliMga meM asauM zabda kA prayoga hotA hai evaM ekavacana meM ekavacana dvivacana ke sAtha 'to' bahuvacana ke sAtha 'te' zabda kA prayoga hotA hai kyoMki vizeSya vizeSaNa kA samAsa hai ata: liMgoM meM, vacanoM meM samAnatA kA niyama hai| usI ko Age spaSTa kreNge| jisa samAsa meM do pada tulya adhikaraNa vAle hoveM vaha samAsa 'karmadhAraya' saMjJaka hai // 431 // tulyAdhikaraNa kise kahate haiM ? bhinna pravRtti meM nimittabhUta do zabdoM kA eka AdhAra meM samAveza honA tulyAdhikaraNa kahalAtA hai / yahA~ para bhI "uktArthAnAmaprayogaH" isa niyama se cakAra aura tad zabdoM 1. saptamyanta kA kRdanta ke sAtha tatpuruSa samAsa karane para saptamI vibhakti kA lopa nahIM hotA hai ||435 // Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa: 155 vibhktilopH| atra nIla kimityapekSate ? utpalamapekSate / utpalaM kimityapekSate ? niilmpeksste| nIlotpalaM / evaM vIrazcAsau puruSazca vIrapuruSa: / zuklacAsau paTazca zuklapaTaH / zobhanA cAsau bhAryA ca zobhanabhAryA / dIrghA cAsau mAlA ca diirghmaalaa| karmadhArayasaMjJe tu puMvadbhAvo vidhIyate // 432 // iti hrasva: / ityaadi| khyAnoM dviguriti zreyaH / / 433 10 sa evaM karmadhAraya: saMkhyApUrvazcet dviguriti jJeyaH / sa ca trividha:-uttarapadataddhitArthasamAhArabhedAt / paJcasu kapAleSu saMskRta odana: paJcakapAla odana: / dazasu gRheSu praviSTaH dazagRhapraviSTaH / aSTasu kapAleSu saMskRta: puroddaashH| aSTana: kapAleSu haviSi // 434 // kA abhAva ho gayA ata: 'nIlaM utpalaM' rahe 421veM sUtra se vibhaktiyoM kA lopa hokara 'nIla utpala' rhe| yahA~ nIla kisakI apekSA karatA hai ? utpala kI apekSA karatA hai / utpala kisakI apekSA karatA hai ? nIla kI apekSA karatA hai| ata: nIlotpala meM liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara napuMsakaliMga meM 'nIlotpalaM' bnaa| aise hI 'raktotpalaM' bnaa| isI prakAra se pulliga meM vIrazcAsau puruSazca vigraha hai / cakAra aura asau kA aprayoga hokara vibhakti kA lopa, liMga saMjJA hokara puna: si vibhakti Akara 'vIrapuruSaH' bnaa| vaise hI zuklazcAsau paTazca-zuklapaTa: / sroliMga meM zobhanA cAsau bhAryA ca vigraha hai| pUrvokta niyama se 'zobhanAbhAryA' banakara-- ___ karmadhAraya samAsa meM puMvadbhAva ho jAtA hai // 432 // isa sUtra se hrasva hokara 'zobhanabhAryA' bnaa| vaise dIrghA cAsau mAlA ca-dIrghamAlA bnaa| ityAdi / aba dvigu samAsa kA varNana karate haiN| saMkhyApUrvaka dvigu samAsa hotA hai // 433 // vahI karmadhAraya samAsa yadi saMkhyA pUrva meM rakhakara hotA hai taba 'dvigu' kahalAtA hai| usa dvigu samAsa ke tIna bheda haiN| uttarapada dvigu, taddhitArtha dvigu aura samAhAra dvigu| uttarapada dvigu kA udAharaNa--dazasu gRheSu praviSTaH aisA vigraha huaa| dazan + su, gRha + su. praviSTa + si "tatsthA lopyA vibhaktayaH" sUtra se vibhakti kA lopa hokara, liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara dazan ke nakAra kA lopa hokara 'dazagRhapraviSTaH' bana gyaa| pazcan+supa, kapAla+sa vibhaktiyoM kA lopa hokara nakAra kA lopa huA puna: liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara "paJcakapAla:" odanaH / yahA~ saMskRta zabda aprayogI hai 1 aSTasu kapAleSu saMskRta: puroddaash:| aSTan +su, kapAla + su vibhaktiyoM kA lopa hokara kapAla se pare / havana kI sAmagrI ke vAcya artha meM aSTan ko AkArAnta ho jAtA hai // 434 // Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 kAtantrarUpamAlA aSTan zabdasya AtvaM bhavati kapAle pare haviSyabhidheye / aSTAkapAlaH puroDAzaH / ayamuttara / paJcaca 'gAvazca paJcagavAH / samAsAntargatAnAM kA rAjAdInAmadantatA iti / catvArazca te panthAnazca catuSpathAH / iti taddhitapadArthaH / paJcAnAM pUlAnAM samAhAraH paJcapUlI / evaM trilokI akArAnto dvigusamAhAro nadAdau paThyate pAtrAdigaNaM varjayitvA / pAtrAdigaNa iti kiM ? trayANAM bhuvanAnAM samAhArastribhuvanaM / samAhAradvigurayaM / tribhuvanena tribhuvanAya tribhuvanAt / tribhuvanasya / tribhuvane / ( sarvatraikavacanameva ) paMcasu kapAlaSeSu saMskRta: odanaH tatpuruSAvubhau // 435 // ubhau dvigu karmadhAraya tatpuruSau bhavataH / abrAhmaNaH / anajaH / kadazva ityAdi / iti karmadhArayaH / iti tatpuruSasamAsaH / ArUDho vAnaro yaM vRkSaM / UDho ratho yena / upahRtaH pazuryasmai / patitaM pUrNaM yasmAt / citrA gAvo yasya / kIrAH puruSA yasmindeze / lambau karNau yasya / dIrghau bAhU yasya / iti sthite ataH aSTAkapAlaH banA / ye uttara dvigu ke udAharaNa haiM / taddhitArthaM dvigu -- paMca ca te gAvazca aise vigraha huA / paJcan + jas go + jas, vibhakti kA lopa hokara liMga saMjJA huA, nakAra kA lopa evaM jas vibhakti Akara "pazcagAvaH / " catvArazca ve paMthAnazca vigraha huA / punaH catvAr + jasU paMthi + jas vibhaktiyoM kA zopa hokara "zabdayo" se hokara "targatAnAM vA rAjAdInAmadantatA" isa sUtra se paMthi ko akArAMta hokara liMga saMjJA hokara 'catuSpatha' banA / punaH jas vibhakti Akara catuSpathAH banA / isa prakAra se taddhitArtha dvigu huaa| samAhAra dvigu -- paJcAnAM phalAnAM samAhAraH aisA vigraha huA / paJcan + Am phala + Am vibhakti kA lopa hokara nakAra kA lopa hokara 'paJcaphala' rahA punaH pAtrAdigaNa ke akArAMta dvigusamAhAra nadAdigaNa meM par3he jAte haiM ataH 'nadAdyazca / ityAdi sUtra se 'I' pratyaya hokara 136 veM sUtra se akAra kA lopa hokara 'paJcaphalI' bnaa| aba liMga saMjJA karake nadIvat isake rUpa calA liijiye| isI prakAra se trilokI zabda bhI banA hai| pAtrAdigaNa ko chor3akara kahA hai so pAtrAdigaNa meM kyA kyA lenA ? trayANAM bhuvanAnAM samAhAraH 'tribhuvanam' ye pAtrAdi gaNa meM haiM ataH I pratyaya nahIM huA / ye bhI samAhAra dvigu meM hI haiM isa tribhuvana ke rUpa sarvatra ekavacana meM calate haiM yathAtribhuvanaM, tribhuvanena, tribhuvanAya, tribhuvanAt tribhuvanasya, tribhuvane / dvi aura karmadhAraya donoM hI tatpuruSa samAsa haiM // 435 // tatpuruSa ke karmadhAraya bheda meM hI naJ samAsa aMtarbhUta hai| jaise na brAhmaNa:- abrAhmaNaH / na aja:--- anajaH kutsit azva:- kadazvaH ityAdi / ye karmadhAraya aura dvigu samAsa tatpuruSa samAsa meM hI aMtarbhUta ho jAte haiN| isa prakAra se tatpuruSa samAsa kA prakaraNa pUrNa huaa| atha bahuvrIhi samAsa kA varNana ArUDhoM vAnaro yaM vRkSaM saH - jisa vRkSa para yaha bandara car3hA huA haiM (vaha vRkSa) / UDho ratho yena jisane ratha ko khIMcA (vaha vyakti) / upahataH pazuH yasmai -- jisake liye pazu diyA (vaha) | patitaM parNaM yasmAt -- jisase pattA girA ( vaha vRkSa) Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa: 157 syAtAM yadi pade dve tu yadi vA syurbahUnyapi tAnyanyasya padasyArthe bahuvrIhiH // 436 / / 1 yatra samAse dve pade yadi vA syAtAM bahUni vA syuranyapadArthe samasyante sa samAso bhuvriihirbhvti| ArUDhavAnaraH / UDhara!: / upahatapazuH . tita: tiH pIrapura yo : ' lambakarNa: / dIrghabAhuH / bahupadAnAmapi / bahavo mattA mAtaGgA yasmin vane tat bahumattamAtaGgaM vanaM / bahUni rasavanti phalAni yasmin vRkSe sa baharasavatphalo vRkssH| vyaJjanAntasya yatsabhoriti nyAyAt anussnggaalopH| upagatA daza yeSAM te upagatadazA: / evamAsannA daza yeSAM te AsanadazA: / adUrA daza yeSAM te adUradazA: / adhikA daza yeSAM te adhikadazA: / putreNa saha Agata: saputra: sahaputraH / sahasya so bahuvrIhau vA // 437 // citrA gAvo yasya-citravicitra haiM gAyeM jisakI (aisA vaha manuSya) / vIrA: puruSA yasmin-vIra puruSa haiM jisameM (aisA vaha deza) / lambau kareM yasya-laMbe haiM do kAna jisake (aisA vaha mnussy)| dIpoM bAhU yasya-dIrgha haiM donoM bhujAyeM jisakI (aisA vaha mnussy)| dhIrAH puruSA yasmin-dhIra puruSa haiM jahA~ para (aisA vaha deza ) / isa prakAra se bahuvIhi samAsa kA vigraha huaa| jisa samAsa meM do pada hoveM athavA bahuta pada hoveM aura padoM kA anya pada ke artha meM samAsa hove to vaha samAsa 'bahuvrIhi' kahalAtA hai / / 436 // ArUr3ha +si vAnara+si bAkI yaM vRkSaM aprayogI hai| vibhakti kA lopa, liMga saMjJA, puna: vibhakti Akara 'ArUDhavAnaraH' bnaa| ULa+si ratha+si 'yena' zabda aprayogI hai anya padArtha hai usI artha meM samAsa hotA hai vibhakti kA lopa, liMga saMjJA hokara 'UDharatha:' bnaa| aise hI uparyukta padoM se upahatapazuH / patitaparNa: / citraguH / vIrapuruSa: deza: / lamba karNa: / dIrghabAhuH / dhIrapuruSa: deza: bana gye| yahA~ citrago ko 'gorapradhAnasya sriyAmAdAdInAM ca 426 sUtra se hrasva karake 'citraguH banAyA hai|' bahuta padoM meM bhI isa samAsa ke udAharaNa-bahavo mattA mAtaMgA: yasmin vane aisA vigraha hokara bahu + jas matta+ jas mAtaMga+jas vibhaktiyoM kA lopa hokara 'bahumattamAtaMga' banA / puna: liMga saMjJA hokara napuMsaka liMga meM 'si' vibhakti se rUpa banakara 'bahumattamAtaMgaM vanaM' banA / bahUni rasavanti phalAni yasmin vRkSe, bahu+jas rasavant + jas phala+jasa vibhaktiyoM kA lopa hokara "vyaMjanAntasya yatsubhoH" isa 430veM sUtra se anuSaMga kA lopa hokara 'bahurasavatphala' rahA liMga saMjJA hokara vibhakti Akara vRkSa kA vizeSaNa hone se pulliga meM 'bahurasavatphala:' bnaa| aise hI upagatA daza yeSAM te / upagata+ jas dazan+jas vibhakti kA lopa, liMga saMjJA, jas vibhakti Akara upagatadazan banA yahA~ 'samAsAMtargatAnAM vA rAjAdInAmadantatA' sUtra se dazan zabda ko akArAMta hokara 'upagatadazAH' banA hai / aise hI AsannA daza yeSAM te-AsannA dazA: / adUrA daza yeSAM te adUradazA: / adhikA daza yeSAM te-adhikdshaaH| putreNa saha Agata: aisA vigraha hai| bahuvrIhi samAsa meM saha zabda ko vikalpa se sakAra ho jAtA hai // 437 // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 kAtantrarUpamAlA sahazabdasya so vA bhavati bahuvrIhI samAse / evaM sadharmaH / janakena saha vartate iti sajanakaH / jananyA saha vartate iti sajanani: / evaM savadhuH / gorapradhAnasyetyAdinA hrasva: / avyayAnAM pUrvanipAtaH / __ yudhi kriyAvyatihAre ic / / 438 // grahaNapraharaNabAdhake yuddhe kriyAvyatihAre bahuvrIhisamAsAt ic bhavati / ici pUrvapadasyAkAraH // 439 // ici pare pUrvapadasyAkAro bhavati / daNDaiza daNDaizca pravRttaM yuddhaM dnnddaadnnddi| evaM gadAgadi / khaDgAkhagi / kezAkezi / muSTAmuSTi / kavAkaci / dakSiNasyA: pUrvasyAca dizoryadantarAlaM sA vidik / vidika tthaa||440 / / tathA vidibhidheye bhuvriihisheyH| sarvanAmno vRttimAtre pUrvapadasya puMvadbhAva: / dakSiNapUrvA / pazcimottarA / dakSiNapazimA / uttarapUrvA / ityaadi| zukazca mayUrazca / dhavazca khadirazca palAzazca / iti sthite putra+TA, saha+si hai / vibhakti kA lopa hokara 'avyayAnA pUrvanipAta:' se saha kA pUrva meM nipAta hokara 'sahaputraH' banA athavA saha ko 'sa' hokara 'saputraH' banA / aise hI janakena saha vartate----'sajanakaH', dharmeNa saha vartate-'madharma:' / jananyA maha vartate 'majananI' manA "gorapradhAnasya" ityAdi 426veM sUtra se hrasva hokara 'sajanani:', vadhvA saha vartata 'savadhuH' bnaa| yuddha kriyA ke vyatihAra meM ic pratyaya hotA hai // 438 // grahaNa praharaNa se bAdhA yukta yuddha kriyA meM kriyA vyatihAra meM bahuvrIhi samAsa se 'ic' pratyaya hotA hai| kriyA vyatihAra kise kahate haiM ? paraspara meM prahAra Adi kI kriyA ko kriyA vyatihAra kahate haiN| jaise daNDaizca daNDaizca pravRttaM yuddha-daNDa + bhis daNDa + bhis hai vibhaktiyoM kA lopa hokara 'daNDa-daNDa' rahA / ica pratyaya hokara 136veM satra se 'ivarNAvarNayolopa: svare pratyaye ye ca' sUtra se avarNa kA lopa hokara 'daNDadaNDi' rahA puna: ic pratyaya ke pare pUrvapada ko AkAra ho jAtA hai // 439 // isa sUtra se 'daNDAdaNDi' banA, liMga saMjJA hokara vibhakti Akara vArivat rUpa calane se 'daNDAdaNDi' bana gyaa| aise hI gadAbhizca gadAbhizca pravRttaM yuddhN--gdaagdi| . ___ khaDgaizca khaDgazca pravRttaM yuddha-khaDgAkhaDgi / isI prakAra se kezAkezi', muSTAmuSTi, kacAkaci bana gye| dakSiNasyA: pUrvasyAzca dizoryadantarAlaM sA vidik aisA vigraha huA dakSiNA + Gas pUrvA + Gas vibhakti kA lopa hokara 'dakSiNApUrvA' rahA vidizA ke vAcya meM bahuvrIhi samAsa hotA hai // 440 // sarvanAma ke samAsa meM pUrvapada ko puMvaddhAva ho jAtA hai| ata: 'dakSiNapUrvA' banA puna: liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara ramAvat rUpa cleNge| ata: "dakSiNapUrvA" bana gayA / pazcimasyAzca uttarasyAzca dizoryadantarAlaM--sA pshcimottraa| dakSiNasyAzca pazcimasyAzca dizoryadantarAlaM-dakSiNapazcimA / uttarasyAzca pUrvasyAca dizoryadantarAlaM-uttarapUrvA / ityAdi / 1. kezeSu kezeSu gRhItvA idaM yuddha pravRttaM aisA vigraha hai| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa: indraH samuccayo nAmnorbahUnAM vA'pi yo bhavet // 449 / / norbahUnAM vApi samuccayo dvandvo bhavet / sa ca itaretarayogaH samAhArazceti dviprakAraH / [ yaMtra dvitvaM bahutvaM ca sa dvandva itaretaraH / samAhAro bhavedanyo yatrekatvanapuMsake // 3 dvitve dvivacanaM / bahuve bahuvacanaM / zukamayUrau // dhavakhadirapalAzAH / alpasvarataraM tatra pUrvam // 442 // tatra dvandve samAse alpasvarataraM padaM pUrvaM nipAtyate / plakSazca nyagrodhazca plakSanyagrodhau / evaM rathapadAtI / taragrahaNaM dvipadaniyamArtham / anyatra zaMkhaduMdubhivINA: / yaccArcitaM dvayoH ||443 // tatra dvandve samAse dvayoryadarcitaM tatpUrvaM nipAtyate / vAsudevArjunau / zukakAkau / hNsblaake| devadaityau / kvacid vyabhicarati ca / tathA hi na naranArAyaNAdiSu // 444 // 159 atha dvandva samAsa prakaraNa / zukazca mayUrazca / dhatrazca khadirazca palAzazca / aisA vigraha huA / do padoM kA athavA bahuta se padoM kA samuccaya honA dvaMdva samAsa kahalAtA hai // 441 // usa dvaMdva samAsa ke do bheda haiN| itarera po dvaMha aura samAhAradvaya / | zlokArtha -- jahA~ para do padoM kA aura bahuta se padoM kA samAsa hotA hai vaha itaretara dvandva hai aura dUsarA samAhAra dvandva hai| isa samAhAra dvandra meM napuMsaka liMga kA ekavacana hI hotA hai / arthAt itaretara dvandva meM yadi do pada haiM to dvivacana, yadi bahuta se pada haiM to bahuvacana hotA hai, kintu samAhAra dvandva meM napuMsaka liMga kA ekavacana hI hotA hai // 1 // zuka +si mayUra + si vibhakati kA lopa, liMga saMjJA do pada meM dvivacana meM, " zukamayUrau " banA tathaiva dhavakhadirapalAza ko bahuvacana meM 'dhavakhadirapalAzAH' banA / isa dvandva samAsa meM alpasvaratara vAle pada kA pUrva meM nipAta hotA hai // 442 // jaise-- plakSazca nyagrodhazca - plakSanyagrodhau banA / evaM rathazca padAtizca rthpdaatii| sUtra meM tara zabda kyoM liyA hai ? tara zabda kA grahaNa ke liye kiyA gayA hai| jahA~ bahuta se pada hoM vahA~ yaha niyama nahIM lgegaa| jaise zaMkhazca dundubhizca vINA ca yahA~ tIna padoM meM zaMkha aura vINA do pada alpasvara vAle haiM yahA~ vaha niyama nahIM samajhanA / ataH zaMkhadundubhivINA:' bana gayA / donoM meM jo arcita hai use pUrva meM rakhanA ||443 // isa dvandva samAsa meM donoM meM jo arcita-pUjya hai usakA pUrva meM nipAta hotA hai| jaise- vAsudevazca arjunazca isameM arjuna meM alpasvara hai ataH usakA pUrva meM nipAta Avazyaka thA, kiMtu use bAdhita kara isa sUtra se arcita 'vAsudeva' ko pUrva meM lenA hai, ataH 'vAsudevArjunau zukakAkau, haMsabako, devadaityoM / ' kahIM para vyabhicAra -- niyama kA ullaMghana bhI dekhA jAtA hai| jaise-- nara aura nArAyaNa AdikoM meM yaha niyama nahIM hai // 444 // 1. jahA~ dvivacanAnta aura bahuvacanAnta prayoga meM pAye jAye use itaretara yoga jAno / 2. jahA~ para eka vacanAnta hote hue napuMsaka liMga ho usako samAhAra dvaMdva smjho| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA varanArAyaNAdiSu yadarcitaM padaM tatpUrva na nipAtyate / narazca nArAyaNazca naranArAyaNai / umAmahezvarau / kAkamayUrau / ityaadi| mAtaH pinayarazca / / 445 // tatra dvandve samAse pitari uttarapade mAtRzabdasya Rta arAdezo bhavAte cakArAdA c| mAtA ca pitA ca mAtarapitarau / mAtApitarau / putre / / 446 // putrazabde uttarapade dvandvaviSaye vidyAyonisambandhina Rdantasya AtvaM bhavati / mAtA ca putrazca mAtAputrau / evaM hotAputrau / iti dvandvasamAsa: // kumbhasya samIpaM / antarAyasya abhAvaH / (pUrva vAcyaM bhavedyasya so'vyayIbhAva iSyate / / 447 // yasya samAsasya pUrvamavyayaM padaM vAcyaM bhavetso'vyayIbhAva issyte| avyayAnAM svapadavigraho nAstItyanyapadena vigraha iti vacanAd samIpasya upAdeza: / abhAvasya nirAdezaH / samAse kRte avyayAnAM pUrvanipAtaH / sa napuMsakaliGgaH syaat||448 / / so'vyayIbhAvasamAso napuMsakaliGga: syAt / avyayatvAdaliGge prApte vacanamidaM / nara nArAyaNa meM jo arcita ho use pUrva meM rakhane kA niyama nahIM hai / narazca nArAyaNazca-naranArAyaNau, umA ca mahezvaraza-umAmahezvarI, kAkazca mayUrazca-kAkamayUrau ityaadi| dvaMdva samAsa meM pitR zabda ke Age Ane para mAtR zabda ke R ko ar Adeza ho jAtA hai // 445 // ___ sUtra meM cakAra se 'A' Adeza bhI ho jAtA hai| ata: mAtA ca pitA ca-mAtarapitarau athavA mAtApitarau bnaa| putra zabda ke Ane para bhI R ko A ho jAtA hai // 446 // putra zabda ke uttarapada meM rahane para dvaMdva samAsa meM vidyA athavA yoni kA saMbaMdha hone se RkAra ko 'A' ho jAtA hai / mAtA ca putrazca-mAtA putrau, hotA ca putrazca-hotAputrau bana gyaa| isa prakAra se dvaMdva samAsa huaa| aba avyayIbhAva samAsa ko kahate haiN| kumbhasya samIpa, antarAyasya abhAva, aisA vigraha hai| jisa samAsa meM pUrva meM avyayavAcaka pada ho vaha avyayI bhAva samAsa hai // 447 // avyayoM kA svapada se vigraha nahIM hotA isaliye anya pada se vigraha kiyA hai isa niyama se yahA~ para 'samIpa' ko 'upa' avyaya Adeza hogA aura abhAva ko 'nir' avyaya Adeza hogaa| aura samAsa ke karane para avyayoM kA pUrva meM nipAta ho jAtA hai| ata: kumbha + Gas upa + si vibhakti kA lopa hokara 'upakumbha' rhaa| liMga saMjJA hokara vibhakti Ane se 'upakumbha + si' hai| yaha avyayIbhAva samAsa napuMsaka liMga hI hogA / / 448 // isa samAsa meM avyaya kI pradhAnatA hone se aliMga meM prApta thA ata: napuMsaka liMga hI rahA hai| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsaH avyayIbhAvAdakArAntAdvibhaktInAmapaJcamyAH // 449 // akArAntAdavyayIbhAvAdvibhaktInAM sthAne apaJcamyA am bhvti| upakumbhaM / nirantatyaM / evamupagRhaM / upagehaM / upagajaM / uparAjaM / upacchatraM / upavanaM / upanagaM / upadevaM / upabhAryaM / upazAlaM / vAdasyAbhAvo nirvAda / makSikANAmabhAvo nirmakSikaM / zItasyAtikramaH atizItaM / evamatikramaM / dinaM dinaM prati pratidinaM / evaM pratigRhaM / prativRkSaM / pratipuruSaM / prativanitaM pratimAsaM prativarSaM / pratigrAmaM pratitaTaM / puruSasya anugama: anupuruSaM / etramanutaTaM / grAmasyAntaH antargrAmaM / antargRhaM / grAmasya madhye madhyegrAmaM / evaM madhyevanaM / madhyedinaM / madhyekUpaM / grAmasya bahirbahigrAmaM / upariparvataM / evaM bahiNa | antarvaNaM / vA tRtIyAsaptamyoH // 450 // akArAntAdavyayIbhAvAtparayostRtIyasaptamyoH sthAne an vA bhavati / upakumbhaM upakumbhena / upakumbhaM, upakumbhAbhyAmityAdi / nirantarAyaM nirantarAyeNa / upakumbhaM, upakumbhe / upakumbhayoH / ityAdi / nirantarAyaM nirantarAye / apazcamyA iti kiM ? upakumbhAt / nirantarAyAt / ityAdi / strISvadhikRtya adhikRtyasyAdhirAdezaH / zaktimanatikramya anatikramyasya yathAdezaH / ityAdiSu samAse kRte / anyasmAlluk / / 451 / / 161 akArAnta avyayIbhAva se paMcamI ko chor3akara sabhI vibhaktiyoM ko 'am' ho jAtA hai // 449 // ataH 'upakumbhaM' bnaa| aise hI antarAyasya abhAvaH - nirantarAya, gRhasya samIpaM - upagRhaM gajasya samIpaM-upagajaM / bhAryAyAH samIpaM upabhAryaH 'svaro hrasvo napuMsake' sUtra se hrasva ho gyaa| aise hI vAdasya abhAvo nirvAda, makSikANAm abhAvo nirmakSikaM banA / zItasya atikrama:- atizItaM, kramasya atikramaH - atikramaM dinaMdinaM prati -- pratidinaM gRhaM gRhaM prati -- pratigRhaM Adi aise ho puruSasya anugamaH anupuruSaM anuttaraM aadi| grAmasyAMta :- aMtaryAma, grAmasya madhye--madhye grAmaM, grAmasya bahiH bahirgrAmaM, parvatasyopari upariparvataM vanasya bahi: - bahirvaNa aMtarvarNa Adi / akArAMta avyayIbhAva se pare tRtIyA aura saptamI ke sthAna meM vikalpa se am hotA hai // 450 // upakuMbhabhyAm upakumbhayoH nirantarAyAbhyAM upakumbhaiH upakumbheSu / nirantarAyaiH upakuMbhaM upakumbhena upakuMbhaM upakumbha aise hI nirantarAyaM nirantarAyeNa ityAdi / apazamyAH aisA kyoM kahA ? to paMcamI meM upakumbhAt, nirantarAyAt banatA hai / ityAdi / strISu adhikRtya, zaktimanatikramya aisA vigraha hai| yahA~ adhikRtya ko 'adhi' evaM anatikramya ko 'yathA' Adeza huA hai| strI + su adhi + sa vibhakti kA lopa hokara avyaya ko pUrva meM karaka adhistrI, yathAzakti banA / gora pradhAnasya sUtra se adhistrI ko hrasva karake liMga saMjJA hokara vibhaktiyA~ aaiiN| akArAMta se bhinna anya avyayIbhAva se pare vibhaktiyoM kA luk ho jAtA hai // 451 // Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 kAtantrarUpamAlA akArAntAdanyasmAdvyayIbhAtAtparAsAM vibhaktInA lag bhavati / adhistri| yathAzakti / evamadhigAyatri / adhimarasvati / adhibhArati / adhinadi / AtmanaH adhi adhyAtma / guroranatikrameNa yathAguru / vadhvA anatikrameNa yathAvadhu / camvA atikrameNa yathAcam / gireranatikrameNa yathAgiri / vadhvA anugama: anuvadhu / anukaNDu / anudi / anustri / anupaTu / anuvAyu / anuguru / anupitR amAtR anukartR / kartuH samIpamupakartR / evamupagiri / uparavi / upayati / upaguru upataru / upavadhu / upacam upanadi / upastri / upagu / upanu / karturatikrama: atikartR / evamatiri / atig| atinu / samaM bhUmipadAtyoH // 452 / / bhUmipadAtyoH parayo: samatvaM ityetasya samamityAdezo bhavati / bhUmeH samatvaM samabhUmi / padAtInAM samatvaM samaMpadAti / suvinirdurvyaH svpisuutismaanaam||453 // suvinirdurya: parasya svapisUtisamAnAM sakArasya SakAro bhavati / suSamaM / viSamaM / niSSama / duSpamaM / aparasama ityaadi| dvndvaiktvm||454|| samAhAradvandvasyaikatvaM napuMsakaliGga ca syAt / arkazca azvamedhazca azvimedhau / tayoH samAhAra: azvimedhaM / eva takSAyaskAra / hasamayUra / mathurApATaliputraM / pANipAdaM / badarAmalakaM / sukhaduHkhaM / zukazca haMsazca mayUrazca kokilaza zukahasamayUrakokilaM / ityAdi / tathA dvigoH // 455 // tathA samAhAradvigorapyekatvaM napuMsakaliGga ca syAt / ata: adhisviM yathAzakti adhigAyatri, adhisarasvati Adi bana gye| aise hI AtmanaH adhyAtma / Atmana zabda ko akArAMta hokara napaMsakaliMga meM ekavacana ho gyaa| garo. anatikrameNa yathA guru / vadhvA anugama: anuvadhu / kartuH samIpaM.---upakatuM go: samIpaM---upagu / hrasva ho gyaa| isI prakAra se Upara meM bahuta se zabda bane haiM dekha lenA caahiye| . bhUme: samatvaM, padAtInAM samatva hai| bhUmi padAti se pare samatvaM ko samaM Adeza ho jAtA hai // 452 // samabhUmi, samaM padAti / su, vi, nira dur se pare svapi, sUti aura samAna ke sakAra ko SakAra ho jAtA hai // 453 // svapi meM suSuptaH, viSuptaH niSSupta: duSSupta: / sUti meM-supUti: viSUti: ni:pUti: du pUti / samAna meM--suSamaM, viSamaM, niSSama, duSpamaM / inhI cAro se pare kyo kahA ? to aparasama meM sakAra ko SakAra nahIM huA hai| ityaadi| arkaca azvamedhazna-azvimedhau tayo samAhAra:- . samAhAra dvandra meM ekatva evaM napuMsakaliMga ho jAtA hai / / 454 // ataH azvimedhaM banA / aisa hI kSaNa ayaskArazca takSAyaskArauM tayoH samAhAra kSAyaskAra' haMsazna mayurazca haMsamayUrau tayo; samAhAra hasamayUra, pANI ca pAdau ca pANi pAyauM nayo samAhAra pANipATa ityAdi / usI prakAra se samAhAra dvigu meM bhI napuMsakaliga ekavacana ho jAtA hai / / 455 // yadhA- paJcAnA gavA samAhAra: paJcago, caturNA pavAM samAhAra: catuSpaNi / adhi Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21, 31 7 1 ma. .. . 12 . samAsa: 163 samAsAntargatAnAM vA rAjAdInAmadantatA // 456 / / samAsAntargatAnAM rAjAdInAmadantatA apratyayo bhavati / vA samuccaye / pazcAnAM gavAM samAhAra: paJcagavaM / caturNA pazcA samAhAra. catuSpathaM / na sUtre kvacit / / 457 // kvacitsUtre dvandvaikatvaM bhavati, napusakaliGgatva na syAt / viraamvynyjnaadau| evaM pacivacisicirucimucezcAt / ityAdi / puMvaddhASitapuMskAnUGapUraNyAdiSu striyAM tulyAdhikaraNe // 458 // 12:22 striyAM vartamAnaM bhASitapuMska anUGantaM pUrvapadabhUtaM puMvadbhavati striyA vartamAne tulyAdhikaraNe | pUraNyAdigaNavarjite uttarapade pare / zobhanA bhAryA yarasyAsauM zobhanabhArya: / evaM dIrghajayabhAryaH / ityaadi| miti ki ? droNIbhAryaH / anaGa iti kima ? brahmavadhabhArya: / aparaNyAdiSviti ki ? kalyANI paJcamI yAsAM rAtrINAM tAH kalyANIpaJcamA rAtrayaH / ke pUraNyAdayaH ? pUraNI paJcamI kalyANI manojJA subhagA durbhagA svakAntA kubjA vaamnaa| saMjJApUraNIkopadhAstu na // 459 // striyAM vartamAnA bhASitapuMskAnUGantA: sajJApUraNIpratyayAntA: kopadhA: pUrvapadabhUtAH puMvadrUpA na bhavanti samAsa ke antargata rAjAdi zabda akArAMta. ho jAte haiM // 456 / / yahA~ sUtra meM 'vA' zabda samuccaya ke liye hai ata: paJcago se 'a' pratyaya hokara av hokara liga saMjJA evaM vibhakti Akara 'paMcagavaM' bnaa| aise hI catuSpathi me "ivarNAvarNayolopa: svare pratyaye ye ca" sUtra se ikAra kA lopa, liMga saMjJA hokara 'catuyathaM' bnaa| kisI sUtra meM dvaMdva meM ekala hotA hai, kintu napuMsakaliMga nahI hotA hai // 457 / / virAma aura vyaMjana kA samAsa karake Gi vibhakti ekavacanAnta hai| kintu napuMsakaliGga nahIM hai yadi napuMsakaliGga hotA to vAri zabdavat 2 kA Agama hokara Adini ho jAtA na ki Adau / tulyAdhikaraNa meM pUraNI Adi gaNa ko chor3akara strIliMga meM vartamAna akArAMta rahita mASitapuMska ko puMvad ho jAtA hai // 458 // jaise--zobhanA bhAryA yasya saH zobhanabhAryA banA / puna 432veM sUtra se anta ko akArAMta hokara zobhanabhArya: bnaa| aise hI dIrghajaMghabhArya: ityAdi / bhASitapuska ho aisA kyoM kahA ? bhASitapuska nahIM ho to hrasva nahIM hogA jaise- drANIbhArya: yahA~ droNI zabda bhASitapuMska nahIM hai nitya hI strIliMga hai| paGa aisA kyoM kahA to brahmavadhabhArya: yahA~ vadha zabda UkArAta hai use hasta nahI haa| pUraNI Adi gaNa ko chor3akara aisA kyoM kahA ? pUraNI Adi gaNa ke zabdo ko bhI hrasva nahIM hogaa| jaise-kalyANI paJcamI yAsA rAtrINAM tA: kalyANIpaJcamA: / rAtrayaH / pUraNI Adi gaNa meM kauna-kauna hai ? pUraNI, paJcamI, kalyANI, manojJA, subhagA, durbhagA, strakAntA, kujA, vAmanA / ye zabda pUraNI Adi gaNa me mAne gaye hai| saMjJA pUraNI pratyayAta 'ka' kI upadhA vAle pUrvapadabhUta puvad rUpa nahIM hote haiM // 459 / / strIliMga meM vartamAna tulyAdhikaraNa pada me paraNI Adi gaNa varjita uttara pada ke hone para sIliMga meM vartamAna bhASita puMska se akArAta rahita, sajJA pUraNI pratyayAta vAle eva 'ka' kI upadhA vAle zabdoM ko pUrvapada meM hrasva nahIM hotA hai / jaise dattA bhAryA yasyAsau dattAdhAya paJcamI bhAryA yasyAsau pacamIbhAryaH, Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 kAtantrarUpamAlA striyAM vartamAne tulyAdhikaraNe pade pUraNyAdigaNavarjita uttarapade pare / dattA bhAryA yasyAsau dattAbhAryaH / paJcamIbhAryaH / pAcikAbhArya: / gorapradhAnasyetyAdinA hrasvaH / ityAdi / karmadhArayasaMjJe tu puMvadbhAvo vidhIyate // 460 / / striyAM vartamAnA bhASitapuMskA anUDantAH saMjJApUraNIpratyayAntA: koedhA api karmadhArayasamAse tu puMvadbhavanti striyAM vartamAne tulyAdhikaraNe pUraNyAdigaNavarjita uttarapade pre| zobhanA cAsau bhAryA va zobhanabhAryA / evaM dattabhAryA / pAcakabhAryA / paJcamabhAryA ityaadi| bhASitapuMskamiti kiM ? khttvaavRndaarikaa| anUDiti kiM ? brahmavadhUdArikA / AkAro mahataH kAryastulyAdhikaraNe pade // 461 // mahata AkAra: kAryastulyAdhikaraNe pade pare / mahAzAsau vIrazca mahAvIraH / antaraGgatvAt vyaJjanAntasya yatsubhoriti nyAyAdanuSagalopa: / prathamato'nuSaGgasya lope kRte sati pazcAt yena vidhistadantasyeti nyAyAt takArasyAkAraH / sarvatra savaNe dIrghaH / evaM mhaapuruss:| mahAparvataH / mahAdezaH / / nasya tatpuruSe lopH||462|| dhAraya pAcikAzAryA yasyAsau pAcikAbhAryaH / inameM "gorapradhAnasya" ityAdi satra se anta ko hrasva huA hai| isa prakAra se inameM bahuvIhisamAsa meM pUrva ko hrasva nahIM huA anta ko hrasva huA hai| kintu Age karmadhAraya samAsa meM pUrva ko hrasva hogA tathA anta ko hrasva nahIM hogaa| so hI dikhAte haiN| karmadhAraya samAsa meM puMvad bhAva ho jAtA hai / / 460 // strIliMga meM vartamAna tulyAdhikaraNa meM pUraNI Adi gaNa varjita uttara pada meM hone para strIliMga meM vartamAna bhASitapaska UkArAMta rahita saMjJA paraNI pratyayAMta vAle 'ka' kI upadhA sahita / samAsa meM paMvada ho jAte haiN| zobhanA cAsau bhAryA ca--zobhana-bhAryA / dattA cAsau bhAryA ca--dattabhAryA pAcikA cAsau bhAryA ca-pAcakabhAryA, paMcamI cAsau bhAryA ca-paMcamabhAryA / pAcikA aura paMcamI meM vad bhAva hone se strI pratyaya ke nimitta se huA ikAra aura dIrgha 'I' pratyaya kA lopa ho gayA hai| ityAdi / bhASita puska aisA kyoM kahA ? jaise-khaTvA cAsau vRndArikA ca khaTvA vRndArikA, isameM 'khavA' bhASita puska nahIM hai satata strIliMga hI hai / UkArAMta na ho aisA kyoM kahA ? brahma-vadhU cAso dArikA ca-brahmavadhU dArikA, isameM UkArAMta hone se hrasva nahIM huaa| mahAzcAsau devakSa, aisA vigraha huA, mahanta + si. deva + si vibhakti kA lopa hokara-- tulyAdhikaraNa pada ke Ane para mahat ke aMta ko AkAra hotA hai // 461 // yahA~ antaraMga vidhi hone se "vyajanAntasya yatsubhoH" 430veM sUtra se anuSaMga kA lopa huaa| pahale anuSaMga kA lopa karane para pazcAt jisase vidhi hotI hai vaha usake aMta kI hotI hai isa nyAya se takAra ko AkAra huA hai| ata: maha A deva sarvatra savarNa ko dIrgha ho jAtA hai / 'mahAdeva' rahA / liMga saMjJA hokara vibhakti Akara 'mahAdevaH' banA, isI prakAra se mahAMzcAsau puruSazca mahApuruSaH, mahAMzcAsau parvatazca-mahAparvata, mahAdeza: ityaadi| tatpuruSa ke aMtargata naJ samAsa kA kathana hai na savarNaH, na brAhmaNa: hai na saMjJaka tatpuruSa samAsa meM nakAra kA lopa ho jAtA hai // 462 // Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsaH 165 tatpuruSasamAse nasya nakAramAtrasya lopo bhavati / na savarNa: asavarNaH / na brAhmaNaH abrAhmaNaH / etallakSaNaM tatpurusyaiva, anyeSAM samAsAnAM kathamidaM lakSaNaM ? na vidyate ghoSo dhvaniryeSAM te aghoSA: ? tathA tatpuruSa ihopalakSaNaM / upalakSaNaM kim ? svasya svasadRzasya ca grAhakamupalakSaNaM / yathA dadhi kAkebhyo rakSati / - svare'kSaraviparyayaH / / 463 // / tatpuruSa samAse nasya akSaraviparyayo bhavati svare pare / na ajaH anajaH / evamanarghya: / anartha: / anakAra: / anindraH / anudkmityaadi| koH kt||464|| kuzabdasya kavati tatpuruSe svare pare / svapadavigraho nAstItyanyapadavigrahaH / kutsitazcAsau azvana kadazvaH / kadannaM / kaduSTaH / tatpuruSa iti kim ? kutsitA uSTrA yasmindeze sa kUSTro dezaH / kA kviissdrthe'ksse||465 / / 356 vartamAnasya azA dezako avani nahuSa samAse akSazabde ca pare / ku IpallavaNaM kAlavaNaM / kAmlaM / kAmadhuraM / kAjyaM / kAkSIraM / kAdadhi / ku ISat tanvaM kAtantram / kAkSeNa viiksste| kvcossnne||466 // karane vAra ata: 'n' kA lopa hokara akAra zeSa rahA aura asavarNaH, abAhmaNa: bana gyaa| yaha lakSaNa tatpuruSa samAsa kA hI hai| anya samAsoM kA yaha lakSaNa kaise hai ? yahA~ isa samAsa ko tatpuruSa kA lakSaNa kahanA yaha upalakSaNa hai / upalakSaNa kyoM hai ? apane aura apane sadRza ke grahaNa o upalakSaNa kahate haiN| jaise dahI kI kauve se rakSA karatA hai yahA~ para anya mArjAra kuttA Adi upalakSaNa hai unakA bhI niSedha huA samajhanA caahiye| na vidyate ghoSo dhvaniryeSAM te aghoSAH bana gyaa| na ajaH, na arghya: hai| svara ke Ane para nakAra kA akSara viparyaya ho jAtA hai / / 463 // tatpuruSa samAsa meM agale svara meM nakAra calA jAtA hai aura akAra zeSa raha jAtA hai| jaise anajaH, anarthya: anartha: anakAraH na indraH anindraH, na udakam-anudakam / ityAdi / kutsitazcAsau azvazca aisA vigraha huA hai| tatpuruSa samAsa meM svara ko Ane para 'ku' ko 'kat' ho jAtA hai // 464 // isameM bhI svapada se vigraha nahIM hotA hai ata: anya pada se vigraha kiyA hai| kat + azvaH = saMdhi hokara kadazvaH bnaa| aise hI kutsitaM ca tadanaM--kadannaM, kutsitazcAsau uSTraca-kaduSTraH / tatpuruSa meM hI ku ko kat hotA hai aisA kyoM ? taba to kutsitA uSTrA: yasmin deze sa kUSTro dezaH / yahA~ bahuvrIhi samAsa hone se 'ku' hI rahA 'kat' nahIM huaa| ISat artha meM aura akSa zabda ke Ane para 'ku' ko 'kA' Adeza ho jAtA hai / / 465 // tatpuruSa samAsa meM kiMcit artha meM vartamAna ku zabda ko 'kA' Adeza ho jAtA hai aura akSa zabda pare hone para bhI ho jAtA hai| ku ISat lavaNaM-kAlavaNaM, ku ISat AmlaM kAmlaM ku madhuraM kAmadhuraM, kAkSIraM, kAdadhi, ku ISat taMtra (sUtra) kAtantra, kAkSaM / uSNa zabda se pare 'ku' ko 'kava' ho jAtA hai // 466 // Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 kAtantrarUpamAlA ISadatheM vartamAnasya kuzabdasya kavAdezo bhavati tatpuruSe coSNazabde pare / cakAro'tra vikalpArthaH / ku ISacca tat uSNaM ca kavoSNaM ! pakSe koSNaM / kaduSNaM / pathi ca / / 467 / / tatpuruSasamAse kuzabdasya kAdezo bhavati pathinzabde ca pre| kutsitazcAsau panthAza kApathaH / samAsAntargatetyAdinA atprtyyH| nastu kvacitralopaH / ivarNAvarNayolopa: svare pratyaye ye c| iti ikAralopa.! puruSe tu vibhASayA / / 468 // kuzabdasya kAdezo bhavati vA tatpuruSe puruSazabde pare / katsitazcAsau puruSazca kApuruSaH / kupuruSaH / yAkArau strIkRtau hrasvau kvcit||469 / / / IkArazca AkArazca yAkArI / yAkArau svIkRtau hrasvau bhavata: samAse kvacillakSyAnurodhAt / revatyA mitraM revatibhitraM / evaM rohiNimitra / iekAnA cita iSTakacitaM / iSIkANAM tUlaM ipIkatUlaM / ityaadi| hrasvasya dIrghatA / / 470 // hrasvasya dIrghatA bhavati samAse kvacillakSyAnurodhAt / dAtrAkArauM karNI yasyAsI dAvAkarNaH / dviguNAkarNaH / ISat artha meM vartamAna ku zabda ko 'kA' Adeza ho jAtA hai tatpuruSa samAsa me uSNa zabda ke Ane para / yahA~ sUtra me cakAra zabda vikalpa ke liye hai| ku ISacca taduSNaM ca kava+ uSNaM = kavoSNaM / dvitIya pakSa meM--ku ko 'kA' hokara 'koNaM' bnaa| pathi zabda ke Ane para bhI 'kA' Adeza ho jAtA hai // 467 // tatpuruSa samAsa me ku zabda ko 'kA' Adeza ho jAtA hai| kutsitazcAsau panthAzca-kApatha: 'samAsAMtargatAnA trA' ityAdi sUtra se pathiko apratyaya ho gayA evaM 'nastukvacit sUtra se nakAra kA lopa 'ivarNAvarNayorlopa:' ityAdi sUtra se ikAra kA lopa, liMgasaMjJA, si vibhakti Akara 'kApathaH' bnaa| puruSa zabda ke pare 'kA' Adeza vikalpa se hotA hai // 468 // kutsitazcAsau puruSazca kApuruSaH, kupuruSaH bnaa| strIliMga ke IkAra aura AkAra kvacit hrasva ho jAte haiM // 469 // sUtra se 'yAkArau' zabda hai vaha IkArAzca AkArazca I ko y hokara yAkArI banA hai / samAsa meM kahIM para lakSya ke anurodha se IkAra, AkAra hrasva ho jAte haiN| jaise--revatyAH mitraM, revatI + Gas mitra si vibhakti kA lopa hokara hrasva hokara revatimitra liga sajJA hokara vibhakti Akara revatimitra bnaa| vaise hI rohiNyA: mitraM-rohiNimitraM / iSTakAnAM citaM iSTakacitaM, iSIkANAM tUlaM iSIkatUlaM / ityAdi / dAtrAkAroM kI grasya asau-bahuvrIhi samArasa mevibhakti kA lopa hokara 'dAtrakarNa' rhaa| samAsa meM kahIM para hasva ko dIrghatA ho jAtI hai // 470 // lakSya ke anurodha se kahIM para hrasva ko dIrdha ho jAtA hai ata: 'dAtrAkarNa' liMga saMjJA, vibhakti Akara 'dAtrA karNaH' banA / aise hI dviguNAkArau karNI yasyAsau-dviguNAkarNaH / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhita nahitivRSirucisahitaniruhiSu kvibanteSu prAdikArakANAm / / 471 / / prAdInAM kArakANAmeSu kvibanteSu dIrghatA bhavati nAdiSu dhAtuSu parata: / upAnat / upAvRt / prAvRT / karmAvitu / nIruka / pratISaT / parItat / vIrut / ityaadi| anavyayavisRSTastu sakAraM kapavargayoH // 472 // anavyayavisRSTastu sakAramApadyate kapavargayoH parataH / ayaskAraH ayaskalpaH / ayaspAza: / ayaskAmyati / ayaskAma ityAdi / kArakalpapAzakAmyakeSu sakAro dRzyate / bahuvrIhavyayIbhAvI dvandvatatpuruSau dviguH / karmadhAraya ityete samAsA: SaT prakIrtitAH // 1 / / vardhamAnakumAreNArhatA pUjyena vjrinnaa| kaumAre RSabheNApi kumArANAM hitaiSiNAM // 1 // muSTivyAkaraNaM nAmnA kAtantra vA kumArakaM / kAlApakaM prakAzAtmabrahmaNApabhidhAyakaM / / 2 / / prakAzitaM zIghrabodhasaMpade zreyasAM prd| samAsAnAM prakaraNaM bhAvasena ihAbhyadhAt / / 3 / / iti smaasaa| atha taddhitaM kicidacyate kapaTorapatyaM / bhRgorapatyaM / videhasyApatyaM / upagorapatyaM / iti sthite nahi vRti Adi kvibanta vAle dhAtuoM ke Ane para pra Adi pUrvapada ke svara ko dIrgha hotA hai // 471 // upa Adi upasarga se pare nahi, vRti, vRSi, vyathi, ruci, sahi, tani, ruhi dhAtuoM se svip pratyaya huA hai puna: zvip pratyaya kA sarvApahArI lopa hokara rUpa bana gayA hai usameM pUrva pada ko dIrgha karane ke liye yaha sUtra lagA hai| jaise upa naha dIrgha hokara 'upAnaha banA liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara 'upAnata' bnaa| vaise hI sarvatra dIrgha huA hai| upavRt-upAvRta pranRpa-yAvRT / karmANi vidhyati iti karmavyadh saMprasAraNa hokara arthAt ya ko i hokara kavit dIrgha hokara 'karmAvit' bnaa| niruc-nIruk prati sat-pratISaTparItan-parItat viraha-vIrut banA / kavarga pavarga ke Ane para avyaya se rahita visarga sakAra ho jAtA hai // 472 // jaise aya: kAra-ayaskAraH, aya: kalpa ayaskalpa: ayasmAza: ayaskAmyati ayaskAma: ityAdi / kAra, kalpa, pAza aura kAmyakra meM sakAra dikha rahA hai|' zlokArtha-bahuvrIhi avyayIbhAva dvaMda, tatpuruSa, dvigu aura karmadhAraya isa prakAra se ye chaha samArara kahe gaye hai // 1 // isa prakAra se samAsa kA prakaraNa samApta huaa| aba kiMcit taddhita kA varNana kiyA jAtA hai| kapaTo: apatya-kapaTu, kA lar3akA, bhRgo apatyaM videhamya apatya upago. apatyaM / esA vigraha huA hai| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 kAtantrarUpamAlA vANapatye // 473 // SaSThyantAnAmno'N pratyayo bhavati vA apatye abhidheye / tatsthAityAdinA vibhaktilopaH / vRddhirAdau saNe // 474 // svarANAmAdisvarasya vRddhirbhavati saNakArAnubandhe taddhite pare / kA vRddhi: ? ArutAre ca pRddhiH / / 475 // avarNa RvarNa ivarNa uvarNAnAmA Ara uttare--(ai au) ca dve sandhyakSare vRddhisaMjJA bhavanti / prayogAt-avarNasya AkAro vRddhiH / RvarNasya Ar vRddhiH / ivarNasya ekArasya ca aikAro vRddhiH / uvarNasya ovarNasya ca aukAro vRddhiH| __uvarNasyautvamApAdyaM // 476 / / uvarNasya otvamApAdanIyaM taddhite svare ye ca pare / kAryAvavAvAvAdezAvokAraukArayorapi // 477 / / okAreaukArayoravAvI AdezauM bhavatastaddhite svaraM ye ca pare / kANTava / bhArgava: / vaidehaH / auSagava: / aupagavau aupagavA iti / puruSazabdavat / evaM yAska: yAskau / veda: vedau / AGgirasaH / kautsa: / vAsiSTaH / gautamaH / brAhmaNaH / aidama ityAdi / paJcAlasyApatyaM / ruuddhaadnn||478|| SaSThyaMta nAma se putra ke artha meM 'aN' pratyaya vikalpa se hotA hai ||473 // kapaTu + Gas "tatsthA lopyA vibhaktayaH" 421veM sUtra se vibhakti kA lopa hokara kapaTu aN rhaa| 'Na' kA anubaMdha lopa ho gayA / yahA~ apatya zabda putra vAcaka hai aura tInoM liMga meM samAna calatA hai| sakAra NakAra anubandha sahita taddhita pratyaya ke Ane para svaroM meM Adi ke svara ko vRddhi ho jAtI hai // 474 / / vRddhi kise kahate haiM ? avarNa, RvarNa, ivarNa, uvarNa ko krama se 'A' Ara ai auM vRddhi hotI hai / / 475 // __ arthAt avarNa ko AkAra vRddhi hotI hai, jvarNa ko Ara ivarNa aura ekAra ko aikAra, uvarNa aura o ko aukAra vRddhi hotI hai / ata: kApaTu a rhaa| taddhita ke svara aura ya pratyaya ke Ane para uvarNa ko 'o' ho jAtA hai // 476 // taddhita ke svara aura yakAra pratyaya ke Ane para o ko ava, au ko Av karanA cAhiye // 477 // __ ata: 'kApaTava' liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara 'kApaTavaH' banA / vaise hI bhRgo: apatyabhArgavaH, videhasyApatyaM-vaidehaH, upagorapatyaM-aupagavaH / Age ye rUpa puruSa zabdavat clNge| evaM yaskasya apatyaM yAskaH, vedasya apatyaM vaidaH, aMgirasa: apatyaM AMgirasa: kutsasyApatyaM kautsa:, vamiTasthApatya vAsinaH gotamasyApatyaM--gautamaH, brahmaNa: apatyaM brAhmaNa: asyApatyaM aidamaH / apatya artha meM rUDha zabda se pare aN pratyaya hotA hai // 478 // Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitaM dezasamAnanAmAna: kSatriyA rUhAH / rUDhazabdAtparo aN pratyayo bhavati apatye'bhidheye / ivarNAvarNayorlopaH svare pratyaye ye ca // 479 // ivarNAvarNayorlopo bhavati taddhite svare ye ca pare / pAJcAlaH / paJcAlasyApatye pAJcAlau / bahutverUhAnAM bahutve'striyAmapatyapratyayasya // 480 / / rUDhAnAM bahutve vihitasyostryabhidheyasya apatyapratyayasya lugbhavati / nimittAbhAve naimittikAbhAva iti vRddherapi lopo bhavati / pAJcAlAH / evaM videhAH / magadhAH / aGgAH / astriyAmiti kiM ? pAzcAlyaH / vaidehyaH / mAgadhyaH / ityAdi / bhRgorapatyaM / RSibhyo'N // 481 // RSivAcibhyaH paro'N bhavati apatye'rthe / bhArgavaH / bhArgavau / bahutve bhRgvatryaGgiraskutsavasiSThagotamebhyazca // 482 // 169 paJcAlasyApatyam / janapada samaya nAma vAle kSatriya rUDha kahalAte haiN| putra ke vAcya artha meM rUDha zabda se aN pratyaya hotA hai| ataH yahA~ / pacAla + Gas vibhakti kA lopa, paJcAla + a vRddhi hokara pAJcAla a, taddhi ke svara aura yakAra pratyaya ke Ane para ivarNa aura avarNa kA lopa ho jAtA hai // 479 // taba pAzcAl + a = pAJcAla banA punaH liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara 'pAzcAlaH' banA / dvivacana meM do putra ke vAcaka dvivacana meM - paJcAlasthApatye -- pAJcAlau banA bahuvacana meM apatya pratyaya karake pazcAsyApatyAni 'pAJcAla' banA | rUda zabdoM ke bahuvacana meM kiyA gayA apatya pratyaya yadi strIliMga meM nahIM hai to usa pratyaya kA luk ho jAtA hai // 480 // evaM apatya pratyaya kA lopa hone para usake nimitta se jo pUrva svara ko vRddhi huI thI usakA bhI lopa ho gayA kyoMki 'nimitta ke abhAva meM naimittika kA bhI abhAva ho jAtA hai' aisA niyama hai| ataH 'paJcAla' rhaa| liMga saMjJA aura jas vibhakti Akara 'paJcAlA:' banA artha vahI nikalegA ki paJcAla rAjA ke bahuta se ldd'ke| aise bahuvacana meM videhasyApatyAni 'videhA: ' magadhasyApatyAni magadhAH aMgasyApatyAni aMgAH / sUtra meM strIliMga ko chor3akara aisA kyoM kahA ? to jaise paJcAla - sthApatyaM kanyA strIliMga (lar3akI vAcaka) meM pAJcAlI dvivacana meM pAJcAlyau, bahuvacana meM pAJcAlya: banegA yahA~ kanyA vAcaka pratyaya meM bahuvacana ke pratyaya kA lopa nahIM hogaa| videhasyApatyAni kanyAH strIliMge 'vaidehya:' magadhasyApatyAni kanyA: mAgadhyaH ityAdi / arthAt strIliMga vAcaka apatyapratyaya yadi bahuvacana meM AtA hai to usakA lopa nahIM hotA hai| . bhRgorapatyaM, haiM / apatya artha meM RSivAcI zabda se pare aN pratyaya hotA hai ||481 // bhArgava, bhArgava, bahuvacana meM bhRgu, atri, aMgiras, kutsa, vasiSTha gotama se bahuvacana meM kiye gaye strIliMga rahita apatya pratyaya ko 'luk' ho jAtA hai ||482 // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA bhRgvAdibhyo bahutve vihitasyAsyabhidheyasya apatyapratyayasya lugbhavati / bhRgvH| atry.| aGgirasa. / gotamA ityAdi / astriyAmiti ki ? bhArgavyaH / NaTakArAnubandhAditi nadAditvAdIpratyayaH / gargasyApatyaM iti sthite yo gargAdeH / / 483 / / gargAdergaNAd Nyo bhavati aptye'bhidheye| DavarNAvarNayolopa: svare pratyaye ye ca // 479 // ivarNAvarNayolopo bhavati taddhite svare ye ca pare / gAya: / gAgryo / vatsasyApatyaM vAtsya: / vaatsyau| kautsyaH / kautsyau / bahutve gargayaskavidAdInAM ca // 484 // gargAdInAM yaskAdInAM vivAdInAM ca bahutve vihitasya astryabhidheyasya apatyapratyayasya lugbhavati / gargA: / vatsAH / kutsAH / ubhayatra Nyo luk / UrvAH / yaskA: / vidA: / aNo luk / ityAdi / kurvAderyaN / / 485 // anaH bhagorapatyAni rASTra banAekA hA lopa hokara usake nimitta se hone vAlI vRddhi kA bhI lopa ho gyaa| apatyAni atrayaH, aMgirasasyApatyAni aMgirasa: gotamasyApatyAni gotamA: ityAdi / sUtra meM 'astriyAM' aisA kyoM kahA ? bhRgorapatyAni strIlige vAcake bhArgavya: bana gayA / N anubaMdha aura TakAra kA anubaMdha hone se nadAdi gaNa meM kahe jAne se strIligavAcI 'I' pratyaya ho gayA hai| gargasyApatyaM aimA vigraha hai| ___ gargAdi gaNa se apatya artha meM 'Nya' pratyaya hotA hai // 483 // garga + Gasa vibhakti kA lopa hokara Nya pratyaya meM kAra kA anubaMdha hokara NAnubaMdha se pUrva svara ko vRddhi huI 'gArga ya' rhaa| svara pratyaya aura yakAra pratyaya ke Ane para i varNa a varNa kA lopa ho jAtA hai||479 // yahA~ pUrva ke akAra kA lopa hokara gArgya banA / liga saMjJA hokara vibhakti Akara 'gAya' dvivacana meM 'gAgryo' banA / vatsasyApatyaM vAtsya: vAtsyo, kutsasyApatya kautsya: kautsyau / bahuvacana meM.. . gargAdi, yaskAdi aura vivAdi bahuvacana meM kiye gaye strIliMga rahita apatya pratyaya kA 'luk' ho jAtA hai / / 484 // apatya pratyaya kA lopa hokara gargAH, vatsA:, kutsA; banA ina donoM meM 'Nya' kA lopa huA hai| urvAH, yaskA: vidA: yahA~ aN pratyaya kA lopa huA hai| kuru Adi se yaN pratyaya ho jAtA hai / / 485 // kuru Adi gaNa se apatya artha meM yaN pratyaya hotA hai / kuro: apatyaM kauravya: / lahasyApatyaM sAhyaH / / 1. yaha sUtra pahale A cukA hai| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhita 171 kudirgaNAd yaNpratyayo bhavati apatye'rthe / kurorapatya kauravyaH / lahasyApatyaM lAhyaH / kuJjAderAyanaH smRtaH // 486 // kujAdergaNAt AyanaN pratyayo bhavati apatye'rthe tadante Nyazca smRtaH / astrInaDAdibahutve / kuta etat ? smRtagrahaNAdhikyAt / kuJjasyApatyaM kauJjAyanya: kaujaaynyau| evaM bAdhAyanya: bAdhnAyanyo / striyAM tu / kaujAyanI / naDAdestu / nADAyanaH / cArAyaNaH / mauJjAyana: / zAkaTAyana: / bahutve / kauJjAyanA: kuJjasyApatyAni / evaM brAdhnAyanA: / styatryAdereyaNa // 487 / / ___ striyAmAdAdibhyo'tryAdezca eyaNa bhavati aptye'bhidheye| vinatAyA apatyaM vainteyH| evaM saupAya / gaunateyaH : bIjema ! zamerapatyaM Aneya aatreyau| bhutve| agnisaMjJAyAmetvamayAdezazca / atraya: bhRgvatryadbhiretyAdinA apatyapratyayasya luk / satyAmagnisaMjJAyAM iredurojasi / ityetvaM jti| evaM saubheyaH / gAr3eyaH / bhadrabAhorapatyaM / kujasyApatyaM hai| kuJja + Gas vibhakti kA lopa, apatya artha meM kuMjAdi gaNa se 'AyanaN' pratyaya hotA hai // 486 // aura usake aMta meM 'Nya' pratyaya bhI ho jAtA hai| kula+AyanaNa pUrva svara ko vRddhi hokara 'kaujAyana' banA / Nya pratyaya hokara 'ivarNAvarNayolopa:' sUtra se na ke a kA lopa hokara liMga saMjJA, evaM si vibhakti Akara kaujAyanya: banA dvivacana meM kauJjAyanyau bnaa| __ isI prakAra se badhnasyApatyaM brAdhAyanya: banA / strIliMga meM--ya pratyaya nahIM huA hai evaM strI vAcaka 'I' pratyaya huA hai ata: 'kaujAyanI' banA / nAdi gaNa meM 'Nya' pratyaya na hokara kevala mAtra AyanaNa pratyaya hokara nADAyana: bnaa| carasyApatyaM cArAyaNa: muJjasyApatyaM mauJjAyana: zakaTasyApatyaM zAkaTAyana: / bahuvacana meM kujasyApatyAni 'Nya' pratyaya na hokara kauJjAyanAH brAdhnAyanA: banA / vinatAyA: apatyaM hai ? sIliMga vAcaka adAdi se aura atri Adi se apatya artha meM 'eyaNa' pratyaya ho jAtA hai / / 487 // vinatA + Gas / eyaN pratyaya hone para vibhakti kA lopa, NAnubaMdha, 'ivarNAvarNayorlopa:' sUtra se A kA lopa hokara pUrva svara ko vRddhi huI hai ata: vainateya banA liMga saMjJA hokara vibhakti Ane se 'vainateyaH' banA / aise hI suparNAyA: apatyaM--sauparNeyaH kuntyAH apatyaM kaunteyaH, atre:apatyaM Atreya: Atreyau banA / bahuvacana meM 482veM sUtra se atri ke apatya pratyaya kA luk hokara 'atri' rhaa| agni saMjJA hokara "iredurojjasi" 163veM sUtra se atre + jas 'e ay' se saMdhi hokara 'atraya:' bnaa| subhrAyAH apatyaM saubhreyaH, maMgAyA: apatyaM gAMgeya: siMhikAyA; apatyaM saihikeyaH / bhadrabAho: apatyaM hai| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 kAtantrarUpamAlA eye'kavAdista lapyate // 44.. !! eye pratyaye pare uvarNo lupyate natu kdruushbdsy| bhAdrabAheya: / kAmaNDaleyaH / akavA iti kim / kaadrveyH| sarvanAmnaH saMjJAviSaye striyAM vihitattvAt / / 489 // sarvanAmnaH paraH saMjJAviSaye eyaN bhavati apatye'bhidheye / sarvA kAcit svii| sarvAyA apatyaM sArveyaH / ityaadi| iNataH / / 490 // akArAntAtrAmma iN pratyayo bhavati aptye'bhidheye| dakSasyApatyaM daakssiH| evaM dAzarathiH / ArjuniH / daivadattiH / asyApatyaM i: ityaadi| kadrU ko chor3akara ukArAMta zabda se eyaNa pratyaya ke Ane para u varNa kA lopa ho jAtA hai / / 488 // ___ataH bhAdrabAha eya liMga saMjJA hokara vibhakti Akara bhAdrabAheyaH banA aise kamaMDalorapatyaM-kAmaNDaleyaH / kadrU ko chor3akara aisA kyoM kahA ? kadrU ke Uko "uvarNastvotvamASAdyaH" sUtra se o hokara eyaN pratyaya se kAdraveya: bnaa| sarvA nAma kI koI strI hai ata: sarvAyA: apatya hai / sarvanAma se pare saMjJA artha meM apatya vAcaka eyaNa pratyaya hotA hai // 489 / / sarvA + Gas eyaNa vibhakti kA lopa hokara 'vRddhirAdau saNe' sUtra se vRddhi hokara "ivavarNayolopaH" se 'A' kA lopa hokara sAya banA liMga saMjJA hokara vibhakti ke Ane se sArveya: banA / ityaadi| dakSasyApatyaM hai akArAMta zabda se apatya artha meM iNa pratyaya hotA hai // 490 / / / ata: dakSa+ Gas vibhakti kA lopa hokara, vRddhi hokara avarNa kA lopa hokara liMga saMjJA huI aura vibhakti Akara dAkSi: bnaa| isI prakAra se dazarathasyApatyaM--dAzarathi: arjunasthApatyaM Adhuni: devadattasyApatyaM daivdttiH| _ 'a' ke ekAkSarI koza meM aneka artha hote haiM 'a' ke arahaMta, viSNu Adi 'a' kA rUpa puruSavat calate haiN| jaise-a au AH Ata AbhyAm ebhyaH am au An ayoH AnAma ena AbhyAm ai e| Aya AbhyAm ebhyaH ataH asya apatyaM hai| 'iNata: 490 se iN pratyaya huaa| 'vRddhirAdau saNe' se a ko vRddhi hokara 'A' huA / 'ivarNAvarNayo' sUtra se A kA lopa hokara 'i' rahA liMgasaMjJA hokara si vibhakti AI 'i' ko agnisaMjJA hokara manivata rUpa cleNge| 'i' bnaa| ityaadi| upabAhorapatyaM, bhadrabAhorapatyaM haiN| asya ayoH Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitaM 173 bAlAdezca vidhIyate // 491 // bAhvAdergaNAdiN pratyayo bhavati apatye'bhidheye / upabAhorapatyamaupabAhaviH / bhAdrabAhaviH / nastu kvcit||492|| nasya lopo bhavati kvacit lakSyAnurodhAt / / uDulomno'patyaM auDulomiH / evamArinazami: / manoH SaSyau / / 493 // SaSThyantAnmanuzabdAtparau SaNSyau pratyayo bhavata: apatyAtheM / manorapatyaM mAnuSaH / manuSya: / mAnavaH / vANapatye iti aN bhavati / kurvAderyaN / / 485 / / kurvAdergaNAt yaN pratyayo bhavati apatye'rthe / pakSe kurorapatya kauravyaH / vANapatye iti aN bhavati / kaurava: / lahasyApatyaM lAhyaH / / kSatrAdiyaH / / 494 // SaSTyantAt kSatrazabdAtpara iya: pratyayo bhavati apatyerthe / kSatriyaH / bAha Adi gaNa se apatya artha meM iNa pratyaya hotA hai / / 491 // pUrvavat vibhakti kA lopa, vRddhi 'u' ko o, o ko av hokara aupabAhavi liN| maMjJA hokara vibhakti Akara 'aupabAhavi:' banA, vaise hI bhAdrabAhavi: banA / uDulomnaH apatyaM, agnizarmaNa: apatyaM haiN| 'bAhvAdezca vidhIyate' sUtra se iN pratyaya hokara pUrvavat sAre kArya hoMge yathA-uDuloman + Gas vibhakti kA lopa, vRddhi huii| kahIM lakSya ke anurodha se nakAra kA lopa ho jAtA hai // 492 / / isa sUtra se nakAra kA lopa 'ivarNA' ityAdi se 'a' kA lopa hokara liMga saMjJA evaM vibhakti Akara 'auDulomi:' bnaa| vaise hI 'Agnizarmi:' banA / --. manorapanyaM hai -.. - SaSThyaMta manu zabda se pare apatya artha meM SaN aura Sya aura aNa pratyaya hote haiM // 493 / / manu + is SaNa NAnubaMdha se pUrvasvara ko vRddhi liMga saMjJA, vibhakti Akara 'mAnuSaH' banA / 'Sya' pratyaya se manuSya: / aNa pratyaya se mAnava: bnaa|| kuru Adi gaNa se apatya artha meM yaN pratyaya hotA hai // 485 // kuro: apatyaM kuru + Gas yaN "vRddhirAdau saNe" 474veM sUtra se vRddhi hokara evaM uvarNa ko o, o ko av hokara liMga saMjJA hokara vibhakti Ane se 'kauravyaH' bnaa| 'vANapatye' sUtra 473veM se aNa: pratyaya hokara pUrvavat sArI kriyAyeM hokara 'kauravaH' bnaa| lahasyApatyaM hai yaN pratyaya se 'lAhyaH' bnaa| kSavasthApatya hai| SaSThyaMta kSatra zabda se pare apatya artha meM 'iya' pratyaya ho jAtA hai / / 494 / / "ivarNAvarNa" ityAdi se 'a' kA lopa hokara liMga saMjJA hokara vibhakti Ane se 'kSatriyaH' banA / 1. yaha sUtra pahale A cukA hai| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 kAtantrarUpamAlA kulAdInaH // 495 / / kulazabdAtparaH Ina pratyayo bhavati jAtArthe / kule jAta: kulInaH / ityAdi / rAgAnakSatrayogAcca samUhAtsAsya devatA / tadvettyadhIte tasyedamevamAderaNiSyate // 1 // rAgAt aN / kusumbhena rakta kausumbhaM / evaM hAridraM vastraM / kaukumaM / maanyjisstthN| kASAyaM / nakSatrayogAt / puSyeNa candrayuktena yuktaH kAlaH / puSyatiSyayornakSatre / / 496 // nakSatrArthe vartamAnayo: puSyatidhyayoryakArasya lopo bhavati aNi pare / iti yakAralopa: / matsyasya yasya svIkAre Iye cAgastyasUryayoH / / iti sUtrAdya iti anutana / pauSa: kAsaH / zrISo kA / pauMga: ra:: pauSamahaH / evaM taiSI mAsa: / taiSI rAtri: / taiSamahaH / citrayA candrayuktayA yukta: kAla: caitraH / vaizAkha: / evaM jyeSThaH / ASADha. / zrAvaNaH / bhAdrapadaH / Azvayuja: / kArtika / mArgaziraH / mAgha: / phAlguna: / evaM sarvatra / samUhAt / yuvatInAM samUho yauvataM / evaM hAsa / kAkaM / kSAtra / zaudra / ArSa / mArga / sAsya devatA / jino devatA asya iti jaina. / evaM zaivaH / vaiSNavaH / brAhmaNaH / bauddhaH / kApila: / sauraH / aindraH / tadvetti / jina vettIti jaina ityAdi / chando vetyadhIte vA chAndasaH / vyAkaraNaM vettyadhIte vA vaiyAkaraNa: / bhArataH / tasyeda / kula zabda se jAta (janma) artha meM 'Ina' pratyaya hotA hai // 495 // ata: kule jAta: kula meM utpanna huA 'kulInaH' / yahA~ akAra kA lopa huA hai| ityAdi / Age aneka arthoM meM aN pratyaya hotA hai use zloka dvArA prakaTa karate haiN| zlokArtha rAga se, nakSatra ke yoga se, samUha artha se, vaha isakA devatA hai isa artha se, vaha isako jAnatA hai par3hatA hai isa artha se, yaha usakA hai isa artha se, isa prakAra Adi zabda se aura bhI arthoM se 'aN' pratyaya mAnA gayA hai / / 1 / / rAga-raMga artha me aN ke udAharaNa kusuMbhena raktaM valaM, kusubha + TA aN vibhakti kA lopa hokara pUrva svara ko vRddhi hokara kausuMbha 'a' kA lopa hokara liMga saMjJA hokara si vibhakti Ane se 'kausaMbhabanA, isI prakAra haridrayA raktaM hAridraM, kuMkumena raktaM--kauMkuma, maMjiSThena raktaM mAMjiSTha, kaSAyena raktaM kASAyaM bnaa| nakSatra ke yoga meM aNa pratyaya hone sepuSyeNa candrayuktena yuktaH kAla: aisA vigraha huA hai| puSya+TA aN vibhakti kA lopa hokara vRddhi hokara pauSya a hai| aN pratyaya ke Ane para nakSatra artha meM vartamAna puSya tiSya ke yakAra kA lopa ho jAtA hai // 496 // "matsyasya yasya svIkAre Iye cAgastyasUryayo:" yaha sUtra anuvRtti me calA A rahA hai| pauSya ke yakAra kA lopa hokara aN kA akAra mila gayA aura liMga saMjJA hokara vibhakti Akara 'pauSaH' banA / strIliMga meM pauSI aura napuMsakaliMga meM pauSaM banegA / jaise pauSaH kAlaH, pauSI rAtri: pauSam ahaH / isI prakAra se tiSya ko taiSa: bana gyaa| tInoM ligoM meM ye rUpa calate haiN| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitaM 175 mRgasya idaM mAMsa mArga / saukaraM / kaumAraM / putrasyedaM pautraM / daivaM / pauruSaM / yUna idaM yauvana / evamAdiryasyeti gaNo gRhyate / cakSuSA gRhyate cAkSuSaM rUpaM / evaM zrAvaNaH zabdaH / rAsano rasa: / spArzana: sparza: / dRSadi piSTA dArSadA: saktavaH / ulUkhalena kSuNNA aulUkhalAstaNDulAH / azruhyate ratha: Ayo rathaH / caturbhiAte cAtura shkttN| caturdazyAM dRSTazcAturdazo rAkSasaH / trividya evaM vidyaH / paTorbhAva: pATavaM / lAghavaM / kaushlmityaadi| tena dIvyati saMsRSTaM taratIkaNa caratyapi / paNyAchilpAniyogAcca krItAderAyudhAdapi // 2 // tena dIvyati tena saMsRSTaM tena tarati tena caratItyarthe paNyAt zilpAt niyogAnca krItAderAyudhAdaapItIkaN pratyayo bhavati / tena dIvyatItyatra ikaNa / akSerdIvyati AkSikaH / evaM giriNA dIvyati gairikaH / dANDikaH / tena saMsRSTamityAdi / dayA saMsRSTaM dAdhikamaudanaM / evaM kSairikaH / tAkrikaH / ghArtika: / zAtirikaH / sArpiSika: / lAvaNikaH / mAricikaH / tena taratItyatrApi / uDupena taratIti aupikH| evaM vAhitrikaH / droNyA taratIti drauNikaH / gopucchika: ! nAnA taratIti nAvikaH / 'citrayAcandrayuktayA yuktaH kAlaH' aisA vigraha hai| citrA +TA 'nakSatrayogA' aNa pUrva ko vRddhi AkAra kA lopa hokara liga sajJA hokara vibhakti Akara 'caitra;' bnaa| aise hI vizAkhAmA papuka yu-ta. kAla paisAkha / deuyA candrayuktayA yuktaH kAla, jyochaH / ASADhayA candrayuktayA yukta: kAla: AdhADhaH / avaNena candrayuktena yuktaH kAlaH 'zrAvaNaH / bhAdrapadayA candrayuktayA yuktaH kAlaH bhAdrapadaH / azvayujA candrayuktena yukta. kAlaH, Azvayuja: / kArtikaH, mArgaziraH, mAgha: phAlguna: ityAdi isI prakAra se sarvatra samajha lenaa| samUha artha meM aNa-yuvatInAM samUho aN pratyaya hokara yuvati + Am vibhakti kA lopa, pUrva svara ko vRddhi, ikAra kA lopa, liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara napuMsaka liMga meM 'yauvataM' banA / evaM hasAnAM samUha: hAMsaM. RSINAM samUhaH ASa, mRgAnAM samUha mArga / ityaadi| vaha isake devatA haiM isa artha meM aN / __ jino devatA asya iti, jina + si vibhakti kA lopa hokara pUrva svara ko vRddhi evaM akAra kA lopa hokara liga vibhakti Ane se 'jaina:' banA / aise hI zivo devatA asya iti zaiva: Adi bana gye| tada vetti usako jAnatA hai isa artha meM aN jina vetti iti jina+ am vibhakti kA lopa parva svara ko dIrgha akAra kA lopa, liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara 'jaina:' bnaa| chando vali adhIta tA chanda ko jAnatA hai| artha meM 'chAMdasaH' banA, vyAkaraNa vetti adhIte vA vaiyAkaraNa / yahA~ 564veM sUtra se ai kA Agama huA tasyedaM. usakA yaha haiM isa artha meM aNa pratyaya hotA hai| mugasya ida mArga, sakarasya idaM mAMsa saukara / putrasya idaM pautra, devasya idaM daivaMpuruSasyedaM pauruyaM / yUna: idaM yauvanaM / Adi zabda se anya aura bhI arthoM meM aN pratyaya hotA hai jaise cakSupA gRhyate cakSum+TA vibhakti kA lopa hokara vRddhi hokara 'cAkSupa' banA / aise hI zravaNAbhyA zrUyate zrAvaNaH zabdaH sanayA gRhyate rAsana: sparzana gRhyate spArza: / dRrSAda piSTA dArpadAH / patthara para pIsA gayA satta, masAlA Adi / ulUkhalena kSuNNA:-ulUkhala se kUTA gayA, 'olUkhalA: tAlA: / azvaH UhAte ratha: AzcaH / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 kAtantrarUpamAlA caratItyatrApi / zibikayA ratIti zaibikikaH, evaM AkSikaH / auSTikaH / zRGgavereNa caratIti zAvairikaH / paNyAt / tAmbUlaM paNyamasya taambuulikH| evamapizabdagrahaNAt yathAziSTaprayogaM bhvti| gandhaH paNyo'syeti gaandhikH| evaM saarpissik| vAstrikaH / raajtikH| lauhitikH| zilpAt / mRdaGgaM zilpamasyeti maardgikH| evaM pANavikaH / zAlikaH / kAlikaH / vaiNika: / traivalikaH / vAMzikaH / taalikH| niyogaat| zulkaM niyogo yasyeti zaulkikaH / evaM bhaannddaagaarik:| mAhAnasikaH / prAtIhArika: / krItAdeH / sahasreNa krItaM sAhasrikaM / evaM zAtika / lAkSikaM / suvarNena krItaM sauvarNikaM / AdizabdAt / lakSeNa yukto lAkSikaH / devena pravRtto daivikaH / kArSApaNena arhatIti kArSApaNikaH / AyudhAdapi / cakramAyudhamasyeti cAkrikaH evaM kauntikaH / taumarikaH / khaanggikH| krItAderityatrAdi caturdazyAM dRSTaH cAturdaza: rAkSasa Adi / trividya eva tIna vidyAoM ke pAraMgata 'vidyaH' paTorbhAva: pATavaM, laghorbhAva: lAghavaM kuzalasya bhAvaH kauzalaM / ityAdi / Age kucha arthoM meM ikaN pratyaya hotA hai| use zloka ke artha se prakaTa karate haiN| zlokArtha--usase khelatA hai, usase mizrita hai, usase. tairatA hai, usase AcaraNa karatA hai, ina prakaraNoM se ikaN pratyaya hotA hai| Age paNya se, zilpa artha se, niyoga se, krItAdi se aura AyudhAdi se bhI ikaN pratyaya hotA hai / / 1 // 'tena dIvyati' artha meM ikaN pratyaya hotA hai usake udAharaNa---akSairdIvyati--pAzoM se khelatA hai| akSa+ bhis ikaN / vibhakti kA lopa hokara pUrvasvara ko dIrgha huA aura akAra kA lopa hokara 'AkSikaH' bnaa| evaM giraNA dIvyati 'gairikaH' daNDena dIvyati dANDika: banA / tena saMsRSTaM-usase mizrita artha meM ikaN danA saMsRSTaM / dadhi+TA ikaNa vibhakti kA lopa, svara ko dIrgha, ikAra kA lopa hokara dAdhikaM bnaa| evaM kSIreNa saMsRSTaM kSairikaM takreNa saMsRSTa-tAkrikaM, ghRtena saMsRSTaM-ghArtikaM / ityaadi| 'tena tarati' usase pAra hotA hai isa artha meM ikaNa uDupena tarati--uDupa + TA ikaN pUrvavat sAre kArya hokara auDupika: choTI naukA se pAra hotA hai| vaise hI droNyA taratIti drauNikaH / tena carati--usase AcaraNa karatA hai yA calatA hai isa artha meM ikaN / zibikayA caratIti zaibikikaH / uSTeNa caratIti auSTikaH / paNya artha meM ikaNa tAMbUlaM paNyaM asya-tAMbUla hai vyApAra jisakA-tAMbrUlikaH / zloka meM 'api' zabda ke grahaNa se yathAziSTa prayoga karanA cAhiye / vastraM paNyaM asya iti vAstrikaH / rajataM paNyaM asya iti rAjatikaH / ityaadi| zilpa artha meM ikaNa-- mRdaMga zilpaM asya iti mAgika: banA mRdaMgavAdanaM zilpaM asya aisA vigraha karanA / niyoga (adhikAra) artha meM ikaNa zulkaM niyogo asyeti zaulkikaH / ityAdi / krItAdi artha meM ikaN-sahasreNa krItaM, sAhasikaM / Adi zabda se ikaNa --lakSeNa yukto lAkSikaH / daivena pravRtto daivikaH / ityAdi / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhita 177 prahaNAttasyeti paSThyantAnAmnaH paro vApa etasminnarthe ikaN pratyayo bhavati 1 praSTasya vApa: prASTikaM kSetraM / vApa iti ko'rtha: ? kSetraM / kumbhasya vApa: kaumbhikmityaadi| nAvastAyeM viSAdhye tulayA sammite'pi ca tatra sAdhau yaH / / 497 // nAvastRtIyAntAttArye'rthe viSAtRtIyAntAddhye'theM tulayA tRtIyAntAtsammite'rthe'pi ca tatreti saptamyantAtsAdhAvarthe ya: pratyayo bhavati / nAvA tAryamidaM nAvyaM / viSeNa vadhyo viSya: / tulayA sammitaM tulyaM / karmaNi sAghu: karmaNyaH / api ceti vacanAd giriNA tulyo hastI giritulyaH / tulya: sadRza: kuzalo yogyo hitazceti saadhurucyte| Iyastu hite||498|| hitArthe Iya: pratyayo bhavati / vatsebhyo hito vatsIyo godhuk / evamazvIya: / janakebhyo hito janakIya: / jananIya: / tvadIyaH / madIyaH / yuSmadIyaH / idamIya: / Ayudha artha meM ikaNacakra AyudhaM asya iti cAkrikaH / ityaadi| krItAde: isa prakAra se grahaNa karane se SaSThyaMta nAma se pare vApa:-bonA isa artha meM ikaN pratyaya ho jAtA hai| praSTasya vApa: prASTika kSetraM / vApa: zabda kA kyA artha hai ? 'kheta' jisameM anAja boyA jAtA hai| kuMbhasya vApa: kauMbhikaM ityAdi-arthAt eka ghar3e bhara bIja boyA / uparyukta prakaraNa meM sabhI udAharaNa ke zabdoM meM hindI meM kucha kucha hI udAharaNa diye gaye haiM sAre ke sAre rUpa mUla saMskRta meM dekha lenA caahiye| nAva zabda se tirane artha meM, viSa se vadhya artha meM, tulA se saMmita artha meM, tatra se sAdhu artha meM 'ya' pratyaya hotA hai // 497 // "tRtIyAnta nAva zabda se tairane artha meM, tRtIyAnta viSa zabda se vadhya artha meM, tRtIyAnta tulA zabda se mApane artha meM, 'tatra' isa saptamyaMta zabda se sAdhu artha meM 'ya' pratyaya hotA hai / nAvA tAryamidaM nau+TA "tatsthA lopyA vibhaktayaH" sUtra se vibhakti kA lopa hokara 'auM' ko Av hokara 'nAvya' banA "kRttaddhitasamAsAca" sUtra se liMga hokara 'si' vibhakti meM 'nAvyaM' banA / aise hI viSeNavadhyaH viSa +TA vibhakti kA lopa, "ivarNAvarNayorlopa: svare pratyaye ye ca" sUtra se akAra kA lopa, liMga saMjJA hokara si vibhakti meM "viSyaH' banA, tulayA: sammitaH, tulA+TA vibhakti kA lopa, AkAra kA lopa, liMga saMjJA hokara "tulya' banA, karmaNi sAdhu karman + Di vibhakti kA lopa, nakAra ko NakAra, liMga saMjJA hokara si vibhakti se 'karmaNya:' banA / sUtra meM 'api ca vacana hai usase aura bhI rUpa bana jAte haiN| jaise--giriNA tulyA hastI 'giri + TA' tulya+si vibhakti kA lopa, liMga saMjJA hokara vibhakti Akara 'giritulyaH' bnaa| yahA~ sAdhu zabda se tulya, sadRza, kuzala, yogya aura hita zabda liye jAte haiN| hita artha meM 'Iya' pratyaya hotA hai // 498 // vatsebhyo hita, vatsa + bhyasa, vibhakti kA lopa hokara "ivarNAvarNayolopa:" ityAdi sUtra se akAra kA lopa hokara liMga saMjJA haI. panaH si vibhakti meM 'vatsIyaH' bnaa| vatsIya:-godhaka = gvAlA / aise hI azvebhyo hita:= azvIyaH janakebhyo hitaH = janakIyaH, jananIbhyo hita: = jananIya; tubhyaM hita:, mAM hita: yuSmad + bhyas asmad + dhyasa, vibhaktiyoM kA lopa hokara "tvamadorekatve" ....sUtra se ekavacana meM 'tvat mat' Adeza hokara tIsarA akSara hokara tvadIyaH, madIya: bnaa| bahuvacana meM asmabhyaM hita; 'asmadIyaH yuSmabhyaM hita: 'yuSmadIyA banA / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 kAtantrarUpamAlA tatra jAtastata Agato vA // 499 // ityAdiSu ca Iya: pratyayo bhavati / zAlAyAM jAta: zAlIya: / zAlAyA Agata: zAlIya: / yadagavAdibhyaH / / 500 / uvarNAntAdgavAdibhyazca hitArthe yadbhavati / kRkavAkubhyo hita: kRkavAkavyaH / vadhUbhyo hito vadhaThyaH / gobhyo hito gavya: / paTabhyo hita: paTavyaH / havibhyo hitA haviSyAstaNDulA: / gavAdaya iti ke| go havis iSTakA barhis medhA saj khuc iti / gavAdigaNaH / upamAne vatiH / / 501 // upamAne'theM vatti: pratyayo bhavati / rAjeva vartate rAjavat / brAhmaNasyeva vRttamasyeti brAhmaNavat / mathurAyAmiva pATaliputre prAsAdA mathurAvat / devamiva tvAM pazyAmi devavat / ityaadi| sarvatra dravyaguNakriyAbhi: sAmyamupamAnamastIti vatpratyayena bhavitavyaM / dravye / devadatta iva dhanavAn devdttvt| evaM kuberavat / balivat / guNe / yatiriva guNavAn yativat / jalamiva zaityaM jalavat / agniriva auSNyamAnavata / zrIkhaNDa iva sarabhi: zrIkhaNDavat / kriyAyAM / brAhmaNa iva vartate brAhmaNavat / evaM pizAcavat / tatvau bhAve // 502 // * vahA~ paidA huA athavA vahA~ se AyA ityAdi artha meM 'Iya' pratyaya hotA hai // 499 // zAlAyAM jAta: zAlA + Di, vibhakti kA lopa, avarNa kA lopa, liMga saMjJA, puna: vibhakti Ane se 'zAlIya:' banA / zAlAyA AgataH, zAlA + us, vibhakti kA lopa hokara, avarNa kA lopa huA aura liMga saMjJA hokara vibhakti Akara 'zAlIya:' bnaa| __ uvarNAnta aura gavAdi se hita artha meM 'yat' pratyaya hotA hai / 500 / / kRkavAkubhyo hita: kRkavAku + bhyasa, vibhakti kA lopa huA 'uvarNastvotvam' ityAdi se ukAra ko 'o' hokara av hokara, liMga saMjJA hokara si vibhakti meM 'kRkavAkavyaH' banA / vadhUbhyo hita; = vadhavya, gobhyo hita: = gavya, paTubhyo hita: = paTavya: / haviryo hita:, havis + bhyas vibhakti kA lopa s ko e hokara bahuvacana meM 'haviSyA:' banA isakA artha hai havana karane yogya taMdula / gavAdi se kyA-kyA lenA ? go, ivis. aSTakA, barhis medhA, saj aura sun zabda gavAdi gaNa meM liye jAte haiN| upamAna artha meM 'vati' pratyaya hotA hai // 501 / / - rAjA iva vartate, rAjan + si vibhakti kA lopa hokara 'liMgAMtarakArasya' se nakAra kA lopa ho gayA puna: 'rAjavat' banA / brAhmaNasyeva vRttamasya-brAhmaNa ke samAna hai cAritra isakA='brAhmaNavat' banA / mathurA meM pATaliputra ke samAna bhavana haiM ata: 'mathurAvat' banA / devamiva tvAM pazyAmi 'devavat' ityAdi / sabhI jagaha dravya, guNa aura kriyAoM se samAna upamA rahatI hai jisakI, usameM 'vat' pratyaya honA caahiye| dravya meM-devadatta iva dhanavAn = devadattavat / aise hI kuberavata, balivat bnaa| guNa artha meM yatiriva guNavAn = yativat, jalamiva zaityaM = jalavat, agnivat zrI khaNDa iva surabhiH = zrIkhaNDavat / kriyA artha meM brAhmaNa iva vartate = brAhmaNavat / pizAca iva vartate = pizAcavat / bhAva artha meM 'ta' aura 'tva' pratyaya hote haiM / / 502 // Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 bhAve'bhidheye tatvoM bhavataH / zabdasya pravRttinimittaM bhAvo bhavati / tapratyayasya striyAM vRttiH / tvapratyayasya napuMsake vRttiH / paTasya bhAva: paTatA paTatvaM / evaM azvatA azvatvaM / gotA gotvaM / iti dalyabhAva: / zuklatA zuklatvaM / rUpatA rUpatvaM / rasatA rasatvaM / jJAnatA jJAnatvaM / sukhatA sukhatvaM iti guNabhAvaH / utkSepaNatA utkSepaNatvaM / gamanatA gamanatvaM / iti kriyAbhAvaH / yaNa ca prakIrtitaH / / 503 / / bhAve'bhidheye yaN prakIrtitatastatvau c| jaDasya bhAvo jADyaM jar3atA jar3atvaM / evaM brAhmaNyaM brAhmaNatA brAhmaNatvaM / ___ adhuTasvaravattaddhite ye // 504 // taddhite ye pare aghuTsvaravatkArya bhavati / aghuTsvarAdau seTakasyApi vanservazabdasyotvamityuktaM / viduSAM bhAvo vaiduSyaM / prakIrtitagrahaNAdhikyAdanyasminnarthe'pi yaNa prakIrtitastatvau ca bhavata: / brAhmaNasya karma brAhmaNyaM brAhmaNatA bAhmaNatvaM / punaHpunarbhAva: pauna:punyaM / kvacidubhayapadavRddhiH / paunaH paunyaM / saubhAgyaM / aNi ca padadvaye vRddhau AgnimArutaM / karma / sauhArda / __zabda kI pravRtti ke nimitta bhAva hotA haiN| 'ta' pratyaya strIliMga meM hotA hai evaM 'tva' pratyaya napuMsakaliMga meM hotA hai| paTasya bhAvaH, pada + isa, vibhakti kA lopa hokara 'ta' pratyaya huaa| puna: "striyAbhAdA" ..... sUtra se 'A' pratyaya hokara liMga saMjJA huI si vibhakti meM 'paTatA' banA / vaise hI napuMsaka liMga meM 'paTatvaM' banA / aise hI azvasya bhAvaH = azcatA, azvatvaM / go: bhAvaH = gotA, gotvaM / ina zabdoM meM dravya se bhAva pratyaya huA hai| guNa se bhAva pratyaya-zuklasya bhAvaH =zuklatA, shukltv| rUpasya bhAva:-rUpatA, rUpatvaM / rasasya bhAvaH = rasatA, rasatvaM / jJAnasya bhAvaH=jJAnatA, jJAnatvaM / sakhatA sakhatvaM / / kriyA se bhAva pratyaya-utkSepaNasya bhAvaH = utkSepaNatA, utkSepaNatvaM / gamanasya bhAvaH = gamanatA, gamanatvaM / ityAdi / bhAva artha meM 'yaNa' pratyaya hotA hai / 503 // ta aura tva bhI hote haiM / jaDasya bhAvaH, vibhakti kA lopa hokara N anbandha hone se vRddhi ho gaI evaM "ivarNAvarNa" ityAdi sUtra se avarNa kA lopa hokara, liMga saMjJA hokara vibhakti Ane se 'jAiyaM' banA, ta, tva, pratyaya se 'jaDatA, jaDatvaM' banA / aise hI brAhmaNasya bhAvaH = 'brAhmaNyaM, brAhmaNatA, brAhmaNatvaM' bnaa| sujanasya bhAvaH = sujanatA, sujanatvaM, saujanyaM / dakSiNasya bhAvaH = dAkSiNyaM, sthirasya bhAvaH = sthairya / gambhIrasya bhAvaH = gAMbhIryaM / / taddhita kA yaN pratyaya Ane para aghuTsvaravat kArya hotA hai // 504 // viduSAM bhAva, vidvans + Am vibhakti kA lopa hokara aghuT svara Adi vibhakti ke Ane para vans ke 'va' zabda ko ukAra ho gayA, nakAra kA lopa ho gyaa| pUrvasvara kI vRddhi hokara liMga saMjJA hokara 'vaiduSyaM' banA / 503 sUtra meM prakIrtita' zabda adhika hai usase anya artha meM bhI yaN pratyaya hotA hai aura 'ta, tva' pratyaya hotA hai| jaise brAhmaNasya karma = brAhmaNyaM, brAhmaNatA, brAhmaNatvaM / puna: punarbhAvaH = paunaH punyaM, 1. bhavataH asmAt abhidhAnapratyayAviti bhAvaH / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 kAtantrarUpamAlA tadasyAstIti mantvantvIn // 505 // taditi prathamAntAdasyAstItyetasminnarthe mantu vantu vin in ityete pratyayA bhavanti / gAvo'sya santIti gomAn / AyurasyAstIti AyuSmAn / itizabdasya vivakSArthatvAt avarNAntAt avarNopadhAt makArAntAt makAropadhAt dhuGantAt aziDantAt paro vant pratyayo bhavati / aziDantAdityukte sati tadvacanaM sAmAnyameva / tatra hakAro varjanIyaH / avarNAntAt vRkSA'syAstIti vRkSavAn / zAlAsyAstIti zAlAvAn / ityAdi / avarNopadhAt-takSAsyAstIti takSavAn / karmAsyAstIti karmavAn / kvacintrakAralopaH / makArAntAt idamasyAstIti idaMvAn / kimasyAstIti kiMvAn / ityAdi / makAropadhAt-lakSmArasyAstIti lakSmIvAn / evaM dharmavAn / ityAdi / dhuGantAt / vidyudasyAstIti vidyutvAn / vargaprathamA ityAdinA tRtIye prApte sti| tasorna tRtIyo matvarthe ityanena sUtreNa tRtIyatvaM na bhavati / aziDantAditi kiM ? AyurasyAstIti AyuSmAn / asantamAyAmedhAstragbhyo vA vin / / 506 / / I ebhyaH paro din pratyayo vA bhavati / yazo'syAstIti yazasvI pakSe vantu yazasvAn / atra sakArasya dakAro visargazca na bhavati / tapo'syAstIti tapasvI / tapasvAn / evaM tejasvI tejasvAn / dhuTAM tRtIya: 1 dhu tRtIyo bhavati ghoSavati sAmAnye / lavarNatavargalasA dantyA iti nyAyAt sakArasya dakAre prApte sati 'vaha isake hai' isa artha meM mantu, vantu, vin, in ye cAra pratyaya hote haiM ||505 // gAva: asya santi iti-gAyeM isake pAsa haiN| go + jas vibhakti kA lopa hokara 'gomantu' banA liMga saMjJA hokara sivibhakti AI ataH 'gomAn' banA / aise hI Ayu asya astIti 'AyuSmAn' banA / yahA~ sUtra kA 'iti' zabda vivakSita artha ko kahatA hai matalaba - avarNAta se pare, avarNa upadhA vAloM se pare, makArAMta se pare, makAra upadhAvAle se pare, dhuT antavAle zabdoM se pare, azida anta vAle se pare, 'vant' pratyaya hotA hai / ziT anta meM na hove aisA kahane se yahA~ sAmAnya kathana samajhanA ataH hakAra ko chor3a denA cAhiye / avarNAnta - vRkSo asyAsti iti, vRzca + si, vantu vibhakti kA lopa hokara 'u' anubandha hokara vRkSavantu banA, liMga saMjJA hokara vibhakti Ane se 'vRkSavAn' zabda banA aise hI zAlA asya astIti = zAlAvAn ityAdi / vibhakti kA lopa, nakAra kA lopa hokara - karmavAn / avarNa upadhA se --takSA asyAsti iti, takSan + si, vantu pUrvavat 'takSavAn' banA / karma asyArita iti karman + siM vantu makArAnta- idaM asyAstIti idaMvAn, kimasyAstIti = kiMvAn / makAropadhA se lakSmI + si, vantu = lakSmIvAn, dharmosyAstIti dharmavAn ityAdi / T anta vAle zabdoM se -vidyut asyAstIti = vidyutvAn yahA~ "varga prathamA: padAntAH svara ghoSavatsu tRtIyAt " isa 68 veM sUtra se takAra ko tRtIya akSara dakAra prApta thA kintu "taso rna tRtIyo matvarthe" isa 507 sUtra se tRtIya akSara nahIM huaa| vRtti meM 'zida anta meM na ho' aisA kyoM kahA ? to jaise AyurasyAsti iti AyuSmAn AyuSa zabda SakArAnta hone se vantu pratyaya na hokara mantu pratyaya huA hai / asant mAyA, medhA aura sraj zabdoM se 'vin' pratyaya vikalpa se hotA hai // 506 // as haiM anta meM jisake aise zabdoM se aura uparyukta zabdoM se vina evaM vantu pratyaya hote haiM / yazo asyAstIti yazas + sivina, vibhakti kA lopa hokara yazasvin bnaa| liMga saMjJA hokara si vibhakti meM 'yazasvI' banA / pakSa meM vantu pratyaya se yazastrAn banA / yahA~ sakAra ko dakAra evaM visarga nahIM hotA hai| aise hI 'tejo asya astIti' tejasvAn, tejasvI, "dhuTAM tRtIya:" isa 275 veM sUtra se ghuT saMkAra ko ghoSavAn sAmAnya ke Ane para tRtIya akSara hotA hai, punaH "lavarNatavargalasA dantyAH" isa nyAya se sakAra ko dakAra prApta hone para - Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitaM 181 tasona tRtIyo matvarthe / / 507 // takArasakArayostRtIyo matvarthe na bhavati / matvarthe iti ko'rthaH ? astyarthe / pazcAt rephasorvisarjanIye prApte sakRd bAdhito vidhirbAdhita eva satpuruSavat / mAyAsyAstIti mAyAvI mAyAvAn / medhAsthAstIti medhAvI medhAvAn / sragasvAstIti sragvI sragvAn / vyaJjanAntasya yatsubhAriti nyAyAt cavargadagAdInAM ceti gatvamanena nyAyena aghoSe prthmH| vrgprthmaastRtiiyaan| bahulamin bhavati / jJAnamasyAstIti jJAnI / daNDo'syAstIti daNDI / zikhAsyAstIti zikhI / devo'syAstIti devI / ityAdi / tadasya saMjAtaM tArakAderitaca / / 508 // taditi prathamAntAdasya saMjAtamityasminnarthe tArakAderAkRtigaNAt para itan pratyayo bhavati / tArakA saMjAnA asyeti tArakitaM nabhaH / evaM kaNTakita; kara: / pallavito vRkSaH / saMkhyAyAH pUraNe Damo // 509 // saMkhyAyA: pUraNe.'rthe Damau bhavataH / ekAdazaparyantaM sNkhyaa| tata: paramasaMkhyA // saMkhyAdernAntAyA mo bhavati / zeSAyAca Do bhavati / tatkathaM ? vAzabdAt / vAzabda: kvAste ? vANapatye ityatra / matvartha meM takAra aura sakAra ko tRtIyAkSara nahIM hotA hai / / 507 // isa sUtra se sakAra ko tRtIya akSara nahIM huA puna: "rephasorvisarjanIyaH" isa 130veM sUtra se sakAra ko visarga prApta thA kintu "sakRd bAdhito vidhirvAdhita eva" jisakI vidhi eka bAra bAdhita kara dI jAtI hai vaha bAdhita hI rahatA hai puna: usameM dUsarI vidhi bhI bAdhita hI rahatI hai jaise satpuruSa kA vacana eka hotA hai| ata: tejasvAn rahA hai| ____ matvartha zabda se kyA artha lenA ? asti kA artha lenA arthAt matvartha se kahe gaye pratyaya asti artha ke vAcaka hote haiN| mAyA asyAstIti = mAyAvI, mAyAvAn / medhAvI, medhAvAn / srak asyAsti iti = sragvI / sragvAn / "vyaMjanAMtasya yatsubhoH" isa 430veM sUtra ke nyAya se aura "cavarga dRgAdInAM ca" 254veM sUtra se sraj ke j ko gakAra ho gayA hai / _ 'bahulamin bhavati' isa niyama ke anusAra jJAnam asya astIti jJAnin, liMga saMjJA hokara siM vibhakti ke Ane se 'jAnI' bnaa| daNDo asyAsti iti = daNDI, zikhA asyAstIti = shikhii| devo asyAstIti, devin- devI / ityAdi / 'vaha isake huA' isa artha meM tArakAdi zabdoM se 'itan' pratyaya hotA hai // 508 / / 'tat' isa prathamAnta se isake huA' isa artha meM tArakA Adi AkRti maNa se pare 'itan' pratyaya hotA hai| tArakAH saMjAtAH asya iti tArakA+jasa vibhakti kA lopa hokara "DavarNAvarNayo sUtra se AkAra kA lopa hokara liMga saMjJA hokara 'tArakirta' banA, isakA artha hai AkAza arthAt tArA udita ho rahe jisake aisA tArakita aakaash| aise hI kaNTakA: saMjAtA asyeti 'kaNTakita:' karaH / pallavA: saMjAtA asyeti = pallavita:-vRkSaH / saMkhyA ke pUraNa artha meM 'Da' aura 'ma' pratyaya hote haiM // 509 // ekAdaza paryaMta saMkhyA kahalAtI hai isake Age asaMkhyA ho jAtI hai| saMkhyAdi nakArAMta se 'ma' pratyaya hotA hai aura zeSa saMkhyA se 'Da' pratyaya hotA hai| aisA kyoM ? 'vA' zabda se aisA niyama hai| 'vA' zabda kahA~ hai ? 'vANapatye'473ve sUtra meM 'vA' zabda hai usase uparyukta niyama samajha lenA caahiye| tyAdi Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 kAtantrarUpamAlA DAnubandhe'ntyasvarAderlopaH // 590 // DAbandhe pratyaye pare antyasvarAderlopo bhavati / ekAdazAnAM pUraNa ekAdaza ekAdazI ekAdazaM / dvAdazaH evaM / atra AtvaM nipAtaH / trayodazaH / atra trayastu nipAtaH / caturdazaH / paJcadazaH / paJcama: / paMcamI / pacamaM / evaM saptamaH / aSTamaH / navamaH / dazamaH / ityAdi / dvestIyaH // 511 // dvestIyo bhavati pUraNe'rthe / dvayoH pUraNo dvitIyaH / dvitIyA / dvitIyaM / stu ca // 512 // stayo bhavati tRAdezazca pUraNe'rthe / trayANAM pUraNastRtIyaH / tRtIyA / tRtIyaM / antastho dve rSoH // 513 / / rephaSakArayorantastho bhavati De pare / caturNAM pUraNazcaturthaH / caturthI / caturthaM / tavargasya SaTavargATTavargaH // 514 // SakAraTavargAntAtparasya tavargasya Tavargo bhavati AntaratamyAt / SaNNAM pUraNaH SaSThaH SaSThI SaSTaM / katipayAtkazca // 515 / / ekAdazAnAM pUraNa; ekAdazan + Am D a / vibhakti kA lopa, anubaMdha pratyaya ke Ane para antyasvarAdi avayava kA lopa ho jAtA hai // 510 // ataH an kA lopa hokara ekAdaz + a = ekAdaza bnaa| liMga saMjJA hokara tInoM liMgoM kI si vibhakti meM ekAdaza:, ekAdazI, ekAdarza bana gyaa| aise dvAdaza zabda banA hai isameM dvi ko 'A' nipAta se huA hai ata: dvAdaza, dvAdazI, dvAdazaM banA / trayodaza meM bhI traya zabda kA nipAta huA hai| evaM caturdazaH, paMcadaza: Adi bane haiM inakA artha hai gyArahavA~, bArahavA~ aadi| Age 'ma' pratyaya se bane haiN| jaise paMcAnAM pUraNa: paMcan + Am ma, vibhakti aura NakAra kA lopa hokara paJcama huA liMga saMjJA hokara si vibhakti meM 'paJcama:' banA, strIliMga napuMsaka liMga meM paJcamI, paMcamaM banA / evaM saptama, aSTama navamaH dazamaH / ityAdi / pUraNa artha meM dvi se 'tIya' pratyaya hotA hai // 511 // dvayoH pUraNa, dvi+os tIya vibhakti kA lopa, liMga saMjJA hokara, vibhakti Ane se "dvitIyaH dvitIyA, dvitIyaM banA / tri ko pUraNa artha meM tR Adeza hokara 'tIya' pratyaya ho jAtA hai // 512 // trayANAM pUraNa, tri + Am vibhakti kA lopa hokara pUrvokta vidhi se 'tRtIya:' tRtIyA, tRtIyaM banA / 'Da' pratyaya ke Ane para rakAra ko SakAra ke anta meM 'tha' ho jAtA hai // 513 // caturNA, pUraNaH, catvAr + Am vibhakti kA lopa catvAra, ke vA ko ukAra hokara caturtha rahA liMga saMjJA hokara vibhaktiyoM ke Ane se caturthaH, caturthI, caturthaM banA / SakAra aura Tavarga se pare tavarga ko Tavarga ho jAtA hai // 514 // aura vaha tavarga ko Tavarga krama se hotA hai jaise yahA~ tha ko Tha hogaa| SaNNAM pUraNaH SaS + Am vibhakti kA lopa Adi hokara SaSThaH, SaSThI, SaSThaM banA / katipaya aura kati zabda se 'Da' pratyaya Ane para pUraNa artha meM 'tha' pratyaya hotA hai // 515 // Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitaM 183 katipayAtkateca pUraNe'rthe tho bhavati De pare / katipayAnAM pUraNaH katipayathaH / katInAM pUraNaH katithaH / katipayatha / katithI / katipayathaM / katithaM / viMzatyAdestamad ||516 // viMzatyAdestamaT pratyayo bhavati puurnne'rthe| viMzatitamaH / vizateH pUraNI vizatitamI / viMzatitamaM / triMzataH pUraNa: triMzattamaH / triMzattamI / triMzattamaM / catvAriMzattamaH / paMcAzattamaH / uttaratra nityagrahaNAdiha vikalpo labhyate / uttaratra nityagrahaNaM kvAste ? nityaM zatAderityatra yatra saMkhyA vidyate tatra vikalpena tamad bhavati / terviMzaterapi // 517 // viMzaterapi terlopo bhavati DAnubandhe pratyaye pare / apizabdAt asya lopo bhavati / vizaH / triMza: / catvAriMzaH / paJcAza: / nityaM zatAdeH // 518 | zatAdergaNAt pUraNe'rthe nityaM tamaT pratyayo bhavati / ekazatasya pUraNa ekazatatamaH / ekazatatamI / ekazatatamaM / ekasahasrasya pUraNa ekasahasratamaH / ekasahasratamI / ekasahastratamaM / ekakoTitamaH / SaSTyAdyatatparAt / / 519 // SaSTyAderasaMkhyAyAH parAt pUraNe'rthe nityaM tamaT bhavati / SaSTeH pUraNaH SaSTitamaH / SaSTeH pUraNI SaSTitamI / SaSTitamaM / saptatitamaH / azItitamaH / navatitamaH / atatparAditi kiM ? ekaSaSTeH pUraNa ekaSaSTaH / ekaSaSTitamaH / yatra saMkhyA vidyate tatra vikalpena tamaT pratyayo bhavati katipayAnAM pUraNaH = katipayathaH katInAM pUraNaH katithaH banA / = vizati Adi se pUraNa artha meM 'tamad' pratyaya hotA hai // 516 // viMzate: pUraNa : viMzati + Gas tama, vibhakti kA lopa hokara pUrvokta sArI vidhi se viMzatitamaH viMzatitamI, viMzatitamaM / aise hI triMzataH pUraNa: triMzat + Das tama, pUrvokta vidhi se triMzattamaH triMzattamI, triMzatamaM bnaa| Age catvAriMzattamaH paJcAzattamaH ityAdi / Age nitya zabda grahaNa kiyA gayA hai ataH yahA~ vikalpa samajhanA | Age 'nitya' zabda kisa sUtra meM hai "nityaM zatAdeH " isa 518veM sUtra meM hai / jahA~ saMkhyA hai vahA~ vikalpa se tamad pratyaya hotA hai| anubaMdha pratyaya ke Ane para vizati ke 'ti' kA lopa ho jAtA hai // 517 // api zabda se zakAra ke akAra kA bhI lopa ho jAtA hai| ataH viMza rahA, liMga saMjJA ke bAda si vibhakti meM 'viMza:' bnaa| aise hI triMzaH, catvAriMzaH, paJcAzaH ityAdi / zatAdi gaNa se pUraNa artha meM niyama se 'tamad' pratyaya hotA hai // 518 // ekazatasya pUraNa: = ekazatatamaH ekazatatamI, ekazatatamaM ekasahasrasya pUraNa: ekasahasratamaH ekakoTitama ityAdi / SaSTi Adi asaMkhyA se pare pUraNa artha meM nitya hI tamaT pratyaya hotA hai // 519 // SaSTeH pUraNa: = SaSTitamaH SaSTitamI SaSTitamaM saptatitamaH azItitamaH navatitamaH / sUtra meM atatpara - saMkhyA se pare na ho aisA kyoM kahA ? ekaSaSTeH pUraNa: = ekaSaSTitama: aura 'Da' pratyaya se ekaSaSTaH bhI bana gyaa| matalaba jahA~ saMkhyA hai vahA~ vikalpa se tamaT pratyaya hotA hai / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 kAtantrarUpamAlA vibhaktisaMjJA vijJeyA vakSyante'taH parantu ye| yevyAdeH sarvanAmnaste bahozcaiva parAH smRtAH // 3 // ata: paraM yAdivarjitAtsarvanAma: parA ye pratyayA vakSyante te vibhaktisaMjJA vijJeyA: / tu puna: / baho caiva iti ko'rtha: ? bahuzabdAtparAH pratyayAH kathitA: zrutatvAtsarvanAmnaH kArya prati viktisaMjJA bhavanti / tena tadA kadA iti ghoSavati na dIrghaH / tasmin kAle tadA "dAdAnImau tadaH smRtau" iti dA pratyayaH / kasminkAle kdaa| kAle ki ? sarvayadekAnyebhya eva dA iti dApratyayaH / vibhaktisaMjJA iti vibhaktikArya kiM ? tyadAditvaM akAre lopaM / ekatra / kiM ka iti kaadesh:| paJcamyAstasa // 520 // __paJcamyantAt yAdivarjitAtsarvanAmno bahozca parastas bhavati / sarvasmAt sarvataH / tas-pratyayAntA avyayAni bhASyante / avyayAdvibhaktelopa: / tasmAt tataH / yasmAt yataH / bahubhyo bahuta: / evaM vizvata: / ubhayataH / anyata: / pUrvata: / parata: / ityAdi / ayAderiti kiM ? dvAbhyAM / ugavAdita ityatra kartha, prayogatazceti jJApayati / tena asarvanAmnopyavadhimAtrAttas vaktavya: asarvanAmno'pi parastas pratyayo bhavati zlokArtha-isake Age dvi Adi se varjita sarvanAma se pare jo pratyaya kahe jAyeMge unheM vibhakti saMjJaka samajhanA caahiye| punaH 'bahozaiva' zabda kA kyA artha hai ? baha zabda se paraM jo pratyaya kahe gaye haiM ve sane gaye hone se sarvanAma ke kArya ke prati vibhakti saMjJaka hote haiM / isase tadA kadA, inameM 'ghoSavati' ityAdi 140veM sUtra se dIrgha nahIM huA hai| tasmin kAle tadA, 'dAdAnImau tada: smRtau' isa 532veM sUtra se 'dA' pratyaya hotA hai / kasmin kAle kadA / kAle aisA kyoM kahA ? "kAle kiM sarvayadekAnyebhya eva dA" isa 529veM sUtra se dA pratyaya hotA hai| vibhakti saMjJA isase vibhakti kArya kyA huA ? 'tyadAdyatvaM' isa 172ve sUtra se akAra hokara lopa huaa| ekatra, kiM kaH' se 'ka' Adeza hotA hai / dvi Adi se varjita sarvanAma paJcamyaMta aura bahu zabda se pare tas pratyaya hotA hai // 520 // _ "sarvasmAt' artha meM tas pratyaya hokara sarva + Dasi, tas hai| vibhakti kA lopa hokara liMga saMjJA hokara s kA visarga huA puna: si vibhakti AI sarvata: +si sUtra lagA 'adhyayAcca' isa .... sUtra se vibhakti kA lopa ho gyaa| tas pratyaya vAle sabhI zabda avyaya kahe jAte haiN| tasmAt tad + Dasi, tas 'tyadAdInAma vibhaktau' sUtra 172veM se 'akArAMta hokara 'tata:' bnaa| aise hI yasmAt = yataH, bahubhyo = bahuta:, vizvataH, ubhayata: anyata: pUrvata: ityAdi / sUtra meM dvi Adi ko chor3akara aisA kyoM kahA ? dvAbhyAM meM tas pratyaya nahIM hogaa| "ugavAditaH" ityAdi sUtra ... meM gavAdi se tas pratyaya kaise huA? to Age use batAte haiN| avadhi mAtra asarvanAma se bhI tasa pratyaya hotA hai| yahA~ avadhi mAtra kA kyA artha hai ? prayoga mAtra se tas pratyaya hotA hai aisA artha hai / ata: isa sUtra se anyatra bhI tas pratyaya ho jAtA hai| grAmAta, grAma+ isi, tas vibhakti kA lopa hokara grAmataH, prayogAt =prayogataH vRkSAt = vRkSata:, paTata:, ghaTata; ityaadi| asmAt se tas pratyaya huA hai| ata: 1. yaha vRtti meM hai| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhita 185 avadhimAtrAt / avadhimAtrAditi ko'rtha: ? prayogamAtrAdityarthaH / ityanena sUtreNa taspratyayo bhavati 1 grAmAt grAmataH / prayogAt prayogataH / evaM vRkSAt vRkSataH / paTata: / ghaTataH / tatredamiH // 521 / / teSu vibhaktisaMjJakeSu pratyayeSu parata idam ikAratAM prApnoti / asmAt ita: / teSu tvetadakAratAm / / 522 // teSu takArAdiSu vibhaktisaMjJakeSu parata etadzabda akAratAM prApnoti / etasmAt ataH / takArAdiSviti kiM ? etena prakAreNa etadhA / tahoH kuH||523 / / takArahakArayoH parayo: kiMzabda: kurbhavati / kasmAt kutaH / traH saptamyAH // 524 // saptamyantAd yAdivarjitAtsarvanAmo bahoca parata: pratyayo bhavati / sarvasmin sarvatra / etasmin atra / kasmin kutra / amuSmin amutra / tasmin tatra / yasmin yatra / bahuSu bahutra / adyAderiti kiM ? dvayoH / tvayi / mayi / ityaadi| AdyAdibhyaH saptamyantebhyazca // 525 / / saptamyantebhya AdyAdibhyazca parastas pratyayo bhavati / Adau AditaH / evaM madhye madhyata: / ante antataH / agre agrata: / mukhe mukhata: / pRSThe pRSThataH / pAveM pArzvata: / pUrve pUrvata: / pare parata ityaadi| vibhakti kA lopa hone se vibhakti ke Azrita jo idam ko 'a' huA thA vaha bhI 'nimitta ke abhAva meM naimittika kA abhAva ho jAtA hai' isa niyama se idam raha gayA hai idam = tas hai| ina vibhakti saMjJaka pratyayoM ke Ane para idaM ko 'i' ho jAtA hai // 521 // taba 'ita:' banA / etasmAt se tas pratyaya huA hai| una takArAdi vibhakti saMjJakoM ke Ane para etad zabda ko akAra ho jAtA hai // 522 // ___etasmAt = ata: bana gyaa| takAra Adi vAlI vibhaktiyoM ke Ane para aisA kyoM kahA ? to etena prakAreNa se prakAra artha meM dhA pratyaya hone se 'etadhA' banA yahA~ dhakAra Adi vibhakti hone se etad ko 'a' nahIM huA hai| takAra, hakAra se pare kiM zabda ko 'ku' Adeza ho jAtA hai // 523 // kasmAt kuta, saptamyaMta se pare 'tra' pratyaya hotA hai / / 524 // dvi Adi varjita saptamyaMta sarvanAma aura bahu zabda se pare 'tra' pratyaya hotA hai| sarvasmin tra, sarva+Gi, tra vibhakti kA lopa hokara sarvatra huA / isameM bhI liMga saMjJA hokara si Adi vibhaktiyA~ AyeMgI puna: 'avyayAcca' sUtra se vibhakti kA lopa ho jAvegA kyoMki ye sabhI pratyaya avyayasUcaka hai| etasmin = atra, kasmin =kutra, amusmin = amutra, tasmin = tatra, yasmin = yatra, bahuSu = bahutra / dvi Adi ko chor3akara aisA kyoM kahA? dvayoH tvayi, mayi, inameM tra pratyaya nahIM hotA hai| saptamyaMta Adi prabhRti zabdoM se pare tas pratyaya hotA hai // 525 // Adau = AditaH madhye = madhyata:, aMte = aMtata:, agre= agrataH, mukhe = mukhataH, pRSThe - pRSThataH, pAzrve = pArzvata:, pUrva-pUrvasmin vA pUrNata: pare parasmin vA = parata: ityAdi / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 186 kAtantrarUpamAlA idamo haH / / 526 // idamaH saptamyantAt ho bhavati / trApavAdaH / asmin iha / kimaH || 527 // kima: saptamyantAt ho bhavati / kasmin kuha / at kva ca / / 528 / / kima: saptamyantAt ad bhavati kvAdezaca / kasmin kva / kAle kisarvayadekAnyebhya eva dA // 529 // kAle vartamAnebhyaH saptamyantebhya emyo dA bhavati / kasmin kAle kadA / evaM sarvadA / yadA / ekadA / anyadA / kAla iti kiM ? sarvatra deshe| sadA iti nipAtaH / sarvazabdAtparo dApratyayo bhavati / sarvasya sabhAvazca / sarvasminkAle sadA / idamoharyathunAdAnIm // 530 // kAle vartamAnAtsaptamyantAdidamaH parA hiM adhunA dAnIm ete pratyayA bhavanti / rathoretet // 531 // ratho: parata idam zabda eta it ityetau prApnoti / asmin kAle etarhi / ivarNAvarNayorlopaH / adhunA / idAnIm / ittham | saptamyaMta idaM se 'ha' pratyaya hotA hai // 526 // yahA~ pratyaya kA apavAda ho gayA hai| asmin iha = saptamyaMta kim se 'ha' pratyaya hotA hai // 527 // kasmin 'kuha' bana gyaa| saptamyaMta ki se pare 'at' pratyaya ho jAtA hai aura kim ko 'kva' Adeza ho jAtA hai // 528 // kasmin kva + a hai 479 ve sUtra se kva ke 'a' kA lopa hokara pratyaya milakara 'kva' bana gayA / kAla artha meM vartamAna ki Adi saptamyaMta zabdoM se 'dA' pratyaya hotA hai / / 529 // kasmin kAle kiM ka Adeza hokara 'kadA' sarvasmin kAle sarvadA, yasmin kAle yadA, ekasmin kAle ekadA, anyasmin kAle anyadA / kAla artha meM aisA kyoM kahA ? to sarvasmin deze isa artha meM dA pratyaya nahIM huA / sarva zabda se pare dA pratyaya hotA hai aura sarva ko 'sa' nipAta ho jAtA hai| ' banA / sarvasmin kAle 'sadA' bana gyaa| saptamyaMta idaM zabda se kAla artha meM rhi adhunA aura dAnIm pratyaya hotA hai // 530 // ra aura tha se pare idam ko eta, it Adeza ho jAtA hai // 531 // asmin kAle etarhi, it + adhunA "ivarNAvarNa: " 479 veM sUtra se ikAra kA lopa hokara 'adhunA' 1. yaha vRtti meM hai| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitaM 187 dAdAnImau tadaH smRtau // 532 // kAle vartamAnAtsaptamyantAsadaH parau dAdAnImau smRtau / tasmin kAle tadA / tadAnIM / sadyaAdyA nipAtyante / / 533 / / sadyaAdhAH zabdA: kAle'bhidheye nipaatynte| lakSaNasUtramantareNa lokaprasiddhazabdarUpoccAraNaM nipAtanaM / samAne ahani sadyaH / samAnasya sabhAvo dyazca paravidhiH / asmitrahani ajha / idamo adbhAvodya ca paravidhi: / pUrvasmin saMvatsare parut / pUrvatarasmin saMvatsare parAri / pUrvapUrvatarayoH para udArI ca saMvatsare // 534 / / pUrvapUrvatarayo: utArI ca bhavataH / cazabdAtpara Adezaca saMvatsare'rthe / idamaH samasaNa / / 535 // saptamyantAdidama: samasaN pratyayo bhavati saMvatsare'rthe / asminsaMvatsare aiSamaH / pUrvAdaredhus // 536 // saptamyantAtpUrvAdergaNAt para edyus pratyayo bhavati / pUrvasminahani pUrveyuH / evaM parechuH / anyeyuH / anyatareyuH / itaredhuH / kArechuH / aparechu / / ubhayAd dhuzca // 537 // kAla artha meM saptamyaMta tad se pare 'dA' dAnIm pratyaya hote haiM // 532 // tasmin kAle tad ko 'tyadAdInAmavibhaktoM' se ta hokara 'tadA, tadAnIm' bnaa| sadya, adya zabda nipAta se siddha hote haiM // 533 / / sadya adya zabda kAla artha meM nipAta se siddha ho jAte haiM vyAkaraNa sUtra ke binA loka prasiddha zabda rUpa kA uccAraNa nipAta kahalAtA hai| jaise samAne ahani sadyaH yahA~ samAna ko 'sa' Adeza evaM Age dha; Adeza hokara 'sadyaH' banA hai| asmin ahani adya idam ko 'a' Adeza aura 'dya' vidhi hokara 'adya' banA hai| saMvatsara artha meM pUrva aura pUrvatara ko para Adeza hokara krama se Age ut aura Ari ho jAtA hai // 534 // para + ut, para+Ari "ivarNAvarNayolopa:' ityAdi se akAra kA lopa hokara parut parAri bnaa| saptamyaMta idaM zabda se samasaN pratyaya hotA hai / / 535 // asmin saMvatsare artha meM idam + Di samasaNa ke aN kA anubaMdha lopa hokara idam ko 'i' Adeza hokara NAnubaMdha se vRddhi hokara aisamas banA sakAra ko SakAra evaM sa ko visarga hokara 'aiSamaH' bnaa| __saptamyaMta pUrvAdi gaNa se pare 'edyus' pratyaya hotA hai / 536 // ___ pUrvasmin ani pUrva + Di vibhakti kA lopa evaM akAra kA lopa hokara pUrvedyuH bnaa| aise hI parasmin ahani parechu;, anyasmin ahani anyeyuH anyatarasmin ahani-anyatareyuH itarasmin ahani, itareyuH, katareyuH, apareyu: bnaa| saptamyaMta ubhaya zabda se pare dhus pratyaya hotA hai / / 537 // Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 kAtantrarUpamAlA saptamyantAdubhayazabdAtparo ghus bhavati / cakArAt eghus bhavati / ubhayasminnahani ubhayedhuH / ubhydhuH| parAderevis // 538 // parAdergaNAtpara edyavis pratyayo bhavati / parasminnahani paredyaviH / evamanyedyaviH / anyatamadyaviH / ityaadi| prakAravacane tu thA // 539 // adyAde: sarvanAmna prakAravacane tu thA bhavati / prakArazabda; sadRzArthoM vizeSArthazca / sAmAnyabheTaka: prkaarH| sarveNa prakAreNa srvthaa| evmnythaa| yathA / tthaa| ubhythaa| puurvthaa| aprthaa| vAkyArthavizeSaNa sarvavibhaktibhyo jJeyaH thApratyayaH / sarvasmin prakArAya yadi vA sarvasmin prakAre sarvathA ityaadi| saMkhyAyAH prakAre dhA / / 540 // ___ saMkhyAyAH paraH prakAravadhane dhA bhavati / caturbhiH prakAraiH caturdhA / evaM dvidhA / ekadhA / bahubhiH prakArairbahudhA / paJcadhA / SoDhA / SaTprakArA asya iti vigrahaH / SaS utvam / / 541 / SaSzabdasyAnta utvaM bhavati / saptadhA / aSTadhA / navadhA / dazadhA / sahasradhA / lakSadhA ! koTiyA / dvitribhyAM dhamaNedhA ca // 542 / / dvivibhyAM paro dhamaNa edhA ca pratyayau bhavataH prakAravacane / dvaidhaM / traidhaM / dvedhA / tredhaa| cakAra se edyus pratyaya hotA hai| ubhayasmin ahani ubhayeyu: ubhayachuH / parAdi gaNa se pare edyavis pratyaya hotA hai / / 538 // parasmin ani paredyaviH / aise hI anyedyavi: anyatamedyavi: ityaadi| dvi Adi se rahita sarvanAma se prakAra artha meM 'thA' pratyaya hotA hai // 539 / / prakAra zabda sadRza arthavAcI aura vizeSa arthavAcI hai / sAmAnya meM bheda karane vAle ko prakAra kahate hai / satraNa prakAreNa, sarva+TA, thA vibhakti kA lopa hokara 'sarvathA' bnaa| isI prakAra se anyathA, yena prakAreNa, yathA, tathA, ubhayathA, pUrvathA, aparathA Adi bana gye| vAkya artha kI vizeSatA se sabhI vibhaktiyoM se 'thA' pratyaya ho jAtA hai / jaise sarvasmai prakArAya athavA sarvasmin prakAre sarvathA bana gayA ityAdi / saMkhyA se pare prakAra artha meM 'dhA' pratyaya hotA hai // 540 // cabhiH prakAraiH caturdhA, dvAbhyAM prakArAbhyAM = dvidhA, ekena prakAreNa = ekathA, bahubhi: prakAraiH bahudhA, paJcadhA / ityAdi / ghaT prakArA aisA vigraha hai SaS + jas vibhakti kA lopa huaa| SaS zabda ke aMta ko ukAra ho jAtA hai // 541 // Sa u thA saMdhi hokara evaM tavarga ko 522veM sUtra meM Ta varga hokara dhA ko DhA huA ata: 'ghoDhA' bnaa| aise hI saptadhA, aSTadhA, navadhA, dazadhA, zatadhA, sahasradhA, lakSaghA, kottidhaa| dvi, tri se pare prakAra artha meM dhamaNa aura edhA pratyaya hotA hai / / 542 // ___dhamaNa ke aN kA anubaMdha hokara NAnubaMdha ke nimitta se vRddhi hokara dvaithaM, traidha bnaa| edhA pratyaya se 'ivarNAvarNayolopa:' ityAdi se ivarNa kA lopa hokara dvedhA, tredhA banA / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhita 189 idaMkiMbhyAM thamaH kAryaH // 543 / / idaMkiMbhyAM para: zramuH kArya: prakAravacane / anena prakAreNa itthaM / kena prakAreNa katham / mAsayAtAzva jamAdayaH // 544 // nAmna AkhyAtAcca parAstamAdayaH pratyayA bhvnti| prakRSTa tamatararUpAH // 545 // __ prakRSTArthe ete pratyayA bhavanti / prakRSTa ADhyaH ADhyatara: ADhyatamaH aayruupH| evaM vaiyAkaraNatama; vaiyAkaraNatara: vaiyAkaraNarUpa: / pacatitamaH paJcatitara: pacatirUpaH / ISadasamAptau kalpadezyadezIyAH // 546 // ISadaparisamAptau arthe kalpadezyadezIyA ete pratyayA bhavanti / ISadaparisamAptaH paduH paTukalpaH / padudezya: / padudezIyaH / pacatikalpa: / pacatidezyaM / pacatidezIyaM / pacatikalpaM / [eto avyayoM pulligau / ayaM napuMsakaliMga: pacatirUpa] / kutsitavRtte mnaH pAzaH // 547 / / kutsitavRttemni: para: pAza: pratyayo bhavati / kutsito vaiyAkaraNo vaiyAkaraNapAza: / bhUtapUrvavattena mnazcarada // 548 // - bhUtapUrvavRtternAmnaH parazcaraT pratyayo bhavati / TakAraH SaNaTakArAnubandhAditi vizeSaNA'rtha: / bhUtapUrva ADhya: ADhyacaraH / aaddhycrii| ADhyacaraM / bhUtapUrvo rAjA rAjacara: / bhUtapUrvA rAjJI raajcrii| evaM devacaraH / devcrii| idaM kiM se prakAra artha meM tham pratyaya hotA hai / / 543 / / anena prakAreNa idam ko 541 sUtra se it hokara itthaM banA, kiM ko 'ka' hokara kathaM banA / AkhyAta nAma se pare tama Adi pratyaya hote haiM // 544 // prakRSTa artha meM tama, tara aura rUpa ye pratyaya hote haiN| 545 // prakRSTaH AdayaH, AyataraH, AdyatamaH, aattyruupH| aise hI vaiyAkaraNatama, vaiyAkaraNatara, vaiyAkaraNarUpa: banA / sabhI jagaha prakRSTa artha meM ye pratyaya ho jAte haiN| pacatitamaH pacatitaraH / pacati ke pahale ke do avyaya pulliMga haiN| aura pacatirUpaM, yaha napuMsakaliMga hai| pUrNatA meM kiMcit kamI na rahane se kalpa, dezya aura dezIya pratyaya hote haiM // 546 // ISat aparisamApta:--kiMcit kama paTu hai| ISat aparisamApta: paTuH = paTukalpa., paTudezya:, paTudezIya: 1 aise hI pacatikalpaH, pacatidezya; pacatidezIyaH banA / (AcArya se kiMcit kama = AcAryakalpa: candrasAgaraH ityaadi)| kutsita zabda se pare pAza pratyaya hotA hai // 547 // kutsita: vaiyAkaraNaH = vaiyAkaraNapAza: bnaa| bhUtapUrva vRtti vAle nAma se pare 'caraT' pratyaya hotA hai // 548 / yahA~ pratyaya meM TakAra zabda "SaNaTakArAnubaMdhAt" isameM vizeSaNa ke liye hai matalaba TakArAnubaMdha se jo kArya hotA hai / so yahA~ ho jAyegA / bhUtapUrvaH Adya:- jo pahale dhanI thA aba nahIM hai isa artha meM AThyacaraH, strIliMga meM-AThyacarI, napuMsaka meM AThyacaraM / aise hI bhUtapUrvo rAjA = rAjacara: rAjacarI, devacara: devavarI ityaadi| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 190 kArtarUpamAlA bahvalpArthAtkArakAcchasvA maGgale gamyamAne / / 549 / / bahvarthAt alpArthAcca paraH zaspratyayo vA bhavati maGgale gamyamAne / bahUn dehi / bahuzo dehi / evaM alpazo dehi alpaM dehi / stokazo dehi, stokaM dehi / zatazo dehi, zataM dehi / sahasrazo dehi, sahastraM dehi / lakSazo yAcate, lakSaM yAcate / vArasya saMkhyAyAH kRtvasuc / / 550 // vArasya saMbandhinyAH saMkhyAyAH paraH kRtvasuc pratyayo bhavati / ukAra uccAraNArthaH / kRtvasucpratyayAntA avyayAni syuH / pazca vArAn bhuGkte paJcakRtvaH / evaM gaNakRtvaH / katikRtvaH / bahukRtvaH / evaM saptakRtvo gacchati / dazakRtvo dadAti zatakRtvo yAcate / sahasrakRtvo manyate iti / dvitricaturbhyaH suc // 551 / / vArasya saMbandhibhyo dvitricaturbhyaH paraH suc pratyayo bhavati / dvau vA bhuGkte dvirbhuGkte / trirbhuGkte / caturbhaGkte / saMkhyAyA avayavAnte tayad // 552 // saMkhyAyA avayavAntArthe tayad pratyayo bhavati / dvau avayavoM yasya asau dvitayaH / tritayaH / catuSTayaH / paJcatayaH / suptatayaH / parimANe tayad // 553 // parimANe'rthe tayaT pratyayo bhavati / catvAri parimANAni yasya catuSTayaM / evaM dvitayaM tritayaM / dvitribhyAmayad / / 554 // bahu artha se aura alpa artha se pare maMgala artha gamyamAna hone para zas pratyaya vikalpa se ho jAtA hai || 549 // bahUn dehi-bahuta devo, usameM bahuzaH, alpazaH / stokaM dehi, stokazaH zatazaH, sahasrazaH, lakSazaH ityAdi / vAra artha meM saMkhyA se pare 'kRtvasuc' pratyaya hotA hai // 550 // I yahA~ pratyaya meM ukAra uccAraNa ke liye hai| kRtvasuc pratyaya vAle zabda avyaya ho jAte haiM paJcavArAn bhuGkte = paJcakRtvaH evaM gaNakRtvaH katikRtva, bahukRtvaH, saptakRtvaH dazakRtvo dadAti dasa bAra detA hai| zatakRtvo yAcate sau bAra mA~gatA hai| sahasrakRtvo manyate hajAra bAra mAnatA I vAra artha meM dvitri, catura se pare suMc pratyaya hotA hai // 551 // dvauM vArI bhuMkte = dviH bhuMkte, tri, catuH bana gyaa| saMkhyA ke avayava artha ke anta meM 'taMyad' pratyaya hotA hai // 552 // avayava yasya asau dvi + o taya, dvitaya, tritaya catuSTayaH, paJcatayaH saptatayaH ityAdi / parimANa artha meM tayaT pratyaya hotA hai // 553 // catvAri parimANAni yasya catuSTayaM dvitayaM, tritayaM / dvitri se pare samUha artha meM 'ayaT' pratyaya hotA hai // 554 // Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitaM 191 dvitrizabdAbhyAM paro'yaT pratyayo bhavati samUhe'the / dvayoH samUhaH dvayaM / trayANAM samUhaH trayaM / utsedhamAnaM tiryagmAnamiti dvividhaM mAnaM / mAtra / / 555 // parimANe mAtra pratyayo bhavati / Uru pramANamasya UrumAtramudakaM / UrumAtrI prikhaa| yattadetadbhyo DAvantu // 556 // yad tad etad ityetebhyaH paro DAvantu pratyayoH bhavati parimANe'theM / ukAra uccAraNArthaH / yatparimANamasya yAvAn / evaM tAvAn / etAvAn / kimo DiyantuH / / 557 // kima: zabdAtparo Diyantu pratyayo bhavati parimANe'rthe / kiM parimANamasya kiyA / idamaH / / 558 // idamaH paro Diyantu pratyayo bhavati parimANe'rthe / idaM parimANamasya iyAn / abhUtatadbhAve kRbhvastiSu vikArAt ciH / / 559 // abhUtatadbhAve vikArAt ccipratyayo bhavati kRbhvastiSu parataH / dvayoH samUhaH dvi+ayaT 'ivarNAvarNayorlopaH' ityAdi ivarNa kA lopa karake dvayaM, trayANAM samUha: trayaM bnaa| mAna ke do bheda haiM / utsedhamAna aura tiryagmAna-arthAt U~cAI kA pramANa aura caur3AI kA pramANa / mAna ko parimANa bhI kahate haiN| parimANa artha meM mAtraT pratyaya hotA hai // 555 // urU pramANa asya urumA--jalaM, usmaatrii-prikhaa| yat tat etad zabda se parimANa artha meM 'DAvantu' pratyaya hotA hai // 556 // yahA~ ukAra uccAraNa hai| yad DAvantu "DAnubaMdhe'ntyasvarAdelopa:' 510veM sUtra se yad ke ad kA lopa hokara yAvanta bnaa| aise hI tAvant etAvat haiM liMga saMjJA hokara si vibhakti Ane se 'yAvAn tAvAn etAvAn' bana gyaa| kim zabda se mAna artha meM 'Diyantu' pratyaya hotA hai / / 557 // kiM parimANaM asya DAnubaMdha se im kA lopa hokara kiyAn bnaa| idaM zabda se mAna artha meM Diyantu pratyaya hotA hai / / 558 // idaM parimANaM asya yahA~ idaM ko in hokara 'ivarNAvarNaH' ityAdi se ikAra kA lopa hokara iyant+si= iyAn bnaa| abhUta ke tadbhAva artha meM kR, bhU, as dhAtu Ane para vikAra artha meM 'cci' pratyaya hotA hai // 559 // jo jisa rUpa nahIM hai puna: usa rUpa hotA hai use abhUta tadbhAva kahate haiM aura ise hI vikAra kahate haiM jaise azuklaM zuklaM karoti--jo zveta nahIM hai use zveta karatA hai| yahA~ zukla + am hai vibhakti kA lopa hokara Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 kAtantrarUpamAlA ccau cAvarNasya Itvam / / 560 / / avarNasya ItvaM bhavati jvau pare / sarvApahArI pratyayasya lopa: / vipratyaye pare pUrvasvarasya dIrghaH bhvlaakoti| mAyApani / etAmyAt / paramyAn / salIkaranti / kabIpadati / kavIsyAt / mAtIkaroti / mAtrIbhavati / mAvImyAt / Urzve danadvayasaTau ca // 561 // UrdhavAcini pramANe'rthe damadyasaTauM pratyayA bhavata: / dazabdAnmAtraTa bhavati / Uru: pramANamasya UrudaghnaM / UrudvayasaM / UrumAtramudakaM / hastipuruSAdaNa ca // 562 // hastin puruSa ityetAbhyAM mAne'rthe'N bhavati / cazabdAnmAtraT dadhnaT dvayasaH ca bhvNti| hastI pramANamasya hAstinaM / hastimAtra / hastidanaM / hstidvysN| puruSa: pramANamasya pauruSaM / puruSamAtraM 1 puruH50 / puruSa : udagiyartha: : prastavRttermayaT // 563 // prastutavRtternAmnaH paro mayaT pratyayo bhavati / suvarNa prasutaM suvarNamayaM / evamatraM prasrutamannamayaM / bhasmamayaM / yadi vA anaM prasutamatra annmaya: kAya: / annaM prasutamatra atramayaM jIvanaM / bhasma prasrutamatra bhasmamayaM pAkasthAnaM / bhasmamayo maThaH / bhasmamayI tapasvinI / bhasmamayI tanuH / cci pratyaya ke Ane para avarNa ko 'I' ho jAtA hai // 560 // ecaM 'cci' pratyaya kA sarvApahArI lopa ho jAtA hai| cci pratyaya se pare pUrva ke avarNa ko to 'I' hotA hai tathA pUrva ke anya svaroM ko dIrgha ho jAtA hai| ata: zuklIbhavati adI|dIghoM bhavati iti dIrdhI bhavati, aputraH putra: syAt iti putrIsyAt inameM avarNa ko 'I' huA hai| apaTuH paTuH syAt iti paTUsyAta yahA~ pUrvasvara ko dIrgha huA hai| aise hI akavi: kavi: syAt = kavIsyAt, akavi kaviM karoti iti kavIkaroti / mAtrIkaroti, mAtrIbhavati, mAtrIsyAt ityAdi rUpa bana gye| UrdhvavAcI mAna artha meM 'damaT' aura 'dvayasad' pratyaya hote haiM // 561 // cakAra se mAtraTa pratyaya bhI hotA hai / uru pramANaM asya urudamnaM, urudvayasaM, usmAtra bana gaye / nadI, tAlAba Adi ke jala ke mApane artha meM ye pratyaya hote haiN| hastin aura puruSa zabda se mAna artha meM 'aN' hotA hai // 562 // ca zabda se mAtraTa, dadhnaT dvayasaT pratyaya bhI hote haiM / hastI pramANaM asya hastin + si vibhakti kA lopa hokara NAnubandha se pUrva svara ko vRddhi hokara hAstinaM, hastidanaM, hastidvayasaM, hastimAtraM bana gye| aise hI puruSa: pramANaM asya hai-puruSa + si vibhakti kA lopa hokara NAnubaMdha se vRddhi hokara pauruSa, puruSamAtra, puruSadaghnaM, puruSadvayasaM bana gaye / pramANasUcaka zabda jala Adi ke liye haiN| prastutavRtti vAle zabda se pare "mayaT' pratyaya hotA hai !! 563 // suvarNa prasutaM suvarNa+si vibhakti kA lopa hokara suvarNamayaM banA / aise hI anna prastutaM = annamayaM, bhasmamayaM athavA annaM prasutaM atra annamaya: kAya: annaM prasnutaM atra annamayaM jIvanaM, bhasmaprasutaM atra bhasmamayaM pAkasthAnaM bhasmamayo maTaH, bhasmamayI tapasvinI, bhasmamayI tanuH / tInoM liMgoM meM bana jAte haiN| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitaM na yvoH padAdyorvaddhirAgamaH // 564 // iha pratiSedho vidhizca gamyate / AdizabdaH samIpavacana: / ica uzca ya tayoyvoM: svarANAmAdyo: svarAtpUrvayorikArokArayovRddhirna bhavati tayorAdau vRddhirAgamo bhavati NakArAnubandhe taddhite pratyaye pare / sthAnentaratama iti nyAyAd yakArasya aikAra: vakArasya aukaarH| vyAkaraNaM veti adhIte vA vaiyAkaraNaH / dvAre niyogo yasyeti dauvArikaH / yvoriti kiM ? mahAnase niyogo'syeti mAhAnasikaH / ityAdi / sandhirnAma samAsazca taddhitazceti nAmata: / catuSkamiti satproktamityetaccavarmaNA // 1 // bhAvasenatrividyena vaadiprvtvninnaa| kRtAyo rUpamAlAyAM catuSkaM paryapUryata // 2 // svara se pUrva ikAra ukAra kI vRddhi nahIM hotI hai kiMtu ina donoM kI Adi meM vRddhi kA Agama hotA hai / / 564 // yahA~ pratiSedha aura vidhi donoM jAnI jAtI haiN| sUtra meM Adi zabda samIpavAcI haiN| 'vo' kI vyutpatti dikhAte haiN| izca uza-i aura u kI saMdhi karane meM "ivarNo yamasavaNe ityAdi" sUtra se i ko y hokara u milakara 'yu' banA usakA rUpa calAne se bhAnu zabdavat dvivacana meM 'yU' banA hai isI ko SaSThI kA dvivacana 'yvo:' bana gayA hai| yadi 'I' aura 'u' svaroM kI Adi meM haiM aise svara se pUrva vAle ikAra aura ukAra ko vRddhi nahIM hotI hai pratyuta NakArAnubaMdha taddhita pratyaya ke Ane para vRddhi ina donoM kI Adi meM vRddhi kA Agama ho jAtA hai / 'sthAne'ntaratamaH' isa nyAya se yakAra ko 'aikAra' evaM vakAra ko 'aukAra' ho jAtA hai| jaise-vyAkaraNaM vetti adhIte vA-vyAkaraNa ko jAnatA hai athavA par3hatA hai| isameM aNa pratyaya hokara vyAkaraNa ke yakAra ke pUrva 'aikAra' kA Agama hokara halaMta v meM milane se 'vaiyAkaraNaH' banA / dvAre niyogo asya-dvAra para rahane kA hai niyoga jisakA isa artha meM ikaN pratyaya hokara dvAra meM vakAra ke pUrva 'au' kA Agama hokara dakAra meM milane se dauvAra +ikaNa rahA 'ivarNAvarNayorlopaH' ityAdi se rakAra ke akAra kA lopa lokara liMga saMjJA hokara si vibhakti 'dauvArika:' bana gyaa| sUtra meM 'vo:' zabda kyoM diyA ? mahAna se niyogo asya rasoIghara meM niyoga hai isakA isa artha meM ikaN pratyaya se vRddhi hokara 'mAhAnasika; banA hai| kiMtu pUrva meM ikAra ukAra na hone se vRddhi kA Amama nahIM huA hai| yahA~ yaha bAta dhyAna meM rakhanA cAhiye ki Agama zatru ke samAna kisI ke sthAna meM na hokara mitravat pRthak hI hotA hai| ityaadi| zlokArya-saMdhi, nAma, samAsa aura taddhita isa prakAra se ina cAra nAmoM ko 'catuSka' kahate haiN| aise isa catuSka ko zrI zarvavarma AcArya ne kahA hai| arthAt isameM saMdhi prakaraNa, liMga prakaraNa, samAsa prakaraNa aura taddhita prakaraNa hai ata: isa pUrvArdha ko 'catuSka' kahate haiM isameM ina cAra prakaraNoM ko zrI zarvavarma AcArya ne pUrNa kiyA hai // 1 // vAdI rUpI parvata ko cUrNa karane meM vajra ke sadRza zrI bhAvasena trividya munirAja ne 'rUpamAlA' nAma kI prakriyA meM isa catuSka prakaraNa ko pUrNa kiyA hai // 2 // Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 kAtantrarupamAlA catuHSaSTiH kalA: strINAM tdhaatuHspttirnRnnaam| ApakaH prApakastAsAM zrImAnRSabhatIrthakRt // 3 // tena brAhamyai kumAryai ca kathitaM pAThahetave / kAlApakaM tatkaumAraM nAmnA zabdAnuzAsanam // 4 // yadvadantyadhiyaH kecit zikhinaH skandavAhinaH / pucchAnirgatasUtraM syAtkAlApamAnaH param / / 5 / / tana yukta yata: kekI vakti plutsvraanugm| trimAtraM ca zikhI brUyAditi prAmANikoktita: // 6 // na cAtra mAtRkAmnAye svareSu plutasaMgrahaH / / tasmAt zrIRSabhAdiSTamityeva pratipadyatAm // 7 // iti zrIbhAvasenaracitAyAM kAtaMtrarUpamAlAyAM syAdinirUpaNaM prathama: sNdrbh:| / striyoM kI cauMsaTha kalAyeM hotI haiM aura puruSoM kI bahattara kalAyeM haiM ina sabhI kalAoM ko batalAne vAle prApta karAne vAle zrImAn tIrthaMkara RSabhadeva bhagavAn haiM // 3 // una RSabhadeva bhagavAn ne hI brAhmI aura kumArI ko par3hAne ke lie isa vyAkaraNa ko kahA hai ataeva yaha zabdAnuzAsana kAlApaka aura kaumAra nAma se bhI prasiddha hai // 4 / / jo koI ajJAnI loga aisA kahate haiM ki skaMdavAhI zikhI ke puccha se ye sUtra nikale hue haiM ata: ise 'kAlApaka' kahate haiM / / 5 / / AcArya kahate haiM ki yaha bAta nahIM hai kyoMki kekI-mayUra pluta svara kA anusaraNa karate hue bolatA hai / vaha pluta trimAtrika hai aura vaha mayUra trimAtrika bolatA hai yaha bAta prAmANika hai // 6 // kiMtu isa vyAkaraNa meM varNasamudAya meM svaroM meM pluta kA saMgraha nahIM kiyA hai isaliye yaha vyAkaraNa zrIRSabhadeva se hI utpanna huA hai yaha bAta iSTa hai isa prakAra se hI svIkAra karanA cAhiye // 7 // bhAvArtha-tIsare zloka meM kahA hai ki striyoM kI cauMsaTha kalAyeM aura puruSoM kI cauhattara kalAyeM haiM inako Apaka-prApta karAne vAle bhagavAn RSabhadeva hai / unhIM bhagavAn ne apanI putrI brAhmI aura suMdarI ina donoM ko par3hAne ke liye yaha 'zabdAnuzAsana'-vyAkaraNa kahA hai| isIliye ise kalA ko prApta karAne vAlI hone se kAlApaka' aura kumArI-putriyoM ko par3hAne ke liye hone se 'kaumAra' ye do nAma haiN| yahA~ para yaha kalApa vyAkaraNa yA kAlApaka vyAkaraNa ke nAma kI sArthakatA dikhalAI hai| __ isa prakAra zrI bhAvasena viracita kAtaMvarUpamAlA meM 'syAdi' ko nirUpita karane vAlA prathama saMdarbha pUrNa huaa| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha dvitIyaH saMdarbha tiGantaprakaraNam sarvakarmavinirmuktaM muktilakSyAkSa vallabham / candraprabhajinaM natvA tiGantaH kathyate pryaa||1|| atha tyAdayo vibhaktayaH pradarzyante // 1 // tAzca dazavidhA bhavanti / kAstA: ? vrtmaanaa| saptamI / paJcamI / hastanI / adyatanI / parokSA / zvastanI / AzI: / bhaviSyantI / kriyAtipattiriti / _vartamAnA // 2 // ti sas anti| siM thas tha / mi vas mas / te Ate ante / se Athe dhve / e vahe mahe--imAni aSTAdaza vacanAni vartamAnasaMjJAni bhavanti / saptamI // 3 // yAt yAtAM yusa, yAs yAtaM yAta, yAM yAva yAma / Ita IyAtAM Iran / IthAt IyAthA IdhvaM, Iya Ivahi Imahi--imAni aSTAdaza vacanAni saptamIsaMjJAni bhavanti // paJcamI // 4 // tu tAM antu, hi taM ta, Ani Ava Ama, tAM AtAM antA, sva AthA dhvaM; ai Avahai, Amahai--imAni vacanAni paJcamIsaMjJAni bhavanti / / atha dvitIya-sandarbha tiGanta prakaraNa saMpUrNa karmoM se rahita aura mukti lakSmI ke vallabha zrI candraprabha bhagavAn ko namaskAra karake maiM tiGanta prakaraNa kahatA hU~ // 1 // atha ti, tasa Adi vibhaktiyA~ dikhalAte haiM // 1 // vibhakti ke dasa bheda haiM ve kauna kauna haiM ? vartamAnA, saptamI, paJcamI, hyastanI, adyatanI, parokSA, zvastanI, AzI: bhaviSyaMtI evaM kriyAtipatti ye dasa bheda haiN| vartamAna kAla meM 'vartamAnA' vibhakti hotI hai // 2 // vartamAnA ke aThAraha bheda haiM ti tas anti, si thas tha, mi, vas mas / ye nava vibhaktiyA~ parasmaipada saMjJaka haiN| te Ate ante, se Athe dhve / e vahe mahe / ye nava vibhaktiyA~ Atmanepada saMjJaka haiN| ye aThAraha bacana 'vartamAnA' saMjJaka haiN| ise anya vyAkaraNoM meM 'laT' saMjJA hai| saptamI vibhakti hotI hai // 3 // yAt yAtAM yus, yAs yAtaM yAta, yAM yAva yAma / Ita IyAtA Irana, Ithas IyAthAM Idhvam, Iya Ivahi Imahi / ye aThAraha vacana 'saptamI' saMjJaka haiN| prAraMbha ke navavacana parasmaipadasaMjJaka evaM aMta meM nava vacana Atmanepada saMjJaka haiM / (isako vidhiliG kahate haiN|) paJcamI vibhakti hotI hai // 4 // tu tAM antu, hi taM ta, tAni Ava aam| to AtAM antAM, sva AthAM dhvaM, ai Avahai aamhai| ye aThAraha vacana paJcamI saMjJaka hote haiM / (ise loT kahate haiN|) Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 kAtantrarUpamAlA hyastanI / / 5 / / di tAM an, si taM ta, am va ma ta AtAM anta, thArU AthAM dhvaM iTa vahi mahi-- imAni vacanAni hyastanIsaMjJAni bhavanti // evamevAnI // 6 // etAnyevAdyatane'rthe'bhidheye'dyatanIsaMjJAni bhavanti // parokSA // 7 // aT anus us, thal athus a aT va ma, e Ate ire se Adhe dhve, e vahe mahe-- imAni vacanAni parokSasaMjJAni bhavanti // zvastanI // 8 // tAtArau tArasa, tAsi tAsthas tAstha, tAsmi tAsvas tAsmas, tA tArau tArasa, tAse tAsAthe tAdhve, tAhe tAsvahe tAsmahe imAni vacanAni zvastanIsaMjJAni bhavanti // AlIH // 9 // yAt yAstAM yAsus, yAsU yAstaM yAsta, yAsaM yAsva yAsma, sISTa sIyAstAM sIran, sISThAs sIyAsthAM sIdhvaM sIya sIvahi sImahi imAni vacanAni AzI: saMjJAni bhavanti // syasahitAni tyAdIni bhaviSyantI // 10 // syati syatas syanti, syasi syathas syatha, syAmi syAvas syAmas syate syete syante, syase syethe syadhve sye syAvahe syAmahe svena sahitAni tyAdIni vacanAni bhaviSyantIsaMjJAni bhavanti // bIte hue kala dina ke liye 'hyastanI' vibhakti hotI hai // 5 // di tAM anU, si taM ta, am va ma ta AtAM anta thAs AthAM dhvaM id vahi mhi| ye aThAraha vacana hyastanI saMjJaka haiN| (ise lar3a bhI kahate haiM / ) Aja ke bIte huye kAla ko 'adyatanI' kahate haiM // 6 // ye hI uparyukta aThAraha vibhaktiyA~ adyatana ke artha meM Akara adyatanI saMjJaka kahalAtI haiN| (ise 'luG' kahate haiM) atyartha bhUtakAla meM 'parokSA' vibhakti hotI hai // 7 // ad atus us thala athus a, aT va ma / e Ate ire, se Aye dhve, e vahe mhe| ye aThAraha vacana parokSA saMjJaka hote haiN| (ise 'liT' kahate haiM / ) Ane vAle kala ke liye 'zvastanI' vibhakti hotI hai // 8 // tAtArau tAras, tAsi tAsthas tAstha, tAsmi tAsvas tAmmas / tA tArau tAras, tAse tAsAthe tAdhve, tAhe tAsvahe tAsmahe / ye aThAraha vacana zvastanI saMjJaka hote haiN| (yaha 'luTa' hai) AzIrvacana meM 'AzI:' vibhakti hotI hai // 9 // yAt yAstAM, yAsus, yAs yAstaM, yAsta, yAsam yAsva yAsma sISTa sIyAstAM sIran, sISThAs sIyAsthA, sIdhvaM soya sIvahi siimhi| ye aThAraha vacana AzI: saMjJaka haiN| (yaha AzI: 'liG-' hai) bhaviSyat artha meM 'sya' sahita ti Adi vibhaktiyA~ bhaviSyantI kahalAtI haiM // 10 // 1. atyarthabhUta kAla use kahate haiM jo kriyA apane jIvana meM na bItI kevala sunI jAtI ho jaise 10 zAntinAtha hue the / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 197 dyAdIni kriyaatipttiH|| 11 // syat syatA syan, syas syataM syata, syaM syAva syAma, syata syetAM syanta, syathAs syethA syadhvaM, sye syAvahi syAmahi-syena sahitAni dyAdIni kriyAtipattisaMjJAni bhavanti / SaDAdyAH saarvdhaatukm|| 12 // SaNNAM vibhaktInAM AdyAzcatasro vibhaktayaH sArvadhAtukasaMjJA bhavanti / / atha parasmaipadAni // 13 // sarvavibhaktInAM Adau navavacanAni parasmaipadasaMjJAni bhavanti / uttaratra navagrahaNAtparagrahaNAcceha pUrvA naveti avagantavyaM / ti tas anti / si thas tha / mi vas mas / evaM sarvavibhaktiSu / nava parANyAtmane // 14 // sarvavibhaktInAM parANi navavacanAni AtmanepadasaMjJAni bhavanti / te Ate ante / se Athe dhve / e vahe mahe / evaM sarvavibhaktiSu / trINi trINi prathamamadhyamottamAH // 15 // parasmaipadAnAmAtmanepadAnAM ca trINi trINi vacanAni prathamamadhyamottamapuruSasaMjJAni bhavanti / ti tas sthati syatas syanti, syasi syathas syatha, syAmi syAvas syAmas / syate syete syante, syase syethe syadhve, sye syAvahe syAmahe / sya sahita ti Adi aThAraha vibhaktiyA~ bhaviSyat saMjJaka hotI haiM (yaha 'luT' haiM) __ 'sya' sahita "di' Adi vibhaktiyA~ 'kriyAtipatti hotI haiM // 11 // di Adi vibhaktiyA~ hastanI meM haiM unhIM meM pUrva meM 'Sya' jor3a dene se kriyAtipatti meM bana jAtI haiN| syat syatAM syana, syasa syataM syata, syaM syAva syAma / syata syetAM syanta, syathA syethAM syadhvaM sye sthAvahi syaamhi| ye aThAraha vibhaktiyoM kriyAtipatti saMjaka haiM (ise 'laGa' kahate hai| pUrva kI cAra vibhaktiyA~ 'sArvadhAtuka' haiM // 12 // chaha vibhaktiyoM ke Adi ko cAra vibhaktiyA~ sArvadhAtuka saMjJaka haiN| unake nAma-vartamAnA, saptamI, pazcamI hyastanI ye cAra haiN| ___ Adi ke nava nava vacana parasmaipada saMjJaka hote haiM // 13 // sabhI vibhaktiyoM meM Adi ke nava-nava vacana parasmaipada saMjJaka hote haiM / agale sUtra meM 'nava' zabda aura 'para' zabda kA grahaNa hai ataH yahA~ 'pUrva kI nava' aisA samajha lenA cAhiye / jaise--ti tas aMti, si, thas tha, mi vas mas / aise hI sabhI vibhaktiyoM meM samajha lenaa| Age kI nava 'Atmanepada' saMjJaka haiM // 14 // sabhI vibhaktiyoM meM agalI-agalI nava vibhaktiyA~ 'Atmanepada' saMjJaka haiN| jaise--te Ate ante, se Athe dhve, e vahe mahe / aise hI sabhI vibhaktiyoM meM samajhanA caahiye| tIna-tIna vacana prathama, madhyama, uttama hote haiM // 15 // parasmaipada aura Atmanepada kI vibhaktiyoM meM tIna-tIna vacana prathama puruSa, madhyama puruSa, uttama puruSa saMjhaka hote haiN| jaise--ti tas anti ye prathama puruSa haiN| si thas tha ye madhyama puruSa haiM / mi vas mas ye uttama puruSa saMjJaka haiN| te Ate ante ye prathama puruSa haiN| ye Athe dhve ye madhyama haiN| ai bahe mahe ye uttama puruSa haiN| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 kAtantrarUpamAlA anti iti prathamapuruSaH / si thas tha iti madhyamapuruSaH / mi vas mas ityuttamapuruSaH / te Ate ante iti prathamapuruSaH / se Aye dhve iti madhyamapuruSaH / e vahe mahe ityuttamapuruSaH / evaM sarvavibhaktiSu / etA vibhaktayo dhAtoryojyante / ko dhAtuH ? kriyAbhAvo dhAtuH / 16 // yaH zabdaH kriyAM bhAvayati saMpAdayati sa dhAtusaMjJo bhavati / iti bhvAdInAM dhAtusaMjJAyAM / bhU sattAyAM / bhU iti sthite / pratyayaH paraH // 17 // pratIyate anenArthaH sa pratyayaH / vikasitArthaH ityarthaH / prakRteH paraH pratyayo bhavati / iti sarvatyAdiprasaGgaH / kAle // 18 // varttamAnAtItabhaviSyallakSaNaH kAlaH / kAla ityadhikRtaM bhavati / samprati vartamAnA // 19 // prArabdhAparisamAptakriyAlakSaNaH sampratItyucyate / sampratikAle vartamAnA vibhaktirbhavati / tatrApi yugapadaSTAdazaMvacanaprApta-- zeSAtkarttari parasmaipadam // 20 // isI prakAra se sabhI vibhaktiyoM meM samajha lenA cAhiye / ye sabhI vibhaktiyAM dhAtu meM lagAI jAtI haiN| dhAtu kise kahate haiM ? kriyA bhAva ko dhAtu kahate haiM // 16 // jo zabda kriyA ko bhAvita (kriyA kA vAcaka yA bodha karAne vAlA) karatA hai saMpAdita karatA hai vaha dhAtusaMjJaka hai| isa prakAra se bhU Adi zabdoM kI dhAtu saMjJA ho gii| bhU sattA artha meM hai-- sattA kA artha hai vyavahAra dvArA bhavana kriyA- 'bhU' dhAtu sthita hai| dhAtu se pare pratyaya hote haiM // 17 // jisase artha pratIti meM AtA hai use pratyaya kahate haiN| arthAt jo artha ko vikasita kare vaha pratyaya hai| prakRti se pare pratyaya hotA hai| isa niyama se sabhI ti, tas Adi vibhaktiyA~ eka sAtha A gaI / kAla artha meM vibhaktiyA~ hotI haiM // 18 // kAla ke tIna bheda haiM- vartamAna, bhUta aura bhaviSyat / 'kAle' isa sUtra meM yahA~ kAla kA prakaraNa adhikAra meM hai| saMprati artha meM 'vartamAnA' vibhakti hotI hai // 19 // jisakA prAraMbha ho gayA hai aura samApti nahIM huI hai usa kriyA kA jo lakSaNa hai usa kAla ko 'saMprati' kahate haiN| yahI vartamAna kAla haiN| saMpratikAla ke artha meM 'vartamAnA' vibhakti hotI hai| isa vartamAnA meM bhI eka sAtha aThAraha vibhaktiyA~ A giiN| tatra- zeSa se kartA meM parasmaipada hotA hai // 20 // Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 199 zeSAdvakSyamANakAraNarahitAddhAtoH kartari parasmaipadaM bhavati / tatrApi nAmni prayujyamAne'pi prathamaH // 21 // nAmni prayujyamAne'pyaprayujyamAne'pi prathamapuruSo bhavati / tatrApyekatvavivakSAyAM prathamaikavacanaM ti| ____ an vikaraNa: kartari / / 22 // dhAtorvikaraNasaMjJako'n bhavati kartari vihite sArvadhAtuke pre|| ani ca vikaraNe // 23 // nAmyantasya laghunAmyupadhAyAzca guNo bhavatyanvikaraNe pre| ko guNa: ? __ ar pUrve dve ca sandhyakSare guNaH // 24 / / yUMNAM (avarNaivarNauvarNAnAM) ar pUrve dve ca sandhyakSa guNo bhavati / ityuvarNasya okAro guNa: / sandhiH / sa bhavati / tathaiva dvitvavivakSAryA prathamapuruSadvivacanaM tas / bhU tas iti sthite rasakArayorvisRSTaH / / 25 // zeSa--vakSyamANa kAraNoM se rahita dhAtu se kartA artha meM parasmaipada hotA hai| usameM bhI eka sAtha nava vacanoM ke Ane para nAma ke prayoga karane para bhI prathama puruSa hotA hai // 21 // nAma ke prayoga karane aura nahIM karane para bhI prathama puruSa hotA hai| usameM ekavacana kI vivakSA hone para prathama puruSa kA ekavacana 'ti' hai| ata: bhU+ti hai| kartA meM 'ana' vikaraNa hotA hai|| 22 // kartA meM kahe gaye sArvadhAtuka vibhakti ke Ane para dhAtu se vikaraNa saMjJaka 'an' hotA hai| an vikaraNa ke Ane para gaNa hotA hai // 23 // __jisake anta meM nAmi (i u R) ho tathA upadhA meM nAmi (i u mA ho aisI dhAtu ko an vikaraNa ke Ane para guNa ho jAtA hai| guNa kise kahate haiM ? ara aura pUrva ke do saMdhyakSara guNasaMjJaka haiM / / 24 // / jvarNa ko 'ar' ivarNa ko 'e' uvarNa ko 'o' honA guNa kahalAtA hai| pravarNa, ivarNa, uvarNa inakI saMdhi karane para R+ i 'ramRvarNa: sUtra kra ko ra hokara ri banA / puna: ri + u hai, 'ivoM yamasavarNena ca paro lopyaH sUtra se ra ma u banA 'vyaMjanamasvaraM paravarNa nayeta' sUtra se 'yu' bana gayA isakA rUpa bhAnu ke samAna calAne se 'yUNAM' pada vRtti meM hai jisakA artha hai, varNa, ivarNa aura uvarNa ko krama se ara aura pUrva ke do saMdhyakSara-e, o, guNa hotA hai| isa niyama se yahA~ bhU ko o guNa hokara 'o a ti hai' o av sUtra se saMdhi hokara 'bhavati' bana gyaa| isake sAtha prathama puruSa ke 'sa:' zabda kA prayoga karane se vAkya spaSTa ho jAtA hai| sa bhavati--baha hotA hai| usI prakAra se dvivacana kI vivakSA meM prathama puruSa kA dvivacana 'tas' vibhakti hai bhU tas iti sthita hai| 'an vikaraNaH kartari' se an vikaraNa karake 'anica vikaraNe' sUtra se guNa hokara 'bhavatas' bnaa| rakAra sakAra ko visRSTa (visarga) ho jAtA hai / / 25 // Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 kAtantrarUpamAlA padAnte rephasakArayorvisRSTo bhavati / tau bhavataH / tathaiva bahutva vivakSAyAM prathamapuruSabahuvacanaM anti / bhU anti iti sthite asandhyakSarayorasya tau tallopazca / / 26 // iha dhAtuprastAve akArasandhyakSarayo: parato'kArasya akArasandhyakSarau bhavatastatparayoloMpo bhavati / te bhavanti / yuSyadi madhyamaH // 27 // yuSmadi prayujyamAne'prayujyamAne'pi madhyama: puruSo bhavati / tvaM bhavasi / yuvAM bhavathaH yUyaM bhavadha / asmadyuttamaH // 28 // asmadi prayujyamAne'prayujyamAne'pi uttamaH puruSo bhavati / asya vamordIrghaH / / 29 / / asya dIrghA bhavati vamo: parataH / ahaM bhavAmi / AvAM bhavAvaH / vayaM bhavAmaH / aprayujyamAne'pi / bhavati, bhavataH bhavanti / bhavasi, bhavatha;, bhavatha / bhavAmi, bhavAva: bhavAmaH / bhAvakarmavivakSAyAM AtmanepadAni bhAvakarmaNoH // 30 // pada ke aMta meM rakAra aura sakAra kA visarga ho jAtA hai ata: 'bhavataH' banA / tau bhavataH-ve donoM hote haiM / usI prakAra se bahuvacana kI vivakSA meM prathamapuruSa ko bahuvacana 'anti' hai| bhU anti yaha sthita hai| pUrvokta an vikaraNa aura guNa karake bhav a anti' hai| akAra aura saMdhyakSara ke pare akAra hai usakA lopa ho jAtA hai / / 26 // yahA~ dhAtu ke prastAva meM akAra aura saMdhyakSara ke pare rahane para akAra ko akAra aura saMdhyakSara ho jAte haiM aura inake pare akAra kA lopa ho jAtA hai| ataH bhavanti' banA 1 te bhavanti-ve hote haiN| yuSmad meM madhyama puruSa hotA hai // 27 // yuSmada kA prayoga karane para athavA nahIM prayoga karane para bhI madhyama puruSa hotA hai| uparyukta vidhi ke anusAra si thas tha vibhakti meM-tvaM bhavasi---tU hotA hai / yuvAM bhavatha:-tuma donoM hote ho / yUyaM bhavatha-tuma saba hote ho| asmad meM uttama puruSa hotA hai ! // 28 // asmad kA prayoga karane para yA nahIM prayoga karane para bhI uttama puruSa hotA hai| bhUmi hai an vikaraNa guNa karake 'bhav a mi' rhaa| va, ma ke Ane para akAra ko dIrgha ho jAtA hai // 29 // ata: 'bhavAmi' bnaa| ahaM bhavAmi-maiM hotA huuN| AvAM bhavAva:- hama donoM hote haiN| vayaM bhavAmaH- hama saba hote haiN| prathama, madhyama, uttama puruSa ke prayoga nahIM karane para bhI artha spaSTa rahatA hai| yathA-- bhavati bhavataH bhavanti, bhavasi bhavathaH bhavatha, bhavAmi bhavAva: bhvaamH| kriyA meM bhAva aura karma kI vivakSA ke hone para bhAva, karma meM 'Atmanepada' hotA Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 tiGantaH dhAtorAtmanepadAni bhavanti bhAvakarmaNorarthayoH / akarmakAddhAtorbhAve, sakarmakAtkarmaNi ca / lajjAsattAsthitijAgaraNaM vRddhikssybhyjiivitmrnnm| 'svAnakrIDArucidIptyarthA dhAtada ete karmavimuktAH // 1 // kriyApadaM kartRpadena yuktaM vyapekSate yatra kimityapekSAM / sakarmaka taM suthiyo vadanti zeSastato dhAturakarmakaH syAt / / 2 / / ko bhAva: ? sanmAnaM bhAvaliGgaM syAdasaMpRktaM tu kArakaiH / dhAtvartha: kevala zuddhoH bhAva ityabhidhIyate / / 1 // prathamaikavacanameva / kiM karma ? kriyAviSayaM krm| tatra dvivacanabahuvacanamapi / mdhymottmpurussaavpi| sArvadhAtuke ynn|| 31 // dhAtoryaN bhavati bhAvakarmaNorvihite sArvadhAtuke pre| nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH / / 32 / / bhAva aura karma ke artha meM thAtu se Atmanepada ho jAtA hai / akarmaka dhAtu se bhAva meM evaM sakarmaka dhAtu se karma meM prayoga hotA hai| akarmaka dhAtu kauna haiM ? zlokArtha-lajjA, sattA, sthiti, jAgaraNa, vRddhi nAza, bhaya, jIvana, maraNa, zayana, krIr3A, ruci, krAMti ina artha vAle dhAtu akarmaka hote haiM / arthAt inake prayoga meM karma kAraka nahIM rahatA hai / / 1 / / sakarmaka dhAtu kauna haiM ? jahA~ kartA pada se yukta kriyA pada, "kyA" isakI apekSA rakhatA hai, vidvAn jana usa dhAtu ko sakarmaka kahate haiN| bAkI zeSa dhAtue~ akarmaka haiM // 2 // mAva kise kahate haiM ? zlokArtha-jo sanmAtra hai svarUpata: hai bhAva liMga hai kArakoM ke samparka se rahita hai aisA kevala, zuddha dhAtu kA artha 'bhAva' kahalAtA hai / / 1 / / isa bhAva meM prathama puruSa kA ekavacana hI hotA hai| karma kise kahate haiM ? kriyA ke viSaya ko karma kahate haiN| karma meM dvivacana bahuvacana bhI hote haiM / evaM madhyama, uttama puruSa bhI hote haiN| yahA~ bhAva artha meM vivakSita bhU dhAtu se Atmanepada ke prathama puruSa kA ekavacana 'te' vibhakti hai / 'bhU te' hai| sArvadhAtuka meM 'yaNa' hotA hai // 31 // bhAva, karma meM kahe gaye sArvadhAtuka ke Ane para dhAtu se 'yaN vikaraNa hotA hai| NakAra kA anubaMdha ho jAtA hai| nAmyaMta, dhAtu aura vikaraNa ko guNa ho jAtA hai // 32 // 1.zayana iti paatthaaNtre| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 kAtantrarUpamAlA nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNo bhavati / iti guNe prAptena NakArAnubandhacekrIyatayoH // 33 // nAmyantAnAM nAmyupadhAnAM ca guNo na bhavati NakArAnubandhavekrIyatayoH parataH / bhAve - bhUyate / karmaNi prAdaya upasargAH kriyAyoge // 34 // prAdayaH kriyAyoge upasargA bhavanti / ke te prAdayaH ? praparA'pasamandhavanirdurabhivyadhisUdatinipratiparyapayaH / upaAGitiviMzatireSa sakhe upasargagaNaH kathitaH kavibhiH / / 1 / / akarmakA api dhAtava: sopasargAH sakarmakA bhavanti / anubhUyate / Ate Athe iti ca // 35 // akArAtparayorAte Athe ityetayorAdirirbhavati / anubhUyete / anubhUyante / anubhUyase anubhUyethe anubhUyadhve / anubhUse anubhUya evaM parnudhAtRRnAM / edhavadau / karttari rucAdiGAnubandhebhyaH / / 36 / / isa sUtra meM 'bhU' ko guNa prApta thA kintu kArAnubaMdha aura cekrIyata (yaGanta) prakaraNa ke Ane para guNa nahIM hotA hai // 33 // NAnubaMdha aura cakrIya ke Ane para nAmyaMta aura nAmi upadhA vAle dhAtu ko guNa nahIM hotA hai| ataH bhAva meM 'bhUyate' bana gayA / karma kI vivakSA meM kriyA ke yoga meM 'pra' Adi upasarga hote haiM // 34 // ve prAdi upasarga kauna haiM ? zlokArtha - pra, para, apa, saM, anu, ava nir dUra, abhi, vi, adhi, su, ut, ati, ni, prati, pari, api, upa, AG he sakhe ! isa prakAra se kaviyoM ne ye upasargagaNa bIsa batalAye haiM // 1 // akarmaka bhI dhAtu upasarga sahita hokara sakarmaka bana jAte haiN| akarmaka bhU dhAtu meM 'anu' upasarga lagAne se usakA artha anubhava karanA ho gayA hai ataH 'anubhUyate' bana gayA / karma meM sabhI vacana aura prathama, madhyama, uttama puruSa hone se Atmane pada kI sabhI vibhaktiyA~ aayeNgii| ata:- 'anubhUya Ate' haiM / akAra se pare Ate, Athe kI Adi ko 'i' ho jAtA hai // 35 // anubhUya + ite = anubhUyete, anubhUya + ante sUtra 26 se akAra kA lopa hokara 'anubhUyante' bnaa| anubhUya + e hai| sUtra 26 se eka akAra kA lopa hokara 'anubhUye' bnaa| anubhUya + vahe, he, sUtra 29 seva, ma ke Ane para akAra ko dIrgha ho jAtA hai ataH 'anubhUyAvahe' 'anubhUyAmahe' / banA / anubhUyete anubhUyate anubhUyase anubhUyethe anubhUye anubhUyAvahe aise hI sabhI dhAtuoM ke rUpa cleNge| edhaG dhAtu vRddhi artha meM hai| I anubhUyante anubhUyadhve anubhUyAmahe Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiDantaH 203 rucAdibhyo DAnubandhebhyazca kartaryAtmanepadAni bhavanti / edhate edhete edhante / edhase edhethe edhadhve / ethe edhAyaha evA he / nAva--- epyate su pAke / akAra: samAhArAnubandhe / invyjaaderubhym|| 37 // innantAt AnubandhAdyajAdezca kartaryubhayapadAni bhavanti / pacati pacata: pacanti / pacasi pacatha: pacatha / pacAmi pacAva: pacAma: / pacate pote pacante / pacase pacethe pacadhve / pace pacAvahe pacAmahe / bhAvepacyate / avivakSitakarmako'karmako bhavati / karmaNi--pacyate pacyete pacyante / pacyase / pacyethe pacyadhve / pacye pacyAvahe pacyAmahe / smanAtIte // 38 // smena saMyoge'tIte kAle vartamAnA vibhaktirbhavati / bhavati sma / edhate sma / pacati sma / parata sma ityaadi| ethe rucAdi aura DAnubaMdha vAlI dhAtue~ kartA meM Atmane pada hotI haiM // 36 // edh te hai 'an vikaraNa: kartari' 22veM sUtra se an vikaraNa hokara 'edhate' banA 1 aise hI 'e a Ate' haiM 'Ate Athe iti ca' sUtra se A ko 'i' hokara saMdhi hokara 'edhete' 'e' a ante' hai sUtra 26 se eka akAra kA lopa hokara 'edhante' bnaa|| eth J e 26 sUtra se akAra kA lopa hokara 'edhe' bnaa| edh avahe aura mahe hai| sUtra 29 veM se akAra ko dIrgha hokara 'edhAvahe' 'edhAmahe' bnaa| prayogaedhate eghete edhante edhase eghethe eSadhye evAvahe edhAmahe bhAva meM--yaNa vikaraNa se 'edhyate' banA hai / yaha dhAtu akarmaka hai ata: karma meM rUpa nahIM bane haiN| DupacaSuJ dhAtu pakAne artha meM hai / DuSuJ anubaMdha hai, akAra samAhAra anubaMdha meM hai / innaMta, AnubaMdha, yajAdi dhAtu kartA meM ubhayapadI hote haiM // 37 // pac dhAtu meM a kA anubaMdha hotA hai ata: isake rUpa parasmaipada aura Atmanepada donoM meM cleNge| pUrvokta an vikaraNa aura anti aura e Ane para akAra kA lopa aura va, ma ke Ane para akAra ko dIrgha karake ubhayapada meM rUpabalA liijiye| yaha pacati pacataH padanti / pacate pacete pacante pacasi pavathaH pacatha pacase pacethe pacadhye pacAmi pacAvaH pavAmaH / pace pacAvahe pacAmahe bhAva meM-pacyate / yadyapi pac dhAtu sakarmaka hai to, bhI karma kI vivakSA na ho to akarmaka hokara bhAva meM pratyaya hotA hai| karmaNiprayoga meMpacyate, pacyete pacyante / pacyase pacyethe, pacyadhve / pacye, pacyAvahe, pacyAmahe / sma ke sAtha atIta kAla ho jAtA hai // 38 // 'sma' zabda ke prayoga ke sAtha 'vartamAnA' vibhakti atIta kAla ke artha meM ho jAtI hai / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 kAtantrarUpamAlA vidhyAdiSu saptamI ca // 39 / / vidhyAdiSu vartamAnAddhAto; saptamI paJcamI ca bhavati / ke vidhyAdayaH ? vidhinimantraNAmavaNAdhyeSaNasampraznako vidhi: 1 vidhiH krttvyopdeshH| athavA ajJAtajJApako vidhi: / devAn yajeta / yajatu / yajatAM / homa juhuyAt / juhotu / yatra kriyamANe pratyavAyo'sti tatrimantraNaM / iha zrAddhe na bhuJjIta / na bhuktAM bhavAn / yatra kriyamANe pratyavAyo nAsti tadAmantraNaM / ihAsIta / AstAM bhavAn / satkArapUrvako vyApAro'dhyeSaNaM / yUyaM mANavakamadhyApayedhvam / karttavyAlocanA sampraznaH / aho ki vyAkaraNamadhiyIya uta vedamadhiyIya / aho ki nATakamadhyayai aahosvidljhrmdhyyai| yAcyA prArthanA / bhikSA meM dadhyAH / kSetra me dadhIthA: / kanyAM me dehi / mama suvarNa datsva / AdizabdAThoSaNavijJApanAjJApanAdaya: / kSINaM prati karmapratipAdanaM pressnnN| gRhItavetanastvaM / karmANi kuryAH / kurviithaaH| kuru / kuruSva / adhikaM prati svakAryasUcanaM vijJApanaM / aho deva idaM kAryamavadhArayaH / avadhAraya / sarveSAM svasvakAryaniyamapratipAdanamAjJApanaM / viprA evaM pravateran pravartantAm / yataya evaM careyuH / yAzabdasya ca sptmyaaH||40|| vidhi Adi meM saptamI aura paJcamI hotI hai // 39 // vibhi ati meM bartamAna bhAnu ke kaptamI' aura 'paJcamI' vibhaktiyA~ hotI haiN| vidhi Adi kauna-kauna haiM ? vidhi, nimantraNa, AmantraNa, adhyeSaNa aura saMpraznaka ye vidhi zabda se kahe jAte haiN| vidhi-kartavya kA upadeza denA athavA ajJAta ko batalAnA / jaise--devAn yajeta, yajatu, yajatAM devoM kI pUjA karanA cAhiye / homaM juhuyAt, juhotu-homa karanA caahiye| jisake karane meM pratyavAya (bAdhA) hai vaha nimantraNa hai| jaise-iha zrAddhe na bhuMjIta, na bhuktAM bhavAna-isa zrAddha meM Apako bhojana nahIM karanA caahie| bhojana nahIM kriye| jisake karane meM pratyavAya nahIM hai vaha AmantraNa hai| jaise-iha AsIt, AstAM bhavAn-yahA~ Apa baiThiye, tthhriye| satkAra pUrvaka vyApAra 'adhyeSaNa' kahalAtA hai| jaise--yUyaM mANavakaM adhyApayedhvaM-Apa loga bAlaka ko pddh'aaiye| kartavya kI AlocanA--vicAra karanA saMprazna kahalAtA hai| aho ki vyAkaraNamadhiyIya uta vedamadhiyIya--maiM vyAkaraNa paDhU~ athavA veda pardai? aho ki nATakamadhyayai ahosvidalaMkAramadhyayai--aho maiM nATaka kA adhyayana karUM yA alaMkAra kA adhyayana karUM ? yAcA-- prArthanA-bhikSA me dadyA:-mujhe bhikSA devo| kSetra me dadhIthA:-mujhe kSetra devo / kanyAM me dehi---mujhe kanyA devo / mama suvarNa datsva-mujhe suvarNa devo| Adi zabda se preSaNa, vijJApana, jJApana, AjJApana Adi artha lenA cAhiye / kSINaM prati karmapratipAdanaM prekSaNaM-kSINa ke prati karma kA pratipAdana karanA preSaNa kahalAtA hai| jaise--gRhItavetanastvaM--tU vetana le cukA hai| karmANi kuryA:, kuvIMthA: kuru, kuruSva--kAma kro| adhikaM prati svakArya sUcanaM vijJApanaM-adhika ke prati apane kArya ko sacita karanA vijJApana hai / aho deva ! idaM kAryamavadhAraye: avadhAraya-aho deva ! isa kArya ko avadhAraNa kro| sabhI ko apane apane kArya ke niyama kA pratipAdana karanA 'AjJApana' kahalAtA hai| viprajana isa prakAra pravRtti kreN| yatigaNa isa prakAra kI caryA kreN| isa vidhi Adi artha meM pahale saptamI AtI hai / bhU yAt hai an vikaraNa ho gyaa| guNa hokara 'bhava a yAt' rhaa| akAra se pare saptamI ke 'yA' zabda ko 'ikAra hotA hai // 40 // Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: akArAtparasya saptamIyAzabdasya irbhavati / bhavet bhavetAM / yAsoriyamau // 41 // akArAtparayoryAmyusoriyamiyusau bhavataH / bhaveyuH / bhaveH bhavetaM bhaveta / bhaveyaM bhaveva bhavema / / bhAve -- bhUyeta / karmaNi / anubhUyeta anubhUyeyAtAM anubhUyeran / edheta aidheyAtAM edheran / edhethAH edheyAthAM edhedhvaM / edheya edhevahi edhemahi / bhAve-- edhyeta / pacet pacetAM paceyuH / paceH pacetaM paceta / paceyaM paceva pacema / paceta paceyAtAM paceran / bhAve - pacyeta / karmaNi - pacyeta / pacyeyAtAM pacyeran / I paJcamyanumatau // 42 // anujJAnamanumatiH / tadupAdhikerthe paJcamI bhavati / samarthanAziSozca // 43 // kriyAsu protsAhaH samarthanA / iSTasyArthasya AzaMsanaM AzIH / samarthanAziSorarthayozca paJcamI bhavati / bhavatu / AziSi / AziSi / tuhyostAtaN vA vaktavyaH / bhavatAt bhavatAM bhavantu / herakArAdahanteH // 44 // 205 bhava + it saMdhi hokara = bhavet bnaa| sarvatra 'yA' ko 'i' karake saMdhi karata jaaiye| bhavetAM bhava yus / akAra se pare 'yAmi, yus' ko 'iyam, iyus' ho jAtA hai // 41 // bhava + iyus = bhaveyuH / bhava + iyam = bhaveyam banA / bhAva meM. - bhuuyet| karma meM anubhUyeta, anubhUyeyAtAM / e kA kartari prayoga meM-- edheta, bhAva meM- edhyeta / paca kA kartA meM pacet / Atmanepada meM paceta / bhAva meM - pacyeta / karma meM pacyeta, pacyeyAtAM / prayoga meM -- bhavet bhavetAM bhaveyuH / bhave bhavetaM bhaveta / bhaveyam bhaveva bhavema / edheta edheyAtAM edheran / edhethAH edheyAthAM edhedhvaM / edheya edhevahi edhemahi / bhAva meM-- edhyeta / parasmai - pacet pacetAM paceyuH / pace pacetaM paceta / paceyam paceva pacema / A0 -- paceta paceyAtAM paceran / pacethAH paceyAthAM pacevaM / pacyeya pacevahi pacemahi / bhAve - pacyeta / I karma meM - pacyeta pacyeyAtAM pacyeran / pacyethAH, pacyeyAthAM, pacyedhvaM / pacyeya pacyevahi pacyemahi / anumati artha meM 'paJcamI' hotI hai // 42 // anujJAna ko anumati kahate haiN| usa upAdhika artha meM 'paJcamI' vibhakti hotI hai / samarthana aura AziSa meM bhI paJcamI hotI hai // 43 // kriyAoM meM protsAha karanA samarthana hai| iSTa artha ko kahanA AzISa hai| samarthana aura AziSa ke artha meM paJcamI hotI hai| bhU dhAtu se 'tu' vibhakti haiM an vikaraNa aura gupNa hokara 'bhavatu' bnaa| " AziSi tuhyostAtaN vA vaktavyaH" isa vRtti se AziSa artha meM 'tu' aura 'hi' vibhakti ko vikalpa se 'tAtaN' ho jAtA hai / aN kA anubaMdha hokara 'bhavatAt' bnaa| bhavatAM bhavantu 'bhava hi' hai| han dhAtu ko chor3akara akAra se pare 'hi' kA lopa ho jAtA // 44 // Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA akArAtparasya herlopo bhavati ahanteH 1 bhava, bhavatAt bhavatAd bhavataM bhavata / bhavAni bhavAva bhavAma| bhAve - bhUyatAM / karmaNi - anubhUyatAM / 206 AdAtAmAdhAmAderiH / / 45 / / akArAtparayoH AtAM AdhAM / ityetayorAdirirbhavati / anubhUyetAM / anubhUyantAM / anubhUyasva anubhUyethAM anubhUyadhvaM / anubhUyai anubhUyAvahai anubhuuyaamhai| ecatAM edhetAM edhantAM / edhastra edhethAM edhadhvaM / evAvahai eka hai| ghATa eppa karmabhiradhyatAM edhyetAM edhyantAM / pacatu pacatAt pacatAd pacatAM pacantu | pacatAM pacetAM pacantAM / bhAve - pacyatAM / karmaNi- pacyatAM pacyetAM pacyantAM / bhUtakaraNavatyazca // 46 // bhUtamatIta karaNaM kriyA yasya tadbhUtakaraNaM sAdhanaM tadvidyate yAsAM tA bhUtakaraNavatyaH / bhUtakaraNavatyo hyastanyadyatanIkriyAtipattayo'tIte kAle bhavanti / hyo bhavaH kAlo hyastanaH tatra hyastanI bhavati / aD dhAtvAdiharyastanyadyatanIkriyAtipattiSu // 47 // bhava, bhavatAt / bhavatu bhavatAt bhavatAM bhavantu / bhava bhavatAt / bhavataM bhavata / bhavAni bhavAva bhavAma| bhAva meM bhUyatAM / karma meM anubhUyatAM / anubhUya AtA hai| akAra se pare AtAM, AthAM kI Adi ko ikAra ho jAtA hai // 45 // anubhUyeta, anubhUyantAM / anubhUyatAM anubhUyetAM anubhUyantAM / anubhUyasva anubhUyethAM anubhUyadhvaM / anubhUyai anubhUyAvahai anubhuuyaamhai| paMcamI - evatAM ecasva edhai bhAva meM - edhyatAM / Atmane-- pacatAM pacasva pacai bhAva meM pacyatAM / edhetAM edhethAM edhAvahaiM pacetAM pacethAM pacAvahai edhantAM edhadhva edhAmahai karma meM pacatu pacatAt paca, pacatAt pacAni pacyatAM pacyasva pacantAM pacadhvaM pacAma haiM pacyai pacatAM pacataM pacAva pacyetAM pacyethAM pacyAvahai pacaMtu pacata pacAma | pacyantAM pacyadhvaM pacyAmahai / bhUtakaraNa vatI hyastanI Adi vibhaktiyA~ haiM // 46 // atIta kAla kI kriyA hai jisameM use bhUtakaraNa kahate haiM vaha bhUtakaraNa sAdhana jinake pAyA jAtA hai ve kriyAyeM bhUtakaraNavatI arthAt atIta kAla vAlI kahalAtI haiN| hyastanI, adyatanI aura kriyAtipatti ye vibhaktiyA~ atIta kAla meM hotI hai| hyaH -- bItA huA kala kA kAla 'hyastana: ' kahalAtA hai usa artha meM 'hyastanI' vibhakti hotI haiN| 'bhU' dhAtu se di vibhakti AI ikAra kA anubaMdha hokara an trikaraNa aura guNa huaa| 'bhav a du rahA / hyastanI, adyatanI, kriyAtipatti ke Ane para dhAtu kI Adi meM 'aT', kA Agama hotA hai // 47 // Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 207 dhAtorAdAvaDAgamo bhavati hyastanyadyatanIkriyAtipattiSu parataH / padAnte dhuTAM prathamaH // 25 / / * padAnte vartamAnAnAM dhuTA antaratamaH prathamo bhavati / abhavat abhavatAM abhavan / abhavaH abhavataM abhavata / abhavaM abhavAva abhavAma / bhAve-abhUyata / karmaNi-anvabhUyata anvabhUyetAM anvabhUyanta / aD dhaatvaadisuutrbaadhnaarthmuttryogH|| svarAdInAM vRddhirAdeH / / 48 // svarAdInAM dhAtUnAM Adisvarasya vRddhirbhavati hastanyATipa parataH / aidhata eMdhetA aidhanta / aidhathA aidhethAM aidhadhvaM / aidhe aidhAvahi aidhAmahi / bhAve-aizvata / karmaNi--aidhyata aidhyetAM / aidhyanta / apacat apacatAM apacan / apacata apacetAM apacanta / bhaave-apcyt| karmaNi-apacyata apacyetA / apcynt| pada ke aMta meM dhuTa ko prathama akSara hotA hai / / 25 // 'abhavat' bana gyaa| si vibhakti ke ikAra kA anubaMdha hokara abhava: banA / ca, ma ke Ane para pUrva svara ko dIrgha hokara navAba mA 6 jAne para bhI 26veM se akAra kA lopa huA hai| abhavat abhavatAM abhavan / abhavaH abhavataM abhavata / abhavam abhavAva abhvaam| bhAva artha meM-abhUyata / karma meM anvabhUyata anvabhUyetA anvabhUyanta anvabhUyathA: anvabhUyethA anvabhUyadhvaM anvabhUye anvabhUyAvahiM anvabhUyAmahi yahA~ aTa kA Agama karane ke bAda meM yadi upasarga kA prayoga ho to dhAtu ke bAda meM aTa kA Agama hotA hai| isako bAdhita karane ke liye Age kA sUtra kahate haiM e dh + a ta hai| kahane kA matalaba yaha hai ki yadi vyaJjana se dhAtu kA Arambha to aTa hotA svara se vRddhi ho upasarga pUrvaka dhAtu kA prayoga ho to upasarga ke bAda dhAtu se pahale aTa ho|| hyastanI Adi ke Ane para svara hai Adi meM jisake aise dhAtu ke Adi svara ko vRddhi ho jAtI hai // 48 // bhAva artha meM aidhyt| ata:-aidhata aidhetAM aidhantAM aidhathA; aidheyAM aidhadhvaM . aidhe aidhArvAha aidhAmahi / apacat apacatAM apacan / apaca: apacataM apacata / apacam apacAva apacAma / A0-apacata apacetAM apacanta / apacathA: apacethA apacadhvaM / apace apacArvAha apacAmahi / bhAva meM-apacyata / karma meM--apacyata apacyetAM apacyanta apacyathA; apatyethAM apacyadhvaM apacye apacyAvahi apacyAmahi Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 kAtantrarUpamAlA mAsmayoga stanI c|| 49 // pAsmayoge hyastanyadyatanI ca bhavati / na maamaasmyoge|| 50 // mAyoge mAsmayoge ca dhAtorAdAvaDAmamo na bhavati / mAsma bhavat mAsma bhaktAM mAsmabhavan / mAsma edhata mAsma edhetA mAsma edhnt| mAsma pacat mAsma pacatAM mAsma pacan // mAsma pacata mAsma pacetAM mAsma pacanta / bhAve--mAsma bhUyata / karmaNi-mAsmAnubhUyata mAsmAnubhUyatAM mAsmAnubhUyanta / zru zravaNe / zruvaH za ca / / 51 // zruvo dhAto pratyayo bhavati sArvadhAtuke pare za Adezazca / zRNoti zRNutaH zRNvanti / antrikaraNa: kartarIti nirdezAt dvitvabahutvayozca parasmai saptamyAM ca hi vacane ca guNo na bhavati / uttaratra pradazyate / zRNuyAt zRNuyAtAM zRNuyuH / zRNotu / na NakArAnubandhacekrIyitayeti zruvastAta pratyaye guNaniSedhaH / zRNutAt zRNutAM zRNvantu / nozca vikaraNAdasaMyogAt / / 52 // mAsma ke yoga meM hastanI, adyatanI vibhaktiyA~ hotI haiM // 49 / / mA aura mAsma ke yoga meM dhAtu kI Adi meM aTa kA Agama nahIM hotA hai // 50 // mAsma bhavat, mAsma bhavatAM, mAsma bhavan / mAsma edhata / mAsma pacata / bhAva meM mAsma bhUyata / karma meM--mAsma anubhUyata / ityAdi / zru dhAtu sunane artha meM hai| zru dhAtu se 'nu' vikaraNa hotA hai sArvadhAtuka ke Ane para, evaM zru ko 'zR' Adeza hotA hai // 51 // zRNoti zRNutaH zRNvanti zRNoSi zRNutha: zRNutha zRNomi zRNuvaH zRNumaH / "an vikaraNa: kari" isa nirdeza se dvivacana aura bahuvacana meM parasmaipada kI saptamI meM 'hi' vibhakti guNa nahIM hotI hai yaha bAta Age btlaayeNge| yaha zru dhAtu "svAdi gaNa" kI hai ata: isameM an vikaraNa na hokara 'nu' vikaraNa hotA hai| saptamI meM-- zRNuyAt zRNuyAtAM zRNuyuH zRNuyA: zRNuyAtaM zRNuyAta zRNuyAm zRNuyAva zRNuyAma paJcamI meM--"naNakArAnubaMdha cekrIyatayoH" isa sUtra se zru dhAtu se tAtaN pratyaya hone para guNa kA niSedha ho gayA hai| ata: zRNutAt bnaa| zRNu hi hai| asaMyoga se pUrva nu vikaraNa se pare 'hi' kA lopa ho jAtA hai // 52 // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 209 asaMyogAt pUrvAtruvikaraNAt parasya helopo bhavati / zRNu zRNutAt zRNutaM zRNuta / zRNavAni zRNavAva zRNavAma / azrRNot azRNutAM azRNvan / karmaNi nAmyantAnAM yaNAyiyitrAzIzcimcekrIyiteSu ye dIrghaH // 53 // nAmyantAnAM dhAtUnAM doghI bhavati yaNAdiSu ya cvau ca pare / zrUyeta zrUyate / zrUyatAM / ashruuyt| ityAdi / Sidhu gatyAM / SidhU zAstre mAGgalye c| dhAtvAdeH SaH saH // 54 // dhAtvAde: Sasya so bhvti| sedhati / sthAsenayasedhatisicasajviAjA aDabhyAsAntarazceti sasya patvaM / pratiSedhati / tatra sedhatergatAviti vacanAdgatau na SatvaM / parisedhati / sedhataH / senti / sedhet / sedhatu / aseghat / NoD praapnne| No naH // 55 // ghAtvAderNasya no bhavati / nayati nayata: nayanti nayate nayete nayante / nayet / nayeta / nayatu / nayatAM / anyat / anayata / bhAve-nIyate / karmaNyevaM / saMs bhaMs avalaMsane / dhvaMs gatau ca / manoragusvAro dhuTi iti nakArasyAnusvAraH / saMsate nasete srasante / aMsate / dhvaMsate / paMcamI meM-zRNotu, zRNutAt zRNutAM zRNvantu / zRNu zRNutAt zuNataM zRNuta zRNavAni zRNavAva shRnnvaam| yaNa Adi, ya, cci pratyaya ke Ane para nAmyaMta dhAtu ko dIrgha ho jAtA hai / / 53 // vartamAnA-zrUyate zrUyete zrUyate saptamI-- zrUyeta zrUyeyAtAM zrUyeran ___zrUyase zrUyethe zrUyadhve zrUyethAH zrUyeyArthA zrUyedhvaM zrUye zrUyAvahe zrUyAmahe zrUyeya zrUyevahi zrUyemahi paMcamI- zrUyatAM zrUyetAM zrUyantAM hya- azrUyata azrUyetAM azrUyanta zrUyasva zrUyethAM zrUyadhvaM azrUyathAH azrUyethAM azrUyadhvam zrUya zrUyAvahai zrUyAmahai azrUye azrUyAvahi azrUyAmahi Sidhu dhAtu gati artha meM hai| 'SidhU' zAstra aura maMgala artha meM hai| dhAtu ke Adi kA SakAra sakAra ho jAtA hai // 54 // sith hai an vikaraNa aura guNa hokara 'sedhati' bnaa| sthA, As se dhati, sic saji dhvaji inameM aT abhyAsAMtara (vyavadhAna rahane para bhI) sakAra ko SakAra ho jAtA hai| jaise pratiSedhati / / dhAtu pATha meM gatyAM par3hA hai isaliye jahA~ gati se bhinna artha hai vahA~ Sa nahIM hotA jaise parisedhati, bnaa| sedhati, sedhata: sevanti / sedhasi seghatha: sedhatha / sedhAmi sedhAva: sedhaamH| sedhet / sedhatu / aseSat / NIG dhAtu le jAne artha meM hai| dhAtu kI Adi kA NakAra nakAra ho jAtA hai // 55 // yaha dhAtu ubhayapadI hai ata: parasmaipada Atmane pada donoM meM rUpa cleNge| varta---nayati nayataH nayanti nayate nayete nayaMte nayasi nayatha nayase nayethe nayadhve pada donoM meM rUpa cale gayete naye nayatha: Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 kAtantrarUpamAlA anidanubandhAnAmaguNe'nuSaGgalopaH // 56 // idanubandhavarjitAnAM dhAtUnAM anuSaGgalopo bhavati aguNe pratyaye pare krmnni| srasyate strasyete srasyante / evaM bhrasyate / yastai : ataeva varjanAvidagudAnAM bhAnAM turAmApoti guNAguNe pratyaye pare / prathi vaki kauttilye| zaki zaGkAyAM / grnthte| vaGkate / zaGkate / athyate granthyete / zaGkavate / zaGkayote shkynte| vkyte| vyete| vddynte| dunadi samRddhau / nandati nandataH nandanti / nandyate / badi abhivAdanastutyoH / vandate bandete vandante / kaNi--vandyate / daza dazane / ghaja svngge| dhvaja prissvngge| raJja raage| daMzighaJjiSvaJjiraJjInAmani // 57 // eteSAmani vikaraNe pare'nuSagalopo bhavati / dazati / dazet / dazatu / adazat / bhAve-dazyate / sajati / sajet / sajatu / asajat / sajyate / pari ujate / rajati / rajedityAdi / nayeta nayantu nayethA naye nayAmi mayAva: nAma: naye nayAvahe nayAmahe sapta-nayeta nayeta nayeyuH nayeta nayeyAtAM nayeran naye: nayetaM nayethAH nayeyAthAM nayedhvaM nayeyam nayeva nayema nayeya nayevahi nayemahi paMca- nayatu, nayatAt nayatAM nayatA nayetAM nayantA naya, nayatAt nayata nayata nayasva nayadhvaM nayAni nayAva nayAma nayAvahai nayAmahe hA- anayat anayatAM anayan anayata anayetAM anayanta anaya: anayataM anayata anayathAH anayethA anayadhvaM anayama anayAva anayAma anaye anayAvahi anayAmahi bhAva meM nIyate / karma meM--nIyate / nIyeta / nIyatAM / anIyata / srans bhransa dhAtu naSTa hone ke artha meM hai| dhvansa dhAtu gati artha meM hai| "manoranusvAro dhuTi" isa sUtra se nakAra ko anusvAra ho gyaa| nasate, asate, dhvaMsate / aise cAroM vibhaktiyoM meM cleNge| it anubaMdha se rahita dhAtu ke anuSaMga kA lopa ho jAtA hai // 56 // karmaNi prayoga meM guNa rahita pratyaya ke Ane para anuSaMga kA lopa hotA hai ata: srasyate srasyete srasyate / bhrasyate / dhvasyate / isI niyama se varjita hone se guNI aguNI pratyaya ke Ane para it anubandha vAle dhAtu ko 'nu' kA Agama hotA hai / 'grathi, vaki' dhAtu kuTilatA artha meM hai 'zaki' zaMkA artha meM hai| ina tInoM dhAtuoM meM ikAra kA anubaMdha hai ata: nu kA Agama hokara granthate vaGkatte, shngkte| karmaNi prayoga meM--granthyate, vakyate / zakyate / inake pUre rUpa cAroM meM cleNge| 'Tunadi' dhAtu samRddhi artha meM hai ? aura ikAra kA anubaMdha huA hai| nu kA Agama hokara nandati, nandata: naMdanti bnaa| karma meM--naMdyate / 'vadi' dhAtu abhivAdana aura stuti artha meM hai| vandate vandete vandante / Adi / karma meM vaMdyate / daMza dhAtu kATane artha meM hai| Sajja svaMga artha meM hai paJja, AliMgana artha meM hai / rajja dhAtu rAga artha meM hai| __ an vikaraNa ke Ane para daMz SaJ dhvaMja ra dhAtu ke anuSaMga kA lopa ho jAtA hai // 57 // ata: dazati, dazet, dazatu, adazat bneNge| bhAva meM dshyte| ghaMja-sajati, sajet sajatu asajat / sajyate, pariSdhajate / rajati ityaadi| EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEL Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 211 raorini mRgaramaNArthe vA / / 58 // mRgaramaNArthe rajheranuSaGgalopo vA bhavati ini pare / rajati kazcittamanyaH prayuGkte / dhAtoza hetau iti in bhavati / rajayati / pakSe raJjayati / plivu zivu nirasane / klamu glAnau / camu chamu jamu jimu adne| ssttivktmaandaamaapndi|| 5. ! - STivu klama Acam ityeteSAmupadhAyA doghoM bhavati / parasmaipade'ni pre| kriyAyoga prAdaya upasargasaMjJA bhavanti / niSThIvati niATIvata: niSTIvanti / klAmati / bhAve--klamyate / AcAmati / Acamyate / AGgiti kiM ? camati / vinnamati / krama pAdavizepe / kramaH parasmai / / 60 // kramA dIpo bhavati parasmaipade ani pare / kAmati / parasmai isi ki ? propaabhyaamaarmbhe||61|| lakSaNasUtre lakSaNaM vybhicrntyaacaaryaaH| propAbhyAM paraH krama Arambhe'the AtmanepadI bhavati / prakramate / upakramate / prakramyate upakramyate / sudrukacchagamtRsRpa gatau / iSu icchAyAM / yamu uparame / mRga ko ramaNa karAne artha meM preraNArthaka in ke Ane para raGga kA vikalpa se anuSaMga lopa hotA hai // 58 // ___mRgaM rajati kazcit tam anyaH prayukte koI mRga ke sAtha ramaNa karatA hai aura usako koI preraNA se vamaNa krIDA karAtA hai / "dhAtozca hetau in" isa sUtra se in pratyaya hotA hai raji banA puna: an vikaraNa aura guNa hokara 'rajayati' bnaa| pakSe--anuSaMga lopa na hone para raJjayati bnaa| ___ "SThivu kSivu' dhAtu thUkane artha meM haiN| kramu dhAtu glAni artha meM hai| camu chamu jamu jimu dhAtu bhojana karane artha meM haiN| parasmaipada an ke Ane para SThibu klam Acam dhAtu kI upadhA ko dIrgha ho jAtA hai // 59 // kriyA ke yoga meM prAdi upasarga saMjJaka ho jAte haiM / STI vati ni pUrvava, niSThIvati' banA / klam se klAmati AG upasarga pUrvaka cam AcAmati banA / karmaprayoga me--klamyate, Acamyate / AGa upasarga pUrvaka cam ho aisA kyoM kahA ? camati vicamati meM dIrgha nahIM huaa| kramu dhAtu pAda vikSepaNa karane artha meM hai| kram a ti / parasmaipada an ke Ane para krama ko dIrgha ho jAtA hai // 60 // krAmati / parasmaipada meM aisA kyA kahA ? pra, upa se pare kram dhAtu AraMbha artha meM AtmanepadI ho jAtA hai // 61 // AcArya, lakSaNa sUtra meM lakSaNa ko vyabhicarita kara dete haiN| ata: pra. upa se pare krama dhAtu AraMbha artha meM AtmanepadI ho jAtA hai| prakramate, upakramate / karma meM prakramyate upakramyate / Su ju drughu Rccha, gamla, sR pR dhAtu gati artha meM haiN| idhu dhAtu icchA artha meM hai| yamu dhAtu uparama artha meM hai| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 kAtantrarUpamAlA gamiSyamAM chaH / / 62 // gama iSu yam eSAmantyasya cho bhavatyani pare / gacchati / icchti| yacchati / gamyate / iSyate / yamyate / pA paane| pa: pibaH / / 63 // pAdhAto: pibAdezo bhavatyani pare / pibati / dAmAgAyatipibatisthAsyatijahAtInAmIkAro vyaJjanAdau cetyAkArasya iikaarH| pIyate / ghA gndhopaadaane| gho jighraH / / 64 / / ghrAdhAtorjighrAdezo bhavatyani pare / jighati / ghAyate / dhyA zabdAgnisaMyogayoH / dhmo dhamaH // 65 // mAdhAtordhamAdezo bhavatyani pare / dhamati / dhyAmate / sthA gatinivRttau / sthastiSThaH // 66 // sthAdhAtostiSThAdezo bhavatyani pare / tiSThati / sthIyate / nA abhyAse / mno manaH // 67 // mnAdhAtormanAdezo bhavatyani pare / manati / mnAyate / dANa daane| dANo yacchaH // 18 // dANdhAtoryacchAdezo bhavatyani pare / prayacchati / pradIyate / dRzir prekSaNe / an ke Ane para gam iSu yama ke anta ko 'cha' Adeza ho jAtA hai // 62 // ga cha ati / cha ko dvitva aura prathama akSara hokara 'gacchati' banA / icchati / yacchati / karma meM--gamyate / iSyate / yamyate banA / cAroM meM rUpa baneMge / pA dhAtu pIne artha meM hai| an vikaraNa ke Ane para pA dhAtu ko pib Adeza ho jAtA hai // 63 / / akA anubaMdha hokara pibati pibata: pibanti / karmaNi prayoga meM--pA yaNa te / dA, mA, gAyati pibati, sthAsyati, jahAti ina dhAtu se vyaJjanAdi vibhakti pratyaya ke Ane para AkAra ko IkAra ho jAtA hai| pIyate, mIyate, gIyate Adi bana jAte haiN| ghA dhAtu sUMghane artha meM hai / ghA an ti / __ an ke Ane para dhrA ko jighra Adeza ho jAtA hai // 64 // jiMdhrati / ghAyate / dhyA dhAtu zabda aura agni ke saMyoga meM hai| an ke Ane para dhmA ko dham Adeza ho jAtA hai // 65 // . dhamati / karma meM-dhyAyate / sthA dhAtu Thaharane artha meM hai| sthA ko tiSTha Adeza ho jAtA hai // 66 // an ke Ane para / tiSThati / sthIyate / nA dhAtu abhyAsa artha meM hai| mnA ati / __mA ko man Adeza ho jAtA hai // 67 // manati / karma meM--mnAyate / dAN dhAtu dene artha meM hai| dANa ko yaccha Adeza hotA hai // 68 // an ke Ane para / yacchati / prapUrvaka karma meM pradIyate / dRzir dhAtu dekhane artha meM hai| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: dRzeH vazyaH / / 69 / / dRzerdhAtoH pazyAdezo bhavatyani pare / pazyati / dRzyate / R praapnne| R sR gatau I arteH RcchaH ||70 // arteH RcchAdezo bhavatyani pare / Rcchati / guNortisaMyogAdyoH // 79 // arteH saMyogAdezca dhAtorguNo bhavati / yakArAdau pratyaye pare / arddhate / sarghAvaH // 72 // sarterdhAvAdezo bhavatyani pare / dhAvati / yaNAziSorya iti ikArAgamaH striyate / nanu dhAvugatAvityayamapi dhAturasti javAbhidhAne yathA syAt / tena priyAmanusarati / zala zAtane / zadeH zIyaH // 73 // zadeH zIyAdezo bhavatyani pare / zaderani // 74 // 1 zaderani pare AtmanepadaM bhavati / yadi dhAtuH rucAdirbhavatyani pare / zIyate zIyete zIyante / karmaNi-zadyate / pakSe kazcittamanyaH prayuGkte zAdayati / Sad vizaraNagatyavasAdaneSu / sadeH sIdaH // 75 // an ke Ane para dRz ko pazya hotA hai // 69 // pazyati / karma meM dRzyate / R dhAtu prApta karAne artha meM hai| R sR gati artha meM hai / an ke pare R dhAtu ko Rccha ho jAtA hai // 70 // Rcchati / Rya te isa sthiti meM 213 yakArAdi pratyaya ke Ane para R aura saMyogAdi dhAtu ko guNa ho jAtA hai // 71 // / R ko guNa hokara ar-arthate y ko dvitva hokara arthyate / sR ati / an ke Ane para sR ko dhAv ho jAtA hai // 72 // dhAvati / karma meM su ya te| "yaNAziSorya" niyama se ikAra kA Agama ho gyaa| khiyate banA / I dhAvu gati artha meM hai yaha bhI eka dhAtu haiM punaH sR ko dhAvu Adeza kyoM kiyA ? yadi daur3ane artha meM hai taba to dhAvu svataMtra dhAtu hai anyathA calane artha meM sR ko dhAv Adeza hotA hai| sR kA rUpa bhI calatA hai priyAmanusarati -- priyA kA anusaraNa karatA hai / zadlR dhAtu zAtana artha meM hai / an ke Ane para zad ko zIy Adeza hotA hai // 73 // an ke Ane para zad ko Atmane pada ho jAtA hai // 74 // ke Ane para zad dhAtu rUcAdi gaNa meM ho jAtI hai| zIyate zIyete / karma meM zayate / pakSa an meM-- zIyate taM ko'pi prerayati koI anya usako prerita karatA hai| 'zAdayati' banA / SadlR dhAtu vizaraNa, gati ora avasAdana artha meM hai| an ke Ane para sad ko sId hotA hai // 75 // Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 kAtantrarUpamAlA sadeH sIdAdezo bhavatyani pare / sIdati sIdataH sIdanti / iti bhvAdayaH // atha adAdigaNa: ad psA bhakSaNe / pUrvavat vartamAnAdInAM / adAderlugvikaraNasya ||76 // adAdergaNAdvikaraNasya lugbhavati / aghoSeSvaziTAM prathamaH // 77 // aghoSeSu pratyayeSu pare aziTAM thuTAM prathamo bhavati / atti ataH adanti / asi attha: attha / admi adraH adyaH / zID svapne / zIDaH sArvadhAtuke // 78 // zIGo guNo bhavati sArvadhAtuke pare / zete zayAte / Atmane cAnakArAt // 79 // anakArAccAtmanepade anternakArasya lopo bhavati / zeteriranterAdiH // 80 // 'zeteH parasya anterAdirirbhavati / zerate / zeSe zayAthe zedhve zaye zevahe zemahe / brUJa vyaktAyAM vAci / sIdati sIdataH sIdati / ina sabhI dhAtuoM ke rUpa sArvAyoM meM calate haiN| isa prakAra se bhvAdi gaNa kA prakaraNa samApta huA / aba adAdi gaNa prAraMbha hotA hai| ad psA, bhakSaNa artha meM haiN| pUrvavat vartamAna Adi meM calate haiN| ad ati haiM / adAdi gaNa se an vikaraNa kA luk ho jAtA hai // 76 // aghoSa pratyayoM ke Ane para aziT dhuT ko prathama akSara hotA hai // 77 // isaliye ati ata: / 'ad a anti' vikaraNa kA luk hokara adanti banA / atti attaH adanti / asi attha: attha / adhi advaH adhaH / zIG dhAtu zayana karane artha meM haiN| DAnubaMdha dhAtu AtmanepadI hote haiN| sArvadhAtuka meM zIG dhAtu ko guNa hotA hai // 78 // 'ze a te' vikaraNa kA luk hokara zete / ze + Ate = zayAte / Atmanepada meM ante ke nakAra kA lopa ho jAtA hai // 79 // zete se pare ante kI Adi meM rakAra kA Agama hotA hai // 80 // zerate / zeSe zayAthe zedhve / zete zayAte zerate / zeSe zayAthe zedhve / zaye zevahe zemahe / bUn dhAtu spaSTa bolane artha meM hai| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: bruva IDvacanAdiH / / 81 // bruva ID bhavati vacanAdirbhUtvA vyaJjanAdau guNini sArvadhAtuke pare / nAmyantayoriti guNa: / bravIti / dvitvabahutvayozca parasmai / / 82 / / sarveSAM dhAtUnAM vikaraNAnAM ca sArvadhAtuke parasmaipade paJcamyuttamavarjite dvitvabahutvayozca guNo na bhavati / bruutH| svarAdAvivarNovarNAntasya dhAtoriyuvau / / 83 / / ivarNauvarNAntasya dhAtoriyuvau bhavata: svarAdAvaguNe / buvanti / avoSi bUtha: bUtha / bavImi brUva: brUmaH / buvastyAdInAmaDAdayaH paJca / / 84 // bUdhAto: pareSAM tyAdipaJcakAnADAdayaH paJca bhavanti / aT atus us thala athus ityete vktvyaaH| tatsannidhau buva AhaH // 85 / / teSAmaDAdInAM sanidhau bUdhAtorAhAdezazca bhavati / Aha AhatuH AhuH / thalyAheH / / 86 / / thali pare Aherityetasya hakArasya dhakAro bhavati / Atva AhatuH / sarveSAmAtmanesAyAluke nuttame paJcAmA / vyaJjanAdi guNI sArvadhAtuka ke pare brU dhAtu se IT Agama hotA hai // 81 // nAmyaMta ko guNa hokara bo I ati / an vikaraNa kA luk hokara saMdhi hokara 'bravIti' bnaa| dvivacana, bahuvacana ko parasmai pada meM guNa nahIM hotA hai // 82 // sabhI dhAtu ko aura vikaraNa ko paJcamI ke uttama puruSa se varjita sArvadhAtuka parasmaipada meM dvivacana. bahuvacana ko guNa nahIM hotA hai| ata: 'bUta:' bnaa| svarAdi vAlI aguNI vibhakti ke Ane para dhAtu ke ivarNa, uvarNa ko iy uv ho jAtA hai // 83 // ata: 'buvanti' bnaa| bavIti brUta: cuvanti / bravIdhi brUtha: bUtha / bravImi brUva: brUmaH / bU dhAtu se pare ti Adi pA~ca vibhaktiyoM meM krama se aT Adi pA~ca Adeza hote haiM // 84 // ti tas anti si thas inako aT atus us thala athus ye pA~ca Adeza hote haiN| ina aT Adi kI sannidhi hone para brU dhAtu ko Ah Adeza hotA hai // 85 // brU ko Ah evaM ti ko 'aT' Adeza hokara 'Aha' banA hai| aise hI Aha, AhatuH, AhuH / thala ke Ane para Ah ke hakAra ko dhakAra ho jAtA hai // 86 // punaH 5 ko prathama akSara hokara 'Attha' AhathuH bnaa| paMcamI ke uttama puruSa se varjita sArvadhAtuka Atmane pada ke Ane para sabhI dhAtu aura vikaraNa ko guNa nahIM hotA hai // 87 // Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA sarveSAM dhAtUnAM vikaraNAnAM ca sArvadhAtuke Atmanepade pare paJcamyuttamavarjite guNo na bhavati / brUte bruvAte buvate / brU ghe bru vAthe bU dhve / bu ve brU vahe brU mahe / adyAt adyAtAM adyuH / adyA: adyAta adyAta / adyAM adyAva adyaam| zayIta zayIyAtAM zayIran / zayIthAH zayIyAthAM zayIdhvaM / zayIya zayIvahi zayImahi / saptamyAM ca // 88 // sarveSAM dhAtuvikaraNAnAM guNo na bhavati saptamyAM ca parasmaipade pare / brUyAt brU yAtAM va yuH| bU yAH brU yAtaM brUyAta / brUyAM brUyAva brUyAma / bruvIta buvIyAtAM buvIran / buvIthA: bruvIyAthAM bruvIvaM / buvIya bruvIvahi budhImahi / attu attAt attA adantu / hudhujhyA hedhiH // 89 / / hudhubhyAM parasya herdhirbhavati / addhi attAt attaM atta / adAni adAva adAma / zetAM zayAtAM zeratAM / zeSva zayAthA zedhvaM / zayai zayAvahai zayAmahai / bravItu brUtAt bUtAM buvantu / . hau ca // 10 // sarveSAM dhAtUnAM guNo na bhavati hau ca pare / brUhi brUtAt brUtaM brUta / bavANi bravAba bvaam| brUtAM buvAtAM budanA ! bAla bruvAzaM badhna / lavai janAtahai bavAmahai / adod // 11 // adaH parayordisyorAderaD bhavati / avrnnsyaakaarH||12|| dhAtorAderavarNasyAkAro bhavati zastanyAdiparataH / Adat AttA Adan / Ada: AttaM Ata / AdaM Ava aay| azeta azayAtAM azerata / azethA: azayAthAM azedhvaM / azayi azevahi azemahi / ata: bUte / bU+Ate haiM 83veM sUtra se bruv hokara bruvAte buvate banA / bahuvacana meM Atmane pada meM 79veM sUtra se nakAra kA lopa huA hai| bUte, buvAte buvate / bUSe bruvAthe brUdhye / bruve brUvahe buumhe| ad dhAtu saptamI meM-adyAt zayIta / saptamI ke parasmaipada meM sabhI dhAtuoM aura vikaraNa ko guNa nahIM hotA hai / / 88 // ata: brUyAt brUyAtAM brUyuH / Atmane pada meM brU ko brura hokara brudhIta buvIyAtAM buvIran / ad paMcamI meM--attu attAM adantu / hu aura dhuT se pare hi ko 'dhi' ho jAtA hai // 89 / / ad dhi = addhi / 'bu hi' hai| ___ "hi' ke Ane para sabhI dhAtuoM ko guNa nahIM hotA hai // 10 // brUhi / bU Ani Ava Ama / paMcamI ke uttama puruSa meM guNa hokara bravANi bravAva bavAma bana gaye Atmane pade meM bhI bU, ai Avahai aamhai| guNa hokara bave, bravAvahai bvaamhai| ad a di, 'ad d' rahA an kA luk ho gayA hai| ad se pare di aura si kI Adi meM aT kA Agama ho jAtA hai // 91 // dhAtu ke Adi ke avarNa ko AkAra ho jAtA hai // 92 / / hastanI, adyatanI, kriyAtipatti vibhakti ke Ane para / ata: Adat AttAM Adan / Ada: AtaM Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH abravIt abUtAM abruvan / abavI: abrUtaM abUta / abruvaM abrUva abUma / abrUta abuvAtA abruvata / abUthA. abruvAthAM abUdhvaM / abruva abrUvahi agAha zAvakarmaNo ! aAle atote ahAnte / ayIyeM // 13 // zete: IkAro'y bhavati ye pare / zayyate zayyate / viSvap zaye / dhAtvAdeH ghaH saH / vo vaciH // 14 // buvo vacirbhavati aguNe sArvadhAtuke pre| svapivaciyajAdInAM yaNparokSAzIHSu / / 95 // svapivaciyajAdInAmantasthAyAH samprasAraNaM bhavati yaNUparokSAzI:Su parataH / kiM samprasAraNaM ? samprasAraNaM vRtontsthaanimittaaH||96 / / antasthAnimittA iuktaH samprasAraNasaMjJA bhvnti| supyate supyete sussynte| yaja devapUjA-saMgatikaraNadAneSu / ijyate ijyate ijynte| asu bhuvi / asti / ucyate ucyate ucyante / Atta / AdaM Ava aadh| azeta azayAtAM azerata / azethAH azayAthAM, azedhvaM / azayi azevahi ashemhi| bU dhAtu se di aura si meM sUtra 81 se IT kA Agama aura guNa hokara abravIt, abavI: bnaa| svara vAlI vibhakti meM U ko unhuA hai| abravIt abUtAM abruvan / abavI: abUtaM abUta / abrUvam abrUva abUma / abrUta abuvAtAM abruvata / abuthA: abruvAthAM abUdhvaM / abuve abUvahi abrUmahi / bhAva karma meM-adyate aote adyante / 'zIyate' hai___'ya' pratyaya ke Ane para zID ke IkAra ko 'ay' hotA hai // 93 // zayyate / shyyet| zayyatAM / azayyata / bana gye| jiSvap dhAtu sone artha meM hai| "dhAtvAdeH Sa: sa:" sUtra 54 se sakAra hokara 'svap' dhAtu hai| 'brU dhAtu se karma meM bU ya te| aguNa sArvadhAtuka ke Ane para brU ko vac Adeza hotA hai // 94 / / yaNa parIkSA aura AzI ke Ane para svapi, vaci aura yajAdi ke aMtastha ko saMprasAraNa ho jAtA hai // 15 // saMprasAraNa kise kahate hai ? aMtastha nimitta, i, u, R ko saMprasAraNa saMjJA hai // 16 // arthAt y ko i v ko u aura r ko kra honA ise saMprasAraNa kahate haiN| saMdhi meM i ko ya u ko v ka ko hotA hai, kiMtu yahA~ vyaJjana ko svara Adeza hotA hai| ata: bhAva meM-svap ya te hai = supyate bana gyaa| yaj dhAtu deva pUjA, saMgati karane, dAna dene artha meM hai| bhAvakarma meM yaj ya te = ijyate banA / bU ya te ko ucyate banA / asu dhAtu hone artha meM hai| as ati vikaraNa kA lopa hokara asti bnaa| as vas hai| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 kAtantrarUpamAlA asterAdeH // 17 // asterAdeloMpo bhavati aguNe sArvadhAtuke pare / staH santi / asteH sau / / 98 // asterantyasya lopo bhavati sau pare asi stha: stha / asmi sva: smaH / syAt syAtAM / syuH / syAH syAtaM syAta / syAm syAva syAma / astu stAt stAM santu / ekadezavikRtamananyavat / dAstyorebhyAsalopazca / / 99 // dAsaMjJakasya asterantyasya e bhavati abhyAsalopazca ho pre| asteH // 10 // asteH parasya herdhirbhvti| sthAnivadAdezaH / / 101 // yasya sthAne yo vidhIgane zAdI itara AdezaH / edhi stAt staM st| asAni asAva asaam| asterdisyoH // 102 // aguNI sArvadhAtuka vibhakti ke Ane para asa ke Adi kA lopa hotA hai // 97 / / 'sta:' bnaa| as a anti hai vikaraNa kA lopa, as ke akAra kA lopa hokara 'santi' banA / as si hai| si ke Ane para as ke anta sakAra kA lopa ho jAtA hai // 98 // asi stha: stha / saptamI meM aguNI hone se as ke Adi kA 97 sUtra se lopa ho gayA hai / ata: 'syAt' bana gyaa| asti sta: santi / asi stha: stha / asmi sva: smaH / syAt syAtAM syu: / syA: syAtaM syAta / syAm syAva syAma ! as hi hai| 'hi' ke Ane para dA saMjJaka aura asti as ke aMta ko 'e' ho jAtA hai evaM abhyAsa kA lopa ho jAtA hai // 29 // yahA~ as ke akAra kA lopa hone se as kahA~ hai ? ekadeza vikRta hone para bhI vaha usI nAma vAlA rahatA hai| ata: s ko e ho gayA / taba 'e hi' hai| asti ke pare hi ko 'dhi' ho jAtA hai // 100 // "edhi' bana gyaa| sthAnivat Adeza hotA hai // 101 // jisake sthAna meM jo kiyA jAtA hai vaha sthAna itara AMdeza ho jAtA hai arthAt Adeza prathama ko haTAkara Apa A jAtA hai| as Ani Ava Ama haiM / paJcamI kA uttama puruSa guNI vibhakti kahalAtA hai| ata: 'asterAde:' sUtra 97 se akAra kA lopa nahIM huaa| taba asAni asAva asAma bana gayA / astu stAt stAM santu / edhi, stAt staM st| asAni asAva asaam| as dhAtu se pare di, si ko Adi meM It ho jAtA hai // 102 // Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 212 aste: parayordisyorAdirIdbhavati / asteH / / 103 // asteravarNasyAkAro bhavati hastanyAdiSu parata: / AsIt AstAM Asan / AsI: AstaM Asta / Akara mAra asterbhUrasArvadhAtuke / / 104 // asterbhUrAdezo bhavati asArvadhAtuke pare / bhUyate / rudir azruvimocane / rudAdeH saarvghaatke||105 // rudAdeH parasya sArvadhAtukasya vyaJjanAderayakArAderAdAviDAgamo bhavati / nAminacopadhAyA laghoH // 106 // sarveSAM dhAtUnAM upaghAbhUtasya pUrvasya lagho mino guNo bhavati / roditi rudita: rudanti / rodiSi ruditha: ruditha / rodimi rudiva rudimaH / roditiH svapitivaiva vasiti. praannitistthaa| jakSitizzeti vijJeyo rUdAdi paJcako gaNaH // 1 // rudyAt rudyAtAM rudhuH / roditu ruditAt ruditAM rudantu / hau ceti guNaniSedha: / rudihi ruditAt ruditaM rudita / rodAni rodAva rodaam|| rudAdibhyazca // 107 / / hyastanI Adi ke Ane para asti ke Adi ko AkAra ho jAtA hai // 103 // as I t = AsIt / AsIt AstAM Asan / AsI: AstaM Asta / Asam Asva Asma / as dhAtu se bhAva meM te vibhakti yaN Ane para 'as ya te' hai| asArvadhAtuka meM as ko bhU Adeza ho jAtA hai // 104 // bhUyate banA / rudira dhAtu rone artha meM hai| 'rUd ti' hai| sArvadhAtuka meM yakArAdi rahita vyaJjana Adi vAlI vibhakti ke Ane para rudAdi se 'iT' kA Agama ho jAtA hai // 105 // sabhI dhAtu ke nAmi laghu upadhA ko guNa ho jAtA hai // 106 // ata: rod i ti = roditi rudita: rudanti bnaa| roditi rudita: rudanti / rodiSi ruditha: rudidha / rodimi rudiva: rudimaH / zlokArtha-roditi, svapiti, svasiti, prANiti aura jakSiti ye pA~ca dhAtuyeM rudAdi paJcamaNa se kahI jAtI haiM // 1 // rudyAt / roditu / hi ke Ane para 'hau ca' sUtra 90 se guNa kA niSedha hone se rudihi banA / rud di rud si hai| rudrAdi se pare di, si kI Adi meM 'I' ho jAtA hai // 107 // 1. aste raguNe sArvadhAtuke Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA rudAdibhyazca parayordisyorAdirIdbhavati / arodIt / rudAdezca // 108 // I rudAdezca parayo rdisyorAdidbhavati / arodat aruditAM arudan / arodI: aroda: aruditaM arudita / arodaM arudiva arudima / evaM paJcAnAm / JiSvap zaye / svapiti svapitaH svapanti / svapiSi / svapyAt svapyAtAM svapyuH / svapitu svapitAt svapitAM svapantu / asvapIt / asvapat asvapatAM asvapan / zvasa prANane / zvasiti / zvasyAt / zvasitu / azvasIt / azvasat / anapi ca / prANiti / prANyAt / prANitu | aprANIt / aprANat / jakSa bhakSahasanayoH / 220 jakSAdizca // 109 // jakSAdInAmabhyastasaMjJA bhavati / jakSiti jakSitaH / lopo 'bhyastAdantinaH // 110 // abhyastAtparasya anternakArasya lopo bhavati / jakSatijakSyAt jakSyAtAM jakSyuH / jakSitu jakSitAt jakSitAM jakSatu / ajakSIt / ajakSat ajakSatAM / anaThassijabhyastavidAdibhyo'bhuvaH / ityanena us bhavati / ajrakSuH / bhAvakarmaNoH / rudyate / supyate / ityAdi / sUG prANigarbhavimocane / sUte suvAte suvate / suvIta suvIyatAM suvIran / sUtAM suvAtAM suvatAM / sUSva suvAthAM / sUdhvam // sUteH paJcamyAm // 111 // sUteH paJcamyuttame ca guNo na bhavati / suvai suvAvahai suvaamhai| asUta asuvAtAM / sUyate / han hiMsAgatyoH / hanti / hyastanI meM aT kA Agama aura guNa hokara arodIt, arodI: bnaa| yaha vaikalpika hotA hai ataH - rudAdi se pare disi kI Adi meM 'at' hotA hai // 108 // ataH arodat, arodaH banA / aise hI pA~coM ke rUpa samajhiye / JiSvap - sonA / svapiti svapita: svapanti / ityAdi / asvapIt, asvapat Adi / zvas dhAtu zvAsa lene artha meM hai / zvasiti / zvasyAt / zvasitu / azvasIt azvasat / prANiti / prANyAt / prANitu / aprANIt, aprANat / jakS dhAtu khAne aura ha~sane artha meM hai| jakS iti = jakSiti, jakSitaH / ja anti / jakSAdi ko abhyasta saMjJA ho jAtI hai // 109 // abhyasta se pare anti ke nakAra kA lopa ho jAtA hai // 110 // ataH 'jakSati' bnaa| saptamI meM jakSyAt / paMcamI meM-- jakSitu jakSitAt / jakSitAM / jakSatu / hyastanI meM - ajakSIt, ajakSat | jakSa an hai sUtra 166 veM se bhU ko chor3a kara sic abhyasta aura vivAdi se pare an ko 'us' ho jAtA hai ata: 'ajakSuH' bnaa| bhAvakarma meM -- rudyate / supyate / ityAdi / SUG dhAtu janma lene artha meM hai / " dhAtvAdeH SaH saH" sUtra se 'sa' ho gyaa| anubaMdha hone se yaha dhAtu AtmanepadI hai| sUte - sU Ate U ko 83veM sUtra se uv hokara suvAte, 'sU ante' hai 'Atmane cAnakArata' 79veM sUtra se nakAra kA lopa hokara 'suvate' bnaa| suvIta, suvIyAtAM suvIran / sUtAM, suvAtAM, suvatAM / sUdhAtu ko paJcamI ke uttama puruSa meM guNa nahIM hotA hai // 111 // ataH suvai, suvA suvAmahai / asUta / bhAva meM suyate / 'chan' dhAtu hiMsA aura gati artha meM haiN| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 221 dhuTi hanteH sArvadhAtuke // 112 / / hamAratasya ko li. dhuzadADaguyo sArvadhAtuke pare / htH| __ gamahanajanakhanaghasAmupadhAyAH svraadaavnnygunne||113 / / gamAdInAmupadhAyA lopo bhavatyanaNvarjite svarAdAvaguNe pre| luptopaghasya ca // 114 / / luptopadhasya ca hanterhasya dhirbhavati / manti / haMsi hatha: hatha / hanmi hanva: hanma: / hanyAt hanyAtAM hanyuH / hantu hatAt hatAM ghnantu / pUrvoktaparoktayoH parokto vidhirbalavAn iti nyAyAt hantejoM ho // 115 // hanterjakArAdezo bhavati hau pare / jahi hatAt hataM hata / hanAni hanAva hnaam| vyaJjanAdisyoH // 116 // vyaJjanAtparayordisyoloMpo bhavati / aham ahatAM anan / ahan ahataM ahata / ahanaM ahanva ahanma / cakSaG vyaktAyAM vAci / skoH saMyogAdhorante ca // 117 / / saMyogAdyo: sakArakakArayolopo bhavati dhuTyante c| han ti hai 'an vikaraNa; kartari' se an hokara 'adAdelugvikaraNasya' sUtra 76 se an kA luk hokara 'hanti' banA / han tas hai| aguNa dhuTAdi sArvadhAtuka ke Ane para han ke aMta nakAra kA lopa ho jAtA hai // 112 / / ata: 'hataH' banA / han anti hai| an aN varjita svarAdi aguNI vibhakti ke Ane para gam han jana khana ghasa kI upadhA kA lopa ho jAtA hai // 113 // ata: han kI upadhA kA lopa hokara 'han' rhaa| arthAt ha ke a kA lopa huaa| lupta upadhA vAle han ke hakAra ko 'gha' ho jAtA hai // 114 // ata: + anti= dhvanti banA / han si hai 'manoranusvAro dhuTi sUtra se na' ko anusvAra hokara hasi banA hatha: hatha / hantu / han hi hai 'pUrvokta aura parokta niyama meM parokta vidhi balavAna hotI hai' isa nyAya se __'hi' ke Ane para han ko jakAra ho jAtA hai // 115 / / aura ja Adeza hone para hi kA lopa nahIM hotA ata: jahi banA hatAt, hataM hata / han di / han si / vyaMjana se pare di aura si kA lopa ho jAtA hai // 116 // 'ahan' ahatAM / han an hai 'gamahan ityAdi sUtra 113 se han kI upadhA kA lopa hokara 1143 sUtra se ha ko gha hokara dhAtu ke pUrva aT kA Agama hokara 'anan' banA / cakSaT dhAtu spaSTa bolane artha __ saMyoga kI Adi meM yadi sakAra yA kakAra hai aura dhuATe aMta meM hai to una sakAra yA kakAra kA lopa ho jAtA hai // 117 // A cahaM te Acam te rhaa| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 kAtantrarUpamAlA tavargasya SaTavargAdRvargaH // 118 / / tavargasya SakAraTavargAbhyAM parasya TavoM bhavatyAntaratamyAt / AcaSTe AcakSAte AcakSate / SaDhoH kaH se // 119 / / SaDho: ko bhavati sakAre pare / AcakSe aackssaathe| ghuTAM tRtIyazcaturtheSu // 120 / / dhuTAM tRtIyo bhavati caturtheSu parataH / OMvarNaTavaraSA mUrddhanyA iti nyAyAt dhakArasya DakAraH / AcaDaDhve / ArakSe Acazvahe ! AcAhe / AcakSIta AnakSIyAtAM AcakSIran / AdhaSTAM AcakSAtAM AcakSatAM / AcakSva AcakSAthAM AcaDDhavaM / AvaH AcakSAvahe aackssaamhai| AcaSTa AcakSAtAM AcakSata / AcaSThA; AcakSAthAM AcaDDavaM / AvakSi Acazvahi AcakSmahi / cakSaG khyaany||121 / / cakSaG ityetasya khyAAdezo bhavati asArvadhAtuke pare / AkhyAyate / Iz aizvarye / chazozca // 122 // chazozca So bhavati dhuTyante / ISTe IzAte Izate / IzaH se / / 123 // tavarga ko SakAra aura Tavarga se pare Tavarma ho jAtA hai // 118 // ata: krama se 'AcaSTe' banA / ante meM sUtra 79 se nakAra kA lopa hokara AcakSa + ate= AcakSate bnaa| Acak S se kakAra kA lopa karake AcaS se rhaa| sakAra ke Ane para Sa aura Dha ko 'ka' ho jAtA hai // 119 / / Acak se 'nAmikaraparaH' ityAdi se ka se pare sa ko Sa hokara "kaSayoge kSa:" niyama se kSa ho gayA ata: 'AcakSe banA / AcakSu dhve hai / AcarU dhve hai 'sko: saMyogAdyorante ca' 117 sUtra se kakAra kA lopa hokr| caturtha akSara ke Ane para dhuT ko tRtIya akSara ho jAtA hai // 120 // puna: "RvarNaTavargaradhAmUrdhanyA" isa nyAya se SakAra ko "Da" ho gyaa| puna: 'tavargasya paTavargATTavarga:' sUtra 118ve se Tavarga se pare tavarga ko Tavarga hone se 'Acaive' bnaa| saptamI meM AcakSIta / paMcamI meM-AvaSTAM / dhvaM meM 'AcaDDhvaM' banA / hAstanI meM pUrva meM aT kA Agama hokara AG upasarga milAne se vahI / A+ acASTa = AcaSTa banA / thAs meM AcaSThAH, dhvaM meM AcaDdavaM bnaa| bhAva karma meM-cakSa ya te hai cakSaG ko khyAJ Adeza ho jAtA hai asArvadhAtuka ke Ane para // 121 // AkhyAyate bnaa| Iz dhAtu aizvarya artha meM hai| Iz te haiN| dhuT aMta meM Ane para ch aura za ko 'm' ho jAtA hai // 122 // 118veM sUtra se tavarga ko Tavarga hokara 'ISTe' bnaa| Iz se pare sa Adi vibhakti ke Ane para iT kA Agama ho jAtA hai // 123 / / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 223 Iza: parasya sAdeH sArvadhAtukasyAdAvid bhavati dhuddhi pare / IziSe IzAdhe iiddrve| Ize Izvahe Izmahe / IzIrA IsImaH Izalan / ISTa zAma * Iziva IzAlA ITTavaM / aizi aizvahi aizmahi / Izyate / zAsu anuziSTau / zAsti / zAseridupadhAyA aNvyAnayoH // 124 / / zAserupadhAyA: idbhavati aNvyaJjanayo: prt:| zAsivAsighasInAM ca // 125 / / nimitAtpara: zAsivasighasInAM sa: sstvmaapdyte| ziSTaH zAsati / zAssi / ziSyAt ziSyAtA ziSyuH / zAstu ziSTAt ziSTAM zAsatu / / zA zAstezca // 126 // zAstehA~ pare zAdezo bhavati cakArAta, hedhirbhvti| zAdhi, ziSTAt ziSTaM ziSTa / zAsAni zAsAva zAsAm / sasya hastanyAM do taH // 127 // hyastanyAM dau pare sasya to bhavati / azAt aziSTAM azAsuH / - Iza ke pare sa Adi sArvadhAtuka vibhakti se dhuTa ke Ane para id kA Agama ho jAtA hai| puna: nAmi se pare rasakAra ko Sa hone se 'IziSe' bnaa|| 'Iz dhve hai chazoca' se z ko S hokara 'dhuTAM tRtIyazcaturtheSu' se tRtIya akSara 'i' hokara puna: 'tavargasya SaTavargATTavarga: sUtra se tavarga ko Tavarga-dhU ko da hokara 'Iive' bnaa| saptamI meM-IzIta / paMcamI meM--ISTAM IzAtA IzatA / sva ke Ane para iT hokara IziSva 'dhvaM' meM IvaM bnaa| hAstanI meM-aiSTa aizAtAM aizata, aiSThAH aizAthAM aiDdavaM aizi aizvahi aizmahi / / bhAva karma meM Izyate / zAs dhAtu anuzAsana artha meM hai| zAs ti hai / zAsti / zAs tas hai / aNa, aguNa vyaMjana vAlI vibhakti ke Ane para zAs kI upadhA ko it hotA hai // 124 // ata: A ko 'i' hokara zis tas rahA / nimitta se pare zAsa vasa ghasa ke sa ko 'e' ho jAtA hai / / 125 // punaH 'tavargasya ghaTvargAdavarga:' niyama se e se pare tavarga ko Tvarga hokara 'ziSTaH' bnaa| zAs anti / 'jakSAdizca' 109 sUtra se zAs ko abhyasta saMjJA karake 'lopo'bhyastAdantinaH' 110 sUtra se anti ke nakAra kA lopa ho gyaa| ata: 'zAsati' banA ! saptamI-satra 124 se ita hokara 'ziSyAta' banA / 'zAs hi' 'hi' ke pare zAs ko 'zA' Adeza evaM cakAra se hi ko dhi hotA hai / / 126 // zAdhi / zAs di hai| hyastanI kI 'di' vibhakti ke Ane para s ko t ho jAtA hai // 127 // evaM vyaMjanAdisyo; sUtra 116 se di si kA lopa ho jAtA hai / azAt aziSTAM / an ko us hokara azAsuH / zAs si aTa kA Agama hokara Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 kAtantrarUpamAlA sau vA // 128 // sasya to bhavati vA stanyAM sau pre| azAt azA: aziSTaM aziSTa / ashaasN| ashissy| aziSma / shissyte| dIdhIG dIptidayanayoM: beboG smaanulle| dAdhI . e iva svAsayogapUrvasyAnekAkSarasya iti ya: / AdIdhyAte aadiissyte| dIdhIvevyorivarNayakArayoH / / 129 // dIdhIvevyorantasya lopo bhavati ivarNayakArayo: pgnH| AdIdhIta AdIdhyAtA AdIdhIran / AdIdhItAM AdIdhyAtA AdIdhyatAM 1 AdIdhISva AdIdhyAthA AdIdhIdhvaM / dIdhIvevyozca // 130 // anayo; paJcamyuttame ca guNo na bhavati / AdIdhyai AdodhyAvaha AdIdhyAmahai / AdIdhIta AdIdhyAtAM AdIdhyata / AdIdhyate / vevIte vevyAte vevyate / vevIta vevIyAta vevIran / vevItAM vevyAtAM vevyatAM / vevISva vevyAthAM vevIrdhva / vevyai vevyAvahai vevyAmahai / avevIta avevyAtAM avevyata / avevIthA: avevyAthAM avevIvaM / avevi avevIvahi avevImahi / vevyate / ID stutau / ITTe IDAte / IDate / IDjanoH sdhve ca // 131 // IDjano: sdhve ca sArvadhAtu ke pare iT bhavati / IDiSe IDAthe IDidhye / IDe IDvahe Imahe / IDIta IDIyAtAM IDIran / ITTA IDAtAM IDatAM / aiTTa aiDAtAM aiData / IDyate / ityAdi / Nu stutau / jhastanI kI si ke Ane para s ko t vikalpa se hotA hai // 128 // azAt / visarga hokara 'azA:' bnaa| bhAva karma meM ziSyate / dIdhIG dhAtu dIpti aura krIDA artha meM hai / vevIG vetana aura atulya artha meM hai| AG pUrvaka dIdhI dhAtu hai| AdIdhI te =AdIdhIte / AdIdhI Ate haiM "ya ivarNa syAsaMyoga pUrvasyAnekAkSarasya" 170veM sUtra se ivarNa ko y hokara 'AdIdhyAte' ante meM nakAra kA lopa hokara AdIdhyate banA / saptamI meM-AdIdhI Ita hai| ivarNa aura yakAra ke Ane para dIdhI vevI ke aMta kA lopa ho jAtA hai / / 129 // AdIdhIta, AdIdhIyAtAM / paMcamI meM--AdIdhItA AdIdhyAtA, AdIdhyatAM / paMcamI ke uttama puruSa dIdhI aura vevI ke paMcamI ke uttama puruSa meM guNa nahIM hotA hai // 130 // ata: AdIdhI +ai= AdIdhya, AdIdhyAvahai / AdIdhyAmahai / hastanI meM-adIdhIta meM AG upasarga lagakara AdIdhIta bnaa| bhAvakarma meM-AdIdhyate // aise hI 'vevIte' vevyAte vevyate / vevIta / veviitaa| avevIt / bhAvakarma meN-vevyte| ID dhAtu stuti artha meM hai| IT te hai 'tavargasya SaTavATTavarga:' sUtra se svarga hokara 'I?' bnaa| IDAte, iDate / Ida se, Ida dhve / / se dhve sArvadhAtuka ke Ane para IT aura jan dhAtu se iT kA Agama ho jAtA hai // 131 // IDiSe, IDAthe, IDidhve / IDIta / iittttaaN| aiTTa aiddaato| bhAva karma meM-IDyate / ityAdi / Nu dhAtu stuti artha meM hai| 'yo na:' 55veM sUtra se dhAtu kI Adi kA NakAra 'na' ho jAtA hai ata: 'nu ti' hai| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 225 uto vRddhirvyaJjanAdau guNini sArvadhAtuke // 132 / / dhAtoruto vRddhirbhavati vyaJjanAdau guNini sArvadhAtuke pare / vRddhigrahaNAdhikyAdabhyastasya vRddhirna bhavatItyarthaH // nauti nuta: nuvanti / nauSi nutha: nutha / naumi nuva: numaH / nuyAt nuyAtAM nuyuH / nautu nutAt nutAM nukntu| anaut anutAM anuvan / nUyate / evaM puJ stutau / stauti stavIti stuta: stuvanti / stute stukA sukle| sTUDe / mAtuna anaaro| karNoterguNaH // 133 / / UNoMterguNo bhavati vyaJjanAdau guNini sArvadhAtuke pare / prorNoti / vRddhigrahaNAdhikyAt abhyastasya pRthakkaraNAdvA proNoti proNuta: proNuvanti / proNoSi pro#Si proNutha: proNutha / promi proNomi proNuva: proNumaH / proNute proNuvAte proNuvate / proNuyAt proNuyAtAM proNuyuH / proNuvIta / proNoMtu proNItu proNutAM proNuvantu / proNutAM proNuvAtAM proNuvatAM / stanyAM ca / / 134 // Urgub ityetasya hastanyAM guNo bhavati vyaJjanAdau vacane pare / praurNot prauryutAM praurguvan / proNuta praurjuvAtAM prauNuvata / profrayata ityAdi / vid jJAne / vetti vitta: vidanti / vidyAt vidyAtAM vidyuH / vettu vittAt vitAM vidntu| vida Am kaJ paJcamyAM vA / / 135 // vyaMjanAdi guNI sArvadhAtuka vibhakti ke Ane para dhAtu ke ukAra ko vRddhi ho jAtI hai // 132 // 'sUtra meM vRddhi zabda ko grahaNa kiyA hai isakA artha hai ki abhyasta ko vRddhi nahIM hotI hai| nauti, nutaH, nu anti sUtra 83 se 'u ko ut hokara nuvanti bnaa|' saptamI meM-nuyAt / paMcamI meM nautu, nutAt / hya0 meM- anaut / bhAvakarma meM nUyate / aise hI 'stu' dhAtu stuti artha meM hai| vRddhi hokara 'stauti' bnaa| eka bAra 'buva ID vacanAdiH' 81veM sUtra se 'Ida' evaM guNa hokara 'stavIti' banA 'stutaH' stuvanti / Atmanepada meM-stute stuvAte stuvate hai / bhAvakarma meM-stUyate / Urgub dhAtu AcchAdana karane artha meM hai / Urgu ti hai| UrNa dhAtu ko vyaMjanAdi guNI sArvadhAtuka meM guNa ho jAtA hai // 133 / / yahA~ sUtra pRthak banAne se 'vA' kA grahaNa ho jAtA hai ata: Upara sUtra meM vRddhi' grahaNa kI adhikatA se yA abhyasta ko pRthak karane se vikalpa se vRddhi bhI ho jAtI hai| pra upasargapUrvaka prorNoti, vRddhi pakSa meM --- prorNoti, proNuta: proNuvanti / Atmanepada meM--proNute, pronnuvaate| proNuyAt / proNuvIta / proNotu / proNautu / pronnutaaN| ___hastanI meM vyaMjanAdi guNI vibhakti ke Ane para Urgu ko nitya hI guNa ho jAtA hai // 134 // prauNot / U ko hyastanI meM 'svarAdInAM vRddhirAdeH' sUtra 48 se vRddhi hokara oNIt banA puna: 'pra' upasarga se 'praurNot' banA / prauNuta, praurjuvAtAM prauTuMvat / bhAvakarma meM-prorNayate / vid dhAtu jJAna artha meM hai| guNa hokara d ko prathama hokara vetti, vitta:, vidanti vidyAt / vettu, vittaat| paMcamI meM viT se pare vikalpa se Am hokara 'kR' dhAtu kA prayoga hotA hai // 135 // Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 kAtantrarUpamAlA vida: para Am bhavati tata: kRJ prayujyate paJcamyAM / Ami vidhereveti guNo na bhavati / vidAMkarotu vidAMkurutAt vidAMkurutAM vidAMkurvantu / vidAMkuru / avet avittAM avidan / vidAdervA // 136 / / vida AdantAd dviSazcAn us vA bhavati hastanyo / aviduH / vidyate / evaM hyastanyAM / AdantAt / psA bhakSaNe / apsAt apsAtAM / apsan ! AkArasyosi // 137 // AkArasya lopo bhavati usi pare / apsuH / rA lA AdAne / alAt alAtA alAn aluH / arAt arAtAM arAn aru: / dviS aprItau / adveT adviSTAM adviSan adviSuH / bhAvakarmaNo:-rAyate / lAyate / psAyate / dvissyte| samo gmcchprcchisshruvettyrtidshaam||138 // sama: pareSAmAtmanepadaM bhavati / saMvite / saMvidAte sNvidte| vettervA // 139 // vette: parasyAMteriyaM bhavati / saMvidrate / saMvidIta saMvidIyAtAM saMvidIran / saMvittAM saMvidAtAM saMvidatAM saMvidratAM / samavitta samavidAtAM samavidrata samavidata / / iN gatau / eti ita: / iNazca // 140 / / Ama ke Ane para 'Ami vidhereva' isase guNa nahIM hotA hai / vidAMkarotu vidAMkurutAt, vidAMkurutA vidAkurvatu / Am kR, nahIM hone para vettu vittAM vidantu / avet avittA avidan / vida aura AkArAMta dhAtu aura dviSa ke pare vikalpa se an ko us ho jAtA hai // 136 // aviduH banA / bhAva karma meM vidyate / AkArAMta dhAtu se-psA dhAtu khAne artha meM hai| psAti, psAta: psAnti / psAyAt / psAtu / apsAt apsAtA apsA an, apsA, us / us ke Ane para AkAra kA lopa ho jAtA hai // 137 // apsAna, apsuH / rA, lA dhAtu lene artha meM hai| lAti / lAyAt / lAtu, alAt alAtAM, alAn aluH / rAti / rAyAt / rAtu / arAt arAtAM arAn, aruH / dviS aprIti artha meM hai| dveSTi dviSTaH dviSanti / dviSyAt dveSTu / adveda adviSTAM adviSana, adviSu / bhAvakarma meM rAyate / lAyate / psAyate / dviSyate / sama upasarga se pare gam, Rccha, praccha, sa zru vid, kra aura dRz dhAtu AtmanepadI ho jAte haiM // 138 // saMvite saMvidAte sNvidtte| vid ke pare 'ante' ke Ane para vikalpa se 'i' ko 'ira' ho jAtA hai // 139 // saMvidrate banA / saMvidIta / saMvittA, saMvidAtA, saMvidatAM saMvidatAM / samavitta / iN dhAtu gati artha meM hai--eti itaH / i anti hai| svarAdi aguNa vibhakti ke Ane para iN ko ya ho jAtA hai / / 140 // Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 227 iNazca yo bhavati svraadaavgunne| yanti / eSi itha: itha / emi iva: ima: / iyAt iyAtAM iyuH / etu itAt itAM yantu / ihi itAt itaM ita / ayaani| ayAva ayaam| aita aitAM / parApi vRddhiriNamAtrAzritena yatvena baadhyte| sAvakAzAnavakAzayoranavakAzo vidhirbalavAn / iti na vRddhiH / iNazeti yatvaM / eterye hyastanyAm / / 141 // eteye pare aTo'varNasya dI? bhavati hyastanyAM / Ayan / ai: aita aita / AyaM aiva aima / duh prpuurnne| dAderghaH / / 142 / / dAdehasya dho bhavati dhuTyante c|| ghaDhadhabhebhyastathortho'dhaH / / 143 / / ebhya: dhAvarjitebhya: parayostathodhoM bhavati / dogdhi dugdhaH duhanti / tRtIyAdevadhabhAntasya dhAtArAdidhAturthatva sthavAH // 144 // ghaDhadhabhAntasya dhAtorAdestRtIyasya caturthatvaM bhavati sthyo: parataH / dhokSi dugdha: dugdha / domi dula: duhma: / dugdhe duhAte duhate / duhyAt duhyAtAM duhyaH / duhIta duhIyAtAM duhIran / dogdhu dugdhAt / dugdhAM duhantu / hudhuDbhyAM hedhiH / dugdhi dugdhAt dugdhaM dugdha / dohAni dohAva dohAma / dugdhAM duhAtA duhatAM / yanti / iyaat| etu / ihi / i Ani paMcamI ke uttama puruSa meM guNa hokara 'e ay' sUtra lagakara ayAni ayAva ayAma / hyastanI meM-pUrvasvara ko vRddhi hokara aita aitA / i an hai / para bhI vRddhi iNa mAtra ke Azrita yatva se bAdhita ho jAtI hai| ata: "iNazca" isa sUtra se i ko y huA punaH hastanI meM pUrva meM aTa kA Agama karake iN ke ya ke pare hyastanI meM aT ke avarNa ko dIrgha ho jAtA hai // 141 // ata: 'Ayan' banA / ai: aitaM aita / AyaM' aiva aima / am ke Ane para 'i' ko 140 sUtra se 'ya' karake aT aura dIrgha karake 'Ayam' bnaa| duh dhAtu prapUraNa-duhane artha meM hai / duh ti hai / dhuTa aMta meM Ane para dA Adi ke ha ko gh ho jAtA hai // 142 / / dugh ti rhaa| dhAva se varjita gha, Dha, dha, bha, se pare ta aura tha ko 'dh' ho jAtA hai // 143 / / guNa hokara "dhuTAMtRtIyazcaturtheSu" sUtra se gh ko g hokara 'dogdhi' banA / dugdha; duhanti / duha si duha dhve / 'dadeghaH' se hakAra ko gha hokara 'dugh' bnaa|| "s' 'dhva' vibhakti ke Ane para tRtIyAdi vAle gha, Dha, dha, bhAnta dhAtu kI Adi ke tRtIya akSara ko caturtha ho jAtA hai // 144 // dhugh 'aghoSe prathamaH' se 'dhuk' ho gayA 'nAmikaraparaH' se s ko S hokara guNa hokara 'dhokSi' bnaa| dugdhaH, dugdha / dohi duhvaH duhAH / dugdhe duhAte, duhate / dhukSe duhAdhe dhugdhve / duhAt / duhIta / dogdhu / duh hi "hadhAbhyAM hedhiH" 89veM satra 'dhi' hokara gdhi banA / dohaani| dugdhaaN| duha di hai 'dAderghaH' sUtra se ha ko dh "vyaMjanAdisyoH" 116 sUtra se di si kA lopa ho gyaa| 1. ayam prayoga meM 140 sUtra kI prApti nahIM hai kAraNa sUtra kA artha hai jisa svara para meM rahate guNa na ho am para meM rahate guNa hotA hai ataH iam isa dazA meM i ko guNa karake ay ap ama banA svarAdi baba bhI hai aT dIrgha ho gayA Ayam prayoga banA / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 kAtantrarUpamAlA lope ca disyoH // 145 // ghaDhayabhAntasya dhAtorAdestRtIyasya caturthatvaM bhavati disyoloMpe'pi / adhok adugdhAM aduhan / adhok adugdhaM adugdha / adohaM aduhna aduhma / adugdha aduhAtAM aduhata / liha AsvAdane / ho ddhH||146 // dhAtorhasya Dho bhavati dhuTyante ca / he Dhalopo dIrghazcopadhAyAH // 147 / / Dhe pare Dhalopo bhavati upadhAyA dIrghazca / leDhi lIDha: lihanti / lekSi lIDha: loDha / legi liGgaH ligaH / lIDe lihAte lihate / likSe / lihAthe lIve lihe lihahe lihmahe / lihyAt / lihIta / leDhu loDhAt lIdAM lihntu| leddhi lIDhAt lIDhaM lIDa / lehAni lehAva lehAma // lIr3hA lihAtA lihatAM / likSva lihAthAM lIvaM / lehai lehAvahai lehAmahai / aleT alIThAM alihan-alIda / lihyate // ityadAdiH smaaptH| // atha juhotyAdigaNa: hu daanaadnyoH| juhotyAdeza // 148 / / juhotyAdezca parasya vikaraNasya lugbhavati / dvivacanamanabhyAsasyaikasvarasyAdyasya / / 149 // di si kA lopa hone para bhI gha Dha dha bhAnta dhAtu kI Adi ke tRtIya akSara ko caturtha ho jAtA hai // 145 // ' 'aghoghe prathama:' se gh ko prathama akSara hokara virAme vA se adhok adhoga banA / 'si' meMadhokam / am-adohN| adugdha / bhAva karma meM dhyte| liha dhAtu AsvAdana artha meM hai| dhuTa aMta ke Ane para liha ke ha ko 'da' ho jAtA hai / / 146 / / lida ti dhadhabhebhyastathortho'dha 143 sUtra se ta, tha ko dha hokara 'tavargasya SaTvargAdRvargaH' sUtra 118 se Ta varga hokara dh ko d huaa| guNa hokara 'leT Dhi' / Dha ke pare Dha kA lopa ho jAtA hai aura upadhA ko dIrgha ho jAtA hai // 147 // ata: ledi lIDhaH lihanti / lida si hai 'SaDho: ka: se' sUtra 119 se da ko k hokara s ko e hokara lekSi bnaa| loDhe lihAte lihate, likSe lihAte lidhve sUtra 118 se 've' banAkara "Dhe Dhalope" 147 lU ko lopa hokara lITve' banA lihe lihvahe, lihhe| lihyAt / lihIta / leDha / loDhAM lihAtAM lihatAM, likSva / aled / alIDha / bhAvakarma meM liyate / isa prakAra se adAdi gaNa prakaraNa samApta huaa| atha jahotyAdi gaNa prArambha hotA hai| 'hu' dhAtu dAna dene aura khAne artha meM hai| 'hujjati' hai| juhotyAdi se pare vikaraNa kA luk ho jAtA hai // 148 // dhAtu ke avayava bhUtaanabhyAsa, eka svara vAle Adi ke varNa ko dvitva ho jAtA hai // 149 // Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGastaH 229 dhAtoravayavasyAnabhyAsasya ekasvarasyAdyasya varNasya dvivacanaM bhavati / iti vrtte| jahotyAdInAM sArvadhAtuke // 150 // juhotyAdInAM dvirvacanaM bhavati sArvadhAtuke pre| pUrvo'bhyAsaH // 151 // dviruktasya dhAtoH pUrvo'vayavo'bhyAsasaMjJo bhavati / ho jaH // 152 // abhyAsahakArasya jakAro bhavati / juhoti juhutaH / dvayamabhyastam // 153 / / ghAtorabhyAsa itarazceti dvayamabhyastasaMca bhavati / lopo'bhyastAdantinaH // 154 // abhyastAtparasyAnternakArasya lopo bhavati / - juhote: sArvadhAtuke // 155 // juhote; ukArasya vakAro bhavati svarAdAvaguNe sArvadhAtuke pare / juhvati / juhoSi juhuya: juhutha / juhomi juhuva: juhuma: / / ityAdi / ohAG gtau| bhRvhAGmAGAmit // 156 // bhRJ hAG mAG ityeteSAmabhyAsasya idbhavati sArvadhAtuke pare / ubhayeSAmIkAro vyaJjanAdAvadaH / / 157 / / / ubhayeSAmabhyastakrayAdivikaraNAnAM dAvarjitAnAmAkArasya IkAro bhavati vyaJjanAdAvaguNe sArvadhAtuke pare / jihiite| yaha sUtra anuvRtti meM calA A rahA hai| ___ sArvadhAtuka ke Ane para juhoti Adi ko dvitva ho jAtA hai // 150 // 'hu hu ti' dvitva kiye gaye dhAtu ke pUrva avayava kI abhyAsa saMjJA ho jAtI hai // 151 // ___ abhyAsa ke hakAra ko 'jakAra' ho jAtA hai // 152 // juhoti, juhuta: / ju hu anti| / ghAtu ke abhyAsa aura itara donoM ko 'abhyasta' saMjJA ho jAtI hai // 153 // __ abhyasta se pare anti ke nakAra kA lopa ho jAtA hai // 154 // svarAdi aguNa sArvadhAtuka ke Ane para juhoti ke ukAra ko 'va' ho jAtA hai // 156 // juhati banA / ityAdi / ohAG gati artha meM haiN| 'hA hA te' hai pUrva ko abhyAsa saMjJA ho gii| sArvadhAtuka meM bhRJ hAG mAG inake abhyAsa ko ikAra ho jAtA hai // 156 // vyaMjanAdi aguNa sArvadhAtuka ke Ane para donoM hI abhyasta bane hue haiM jahA~ para aise dA varjita AkAra ko 'IkAra' ho jAtA hai // 157 // mRtAGmAGamit 156 sUtra se abhyAsa ko ikAra hokara 'ho ja:' sUtra se jakAra hokara jihiite| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 kAtantrarUpamAlA abhyastAnAmAkArasya // 158 / / abhyastAnAmAkArasya lopo bhavatyaguNe sArvadhAtuke pare / jihAte jihate / jihISe jihAthe jihIdhve / jihe jihIvahe jihImahe / / jihIta jihIyAtAM jihIran / jihItAM jihAtAM jihatAM / jihISva jihAthAM jihIdhvaM / jihai jihAvahai jihAmahai / ajihIta ajihAtAM ajihata / evaM mAG mAne zabde ca 1 mimIte mimAte mimate / mimISe bhimAthe mimIdhve / mime mimIvahe mimImahe / hudhA DubhRJ dhAraNapoSaNayoH / dvitIyacatarthayoH prathamatRtIyau / / 159 // __ abhyAsasya dvitIyacaturthayo: prathamatRtIyau bhavataH / bibharti bibhRta: bibhrati / birSi vibhRthaH bibhRtha / bibharmi bibhUvaH bibhRma: 1 bibhRte vibhrAte bibhrate / bibhUSe bibhrAthe bibhRdhve / vibhre bibhRvahe bibhRmahe / abhyAsasya hasvo bhavati / dadhAti / tathoza ddhaateH||161|| dadhAterdhAtoH AdestRtIyacaturthatvaM bhavati tatho: sedhvocAguNe parata: / dhatta: dadhati / dadhAsi dhattha: dhattha / dadhAmi dadhvaH dadhmaH / dhatte dadhAte dadhate / dhatse dadhAthe dhaDve / dadhe dadhvahe dadhmahe / bhAvakarmaNoza / aguNa sArvadhAtuka Ane para abhyasta ke AkAra kA lopa ho jAtA hai // 158 // jihAte / jihate / 'Atmane cAnakArAt' sUtra 79 se nakAra kA lopa ho gayA hai / jihIta / jihItAM / ajihIta / mAGa dhAtu mApa karane aura zabda karane artha meM hai 1 mA mA te 156 se abhyAsa ko 'i' 157 se abhyasta ko 'I' hokara mimIte bnaa| DudhAJ aura DubhRJ dhAtu dhAraNa poSaNa artha meM haiN| bhR bhR ti 156 se abhyAsa ko ikAra hokara bhi agale ko guNa hokara bhibhara ti hai| abhyAsa ke dvitIya ko prathama evaM caturtha ko tRtIya akSara ho jAtA hai // 159 // bibharti / bibhRtaH / bibhrati 'dvayamabhyastaM' se abhyasta saMjJA karake 'lopo'bhyastAdantinaH 154 se nakAra kA lopa mayA ata: 'ramavarNa:' se saMdhi ho gaI hai| Atmane pada meM bibhate / / __thA dhA ti 'dvitIya caturthayoH prathamatRtIyau 159 sUtra se pUrva ko tRtIya akSara hokara-dAdhA ti rhaa| dhAJ dhAtu meM abhyAsa ko hrasva ho jAtA hai // 160 / / "dadhAti' banA / dA thA tas hai| ta, tha, se, dhve aguNI vibhaktiyoM ke Ane para dhA dhAtu ke Adi ke tRtIya ko caturtha ho jAtA hai // 161 // dhA dhA tas 'abhyastAnAmAkArasya' 158 sUtra se abhyasta ke AkAra kA lopa hokara 'aghoSe prathamaH' se prathama akSara hokara 'DdhAba hasva:' se abhyAsa ko hrasva hokara dhatta: banA / dadhAsi dhattha: dhattha / dadhAmi dadhvaH dadhmaH / dhA thA te abhyAsa ke caturtha ko tRtIya hokara hasva hokara puna: 161 sUtra se caturtha ho gayA aura abhyasta ke 'AkAra' kA lopa hokara 'dhatte' bnaa| aise hI se dhye, vibhakti meM dhatse 'dhaddhve' bnaa| bhAvakarma meM Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: nAmyantAnAM yaNAyiyannAzIzibvavekrIyiteSu dIrghaH / / 162 / / nAmyantAnAM dhAtUnAM dIrgho bhavati yaNAdInAM ye cvau ca pare / hUyate / adAb dAdhau dA // 163 // DudAJ dAne / dAN dAne / do avakhaNDane / deG rakSaNe / ete catvAro dArUpAH / DudhAJ dhAraNapoSaNayoH / dheT pA pAne ityetau dhaaruupoN| dAp lavane, daip zodhane ityetau varjayitvA dAdhA ityetau dAsaMjJau bhavataH / 231 dAmAgAyati pibati sthAsyati jahAtInAmIkAro vyaJjanAdau // 164 // dAsaMjJakamArUpakagAyatipibattisthAsyatijahAtInAmantasya IkAro bhavati vyaMjanAdAvaguNe sArvadhAtuke pare / dIyate / dhIyate / mAG mAne zabde ca / mIyate mIyete miiynte| ke ge re zabde / gIyate / pIyate / SThA gatinivRttau / nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH / sthIyate / yo antakarmaNi / avasIyate / ohAk tyAge / hIyate / juhuyAt juhuyAtAM juhuyuH / dheT pA pAne / dadhyAt dadhyAtAM dadhyuH / dadhIta dadhIyAtAM dadhIran / juhotu juhatAt juhutAM juhvatu juhudhi juhutAta juhutaM juhut| juhavAni juhavAva juhavAma / mimIta mimIyAtAm mimIran / mimItA mimAtAM mimatA / mimISva mimAthAM mimIdhvaM / mimeM mamAva mimAma / bibhartu vibhRtAM vibhratu / vibhRtAM vibhrAtAM vibhratAM / dadhAtu dhattAt dhattAM dadhatu / abhyastAnAmakArasya iti lope prApte / "lopasvarAdezayoH svarAdezo vidhirbalavAn" iti svarAdezo bhavati / dAsyorabhyAsalopazca // 165 // nAmyanta dhAtu ko yaNa Adi pratyaya, citra pratyaya ke Ane para dIrgha ho jAtA hai // 162 // hu yate = hUyate / dAp p ko chor3akara dA dhA, dhAtu 'dA' saMjJaka hote haiM // 163 // DudAJ - dAna denA, dAN- dAna denA, do- khaMDa karanA, deG--rakSA karanA, ye cAra dhAtu dA rUpa haiN| DudhAJ -- dhAraNa poSaNa karanA, gheT pA-- pInA ye do dhAtu dhArUpa haiN| dAp---kATanA, daip zodhana krnaa| ina do dhAtuoM ko chor3akara uparyukta dA, dhA rUpa dhAtu 'dA' saMjJaka hote haiM / vyaMjanAdi aguNa sArvadhAtuka vibhakti ke Ane para dA, mA, gA, pA, sthA, hA dhAtu ke anta ko IkAra ho jAtA hai // 164 // ataH dIyate dhIyate mIyate bana gye| kai meM haiM, dhAtu zabda karane artha meM haiN| goyate, thA - pIyate / ThA - ThaharanA | 'dhAtvAdeH SaH saH' sUtra se sakAra hone se nimitta ke abhAva meM naimittika kA bhI abhAva ho gayA ataH ThakAra ko thakAra hokara sthA rahA sthIyate / So aMta karanA -- avasIyate / ohAk tyAga karanA, hIyate / ityAdi / saptamI meM-- juhuyAt / dadhyAt / dadhIta 158 se AkAra kA lopa huA haiN| juhotu juhudhi / uttama puruSa meM guNa hokara juhavAni juhavAva juhavAma mitIta, mibhIyAtAM mimIrana / mimItAM / bibhartu / vibhRtAM / dadhAtu / 'dhA dhA hi' 'abhyastAnAmAkArasya' sUtra se abhyasta ke AkAra kA lopa prApta thA kiMtu lopa aura svara ke Adeza meM svara ke Adeza kI vidhi balavAn hotI hai isa nyAya ke anusAra 'hi' vibhakti ke Ane para dA saMjJaka aura as dhAtu ke anta ko 'e' hokara abhyAsa kA lopa ho jAtA hai // 165 // Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 kAtantrarUpamAlA dAsaMjJakasyAstezca hau parentasya etvaM bhavati abhyAsalopazca / yathAsaMkhyaM / dhehi dhattAt dhattaM dhatta / dadhAni dadhAva dadhAma / dhattAM dadhAtAM dadhatAM / anudota ajuhutAM ! ana ussijabhyastavidAdibhyo'bhuvaH // 166 // sijabhyastavidAdibhyaH parasya ana us bhavati / abhuvaH / abhyastAnAmasi || 167 // abhyastAnAM guNo bhavati usi pare / ajuhavuH / ajuho: ajuhutaM ajuhut| ajuhavaM ajuhuva ajuhuma / ajihIta ajihAtAM ajita abibhaH abibhRtAM abibharuH / avibhaH abibhRtaM abibhUta / abhiraM abibhRva abibhRma / avibhRta avibhrAtAM abibhrt| amimIta amimAtAM abhimata / amimIdhAH amimAthAM amimIdhvaM / amimi amimIvahi amimImahi / adadhAt adhattAM / AkArasyosi // 168 // AkArasya lopo bhavati usi pare / adadhuH / adhatta adadhAtAM adadhata / tribhI bhaye / bibheti bibhitaH bibhItaH / bhiyo vA / / 169 / / bhayo vA ikAro bhavati vyaJjanAdAvaguNe sArvadhAtuke pare / ya ivarNasyAsaMyogapUrvasyAne kAkSarasya // 170 // asaMyogapUrvasyAnekAkSarasya ivarNasya yo bhavati svarAdAvaguNe pare / bibhyati ityAdi / hI lajjAyAM / krama se -- ghetAta me - dhanAt / vattAM / ajuhot / ajuhu an hai / bhU ko chor3akara sic abhyasta aura vivAdi se pare an ko 'us' ho jAtA hai // 166 // usa ke Ane para abhyasta ko guNa ho jAtA hai // 167 // ajuhavuH banA ajuho: ajuhu + am - ajuhavam / ajihIta / aba bhRdi / 'vyaMjanAdisyo:' se sidi kA lopa hokara guNa hokara r kA visarga huA abibhaH / an meM-- abibharuH / abibhrt| amimIta / adadhAt adhattAM / 'adadhA us / usa ke Ane para AkAra kA lopa ho jAtA hai // 168 // adadhuH / adhata bhI dhAtu bhaya artha meM haiM bhI bhI ti caturtha ko tRtIya akSara evaM DudhAJ hrasvaH 160 sUtra se abhyAsa ko hrasva hokara evaM dhAtu ko guNa hokara 'bibheti' banA / 'bibhI tas' haiN| vyaMjanAdi aguNa sArvadhAtuka ke Ane para 'bhI' ko vikalpa se ikAra ho jAtA hai // 169 // ataH bibhitaH, tribhItaH / bibhI anti 154 sUtra se nakAra ko lopa hokara-- svarAdi aguNI vibhakti ke Ane para asaMyoga pUrva anekAkSara vAle ivarNa ko yakAra ho jAtA hai // 170 // bibhyati banA / hrI dhAtu -- lajjita honA hI hI ti 'ho jaH' se 'jI' 160 sUtra se hrasva hokara ji Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH abhyAsasyAdivyaJjanamavazeSyam // 171 / / abhyAsasyAdivyaJjanamavazeSyaM bhvti| anAdelopa ityrthH| jiheti jihrItaH / svarAdAvivarNovarNAntasya dhAtoriyuvAviti iyAdeza: / jihiyati / ohAk tyaage| jahAti jahIta: / jahAtervA // 172 // jahAte: sArvadhAtuke vyaJjanAdAvaguNe pare AkAra ikArAdezo bhavati vA 1 jahita: jahIta: jahati / jhaasi| ubhayeSAmIkAro vyaJjanAdAvadaH / jahItha: jAhitha: jahItha jahitha / jahAmi jahIva: jahiva: jahIma: jahimaH / lopaH saptamyAM jahAteH / / 173 / / __jahAterantasya lopo bhavati saptamyAM vyaJjanAdAvaguNe sArvadhAtuke pare / jahyAt jahyAtAM jahyaH / jahAtu jahItAt jahitAt jahItAM ahitA jhtu| __ AtvaM vA ho // 174 / / jahAterantasya AtvaM ItvamitvaM ca bhavati vA hau pare / jahAhi jahihi jahIhi jahItAt jahitAt jahItaM jahitaM jahIta jahita / jahAni jahAva jahAma / ajahAt ajahItAM ahitAM abahuH / ajahA: ajahItaM abahitaM ajahIta ajahita / ajahAM ajahiva ajahIva ajahima ajahIma / ityAdi / R sU gatau / pR pAlanapUraNayoH / tipipatyAzca // 175 // anayorabhyAsasya indati sArvadhAtuke pre| abhyAsa kA Adi vyaMjana avazeSa rahatA hai||171 // arthAt Adi se bAda ke rakAra kA lopa ho jAtA hai taba guNa hokara 'jiheti' jihvIta: bnaa| jihI ati 'svarAdAvivarNovarNAntasya dhAtoriyuvauM' 83 sUtra se iy Adeza hokara "jihiyati' banA / auhAka-tyAga krnaa| 'hA hA ti' 'ho ja: sUtra se abhyAsa ko 'ja' hokara sUtra 160 se hrasva hokara 'jahAti' jahA tas / sArvadhAtuka vyaMjanAdi aguNa vibhakti ke Ane para jahAti dhAtu ke AkAra ko vikalpa se ikAra ho jAtA hai // 172 // jahita, 157veM sUtra se IkAra hokara jahIta:' banA jahA / anti 158 se AkAra ko lopa hokara nakAra kA lopa hokara 'jahati' banA / 'ja hA yAt' saptamI meM jahAti ke anta kA lopa ho jAtA hai // 173 // jahyAt / jahAtu jahitAta, jahItAt / ja hA hi| hi ke Ane para jahAti ke anta ko 'AI aura 'i' ho jAtA hai // 174 // jahAhi, jahIhi, jahihi / ajahAt / ityAdi / U sR gati artha meM hai| pR dhAtu pAlana aura pUraNa artha meM hai| Rkati / pR pR ti| sArvadhAtuka meM R ke abhyAsa ko ikAra ho jAtA hai // 175 // iRti| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 kAtantrarUpamAlA abhyAsasyAsavaNe / / 176 // abhyAsasya iva!varNayoriyuvau bhavato'savaNe pare / iti iyata: iyati / iyarSi iyatha: iyatha / iyarmi iyava: iyamaH / iyyAt iyayAtAM iya'yuH / iyatu iyatAt iyatA iyatu / iyahi iyatAt iyataM iyata / iyarANi iyarAva iyraam| aiya: aiyA aiyruH| aiya: aivRtaM aiyata / aiyaraM aiyUva aiyama / guNAsimapAnAdhoriti guNa. / mAve-ayate / / varNasyAkAraH // 177 // abhyAsasya RvarNasyAkAro bhavati / sasarti sasRta: sasrati / sasyAt sasRyAtAM sasRyu: / sasartu sastAt sasRtAM sasratu / asasa: asasRtAM asasaruH / ynnaashissoyeN||178|| dantAdikArAgamo bhavati yaNAzivorye pare / niyate / piparti pipRtaH / piprati / pipRyAt pipyAtA pipRyuH / pipatu pipRtAt pipRtA pipratu / apipa: apipRtA apiparu: / Nijir zaucapoSaNayoH / vijir pRthagbhAve / viSla vyAptau / viS zabde / nijivijiviSAM guNaH sArvadhAtuke // 179 // nijAdInAmabhyAsasya guNo bhavati sArvadhAtuke pre| cavargasya kirasavaNe // 18 // cavargasya kirbhavati asavarNe dhuTi pare ante ca / nenekti nenikta: nenijati / nenekSi neniktha: neniktha / nenejmi nenijva: nenijmaH / nenijyAt nenijyAtAM nenijyuH / nenektu neniktAt neniktAM nenijatu / nenegdhi neniktAt neniktaM nenikt| asavarNa ke Ane para abhyAsa ke ivarNa uvarNa ko iy uv hotA hai // 176 / / / Age guNa hokara iyarti, iyata: 'ramRvarNa:' se saMdhi hokara iy R ati = iyarti / iyyAt / iyatu / ib Ani guNa hokara iyarANi bnaa|| bhAvakarma meM- ya te 'guNotisaMyogAdyo:' 71 sUtra se guNa hokara 'aryate' bnaa| sa sa ti abhyAsa ke RvarNa ko akAra ho jAtA hai // 177 // guNa hokara 'sasarti' banA / sasRta: ssrti| sahayAt / ssrtu| asasa: asamRtAM asasaruH / bhAvakarma meMyaNa AziS aura y pratyaya ke Ane para RkAra se ikAra kA Agama hotA hai // 178 // sa i 'ramRvarNaH' se siyate bnaa| pR pR ti 'atipipayozca' 175 sUtra se abhyAsa ko 'i' hokara guNa hokara piparti bnaa| pipRyAt / pipatu / apipa: apipRtAM apiparu: / Nijir-zuddhi karanA, poSaNa krnaa| vijir-pRthaka honA, viSla--vyApta honA, viS-..zabda krnaa| ___No na:' sUtra se N ko na karake nij dhAtu hai| nija nij ti 171 se abhyAsa ke Adi ko zeSa rakhane se j kA lopa huaa| sArvadhAtuka meM nij vij aura viS ke abhyAsa ko guNa ho jAtA hai // 179 / / evaM guNI vibhakti ko guNa hokara ne ne j ti rhaa| asavarNa, ghuTa ke pare aura anta meM cavarga ko kavarga ho jAtA hai // 180 // neneti neniktaH nainijati, nenekSi nenikthaH / nenijyAt / nenektu / nenegdhi / nenij Ani / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 235 abhyastasya copadhAyA nAminaH svare gaNini sArvadhAtuke / / 181 // abhyastasya copadhAyA nAmino guNo na bhavati svarAdI guNini sArvadhAtuke pare / nenijAni nenijAva genijaam| ti manitA bhoginaH / aneneka aneniktaM anenikta / anenijaM anenijva anenijma / vevekti vevikta: vevijati / vevijyAt vaivijyAtAM vevijyuH / vevektu veviktAt veviktAM vevijatu / vevigdhi / avevek aveviktAM avevijuH / veveSTi veviSTa: veviSati / vevekSi veveSThi: veviSTha / veveSmi veviSva: veveSmiH / veviSyAt veviSyAtA veviSyuH / veveSTa veviSTAt veviSTAM veviSatu / dhuTAM tRtIyacaturtheSu iti tRtIyaH / RvarNaTavaraSA mUrdhanyA iti nyAyAt SakArasya DakAraH / veviDDi veviSTAt veviSTaM veviSTa / deviSANi veviSAva veviSAma / aveveTa aveviSTAM avevissuH| aveve: aveviSTa aveviSTa / aveviSaM aveviSva adeviSpa / bhAvakarmaNo:-nijyate / vijyate / viSyate / iti juhotyAdiH / atha divAdigaNa: dicu krIDAvijigISAvyavahAradyutistutimodamadasvapnakAntigatiSu / divaaderyn||182|| divAdergaNAdvikaraNasaMjJako yan bhavati kartari vihite sArvadhAtuke pare / nAminovArakarcharorvyaJjane // 183 // akurcharorvorupadhAbhUtasya nAmino dIrgho bhavati vyaJjane pare / dIvyati dIvyataH dIvyanti / dIvyet dIvyetAM dIvyeyuH / dIvyatu dIvyatAt dIvyatAM dIvyantu / adIvyat adIvyatAM adIvyan / pUG prANiprasave / svarAdi guNI sArvadhAtuka ke Ane para abhyasta aura upadhA ke nAmi ko guNa nahIM hotA hai // 181 // nenijAni / anenek / "vyaMjanAdisyoH" se di si kA lopa ho gayA hai| vij dhAtu se vevekti veviktaH / vevijyAt / vevektu / vevigdhi / viS-veveSTi / veviSa se 'paDhoka: sUtra se' Sa ko k hokara Age sakAra ko SakAra hokara vevekssi| veviS + hi 'dhuTAM tRtIyazcaturtheSu' sUtra 120 se tRtIya akSara hotA thA taba "varNa Tavarga raSA mUrdhanyA:* isa nyAya se pakAra ko '3' punaH 'tavargasya SaTdaTTavarga:' se dhi ko di hokara 'veviDi' aveveT / bhAvakarma meM-nijyate / vijyate / vissyte| isa prakAra se juhotyAdi gaNa samApta ho gyaa| atha divAdigaNa divu dhAtu krIr3A, jItane kI icchA, vyavahAra, kAMti icchA, stuti, moda, mada, svapna, kAMti aura gati artha meM hai| div ti hai| divAdi se 'yan' vikaraNa hotA hai // 182 // kartA meM sArvadhAtuka se pare divAdigaNa se vikaraNa saMjJaka 'yan' hotA hai| vyaMjana vAlI vibhakti ke Ane para kur chur ko chor3akara va kI upadhAbhUta nAmiko dIrgha ho jAtA hai / / 183 // dIvyati dIvyata: dIvyati / dIvyet / dIvyatu / adIvyat / yUG dhAtu prANI ko janma dene artha meM Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA sUyate sUyete sUyante / sUyeta sUyeyAtA sUyeran / sUyatAM sUyetAM sUyantAM / asUyata asUyetAM asUyanta / asUyathA: asUyethA asUyadhvaM / asUye asUyAvahi asUyAmahi / Nahaj bandhane / saMnayati saMnataH saMnahyanti ! saMnahAte saMnayete saMnayante / saMnot saMnotAM saMna yuH / saMnoH saMnadyeta saMnahota / saMnahoyaM saMna va saMnoma / saMnota saMna yAtAM saMnoran / saMnAtu saMnahAtAt saMnahyatAM saMnahyantu / saMnA saMnayatAt sanAtaM saMnayata / saMnayAni saMnahyAva saMnahyAma / saMnaetAM saMnahotAM saMnayantAM / saMnahyasva saMnahothA saMnAdhvaM / saMnadai saMnayAvahai sNnhyaamhai| samanAt samanahatAM smnaan| samanAta samanahotA samanahyanta / ityAdi / bhAvakarmaNozca / dovyate / suuyte| saMnahyate / jimidA snehne| mideH||184|| miderityetasya nAmyupadhasya dhAtorya-svavikaraNe pare guNo bhavati / pramedhati pramedyataH pramedhanti / prameyet / pramedyatu / prAmedyat / zo tanUkaraNe / cho chedane / So antakarmaNi / do avakhaNDane / yanyokArasya // 185 / / dhAtorokArasya lopo bhavati yani pare / zyati zyata: zyanti / zyasi zyatha: zyatha / zyAmi zyAva: zyAmaH / chyati chyata: chyanti / syati syata: syanti / yati dyata: dyanti / zam dam upazame / tamu kAkSAyAM / zram tapasi khede ca / bhrama anavasthAne / kSamUSa sahane / kAmu glAnI / sadA / zamAdInAM dIpoM yani // 186 // zamAdInAM dI? bhavati yani pre| zAmyati / dAmyati / tAmyati / shraamyti| bhrAmyati kSAmyati / klAmyati / mAdyati / janI prAdurbhAve / / jA janervikaraNe // 187 // jane: svavikaraNe pare jA bhavati / jAyate / jAyeta / jAyatAM / ajAyata / hai / G kI itsaMjJA hone se Atmanepada huaa| dhAtvAdeH Sa: saH' sUtra se 'sU' rhaa| sUyate / sUryate / suuyet| sUyatAM / asUyata / Nahaj dhAtu-baMdhana artha meM hai| 'No naH' se na hokara nAti saMnayati banA / saMnahyate / sanot / saMna / saMnayat / saMnayatAM / samanahyat / samanahyata / ityAdi / bhAvakarma meM-dIvyate, sUyate / saMnahyate / jimidA dhAtu seha artha meM hai| 'mid' isa nAmi upadhA vAlI dhAtu ko 'yan vikaraNa ke Ane para guNa ho jAtA hai // 184 // medhati, pramedyati / prameot / pramedyatu / prAmedyat / zo-kRza karanA / cho-chedana karanA / po-samApta honA / do-Tukar3e karanA / zo yan ti hai| 'yan' ke Ane para dhAtu ke okAra kA lopa ho jAtA hai / / 185 // zyati, zyata: zyanti / chyati / syati / yati / zam dam dhAtu upazama artha meM haiM / tamu kAMkSA artha meM, zrama, dhAtu tapazcaryA aura kheda artha meM haiN| pramu-bhramaNa karane / kSamUSa-sahana karane / klama-glAni artha meM, madI dhAtu-harSa artha meM hai| yan ke Ane para zam Adi ko dIrgha ho jAtA hai // 186 / / zAmyati, dAmyati, tAmyati, bhrAmyati, kSAmyati, klAmyati, mAdyati / janI utpanna honaa| jan dhAtu ko apane vikaraNa ke Ane para 'jA' ho jAtA hai // 187 // jAyate / jAyeta / jAyatAM / ajAyata / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 237 yaNi vA / / 188 // yaNi pare janerjAdezo vA bhavati / jAyate janyate / iti divAdiH / atha svAdigaNaH puJ abhivve| nuH svAdeH // 189 // svAdergaNAdvikaraNasaMjJako nurbhavati kartari vihite sArvadhAtuke pare / sunoti sunutaH / norvakAro vikaraNasya // 190 // novikaraNasyAsaMyogapUrvasyokArasya vakAro bhavati svarAdAbaguNe sArvadhAtuke pare / sunvanti / sunoSi sunuthaH sunuth| sunomi| ukAralopo vamorvA // 991 // asaMyogapUrvasya vikaraNasyokArasya lopo vA bhavati vamoH parata: / sunva: sunuva: sunma: sunuma: / sunute sunvAte sunvate / sunuSe sunvAthe sunudhve / sunve sunbahe sunuvahe sunmahe sunumahe / nAmyantAnAM yaNAyinnAzIzcvicekrIyiteSa dIrghaH / / 192 // * nAmyantAnAM dhAtUnAM dIrghA bhavati yaN Ay in AzI: cekrIyiteSu ye cau ca pre| sUyate sUryate / azUG vyAptau / aznute / yaNa ke Ane para jan ko 'jA' vikalpa se hotA hai / / 288 // bhAva meM--yaNa ke Ane para jAyate / janyate donoM rUpa bana gaye / isa prakAra se divAdi gaNa samApta huaa| atha svarAdigaNa prAraMbha hotA hai| ghuJ dhAtu kA artha-snapana, pIDana, snAna aura surA banAne artha meM hai| kartA meM sArvadhAtuka ke Ane para 'su Adi gaNa se 'nu' vikaraNa hotA hai // 189 / / dhAtvAde: Sa; sa: sUtra 54 se sa hotA hai puna: 'nAmyaMtayordhAtuvikaraNayorguNaH' 32veM sUtra se guNa hokara 'sunoti, sunuta:' bnaa| 'dhAtvAde: Sa: saH' sUtra 54 se 'sunu anti' hai| navikaraNa ke ukAra ko 'vakAra' hotA hai // 190 // pUrva meM saMyoga akSara ke na hone se svarAdi aguNI sArvadhAtuka ke Ane para 'nu' ke 'u' ko 'va' ho jAtA hai| sunvanti / va, ma, vibhakti ke Ane para asaMyoga pUrva ke vikaraNa ke ukAra kA lopa vikalpa se hotA hai // 191 // sunva; sunuvaH / sunma: sunuma: banA / Atmanepada meM--sunute sunvAte sunvate 'Atmane cAnakArAt' sUtra se ante ke nakAra kA lopa ho gyaa| sunuSe / sunve, sunbahe, sunuvahe / sunmahe, sunumahe / bhAvakarma meM--su ya te hai yaNa Ay in, AzI, cekrIyita, ya aura cci pratyaya ke Ane para nAmyaMta dhAtu ko dIrgha ho jAtA hai // 192 // Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 kAtantrarUpamAlA novikaraNasya / / 193 // nuvikaraNasyokArasya saMyogapUrvasya uvAdezo bhavati svarAdAvaguNe sArvadhAtuke pre| azsuvAte aznuvate / ciJ cayane / cinoti cinuta: cinvanti / cinute civAte cinvate / sunuyAt sunuyAtAM sunuyaH / aznuvIta aznuvIyAtAM aznuvIran / aznuvIthA: aznuvIyAthAM aznuvIdhvaM / aznuvIya aznuvIvahi aznuvImahi / cinuyAt / cinvIta / sunotu sunutAt sunutAM sunvantu / __ nozca vikaraNAdasaMyogAt / / 194 // rogapUrvAnulikA , paro bhii| nutAt sunutaM sunuta / sunavAni sunuvAtra sunuvaam| aznutAM aznuvAtAM aznuvatAM / aznuSva aznuvAthAM aznudhvaM / aznavai azmavAvahai aznavAmaha / cinotu cinutAt cinutAM cinvantu / cinutAM cinvAtAM / cinuSva cinvAthAM cinudhvaM / cinave cinavAvahai cinvaamhai| asunot asunutA asunvan / Aznuta AznuvAtAM Aznuvata / acinot / acinuta / ityAdi / iti svAdiH / atha tudAdigaNaH tud vyathane // tudAderani // 195 // tudAderguNo na bhavati ani pare / tudati tudata: tudanti / mRG praanntyaage| yahA~ yaN pratyaya ke Ane para dIrgha hone se 'sUyate, sUyete' Adi banegA / azUG dhAtu vyApti artha meM hai| aznute bnaa| nu vikaraNa ke ukAra ko 'un' Adeza ho jAtA hai // 193 / / saMyoga pUrva vAlI dhAtu se nu vikaraNa ke ukAra ko svarAdi aguNa sArvadhAtuka ke Ane para 'uv' Adeza hotA hai / aznuvAte aznuvate bnaa| ciJ dhAtu-cayana artha meM hai--phUla cunanA / Adi / cinoti cinuta: cinvanti / cinute cinvAte cinvate / saptamI meM sunuyAt / aznuvIta / cinuyAt / cinvIta / isameM 190 sUtra se 'u' ko 'va' huA hai| paMcamI meM--sunotu / sunu hi hai| asaMyoga pUrva se pare nu vikaraNa hone se 'hi' kA lopa ho jAtA hai // 194 // sunu / paMcamI ke uttamapuruSa meM guNa hone se sunavAni sunavAba sunvaam| aznutAM aznuvAtAM ashnuvtaa| uttamapuruSa meM--aznavai, aznavAvahai, ashlvaamhai| cinotu / cinutAM / uttamapuruSa meM--cinavai, cinavAvahai cinvaamhai| hyastanI meM-asunot / Aznuta / acinot / acinuta / . isa prakAra se svAdi gaNa samApta huaa| atha tudAdi gaNa prAraMbha hotA hai| tud dhAtu pIr3A artha meM hai| tud ti' hai 'an vikaraNa: kartari' se an vikaraNa hotA hai| punaH / ___ an vikaraNa ke Ane para tudAdi ko guNa nahIM hotA hai // 195 // tudati tudata: tudanti / mRG dhAtu prANa tyAga-bharane artha meM hai| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 239 iranyaguNe // 196 / / RdantAdikArAgamo bhavati aguNe anvikaraNe pare / svarAdAvivarNovarNAntasya dhAtoriyuvau / mriyate niyete mriyante / mucl mokssnne| mucAderAgamo nakAraH svarAdani vikaraNe // 197 / / mucAde: svarAnakArAgamo bhavatyani vikaraNe pare / muJcati muJcata: muzcanti / lupluGa chedane / vidlu laabhe| lipa updehe| Sicira kssrnne| lampati lampate / vindati vindte| limpati limpte| siJcati / siJcate / iti mucAdiH / tudet / niyeta / mujhet / muzceta / tudet / mriyatAM / muJcantu / muJcatAM / atudat / amriyata / amuJcat / amuzcata amucetA amuzcanta / amuzcathA; amuJcethAM amuJcadhvaM / amuzce amuzcAvahi amuzzAmahi / bhAvakarmaNo:-tudyate / yaNAziSoyeM // 198 // RdantAdikArAgamo bhavati yaNAziSoyeM pare / mriyate / mucyate / lupyate / vidyate / lipyate / sicyate ityAdi / kR vikSepe / gR nigaraNe / dantasyeraguNe // 199 / / Rdantasya ir bhavatyaguNe pare / kirati / girati / - aguNa vibhakti meM an vikaraNa ke Ane para kakArAMta dhAtu se 'ikAra' kA Agama ho jAtA hai // 196 // 'ramRvarNa: sUtra se R ko ra hokara ni te' rahA 'svarAdAvivarNovarNAntasya dhAtoriyuvA' 883 sUtra se ikAra ko 'iy' hokara mriyate banA, mriyete mriyte| isa gaNa meM 'Atmane cAnakArAt' sUtra se ante ke nakAra kA lopa nahIM hotA hai| mucchR dhAtu mukta-chUTane artha meM hai| muca ati haiN| an vikaraNa ke Ane para mucAdi meM svara se pare 'nakAra' kA Agama ho jAtA hai // 197 // 'mun ca ati' hai 'varge tadvargapaJjamaM vA' 93 sUtra se cavarga kA aMtima akSara hokara mujhati' banA / muca a anti meM 'asaMdhyakSarayorasya tau tallopaza' 26veM sUtra se akAra kA lopa ho gayA hai / muzcanti' bnaa|| luplab dhAtu chedana artha meM hai| lRJ kA anubaMdha hokara lupa rhaa| vidluJ-lAbha artha meM hai 'vida rahatA hai| lip vRddhi artha meM hai| dhicir-kSaraNa artha meM hai 'pica' rahatA hai| ina sabameM nakAra kA Agama hokara-lumpatti / lumpate / vindati, vindate / limpati, limpate / siJcati, siJcate / ye 'mucAdi' dhAtu kahalAtI haiN| ___ tudet / mriyeta / muzcet, mujheta / tudatu / priyatAM / mubhratu muJcatAM / atudat / amriyata / amuJcat / amuJcata / bhAvakarma me tuyate / ma ya te haiN| yaNa AzI aura 'ya' pratyaya ke Ane para RkArAMta se ikAra kA Agama ho jAtA hai // 198 // niyate / mucyate / lupyate / vidyate / lipyate / sicyate / kR-dhAtu vikSepaNa karane artha me hai| gR nigalane artha meM hai| aguNa vibhakti ke Ane para prakArAMta ko 'ir' ho jAtA hai // 199 // kirati / girati / - - - - - Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA vA svare // 200 // giratera zruterlazrutirbhavati vA svare pare / gilati gilata: gilanti / irurorIrUrau / kIryate gIryate ityAdi / 240 tudAdiH samAptaH / atha rudhAdigaNaH m rudhira AvaraNe / paro nazabdaH // 201 // rudhAdergaNasya svarAtparo vikaraNasaMjJako nakArAgamI bhavati kartari vihite sArvadhAtuke pare / NatvaM ghaDhadhabhebhyastathorthodhaH 1 dhuTAM tRtIyazcaturtheSu / ruNaddhi / ruvAdervikaraNAntasya lopaH // 202 // rudhAdervikaraNAntasya lopo bhavati aguNe sArvadhAtuke pare / rucddha: rundhanti / runddhe, runddhAte, runddhate / runtse / rundhAthe rudhve / rundhe runthvahe runmahe / bhuja pAlanAbhyavahArayoH / azanArthe bhujA // 203 // I svara ke Ane para gira ko vikalpa se gila ho jAtA hai // 200 // 1 gilati gilata: gilanti / bhAvakarma meM kir ya te gir ya te haiM 'irurorIrUrau' 112 veM sUtra se ir ko Ir hokara kIryate gIryate banA ityAdi / isa prakAra se tudAdi gaNa samApta huA / atha rudhAdi gaNa prAraMbha hotA hai / U rudhira dhAtu AvaraNa -- rokane artha meM hai| rudh zeSa rahatA hai| kartA meM kahe gaye sArvadhAtuka ke Ane para rudhAdi gaNa meM svara se pare vikaraNa saMjJaka 'nakAra' kA Agama hotA hai | 201 // runa tino NamanantyaH' ityAdi sUtra se 'na' ko 'Na' ho gayA / 'ghaDhabhrabhabhyastathordhodhaH' sUtra 943 se 'ti' ko 'dhi' ho gayA 'ruNa dh dhi' rahA 'ghuTAM tRttIyazcaturtheSu' sUtra 120 se prathama dhU ko da hokara 'ruNaddhi' bana gyaa| aguNa sArvadhAtuka ke Ane para rudhAdi gaNa meM vikaraNa ke anta na ke akAra kA lopa ho jAtA hai // 202 // ata: 'rundhda:' banA rundhu antirundhanti banA / ruNatsi rudra: rundhya, rumadhmi rundhvaH rundhmaH / runthye ru rundhante ntse rundhAye runthye / bhuj dhAtu pAlana aura bhojana artha meM hai| azana artha meM bhuj dhAtu Atmane pada hI hotI hai aura pAlana artha meM parasmaipadI hotI haiN| I azana artha meM bhuj dhAtu rudhAdi ho jAtI hai // 203 // Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 241 azanArthe bhuja rucAdirbhavati / iti rucAdi: 1 bhuGkte bhujhAte bhuJjate / bhujhe bhunyjaathe| bhugdhve / mujhe bhuvahe bhumahe / yujir yoge| yunakti yuktaH yuJjanti / / yuJjate / yuddhe / yuJjAthe yuve / yuddhe yuvahe yujmahe / sandhyAt / sandhIta / bhuJjIta 1 yujyAt yuJjIta 1 ruNaddha runddhAt rundA rundhantu / runddhi / ruddhAt runddhaM ruddha ! ruNadhAni ruNadhAva ruNadhAma / bhuktAM bhujAtAM bhuJjatAM / bhuva bhuJjAthAM bhugdhvaM / bhunajai bhunajAvahai bhunajAmahai / yunaktu yuktAt yuktAM yuJjantu / yuGgdhi yuGktAt yuktaM yukta / yunajAni yunajAva yunajAma / yuktAM / aruNat aruNad arundardhA arundhan / . so'padAnte vA // 204 / / dadhoratvaM vA syAt tatrApi shbdbhulbhaavaat| so'padAnte'rephaprakRtyorapi // 205 // paMdAnte vartamAnayordaghoratvaM vA syAt hyastanyAM madhyamapuruSaikavacane / aruNattvaM aruNastvaM / arunddhaM / arunddha / aruNadhaM arundhva arunthya / abhukta abhuJAtAM abhuJjata / abhukthA : abhuJjAthAM abhuGgdhvaM / abhuji / amujvahi abhumahi / ayunat ayunag ayuktAM ayuJjan / ayunak ayunam ayuGktaM ayuGkta / ayunajaM ayujva ayujma / ayukta ayuJjAtAM ayuJjata / ayukthA: ayuJjAthAM ayugdhvaM / ayuji ayujvahi ayujmahi / bhAvakarmaNoH / rudhyate rudhyete rudhyante / bhujyate bhujyate bhujyante / bhidira vidAraNe / chidir dvidhAkaraNe / bhinatti / chinatti / bhindyAt / chindyAt / bhinattu / chinattu / abhinat abhittAM abhindan / abhinattvaM abhinastvaM abhintaM abhinta / abhinadaM abhindva abhincha / acchinat acchintAm acchindan / acchinatvaM acchinastvaM acchintaM acchinnata / acchinnata / acchindam acchindra acchinda / iti rudhaadiH| __bhuj te 'svarAdrudhAdeH paro nazabdaH' sUtra meM 'na' vikaraNa hokara 'rudhAdevikaraNAntasya lopaH' sUtra se nakAra ke akAra kA lopa hokara 'cavargasyakirasavaNe' sUtra 180 se cavarga ko kavarga hokara varga tadvargapaJcama vA' sUtra se varga kA aMtima akSara hokara bhuGkte bhuJjAte bhuJjate / 'bhuG kSe' s ko Sa hokara kSa ho gyaa| yujir dhAtu yoga artha meM hai / yunakti yuGktaH yuJjanti / runthyAt / rundhIta / bhuJjIta / yujyAt / yuJjIta / ruNaddha / 'ruddhi' hudhuDbhyAM hedhiH' sUtra se hiko dhi hokara banA hai| paMcamI ke uttama puruSa meM ruNadhAni ruNadhAva ruNadhAma / bhunajai bhunajAvahe bhunajAmahe / yunaktu / aruNat / da aura dha se akAra vikalpa se hotA hai| vahA~ bhI zabda bahulatA hotI hai // 204 // hastanI ke prathama puruSa ke ekavacana meM padAnta meM vartamAna da aura dha ko akAra vikalpa se hotA hai // 205 // aruNat tvaM / jaba akAra huA taba--aruNa: tvaM / aruNadham arundhya arundhma / abhukta abhuJjAtAM abhuJjata / ayunak ayung| ayukta / bhAvakarma meM-rudhyate / bhujyate / bhidir vidAraNa artha meM hai evaM chidir dvidhA karane ke artha meM hai| bhinatti / chinatti / bhindyAt chindyAt / bhinattu / chinattu abhinat abhintAM abhindan / abhinat abhinaH / acchinat / acchinata / acchina: / acchindam isa prakAra se rudhAdi gaNa samApta huaa| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 tanu vistAre | tanAderuH // 206 // tanAdergaNAdvikaraNasaMjJaka urbhavati kartari vihite sArvadhAtuke pare / tanoti tanutaH tanvanti / manuG avabodhane / manute manvA manvate / manuSe manvAthe manudhve / manve manuvahe manvahe manumahe manmahe / DukRJ karaNe / karoti / karomi / kAtantrarUpamAlA 1 karoteH // 207 // karoterakArasya ukAro bhavati aguNe sArvadhAtuke pare / kurutaH kurvanti / karoSi kuruthaH kurutha / asyAkAraH sArvadhAtuke guNe // atha tanAdigaNaH // 208 // karote parasya ukArasya nityaM lopo bhavati vamoH parataH kurvaH kurmaH / kurute kuvate kurvate / bhAvakarmaNoza / tanyate manyate / ye ca // 209 // karote parasya ukArasya nityaM lopo bhavati ye ca pare / kuryAt kurvIta / tanotu tanutAt tanutAM tanvantu / ukArAcca / / 210 / / atha tanAdi gaNa prArambha hotA hai / tanu dhAtu vistAra artha meM hai / tan ti hai / kartA se sArvadhAtuka meM tanAdi gaNa se vikaraNa saMjJaka 'u' hotA hai // 206 // tanoti tanutaH tanvanti / manuG dhAtu mAnane artha meM hai| manute manvAte mandate / tanomi tanuvaH 'ukAralopo vargovA' sUtra 191 se va ma ke Ane para ukAra kA lopa vikalpa se hotA hai / tanvaH tanmaH / manuvahe manvahe manumahe manmahe / DukRJ dhAtu karane artha meM hai / 'karoti' banA hai I 'nAbhyaM tayordhAtuvikaraNayorguNa:' sUtra se sarvatra guNa huA / aguNa sArvadhAtuka ke Ane para karoti ke akAra ko ukAra ho jAtA hai // 207 / / kurutaH kurvanti / kuru vas / , ma ke Ane para karoti ke ukAra kA nitya hI lopa ho jAtA hai // 208 // kurva kurmaH / kurute kuti kurvate / bhAvakarma meM - tanyate manyate / kuru yAt / 'ya' vibhakti ke Ane para kuru ke ukAra kA niyama se lopa ho jAtA hai // 209 // kuryAt / kuru Ita kurvIta / tanotu tanutAt / ukAra vikaraNa se 'hi' kA lopa ho jAtA hai || 210 // Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiinta: 243 ukArAcca vikaraNAtparasya helIpo bhavati / tanu tanutAt tanutaM tanuta / tanavAni tanavAva tnvaam| manutAM manvAtA manvatAM / karotu kurutAt kurutAM kurvantu / kurutAM / atanot atanutAM atanvan / atanaH / amanata amantrAtAM amnvt| amanathA: amanvA amanadhvaM / amanvi amanavahi amanvahi amanamahi amanmahi / akarot akurutAM akurvan / akurut| bhAvakarmaNoH / tanyate / manyate / "bhAvakarmaNozca / yaNAziSoyeM" isI gAgamaH / nimate / iti / atha kyAdigaNa: / DukrIb drvyvinimye| mA krayAdeH // 21 // krayAdevikaraNasaMjJako nA bhavati katari vihite sArvadhAtuke pare / krINAti / ubhayeSAmiti iikaarH| kriinniit:| yAdInAM vikaraNasya // 212 // yAdInAM vikaraNAkArasya lopo bhavatti svarAdAvaguNe sArvadhAtuke pare / zrINanti / vRja sNbhktau| vRNIte vRNAte vRNate / graha upAdAne / saparasvarAyAH samprasAraNamantasthAyAH // 213 / / pareNa dhAtusvareNa saha antasthAyAH samprasAraNaM bhavati / ityadhikRtya / ahijyAvayivyadhivaSTivyacipacchivazcibhrasjInAmaguNe // 214 // tanu tanutAt / tanavAni / manutAM / karotu / kurutA / atanot / amanuta / akarot / akuruta / bhAvakarma meM-tanyate / manyate kR ya te 'yaNAziSorye' isa sUtra se ikAra kA Agama hokara 'kriyate' banA / isa prakAra se tanAdi prakaraNa samApta huaa| __atha kyAdigaNa prArambha hotA hai| DukrIj kharIdane artha meM hai| kartA meM sArvadhAtuka ke Ane para kyAdi gaNa meM vikaraNa saMjJaka 'nA' ho jAtA hai // 211 // krINAti / 'ubhayeSAmIkAro vyajanAdAvadaH' sUtra 157 se kyAdi gaNa meM vyaMjanAdi aguNa vibhakti ke Ane para vikaraNa ko IkAra ho jAtA hai| krINItaH / krINA anti / svarAdi aguNa sArvadhAtuka ke Ane para kyAdi gaNa meM vikaraNa nA ke AkAra kA lopa ho jAtA hai // 212 // ata: 'kroNanti' banA / vRG dhAtu varaNa artha meM hai| vRNIte vRNAte vRNate / graham dhAtu grahaNa artha meM hai| para dhAtu svara ke sAtha aMtastha ko saMprasAraNa ho jAtA hai // 213 // isa sUtra ko adhikRta karake graha, jyA, vaya, vyadha, vaza, vyac praccha prazca bhrasj dhAtu ke antastha ko para svara ke sAtha aguNa vibhakti ke Ane para saMprasAraNa ho jAtA hai // 214 // Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 kAtantrarUpamAlA grahAdInAmantasthAyAH pareNa svareNa saha samprasAraNaM bhavatyaguNe pre| kiM samprasAraNaM / samprasAraNaM vRto'ntasthA nimittAH / / 215 // __ antasthA nimittA i u ata: saMprasAraNasaMjJA bhavanti / gRhNAti gRNIta: gRhNanti / gRlNIte gRhNAte gRhaNate / jyA kyohAnau / jInAti / bhAvakarmaNozca / jiiyte| veJ tantusantAne / vayati vayata: vayanti / vayate / Uyate / vyadh tAr3ane / vidhyati vidhyte| vaza kaantau| chazozca // 216 // chazozca So bhavati dhuTyante ca / vaSTi uSTa: uzanti / vakSi uSTha: uSTha / vazmi uca: uzmaH / uzyate / vyaca vyaajiikrnne| vicati vicata: vicanti / vicyate / praccha jiissyaasaaN| pRcchati pRcchata: pRcchanti / pRcchate / vraJcU chedane / vRzcati / vRzcate / bhrasja pAke / luvarNatavargalasA iti nyAyAt bhRjjati / bhRjjate / triSu vyaJjaneSu saMyujyamAneSu sajAtIyAnAmekavyaJjanalopa: / krINIyAt / vRNIta / gRNIyAt gRhaNIta / krINAtu krINItAt kriinniitaam| kroNantu / krINIhi kroNItAt krINItaM krINIta / krINAni krINIva kriinniim| vRNIta / gRhNAtu gRhaNItAt gRNItAM gRhNantu / Ana vyaJjanAntAddhau / / 217 // saMprasAraNa kise kahate haiM ? antastha ya va ra ko i u R saMprasAraNa saMjJA hotI hai // 215 // graha ko gRha ho gayA gRNAti = gRNAti gRNIta: gRhNanti / gRhaNIte gRhNAte gRhaNate / jyAvaya kI hAni artha meM hai / jyA meM yA koI hokara 'jAnAti banA / bhAva-kama meM-iMca pAtu bun|| vayati / vyte| ve ko AkArAMta hokara vA ko U hokara 'Uyate / vya-tADita karanA / ya ko i hokara vidhyati / vidhyate / 'vayati' bhvAdigaNa meM banA hai evaM 'vidhyati' divAdigaNa meM banA hai| vaz dhAtu-kAMti (camakanA-yaha dhAtu adAdi kA hai aura vikaraNa kA lopa ho jAtA hai| dhuTa ke anta meM Ane para chu aura z ko S ho jAtA hai // 216 // varSa hokara 'tavargasya SaTavATTavarga:' 118 sUtra se Tavarga hokara vaSTi bnaa| aguNI meM saMprasAraNa hokara uSTaH uzanti / vakSi SaDho kaH se" 119veM sUtra se S ko k hokara puna: si ko pi hokara vakSi banA hai| uSTha: uSTha 1 vazmi uzva: uzmaH / va aura ma antastha, anunAsika hone se dhuda nahIM hai| vyac--kapaTa karanA / ya ko i hokara tudAdi gaNa meM vicati vicata: vicanti banA / vicyate / praccha dhAtu-prazna krnaa|| ra ko kra hokara pRcchati / pRcchate / brazca-chedana karanA / vRzcati / vRzcate / bhras-bhUnanA / "la varNa ta varga la aura sa ye dantya kahalAte haiN|" 'tavargasya caTavargayoge caTavargoM' sUtra se aura dantya hone ke nyAya se sakAra ko ta varga mAnakara Age ca varga ke yoga meM use ca varga kara dene se 'bhRjjati' bnaa| bhRjjate / bhrasj meM r ko R saMprasAraNa huA hai / tIna vyaJjanoM ke saMyukta karane para sajAtIya meM se eka vyaJjana kA lopa ho jAtA hai / kroNIyAt / vRNIta / gRhaNIyAt / gRNIta / krINAtu / krINIhi / vRNIta / gRhNAtu / vyaJjanAMta dhAtu se kyAdi gaNa meM "hi' ke Ane para vikaraNa saMjJaka 'Ana' ho jAtA hai // 217 // Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 245 vyaJjanAntAt yAdevikaraNasaMjJaka Ano bhavati hau pare / gRhANa gRhaNItAt gRhaNItaM gRhaNIta / gRNAni gRhNAva gRNAma / gRNItAM / akrINAt akroNItAM akrINan / akrINA: akrINItaM akrINIta / akrINAM akrINIva akriinniim| avRNIta avRNAtAM avRNata / avRNIthA: avRNAthAM avRNIdhvaM / avRNi avRNIvahi avRNImahi / agRhNAt agRNIta / bhAvakarmaNo:-vikrIyate / viyate / gRhyate / pUj pvne| pvAdInAM hrasvaH // 298 // pvAdInAM hasvo bhavati svavikaraNe pare / punAti punIta: punanti / punIyAt punIyAtAM punIyuH / punAtu punItAt punItAM punantu ! patIhi punIsAta punItaM punIta / punAni punAva panAma / apunAt apunItAM anunan / apunA: apunItaM apunIta / apunA apunIva apuniim| evaM lUJ chedane / lunAti / lunIta lunanti / alunAt / jJA avabodhane / jnyshc||219|| ___ jJazca svavikaraNe jA bhvti| jAnAti jAnIta: jAnanti / jAnIyAt / jAnAtu jAnItAt jAnItAM jAnantu / ajAnAt ajAnItAM ajAnam iti kyAdiH / / atha curAdigaNaH cura steye| curAdezca // 220 // curAdeH kAritasaMjJaka in bhavati svArthe / upadhAyA guNaH / te dhAtavaH / / 221 // gRhANa / gRNItAM / akrINAt di si vibhakti guNI haiN| ata: vikaraNa ko IkAra nahIM huA / avRNIta 1 agRhNAt / agRhaNIta / bhAva aura karma meM-krIyate, vikrIyate / 'yaNAziSorye' sUtra 198 se ikAra kA Agama hokara viyate banA / gRhyate / pUJ-pavitra krnaa| apane vikaraNa ke Ane para pU Adi ko hrasva ho jAtA hai // 218 / / punAti punIta: punanti / punIyAt / punAtu / punIhi / apunAt / lU-chedanA 'lunAti' lunIta: lunanti / alunAt / jnyaa-smjhnaa| svavikaraNa ke Ane para 'jJA' ko 'jA' ho jAtA hai // 219 // jAnAti / jAnIyAt / jAnAtu / jAnIhi / ajAnAt / ___ isa prakAra se kyAdi gaNa samApta huaa| aba curAdigaNa prArambha hotA hai| cur dhaatu-curaanaa| curAdigaNa meM svArtha meM kArita saMjJaka 'in' hotA hai // 220 / aura upadhA ko guNa ho jAtA hai 'cori' bnaa| puna: ve san Adi pratyayAnta dhAtu saMjJaka ho jAte haiM / / 221 // Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 kAtantrarUpamAlA te sanAdipratyayAntA dhAtusaMjJA bhvnti| an vikaraNa: kartari / ani ca vikaraNe iti guNaH / corayati corayata: coranti / matri guptabhASaNe / 'anidanubandhAnAmaguNe' ata eva idanubandhAnAM dhAtUnAM nurAgamo'sti guNAguNe pratyaye pare / manvayate mantrayene mantrayante / vRJ AvaraNe / asyopadhAyA dIrgho vRddhi minAminicaTsa // 222 / / asyopadhAyA dIghoM bhavati nAmyantAnAM vRddhirbhavati in ic aT eSu parata: / vArayati bArayata: vArayanti / vArayate / bhAvakarmaNozca / kAritasyAnAmiDvikaraNe // 223 / / kAritasya lopo bhavati AmaiDvikaraNavarjite pratyaye pare / __ svarAdezaH paranimittakaH pUryavidhi prati sthAnivat // 224 // svarAdezaH paranimittaka: pUrvavarNasya vidhi prati sthAnivadbhavati / coryate / vAryate / guDi saji pala rakSaNe / guNDayati / saJjayati / pAlayati / upadhAbhUtasyeti kiM ? arca pUjAyAM / arcayati / corayet / mntryet| vArayet / corayatu / matrayatAM / vArayatu vArayatAM / acorayat / amantrayata / avArayata / guNDayet / guNDayatu / aguNDayat / saMjayeta / saMjayatu / asaMjayat / pAlayet / pAlayatu / apAlayat / arcayet / arcayatu / aayt| bhAvakarmaNozca / munnddyte| saMjyate / pAlyata / arcyata ityAdi / evaM sarvamunneyaM / iti curaadiH| isa sUtra se 'cori' ko dhAtu saMjJA hokara 'an vikaraNa: katari' se an vikaraNa hokara 'ani ca vikaraNe' sUtra 23 se guNa hokara 'corayati' bnaa| matri--gupta bhASaNa karanA / 'anidanu-baMdhAnAmaguNe' sUtra 56 se ikAra anubaMdha dhAtu ko nu kA Agama hotA hai guNI aguNI pratyaya ke Ane para / nu kA Agama 'mantra' 'curAdezca' sUtra se in pratyaya 'te dhAtavaH' se dhAtu saMjJA hokara an vikaraNa aura guNa hokara 'mantrayate' bnaa| vRk-AvaraNa krnaa| in ic aT pratyayoM ke Ane para isakI upadhA ko dIrgha hotA hai aura nAmyanta ko vRddhi hotI hai // 222 // vR ko vRddhi hone se vAr in hokara dhAtu saMjJA hokara an vikaraNa evaM guNa hokara 'vArayati' banA / vArayate ityAdi / bhAva aura karma meM-- Am aura id pratyaya ko chor3akara anya pratyaya ke Ane para kArita saMjJaka 'in' pratyaya kA lopa ho jAtA hai // 223 // paranimittaka svarAdeza pUrva varNa kI vidhi ke prati sthAnivat hotA hai // 224 // ata: coryate, mantryate, vAryate / gui, saja, pal-kSaNa krnaa|| ina pratyaya, dhAtu saMjJA, nu kA Agama, an vikaraNa aura guNa hokara guNDayati / sajjayati / pAlayati / upadhAbhUta ko hI dIrgha ho aisA kyoM kahA ? arca-pUjA artha meM hai| in pratyaya hokara guNa hokara 'arcayati' / corayet / mantrayeta / vArayet / corayatu / mantrayatAM / vArayatu / vArayatAM / acorayat / amantrayata / avArayata / guNDayet / guNDayatu / aguNDayat / saMjayet / saMjayatu / asaJjayat / pAlayet / pAlayatu / apAlayat / ardhayet / arcayatu / Arcayat / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH sArva tIrthakarAkhyAnaM dhAtostatprakRterabhUt / zAsdhanet tatra mukhyaM sArvadhAtukamucyate // 1 // ityAkhyAte sArvadhAtukaM athA'sArvadhAtukamucyate bhUtakaraNavatyazca // 225 // iti atItamAtre adyatanI bhavati agrabhavo'dyatana: / tatrAtIte'dyatanI bhavati / bhU sattAyAM / sijadyatanyAm // 226 // dhAto: sijbhavati adyatanyAM parataH / iDAgamo sArvadhAtukasyAdivyaJjanAderayakArAdeH // 227 // dhAtoH parasya vyaJjanAderayakArAderasArvadhAtukasyAdAviDAgamo bhavati / iNivasthAdApibati bhUbhyaH sicaH parasmai // 228 // imAdibhyaH parasya sico lugbhavati parasmaipade pare / bhavateH sijluki // 229 // bhuva iDAgamo na bhavati sijluki / 247 C bhAva aura karma meM- guNDyate / saJjyate / pAlyate / arcyate / ityAdi / isI prakAra se sabhI dhAtuoM ke rUpa calA lenA cAhiye / isa prakAra se curAdigaNa samApta huaa| sabhI kA hita karane vAle tIrthaMkara bhagavAn ke upadeza meM dhAtu aura prakRti kA zAstra huA hai| usameM bhI sArvadhAtuka prakaraNa mukhya kahA jAtA hai // 1 // isa prakAra se AkhyAta meM sArvadhAtuka prakaraNa samApta huA / atha asArvadhAtuka prakaraNa prAraMbha hotA hai / bhUtakAla meM adyatanI hotI hai // 225 // atIta mAtra ke artha meM adyatanI hotI haiN| Aja kA hI hone vAlA bhUtakAla 'adyatana' kahalAtA hai| usa atIta kAla meM adyatanI hotI hai| bhU-- sattA artha meM hai| adyatanI pare dhAtu se sic pratyaya hotA hai // 226 // dhAtu se pare yakArAdi rahita vyaJjanAdi jo asArvadhAtuka usakI Adi meM 'iTTU' kA Agama hotA hai // 227 // parasmaipada meM iN ik sthA dA pib aura bhU dhAtu se pare sic kA 'luk' ho jAtA hai // 228 // sic kA luk hone para 'bhU' se iT kA Agama nahIM hotA hai // 229 // 1 iNsthA-- ityAdi sUtra hastalikhite pustake vartate / ika tatra na gRhItaM / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 kAtantrarUpamAlA bhuvaH sijluki // 230 // bhuvo guNo na bhavati sijluki / abhUt abhUtAM / bhuvo vonta: parokSAyatanyoH / / 231 / / bhUdhAtorante vakArAgamo bhavati parokSAdyatanyo: svare pare / abhUvan / abhUH abhUtaM abhUta / abhUvaM abhUva abhUma / iN gatau / iNo gAH / / 232 // iNo gA bhavatyadyatanyAM parata: / ___aniDekasvarAdAtaH / / 233 / / ekasvarAdAkArAtparamasArvadhAtukamaniD bhavati / agAt agAtAM / Alopo'sArvadhAtuke / / 234 // dhAtorAkArasya lopo bhavatyasArvadhAtuke svarAdAvaguNe pre| aguH / agA: agAtaM agAta / agAm agAva agAma / ina smrnne| iko'pi // 235 // iko'pi gA bhavatyadyatanyAM prtH| iDikAvadhyupasarga na vybhicrtH| adhyagAt adhyagAtAM adhyaguH / asthAt asthAtAM asthaH / adhAt / adAt / ityAdi / iGa adhyyne| sic kA luk hone para bhU ko guNa nahIM hotA hai // 230 // ata: bhU da hyastanI adyatanI Adi meM dhAtu kI Adi meM aT kA Agama hokara 'abhUt' abhUtAM bana gyaa| abhU an hai| parokSA aura adyatanI meM svara vibhakti ke Ane para bhU dhAtu ke aMta meM 'vakAra' kA Agama ho jAtA hai // 231 // abhUvan / abhU: abhUtaM abhUta / abhUvam abhUva abhUma / iNa-gati artha meM hai| ___ iN dhAtu ko adyatanI meM 'gA' Adeza ho jAtA hai // 232 // AkArAMta eka svara vAlI dhAtu asArvadhAtuka meM iT rahita hotI hai // 233 // agAt agAtAM / an ko usa hokara asArvadhAtuka meM svarAdi aguNo vibhakti ke Ane para dhAt ke AkAra kA lopa ho jAtA hai // 234 // aguH / ik dhAtu smaraNa artha meM hai| adyatanI meM ik ko bhI 'gA' Adeza ho jAtA hai // 235 // iH aura ik thAta, 'adhi' upasarga ko vyabhicarita nahIM karate haiM arthAt inameM 'adhi:' upasarga avazya lagatA hai| adhyagAt adhyagAtAM adhyaguH / sthA dhAtu se--asthAt / dhA dA dhAtu se adhAt / adAt ityAdi / iG dhAtu adhyayana artha meM hai| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : tiGantaH adyatanIkriyAtipattyorgI vA // 236 // adyatanIkriyAtipattyorAtmanepade pare iDo vA mI Adeza iSyate / varNAdavizriGIzIGaH // 237 // zivazriDIGgIGvarjitAdekasvarAdivarNAtparamasArvadhAtukamaniG bhavati / AdezabalAdaguNitve / adhyagISTa adhyagISAtAM adhygiisst| adhyagISThAH adyagISAthAM / sico dhakAre ||238 // sico lopaNe bhavati dhakAre pare / 249 nAmyantAddhAtorAzI radyatanaparokSAsu zrI chaH / / 239 / / nAmyantAddhAtorAzIradyatanIparokSAsu dho Dho bhavati / adhyagIvaM / adhyagISi adhyagISvahi adhyagISmahi / pakSe svarAdInAM vRddhirAdeH / adhyaiSTa adhyaiSAtAM adhysst| adhyaSThAH adhyaiSAthAM adhyaivaM / adhyaiSi adhyaiSvahi adhyaiSmahi / parasmai iti kim ? I bhUprAptau // 240 // bhUdhAto: bhUprAptAvAtmanepadI bhavati / abhaviSTa abhaviSAtAM abhaviSata / abhaviSThAH abhaviSAthAM abhavidavaM / abhaviSi abhaviSvahi / abhaviSyahi / samavapravibhyazceti sthA rucAdiH / sthAdoriradyatanyAmAtmane // 249 // sthAdAsaMjJakayorantasya irbhavati adyatanyAmAtmanepade pare / adyatanI aura kriyAtipatti meM Atmanepada ke Ane para 'iG' ko vikalpa se 'gI' Adeza hotA hai | 236 // zvi, zri, DIG, zIG ko chor3akara eka svarAdi varNa se pare asArvadhAtuka aniT hote haiM // 237 // Atmanepada meM 'ta' vibhakti meM adhyagIS meM sic para meM rahate guNa kyoM nahIM huA gI Adeza karane se guNa nahIM hotA hai adhyagISTa banA, isameM sic kA Agama hokara s ko gh huA hai aura S ke nimitta se tavarga ko Tavarga huA hai / adhyagISdhvaM hai / dhakAra ke Ane para sic kA lopa ho jAtA hai // 238 // nAmyaMta dhAtu se AzI adyatanI aura parokSA meM 'dha' ko da ho jAtA hai // 239 // ataH adhyagIvaM banA / pakSa meM jaba 'gI' Adeza nahIM huA taba 'i' ko 'svarAdInAM vRddhirAdeH' sUtra 48 se pUrva svara ko vRddhi hokara sic hokara 'adhyaiSTa' banA / parasmaipada meM aisA kyoM kahA ? bhU dhAtu prApti artha meM AtmanepadI hotA hai // 240 // Atmanepada meM 'sic iT' hokara 'abhaviSTa' bnegaa| sam, ava, pra, vi upasarga se pare sthA dhAtu rucAdi ho jAtA hai arthAt ina upasargoM ke yoga se sthA dhAtu Atmanepada meM calatA hai| sam asthA ta / Atmanepada meM adyatanI se sthA, dA saMjJaka dhAtu ke aMta ko ikAra hotA hai // 241 // Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 kAtantrarUpamAlA sthAdozca / / 242 // ssthAdAsaMjJakayorguNo na bhavati aniTi siMjAziSozcAtmanepade pare / hrasvAccAniTaH / / 243 // hrasvAtparasya aniTa: sico lugbhavati dhuTi pare / samasthita samasthiSAtAM samasthiSata / samasthithA: samasthipAthAM samasthidhvaM / samasthiSi samasthiSvahi samasthiSmahi // adita adiSAtAM adiSata / adithA: adiSAthAM adidhvaM / adiSi adiSvahi / adiSmahi / aidhiSTa aidhiSAtAM aidhiSata / aidhiSThyaH aidhiSAthA aidhidhvaM / aidhiSi aidhiSvahi aidhiAmahi / pacivacisicirucimucezcAt // 244 // ebhya: paJcabhyaH paramasArvadhAtukamaniD bhavati / asya ca dIrghaH / / 245 / / vyaJjanAntAnAmaniTAmupadhAbhUtasyAsya dodhoM bhavati parasmaipade sici pare / sicaH // 24 // sidhaH parayordisyorAdirIdbhavati / apAkSIt / dhuzza dhuTi / / 247 / / dhuTaH parasya siMco lopo bhavati dhuTi pare / apAktAM apAkSuH / apAkSI: apaktiM apAkta / apAkSa apAkSva apAkSma / apakta apakSAtAM ApakSata / apakthA: apakSAthAM apagdhvaM / apakSi apakSvahi apakSmahi / vada vyaktAyAM vAci! sthA dA saMjJaka dhAtu ko aniT sic AzIsa ke Ane para Atmanepada meM guNa nahIM hotA hai // 242 // hrasva se pare iT nahIM hone se sic kA lopa ho jAtA hai // 243 // samasthita, prAsthita Adi bneNge| dA dhAtu se adita adiSAtAM adiSata / edh dhAtu se aidhiSTa aidhiSAtAM aidhisst| pac vac sic ruc aura muc ye pAMca dhAtu asArvadhAtuka meM iT rahita hote haiM // 244 // parasmaipada meM sic ke Ane para vyaJjanAnta aniT dhAtu kI upadhA ke akAra ko dIrgha ho jAtA hai // 245 // sic ke pare di aura si vibhakti kI Adi meM 'I' ho jAtA hai // 246 / / pac di hai sic aT upadhA ko dIrgha, 'I' Adeza hokara apAkSa I t = apAkSIt banA / dhuTa se pare dhuTa ke Ane para sic kA lopa ho jAtA hai // 247 // apAktAM apAkSuH / Atmanepada meM pac kI upadhA ko dIrgha na hokara apakta apakSAtAM apakSata bnaa| vada--spaSTa bolnaa| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 251 vadavajaralantAnAM ca // 248 // vadavajaralantAnAmupadhAbhUtasyAsya dIghoM bhavati parasmaipade sici pre| iTazceTi // 241 / / iTa: parasya sico lopo bhavati ITi pare / avAdIt avAdiSTAM avAdiSuH / dhaja dhvaja vaja braja gatau / prAvAjIt prAmAjiSTAM prAvAjiSuH / vara IpsAyAM / avArIt avAriSTAM avAriSuH / cara gatibhakSaNayoH / acArIt acAriSTAM acAripuH / phala niSyatau / aphAlIt aphAliSTAM aphAliSu: / zala zvalla Azugatau / azAlIt / azAliSTAM azAliSuH / azAlI: azAliSTaM azAliSTa / azAliSaM azAliSva azAliSma / vyaJjanAdInAM seTAmanedanubandhahamyantakaNakSaNazvasavadhAM vA / / 250 / / edanubandhahamyantakaNakSaNazvasarjitAnAM seTAM vyaJjanAdInAM dhAtUnAM upadhAbhUtasyAsya dI? bhavati vA parasmaipade sici pare / rada vilekhane / arAdIt arAdiSTAM arAdiSuH / aradIt aradiSTAM aradiSuH / gad vyaktAyAM vAci / agAdIt agAdiSTAM agAdiSuH / agadIt agadiSTAM adiSuH / vyaJjanAdInAmiti kiM ? mAyoge'dyatanI // 25 // mAzabdayoge dhAtoradyatanI bhavati / aTa paTa iTa kiTa kaTa gatau / mA bhavAnaTIt mA bhavantAvaTiSTAM / mA bhavanto'TiSuH / mA tvamaTI; mA yuvAmaTiSTaM mA yUyamaTiSTa / mAhaTiSaM mA vAmaTiSva mA vayamaTiSma / seTAmiti kiM ? apAkSIt apAktA apaakssH| apAkSI: apAtaM apAkta / apAkSaM apAkSva apAkSma / nityamupadhAbhUtasyeti kiM ? ava rakSa pAlane / arakSIt arakSiSTAM arakSiSuH / arakSI: arakSiSTaM arakSiSTa / arakSiSaM arakSiSva arakSiSm / tazU tvakSU tanUkaraNe / atakSIt / asvakSIt / asyeti kiM ? muSa steye / parasmaipada meM sic ke Ane para vad vraja rakArAnta aura lakArAMta dhAtu kI upadhA ke akAra ko dIrgha ho jAtA hai // 248 // iT ke pare IT ke Ane para sica kA lopa ho jAtA hai / / 249 / / avAdIt / avAdiSTAM avaadissuH| dhRja dhvaja vaja vraja dhAtu gati artha meM haiN| prAvAjIt / vara IpsA artha meM hai / avArIt / ghara-gati aura bhakSaNa / acArIt / phala-niSpatti artha meM hai| aphAlIt / zala zvalla-zIghragati artha meM hai / azAlIt azAliSTAM azAliSuH / ___et anubaMdha, hakAra makArAMta, kaNa kSaNa zvasa aura vadha ina dhAtuoM se rahita iT sahita vyaMjanAdi dhAtu ke upadhAbhUta akAra ko. parasmaipada meM sic ke Ane para dIrgha vikalpa se hotA hai // 250 // rada-vilekhana artha meM / arAdIt / aradIt / gad-spaSTa bolanA / agAdIta, agdiit| vyaMjanAdi dhAtuoM ko aisA kyoM kahA ? mA zabda ke yoga meM dhAtu se adyatanI vibhakti ho jAtI hai // 251 // aTa paTa iTa kiTa kaTa gati artha meM haiM, aTIt mAbhavAnaTot / isameM upadhA ko dIrgha nahIM huaa| iT sahita ho aisA kyoM kahA ? apAkSIt / yaha iT rahita hai ata: vikalpa nahIM huA / nitya hI upadhA bhUta ho aisA kyoM kahA ? ava, rakSa pAlana artha meM haiN| arakSIt / tathU tvazU-kaza-karanA / atakSIt / atvakSIt / akAra ko ho aisA kyoM kahA ? muSa-curAnA / amorSIt / kuS-niSkarSa artha meM hai| akoSIt / varjana aisA kyoM kahA ? khgai-hNsnaa| akhagIt / rage-zaMkA artha meN| aragIt / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA 252 amoSIt amoSiSTAM amoSiSuH / kuSa niSkarSe / akodhIt akoSiSTAM akoSiSuH / varjanaM kiM ? khage hasane akhagIt akhagiSTAM akhagiSuH / rage zaGkAyAM / aragIt / kage nocite / akagIt akagiSTAM akgissuH| mahala napAre / mAhI mAhIma kAgrahIpuH / iTo dIrghA graheraparokSAyAmiti dIrgha: / vaha parikalkane / raha tyAge / arahIt arahiSTAM arahiSuH / Tuvamu udgiraNe / avamIt / kramu pAdavikSepe / akramIt akramiSTAM akramiSuH / camu chamu jamu jhamu jimu adane / aciit| acchamIt / ajamIt / ajhamIt / ajimIt / ajimiSTAM ajimiSuH / vyaya kSaye / avyayIt avyayiSTAM avyayiSuH / aya vaya maya paya taya caya raya Naya gatau / AyIt / avayIt / amayot / apayot / atayIt / acayIt / arayIt / anayIt anayiSTAM anayiSuH / kaNa nimIlane / akaNIt / kSaNa kSuNa hiMsAyAM / akSaNIt / zvasa prANane / azvasIt avasiSTAM azvasiSuH / hanu hiNsaagtyoH| adyatanyAM ca vadhAdeza: / avadhIt avadhiSTAM avadhiSuH / ityAdi / TuNadi samRddhau / anandIt anandiSTAM anandiSuH / zraMsu bhaMsu avsrNsne| dhvaMsa gatau ca / azraMsiSTa azraMsidhAtAM azraMsiSata / azraMsiSThA; azraMsiSArthI azrasidhvaM / azraMsiSi azraMsizvahi asiSmahi / abhraMsiSTa abhraMsiSAtAM abhraMsiSata / adhvaMsiSTa / vye sNvrnne|| sandhyakSarAntAnAmAkAro'vikaraNe // 252 / / sandhyakSarAntAnAM dhAtUna AkAro bhavati avikaraNe pare / yamiraminamyAdantAnAM sirantazca // 253 / / / eSAmiDAgama: sakArapUrvo bhavati parasmaipade sici pare / yamu uparame / ayaMsIt ayaMsiSTAM ayaMsidhuH / ramu krIDAyo / araMsIt araMsiSTAM araMsiSuH / ko-anucita artha meN| akagIt / grahaJ grahaNa karanA / agrahIt agrahISTAM agrahISuH / "iTo doSoM graheraparokSAyAM" isa 290 sUtra se id ko sarvatra dIrgha ho gayA hai| vaha-parikalkane / raha--tyAga artha meM hai| arahIt / duvam udgiraNa-ugalane artha meM hai| vamati--avamIta, kramu-pAda vikSepaNa krnaa| akramIt / cam cham jama jhama jima-khAne artha meM hai| acamIta / acchAmIta / ajamIta / ajhamIta / ajimIt / vyaya-kSaya honA / avyayIt / aya, vaya, maya, paya, taya, caya, sya, Naya gati artha meM hai| AyIt / avayIt / amayot / apayIt / atayIt / acayIt / arayIt / anyIt / kaNa-nimIlana artha meM hai / akaNIt / kSaNa kSuNa-hiMsA artha meM / akSaNIt / zvasjIvita rahanA / azvasIt / hanu-hiMsA aura gati artha meM hai / 'adyatanyAM ca vadhAdeza:' adyatanI meM hana ko vadha Adeza ho jAtA hai / avadhIt / ityAdi TuNadi dhAtu samRddhi artha meM hai| 'No na:' sUtra se na hokara ikAra anubaMdha se 'nu' kA Agama hokara anandIt / zraMsu AMsu-avadhesana artha meM / dhvaMsa-gati artha meN| azraMsiSTa abhraMsiSTa / adhvaMsiSTa / Atmanepada meM haiM / vye-saMvaraNa karanA / ___avikaraNa meM saMdhyakSarAMta dhAtu ko AkAra ho jAtA hai // 252 // yam ram nam aura AkArAMta dhAtu ko parasmaipada sic ke Ane para iT kA Agama sakArapUrvaka hotA hai // 253 // yamu-uparama honA / ayaMsIt ayaMsiSTAM ayaMsiSuH / ramu-krIDA karanA / araMsIt araMsiSTAM araMsiSuH / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 253 vyADyaribhyo ramaH // 254 // viAparibhyaH parasya ramudhAtoH paraM parasmaipadaM bhavati // vyaraMsIt / Namu pratve zabde / anasIt / avyAsIt avyAsiSTAM avyAsiSuH / avyAsta avyaasaat-avyaast| saNaniTaH ziDantAnAmyupadhAdadRzaH / / 255 / / dRzavarjitAt nAmyupadhAdaniTaH ziDantAddhAto: saNa bhavati adyatanyAM parata: / sicopavAdaH / riza ruza hiMsAyAM / kruza AhvAne gAne rodane ca / liza viccha gatau / kruza hvaraNadIpyoH / riziruzikazilizivizidizidazismRzimazidaMzeH zAt // 256 / / ebhya: paramasArvadhAtukamaniD bhavati / aridhAt arikSatA rikSAn / arikSa: arikSataM arikSata / arikSaM arikSAva arikSAma / anukSat anukSatAM akrukSan / akrukSa: akrukSataM akruksst| saNo lopaH svare bahutve // 257 / / saNo'sya lopo bhavatyabahutve svare pare / akrukSam akrukSAva akrukSAm / viza pravezane / avikSat / tviSa diiptau| tviSipuSyatikRSizliSyatidviSipiSiviSiziSizaSituSiduSeH pAt / / 258 / / ethya: paramasArvadhAtukamaniT bhavati / asvikSat atvikSatA atvikSan / kRSa vilekhane / akRkSat akRkSatAM akRkSan / zliSa AliGgane / azlikSat 1 dviSa aprItau / advikSat / piplR saMcUrNane / apikSat / viSla vyAptau / avikSat / ziSla vizeSaNe / tuSa tuSTau / atukSat / dugha vaikRtye| adukSat adukSatAM adukSan / duha prpuurnne| vi aura AG upasarga se pare rama dhAtu parasmaipada meM hotI hai // 254 // vyaraMsIt / Namu dhAtu namaskAra karane aura zabda karane artha meM hai| anaMsIt / avyAsIt / avyAsiSTAM / avyAsta, avyaasaataa|| dRza varjita, nAmi upadhA se aniT aura ziT aMta vAlI dhAtu ko adyatanI meM 'saNa' ho jAtA hai // 255 // .. aura sic kA apavAda ho jAtA hai / saN pratyaya lAne para guNa vRddhi nahIM hotA hai / riza ruza-hiMsA karanA / kruza-AhvAnana karanA, gAnA, ronaa| liza, viccha-gamana karanA / kruza-haraNa aura dIpti / viz-praveza karanA / diza-atisarjana krnaa| riz ruz kruz liz viz diz dRz spRz mRz aura daMz dhAtu aniTa hotI haiM // 256 // 'chazozca' sUtra se za koSa huA, 'SaDho ka se' sUtra se Sa ko ka hokara sam ke sa ko Sa hokara arikSat arikSatAM arikSan / akrukSat / abahutva svara ke Ane para saNa ke akAra kA lopa ho jAtA hai // 257 // akrukSam / viza-praveza artha meN| avikSat / tviS-dIpta honA / puS-puSTa honma / tviS puz kRS zliS dviS piS viS ziS zuSa tuS aura duS dhAtu se pare asArvadhAtuka meM iT nahIM hotA hai // 258 // ___ atvikSat / kRSa-vilekhana karanA / akRkSat / zliS-AliMgana karanA / azlikSat / dviSa aprIti artha meM hai--advikSat / piSla-cUrNa karanA / apikSat / viSla-vyApta hogaa| avikSat / ziStR-vizeSa karanA / tuS-tuSTa honA atukSat / duS-duSita honaa| adukSat / dut-prapUraNa artha meN| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 kAtantrarUpamAlA dhidihiduhimihirihiruhilihiluhinhivherhaat||259 / / ebhyaH paramasArvadhAtukamaniD bhavati / adhukSat adhukSatAM adhukSan / diha upcye| adhikSat / aniTAmiti kiM ? kuSa ni: akoe / asobhi asodhi / zitAviti kiM ? abhukta abhukSAtAM abhukSata / abhukthA: abhukSAthAM abhugdhvaM / abhukSi abhukSvahi abhukSmahi / nAmyupadhAditi kiM ? daha bhsmiikrnne| adhAkSIt / prakRtyAzritamantaraGgaM pratyAyAzritaM bahiraGgaM / "antaraGgabahiraGgayorantaraGgo vidhirbalavAn / iti dhatvaM caturthatvaM ca / adAgdhAM adhAkSuH / adhAkSI: adAgdhaM adAgdha / adhAkSaM adhAkSva adhAkSma / adRza iti kiM ? dRzir prekssnne| sRjidazorAgamo'kAra: svarAtparo dhuTi guNavRddhisthAne / / 260 // sRjidRzoH svarAtparo'kArAgamo bhavati guNavRddhisthAne dhuTi pare / adrAkSIt adrASTAM adrAkSuH / bhRjAdInAM SaH / / 261 / / / bhRjAdInAM So bhavati dhuTyante ca / sRja visarge / asAkSIt asASTAM asrAkSuH / iti bhvAdiH / / / atha adAdigaNa aderghaslU sanadyatanyoH // 262 / / aderdhastR Adezo bhavati sanadyatanyoH prt:| __daha diha duh miha riha ruha liha luh na vaha ina hakArAMta dhAtuoM ko asArvadhAtuka meM iT nahIM hotA hai // 259 // __ aduh s t = adhukSat / diha upacaya artha meM hai| adhikSat / iT rahita ho aisA kyoM kahA ? kuSa niSkarSa artha meM hai| akoSIt / ziDanta ho aisA kyoM kahA ? bhuja-pAlana karane aura bhojana karane meM hai| abhukta abhukSAtAM abhukSata / nAmi upadhA se ho aisA kyoM kahA ? daha, bhasma karane artha meM hai| adhAkSIt banA / 'prakRti se Azrita kArya antaraMga kArya hai evaM pratyaya ke Azrita kArya bahiraMga kArya hai evaM aMtaraMga aura bahiraMga vidhi meM aMtaraMga vidhi balavAna hotI hai| isaliye da ko caturtha akSara 'dha' ho gayA hai / adAgdhAM adhAkSuH / dRz ko chor3akara aisA kyoM kahA ? dRshir-dekhnaa| sRja aura dRza ke svara se pare dhuT ke Ane para guNavRddhi ke sthAna meM akAra kA Agama ho jAtA hai // 260 // adrAkSIt adrASTAM adrAkSuH / dhuTa ke anta meM Ane para bhRj Adi ke anta ko SakAra ho jAtA hai // 261 // sRj dhAtu visarga artha meM hai| asrAkSIt asrASTAM asrAkSuH / isa prakAra se bhvAdigaNa meM adyatanI prakaraNa samApta huaa| atha adAdi gaNa prArambha hotA hai| san aura adyatanI meM ad ko ghaslu Adeza ho jAtA hai // 262 // puSAdigaNa, dhutAdi gaNa, lakArAnubaMdha, R sR aura zAs dhAtu se / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: puSAdidyutAdilukArAnubandhArttisarttizAstibhyazca parasmai // 263 // ebhyo'N bhavati adyatanyAM parasmaipade / sico'pavAdaH / aghasat aghasatAM aghasan / puSa puSTau || apuSat apuSatAM apuSan / zuSa zoSaNe azuSat azuSatAM azuSan / dhuta zubha ruca dIptau adyutat atatAM adyutan / adyutaH adyutataM adyutt| adyutaM adyutAva adyutAma / azubhat / arucat / zvita AvarNe / azvitat / Su, zru. dru, du, Rcha, gamlu, sRplR gatau / arttisatyaraNi // 264 / / arttisatyarguNo bhavati aNi pare / Arat asarat / zAsu anuziSTau / zAseridupadhAyA aNvyaJjanayoH || 265 || zAserupadhAyA idbhavati aNvyaJjanayoH parataH / 255 zAsivasighasInAM ca // 266 // nimittAt paraH zAsivasighasInAM sakAraH SatvamApadyate / aziSat / parasmA iti kiM ? vyaMdyotiSTa vyadyotiSAtAM vyadyotiSata / zIG svpne| azayiSTa / buvo vaciriti vacirAdezaH / aNasuvacitilipisaddhi // 27 // ebhyo'N bhavati adyatanyAM parataH / asu kSepaNe / asyatesthontaH || 268 // asyaterante thakArAgamo bhavatyaNi pare / apAsthat apAsthatAm apAsyan / aNi vacedupadhAyAH // / 269 // vacerupadhAyA audbhavati karttari vihitAyAmadyatanyAmaNi pare / avocat / avocata / khyA prakathane / pare adyatanI parasmaipada meM aNU pratyaya hotA hai // 263 // ; sic nahIM hotA hai / aghasat aghasatAM aghasan / puSTi artha meM hai| apuSat / zuSa- zoSaNa karanA / azuSat / dyuta zubha ruc-dIpti artha meM haiN| adyutat / azubhat / aruvat / zvita-AvaraNa artha meM hai| azvitat / zuzru drudu Rccha gamlR sRplu-gati artha meM hai / aN ke Ane para R aura sR ko guNa ho jAtA hai // 264 // a a a ta = Arat / asarat / zAs- anuzAsana karanA / aN aura vyaMjana ke jAne para zAs kI upadhA ko ikAra ho jAtA hai // 265 // nimitta se pare zAs vas aura ghas ke sakAra ko SakAra ho jAtA hai // 266 // aziSat / parasmaipada meM aisA kyoM kahA ? vyadyotiSTa isameM Atmanepada hone se sic id guNa sabhI ho gayA hai| zID- sonA / azayiSTa / 'bruvo vaci' isa 94veM sUtra se brU ko vac Adeza ho jAtA hai| as vac khyA, lip sic aura hva dhAtu se adyatanI meM aN ho jAtA hai // 267 // asUkSepaNa karanA / asyati / aNU pratyaya ke Ane para as ke aMta meM thakAra kA Agama ho jAtA hai // 268 // Asthat apa upasarga pUrvaka -- 'apAsthat' bnaa| kartA se adyatanI meM aN ke Ane para vac kI upadhA ko 'o' ho jAtA hai // 269 // avocat banA / khyA- kahanA / khyAti / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA Alopo 'sArvadhAtuke // 270 // dhAtorAkArasya lopo bhavati svarAdAvaguNe'sArvadhAtuke pare / Akhyat AkhyatAM Akhyan / lip upadehe / alipat / vyavasthitavAdhikArAllimmAdInAmAtmanepade vA aN pakSe sic / alipata alipta / ghuTana dhuTi sico lopaH / alipetAM alipsAtAM alipanta alipsata / alipathAH alipyA: / alipethAM alipsAthAM alipadhvaM alibdhvaM / alipe alipsi alipAvahi alipsvahi alipAmahi alipsmahi / picira kSaraNe | asinat / kSeJa spardhAyAM zabde ca / Ahata AhvatAM Ahvan Ahvata AhetAM Ahvanta / han hiMsAgatyoH / 256 adyatanyAM ca // 271 / / hantervadhirAdezo bhavati adyatanyAM parataH / avadhIt avadhiSTAM avadhiSuH / 'Atmanepade vA' hantervadhirAdezo vA bhavati / Ajhe yamanau svAGgakarmako cetyAtmanepadaM bhavati / hanaH / / 272 / / hanterantasya lopo bhavatyadyatanyAM sicyAtmanepade tathayoH parataH / Ahata AhasAtAM Ahasata / avadhiSTa avadhiSAtAM avadhiSata // ityAdiH / / hu dAnAdanayoH / sici parasmai svarAntAnAm // 273 // svarAntAnAM vRddhirbhavati parasmaipade sici pare / nAmina eva / asArvadhAtuka meM svarAdi aguNa pratyaya ke Ane para dhAtu ke AkAra kA lopa ho jAtA hai || 270 // Akhyat / lip-- alipt / vyavasthita vA ke adhikAra se liMpAdi ko Atmanepada meM aN hotA hai aura vikalpa se si hotA hai| aNu meM- alipata sic meM alipta 'ghuTana ghuTi' isa 247 sUtra se sic kA lopa ho gayA hai| alipsA alipst| vicir-- kSaraNa honA / asicat / hveJ-spardhA karanA aura zabda karanA - bulAnA / 252 sUtra se saMdhyakSara dhAtu ko AkArAMta hokara 270 se AkAra kA lopa hokara 267 se aN hokara Ahvat banA / Ahvata / han-hiMsA aura gati / adyatanI meM han ko vadha Adeza ho jAtA hai // 271 // avadhIt 'Atmanepade vA' 369 ve sUtra se Atmanepada meM han ko vadha Adeza vikalpa se hotA hai| " Ajhe yamanI svAGgakarmakau ca" isa niyama se Atmanepada ho jAtA hai / han ke nakAra kA lopa ho jAtA hai Atmanepada meM adyatanI ke sic ke Ane para // 272 // AG upasarga pUrvaka aTkA Agama hokara Aahata Ahata AhasAtAM Ahasata / pakSa meM-- avadhiSTa / isa prakAra se adAdigaNa meM adyatanI prakaraNa samApta huaa| adyatanI meM juhotyAdi gaNa prArambha hotA hai| hu-- dAna denA aura bhojana karanA / parasmaipada meM sic ke Ane para svarAMta dhAtu ko vRddhi ho jAtI hai || 273 // nAma ko hI vRddhi hotI hai / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiDantaH uto'yuruNusnukSuhuvaH // 274 // yuruNusnukSuhuvarjitAdekasvarAdudantAtparamasArvadhAtukamaniD bhavati / ahauSIt ahauSTAM ahauSuH / adhAt adhAtAM adhuH / sthAdoriradyatanyAmAtmane / iti ikArAdezaH / sthAdozca // 275 // sthAdAsaMjJakayogaMNo na bhavati aniTi sijAziSIzcAtmanepade pare / iti guNaniSedhaH / hasvAcAniTa iti sico lopa: / adhita adhiSAtAM adhiSata / adhithA: adhiSAyAM adhidva / adhidhi adhiSvahi adhiSyahi / samasthita samasthiSAtAM samasthiSata / iti juhotyAdiH / / divu krIDAvijigISAdIti / adevIt adeviSTAM adevissuH| svaratisUtisUyatyUdanubanyAcca / / 276 / / ebhya: parapasArvadhAtukamaniD bhavati vA / dhUGa prANiprasave / asoSTa asoSAtAM asoSata / asoSThA: AsopAthAm / nAmyantAddhAtorAzIradyatanIparokSAsa dho DhaH / / 239 / / * ____nAmyantAddhAtorAzIradyatanIparokSAsu dho Dho bhvti| asovaM / asoSi asoSvahi asoSmahi / asaviSTa asaviSAtAm / asaviSata / dahi dihi duhi ityAdinAniT / / yu, ru, Nu, snu, kSu aura Nu ko chor3akara ukArAMta eka svara vAlI dhAtu ko asArvadhAtuka meM id nahIM hotA hai // 274 // ahauSIt ahauSTAM ahauSuH / adhAt / sUtra 241 se sthA aura dA saMjJaka dhAtu ko Atmanepada meM adyatanI meM ikAra ho jAtA hai| aniT AziS sic ke pare Atmanepada meM sthA aura dA saMjJaka ko guNa nahIM hotA hai // 275 // isa sUtra se guNa kA niSedha ho gayA hai| 'hasvacAniTa:' sUtra 243 se sic kA lopa ho gyaa| adhita adhiSAtAM adhiSata / samasthita smsthipaataa| isa prakAra se adyatanI meM juhotyAdi gaNa samApta huA hai / adyatanI meM divAdi gaNa prAraMbha hotA hai| divu-krIr3A vijigISA Adi artha meM hai| adevIt adeviSTAM adeviSuH / puJ SUGa dhAtu aura UkArAnubaMdha dhAtu se asArvadhAtuka meM aniT vikalpa se hotA hai // 276 // pUG prANi prasava artha meM hai| aniT pakSa meM--asoSTa-asoSAtAM asoSata / aso dhvaM hai / nAmyaMta dhAtu se AzI: adyatanI parokSA meM dha ko 'Dha' ho jAtA hai // 239 // isase asovaM banA / iT pakSa meM- asatriSTa asaviSAtAM / "dahidihiduhi ityAdi" sUtra se iT nahIM hotA hai| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 kAtantrarUpamAlA seTsa vA // 277 // nApyantAddhAto: parasya seTAmAzIradyatanAparokSANAM dhakArasya Dho bhavati vA / asaviDhvaM asavidhvaM / naherddhaH // 278 / / naherhakArasya dho bhavati dhuyante ca / anAsIt anAddhAM anAtsuH / anAtsI: anAddhaM anAddha / anAtsaM anAtsva anaatsm| anaddha anatsAtAM anatsata / anadA: anatsAthAM anavaM / anatsi anatsvahi anatsmahi / iti divAdiH / stusudhaabhyaH parasmeM // 279 // stusudhUbhya iDAgamo bhavati parasmaipade siMci pre| astAvIt astAviSTAM astAviSuH / dhUb kampane / adhAvIt / udanubandhatvAdvikalpeneT / AziSTa AziSAtAM AziSata / ASTa AkSAtAM AkSata / acaiSIt avaiSTAM acaiSuH / aceSTa aceSAtAM acesst| iti svAdiH / aditudinudikSudisvidyatividhativindativinattichidibhidihadizadisadipadiskandikhiderdAt / / 280 // ebhya: SoDazabhya: paramasArvadhAtukamaniD bhavati / vyaJjanAntAnAmaniTAm / / 281 // nAmyaMta dhAtu se AzI: adyatanI parokSA meM iT sahita hone para dhakAra ko DhakAra vikalpa se hotA hai // 277 // asavivaM, asavidhvaM / aTa naha sic 'I' di| naha ke hakAra ko dhuT anta meM dhakAra ho jAtA hai // 278 // 'aghoghe prathama:' se prathama akSara hokara upadhA ko dIrgha hokara anAtsIt anAddhAM anAtsuH / Atmanepada meM--anaddha anatsAtA anatsata / isa prakAra se adyatanI meM divAdigaNa samApta huA hai| adyatanI meM svAdigaNa prArambha hotA hai| parasmaipada meM sic ke Ane para stu, su aura dhU dhAtu se iT kA Agama hotA hai / / 279 / / astAvIt astAviSTAM / dhUJ-kaMpita honA / aghAvIt / udanubaMdha meM vikalpa se iT hotA hai| azUcyAptau AziSTa AziSAtAM / aniT pakSa meM ASTa AkSAtAM AkSata / ciJ-cayana artha meM hai| avaiSIt aceSTAM acaiSuH / aceSTa acepAtAM / isa prakAra se adyatanI meM svAdi gaNa samApta huaa| adyatanI meM tudAdigaNa prAraMbha hotA hai| ad tud nud kSud svid vid vinda vid chid bhid had zad sad pad skaMda aura khid ina solaha dakArAMta dhAtu se asArvadhAtuka meM iT nahIM hotA hai / / 280 // parasmaipada meM sic ke Ane para vyaMjanAnta aniT dhAtu kI vRddhi ho jAtI hai // 281 // Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiDantaH vyaJjanAntAnAmaniTAM dhAtUnAM vRddhirbhavati parasmaipade sici pare / nuda vyathane / atotsIt atauttA aautsuH / atutta atutsAtAM atutsata / mRG prANatyAge / Rto'vRtraH / / 282 / / varjitAdekasvarAdRta: paramasArvadhAtukamaniD bhavati / madantAnAM ca // 283 // RdantAnAM ca guNo na bhavati aniTi sijAziyozcAtmanepade pare / amRta amRSAtAM amRSatAM amucat amucatAM amucn| sijAziSozcAtmane / / 284 // nAmina upadhAyAH sicyAnAtmanepade pare AziSi cAniTi guNo na bhavati kartari vihitAyAmadyatanyAM parasmaipade / amukta amukSAtAM amukSata / spRzamazakRzatRpidRpisRpibhyo vA / / 285 / / ebhya: sijvA bhavati adytnyaaN|| spRzAdInAM vA // 286 // spRzAdInAM svarAtpara: akArAgamo bhavati vA guNavRddhisthAne dhuTi pare / spRza saMsparzana / / astrAkSIt aspASTAM' aspAkSuH / aspAkSIt aspArTA aspArSuH / saNa iti saN / aspRkSat / mRza Amarzana // anAkSIt amnASTAM amrAkSuH / amArSIt amArTA amAjhuH / amRkSat / kRza vilekhane / tud--vyathita honaa| atautsIt aauttA atautsuH / Atmanepada meM vRddhi nahI hone se sic kA lopa hokara atutta, atutsAtAM atutsata / mRD-prANa tyAga krnaa| vRG vRJ ko chor3akara eka svara vAle RkArAMta dhAtu aniT hote haiM // 282 // Atmanepada meM aniT meM sic AziSa ke Ane para prakArAMta ko guNa nahIM hotA hai // 283 // hasvAnta se sa ko lopa hotA hai amRta amRSAtAM amRSata / muc-amucat / Atmanepada meM sic aura AziSa ke Ane para aniT meM nAmi upadhA ko guNa nahIM hotA hai // 284 // amukta amukSAtAM amuksst| spRza, mRz kRz tRpa dRp sRpa se pare adyatanI meM sic vikalpa se hotA hai / / 285 // - spRza Adi dhAtu ko svara se pare guNa vRddhi ke sthAna meM dhuTa ke Ane para akAra kA Agama vikalpa se hotA hai // 286 // spRza-saMsparza karanA / guNa hone para akAra kA Agama hone se aspAkSIt aspASTAM aspAkSuH / vRddhi hokara akAra kA Agama hone para aspAkSIt aspAsa aspAkSuH / saNa pratyaya meM---aspRkSat banA 1 msh-chnaa| amrAkSIta / amAIta / amakSata / kaza-vilekhana artha meM hai-akrAkSIta / akAkSIt akRkSat / tRp--prINana artha meM / atrApsIt / atApsIt 'puSAditvAt' aN hone se atRpat' / dRpa-harSa aura mohana artha meM / adrApsIt / adApsIt / adRpan / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 kAtantrarUpamAlA akrAkSIt akrASTAM akrAkSuH / akArSIt akArTA akArvAH / akRkSat // tRpidRpyorvA // tRpa mINane // atrApsIt atrAptAM atrApsuH 1 atApsIt / puSAditvAdaNa bhavati / atrapat / dRpa harSamohanayo: / adrApsIt adrAptAm adrApsuH adApsIt / adRpat etau puSAdI ! sRpla vi gatau / asApsIt / asApsIt / asRpat / iti tudaadiH| iranubandhAdvA / / 287 // iranubandhAddhAtorvA aN bhavati / kartaryadyatanyA parasmaipade pare / arudhat arudhatAM arudhan / arautsIt arauddho arautsuH / arautsI: arauddhaM arauddha / araupsaM arautsva arautsma / aNabhAvapakSe sin / rAdhirudhinudhikSudhibandhizudhisidhyatibudhyatiyudhivyadhisAdherdhAt / / 288 / / ebhya: paramasArvadhAtukamaniD bhavati / ityanena pUrvodAharaNeSu nett| yujirujiraJjimujibhajibhaJjisaJjityajiprasjiyajimasjijinijivijiSvaorjAt // 28 // ebhyaH paramasArvadhAtukamaniT bhavati / abhukta abhukSAtA abhukSata / iranubandhAdvetyaN / ayujat ayujatAM ayujan / aNabhAve ayokSIt ayoktAM ayokSuH / ayukta ayukSAtA ayukSata / iti rudhAdiH / tana vistAre / atanIta ataniSTa ataniSaH / ataniSTa atanidhAtA atnisst| amaniSTa amaniSAtA amaniSata / akArSIt akASTI akArSuH / akRta akRSAtAM akRSata ityAdi / iti tanAdiH / ajhaiSIt aSTAM aSuH / akreSTa akreSAtAM akresst| nA nirdissttmnitytvaat|| - - ye do dhAtu puSAdigaNa kI haiM / sapla-gati artha meM hai| asmApsIt / asApsIt / asRpat / isa prakAra se adyatanI meM tudAdigaNa samApta huaa| adyatanI meM tudAdi gaNa prAraMbha hotA hai| kartA se vihita adyatanI ke parasmaipada meM ir anubaMdha dhAtu se vikalpa se aN pratyaya hotA hai // 287 // ___ rudhir-AvaraNa karanA / arudhat arudhAtAM / aNa ke abhAva meM sica, Ina, vRddhi hokara arautsIt arauddhA arautsuH / rAdh rudh krudh kSudh bandha zudh sidhu budh yudh vyadha aura sAth ina dhakAsaMta dhAtu se asArvadhAtuka meM aniT ho jAtA hai // 288 // yuj ruj raJ bhuj bhaj bhaGg saJ tyaj bhrasj yaj masj sRj nij vij aura svac ina jakArAMta dhAtu se pare asArvadhAtuka meM iTa nahIM hotA hai // 289 // . abhukta abhukSAtAM abhukSata / ina sabhI dhAtuoM meM id kA anubaMdha ho jAne se vikalpa se aN hotA hai / ayujat / aN ke abhAva meM ayaukSIt ayoktAM ayokSuH / Atmanepada meM-Ayukta ayukSAtAM ayuksst| isa prakAra se adyatanI meM rudhAdigaNa samApta huA 1 adyatanI meM tanAdigaNa prAraMbha hotA hai / tanu-vistAre--atanIt aniSTAM / atnisstt| manuG avabodhana artha meM amnisstt| kR-- akArSIt / Atmane akRt| - - - ---- Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 261 zlokaH RvRDyA sanID vA syAdAtyane ca sijAziSoH / saMyogAdeto vAcyaH suddhasiddho bahirbhavaH // 1 // saMyogAde: Rta:-smR AdhyAne ityasya ythaa| tarhi 'suD bhUSaNe saMparyupAt' ityanena kRtrI dhAto: suTi pratyaye samAgate sati saMskR upaskR ityatra saMyogo vartate, tatrApi iT pratyayo bhaviSyati vikalpena; naivaM yata: kAraNAt suisiddho bahirbhavaH / suT pratyaya Agato'pi anAgata iva vartate / tatkAraNagarbhitaM vizeSaNamAha-kathaMbhUta: suT ? bahirbhavo bahiraGgaH / asiddhaM bahiraGgamantaraGge iti nyAyAdityarthaH / iti iDvikalpena / punarapi, adRbRjopi vA dI? na prokssaashissoritt| na parasmai sici prokta iti yogavibhaJjanAt / / 2 / / iti iTo dIghoM vikalpena / vRG sabhaktau / avRta avRSAtAM avRSata / avariSTa avariSAtAM avariSata / avarISTa avarISAtAM avarISata / grahIG upAdAne / iTo dI? aherprokssaayaam||290|| grahe: parasya iTo dIghoM bhavati aparokSAyAM / agrahIt agrahISTAM agrahISuH / agrahISTa agrahISAtAM agrahISata / iti krayAdiH / isa prakAra se tanAdigaNa samApta huaa| adyatanI meM krayAdigaNa prAraMbha hotA hai| krI-akraiSIt akraiSTAM / Atmanepada meM--akreSTa akredhAtAM / artha--RkArAMta vRD vRhya dhAtu ko sana ke Ane para, Atmanepada meM evaM siMca AziSa ke Ane para iT vikalpa se hotA hai| saMyogAdi prakArAMta se-smR--dhAtu AdhyAna---smaraNa artha meM hai| aise hI "suD bhUSaNe saMparyupAt" sUtra se saM, pari, upa upasarga ke yoga meM kR dhAtu se suT pratyaya ke Ane para 'saMskR' upaskR isa prakAra kR dhAtu bhI saMyogAdi Rdanta bana gaI / vahA~ para bhI vikalpa se iT hone vAlA thaa| kintu nahIM huA kyoMki 'suDasiddho bahirbhava:' isa zlokArtha ke antima caraNa ke niyama se suT pratyaya hone para bhI nahIM huye ke samAna hai| isa kAraNa se garbhita vizeSaNa ko kahate haiM / suTU kaisA hai ? bAhara meM hone vAlA bahiraMga kahalAtA hai| 'antaraMga ke hone para bahiraMga asiddha ho jAtA hai' isa nyAya se aisA artha hotA hai| isa prakAra se yahA~ id vikalpa se hotA hai / punarapi / zlokArtha-vRG vRJ ko prakArAMta dhAtu se parokSA aura AziSa ke iT ko vikalpa se dIrgha ho jAtA hai| isa niyama se vikalpa se iT dIrgha ho jAtA hai| vRT saMbhakti artha meM hai| jaba id nahIM huA taba avRta avRSAtAM avRsst| iT hone para dIrgha nahIM huaa| avariSTa / iT ko dIrgha karane para avarISTa avarISAtAM avarISata / gRhIJ-grahaNa karanA / aparokSA meM graha dhAtu se pare ida ko dIrgha ho jAtA hai // 290 // agrahIt agrahISTA agrahISuH / agrahISTa / isa prakAra se adyatanI meM kyAdi gaNa samApta huaa| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 kAtantrarUpamAlA zritunukamikAritAntebhyazcaN kartari / / 291 // ebhyazcaN bhavati kartaryadyatanyAM parata: / caN parokSAcekrIyitasananteSu / / 292 / / caNAdiSu dhAtorvicanaM bhavati / abhyAsasyAdivyaJjanamavazeSyamiti anAderloya: / bhaja zriJ sevAyAM / azizriyat / adudruvat adadvatAM / asunuvat / kamu kAntau / kavargasya cavargaH // 293 / / abhyAsakavargasya cavargo bhavati AntaratamyAt / acakamat / iti abhyAso dhAtuvat / pakSe aciikmt| inyasamAnalopopadhAyA hrasvazcaNi // 294 // samAnalopavarjitasya laghvantasyopadhAyA haravo bhavati laghuni dhAtvakSare ini capare / dI| lghorsvraadiinaam||295 / / samAnalopavarjitasya lamvantasya dIrgho bhavati laghuni dhAtvakSare ini caNpare / kAritasya lopa: / acUcurat acUcuratAM avUcuran / asamAnalopopadhAyA iti kim ? kSipa kssaantau| acikSipat / kSala zauce / aciksslt| -- : ..: -:. adyatanI meM curAdi gaNa prArambha hotA hai / adyatanI se kartA meM zri, dru nu, kam aura kArita pratyayAnta dhAtuoM se 'caN' pratyaya hotA hai // 291 // aT zri di| caN pratyaya, parokSA, ye krIyita aura sannata ke Ane para dhAtu ko dvitva hotA hai // 292 / / a zri zri t 'abhyAsasyAdivyaJjanamavazeSya' sUtra se abhyAsa ko Adi vyaMjana zeSa rahakara anta vyaJjana kA lopa bhaj zri--sevA artha meM / ivarNa ko iya hokara caN kA akAra zeSa rahakara azizriyat banA / dru-adudruvat / adudruvartA adudruvan / asusruvat / kamu-kAMta honaa| aT ka kam at krama se abhyAsa ke kavarga ko cavarga ho jAtA hai // 293 // ackmt| samAna lopa varjita laghvanta upadhA ko laghu dhAtvakSara in caN ke Ane para hasva ho jAtA hai // 294 // laghu dhAtvakSara in caN ke Ane para samAna lopa varjita laghvanta ko dIrgha ho jAtA hai // 295 // kArita pratyaya kA lopa ho jAtA hai| cur cur in caN di = acUcurat / samAna lopa varjita ladhvanta upadhA ko aisA kyoM kahA ? kSipa-kSAMti artha meM hai| aci kSipat / kSal-aci kSalat / ---: Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH alope samAnasya sanvallaghunIni caNpare // 296 // samAnasyAlope sati laghuni dhAtvakSare abhyAsasya sanvatkAryaM bhavati ini caNpare / kiM sanvatkArya ? sanyavarNasya // 297 // abhyAsAvarNasya itvaM bhavati sani pare / apIpalat apIpalatA apIpalan / alope samAnasyeti kiM ? adantAH kathaM vAkyaprabanye ityAdayaH / dhAtoza // 298 / / anekAkSarasya dhAtorante svarAdelopo bhavati ini pare / acakathat acakathatAM acakathan / evaM raca prayatne / vyararacat vyararacatA vyararacan / ityAdi / samAnasyeti kim ? paTumAcaSTe paTuM karoti tatkaroti sadAcaSTe iti in . paran / vRddha samAramlopa: / rUpa rUpakriyAyAM / vyarurUpat vyarurUpatAM vyruruupn| laghuni dhAtvakSare iti kiM ? tarja bharlsa sntrjne| atatarjata atatajeMtAM atatarjanta / saMyogavisargAnusvAraparo'pi guru: syAd hrasva: / ababhartsata ababharsetAm ababhartsanta / vRG varaNe / avIvarat avIvaratAM avIvaran / atatantrat / / svarAderdvitIyasya // 299 // svarAderdhAtordvitIyAvayavasya dvirvacanaM bhavati / tatra ca / na nabadarA: saMyogAdayo'ye // 30 // svarAderdhAtordiyIyAvayavasya saMyogAdayo nabadarA na dvirucyante na tu ye pare / arca pUjAyAM / Arcicat ArcicatAM Arcican / evaM aI pUjAyAM / Arjihat / samAna ke alopa hone para laghu dhAtvakSara ke Ane para abhyAsa ko sanvat kArya hotA hai in caN ke Ane para // 296 // sanvat kArya kyA hai ? san ke Ane para abhyAsa ke akAra ko ikAra ho jAtA hai // 297 // apIpalat / alopa meM asamAna ko aisA kyoM kahA ? adanta dhAtu meM 'katha'-kahatA hai / in ke Ane para anekAkSara dhAtu ke aMta svara kA lopa ho jAtA hai // 298 // acakathat / raca-prayala karanA-araracat-- vyararacat / samAnasya aisA kyoM kahA ? paTuM AvaSTe, paTuM karoti hai "tatkaroti tadAcaSTe in" isa sUtra se in hokara dvitva hokara apIpaTat / vRddhi meM saMdhyakSara kA lopa ho jAtA hai 1 rUpa-dhAtu rUpa kriyA artha meM haiM / vyaru rUpat--abhyAsa ko hrasva huA hai / laghu dhAtvakSara meM aisA kyoM kahA hai ? tarja bharlsa-saMtarjana karanA atatarjata / 'saMyogavisargAnusvAra paropi' se guru hrasva ho gayA avabhartsata / vRGvaraNa artha meM hai| avIvarat / atatambat / svarAdi dhAtu ke dvitIya avayava ko dvitva hotA hai // 299 // aura usameM svarAdi dhAtu ke dvitIya avayava ke saMyogAdi 'na ba da ra' akSara dvitva nahIM hote haiM aura ya pratyaya ke pare bhI dvitva nahIM hote haiM // 300 // arca-pUjA karanA / arca ca t 'sanyavarNasya' sUtra 297 se ikAra hokara Arcicat / arhapUjA yogya hai--Arjihat / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 kAtanyarUpamAlA na zAsRnubandhAnAm / / 301 / / zAsa RdanubandhAnAM copadhAyA hrasvo na bhavati ini caNpare / azazAsat azazAsatAm azazAsan / Dhauka tauka gatau / aDuDhaukata aDuDhauketAM aDuDhaukanta / atutaukata / zAseriti kiM ? AGaH zAsUG icchAyAM / AzIzasat bhrAja bhAS dIptau / bhASadIpajIvamIlapIDakaNavaNabhaNazraNamaNaheThalupAM vA // 302 // eSAmupadhAyA hrasvo bhavati vA ini caNpare / bhAS vyaktAyAM vAci / dIpa dIptau / jIva prANadhAraNe / mIla nimeSaNe / pIDa gahane / kaNa vaNa bhaNa zraNa maNa zabde / heTha gatau / lupla chedane aviprajat abibhrajatAM abibhrajan / abibhrajata / avibhrAjat ababhrAjata / abibhrazat / abibhrazata / ababhrAzat / abbhraasht| abibhsst| atrbhaasst| adiidipt| adidiipt| ajIjivat / ajijiivt| amImilat / amimIlat / apipIDat / apIpiDat / acIkaNat / acakANat / avIvaNat / anavANat / abIbhaNat / ababhANat / amImaNat / amamANat / azIzraNas / azazrANat / ajIheThat / ajiheThat / alUlupat alulUpat / citi smRtyAM / acicintat / sphuTa prihaase| ziTparo ghoSaH // 303 // ziTa: paro ghoSo'vazepyo bhavati / ziTo lopa ityarthaH / apusphuTat / lakSa darzanAGkanayoH / alalakSat / bhakSa adane / ababhakSat ! kuTTa anRtbhaassnne| adhukuTTat / laDa upasevAyAM / alIlaDat / midi tila snehne| amimindat / atitilt| olar3i utkssepe| alalaNDat / pIDa avgaahne| zAsa aura RdanubaMdha kI upadhA ko in caN ke Ane para hrasva nahIM hotA hai // 301 // azazAsat / DhIkR, taukR-gati artha meM haiN| aDudvaukata atutaukata / zAse: aisA kyoM kahA ? AyUrvaka zAsUG dhAtu-icchA artha meM hai| AzIzasat / bhrAj bhrAS-dIpti artha meM haiN| bhraNa bhASa bhASa, dIpa, jIva, mIla, pIr3a kaNa, vaNa, bhaNa, zraNa, maNa, heTha aura lupa ina dhAtu kI upadhA ko in caN ke Ane para vikalpa se hrasva hotA hai // 302 / / bhASa-spaSTa bolanA / dIpa-dIpta honaa| jIva-prANadhAraNa karanA / mIla-vaMda karanA / piidd-ghn| kaNa vaNa bhaNa zraNa maNa-zabda krnaa| heTha-gamana karanA / lupla-chedana krnaa| prAj-abibhrajat / ababhrAjat / ababhrAjata / abibhraSata / ababhrASat / abibhrASat / abibhASat ababhASata / adidIpat / adIdipat / ajIjivat ajijIvat / amImilat / amimIlat / apipIData, apopiDat / acIkaNat / acakANat / avIvaNat avavANat / antrIbhaNat, ababhANat / amImaNat amamANat / azizraNat / azazrANat / ajIheThat ajiheThat / alUlupat alulUpat / citi-smRti artha meM hai| acircitat / sphutt-khilnaa| ziT ke pare aghoSa avazeSa rahatA hai // 303 // arthAt ziT kA lopa ho jAtA hai / apusphuTat / lakSa-darzana aura aMkana artha meM hai| alalakSat / bhakSa- bhojana karanA / ababhakSat / kuTTa-jhUTa bolanA / anukuTTata / laD-upasevA artha meM--alIlaDat / midi aura tila-sneha krnaa| amimindat / atitilt| olaDi-utkSepaNa karanA--alalaNDat / pIDa-avagAhana karanA apIpiDat / naTa-avasyaMdane-anInaTat / vadha-saMyamana krnaa| avIbadhat / bud chuT kuTa-chedana krnaa| acUcuTat acUchuTat acUkUTan / puT cuTa-alpIbhAva artha meM hai| apUpuTat / acUcuTat / muT-cUrNa karanA, amRmuTat / ghaTa-calanA, ajiighttt| chada, pada, saMvaraNa karanA acI chadat Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 265 apIpiMDat / naTa avasyandane / anInaTat / badha saMyamane / abIbadhat / cuTa chuTa kuTa chedane / acUcuTat / anUchuTat / acUkuTat / puTa cuTa alpIbhAve / apUpuTat / acUcuTat / muTa cUrNane / amUmuTat / ghaTa calane / ajIghaTat / chada pada sNvrnne| acIchadat / asISadat / kSipa kSAntau / anikSipat / nakka dhakka pizi naashne| ananakkat / adadhakkata apipiMzat / cakka cukka vyathane / acacakkat acucukkat / kSala zA~ce / avikSalat cuda sNcodne| acUcudat / guDi suji jasi pala rkssnne| ajuguNDat / asusuJjata / ajajasat ajajaMsatAM ajajaMsan / apIpalat / tila pratiSThAyAM / atiitilt| tula unmAne / atUtulat mUla rohnne| amUmulat / mAna pUjAyaNaM / amImanat / zliSa zleSaNe / azizliSat / japa mAnase / ajIjapat / jJapa maanubndhe| ajijJapat / vyaya kssye| avivyayat / cUrNa saMkocane / acucUrNat / pUja pUjAyAM 1 apupUjat / arkaIDa stavane / Arcikkat / aiDiDat / zuTha Alasye / azUzuThat / zuThi shossnne| azuzuNThat / paci vistAravacane / apapaJcat / tija nizAmane / . atItijata / vardha chednprnnyoH| avavardhat / kabi aacchaadne| acakaMbata / labi tabi attne| alulumbat / anutumnat / mrakSa mlakSa rakSaNe / amamrakSat / ammlksst| ila preraNe / aililat / luNTa steye| aluluNTat / chada vAmane / acachardat / guDi vessttne| ajugunnddt| marda abhikAGkSAyAM / ajagardat / ruSa roSaNe / arUruSat / maDi bhUSAyAM harSe ca / amamaNDat / zraNa dAne / azizraNat / bhaDi klyaanne| ababhaNDat / tatri kuttumbdhaarnne| atatantrat / matri guptbhaassnne| amamantrat / vida saMvedane / avIvidat / daMza dazane / adadaMzat / rUpa ruupnne| arurUpat / bhrUNa AzAyAM / abubhrUNat / zaTha zlAghAyAM / azIzaThat / syama vitkeN| asisyamat / garI udyame / ajUgurat / kutsa avkssepnne| acukutsat / kUTa pramAde / acUkuTat / vazca pralaMbhane / avadazcat / mada tRptiyoge / amImadat / diva parikUjane / adIdivat / kusma kusmayane / acukusmat / carca adhyayane / acacarvat / kaNa nimIlane / acIkaNat / jasu taaddne| ajIjasat / paSa bandhane / apIpaSat / ama sege| Amimat / caTa sphuTa bhedane / acIcaTat apusphuTat / ghuSir zabde / ajUghuSat / lasa zilpayoge / alIlasat / bhUpa alAre / abuubhusst| raka laka AsvAdane / arIrakat / alIlakat / ligi vicitrIkaraNe / aliliGgat / muda sNsrge| amUmudat / muca prmocne| amUmucat / grasa kabalagrahaNe / ajinasat / pUrI ApyAyane / apUpurat / asISadat / kSipa-kSAMti karanA, avikSipat / navaka dhakka pizi-nAza honA, ananakkat / adadhakkata / api-piMzat / cakka cukka-vyathita honA, acacakkat / acucukkat kSaNa zuddha honA, aciksslt| cuda-saMcodana karanA / kisI kArya ke liye prerita karanA acUcUdat / guDi suji jasi pala-rakSaNa karanA ajuguNDat / asusujat / ajajaMsat / apIpalat / tila-pratiSThA artha meM haiM, atItilat / tula-utmAna karanA taulanA atUlulat / mUla-rohaNa karanA, amumuult| mAna-pUjA amImanat / zliS-AliMgana karanA, zizliSat / japa-mana meM japanA, ajIjapat / jJapa, mAna-baMdha honA, ajijJapat / vyaya-kSaya honA, avivyayat / cUrNa-saMkocana karanA, acucUrNat / pUja-pUjA karanA, apupUjat / arka IDa-stuti karanA, Arcikat / aiDiDat / zuTha-Alasya karanA ashuu-shuttht| zuGi-zoSaNa karanA, azuzuNThat / paci-vistAra karanA, apapaJcat / tija-nizAgana karanA, atItijat / vardha-chedana pUraNa karanA, avabardhat / kuri-AcchAdana karanA, adhukumbat / lubi tubi-ardana karanA, aluluMvat atutumvat / mrakSa mlakSa-rakSaNa karanA, amamrakSat / amamlakSat / ila-preraNA aililita, luNT-curAnA, aluluNThat / charda bamana karanA acachardat / guDi-veSTita karanA, ajuguNDat / marda-abhikAMkSA krnaa| adagardat / ruSa-rUSTa honA arUruSat / maGi-bhUSA aura harSita honA, amamaNDat / zraNa-dAna denA, azizraNat bhaDi-kalyANa karanA, ababhaNDat / tatri-kuTumba dhAraNa karanA Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 kAtantrarUpamAlA itaH paramadantAH kathyante / katha vAkyaprabandhane / acakathat / gaNa saMkhyAne / ajagaNat / paTha vaTa granthe / apapaThat / avavaTat / raha tyAge / ararahat / pada gtau| apapadat / kala gatau saMkhyAne ca / acakalat / maha pUjANAM / amamahat / spRha IpsAyAM / apaspRhat / zUca paizunye / azuzUkt / kumAra krIDAyAM / acukumArat / gom upadehe / ajugomat / gaveSa mArgaNe / ajagaveSat | bhAja pRthakkarmaNi / ababhAjat / stena caurye / atistenat / prsmaibhaassaa| AgarvAdAtmanepadI / pada gatauM / apapadata apapadetAM apapadanta / apapadathAH apapadethAM apapadadhvaM / apapade apapadAvahi apapadAmahi / mRga anveSaNe / amamRgata | kuha vismApane acukuhata / zUra vIra vikrAntau / ashushuurt| aviviirt| sthUla paribRMhaNe atusthUlata / artha upayAcJAyAM / Artithata saMgrAma saMyuddhe / asasaMgrAmat / garva maane| ajagarvat / Atmane bhASA // mUtra prasnavaNe / amumUtrat / pAra tIra karmasamAptau apapArat / atitIrat / citra vicitrIkaraNe / acicitrt| chidra karNabhede / acichidrata anya dRSTyupasaMhAre / Andadhat / daNDa daNDanipAtane / adadaNDat / sukha duHkha tatkriyayoH / asusukhat / aduduHkhat / rasa AsvAdanasnehanayoH / ararasat / vyaya vittasamutsarge avavyayat / varNa varNakriyAvistAraguNavacane avavarNat / parNa haritabhAve | apaparNat / agha pApakaraNe Ajighat / iti curAdayaH / atatantrat / matri gupta bhASaNa karanA amabhantrat / bida-jAnanA avIvidat / daMza-dazanA, adadaMzat / rUpa- dekhanA / arUrupataM / bhrUNa- AzA karanA abubhrUNat / zaTa- zlAghA azIzaThat / syam-vitarka karanA, asisyamat / gUrA- udyama karanA ajugrat / kutsa avakSepaNa karanA, nindA anukutsat / kUTa kapaTa-pramAda karanA, acukUTat / vaJcanaganA, gIta diva-parikUjana karanA, adIdivat / kusma kusmayane Azcarya karanA / acukuramat / carca - adhyayana karanA, acacarcat / kaNa-nimIlita honA eka A~kha banda kara nizAnA krnaa| acIkaNat | jasutADita karanA, ajIjasat / paSa-bandhana karanA, apIpavat / ama rogI honA, Amimat / caTa, sphuTa-bhedana karanA, acIcaTat apusphuTat / ghuSir-zabda karanA, ajUghuSat / lasa-zilpa yoge, alIlasat / bhUSa- alaMkRta honA, abubhUSat / raka laka- AsvAdana karanA, arIrakat alolakat / ligi vicitrIkaraNa, aliliMgat / muda-saMsarga, amUmudat / muc chUTanA, amUmucat / grasa-grAsa khAnA, ajigrasat pUrI vRddhiMgata honA, apUpurat / isase Age akArAMta kahe jAte haiM katha kahanA, acakathat, gaNa-saMkhyA karanA, ajagaNat / paTha vaTa-grantha par3hanA, apapaThat avacaTat raha-tyAga karanA, ararahat / pada-gamana karanA, apapadat / kala-gati aura saMkhyA karanA, acakalat / maha -- pUjA karanA, amamahat / spRha -- icchA karanA, apaspRhat / zuv- paizunya karanA, azuzcaka kumAra krIr3A karanA, acUkumArat / goma - upadeha karanA, ajugapat / gaveSa - mArgaNa karanA, ajavagaveSat / bhAju, pRthak kriyA meM hai, ababhAjat / stena--corI karanA atistenat / yahAM taka parasmaipada huaa| Age garvaparyaMta AtmanepadI haiN| pada-- gati artha meM, appdt| apapadetAM apapadanta / mRga anveSaNa karanA, amamRgata | kuha - vismApana karanA, acukuhata 1 zUra vIra vikrAMti artha meM hai, azuzurata avivarata / sthUla paribRMhaNa honA, atusthUlata / artha- pAsa jAkara mA~ganA Artithata saMgrAma-yuddha karanA, asasaMgrAmata garva - mAna karanA, ajagarvata / yahA~ taka AtmanepadI huI haiM / mUtra prasravaNa karanA, amumUtrat 'pAra, tIra -- kArya kI samApti, apapArat / atitIrat / citra-vicitrIkaraNa, acicitrat / ' chidra - karNa bhedana karanA, acichidrata aMtha-dRSTi kA upasaMhAra Andadhat / daNDa -- daNDe se mAranA, adadaNDat / sukha-sukhI honA, duHkha-duHkhI honA, asusukhat / aduduHkhat / rasa-AsvAdana karanA, sneha karanA, ararasat / vyaya- dhana tyAga karanA, avavyayat / varNa-varNa, Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 267 mAsma bhUt / mAsmaidhiSTa / mAsma pAkSIt mAsma pAktAM mAsma pAkSuH mAsma pAkSI: mAsma pAktaM mAsma pAkta mAsma pAkSaM mAsma pAkSva mAsma paakssm| mAsma pakta mAsma pakSAtAM mAsma pakSata / bhAsma pakthA: mAsma pakSAyAM mAsma pagdhvaM / mAsma pakSi mAsma pakSvahi mAsma pakSmahi / mA bhUt / maidhiSTa / mA pAkSIt / mA pakta / iti adyatanI smaaptaa| parokSA // 304 // cirAtIte kAle parokSA vibhaktirbhavati / akSaNAM para: parokSaM / samprati indriyANAmaviSaya ityarthaH / caNa parokSAcekroyitasananteSu dvirvacane sati / bhavateraH // 305 // bhavaterabhyAsasya akAro bhavati parokSAyAM / AgamAdezayorAgamo vidhirbalavAn / iti guNo na bhavati / babhUva babhUvatuH babhUvuH / iDAgamo sArvadhAtukasyAdivyaJjanAderiti vyaJjanAdAviDAgama: / babhUvibha babhUvathuH babhUva / babhUva babhUviva bbhuuvim|| nAmyAdergurumato'nRcchaH // 306 / / Rccha iti varjitAnAmyAdergurumato dhAtorekasvarAdAm bhavati parokSAyAM / - - - - - - kriyA, vistAra aura guNa ke artha meM hai / avavarNat / parNa-harita bhAva meM apaparNat / agha-pApa karanA, Ajidhan / isa prakAra se adyatanI meM curAdigaNa samApta huaa| mA aura mAsma ke yoga meM adyatanI meM aT kA Agama nahIM hotA hai jaise--mAsmabhUt / mAsma aidhiSTa / mAsma pAkSIt / mAsma pAktAM / mAsma pAkSuH / ityAdi / isa prakAra se adyatanI prakaraNa samApta huA / atha parokSA prakaraNa prArambha hotA hai| cirakAla ke atIta kAla meM 'parokSA' vibhakti hotI hai // 304 // akSNAM pare = parokSaM--indriyoM se jo pare hai vaha parokSa hai / arthAt vartamAna kAla meM jo indriyoM kA viSaya nahIM hai| bhU aT atus us / "caN parokSA cekrIyitasatraMteSu" isa sUtra se dvitva karane para bhU bhU a / ___parokSA meM bhU ke abhyAsa ko akAra ho jAtA hai // 305 // Agama aura Adeza meM Agama vidhi balavAn hotI hai| isase guNa nahIM hotA hai| abhyAsa ko tRtIya akSara ho jAtA hai| babhUva, babhUvatuH babhUvuH / 'iDAgamo sArvadhAtukasyAdivyaJjanAderiti' isa sUtra se vyaJjana kI Adi meM iT kA Agama ho jAtA hai / babhUvitha babhUvathuH babhUva, babhUva babhUviva, bbhuuvim| Rccha ko chor3akara nAmyanta, gurumAn ekasvara vAlI dhAtu se parIkSA meM 'Am' hotA hai // 306 // parokSA meM Ama ke bAda kR dhAtu kA prayoga kiyA jAtA hai // 307 // edhAm kR kRe -- - . Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I 1 1: 268 kAtantrarUpamAlA AmaH kRJanuprayujyate // 307 // Ayate dvirvacanaM / RvarNasyAkAraH ||308 // abhyAsa RvarNasyAkAro bhavati / sarvatrAtmane // 309 // sarveSAM dhAtUnAM guNo na bhavati parokSAyAmAtmanepade sarvatra / adhAJcakre edhAJcakrAte edhAJcakrire / kRJo'suTaH ||310 // asuTaH kRJaH parokSAyAM thali cAniD bhavati / edhAJcakRSe edhAJcakrAthe edhAJcakRdave / edhAnakre edhAJcakRvahe edhAJcakRmahe / asu bhuvau ca parasmai // 311 / / AmantasyAsu bhuvAvapyanuprayujyate parasmaipade pare parasmaipadaM cAtidizyate / edhAmAsa edhAmAsatuH ethAmAsuH / ethAmAsitha edhAmAsathuH edhAmAsa / ethAmAsa edhAmAsiva edhAmAsima edhAMbabhUva eghAMbabhUvatuH edhAMbabhUvuH / asyopadhAyAmityAdinA dIrghaH / papAca / parokSAyAM ca // 312 // sarveSAM dhAtUnAM guNo na bhavati parokSAyAM parasmaipade dvitvabahutvayoH parataH / asyaikavyaJjanamadhyenAdezAdeH parokSAyAm / / 313 // anAdezAderdhAtorekavyaJjanamadhyagatasyAsya etvaM bhavatyabhyAsalopazca parokSAyAmaguNe | pecatuH pecu / abhyAsa ke R varNa ko aMkAra ho jAtA hai // 308 // Atmanepada meM parokSA meM sabhI dhAtu ko guNa nahIM hotA hai // 309 // eghAMcakre / Ate ire / edhAMcakrAte edhAMcakrire / parokSA meM thala ke Ane para sud rahita kR dhAtu aniT hotA hai // 310 // ebhAMcakRSe, edhAMcakrAthe, edhAMcave / eSAMcakre edhAMvakRvahe edhAMcakRmahe | parasmaipada meM Am ke anta meM asu aura bhU dhAtu kA prayoga hotA hai // 311 // aura parasmaipada hI hotA hai| ethAmAsa edhAmAsatuH edhAmAsuH edhAMbabhUva, edhAMbabhUvatuH edhAMbabhUvuH / pac pac papaca 'asyopadhAyAm' ityAdi se dIrgha hokara papAca banA / parokSA meM parasmaipada meM dvitva - bahutva vibhakti ke Ane para sabhI dhAtu ko guNa nahIM hotA hai ||312 // Adeza rahita eka vyaMjana madhyagata dhAtu ke akAra ko 'ekAra' ho jAtA hai // 313 // aura parokSA meM aguNa vibhakti ke Ane para abhyAsa kA lopa ho jAtA hai| pecatuH pecuH / zlokArtha - akArAMta, svarAMta sRj aura dRza dhAtu se thal vibhakti ke Ane para vikalpa se id hotA hai / Rc meM nitya hI aniT rahatA hai| vR aura vyeGa dhAtu se thala ke Ane para nitya hI iT hotA hai / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH nityAtvatAM svarAntAnAM sRsjidazozca veT thli| Rci nityAniTaH syuzced vRvyeDajhaM nityamiT thli|| ityeSAmiD vA bhavati thali pre| thali ca seTi // 314 / / anAdezAderdhAtorekavyaJjanamadhyagatasya asya etvaM bhavatyabhyAsalopazca seTi thali pre| pecitha papaktha pecathuH pec| aTyuttame vA // 315 // upadhAyA asya dIrgho bhavati antyAnAM nAminAM ca vRddhirbhavati vA parokSAyAmuttamapuruSe'Ti pare / papAca papaca / sUvRbhUskhudrustuzruva eva parokSAyAm / / 316 // eSAmeva na iT bhavati parokSAyAmanyeSAM bhavatyeva / iti strAdiniyamAdid / peciv| pecima / pece pecAte pecire / peciSe pecAthe aicinve / pece pecivahe pecimahe / asyaikavyaJjanamityupalakSaNam / upalakSaNaM kiM ? svasya svasadRzasya ca grAhakamupalakSaNam / ityAlArasthAnakavyaJjanasyAvicit / rAdh sAdh sNsiddhau| rAdho hiMsAyAm / / 317 // hiMsArthasya rAdha evaM bhavati abhyAsalopazca prokssaayaamgunne| apararAdha aparedhatuH aparethuH / ityAdi / hiMsAyAmiti kiM ? ArarAdha ArarAdhatuH / ityAdi / isa zloka se thala ke Ane para isa pac meM iT vikalpa se hotA hai| iT sahita thala ke Ane para Adeza rahita dhAtu ke eka vyaMjana madhyagata akAra ko ekAra ho jAtA hai // 314 // aura abhyAsa kA lopa ho jAtA hai / pecitha, papaktha / parokSA ke uttama puruSa aT ke Ane para upadhA ke akAra ko vikalpa se dIrgha hotA aura antya nAmiko vRddhi ho jAtI hai / papAca, papaca / sR vR bhR stra dru stu aura zru ina dhAtu se parokSA meM iTa nahIM hotA hai // 316 // anya dhAtu se iTa ho jAtA hai| isa sUtra ke niyama se pac meM ida ho jAtA hai peciva, pecim| Atmanepada meM--pece, pecAte isa pac meM eka vyaMjana jo kahA hai vaha upalakSaNa hai| upalakSaNa kise kahate haiM ? apane aura apane sadRza ko grahaNa karane vAlA upalakSaNa kahalAtA hai / isa prakAra se aneka vyaMjana vAle AkAra ko bhI kahIM para ho jAtA hai| jaise-rAdh sAdha-siddhi artha meM haiN| hiMsA artha meM rAdha dhAtu ko 'etva' ho jAtA hai aura parokSA ke aguNa vibhakti meM abhyAsa kA lopa ho jAtA hai // 317 // apararAdha, aparedhatu: aparedhuH / hiMsA artha meM ho aisA kyoM kahA ? ArarAdha, ArarAdhatuH ArarAdhuH / ityaadi| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 kAtantrarUpamAlA rAjibhrAjibhrAsimalAsInAM vaa||318 / / eSAM vA etvaM bhavati abhyAsalopazca parIkSAyAmaguNe / rAja dIptau / rarAja rejatuH rarAjatuH rejuH rarAja: 1 rejitha rarAjitha / thali ca seTi vA etvamabhyAsalopazca / rejathu: rarAjathu: reja rarAja / rarAja rejiva rarAjiva rejima rarAjima / reje rajAje rejAte rarAjAte rejire rarAjire / rejiSe rarAjiSe rejAthe rarAjAdhe rejiDhve rarAjive / reje rarAje rejivahe rarAjivahe rejimahe rraajimhe| bhrAsT bhrAz2aTa plAssRT diiptau| bheje badhAje / prese babhrAse / glese banlAse / kAsR bhAsa dIptau / cakAse cakAsAte cakAsire / cakAsidhe cakAsAthe ckaasidhve| cakAse cakAsivahe / ckaasimhe| evaM babhAse babhAsAte babhAsire / ekavyaJjanamadhyagatasyeti kiM ? nananda manandatuH nananduH namanditha nanandathuH nananda nanandiva nanandima / parokSAyAmindhizranthigranthidambhInAmaguNe // 319 / / indhizranthigranthidambhInAmanuSaDgalopo bhavati parokSAyAmaguNe / ityanenAnuSaDalopa: / jiindhi dIptau / samIdhe samIdhAte smiidhire| tRphalabhajatrapazranthidambhInAM ca // 320 // eSAmupadhAyA asya etvaM bhavati abhyAsalopazca pasekSAyAmaguNe seTi thali c| tR plavanataraNayoH / ttaar| adantAnAM ca // 321 // RdantAnAM guNo bhavati parokSAyAmaguNe / teratuH teru: / teritha terathuH tera / tatAra tattara teriva terima / phala niSpattau / paphAla phelatuH pheluH / bhaja zrIG sevAyAM / babhAja bhejatuH bhejuH 1 apUS lajjAyAM / trepe trepAte pire / zrantha grantha saMdarbha / zazrantha zrethatuH zrethuH / niranuSaGgaiH tRprabhRtibhiH sAhacaryAdabhyAsalopa: akArasya etvaM ca na syAt / zandhitha / jagrantha / grethatuH grethuH / jagranthitha / dambhU dambhe / dadambha debhatuH debhuH / / dammitha / anyatra nAnuSaGgalopa iti kiM ? nananda nanandatuH nananduH / nananditha / sasraMse / babhraMse / ddhvNse| parokSA ke aguNI meM rAji, bhrAji, bhrAsi aura bhlAsi dhAtu ko etva vikalpa se hotA hai aura abhyAsa kA lopa ho jAtA hai // 318 / / rAja-dIpta honA / rarAja, rejata: rarAjataH / rejaH rarAjaH / thala meM iTa ke Ane para etva aura abhyAsa kAlopa vikalpa se hotA hai| rejitha, rarAjitha / sAre hI rUpa vikalpa se do do rheNge| Atmanepada meM bhI do do raheMge 1reje, rarAje / rejAte, rarAjAte / bhrAsada bhrAjUda bhlAsRTa-dIpta honA / bheje, babhrAje / presese--bbhraase| bhlese bAlAse / kAsa bhAsa-dIpta honA / cakAse cakAsAte vakAsire / babhAse babhAsAte babhAsire / 'ekavyaMjanamadhyagatasya' aisA kyoM kahA hai ? nananda nanandatuH nnNduH| parIkSA meM aguNa vibhakti ke Ane para indhi asthi granthi aura daMbhi dhAtu ke anuSaMga kA lopa ho jAtA hai // 319 // ji indhI--dIpta honaa| anuSaMga kA lopa hokara sam upasarga pUrvaka samIdhe samIdhAte samIdhire / parokSA ke aguNa meM iT sahita thala ke Ane para tR phala bhaj trap zranthi granthi aura daMbhi kI upadhA ke akAra ko ekAra aura abhyAsa kA lopa hotA hai // 320 // tR--plavana aura trnaa| ttaar| parokSA ke aguNI meM Rdanta ko guNa ho jAtA hai // 321 // 1. upadhA ko dIrgha hotA hai| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 271 prokssaayaambhyaassyobhyessaam||322 // ubhayeSAM grahAdisvapyAdInAmabhyAsasyAntasthAyAH samprasAraNaM bhavati parokSAyAM / guNyoMyaM yogH| grahI upAdAne / sAjhA pAhijyAAsAdinA saMbhAra . nagRhaM gRhaH . AkArAdaTa au||323 // AkArAtpararayAT aurbhvti| santhya kSare ca // 324 / / dhAtorAkArasya lopo bhavati sandhyakSare ca pare / jyA vayohAnau / jijyau / ya ivarNasya // 325 // / asaMyogA pUrvasyAnekAkSarasya ivarNasya yo bhavati / iti ivarNasya yakAra: / jijyatuH jijyuH| iTi ca / / 326 // dhAtorAkArasya lopo bhavati iTi pare / jijyitha jijyathuH jijya / jijyau jijyiva jijyima / veja tntusntaane| veJazca vayiH / / 327 // veo vA vayirbhavati prokssaayaam| tatra ca saMprasAraNaM bhavati / uvAya UyatuH UyuH / uvayitha Uyathu: Uya / uvAya uvaya Uyiva Uyima / pakSe sandhyakSarAntAnAmAkAroM vikaraNe ityAkArAdeza: / evaM upadhA ke akAra ko 'e' hokara abhyAsa kA lopa hone se teratu: teru: / phala-niSpanna honA, paphAla phelata: phela: / bhaja, zrIDa-sevA karanA / jabhAja bhejataH bheja: / trapaSa-lajjA karanA pe pire / zrantha grantha-saMdarbha / zazrantha zrethatuH zrethuH / anuSaMga rahita tR Adi dhAtu ke sahacArI hone se abhyAsa kA lopa aura akAra ko ekAra nahIM huaa| zazranthitha / jagrantha grethatuH grethuH / jaganthiya / dambhU-dambha karanA / dadambha debhatuH debhuH / dadambhitha / anyatra anuSaMga lopa nahIM hotA hai aisA kyoM kahA? to nananda nanandatu: nananduH meM anuSaMga lopa nahIM huA hai / sasrase babhraMse ddhvNse| grahAdi aura svapyAdi dhAtuoM meM abhyAsa ke aMtastha ko parokSA meM saMprasAraNa ho jAtA hai // 322 // guNI vibhakti ke liye yaha yoga--sUtra hai isase yaha artha huA ki aguNI meM donoM ko saMprasAraNa kara do| graha dhAtu se--jagrAha / "ahijyA" ityAdi sUtra se saMprasAraNa hokara jagRhatuH jagRhu: / AkAra ke pare aT ko 'au' ho jAtA hai // 323 // saMdhyakSara ke Ane para dhAtu ke AkAra kA lopa ho jAtA hai // 324 // jyA-jijyo / pUrva abhyAsa ke jI ko hastra hokara 'ji' banA hai| __ asaMyoga apUrva anekAkSara ke ivarNa ko ya ho jAtA hai // 325 // ivarNa ko yakAra hokara jijI atus = jijyatuH jijyuH| id ke Ane para dhAtu ke AkAra kA lopa ho jAtA hai // 326 // jijyitha jijyadhuH jijya / beJ-kapar3A bunanA / / parIkSA meM veJ ko vay Adeza vikalpa se hotA hai // 327 // aura saMprasAraNa hokara uvAya UyataH UyaH / uvyith| pakSa meM...'saMdhyakSarAntAnAmAkAro vikaraNe' sUtra se AkAra ho jAne se 'vA' bana gayA / vA---gati aura baMdhana karanA / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 T 272 kAtantrarUpamAlA na vAzvyoraguNe ca // 328 / / vAzvyoraguNe ca guNini saMprasAraNaM na bhavati parokSAyAM / vava vavatuH vavuH / vavidha vavAtha vavathuH vada / navau diva vima / vyadha tADane / vivyAdha vividhatuH vividhu: / vivyadhitha vivyaddha / vaza kAntau / uvAza UzatuH UzuH / uvazitha uvaSTha / vyaca vyAjIkaraNe / vivyAca vivicatuH vividuH / vivyacitha / praccha jJIpsAyAM / pracchadInAM parokSAyAm || 329 // pracchArIyAM saMprasAraNaM na bhavati / evantuH papracchuH / papracchatha patraSTha ovadhU chedane / vatraca vavrazcatuH vanazca / vatrazcitha / ivarNatavargalasA dantyaH iti nyAyAt sakArasya dakAraH / bhrasja pAke / babhrajja babhrajjatuH babhrajjuH / babhrajjitha / sko: saMyogAdyorante ca iti sakAralopaH / bhRjjAdInAM Sa iti SatvaM / bhraSTha / svapi vaci yajAdInAM yaN parokSAzISThu / iti saMprasAraNaM bhavati / JiSvap zaye / suSvapi sughupatuH suSupuH suSvapitha sumnaptha suSupathuH suSupuH / suSvApa suSvapa suSupiva suSupima / vaca paribhASaNe / uvAca UcatuH UcuH / uvastha / jo vayo vacaiva ye yatistathA / yadvasau zvayatizcaiva smRtA nava yajAdayaH ||1 || yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu / iyAja IjatuH IjuH / iyajitha / bhrajjAdInAM SaH iti SatvaM / iyaSTha 1 IjathuH Ija / iyAja iyaja Ijiva iijim| Ije IjAte Ijire / IjiSe IjAthe Ijidhve / Ije Ijivahe Ijimahe / Tup bIjasantAne / uvApa UpatuH USuH / uvapitha upaptha UpathuH Upa Upe UpAte Upire / vahi prApaNe / uvAha UhatuH UhuH / uvahitha / sahivahorodavarNasyeti otvaM / uvoDha / Uhe UhAte Uhire / 1 parokSA meM 'vA' Adi meM guNI aura aguNI ke Ane para saMprasAraNa nahIM hotA hai // 328 // aat aaa | vitha vanAtha, vatrathuH vava vava vavava vavama / vyadha-tAr3ita karanA / vivyAdha vividhatuH vividhu: / vivyadhitha vivyaddha / vaza - kAnti artha meM hai / udAza UzatuH UzuH / uvazitha, uvaSTha / vyac-- bahAnA karanA / vivyAca vivicatu: vitricuH / viyacatha / praccha-- prazna karanA / parokSA meM praccha Adi ko saMprasAraNa nahIM hotA hai // 329 // papraccha papracchatuH papracchuH / papracchatha papraSTa / ovazrU - chedanA / vavazca vavazcatuH cavathuH kvazcitha / "lavarNatavargalasA dantyA" isa nyAya se bhrasj ke sakAra ko dakAra hokara ca varga hokara 'bhrajj' bnaa| bhujja vabhujjatuH / thala, meM "sko: saMyogAdyorate ca" 117, sUtra se sakAra kA lopa hokara "bhRjjAdInAM SaH " 261 sUtra se Sa hokara tha ko u hokara trabhraSTha banA / i meM babhujji / "svapivaciyajAdInAM yaN parokSAzISSu" sUtra se saMprasAraNa ho jAtA hai / JiSvapa-- zayana karanA / suSvApa / suSupatuH suSupuH / suSvapi, suSvapya / vaca-- bolanA / uvAca UcatuH UcuH udacitha uvatha / yajAdigaNa meM kina- kina dhAtu ko lenA ? zlokArtha - yaj vaya vah vec vyaMtra hveJ, bada vasa aura zvi ye nava dhAtu yajAdi kahalAte haiM / / 1 // rAja - deva pUjA, saMgatikaraNa aura dAna dene artha meM hai| iyAja IjatuH IjuH 'iyajitha " prajjAdInAM SaH " sUtre se j ko S karake iyaSTha bnaa| Atmanepada meM - Ije IjAte Ijire / duva - bIja bonA / uvApa UpatuH UpuH / uvapitha, uvastha Upe UpAte Upire / vaha prApta karAnA / uvAha UhatuH uhu uvahitha / 'sahivahorodavarNa' isa sUtra se avarNa ko o hokara uvoDha " hoDha: " sUtra se h ko da huA hai / Uhe UhAte Uhire / vyeJ- bunanA / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 273 na vyayate: parokSAyAm // 330 // vyayaterAkAro na bhavati parokSAyAM guNini / vivAya vivyatuH vivyuH / vivyitha vivyetha vivyathuH vivya / vivyAya vivyaya vivyiva vivyim| vivye vivyAte vivyire / heb-spardhAyAM vAci / abhyastasya ca // 331 / / hvayaterabhyastamAtrasya ca saMprasAraNaM bhavati / juhAva jahuvataH jahavaH / jahavitha jahotha / juhuve juhuvAte juhuvire / vada vyaktAyAM vAci / uvAda Udatu: UduH / uvaditha / Ude kadAte Udire / vasa nivAse / uvAsa USatuH USuH / uvasitha uvastha / USe UpAte Ughire / Tuozci gativRddhyoH / zvayate // 332 / / zvayatervA saMprasAraNaM bhavati parokSAyAM cekroyite ca / zuzAva zuzuvatuH zuzuvuH / zuzavidha zuzotha zuzuvathuH zuzuva / zuzAva zuzava zuzuviva zuzuvima / zuzuve zuzuvAte zuzuvire / zivAya zizciyatuH zizviyuH / zizvayitha zizvetha zizviyathaH shishciy| ziznAya zizcaya / zizviye zizviyAte zizviyire / iti bhvAdiH // vA parokSAyAm / / 333 // aderghaslU Adezo bhavati vA parokSAyAM | jaghAsa / gamahanetyAdinA upadhAlopo bhavatyaguNe / jakSatu: jakSuH / jaghasitha jaghastha bakSathuH jakSa / jadhAsa jaghasa jakSika jakSima / ghaslRbhAve / parokSA ke guNI meM vyeJ dhAtu AkArAMta nahIM hotA hai // 330 / / vivyAya vivyatuH vivyuH, vipivyatha vivyeth| Atmanepada meM--vivye vivyAte vivyire| hve-bulaanaa| hve dhAtu ke abhyasta mAtra ko saMprasAraNa ho jAtA hai // 331 // juhAva juhuvatuH juhaH / juhuvitha juhItha / Atmanepada meM juhuve juhuvAte juhuvire / bada--spara bolnaa| uvAda Udatu: UduH / uvaditha / Ude UdAte Udire / vasa-nivAsa karanA / uvAsa Upatu: USuH upasitha, uvsth| USe USAte USire / Tuozci-gati aura vRddhi artha meN| zvi parokSA aura cekrIyita meM zvi ko vikalpa se saMprasAraNa hotA hai // 332 // zuzAva zuzuvatuH zuzuvuH / saMprasAraNa na hone se--shivaay| zizviyatuH zizviyuH / Atmanepada meM zizviye shishviyaate| isa prakAra se parokSA meM pravAdi gaNa samApta huaa| parokSA meM adAdi gaNa prArambha hotA hai| parokSA meM vikalpa se ad ko ghasa Adeza hotA hai ||333 // jaghArara / jaghas atus 'gamahan' ityAdi sUtra se aguNI meM upadhA kA lopa ho jAtA hai ata: gha ke a kA lopa hokara prathama akSara k hokara sa ko Sa hokara jakSatu: jakSu: bana gayA / iT meM jaghasitha-aniT meM-jaghastha banA / jaba ghas Adeza nahIM huA taba... Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 kAtantrarUpamAlA asyAdeH sarvatra // 334 // abhyAsasyAderasya dIrgho bhavati parokSAyAM sarvatra / Ada AdatuH AduH / Adidha Atya AdadhuH aad| A A A / zIG svapne / zizye zizyAte zizyire / uvAca UcatuH UcuH / Uce UcAte Ucire / uSa dAhe / vida jnyaane| jAgR nidrAkSaye / uSavidajAgRbhyo vA / / 335 / / uSAdibhyo vA Am bhavati parokSAyAM / oSAkAra oSAJcakratuH oSAJcakruH / Ami videreva // 336 // Ami pare videreva guNo na bhavati / vidAJcakAra vidAcakratuH vidAJcakruH / jAgarAJcakAra jAgarAJcakratuH jAgarAJcakruH / AmabhAve abhyAsasyAsavarNe ityuvAdezaH / uvoSa USatuH USuH / viveda vidituH vividuH / jajAgAra / parokSAyAmaguNe // 337 // jAgarterguNo bhavati parokSAyAmaguNe pare / jajAgaratuH jajAguruH / ityadAdiH / / bhIhIbhRhuvAM tiyacca // 338 // eSAM vA Am bhavati parokSAyAM sa ca tivadbhavati / iti tivadbhAvAd dvirvacanaM / juhuvAJcakAra juhuvAzakratuH juhuvAJcakruH / juhAva juhuvatuH juhuvuH / juhavitha juhotha juhuvathuH juhuva / juhAva juhava juhuviva juhuvima / tribhI bhaye / bibhayAJcakAra vibhayAJcakratuH vibhayAJcakruH / bibhAya bibhyatuH bibhyuH / bibhayitha parokSA meM sarvatra abhyAsa ke Adi ke 'a' ko dIrgha ho jAtA hai // 334 // Ada AdatuH AduH / Aditha / zID-sonA / zizye zizyAte zizyire / vaca - uvAca UcatuH UcuH / Uce / uSa - dAha / vida -- jJAna jAgRnidrAkSaya / uSa vida jAgR se parokSA meM Am vikalpa se hotA hai // 335 // guNa hokara oSAMcakAra oSAMcakratuH oSAMcakruH / Ama ke Ane para vid dhAtu ko hI guNa nahIM hotA hai // 336 // vidAJcakAra vidAJcakratuH vidAJcakruH / guNa hokara - jAgarAJcakAra / jAgarAJcakratuH jAgarAJcakruH / Am ke abhAva meM 'abhyAsasyAsavarNe' isa 176 sUtra se uv Adeza ho gayA / uvoSa USatuH USuH / viveda vividatuH vividuH / jajAgAra / parokSA ke aguNa meM jAgR ko guNa ho jAtA hai // 337 // jajAgaratuH jajAgaha: / isa prakAra se parIkSA meM adAdigaNa samApta huA / parokSA meM juhotyAdigaNa. prAraMbha hotA hai| bhI, hI, bhR aura hu dhAtu ko parokSA meM vikalpa se Ama hotA hai evaM vaha tivat ho jAtA hai ||338 || tivat hone se dhAtu ko dvitva ho jAtA hai| juhuvAJcakAra / juhAva / JibhI- bhayabhIta honA / vibhayAJcakAra / vibhAya | hI lajjA krnaa| jiyAJcakAra / jihvAya / bhRJ-dhAraNa poSaNa karanA / bibharAJcakAra / ityAdi / ohAi- jahe jahAte dadhau dadhatuH dadhuH / dadhe dadhAte dadhire / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 275 bibhedha hI lajjAyAM jihrayAJcakAra jihayAJcakratuH jihrayAJcakruH / jihvAya jihriyatuH jihiyuH / bibharAJcakAra virAJcakratuH bibharAJcakruH / ityAdi / jahe jahAte jahire / dadhau dadhatuH dadhuH / dadhitha dadhA / dadhe dadhAte dadhire / dadhiSe dadhAthe dadhidhve / dadhe dadhivahe dadhimahe / iti juhotyAdiH / dideva didivatuH didivaH / suSuve suSuvAte suSuvire / nanAha nehatuH nehuH / nehiya nanaddha nehathuH neha | nanAha nehiva nehima / nehe nehAte nehire / iti divAdiH / suSAva suSuvatuH suSuvuH / suSavitha suSotha / asyAdeH sarvatra | 339 // abhyAsasya akArasya dIrgho bhavati parokSAyAM sarvatra / aznotezca // 340 // astasmAddIrdhI bhUtAdabhyAsAkArAtparaH parAyai nakArAmo bhavati parokSAyAM / Anaze AnazAte Anazire / vyAnaze vyAnazAte vyAnAMzare / Rccha gatIndriyapralayamUrttibhAveSu / Rccha RtaH ||341 || RcchadhAtorguNo bhavati parokSAyAM / tasmAnnAgamaH parAdirantazcetsaMyogaH // 342 // tasmAddIrghIbhUtAdabhyAsasyAkArAtparaH parAdau nakArAgamo bhavati dhAtorantaH saMyogazcetparokSAyAM / Anarcha AnarchatuH / AnachuH / aJju vyaktimarSaNakAntigatiSu / AnaJja AnaJjatuH AnaJjuH / Anajitha AnaGktha AnaJjathuH AnaJja / Anana AnaJjiva AnaJjima / tasmAditi kiM / Achi AyAme Accha AJchatuH AJchuH / ayamasyAdeH sarvatra iti na klRpto dIrghaH / antakSetsaMyoga iti kiM ? ATa ATatuH / R vRddhI / isa prakAra se parokSA meM juhotyAdigaNa samApta huA / atha parokSA meM divAdi gaNa divu-krIr3Adi / dideva didivatuH dididuH / suSuve suSuvAte / nanAha nehatuH nehuH / nehe nehAte nehire / isa prakAra se parokSA meM divAdi gaNa samApta huA / atha parokSA meM svAdi gaNa / Suj - abhiSava karanA / suSAva suSuvatuH suSuvuH / parokSA meM sarvatra abhyAsa ke akAra ko dIrgha ho jAtA hai // 339 // bhUta abhyAsa ke AkAra vAle az dhAtu se para kI Adi meM nakAra kA Agama ho jAtA hai // 340 // parokSA meM - azUG vyApta honA / Anaze AnazAte Anazire / vyAnaze / Rccha-- gati, iMdriya pralaya, mUrti bhAva / parokSA meM Rccha dhAtu ko guNa ho jAtA hai || 341 // usa dIrghIbhUta abhyAsa ke akAra se pare para kI Adi meM nakAra kA Agama hotA hai yadi parokSA meM aMta saMyoga hai // 342 // arccha, Arccha 'na' Agama se Amache AnachetuH / aJju---vyakti, marSaNa kAMti aura gati / AnaJja AnaJjatuH / tasmAt aisA kyoM kahA ? Achi AyAma artha meM haiN| AJcha AJchatuH AcchuH ayaM Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 276 kAtantrarUpamAlA RkAre ca / / 343 / / tasmAddIrghIbhUtAdabhyAsAkArAtparaH parAdau nakArAgamo bhavati RkAre ca parokSAyAM / AnRdhe AnRdhAte AnRdhire / ceH kirvA // 344 // ceH kirvA bhavati parokSAyAM / cikAya cikyatuH cikyuH / cikye / cicAya cicyatuH cicyuH / cicye cicyAte cicpire / iti svAdiH / tutoda tutudatuH tutuduH / mRJ prANatyAge / AzIrAtanyozca ||345 / / mRJ AtmanepadI bhavati cakArAdani ca pare nAnyatra / mamAra bhamratuH manuH / pakAt 3 RkArAntAt thalineD bhavati / mama mamrathuH ma / mumoca mumucatuH mumucuH / mumuce mumucAte mumucire / iti tudAdiH // rurodha rurudhatuH / bubhuje bubhujAte / yuyoja / yuyuje / iti rudhAdiH / tattAna tenatuH tenuH / tene tenAte tenire / mene menAte menire / cakAra cakratuH / cakre cakrAte / "asyAdeH sarvatra" isase dIrgha nahIM huaa| 'aMtazcet saMyoga: ' aisA kyoM kahA ? aTaAra ATatuH / R- vRddhi honA / parokSA meM dIrghIbhUta abhyAsa akAra se pare RkAra ke Ane para para kI Adi meM nakAra kA Agama hotA hai || 343 // AnRdhe AnRdhAte AnRdhire / ciJ--- cayana karanA / parokSA meM cavarga ko kavarga vikalpa se hotA hai // 344 // cikAya cikyatuH cikyuH / cikye / cicAya cicyatuH cicyuH / cicye cicyAte cicyire / isa prakAra se parokSA meM svAdi gaNa samApta huA / atha parokSA meM tudAdi gaNa tutoda tutudatuH tutuduH / mRG-- prANa tyAga karanA / an vikaraNa ke Ane para mRG Atmanepada meM calatA hai anyatra nahIM // 345 // mamAra matuH manuH / thala ke Ane para RkArAMta se id nahIM hotA hai // 346 // mamartha mathuH / muc- mumoca mumucatuH mumucuH / mumuce / parokSA meM tudAdigaNa samApta huA / atha parokSA meM rudhAdi gaNa / rurodha rurudhatuH rurudhuH / bhuja dhAtu bhojana artha / usameM AtmanepadI haiM bhuja-bubhuje bubhujAte bubhujire / yujiryuyoja yuyujatuH yuyujuH / yuyuje / isa prakAra se parIkSA meM rudhAdi gaNa samApta huaa| atha parokSA meM tanAdi gaNa prAraMbha hotA hai| tanu - vistAra karanA / tatAna tenatuH tenuH / tene tenAte / mene menAte menire / DukRJ - cakAra cakratuH cakruH / cakre cakrAte cakrire / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 277 suT bhUSaNe samparyuyAt / / 347 // samparyupAtparasya kRJ Adau suT bhavati bhUvarNe'rthe dvivacane / ziTparo'ghoSaH // 348 // abhyAsasya zira: paro'ghoSo'vazeSyo bhavati / ziTo lopa ityarthaH / saMcaskAra / Rtazca sNyogaadeH||349 // saMyogAderdhAto; to guNo bhavati parokSAyAmaguNe / saMcaskaratuH saMcaskaru: / saMcaskaritha saMcaskarathaH sNcskr| paricaskAra pricskrtH| upacaskAra upacaskarata: upcskrH| upacaskare upacaskarAte upacaskarire / upacaskarive upacaskarAthe upacaskaridhve / upacaskare upacaskarivahe upacaskarimahe / iti tanAdiH / cikrAya cikriyatuH cikriyuH / cikriyitha cikriyathuH / cikriye cikriyAte cikriyire / vane vavrAte vvire| savRbhRstudruzuzruva eva parokSAyAm / / 350 // ebhyo dhAtubhyaH paro neD bhavati eva parokSAyAM / jagrAha jagahataH jagahaH / jagRhe / iti kyAdiH / cakAskAspratyayAntebhya Am parokSAyAm // 351 // ebhya Am bhavati parokSAyAM / cakAs diiptau| cakAsAnakAra cakAsAsakratuH / cakAsAcane cakAsAzcakrAMte cakAsAzcakrire / kAsa bhAsa dIptau / kaasaanycke| corayAJcakAra / corayAzcakre / pAtayAmAsa pAlayAmAsatuH / pAlayAnakAra pAlayAcakratuH pAlayAJcakraH / evaM pAlayAJcakre pAlayAMJcakrAte paalyaackrire| tantrayAJcakre / vArayAJcakAra / vArayAJcakre / bhUSaNa artha meM sam pari upa upasarga se pare kR dhAtu kI Adi meM suT hotA hai // 347 // dvitva hotA hai| abhyAsa ziT ke pare aghoSa avazeSa rahatA hai // 348 // arthAt ziT kA lopa ho jAtA hai| saMcaskAra | parokSA ke aguNa meM saMyogAdi dhAtu se RkAra ko guNa ho jAtA hai // 349 / / saMcaskaratuH saMcaskaru: / paricaskAra / upacaskAra / isa prakAra se parIkSA meM tanAdi gaNa samApta huaa| atha parokSA meM kyAdi gnn| krI-cikrAya cikriyatuH cikriyuH / cikriye / vne| parokSA meM sU, tu, zu, stu, dru, ju aura zru dhAtu se pare iT nahIM hotA hai // 350 // jagrAha jagRhatu: jagRhuH / jgRhe| isa prakAra se parIkSA meM kyAdi gaNa samApta huaa| atha parokSA meM curAdi gaNa / parokSA meM cakAs kAsa aura pratyayAMta se Am hotA hai // 351 // cakAsa-dIpta honaa| cakAsAJcakAra / cakAsAsakratuH cakAsAJcaku: / cakAsAzcakre / kAsa bhAsa-dIpta honA kAsAcakre / cur-steye| corayAzcakAra / coryaanyckre| pAlayAmAsa / pAlayAMbabhUva / pAlayAzakAra pAlayAcakre / tantrayAJcakre / vArayAJcakAra / vArayAJcake / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 kAtantrarUpamAlA dayAyAsazca / / 352 / / ebhya Am bhavati parokSAyAM / daya dAnagatihiMsAdAneSu / dayAzcakre / ayAcakre / AsAJcakre / iti parokSA samAptA // __ bhaviSyati bhaviSyantyAzIHzvastanyaH // 353 / / bhaviSyati kAle bhaviSyantyAzI:zvastanyo bhavanti / tAsAM svasaMjJAbhiH kAlavizeSaH / / 354 // tAsAM vibhaktInAM svasaMjJAbhiH kAlasya vizeSo bhavati / zvo bhava: kAla: zvastanastatra zvastanI bhavati / bhavitA bhavitArau bhavitAraH / bhavitAsi bhavitAsthaH bhavitAstha / bhavitAsmi bhavitAsva: bhavitAsmaH / edhitA edhitArauM edhitAraH / edhitAse edhitAsAce edhitAdhve / edhitAhe edhitAsvahe edhitaasmhe| pakkA / nanditA) maMsinA / maMsitA) dhvasinA) zaki ki kauttilye| shdhinaa| bddimaa| vaTiGa abhivAdanastutyoH / vanditA vanditA vandivAra; / vanditAse / ve tantusantAne / vyAtA vyAtArauM vyAtAraH / vyaataase| r3AH zAntiH / anaa| gitA / danA ! ityadAdiH / hotA / dhaataa| bhartA / iti juhotyAdiH / devitaa| sevitA / nddhaa| iti divAdiH / sotaa| azitA / cetA / iti svAdiH / tottA / martA / moktaa| iti tudaadiH| roddhA / bhoktaa| yoktA / iti rudhAdiH / tanitA / mnitaa| kartA / iti tanAdiH / kretaa| vritaa| grhiitaa| iti kyAdiH / corayitA / tantrayitA / vArayitA 1 iti curAdiH / iti zvastanI samAptA / / day ay As se pare parokSA meM Ama hotA hai // 352 // daya-dAna, gati, hiMsA artha meM hai| dyaaNcne| ay-gamana ayaackre| Asa-upavezana karanA-baiThanA / aasaajhke| iti caadi| isa prakAra se parokSA prakaraNa samApta huaa| atha zvastanI vibhakti praarmbh| bhaviSyat kAla meM bhaviSyati, AzI: aura zvastanI vibhaktiyA~ hotI haiM // 353 // una vibhaktiyoM kA apanI-apanI saMjJAoM se kAla meM vizeSa hotA hai // 354 // zvo bhavaH kAla: zvastana: Age Ane vAlA kala dina va kahalAtA hai usameM hone vAlI kriyA vastanI usameM tA tAro tAras Adi viktiyoM hotI haiM / bhavitA bhavitArau bhavitAra: / bhavitAsi bhavitAstha: bhavitAstha / bhavitAsmi bhavitAsvaH bhavitAsmaH / edhitaa| paktA / nanditA / srNsitaa| bhraMsitA / dhvaMsitA / zaki, vaki-kaTilatA krnaa| shdd'itaa| vdd'itaa| vadiI abhivAdana karanA, stuti krnaa| vaMditA vaMditArau vnditaarH| baMditAse / ve-bananA / vyAtA vyAtA / iti bhvaadiH| attaa| zayitA / vktaa| ityadAdiH / hotaa| dhaataa| bhartA / iti jahotyAdiH / devitA sevitaa| nddhaa| iti divAdiH / sotaa| azitA / cetA / iti svAdiH / totaa| martA / moktaa| iti tudAdiH / roddhaa| bhoktA / yoktA / iti rudhAdiH / tanitA / manitA / kartA / iti tanAdiH / kretA / varitA 1 grhiitaa| iti krayAdiH / corayitA / tavayitA / vArayitA / iti curAdiH / isa prakAra se zvastanI prakaraNa samApta huaa| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: bhaviSyati bhaviSyantItyAdinA bhaviSyati kAle AzIH / iSTasyAzaMsanamAzI: / AziSi ca parasmai // 355 / / sarveSAM dhAtUnAM guNo na bhavati AziSi ca sarvatra parasmaipade pare / bhUyAt bhUyAstAM bhUyAsuH / bhUyAH bhUyAstaM bhUyAsta / bhUyAsaM bhUyAsva bhUyAsma vinimaye vAgatihiMsAzabdArthaharU iti curAditvAdAtmanepadaM / vyatibhaviSISTa / edhiSISTa edhiSIyAstAM ethivIran / edhiSISThAH edhiSIyAsthAM edhiSIdhvaM / edhiSIya edhiSIvahi / pacyAt / pakSISTa nadyAt / saMsiSISTa / asiSISTa / dhvaMsiSISTa / svapivaciyajAdInAmiti saMprasAraNam / nAmyantAnAmiti dIrgha supyAt / ijyAt / vyeJ saMtraraNe / ubhayapadI | vIyAt vIyAstAM vIyAsuH / vyAsISTa vyAsIyAstAM vyAsIran / ciJ cayane ciiyaat| veSISTa / veJ tantusantAne / ubhayapadI / UyAt UyAstAM UyAsuH / vAsISTa vAsIyAstAM vAsIran / jyA vayohAnau / parAjIthAt / vyadha tADane / vidhyAt / adyAt / azUJ vyAptau / aziSISTa aziSIyAstAM aziSIran / buG vyaktAyAM vAci / 36 // T buvo vacirbhavatyasArvadhAtukaviSaye / ucyAt / vakSISTa / ityAdi / adhyAt / zayiSISTa / hUyAt / hAsISTa / 279 AziSyekAraH || 357 // dAmAdInAmekAro bhavatyAziSyaguNe / vidheyAt / vidhAsISTa vidhAsIyAstAM vidhAsIran / ubhayapadI / deyAt / meyAt / geyAt / peyAt / stheyAstAM / avaseyAstAM / heyAt / aguNa iti kiM ? dhAsISTa atha AzI: prakaraNa prAraMbha 'bhaviSyati bhaviSyantyAzI zvastanya: 353 sUtra se bhaviSyat kAla meM AzIH vibhakti hotI haiN| iSTa kA AzaMsana karanA AzI: hai arthAt AzIrvAda denA / AziSa meM sarvatra parasmaipada meM sabhI dhAtuoM ko guNa nahIM hotA hai // 355 // bhUyAt bhUyAstAM bhUyAsuH / bhUyAH bhUyAstaM bhUyAsta / bhUyAsaM / bhUyAsva bhUyAsma / vinimaya artha meM-- adala badala karanA 'vinimaye vA gatihiMsA-- zabdArthahasa' iti curAditvAt Atmane padaM / vi aura ati upasarga se bhU zrAtu AtmanepadI ho jAtA hai| AtmanepadI meM guNa ho jAyegA / vyatibhaviSISTa / edhiSISTa / pacyAt / pakSISTa / nadyAt / sraMsiSISTa / zraMsiSISTa / dhvaMsiSISTa / 'svapivaciyajAdInAM' isa sUtra saMprasAraNa huA hai| sudhyAt / ijyAt / vyeJ ubhayapadI hai- saMprasAraNa dIrgha hokara vIyAt / vyAsISTa / citra - cayane / cIyAt / ceSISTa / veJ- ubhayapadI / UyAt / vAsISTa jyA vayohAnau / parAjIyAt / I vyadha--- tADana krnaa| vidhyAt / adyAt / azUG-- vyAptau / aziSISTa / brUJ- spaSTa bolanA / brU ko asArvadhAtuka meM vac ho jAtA hai // 356 // va ko u sNprsaarnn| unyAt / vakSISTa / ityAdi / ik-- smaraNa krnaa| adhIyAt / zayiSISTha / hUyAt / hAsISTa / AziSa meM aguNa vibhakti ke Ane para dA mA, Adi dhAtuoM ko ekAra ho jAtA hai // 357 // vA- vidheyAt / vidhAsISTa / dA-deyAt / meyAt / geyAt / peyAt / stheyAt / avaseyAt / heyAt / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA dhAsIyAstAM / dAsISTa / dIvyAt / saviSISTa / vikalpena soSISTa soSIyAstAM / nahyAt / natsISTa / SuJ abhissve| sUyAt / abhiSUyAt / abhiSoSISTa / vA / "vA saMyogAdesta iti vaktavyam " // jyA vayohAnau / jyeyAt / jyAyAt / mlai gAtravinAme / mleyAt / glai harSakSaye / gleyAt / Tozci gativRddhyoH / nizvIyAt / niveSISTa / ityAdi / tudyAt / zalR zAtane / zatsISTa / bhRSISTa / mucyAt / mukSISTa / rudhyAt rutsISTa / bhujyAt bhukSISTa / yujyAt yukSISTa / tanyAt / taniSISTa / maniSISTa / vikrIyAt / vikrISISTa / gRhyAt / grahIzISTa / coryAt / corayiSISTa / corayiSIyAstAM / pAlyAt / pala zala patalU pathe ca gatau / pAla rakSaNe ca / ubhayapadI : pAlayiSISTa / arca pUjAyAM / ardhyAt arcyAstAM ardhyAsuH / arcayiSISTa arcayiSIyAstAM / tantrayiSISTa / vAryAta vArayiSISTa / ityAzIH samAptA // bhaviSyati bhaviSyantItyAdinA bhaviSyatkAle bhaviSyantI | vibhaktirbhavati / bhaviSyati bhaviSyataH bhaviSyanti / bhaviSyasi bhaviSyathaH bhaviSyatha / bhaviSyAmi bhaviSyAvaH bhaviSyAmaH / edhiSyate edhiSyete edhissynte| edhiSyase edhiSyethe / edhiSyadhve / edhiSye edhiSyAvahe / edhiSyAmahe / pakSyati pakSyate / nandiSyate / strasiSyate / asiSyate / dhvaMsiSyate / evaM zaGkiSyate / vaGkiSyate / vandiSyate / ve saMvaraNe / vaasyti| vAsyate / atsyati / vakSyati vakSyate / hoSyate / hoSyati / dhAsyati / dhAsyate / dAsyati / dAsyate / deviSyati / seviSyati / natsyati / natsyate / soSyati / aziSyate / akSyate / ceSyati / ceSyate / totsyati / I handantAtsye / / 358 // 280 I aguNa aisA kyoM kahA ? dhAsISTa / dAsISTa / dIvyAt / saviSISTa / vikalpa se iT hotA hai / ata: soSISTa / nahyAt / natsISTa / naherddha: sUtra 278 se ha ko dha va dha ko prathama akSara ta huA hai| SuJ-sUyAt / abhiSUyAt / abhighoSIta / (vA saMyogAdeH) saMyoga hoM Adi meM aisA AkArAnta dhAtu se pare AziSa meM etva vikalpa se hotA hai| jyA-vayohAnau / jyeyAt / jyAyAt / mlai murjhAnA-- pleyAt / glai- harSa kSaya honA / glAyAt / Tovi-gati aura vRddhi honA / nizvIyAt / nizveSISTa / ityAdi / tudyAt / zala- zAtana karanA / zatsISTa / bhRSISTa / mucyAt / mukSISTa / rudhyAt / rutsISTa / bhujyAt / bhukSISTa / yujyAt yukSISTa / tanyAt, taniSISTa / maniSISTa / vikrIyAt / vikroSISTa / gRhyAt, grahISISTa / coryAt, corayiSISTa / pAlyAt / pala zala patlR - patha aura gati artha meM pAla-rakSaNa artha meM haiM-- ubhayapadI hai| pAlayiSISTa / arca- pUjA / ardhyAt | yaha dhAtu eka mAtra parasmaipadI hai ataH yaha rUpa ThIka nhiiN| tantrayiSISTa / vRJ-vAryAt / vArayiSISTa / I isa prakAra se AziS prakaraNa samApta huA / atha bhaviSyati prakaraNa prArambha bhaviSyat kAla meM bhaviSyati vibhakti hotI hai| bhU-syati iT guNa, av Satva hokara = bhaviSyati bhaviSyataH bhaviSyanti / edhiSyate / pakSyati / pakSyate / nandiSyati / nadi parasmaipadI hai| ataH nandiSyati ThIka hai| saMsiSyate / zraMsiSyate / dhvaMsiSyate / zaGkaSyate / vaGkiSyate / vadiSyate / veJ vAsyati / vAsyate / ad-atsyati / vakSyati / vakSyate / hodhyate / hoSyati / dhAsyati / dhAsyate / dAsyati / dAsyate / deviSyati / seviSyati / natsyati / natsyate / soSyati / azU vyAptau / aziSyate / akSyate / ceSyati / ceSyate / totsyati / svakAra ke Ane para han aura RdaMta se iT kA Agama hotA hai // 358 // Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --- tiGanta: 281 I hanaH RdantAcca iDAgamo bhavati svakAre pare / haniSyati / mokSyati / rotsyati / rotsyate / bhokSyate / yokSyate / taniSyate / maniSyati / maniSyate / kariSyati / kariSyate / kreSyati / variSyati variSyate / grahISyati grahISyate / corayiSyati corayiSyate / tantrayiSyate / vArayiSyate / evaM jJAtavyaM / iti bhaviSyantI samAptA // bhUtakaraNavatyacetyatIte kAle kriyAtipattiH / kriyAyA atipatanaM kriyAtipattiH / abhaviSyat abhaviSyatA abhaviSyan / abhaviSyaH abhaviSyataM abhaviSyata / abhaviSyaM abhaviSyAva abhaviSyAma / aidhiSyata aidhiSyetAM aidhiSyanta / aidhiSyathA : aidhiSyethAM aidhiSyadhvaM / aidhiSye aidhiSyAmahi / apazyat apakSyatAM apakSyan / anandiSyat / asraMsiSyat / abhraMsiSyata / adhvasiSyata avyAsyata / Atsyat / azayiSyata / avakSyat / avakSyata / ahosyat / ahAsyat / adhAsyat / adhAsyata / adeviSyat / asaviSyata / vikalpena / asoSyata asodhyetAM asoSyanta / anatsyat anatsyata / asoSyat / aziSyat / vikalpena / AkSyata AkSyetAM AkSyanta / aceSyata / aceSyata / atotsyat / amariSyata / amokSyat / amokSyata / arotsyat / abhokSyata / ayokSyat / ayokSyata / ataniSyat / amaviSyat akariSyat / avariSyat avaroSyata / agrahISyat / agrahISyata / acorayiSyat / acorayiSyata acorayiSyetAM / atantrayiSyata / avArayiSyat / avArayiSyata / pala rakSaNe ubha0 apAlayiSyat / apAlayiSyata / arca pUjAyAM / ubha0 ArcayiSyat ArcayiSyata ArcayiSyetAM ArcayiSyanta / evaM sarvamavagantavyam / iti kriyAtipattiH / haniSyati / mokSyati / setsyati / zetsyate / bhokSyate yokSyate / taniSyate / maniSyati / kariSyati / kariSyate / kreSyati / variSyati / variSyate / grahISyati / grahISyate / corayiSyati / corayiSyate / tantrayiSyate / vArayiSyate / 1 isa prakAra se bhaviSyati prakaraNa samApta huA / atha kriyAtipatti prakaraNa prArambha 'bhUtakaraNavatyakSa' sUtra se bhUtakAla meM "kriyAtipatti" vibhakti hotI hai| kriyA ke atipatana ko kriyAtipatti kahate haiM-- "isameM do vAkyoM kA prayoga karanA par3atA hai tabhI eka kriyA ke bAda dUsarI kriyA kA adhipatana hotA hai| adhAtvAdirhyastanyadyatanIkriyAtipattiSu" sUtra 47 se kriyAtipatti meM aT kA Agama hotA hai| abhaviSyat abhaviSyatAM abhaviSyan abhaviSyaH abhaviSyataM abhaviSyata abhaviSyam abhaviSyAva abhaviSyAma / aidhiSyata / apakSyat / anandiSyat / akhaMsiSyat / abhraMsiSyata / adhvaMsiSyata / avyAsyata / Atsyata / azayiSyata / avakSyat / avakSayata / ahoSyat / ahAsyata / adhAsyat / adhAsyata / adeviSyat / asaviSyat / vikalpa se- asoSyata / aziSyat / AkSyata / aceSyat / aceSyata / atotsyat / amariSyat / abhokSyat / amokSyata asetsyat abhokSyata / ayozyat / ayokSyata / aniSyat / amaniSyata / akariSyat / avariSyata / avarISyata / agrahISyat agrahISyata / acorayiSyat / acorayiSyata / atantrayiSyata / avArayiSyat / avArayiSyata / pala rakSaNa karanA / ubhayapadI / apAlayiSyat / apAlayiSyata / arca- pUjA ArcayiSyat / isI prakAra se sabhI samajhanA cAhie / isa prakAra se kriyAtipatti prakaraNa samApta huA / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 282 kAtantrarUpamAlA athAdyatanyAH kvacidvizeSa: ucyate ijAtmanepade prathamaikavacane // 359 // paddhAtorijbhavati kartaryadyatanyAmAtmanepade prathamaikavacane pare / icastalopaH // 360 // ica: parastalopo bhavati / udapAdi udapatsAtAM udptst| udapatthayaH udapatsAzAM udapaddhvaM / udapatsi udapatsvahi udapasmahi / smpaadi|| dIpajanabudhapUritAyipyAyibhyo vA // 361 / / ebhyo vA ija bhavati kartaryadyatanyAmAtmanepade prathamaikavacane pare / dIpI dIptau / adIpi adIpiSTa / janivadhyozca // 362 // janivadhyorupadhAbhUtasya dIrghasya hrasvo bhavati ici pare / janI prAdurbhAve / ani ajaniSTa / avadhi avadhiSTa / budha avbodhne| abodhi / abuddha / hacaturthAntasya dhAtostRtIyAderAdicaturthatvamakRtavat / abhutsat abhutsAtAm abhutsata 1 pUrI ApyAyane / apuuri| tAya santAnapAlanayoH / sphAyI opyAyI vRddhau / atAyi atAyiSTa / apyAyi apyAyiSTa / iti vizeSaH / bhAvakarmaNoradyatanyAdayaH prdrshynte| bhAvakarmaNozca // 363 / / atha adyatanI meM kucha vizeSatA batAI jAtI hai| __ adyatanI ke Atmanepada meM prathamA ke ekavacana meM kartA meM pad dhAtu se ica hotA hai // 359 // ica se pare 'ta' kA lopa ho jAtA hai // 360 // ut apAdi = udapAdi + udapatsAtA udapatsata / udapatthA: udapatsAthAM udapaddhvaM udapatsi udapatsvahi udapatsmahi / smpaadi| dIpa, jana, budha pUri, tAyi, pyAyi dhAtu se prathamaikavacana meM vikalpa se ic hotA hai // 361 // dIpI-dIpta honaa| adIpi / ic ke abhAva meM-adIpiSTa / ica ke Ane para jan aura vadha kI upadhA ko hrasva ho jAtA hai // 362 / / janI-prAdurbhAve / ani ajaniSTa / avadhi, avadhiSTa / budha-avabodhana karanA / abodhi, abuddha "hacaturthAMtasya dhAtostRtIyAderAdicaturthatvamakRtavat" sUtra se tRtIya ko caturtha akSara hokara abhutsat / pUrI-pUrNa karanA / apUri / tAya-santAna aura pAlana artha meM hai / sphAyI, opyAyIvRddhi artha meM haiM / atAyi, atAviSTa / apyAyi, apyaavisstt|| isa prakAra se vizeSa prakaraNa huaa| bhAva aura karma meM adyatamI Adi ko dikhAte haiN| bhAva aura karma meM sabhI dhAtu se ic hotA hai // 363 // Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 283 ...:.: sarvasmAddhAtorijbhavati bhAvakarmaNovihite adyatanyAmAtmanepada prathamaikavacane pare / abhaave| karmaNi anvabhAvi / aidhi / apAci / anandi / astambhi / abhraMsi / adhvNsi| aayiricyaadntaanaam||364|| __ AdantAnAM dhAtUnAmAyirbhavatIci pare // avAyi / avyAyi / apAyi / adhAyi adaayi| glai harSakSaye 1 AlAyi / mlai gAvinAme / amlAyi / agAyi / amAyi / asthAyi / avAsAyi / arAyi / azAyi / avAci / ahaavi| adyAyi / adrAyi / abhAri / adevi / asAvi / ajAyi / upasargAtsunotisuvatisyatistautistobhatInAmaDantaropi // 365 / / upasargasthanimittAtpareSAmaDantaropi SatvamApadyate / apizabdAdanantaropi // abhyapAvi / AzAyi / acAyi / atodi / amAri / amoci.| arodhi / abhoji / ayoji| atAni / amAni / akAri / akrAyi / avAri / agrAyi / acori / apAli / atantri / avAriM / Arci / adyatanI samAptA // babhUve devadattena / edhAJcakre / / pece| ityAdi / / iti parokSA / / bhavitA devadattena / edhitaa| pattA / iti zvastanI samAptA // AzI: / bhaviSISTa devadattena / edhiSISTa / pakSISTa / bhaviSyantI / bhaviSyate devadattena / edhiSyate / pkssyte| ityAdi / kriyAtipatti: / abhaviSyata devadattena / edhiSyata / apakSyata ityAdi / syasijAzIHzvastanISu bhAvakarmArthAsu svarahanagrahadRzAmiDijvadvA // 366 // . - .... --- -- adyatanI ke Atmanepada meM prathamA ke ekavacana meM ic hotA hai| bhU-abhAvi / karma meM-anvabhAvi / aidhi / apAci / anandi / astaMbhi / abhraMsi / adhvNsi| __ ic ke pare Adanta dhAtu ko 'Aya' hotA hai // 364 // veb-avAyi / vyeJ-avyAyi / pA-apAyi / adhAyi / adAyi / aglAyi / amlAyi / agAyi / amAyi / asthAyi / avAsAyi / arAyi / azAyi / ahAvi / adhAyi / adaayi| abhAri / adevi / asaavi| ajaayi| upasarga se pare su so, stu, stuma dhAtu meM aT antara meM hote hue bhI 'Sa' ho jAtA hai // 365 // api zabda se anantara meM bhI 'Sa' ho jAtA hai| abhyaSAyi / ashaayi| acaayi| atodi / amAri / amoci / arodhi / abhoji 1 atAni / akAri / akrAyi / acori / Arci / isa prakAra se adyatanI samApta huii| parokSA meM babhUve devadattena / edhAMcakre / pece / ityAdi / zvastanI meM-bhavitA devadattena / aidhitaa| paktA / ityAdi 1 AzI: meM-- bhaviSISTa devadatena / edhiSISTa / pakSISTa / Adi / bhaviSyantI meM bhaviSyate devadattena / edhiSyate / pakSyate / aadi| kriyAtipatti meM abhaviSyata devadattena / aidhiSyata / apakSyata aadi| bhAva, karma aura artha meM sya sic AzI aura zvastanI ke Ane para svara han graha dRz dhAtu meM iT ko ic vat vikalpa se hotA hai // 366 // Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 kAtantrarUpamAlA bhAvakamAthAMnu syAMjAzI.sastanI parata, svarahanagrahadRzAmiD ijvadbhavati vaa| anvabhAvi anvabhAviSAtAM anvbhaavisst| anvabhAviSThAH anvabhAviSAthAM anvabhAviTvaM / / anvabhAvidhi anvabhAvijahi anvabhAviSmahi / anvabhavi anvabhaviSAtAM anvabhaviSata / asAviSAtAM / asAviSata / asoSAtAM asoSata / asaviSAtAM / asvisst| *hasya hantedhiriniyoH // 367 // hanterhasya dhirbhavati inico: parataH / aghAni aghAnipAtAM aghAniSata / / hanimanyate t // 368 / / / AbhyAM paramasArvadhAtukamaniD bhavati / ahasAtA ahasata / haneH sicyAtmane dRSTaH sUcanerthe yaserapi / vivAhe tu vibhAva sijAziSorgamestathA / / Atmanepade vA // 269 // adyatanyAmAtmanepade pare hantervadhirAdezo vA bhavati / avadhi avadhiSAtA avadhiSata / nejvadiTaH // 370 // ijvadiTo dIrtho na bhavati / agrAhiSAtAM agrAhiSata / agrahISAtAM agrahISata / adarzi adarziSAtA adarziSata / adRkSAtAM adRkSat / adRSThA: adRkSAthAM adRDdavaM / / zvastanI / bhAvitA bhavitA / sAvitA savitA / sotaa| ghaanitaa| hantA / grAhitA / grahItA / darzitA / dRSTA / / AzI: / bhavizeSTa / bhaviSISTa / sAviSISTa savidhISTa / soSISTa / hantervadhirAziSi // 371 // anvabhAvi anvabhAviSAtAM anvbhaavisst| anvbhvi| asAvi asAviSAtAM aparAviSata / asoSAtAM asoSata / asaviSatAM / in aura ica ke Ane para han ke ha ko gha ho jAtA hai // 367 // aghAni aghAniSAtAM adhAniSata / __ han aura.man se pare asArvadhAtuka aniT hotA hai // 368 // ahasAtA ahst| zlokArtha-sic aura Atmanepada meM hana dhAtu se Atmanepada hone para sic pratyaya pare iT kA abhAva hotA hai yama dhAtu se sUcanA artha meM iTa kA abhAva hotA hai vivAha artha meM to vikalpa se hotA hai tathA gama dhAtu se sic aura AzIrvAda meM iT kA abhAva hotA hai| adyatanI meM Atmanepada ke Ane para han ko vadha Adeza vikalpa se hotA hai / / 369 // avadhi avadhiSAtAM abadhiSata / / ica ke samAna iT ko dIrgha nahIM hotA hai // 370 // agrAhiSAtAM agrAhiSat / agrahIghAtAM agrahISata / adarzi adarziSAtAM adarziSata / adRkSAtAM adakSata / zvastanI meM--bhAvitA bhvitaa| sAvitA, savitA, sotA / ghAnitA, hantA / darzitA dRSTA Adi / AzI meM-mAviSISTa, bhaviSISTa / AziS ke Ane para han ko vadha Adeza hotA hai // 371 // Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 285 hantervadhirAdezo bhavati AziSi ca pare / vAdhiSISTa vadhiSISTa / grAhiSISTa / grahIpISTa / darziSISTa / dRkSISTa // bhvissyntii| bhAviSyate bhvissyte| sAviSyane maniSyate / gamiSyate cepate / zAniSyate haniSyate / graahissyte| grahISyate / darziSyate dRzyate / / kriyaatiptyaaN| abhAviSyata abhaviSyata / asAviSyata asadiSyata asoSyata / acAyiSyata aceSyata / aghAniSyata / ahaniSyata / agrAhiSyata agrahISyata / adarziSyata adRzyata / ityAdi / evaM sarvamutreyaM / atha sanAdipratyayAntA dhAtavaH pradarzyante guptijkidbhyaH san // 372 // 'gup ti kit ebhya: para: san bhavati svArthe / gupAdezca // 373 // gupAdeH sani pare neD bhvti| smiDyUjhajjvazkagRdhapracchAM sani / / 374 // eSAM dhAtUnAM sani pare iDAgamo bhavati / iti smiDAdiniyamAbhAvAt / sani caanitti||375 // nAmina upadhAyA guNo na bhavati aniTi sani pare / dvivacanamabhyAsakArya ca kArya / te dhAvataH // 376 // te sanAdipratyayAntA: zabdA: dhAtusaMjJA bhavanti / puurvvtsnntaat||377|| vAdhiSISTa, vadhiSISTa / grAhiSISTa, prahISISTa / daziSISTa dRkSISTa / bhaviSyantI meN...-bhaavissyte| bhaviSyate / cAyiSyate / vessyte| ghAniSyate hnissyte| grAhiSyate grahISyate / darziSyate, drakSyate / kriyAtipatti meM abhAviSyata abhaviSyata / asAviSyata asaviSyata asossyt| acAyiSyata aceSyata / aghAniSyata ahanidhyata / agrAhiSyata agrahISyata / adarziSyata / adrakSyata / ityAdi / isI prakAra sabhI samajha lenA caahiye| atha sanAdipratyayAnta dhAtu kahe jAte haiN| gup ti kit se pare svArtha meM san pratyaya hotA hai // 372 / / gupAdi se san pratyaya ke Ane para iT nahIM hotA hai // 373 / / smiG pUG raJja Adi dhAtu ko san ke Ane para ida kA Agama ho jAtA hai // 374 / / isa prakAra se smiG Adi ke niyama kA abhAva hai| aniT san ke Ane para nAmi kI upadhA ko guNa nahIM hotA hai // 375 // san pratyaya ke Ane para dvitva evaM abhyAsa kArya bhI hote haiN| gup gup san te jugup sa te ve sanAdi pratyayAnta zabda dhAtu saMjJaka hote haiM // 376 // arthAt jo dhAtu AtmanepadI hai vaha Atmanepada hotA hai ata: jugupsase Atmanepada huaa| sanaMta dhAtu se pUrvavat pada saMjJA hotI hai // 377 // Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 kAtantrarUpamAlA sanantAddhAtoH pUrvavatpadaM bhavati / / gup gopnkutsnyoH| jugupsate mAM jugupsete / jugupsnte| jugupseta / jugupsatAM ajugupst| asya ca lopaH / / 378 / / dhAtorasya lopo bhavatyanani pratyaye pare / ajugupsiSTa / jugupsAJcakre / jugupsitA / jugupsiSISTa / jugupsiSyate / ajugupsiSyata // tija nizAne kSamAyAJca / titikSate / kita nivAse rogApanayane c| vidhikitsati / akAroccAraNaM ki ? svarAderdvitIyasyeti sana eva dvivacanArthaM / tena arthAn pratoSiSati / mAnbadhadAnzAnbhyo dIrghazcAbhyAsasya / / 379 // mAnAdibhyo dhAtubhya: para: san bhavati teSAM dhAtUnAmabhyAsasya dIpo bhavati svArthe / / mAnapUjAyAM / momAMsate / badha bandhane / bIbhatsate / dAna avakhaNDane / dIdAsate / zAna tejane / zIzAMsati / zIzAMsate / gupo badheza nindAyAM kSamAyAM ca tathA tijaH / / saMzaye ca pratIkAre kita: sannabhidhIyate // 1 // jijJAsAvajayoreva mAnadAnorvidhIyate // nizAne'rthe tathA zAno nAyamarthAntare kvacita // 2 / / dhAtorvA tumantAdicchatinekakartRkAt // 380 / / tumantAdicchatinA saha ekakartRkAddhAtoH paraH san vA bhavati / uvarNAntAcca / / 381 / / ---- - - -- - - - -- gup-gopana aura kutsana artha meM hai / jugupsate / jugupseta / jugupsatAM / ajugupsata / an pratyaya ke na hone para dhAtu ke akAra kA lopa hotA hai // 378 // ajugupsiSTa / jugupsAzcakre / jugupsitA / jugupsiSISTa jugupsiSyate / ajugupsiSyata / tija-nizAna aura kSamA artha hai / titikSate / kita-nivAsa aura roga ko dUra karanA / cikitsati / akAra kA uccAraNa kyoM ? 'svarAderdvitIyasya' isa sUtra se san pratyaya meM dvitva hotA hai| mAn vadha, dAna, zAn se pare san hotA hai aura svArtha meM dhAtu ke abhyAsa ko dIrgha hotA hai // 379 // mAna-pUjA artha meM hai "sanyavarNayasya" 297 sUtra se abhyAsa ko itva hokara isI 379 sUtra se dIrgha hokara mImAMsate banA / badha-bandhana honA / bIbhatsate / dAna avakhaNDana krnaa| dIdAMsate / zAna-teja artha meM hai| zIzAMsati / shiishaaNste| zlokArtha--gupa aura vadha dhAtu niMdA artha meM tija dhAtu titikSA kSamA artha meM kita dhAtu saMzaya aura pratIkAra artha meM haiM // 1 // ___ mAna aura dAna dhAtu jijJAsA aura avajJA artha meM evaM zAn dhAtu nizAna artha meM haiM ye kvacit arthAMtara meM nahIM haiM // 2 // tumanta se icchati dhAtu ke sAtha eka kartRka, dhAtu se pare san pratyaya vikalpa se hotA hai // 380 // uvarNAnta dhAtu se san ke Ane para iT nahIM hotA hai // 381 // - - -- - - -- Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ! tiGanta: 287 uvarNAntAddhAtorneD bhavati sani pare / bhavitumicchati bubhUSati / edidhiSate / pipakSati | pipakSate / nindiSati / sisiSate / bibhraMziSate / didhvaMsiSate / vivAsati / vivAsate / vivyAsati / vivyAsate / jergi: sanparokSayoH // 382 // jayatergirbhavati sanparokSayoH parataH / svarAntAnAM sani // 383 // svarAntAnAM dhAtUnAM dIrgho bhavati sani pare / nAmyantAnAmaniTAm // 384 // nAmyantAnAM dhAtUnAmaniTAM sani guNo na bhavati / vijigISate / parokSAyAM jigAya jigyatu: jigyu: / vijigye vijigyAte vijigyire // cicISati / ninISati / tuSTRSati / aderghaslR sanadyatanyoH / vasatighaseH sAt // 385 // AbhyAM paramasArvadhAtukamaniD bhavati / sasya sessArvadhAtuke taH // 386 // 1 sasya takAro bhavati dhAtukesana pre| jilA se vivatsati / zizayiSate / vivakSati / vivakSate / juhUSati / jihAsate / sani mimImAdAra bhalabhazakapatapadAmis svarasya / / 387 / / bhavituM icchati -- honA cAhatA hai| yahA~ bhavituM kriyA aura icchati kriyA kA kartA eka hai ata: san pratyaya Ane se 'caN parokSAcekrIyitasannaMteSu' se dvitva hokara 'pUrvo'bhyAsaH' se pUrva ko abhyAsa huA, hrasva huA aura tRtIya akSara hokara bubhUSati aba isake rUpa bhavati ke samAna dezoM lakAroM meM cala jaayeNge| edhitum icchati = edidhiSate / pattum icchati = pipakSati / pipakSate / nanditum icchati = ninandiSati / sraMsituma icchati sitrsisste| bibhraMsiSate / didhvaMsiSate / vAtumicchati vivAsati / vivAsate / vAyitumicchati / vivyAsati / trivyAsate / vijetum icchati = viji jisa ti / san aura parokSA meM ji ko gi ho jAtA hai // 382 // san ke Ane para svarAMta dhAtu ko dIrgha hotA hai | 383 // nAmyanta ani dhAtu ko san ke Ane para guNa nahIM hotA hai // 384 // = vijigISate / parokSA meM - jigAya jigyatuH jigyuH / vijigye / cetum icchati cicISati 382 sUtra se dIrgha huA hai| netum icchati = ninISati / stotum icchati = tuSTaSati / ad ko 262 sUtra se ghaslR Adeza hokara | vasa aura ghas se asArvadhAtuka meM iT nahIM hotA hai // 385 // ghas ghas san ti ka varga ko ca varga hokara abhyAsa ko ivarNa evaM tRtIya akSara hokara jighas sa ti / asArvadhAtuka sakAra ke Ane para dhAtu ke sakAra ko takAra ho jAtA hai // 386 // jighatsati / vasa-nivAsa karanA = vivatsati / zayitum icchati / zizayiSate / vaktum icchati = vitrakSati / vivakSate / hotum icchati = juhUSati / hAtum icchati = jihAsate / miJ mIG mAG dA rbha labha zaka pata pada ke svara ko isa Adeza ho jAtA hai aura san ke Ane para abhyAsa kA lopa ho jAtA hai // 387 // Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 kAtantrarUpamAlA __mijAdInAM svarasya isAdezo bhavati abhyAsalopana sani pare / Dumin prkssepnne| mAtumicchati mitsati mitste| mI zleSaNe / mAmicchati mitsate / mA iti memADorapi grahaNaM / mAtumicchati mitsate / dhitsati dhitsate / ditsati / ditsate / rabha rAbhasye / Aripsate / DulamA prAptau / Alipsate / zakla zaktau / zaktumicchati zikSA : ela zala pAtR sau : pi.pati pada nato . pisate . ibantardhabhrasjadambhuzriyUrNabharajJapisanitanipatidaridrAM vA // 388 // eSAM vA iD bhavati sani pare / devitumicchati san dideviSati / / Rdha vRddhau / aditumicchati san adidhipati / bhrasja pAke / / bibhrajjipati / bibhrakSati atra bhrasje jAdezo vA iti bhrasjesthAne bhRjAdezaH / dambhu dambhe / didambhivati / bhaja zriG sevAyAM / zizrayiSati zizrIvati / yu mizraNe / / uvarNasya jAntasthApavargaparasyAvaNe // 389 // jAntasyApavargaparasyAbhyAsovarNasya itvaM bhavatyavaNe pare sani / yiyaviSati / yuyUSati / ju iti sautro'yaM dhAtaH / jijAvayiSati / / TakSaka shbde| zivayiSati / lilAvayiSati / lanAti kathitamanyaH pryukte| dhAtozca hetAvin / pipAvayiSati / pipiviSati / bibhAvayiSati / bibhaviSati / karNaJ AcchAdane / prorNavitumicchati san proNunaviSati / bibhariSati / jJapi / jijJapayiSati jJIpsati / SaNu dAne / siSaniSati / stautInantayoreva paNi / / 390 // __nimittAt para: stautInantayoreva sa: SamApadyate SaNi SatvabhUte sani pare / iti niyamAnna Satvam / sisAsati // daridrA durgtau| Dumin-prakSepaNa karanA / mAtum icchati 'sasya se'sArvadhAtuketa:' se sa ko ta hokara mitsati / mitste| mIG-zleSaNa karanA / mAtum icchati = mitsate / mA isase meG mAGa kA bhI grahaNa hotA hai| mAtum icchati= mitste| dhAtum icchati =dhitsati dhitste| dAtum icchati =ditsati ditsate / rabha-prAraMbha karanA=Aripsate DulabhaS-prApta karatA hai = Alipsate / zakla = zakti artha meM hai zaktum icchati = zikSati / pala zala patlu-gati artha meM hai| pitsati / pada-gati artha meM hai pitste| ipa antaH Rdha bhrasj dambhu zri yu UrNa bhara jJapa san tan pati daridra zabdoM se san ke Ane para iT vikalpa se hotA hai // 388 // devitum icchati = didevissti| Rdha-vRddhi honA= arddhitum icchati = adidhiSati / bhrasj-bhajitum icchati = vibhrajiSati / vibhrakSati / bhrasjako vikalpa se bhRja Adeza ho jAtA hai / dambhu-dambha karanA / didambhivati / eja zriJ-sevA karanA / zizrayiSati / zizrIpati / yu-mizraNa krnaa| jakArAnta pa varga se rahita abhyAsa ke u varNa ko san ke Ane para i varNa ho jAtA hai // 389 // vikalpa se--yiyaviSati, yuyUSati ju yaha dhAtu sUtra meM hai| jijAvayiSati / Tu, kSuru, ku-zabda karanA / rirAvayiSati / lilAyiSati / koI kATatA hai, anya koI usako prerita karatA hai isa artha meM "dhAtozca hetAvin"447 se pAyayitum icchati = pipaavyissti| pipaviSati / vibhAvayitum icchati vibhAvayiSati viviti / UrNaJ-AcchAdana karanA prorNavitum icchati / proNuna-viSati / bhartum icchati = bririSati / jJap-jijJapayiSati, jJIpsati / ssnnu-denaa| sipaniSati / / san ke Ane para nimitta se pare stauti aura ivata meM hI sa ko gha hotA hai // 390 // Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH daridrAterasArvadhAtuke // 399 // daridrAterantasya lopo bhavatyasArvadhAtuke svare pare / / didaridriSati / atra iTi ca AkAralopaH / chvoH zUThau paJcame ca // 392 // chakAravakArayoryathAsaMkhyaM zu UTh ityetau bhavataH kvau dhuTyaguNe pratyaye paJcame pare / didyUSati / RdhijJaporIrItau // 393 // RdhijJaporIrItau bhavato'bhyAsalopazca sani pare / jJIpsati / Irtsati / 289 bhRjAdInAM SaH / / 394 // bhujAdInAM dhAtUnAmantaH So bhavati dhuTyante ca / iti jakArasya SakAraH / nibhRkSati / dambhessani / / 395 / / daMbheranuSaGgo lopyo bhavatyaniTi sani pare / tRtIyAderghaDhaghabhAntasyetyAdinA SatvaM / dambhericca // 396 // dambhaH svarasya it Icca bhavati abhyAsalopazca sani pare sati / ti / zizrIpati mucUSati / uroSThyopadhasya ca // 397 / / oSThyopadhasya Rdantasya ur bhavati aguNe pratyaye pare / nAmino vaoNrakurccharghyaJjane ityupadhAyA dIrgho bhavati / bubhUSati / isa niyama se Sa nahIM huA to sisAsati / daridrA durgati artha meM haiM 1 asArvadhAtuka svara ke Ane para daridrA ke anta kA lopa ho jAtA hai // 399 // didaridriSati / yahA~ AkAra kA lopa aura iT huA hai| kvi, dhuT aguNa, pratyaya paJcama ke Ane para chakAra vakAra ko krama se zu ho jAtA hai // 392 // didhUSati / san ke Ane para Rdha zap ko 'I' 'It' ho jAtA hai aura abhyAsa kA lopa ho jAtA hai // 393 // jJIpsati / Irtsati / ghuT anta meM Ane para bhRjAdi dhAtu ke aMta ko 'Sa' hotA hai // 394 // isa prakAra se kAra ko SakAra ho gayA hai bibhRkSati | aura UTha aniT san ke Ane para dambha ke anuSaMga kA lopa ho jAtA hai // 395 // 144veM sUtra se dhakAra ho gayA hai I ga " tRtIyAdevaDha dhabhAntasya san ke Ane para daMbha ke svara ko it It ho jAtA hai aura abhyAsa kA lopa ho jAtA hai // 396 // d ko dh anuSaMga kA lopa a ko i aura I tathA bh ko p hokara dhipsati, dhIpsati / zizrISati yuyUSati / aguNa pratyaya ke Ane para oSThya kI upadhA ke Rdanta ko ur ho jAtA hai // 397 // "nAminorvo" ityAdi sUtra 183 se upadhA ko dIrgha hokara bubhUSati banA / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 kAtantrarUpamAlA pacamopadhAyA dhuTi cAguNe // 398 / / paJcamasyopadhAyA dI? bhavati kvau thuTyaguNe pratyaye pre| vanatitamotyAdipratiSiddheTAM dhuTi paJcamo'ccAtaH // 399 // vanatestanotyAdeH pratiSiddheTAM ca dhAtUnAM paJcamI lopyo bhavati Atazca adbhavati yathAsaMbhavaM ko dhuTyaguNe paJcame pratyaye parata: anadyatane dhuTi pare / dhuTi khanisanijanAM paJcamasyAkAra iti nakArasthAne AkArAdezaH / SaNu dAne / siSAsati pipatiSati / pipitsati / patitumicchati / tanoteraniTi vA // 400 // tanoterupadhAyA dIrgho bhavati aniTi sani pre| titAMsati / titaMsati / titaniSati / daridrAterasArvadhAtuka ityantalope prApte / aniTi sani / / 401 // aniTi sani pare daridrAterantyasya lopo na / daridrAsati / daridriSati / stautInantayoreva ssnni||402|| nimittAtparaH pratyayavikArAgamastha: stotInantayoreva saH dhamApadyate SatvabhUte sani pare / tuSTuSati / siSevayiSati / iti niyamAt / sUsUpati / ninatsati / ninatsate / "smiyUrajjvarakRgRdhRpracchA sni"| smiGga ISaddhasane / sismayiSate / pUGga pipvisste| pUastu na syAt // 403 / / kvi evaM dhuda aguNa pratyaya ke Ane para paJcama kI upadhA ko dIrgha ho jAtA hai // 398 // paJcama ke upadhA ko dIrgha hokara tanituM icchti-titaaNsti| vana, tana, Adi iT rahita dhAtu ke paJcama kA lopa hotA hai| kvi, dhuT aguNa paJcama pratyaya ke Ane para At ko at hotA hai // 399 // "dhuT ke Ane para khana sana jana ke pazcama akSara ko akAra" arthAt 704 sUtra se nakAra ko akAra ho jAtA hai / ghaNu-dAna denA - siSAsati / patitum icchati = pipatiSiti / pipitsati / aniT san ke Ane para tan kI upadhA ko dIrgha vikalpa se hotA hai // 400 // titAsati, titaMsati, titaniSati / "daridrAterasArvadhAtuke" 391 se antya kA lopa prApta thA aniT san ke Ane para daridrA ke antya kA lopa nahIM hotA hai // 401 // daridrAsati / daridriSati / didaridrAsati / didaridriSati nimitta se pare pratyayavikArAgamastha stauti aura innaMta kA sakAra SakAra ho jAtA hai SatvabhUta san ke Ane para // 402 / / tuSTuSati / sisevayiSati / isa niyama se susUpati / ninatsati / ninatsate / "smiGa pUGa raJca zak gRdhRpracchAsani" sUtra 374 se iT hone se-smiG-kiMcit hNsnaa-muskraanaa| sismyisste| puudd-pipvisste| pUJ dhAtu se iTa nahIM hotA hai // 403 / / pavituM icchati = ghupUSati / kra aririSati / aJja-aJjijiSati / az = aziziSati / rI-m Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 291 pUn dhAto: para iD na syAt / pUJ pavane / pavitumicchati pupUSati / R aririSati | aMja aJjijiSati / az aziziSati / cikariSati / gR nigaraNe / jigariSati / jiga liSati / dRy anAdare / didariSati / dhRJ anavasthAne didhariSati / grahisvapipracchAM sani // 404 // eSAM samprasAraNaM bhavati sani pare / pipRcchiSati / suSupsati / ceH kirvA // 405 // ce: kirbhavati vA parokSAyAM sani ca pare / cikISati / cikISate / tututsati / mumUrSati mumUrSate / mumukSati / mumukSate / rurutsati / babhukSate / yuyukSati yayukSate / RdantasyeraguNe ||406 || Rdantasya ira bhavati aguNe pare / cikIrSati / cikIrSate / cikISati / cikrISate / vRDvRJozca / / 407 // vRGvRJozca RkArasya ur bhavatyaguNe pare / buvUrSate / vivariSate / grahiguhaH sani // 408 // grahiguho : sani neD bhavati / jighRkSati / jighRksste| guhU saMvaraNe / jughukSati / corayitumicchati san / cucorayiSati / tantrayitumicchati / san / titantrayiSati / vivArayiSati / vivArayiSate / ityAdi / evaM sarvamutreyaM / iti sanantaH samAptaH / kR = cikariSati / gR-jigariSati : jigaliSati / dRj = anAdara krnaa| didariSati / dhRJ-ghUmanA, dipariSati / san ke Ane para gRha svapa aura praccha ko saMprasAraNa ho jAtA hai // 404 // pipRcchiSati / suSupsati / parokSA aura san meM cavarga ko kavarga hotA hai // 405 // cetum icchati = cikISati / cikISate / tututsati / martum icchati-kra ko ur aura upadhA ko dIrgha hokara mumUrSati / mumUrSate / moktum icchati mumukSati / mumukSate / rudhira - rurutsati / bhoktum icchati bubhukSate / yuyukSati / yuyukSate / I aguNa meM RdaMta ko ir hotA hai // 406 // kartum icchati cikIrSati / cikIrSate / krI-kharIdanA cikrISati / cikrISate / aguNa ke Ane para vR aura vRD ke RkAra ko ur hotA hai // 407 // vuvUSate / vivariSate / san ke Ane para graha aura guha ko iT nahIM hotA hai // 408 // graha, yaha kavarga ko cavarga hokara ja graha abhyAsa ko ivarNa, graha ko saMprasAraNa tRtIya ko caturtha akSara ghR evaM " ho DhaH " se Dha " SaDhoH kaH se" sUtra se k hokara cighRksste| guhU--saMvaraNa karanA / jughukSati / corayitum icchati = cucorayiSati / taMtrayituM icchati = titantrayiSati / vivArayiSati / vidhArayiSate / ityAdi / ' isa prakAra se sanaMta prakaraNa samApta huA / * Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 kAtantrarUpamAlA dhAtAryazabdazcakrIyita kriyAsamAbhahAre // 409 / / / kriyAsamabhihAre vartamAnAddhAtorvyaJjanAderyazabdagrahaNAdhikyAccekrIyitasaMjJako yo bhavati kriyAsamabhihAre / zubharucAdivarjitAdekasvaratparo yazabdo bhavati / kriyAsamabhihAra: pauna:punyaM bhRzAoM vaa| bhRzaM bhavati puna: punarvA bhavati / guNazcakrIyite // 410 // abhyAsasya guNo bhavati cekrIyite pratyaye pare / cekrIyitAntAt / / 411 / / cekroyitAntAddhAtoH kartaryAtmanepadaM bhavati / bobhUyate / bobhUyeta / bo bhUyatAM / abobhUyata / asya ca iti lopa: / abobhUyiSTa / bobhUyAJcakre / bobhUyitA / bobhUyiSISTa / abobhUyiSTa / abobhUyiSyata / / dIghoM'nAgamasya / / 412 / / / anAgamasyAbhyAsasya dIghoM bhavati cekrIyite pratyaye pare / pApacyate / pApacyeta / pApacyatAM / apApacyata / yasyAnani // 413 / / vyaJjanAtparasya yasya lopo bhavati apani pratyaye pare / apApaciSTa / gatyarthAtkauTilye ca / / 414 // gatyarthAddhAto: kauTilye'rthe cekrIyitasaMjJako yo bhavati / atha cekrIyita pratyayAnta dhAtu prakaraNa praarNbh| kriyA samabhihAra meM dhAtu se cekrIyita pratyaya 'ya' hotA hai / / 409 // kriyA samabhihAra artha meM vartamAna dhAtu se vyaJjanAdi 'ya' zabda grahaNa kI adhikatA se cekrIyita saMjJaka 'ya' pratyaya hotA hai| zubha rucAdivarjita ekasvara se pare 'ya' pratyaya hotA hai| kriyA samabhihAra kise kahate haiM ? paunaH punyaM bhRzArtho vA puna: puna: athavA atizaya artha ko kriyA samabhihAra kahate haiN| bhRzaM bhavati, puna: punarvA bhavati / bhUbhU ya "caN parokSA cekrIyita satrateSu" sUtra se dvitva hokara abhyAsa ko tRtIya akSara ho gayA hai| cekrIyita pratyaya ke Ane para abhyAsa ko guNa hotA hai // 410 // cekrIyitAnta dhAtu se kartA meM Atmanepada hotA hai // 411 / / 'te dhAtavaH' se dhAtu saMjJA hokara te vibhakti Akara bobhUyate bnaa| bobhUyeta, bobhUyatAM abobhUyata / 'asya ca' sUtra se akAra kA lopa hokara iT sic hokara abobhUyiSTa / bobhUyAzcakre bobhUyitA / bobhUyiSISTa 1 bobhuuyissyte| abobhUyiSyatta / papac yate / cekrIyita pratyaya ke Ane para anAgama abhyAsa ko dIrgha ho jAtA hai // 412 // pApacyate / pApacyeta / pApacyatAM / apApacyata / an pratyaya ke na Ane para vyaMjana se pare 'ya' kA lopa ho jAtA hai // 413 // iT sic hokara apAviSTa / ityAdi / kramu-pAdavikSepaNa karanA / gatyartha dhAtu se kuTilatA artha meM cekrIyita saMjJaka "ya' pratyaya hotA hai // 414 // Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH atonto'nusvAro'nunAsikAntasya // 495 // 1 anunAsikAntasya dhAtorabhyAsasyAnte anusvArAgamo bhavati cekrIyite pare / caMkramyate / kuTila iti kim ? bhRzaM puna: punarvA krAmati / vazcistraMsidhvaMsibhraMsikasipatipadiskandAmanto nI // 416 // eSAmabhyAsasyAnto nI Agamo bhavati cekrIyite pratyaye pare / vanIvacyate / anidanubandhAnAmaguNenuSaGgalopaH / atyarthaM sraMsate sanIsrasyate / danIdhvasyate / banI bhrasyate / sa gatau / kasi gatizAsanayoH / atyarthaM kasati canIkasyate / panIpatyate / skandir gatizoSaNayoH / canISkadyate / ghrAdhmorI // 417 / / I ghrAdhmorityetayorAkArasya IkAro bhavati cekrIyite pratyaye pare / jetrIyate / dezmIyate / " hanternI vA vaktavyaM" hanternI vA bhavati cekrIyite pratyaye pare atyarthaM hanti jeghnIyate / abhyAsAcca // 41 // abhyAsAtparasya hanterhasya gho bhavati / 293 atonto'nusvAro'nunAsikAntasya // 499 / / dhAtorabhyAsasya ataH akArAsyAnto'nusvArAgamo bhavati cekrIyite pare / jaMdhanyate / ye vA ||420 / / anunAsikAnta dhAtu se cekrIyita pratyaya ke Ane para abhyAsa ke aMta meM anusvAra kA Agama ho jAtA hai // 415 // cakramyate = caMkramyate / kuTila artha meM ho aisA kyoM kahA ? bhRzaM punaH punarvA krAmati yahA~ cakrIti pratyaya nahIM huA haiM I vaJca, sraMsa, dhvaMs bhraMsa kasi pati padi skaMda dhAtu ko cekrIyita pratyaya ke Ane para abhyAsa ke aMta meM 'nI' kA Agama ho jAtA hai // 416 // = 'idanubaMdha' ko aguNa meM anuSaMga kA lopa ho gayA / vanIvacyate / atyarthaM sraMsate = sanIstrasyate / danIdhvasyate / banIbhrasyate / kasa-- gamana krnaa| kasi gamana aura zAsana atyartha kasati = 'vanIkasyate / atyarthaM patati panIpatyate / skaMdir-- gati aura zoSaNa artha meM haiM / canIskadyate / cakrIti pratyaya ke Ane para ghrA aura dhyA ke AkAra ko IkAra ho jAtA hai ||417 // jeIyate / demIyate / "han ko ghnI vikalpa se hotA hai" atyarthaM hanti = jenIyate / pakSa meM-- ja = han ya te / abhyAsa se pare han ke ha ko gha ho jAtA hai // 418 cakrIti pratyaya ke Ane para anunAsikAMta hone se dhAtu ke abhyAsa ke aMta meM anusvAra kA Agama ho jAtA hai ||419 // jaMghayate / aguNa yakAra pratyaya ke Ane para khana sana jana ke aMta ko vikalpa se AkAra ho jAtA hai // 420 // Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmadAramAlA yakArAdAvaguNe pratyaye pare khanisanijanAmantasya AkAro bhavati vA / khanu avadAraNe / caMkhanyate / caakhaayte| SaNu dAne / saMsanyate / sAsAyate / jaMjanyate / jaajaayte| svapisyamivyeAM cekrIyite // 421 // eSAM dhAtUnAM samprasAraNaM bhavati cekrIyite pare / viSvap shye| soSupyate / syama svana dhvana zabde / sesimyate / vye saMvaraNe / atyarthaM vyayati veviiyte| advaMTyaznAtyUrgusUcisUtrimUtribhyazca / / 422 // ebhyaH parazekrIyitasaMjJako yo bhavati / cekrIyite ca // 423 // __ atisaMyogAdyozca guNo bhavati cekrIyite / akArasya repharasya dviruktirbhavati yakAre'pi / arAryate / smR dhyai cintAyAM / sAsmayate / aT gatau / aTATyate / az bhojne| azAzyate / praNonUyate / sUca paizUnye / sosUcyate / sUtra avamocane / sosUtryate / mUtra prasravaNe / momuutryte| ayIrye / / 424 // zIko ay yo bhavati yakAre pre| zAzayyate / vAvacyate / johuuyte| jAhIyate / dedhIyate / memIyate / jegIyate / pepIyate / teSThIyate / avaseSIyate / jehiiyte| dedIvyate / sodhUyate / nAnahyate / abhiSoSUyate / azAzyate / cecIyate / cAya pUjAnizAmanayoH / cAya: kizekrodhite // 425 // khanu-avadAraNa krnaa-khodnaa| caMkhanyate, cAkhAyate / paNu-dAna denA, saMsanyate, sAsAyate / jaMjanyate, jAjAyate / cekrIyita pratyaya ke Ane para svapa, syama aura vyeb dhAtu ko saMprasAraNa ho jAtA hai // 421 // viSvapa-soSupyate / syama svana dhvana-zabda krnaa| sesimyate / syama ko saMprasAraNa meM sima huA hai| atyarthaM vyayati / vye = vevIyate / R dhAtu haiR aT aza, Urgu nu sUci sUtri mUtri se pare cekrIyita 'ya' pratyaya hotA hai / / 422 / / cekrIyita meM R aura saMyogAdi ko guNa hotA hai // 423 // yakAra ke Ane para bhI akAra aura rakAra ko dvitva hotA hai / arAryate / smR dhya-citavana krnaa| saasmryte| aTATyate / 412 se abhyAsa ko dIrgha ho rahA hai| az- bhojana karanA =azAzyate / prorNonUyate / sUtra-paizunya krnaa| sosUcyate / sUtra--avamocane / sosUtryate / mUtra-prasravaNa karanA / momuutryte| yakAra ke Ane para zIG ke ay ko ya ho jAtA hai // 424 // zAzayyate / vAvacyate / johUyate / jAhIyate / dedhIyate memIyate / jegIyate / pepIyate / teSThIyate / avaseSIyate / jehiiyte| dediivyte| sossuuyte| maanhyte| abhissossuuyte| azAzyate / cecIyate / cAya-pUjA karanA aura nizAmana krnaa| cekrIyita ke Ane para cAya ko kavarga ho jAtA hai // 425 / / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH cAya: kirbhavati cekrIyite pare / atyarthaM cAyati cekrIyate / atyarthaM tudati totudyate / Rta IdantazcvicekrIyitayannAyiSu // 426 // Rdantasya ccicaikrIyitayan AyiSu parata Idanto bhavati / / memriiyte| momucyate / rorudhyate / bobhujyate / yoyujyate / tatanyate / saMmanyate / cekrIyate / japAdInAM ca // 427 // japAdInAmabhyAsasyAnto 'nusvArAgamo bhavati cekrIyite pare / japajabhadahadaMzabhaJjapaza SaDete pAdaya: / japa mAnase bhRzaM punaH punartA garhitaM japati jaJjapyate / jabha bhI gAtravinAme / bhRzaM punaH punarvA jamati jaJjabhyate / daha bhasmIkaraNe dNdaate| daMza dshne| dNdshyte| bhajo avamadane / bhRzaM bhanakti bambhajyate / paza iti sautro dhAtuH / bhRzaM pazati / paMpazyate / caraphalorucca parasyAsya // 428 // caraphalorabhyAsasyAnto 'nusvArAgamaH parasyAsyocca bhavati cekrIyite pare / abhra va mana cara rivi thivi gatyarthAH / bhRzaM punaH punarvA garhitaM carati caJcUryate / paMphulyate / vetrIyate / Rmato rIH / / 429 // Rmato dhAtorabhyAsasyAnto rI Agamo bhavati / cekrIvite pare / grahI upAdAne - gRhijyA ityAdinA saMprasAraNam / bhRzaM pula narvA taM gRhNAti gRhyate nRgaa| nRtezcekrIyite // 430 // bhavati cekrIyite pare / narInRtyate / parIpRcchayate / cocUryate / evaM sarva nRternakArasya NakAro na 295 veditavyaM / iti cakrItiprakaraNam // atyarthaM cAyati - cekIyate / atyarthaM tudati = totuhyate / cci cakrIyita yina aura Aya, pratyaya ke Ane para Rdanta ke aMta meM 'I' ho jAtA hai // 426 // memrayate / momucyate / rorudhyate / bobhujyate / yoyujyate / tatanyate / maMmanyate / cekrIyate / cekrIyita pratyaya ke Ane para japAdi ko abhyAsa ke aMta meM anusvAra kA Agama ho jAtA hai // 427 // niMdA artha meM-- japAdi se kyA-kyA lenA ? japa, jabha, daha, daMza, bhaJja aura paza ye chaha dhAtu lenA caahiye| japa- mAnasa meM japanA bhRzaM punaH punarlA, garhitaM japati = jaMjapyate / jabh jRMbhI jaMbhAI lenA / jajJjabhyate / daha-- bhasma karanA / dadAte / daMza-kATanA daMdazyate / bhaavamardana - tor3anA / bhRzaM bhanakti = bambhajyate / pazaM yaha dhAtu sUtra meM hai / bhRzaM parzAta = paMpazyate / = cakrIti pratyaya ke Ane para cara phala ke abhyAsa ke aMta meM anusvAra Agama aura para ke akAra ko ukAra ho jAtA hai // 428 // avabhramabhra cara rividhivi dhAtu- gatyartha haiN| bhRzaM-garhitaM vA carati = caryate / paMphulyate / cakrIti ke Ane para RkArAMta ke abhyAsa ke aMta meM rI kA Agama hotA hai // 429 // bhRzaM grahNAti jarIgRhyate / nRtI- nRtya karanA / cakrIti meM nRta ke nakAra ko NakAra nahIM hotA hai // 430 || narInRtyate / parIpRcchayate / cocuuryte| isI prakAra se sabhI rUpa banA lenA cAhiye / isa prakAra se cekrIyita prakaraNa samApta huA / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 kAtantrarUpamAlA tasya lugvA / / 431 / / tasya cakrIyitasya lugvA bhavati / yasya sthAne yo vidhIyate sa sthAnItara Adeza: / sthAnIva bhavatyAdeza: / prakRtigrahaNe cekrIvitalugantasyApi grahaNaM / dhAtuprakRtInAM grahaNe cekrIyitalugantasyApi dhAtorgrahaNaM bhavatIti dvirvacanAdi kArya bhavati // carkarItaM parasmaipadamadAdau dRzyate / carkarItAdvA // 432 // carkatAddhAtorvA iD bhavataM vyaJjanAdau guNini sArvadhAtuke paraM / vilope ca cekrIyitaH // 433 // yilope Ayilope ca parasmaipadaM bhavati / atyarthaM bhavati bobhavIti bobhoti bobhUtaH / svarAdAvivarNovarNAntasya dhAtoriyuva / bobhUvati / bobhUyAt bobhUyAtAM bobhUyuH // bobhavItu bobhotu bobhUtAt bobhUtAM bobhavatu / bobhUhi bobhUtAt bobhUtaM bobhuut| abobhavIt abobhot abobhUtAM abobhuvuH / pApacIti / pApakti pApakta: pApacati / pApacyAt / pApaktu pApaktAt pApaktAM pApacatuH / hudhuDbhyAM herddhiH || pApagdhi pApaktAt pApaktaM pApakta | apApacIt apApak apApaktAM apApacuH || durgAdi samRddhau / nAnaMdIti nAnaMti nAnaMtaH nAnaMdati / dhvaMsumatau ca / danIdhvasIti danIdhvastaH danIdhvasati / evaM sarvamavagantavyaM / zezayIti // na tibanubandhagaNasaMkhyaikasvarokteSu // 434 // tibanubandhagaNasaMkhyaikasvara ebhirukteSu nidAneSu prakRtigrahaNe cakrItilugantasya grahaNaM na bhavati // tipA ukte-- soSavIti soSoti / soSUyAt / soSavItu soSotu soSUtAt soSUtAM soSuvatu / soSUhi sodhUtAtU usa cekrIyita pratyaya kA vikalpa se luk hotA hai // 431 // jisake sthAna meM jo kiyA jAtA hai vaha sthAnItara Adeza hai| sthAnI ke samAna hI Adeza hotA hai| prakRti ke grahaNa karane meM cekrIyita luganta kA bhI grahaNa hotA hai| dhAtu aura prakRti ke grahaNa karane meM vekrIyita luganta dhAtu kA bhI grahaNa hotA haiN| isa prakAra se kArya hotA hai| adAdi meM carkarIta parasmaipadI ho jAtA hai / vyaJjanAdi guNI sArvadhAtuka ke Ane para carkarIta dhAtu se ITU vikalpa se hotA hai // 432 // yi Ayi pratyaya ke lopa hone para parasmaipada hotA hai // 433 // I atyarthaM bhavati iT guNa hokara dIrgha hokara bobhavIti iT ke abhAva meM-- bobhoti / bobhUtaH / codhU anti "svarAdAvivarNovarNAntasya dhAtoriyuva" sUtra 83 se bobhuvati nakAra kA lopa huA I bobhUyAt / bobhavItu bobhotu / abobhavIt, abodhot / paca - pApacoti, pApakti / pApacyAt / pApacItu pApaktu / "hudhubhyAM hedhiH " sUtra se pApagdhi / apApacIt, apApak / vyaJjanAddisyo se di si kA lopa aura c ko k hokara apApaka banA / drunadi -- samRddha honA / nAnaMdIdi / nAnaMti dhvaMsu - gati artha meM hai / 416 sUtra se nI kA Agama huA / danI dhvasIti / zezayIti, zezeti / isI prakAra se sabhI samajha lenA cAhiye / tipU, anubaMdha, guNa, saMkhyA aura eka svara ke kahane para cekrIyita luganta kA grahaNa nahIM hotA hai || 434 // 1. luki sati cekrIyitasya carkarautasaMjJA boddhavyA / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 297 soSUtaM soSUta / soSavANi soSavAva soSavAma || tipA nirdezAt sUte: paJcamyAmiti guNaprateSedho na syAt / anubandhokte:-zezita: zezyati / ziGa sArvadhAtuke iti GAnubandha iti nirdezAt guNo na bhavati // guNokte:-cokoTIti / kuTAderaninicadisvati guNapratiSedho na syAt / sNkhyokte:-rorudiiti| roroti| rudAdiH paJcako gaNa iti rudAdeH sArvadhAtuke itINa na syaat| ekasvarokte-pApacIti / aniDekasvarAdAta / ityekasvarAdhikAre pacivacItyAdineTapratiSedho na syAt / / vAvacIti / vAvakti vAvaktaH vAvacati / jAheti / dAdeti dAtta: daadti| abhyastasya copadhAyA nAminaH svare guNini sArvadhAtuke // 435 // ___abhyaratasya copadhAyA nAmniI guNo na bhavati svarAdI guNini sArvadhAtukai pare / atyarthaM puna: punarvA dIvyati dedivIti / khorvyaJjane ye||436|| dhAtoryakAravakArayolaoNpo bhavati yakAravarjite vyaJjane ca pare / dedeti dedhUta: dedivati / soSavIti soSoti / nAnahIti naanddhi| abhiSoSavIti abhiSoSoti / puna: punarvA krINAti cekrIyoti cekreti / totodIti tototti| ri ro rI ca luki // 437 // Rmato dhAtorabhyAsasyAnte ri ro rI ca bhavati cakrIyitasya luki / marimarIti marmarIti marImarIti / marimarti marmarsi marImati / marmata; marImRtaH marimRta: / marmati marIprati mariprati / marImarISi marmarISi tip se kahane para--soSavIti sopoti, soSUyAt / sopavItu soSotu / sosUhi / soSavANi soSavAka soSavAma, tip ke dvArA nirdeza hone se 'sUteH paJcamyAM' 111 sUtra se tInoM meM guNa kA pratiSedha nahIM hotA hai| anubaMdha se kahane para---zezita: zezyati / "zoGa, sArvadhAtuke" isa sUtra se anubaMdha hone se guNa nahIM hotA hai| ___ guNa se kahane para--kuTa-kuTilatA / cokoTIti / "kuTAderaninisviti" isa guNa kA pratiSedha nahIM huA hai| saMkhyA ke kahane para--rorudIti, rorotti / "rudAdi pazcako gaNa:" rudAdi se sArvadhAtuka meM iNa nahIM hotA hai| eka svara ke kahane para-pApacIti aniDekasvarAdAt' ityeka svara ke adhikAra meM "paci vaci" ityAdi se ida kA pratiSedha nahIM hotA hai / vAvacIti, vAvakti / johati / dAdeti / - svarAdi guNI sArvadhAtuka ke Ane para abhyasta aura nAmi upadhA ko guNa nahIM hotA hai // 435 // atyarthaM dIvyati = dedivIti-nIce ke sUtra se guNa kA niSedha huaa| yakAra varjita vyaMjana ke Ane para dhAtu ke yakAra kkAra kA lopa ho jAtA hai // 436 // debUta: dedivati "chvo; zUThauM paJcame ca" 392 sUtra se UkAra hokara dedi U tas = debUta: bnaa| dedeti / soSavIti, sopoti / nAnahIti, nAnaddhi / atyartha krINAti = cekrayoti, cekreti / totodIti, tototti| cekrIyita luka hone para RkAra vAle dhAtu ke abhyAsa ke aMta meM ri ra rI Agama ho jAte haiM // 437 / / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 kAtantrarUpamAlA marimarIdhi / marimarSi marmadhi marImarSi / marImathaH marmatha: parimRthaH / marImRtha marmutha marimatha / marImarImi marmarImi marimarImi / marimarmi marmami marImarmi / marimRva: marmava: marImRvaH / marimama: marmUma: marImama: / marimRyAt marmUyAt marImyAt / marimarItu marmarItu marImarItu / marImartu marmartu marimartu / marimRtAt ma tAt marImRtAt / marimRtAM marmatAM bhamratu marimratu / marimUhi marmahi marImahi / marimRtAt marmatAt / paromRtAt / marimRtaM marmUtaM marImRtaM / marimRta marmata marImRta / marimarANi marmarANi marImarANi / marimarAva marmarAva marImarAva / marimarAma marmarAma marImarAma / amarimarIt amarmarIt amarImarIt / amarima: amarmaH amarIma: / amarimRtA amarpatA amarImRtAM / amarimaru: amarmaru: amarImaruH / amarimarI: amarmarI: amarImarI: / amarimRtaM amarmRtuM amarImRtaM / amarimRta amarmata amarImRta / amarimaraM amarmaraM amarImaraM / amarimRva amarmava amarImRva / amarimRma amarmama amarImRma / evamabhyastasya copadhAyA ityAdinA guNo na bhavati // nRti gaatrvikssepnne| nRtezcakrIyite // 438 // nRternakArasya NakAro na bhavati cakrIyite pare // narinRtIti natIti narInRtIti / narivarti narti narInarti / narinRta: nata: narInRtaH / natati narInRtati narinRtati // momucIti momokti momukta: momucati / rorudhIti roroddhi roruddhaH rorudhatti / bobhujIti bobhokti bobhaktaH bobhajati / yoyajIti yoyokti yoyuktaH yoyujati // taMtanIti taMtaMti taMtata: taMtanati / maMmanIti mamaMti maMmata: mamanati // jaMjapIti jaoNpta bajapta: jaMjapati / carikarIti carkarIti carIkarIti / carikarti carkarti carIkarti / carikRta: carkata: carIkrataH / carikrati cakrati carIkrati / cekrayoti cekreti cekrIta: cekriyati / varivarIti varvarIti varIvarIti / varivarti varti varIvartti / varivRta: vakta: barIvRta: / varivati baprati varIvati / jarIgRhIti jahIti jarigRhIti / jarigardi jagadi jriigrdi| na RtaH / / 439 / / Dhe Dhalope matordhAtodIM? na bhavati / jarigRDhaH jarmUDhaH jarIgRDhaH / jarigRhati jagahati jarIgRhati / jarigRhISi jahISi jarIgRhISi / jarivakSi jakSi jarIghakSi / jarigRDhaH jaguDha: jarIgRDhaH / jarigRDha jagUDha jarIgRDha / jarigRhImi jahImi jriigRhiimi| jarigarmi jargahirma jarIgarmi / jarigRhNaH jargRhaH jarIgRGkhaH / jarigA: jaguhma: jarIgRhmaH // jarigRhyAt jargRhyAt jarIgRhyAt / jarIgRhItu jaghItu jarigRhItu / jariMga? jargardu jarIgardu / jarigRDhAt jaNuDhAt jarIgRDhAt / jarigRhAM jaguDhI jarIgRDhAM / jarigRhattu jahatu jarIgRhatu / jarigRddhi jaDhi jaroDhi / jarigRDhAt jaDhAt jarIgRDhAt / jarigRDhaM jaguDhaM jarIgRDhaM / jagUDha jarigaDha jarIgRDha / jarigRhANi jahANi jarIgRhANi / jarigRhAba jahAva jarIgRhAva / jarIgRhAma jahAma jrigRhaam| ajarIgRhIt ajahIt ajarigRhIt / ajarigRDhAM ajaZDhAM ajriigRddhaaN| ajarIgRhuH ajahuH ajarigRhu: / ajarIgRhI: ajahI: ajarigRhI: 1 krama se udAharaNa--marimarIti, marIti marImarIti / marimarti, marmati marImati / nRtI-nRtya krnaa| cekIyita meM nRta ke nakAra ko NakAra nahIM hotA hai // 438 // garinRtIti nantIti narIntIti / narinarti narti narInarti / man--momacIti momokti / rorudhIti, seroddhi / bobhujIti bobhokti / taMtanIti / maMmanIti / jaMjapIti / ka-carikarIti carkarIti, carIkarIti / carikarti, carkarti carIkartti / varivarIti / jarIgRhIti / jarigRha tas hai "ho DhaH' se ha ko Dh evaM tavarga ko bhI da hokaraDha ke Ane para Dha kA lopa hone se RmAn dhAtu ko dIrgha nahIM hotA hai / / 439 // isa niyama se jarigRDhaH, jaguDha jarIgRDhaH meM dIrgha nahIM huaa| hyastanI ke si meM Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 299 na raat||440|| rephAtparaH saMyogAnto lopyo na bhavati / ajarighaTTa ajagharTa ajarIgha / ajarigRDhaM ajaguDhaM ajarIgRDhaM / ajarigRDha ajagUDha ajriigRddh| ajarIgRhaM ajaha ajarigRhaM / anjargRhya ajarigRha ajarIgRhNa / ajagahma ajarIgRhya arigRhya / iti cekriiyitlugntaaH| inkAritaM dhAtvarthe / / 441 // nAmna: kAritasaMjJaka inbhavati dhAtvarthe : ini liGgasyAnekAkSarasyAntasya svarAderlopaH / / 442 // ____ anekAkSarasya liGgasya antyasvarAderlopo bhavati ini pare / / istirA'tikrAmati atihastayati / hali gRhNAti / na halikalyoH // 443 / / halikalyovRddhirna bhavati / halayati / kalayati / ajahalat / acakalat / kRtayati / acakRtat / vastraM samAcchAdayati / saMvastrayati / samavasrat / varmaNA satrahmati saMvarmayati / samavarmat / tatkaroti tadAcaSTe iti in / muNDaM karoti muNDayati / amumuNDat / evaM mizrayati / amimizrat / sUtramAcaSTe sUtrayati / asusUtrat / satyArthavedAnAmanta Apa kArite // 444 // satyArthavedAnAmanta Apa bhavati kArite pare / satyamAcaSTe satyApayati / evaM arthApayati / repha se pare saMyogAnta kA lopa nahIM hotA hai / / 440 // ajaridharTa, ajagharda, ajarIgharTa meM T kA saMyogAnta lopa nahIM huA / ityAdi / isa prakAra se cekrIyita luganta prakaraNa samApta huaa| dhAtu artha meM nAma se kArita saMjJaka in pratyaya hotA hai / / 441 // in ke Ane para anekAkSara vAle liMga ke antya svara ko Adi karake lopa hotA hai // 442 // hastinA atikrApatti--- hAthI ke dvArA ullaMghana karatA hai| ati hastin in hasta-hasti atihasti te dhAtavaH' se dhAtu saMjJA hokara an vikaraNa aura guNa hokara atihastayati banA / hali gRNAti / ___ hali aura kali meM vRddhi nahIM hotI hai // 443 // halayati kalayati / ajahalat acakalat / adyatanI ke rUpa kA eka namUnA dikhA diyA hai bAkI dazoM lakAra pUrvokta prakAra samajha lenA / kRti gRhNAti= kRtayati / acakRtat / vastraM samAcchAdayati saMvastrayati / samavastrat / karmaNA saMnahyati = saMvarmayati / samavaryat / "tatkaroti tadAcaSTe in" isa niyama se muNDaM karoti - muNDayati / amumuNDat / mizraM karoti = mizrayati / amimizrat / sUtramAcaSTe = sUtrayati / asusuutrt| kArita pratyaya ke Ane para satya, artha aura veda ke aMta meM 'Apa' ho jAtA hai // 444 // satyamAcaSTe - satyApayati / arthamAcaSTe = arthApayati / vedamAdaSTe - vedApayati / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA na svraadeH||445 // svarAdedIghoM na bhavati in caN pare / Atithapat / vedApayati / avivedapat / razabda Rto lgholnyjnaadeH||446 // vyaJjanAderanekAkSarasya liGgasya lagho: Rto razabdAdezo bhavati ini pare / pRtha prakhyAne / pRthu karoti prathayati / apiprathat / mRduM karoti mRdayati / amimradat / dRDhaM karoti draDhayati / adidraDhat / kRzaM karoti krazayati / acikrsht| bhRzaM karoti bhrazayati abibhrazat / parivRDhaM karoti parivaDhayati paryavivadat / ityaadi| pRthu mRdaM dRDhaM caiva kRzaM ca bhRzameva ca / paripUrva vRddha caiva dhaDetAnaviSau smaret // 1 // dhAtozca hetau // 447 // hetukartRkavyApAre vartamAnAddhAtoH kAritasaMjJaka in bhavati / uvarNasya jAntasyAphvargaparasyAvaNe ityabhyasAvarNasya ikAra: / / dIghoM laghorasvarAdInAmiti dIrghaH / bhavati kazcittamanya: prayukte bhAvayati bhAvayate / bhAvayet / bhAvayatu / abhaavyt| invyaJjanAderubhayamityuktatvAt sarveSAminpratyayAnAmubhayapadityam / / abIbhavat / bhAvayAcakre / bhaavyitaa| bhAvyAt / bhArayiSISTa / bhAvayiSyati / bhaavyissyte| abhAvayiSyat abhAvayiSyata / pAcayati / apIpacat / edhayati aididhat / nandayati / ananandat / saMsayati asanasat / ina aura caN ke Ane para svara kI Adi ko dIrgha nahIM hotA hai / / 445 // Atithapat / avivedapat / in ke Ane para vyaJjanAdi anekAkSara laghu liMga ke R ko rakAra ho jAtA hai // 446 // pRtha-prakhyAna karanA / pRthu karoti = prathayati, R ko ra huA hai apiprathat / mRduM karoti - pradayati / abhignadat / dRDhaM karoti = drar3hayati / adidraDhat / kRzaM karoti = krazayati / acikrazat / bhRzaM karoti = prazayati, abibhrazat / parivRDhaM karoti = parivaDhayati / paryavivaDhat / ityaadi| zanokArtha----pRthu, mRdu, dRDha, kRza, bhRza aura parivRDha ye chaha haiM jinake R ko ra hotA hai / 31 // atha preraNArthaka dhAtu kA prakaraNa hetu kartaka vyApAra meM vartamAna dhAtu se kArita saMjJaka 'in' pratyaya hotA hai // 447 // koI hotA hai aura anya koI usako preraNA detA hai| isa artha meM kArita saMjJaka 'in' hotA hai aura huAtA hai| 'dI? laghorasvarAdInAM' 222 sUtra se vRddhi hokara bhI i hai 'au Av' se 'bhAvi' banA 'te dhAtavaH' se dhAtu saMjJA hokara an vikaraNa aura guNa karake bhAvayati banA 'inyajAderubhayam' sUtra 37 se inaMta dhAtu ubhayapadI hotI haiM ata: bhAvayate / aise hI dasoM lakAroM meM dekhiye| bhAvayati, bhAvayate / bhAvayet, bhAvayeta / bhAvayatu, bhAvayatAM / abhAvayat, abhAvayata / sUtra 215 se dIrgha huA 1 abIbhavat / bhAvayAJcakAra bhAvayAcakre / bhAvayitA ! bhAvyAta, bhAvayiSISTa / bhAvayiSyati, bhAvayiSyate / abhAvayiSyat, abhAvayiSyata / paca-pAcayati--pakavAtA hai / pAcayati / apIpacat / edhayati / aididhat / nandayati / ananandat / saMsayati / astrNst| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGantaH 301 zAcchAsAhvAvyAvepAmini / / 448 // eSAmAyirbhavati ini pre| shaayyti| azIzayat / chAyayati acicchayat / avasAyati / avAsISayat / hrAyayati / hvayaternityam / / 449 / / hrayaternityaM saMprasAraNaM bhavati kArite ca saMzcaNoH parayoH / / ajUhavat / vyAyayati / avivyayat / vAyayati / avIvayat / pAyayati / lopaH pibaterIccAbhyAsasya / / 450 // pibatterabhyAsasya Idbhavati upadhAyAzca lopo bhavati ini caNpare / apIpyat / Adayati / Adidat / vAcayati avIvacat / hAvayati ajUhavat / artihIblIrIknuvIkSmATayAdantAnAmantaH po yalopo guNazca nAminAm / / 451 / / adAnAmAinAnA pakArAntI bhapati yathAsaMbhavaM yalopazca nAminAM guNazca ini pare / / arpayati ArNipat / hepyti| ajihipt| blI brnne| blepayati / abiblipat / rIG shrvnne| repayati arIripat / knUyI zabde / knopayati / acuknupat / kSmAyI vidhUnane / mApayati / acikSmapat / hepati ajihvapat / dhApayati / adIdhapat / mApayati amImapat / sthApayati / sthApayet / asthApayat / tiSThaterit // 452 // tiSThateridbhavati ini caN pare / atiSThipat ghApayati / jighatervA // 453 // jighratervA idbhavati iti caNpare / ajidhipat / ajidhapat / devayati / adIdivat / sAvayati / asUSuvat / nhyti| anInahat / abhissaavyti| Azayati / aashisht| cAyayati / acIcayat / in pratyaya ke Ane para zA chA sA hyA vyA aura vep dhAtu se Aya hotA hai // 448 // zAyayati / chAyayati / acicchayat / avasAyayati / avAsoSayat / hvaayyti| kArita pratyaya, caN aura san ke Ane para hvA ko nitya hI saMprasAraNa hotA hai // 449 // ajUhavat / vyAyayati / avivyayat / vAyayati / avIvayat / pAyayati / / in caN ke Ane para pA ke abhyAsa ko 'I' aura upadhA kA lopa ho jAtA hai // 450 // __ apIpyat / ad...Adayati / Adidat / vAcayati / avIvavat / hu-hAvayati / ajUhavat / RhI blI rI, knUyI kSmA Adi dhAtu aura AkArAMta dhAtu ke anta meM pakAra kA Agama ho jAtA hai aura ina ke Ane para yathAsaMbhava 'ya' kA lopa, nAmi ko guNa ho jAtA hai // 451 // ___ arpayati / Arpipat / hepayati / ajihipat / blI-varaNa / blepayati / abiblipat / rID-zravaNa karanA / repayati / arIripat / kasUryA-zabda karanA 1 vanopayati / acuknupat / kSmAyo-hilAnA / mApayati / acishmpt| dyApayati / adiidhpt| mApayati / amImapat / sthApayati / sthApayet / sthApayatu / asthaapyt| in caN ke Ane para sthA ko vikalpa se it hotA hai // 452 // atiSThipat / ghraapyti| in caNa ke Ane para ghA ko vikalpa se ita hotA hai // 453 // ajivipat / ajighrapat / devayati / adIdivat / sAvayati / asUSuvat / nahayati / anInahat / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 kAtantrarUpamAlA todayati / atUtudat / mArayati / amImarat / mocayati / amUmucat / rodhayati / arUrudhat / bhojayati abUbhujat / yojayati / ayUyujat / tAnati / atItamat / mAnayati / amImanat / kArayati acIkarat / smijikrIDAmini // 454 // eSAmAkAro bhavati ini parai / vismApayati / yAmApat / vijJApayati / tryaddhipaTa ' vikrAyati / vyacikrapat / adhyApayati / adhyApipat / vIrayati avIvarat / grAhayati ajigrahat / corayati acUcurat / tantrayati attntrt| mAnubandhAnAM hrsvH||455 / / ___ mAnubandhAnAM dhAtUnAM hrasvo bhavati ini pare // asyopadhAyA dIghoM na bhavati // ghaTAdayo mAnubandhAH / ghaTa ceSTAyAM / / ghaTayati / / ajidhaTat / vyatha bhayacalanayo: / / vyathayati / avivyathat / janiSkanasaro'mantAzca // 456 / / / eSAM hrasvo bhavati sani pare / janiG prAdurbhAve / janayati ! ajIjanat / jRS vayohAnau // jarayati ajIjarat / knasa haraNa dIptau / nasayati / acikmasat / raJca raage| raorini mRgaramaNe // 457 // mRgaramaNArthe ini pare rakhairanuSagalopo bhavati / rajayati / arIrajat / pakSe raJjayati // araraJjat / ramu krIDAyAM / ramayati / arIramat / zrama tamasi khede ca / zramayati / azizramat / jvalahvalAlanamonupasargA vA / / 458 // abhiSAvayati / Azayati / Azizat / vRddhi hokara-cAyayati / acIcayat / todayati / atUtudat / mArayati / amImarat / mocayati amUmucat / rodhayati / kArayati / acIkarat / ityAdi / ina ke Ane para smi, ji, krI aura iG ko AkAra ho jAtA hai // 454 // vismApayati / vyasismapat / vijApayati / vyajijapat / vikrApayati / vyacikrapat / adhyApayati / adhyApipat / vArayati / avIvarat / grAhayati / ajinahat / corayati / acUcurat / / in ke Ane para mAnubaMdha dhAtu ko hrasva ho jAtA hai / / 455 // a kI upadhA ko dIrgha nahIM hotA hai| ghaTAdi dhAtu mAnubaMdha kahalAte haiN| ghaTa-ceSTA karanA / ghaTayati / ajIghaTat / vyatha-bhaya, calana / vyathayati / avivyathat / / jan kRS knas aura raJja ke dhAtu ko in ke Ane para hrasva hotA hai // 456 // janiD-prAdurbhAve / janayati / ajIjanat / vRS-jIrNa honA yA vRddha honaa| jarayati / ajIjarat / knasa-haraNa aura dIpta artha meM hai| vanasayati / aciksanat / rnyj-rNg| mRgoM ko ramaNa karAne artha meM in pratyaya ke Ane. para raJja ke anuSaMga kA lopa ho jAtA hai // 457 // rajayati / arIrajat / pksse-rjyti| araraJjat / ramu-krIDA krnaa| ramayati / arIramat / zramu-zramayati / azizramat / jvala, hala, hmala aura nama dhAtu upasarga sahita niyama se mAnubandha hote haiN| aura upasarga rahita vikalpa se mAnubandha hote haiM // 458 // Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 303 ete sopasargA nityaM mAnubandhA bhavanti / ete anupasargA vA mAnubandhA bhavanti / tatra sopasargapakSe mAnubandhAnAM hrasvaH / jvala dIptI prajvalayati / prAjijvalat / hvala hAla calane / prahRlayati / prAjihvalat / prahmalayati / prAjihAlat / amantatvAt / praNamayati / prANInamat / upanamayati / upAnInamat / anupasargA vA / / 459 / ete anupasargA vA mAnubandhA bhavanti / jvalayati / jvAlayati / ajijvalat / hvalayati / hyAlayati / ajihvalat / hyalayati ajihyalat / namayati // nAmayati / anInamat / glAsnAvanavamazca // 460 // ete mAnubandhA vA bhavanti / glai harSakSaye / glApayati / glapayati / ajiglapat / SNA zauce // snapayati / snApayati / asisnapat / vana ghaNa saMbhaktau // vanayati / vAnayati / avIvanat / TuvamudgiraNe / vamayati / vAmayati / avIvamat / na kamabhyami camaH // 461 / / eSAM hrasvo na bhavati ini pare / kameriniG kAritam // 462 / / I kameH kAritasaMjJaka iniG bhavati svArthe / kamu kAntoM kAmayate / adhikamat / ama hama mI mR haya gatau / Amayati / Amimat / camu adane / cAmayati / acIcamat / zamo'darzane // 463 / / zamo'darzane'rthe hrasvo bhavati ini pare / zamayati rogAn / azizamat / adarzana iti kiM ? nizAmayati rUpaM / nyazIzamat / yamo pariveSaNe ||464 // upasarga pakSa meM mAnubandha hone se hrasva hote haiN| jvala-dIpta honA prajvalayati / prAjijvalat / hala hAla -- calana / prahvalayati / prAjihvalat / prahmalayati / prAjihyalat / praNamayati / prANInamat / upanamayati / upaninamat / upasarga rahita vikalpa se mAnubandha hote haiM // 459 // jvalayati / jvAlayati / ajijvalatU / hvalayati, hvAlayati namayati, nAmayati / anInamat / 1 glA, snA vana aura vama ye dhAtu mAnubandha vikalpa se hote haiM ||460 // glApayati, glapayati / SNA-- nahAnA snapayati, snApayati vana SaNa--- saMbhakti / vanayati, vAnayati / vamayati / vAmayati / avIvamat / kama ama aura cama ko in ke Ane para hrasva nahIM hotA hai // 461 // kama se kArita saMjJaka iniGa hotA hai svArtha meM // 462 // kAmayate / DAnubaMdha pratyaya se AtmanepadI ho gayA hai| acIkamat / ama, hama, mI, mU, haya-gamana karanA / Amayati abhimat / camu - khAnA cAmayati / acIcamat / in ke Ane para zam ko adarzana artha meM hrasva hotA hai // 463 // zamayati / rogoM ko zAMta karatA hai| azizamat / nahIM dekhanA artha ho aisA kyoM kahA ? dekhane artha meM dIrgha ho gyaa| nizAmayati rUpaM / nyazIzamat / apariveSaNa artha meM yam ko hrasva hotA hai // 464 // Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA yamaH apariveSaNe'rthe hrasvo bhavati ini pare / yama uparame / niyamayati / apariveSaNa iti kiM AyAmayati | AyIyamat / 304 skhadiravaparibhyAM ca ||465 // skhadiravaparibhyAM ca hrasvo bhavati ini pare / skhadiSu skhadane / avaskhadayati / anyopasargAtra bhavati / upakhAdayati / avaciskhadat / pacakhadam / cirakharat / paNa gatau // 466 // paNa gatyarthe hrasvo bhavati ini pare // paNayati // agatyartha iti kiM ? pANayati / apIpaNat / iti innantAH // AtmecchAyAM yin // 467 // nAmno yanbhavati AtmecchAyAM / yinyavarNasya / / 468 // avarNasya itvaM bhavati yini pare / putramicchatyAtmanaH putrIyati / putrIyet / putrIyatu / aputrIyat / aputrayIt / / putrIyAJcakAra putrIyitA / putrIyyAt / putrayiSyati / aputrIyiSIt / evaM ghaTIyati / vastrIyati / suvarNIyati / kAmya ca / / 469 / / nAmnaH kAmyo bhavati AtmecchAyAM / putramicchatyAtmanaH putrakAmyati / putrakAmyet / putrakAmyatu / aputrakAmyat / aputrkaamyiit| putrakAmyAcakAra / putraMkAmyitA / putrakAmyAt / putrakAmyaSyati / aputrakAmyaSyat / evaM idaMkAmyati / niyamayati / apariveSaNa aisA kyoM kahA ? AyAmayati AyIyamat / in ke Ane para ava, pari upasarga pUrvaka skhadiS dhAtu hrasva ho jAtA hai // 465 // avaskhadayati / anya upasarga se hrasva nahIM hogaa| yathA- uparakhAdayati / ina ke Ane para paNa gatyartha meM hrasva hotA hai // 466 // payati / gatyartha aisA kyoM kahA ? pANayati / isa prakAra se kArita saMjJaka ina pratyayAnta prakaraNa samApta huA / atha nAma dhAtu prakaraNa Atma icchA meM nAma se yin pratyaya hotA hai // 467 // yin ke Ane para avarNa ko IkAra hotA hai // 468 // putramicchatyAtmanaH / apane liye putra cAhatA hai| putra y ti avarNa ko I hokara 'putrIy' rahA 'te dhAtava:' se dhAtu saMjJA hokara an vikaraNa aura putrIyati / putrIyet / putrIyatu / aputrIyat / aputrIdhIt / putrIyAJcakAra putrIyitA / putrIyyAt / putrIyiSyati / aputrIyiSyat / ghaTa icchati Atmana: / ghaTIyati / vastrIyati suvarNIyati / Atma icchA artha meM nAma se 'kAmya' pratyaya ho jAtA hai // 469 // putrakAmya 'te dhAtava:' se dhAtu saMjJA hokara putrakAmyita ityAdi / idaMkAmyati Atmana: / idaMkAmyati / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: upamAnAdAcAre // 470 // upamAnAnAmno vinbhavati AcAre'rthe / putramiva Acarati putrIyati mANavakaM / evaM kSIrIyati jalaM / bhUpIyati putrakaM / iti yinnantaH / karturAyissalopazca ||471 // karturupamAnAnAmnaH Ayi bhavati AcAre'rthe yathAsaMbhavaM salopazca // 305 AyyantAcca // 472 // AyipratyayAntAddhAtorAtmanepadaM bhavati / zyena iva Acarati zyenAyate / zyenAyeta / zyenAyatAM / azyenAyata azyenAyiSTa / zyenAyAJcakre / zyenAyitA / zyenAyiSyate / azyenAyiSyata // evaM apsarAyate // ojasopsarasornityaM payasaMstu vibhASayA // Ayilopazca vijJeyo gardabhatyazvatItyapi // 1 // ojasvi iva Acarati / ojAyate / evaM apsarAyate / payAyate / 1 nAmityaJjanAntAdAyerAdeH || 473 || nAmivyaJjanAntAtparasya AyerAdelopo bhavati / payasyata / vAzabdasyeSTA'rthatvAtkvacidAyilopaH / AmyantAccetyantagrahaNAdhikyAdAyilope parasmaipadaM bhavati / gardabha iva Acarati gardabhati / evaM azvati / agnIyate / evaM paTUyate / pitrIyate / raiyate / nalopazca // 474 || AcAra artha meM upamAna nAma se yin pratyaya hotA hai // 470 // putramiva Acarati = putrIyati / kSIrIyati / bhUpIyati / isa prakAra se nAma se yinaMta pratyayAnta samApta huA / AcAra artha meM upamAna, nAmakartA se 'Ay' pratyaya hotA hai // 471 // aura yathA saMbhava 'sa' kA lopa ho jAtA hai| Ay pratyayAnta dhAtu AtmanepadI hotA hai // 472 // zyena iva Acarati = zyenAyate / evaM apsarA iva Acarati apsarAyate / apsaras meM sakAra kAlopa = huA hai / zlokArtha - ojas aura apsaras ke sakAra kA nitya hI lopa hotA hai aura payas ke sakAra kA vikalpa se lopa hotA hai| evaM gardabha aura azva meM Ay pratyaya kA lopa ho jAtA hai // 1 // ojasvi iva Acarati = ojAyate / payaH iva Acarati = payAyate / nAmi, vyaJjanAnta se pare Ayu kI Adi kA lopa hotA hai // 473 // payasyate / vA zabda iSTa artha vAlA hone se kahIM para Ay kA lopa hotA hai| 'ayyantAcca' sUtra 472 meM 'aMta' zabda ke grahaNa kI adhikatA hone se 'Ay' pratyaya kA lopa hone para parasmaipada hotA hai| gardabha iva Acarati = gardabhati / azvati / agnIyate / Ay kI Adi 'A' kA lopa hokara pUrva svara ko I aura yA dIrgha hokara agnIyate banA / paTUyate / pitrIyate / raiyate / yin Ay pratyaya ke Ane para 'na' kA lopa ho jAtA hai // 474 // Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA nalopazca bhavati yinyAyo: parataH / vidhvasyate // anuDuhyate / otAyinnAyipare svrvt||475 // ota: parau yinnAyisvaravadbhavataH // o aviti saMdhiH / gAmityAtmana icchati gavyati / gaurivAcarati gvyte| autvazca / / 476 // auta: paro yinAyisvaravadbhavati / nAmicchatyAtmana: nAvyati / naurivAcarati nAvyate / vA galbhaklIbahoDebhyaH // 477 // ebhya: paramAtmanepadaM bhavati / vAzabdasyeSTArthatvAt kvacidAyilopa: / galpa iva Acarati glbhte| kliibte| hoDhate / kaSTakakSasatragahanAya pApe kramaNe // 478 // ebhyazcaturthyantebhya: pApe vartamAne kramaNa ityarthe Ayipratyayo bhvti| kaSTAya karmaNe krAmati kaSTAyate 1 evaM kakSAyate / satrAyate / gahanAyate / pApa iti kiM ? kaSTAya tapase krAmati / bAyomonasahapani !! ! bASpAdibhyo dvitIyAntebhya udbamane'theM Ayipratyayo bhavati // bASpamumati bAppAyate / USmANamudrumati uSmAyate / nasya lopa: phenamudramati phenAyate / sakhAdIni vedayate // 480 / / sukhAdibhyo dvitIyAntebhyo vedayate ityarthe Ayipratyayo bhavati / sukhamAvedayate sukhAyate / evaM du:khAyate / tadanubhavatItyarthaH / vidhvasyate / anudduhyte| okAra se pare yin Ay pratyaya svaravat ho jAte haiM // 475 // gAM iti Atmana: icchati / go ya ti 'o av' gavyati / gauriva Acarati = gavyate / aukAra se pare yin Ay svaravat hote haiM // 476 / / nAvaM icchati Atmana:- nAvyati / nAvyate / galbha, klIba aura hoDha se pare Atmanepada hotA hai // 477 // vA zabda iSTa arthavAcI hone se kahIM para Aya kA lopa ho jAtA hai| galbhate / klIbate / hoDhate / galbha-dhRSTatA / hoTa- anAdara honaa|| kaSTa, kakSa, satra aura gahana ye caturthyaMta zabda pApa artha meM hoveM tava Ay pratyaya hotA hai / / 478 // kaTAya karmaNe krAti - kaSTAyate / kakSAyate / satrAyate / jahanAyate / pApa artha ho aisA kyoM kahA ? to kaSTAya tapase krAmati / yahA~ tapasyA artha meM Ay pratyaya nahIM huA hai| vAdhya, USma aura phena se udgamana artha meM Ay pratyaya hotA hai // 479 // vASpamudvamati = vASpAyate / USmAyate / phenAyate / dvitIyAnta, sukhAdi se vedana artha meM Ay pratyaya hotA hai / / 480 // sukhamAvedayate - sukhAyate / duHkhAyate / usakA anubhava karatA hai| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiDantaH 307 foTTA zabdAdIn karoti // 481 // ___ zabdAdibhyo dvitIyAnnebhyaH / karotyarthe Ayipratyayo bhavati / zabdaM karoti zabdAyate / evaM pairAyate / kalahAyate / namastapovarivasazca yin // 482 // ebhyo yinbhavati karotyarthe / namaskaroti namaspati devAn / evaM tapasyati zatrUn / varivasyati gurUn / kaNDvAdibhyo yan // 483 / / kaNDvAdibhyo yambhavati karotyarthe // kaNDUM karoti kaNDUyate / evaM tiraskaroti tirsyte| ityaayiprtyyaantaaH| gupdhuupvicchpneraayH||484 / / gupUprabhRtibhya Aya: pratyayo bhavati svArthe / gopAyati / gopAyAJcakAra // gopayitA / evaM ghUpAyati / vicchAyati / viza viccha gatau / paNAyate / paNi vyavahAre / panAyate / pana stutau ca // ityAyAntAH / abhatataddhAve kabhvastiSa vikArAviH / / 485 / / vikArAnAmazvirbhavati abhUtatadbhAve'rthe kRSvastiSu pareSu / cvau'cAvarNasya Itvam / / 486 / / * avarNasya ItvaM bhavati cau ca pre| cisarvApahAripratyayasya lopaH / azuklaM zuklaM karoti zuklIkaroti / azukla: zukla: kriyate shukliikriyte| azukla:. zuklo bhavati zuklIbhavati / dvitIyAnta zabdAdi se karoti artha meM Ay pratyaya hotA hai / / 481 // zabdaM karoti = zabdAyate / vairAyate kalahAyate / namas tapas varivasas zabda se karotyartha meM yin pratyaya hotA hai. // 482 / / namaskaroti = namasyati / tapasyati / varivasyati / kapaDU Adi se karoti artha meM 'yan' pratyaya hotA hai // 483 // kaNDUM karoti = kaMDUyate / tiraskaroti = tirasyate / iti Ayi pratyayAnta / gupU. dhUpa, viccha aura pana dhAtu se svArtha meM 'Aya' pratyaya hotA hai // 484 // gupU-rakSaNe = gopAyati / gopAyAJcakAra / gopAyitA / dhuup-sNtaane| dhUpAyati / viz viccha-- gamana karanA / vicchAyati / paNi vyavahAre / paNAyate / pana--stuti aura vyavahAra / panAyate / iti Aya pratyayAnta / abhUta tadbhAva artha meM kR bhU as dhAtu se vikAra hone se 'cci' pratyaya hotA hai / / 485 / / cci pratyaya ke Ane para avarNa ko 'IkAra' ho jAtA hai // 486 // ___ ci pratyaya kA sarvApahArI lopa ho jAtA hai / azuklaM-zuklaM karoti, zukla + am kR vibhakti kA lopa hokara zukla kR avarNa ko 'I' hokara 'zuklI kR' hai "te dhAtavaH' se dhAtu saMjJA hokara "zuklIkaroti' banA / azukla: zukla: kriyate = zuklIkriyate / zuklIbhaMvati, zuklIsyAt / aphTaH paTuH syAt / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30. kAtantrarUpamAlA azukla: zukla: syAt zuklIsyAt / adIghoM dIrghaH kriyate diirghaakriyte| adIrgha dIrgha karoti dI/karoti / adIghoM dI? bhavati dI|bhavati / adI? dIrghaH syAt dIghIsyAt / evaM putrIkriyate putrIkaroti putrIbhavati putrIsyAt / avanitA vanitA kriyate / vanitIkriyate / evamagnIkriyate agnIkaroti agnIbhavati agnIsyAt / padikrayate paTUkaroti paTUbhavati paTUsyAt / Rta IdantazcvicekrIyitayinAyiSu // 487 // * Rdantasya cicekrIyitayitrAyiSu parata Idanto bhvti| mAtrIkaroti mAtrIkriyate mAtrIbhavati mAtrIsyAt / pitrIkaroti pitrIkriyate / pitrIbhavati pitrIsyAt / ityaadi| evaM sarvamavagantavyaM / / iti vipratyayAntA: samAptAH / atha pussaadyH| puSAdidyutAdilakArAnubandhArtisarcizAstibhyazca parasmai / / 488 // ityaNa pratyayaH sarvatra bhavati / puSa puSTau / apusst| zuSa shossnne| azuSat / duHkha vaiklye| aduHkhat / zliSa AliGgane / azliSat / bicchidA gAvaprakSaraNe / acchidat / kSudha bubhukSAyAM / akSudhat / zudha shauce| azudhat / Sidha saMrAddhau / asidhat / radha hiMsAyAM / aradhat / tRpa prINane / atRpat / dRpa harSaNamocanayoH / adRpat / muha vaicitye| amuhat / druha jighAMsAyAM / adruhat / SNuha udgirnne| asnuhat / SNiha prItau / asnihat / Naz adarzane / anazat / zam dam upazame / azamat adamat / tamu kAMkSAyAM / atamat / zrama tapasi khede ca / azramat / dhramu anavasthAne / abhramat / kSamUS sahane / akSamat / cci pratyaya ke Ane para avarNa ko 'I' evaM anya svara meM pUrva svara ko dIrgha hotA hai| ata: paTUsyAt / cci, cekrIyita, yin Ami pratyaya ke Ane para RkArAMta se para 'I' ho jAtA hai / / 487 // amAtaram mAtaram karoti, mAtR + am kR vibhakti kA lopa hokara, IkAra hokara mAtR +I = maatriikroti| apitaram pitaram karoti = pitrIkaroti / pitrIsyAt ityAdi / aise sabhI meM samajha lenA caahiye| iti ci prtyyaaNt| atha puSAdi prakaraNa puSAdi, dyutAdi, lakArAnubaMdha, R sa aura zAs dhAtu se adyatanI ke parasmaipada meM sarvatra 'aN' pratyaya ho jAtA hai / / 488 // puS-puSTa honaa| apuSat / zudha-zoSaNa krnaa| azuSat duHkha-vikala honaa| aduHkhat / zliS-AliMgana karanA 1 azliSat / jicchidaa-gaavprkssrnne| acchidt| kSudha-bubhukSAakSudhat / zuca-zuddha honA / azudhat / vidhu-saMrAddha artha meN| asiSat / radha-hiMsA / aradhat / tRp-priinnn| atRpat / dRpa-harSa-aura mocana =adapat / muha-amuhat / druha-droha krnaa| adruhat / SNuha--udgiraNa / asnuhat / SNiha.....prIti / asnihat / Naz-naSTa honA / anazat / zam dam-upazama honA = azamat, admt| tamu-kAMkSA = atmt| azramat / amramat / akSamat / aklamat / amadat / apAsat / ayasat / jasu-mokSaNe = ajasat / tasu, dasu upakSaye atasat / adst| vasu-staMbhe = avasat / plup-dAha / apluSat / viS-preraNA = aviSat / kushshlessnn-akusht| bus-utsarga karanA = abust| muza-khaMDana karanA amusht| masi Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGanta: 309 klamu glaanau| aklamat / madIharSe / amadat / asu kSepaNe / apAsat / yasu pryle| ayasat / jasu mokSaNe / ajasat / tasu dasu upakSaye / atasat / adasat / vasu stambhe / avasat / pluSa dAhe / apluSat / viSa preraNe / aviSat / kuza zleSaNe / akuzat / busa utsrge| abusat / muza khaNDane / amuzat / masi pariNAme / amasat / luTha viloDane / aluThat / uca samavAye / aucat / mRzaza adha:patane / azA / vRza varaNe / avRzat / kRza tanUkaraNe / akRzat / bitRSa pipAsAyAM / atRSat / tuSa hRSa tuSTau / atuSat / ahaSat / kupa krudha ruSa rosse| akupat / adhat / aruSat / Dipa kSepe / aDipat / stupa samucchAye / astupat / gupa vyAkulatve / agupat / yupa rupa lupa vimohane / ayupat / arupat / alupat / lubha gAyeM / alubhat / kSubha sNclne| akssubht| nabha tubha hiMsAyAM / anabhat atubhat / klindU aardiibhaave| aklindat / jimidA snehne| amidat / zikSvidA mocne| Azvadat / Rdha vRddhau| Arddhat / gRdhu abhikAMkSAyAM / agRdhat / iti puSAdiH / puSAdidyutAdItyaN pratyayaH / dhuta zubha ruca dIptau / adyutat adyotiSTa / evaM sarvatra Atmanepade'pi / azubhat / arucat / cita aavrnne| zvitAdInAM hrasvaH // 489 // zvitAdInAM hrasvo bhavati / azvitat / ghuTa parivartane / aghuTat / ruTa luTa luTha pratIghAte / aruTat / aluTat / aluThat / kSubha saMcalane / akSubhat / zraMsa bhaMsa avasraMsane / azrasat / abhrasat / dhvaMsa gatau ca / adhvasat / saMbhu vizvAse / asrabhat / dRta vartane / avRtat / vRddha vRddhauM / vRdhu vardhana / avRdhat / zdalU zabdakutsAyAM / azRdat / syandU prsrvnne| asydt| kRpU sAmarthye / akRpat / gRdhu adhikAMkSAyAM / agRdht| Rto lt||490 // kRperdhAtoH Rto lut bhavati / aklRpat / iti dyutaadiH|| pariNAme= amasat / luTha- viloDana = aluttht| uc-samavAye = aucat / praza, bhraMzaadha:patana-abhRzat / vRz-varaNa karanA -- avRzat / kRza-tanU karanA akRzat / tRSa-pyAsaatRSat / tuSa haSa-tuSTa honA = atuSata, ahaSat / akupat / aruSat anudhat / Dipa-kSepaNa karanA = aDipat / yup-samucchAye - astupat gupa-vyAkulatA = agupat / yupa, rupa, lupa-vimohana ayupat arupat alupt| lubh-gRddhtaa=alubht| azubhat / nabha tubha hiMsA = anabhat atubhat / klindU---gIlA honaa| aklindat / jimidA-sneha karanA= amidat / vizvidA-mocana = azvadat / Rdha-vRddhi honA: Arddhat / gRdhu--abhikAMkSA-amRdhat / iti puSAdiH / dhuta zubharucadIpta honA = adhutat / adyotiSTa / isI prakAra se sarvatra Atmanepada meM bhI rUpa calate haiN| azubhat arucat / zvit---AvaraNa karanA / zvita Adi ko hrasva ho jAtA hai // 489 // azvitat / ghuTa-parivartana honA = aghuTat / ruTa luTa lucha-pratighAta honA = aruTat aluTat aluThat / saMs bhaMs-asrasat, abhrasat / adhvasat TeMbhu-vizvAsa = asrbht| vRta-vartane = avRtat / vRddha-vRddhi honaa| vRdhu-vardhita honA = avRdht| zRd = zabda kutsA meM = azRdat / syaMdU... prastravaNa karanA=aspaMdat / kRpU--sAmarthya = akRpat / agRdhat / kRpa dhAtu se R ko 'lu' ho jAtA hai // 490 // aklpa t / iti chutaadiH| Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 kAtantrarUpamAlA bhAvasenatrividyena vaadiprvtvjrinnaa| kRtAyAM rUpamAlAyAmAkhyAta: paripUryate // 1 / / atha kudantAH kecitpradaparyante siddhirijvaLNAnubandhe / / 491 / / jNAnubandhe kRtpratyaye pare ici kRtaM kAryamatidizyate yathAsaMbhavaM / dhaatoH||492|| avizeSeNa dhAtorityathikAro veditavyaH / kRt / / 493 // vakSyamANA: pratyayAH kRtsaMjJakA veditavyAH / kartari kR||494 // kRtpratyayAntAH kartRkArake bhvnti| varttamAne zantRGAnazAvaprathamaikAdhikaraNAmantritayoH / / 495 // aprathamaikAdhikaraNAmatritayoH parayo: vartamAnakAle dhAtoH zantRDAnazau bhavataH / / sArvadhAtukavat / / 496 // zAnubandhe kRti pari sArvadhAtukavatkAryaM bhavati / kRdantAH prAyo vaacylinggaaH| zantuGantaM kvivantaM dhAtutvaM na jahAti / bhavan pumAn / bhavantI strI / bhavatkulaM / lokopcaaraadaanshaanaavaatmnepde|| artha vAdIrUpI parvatoM ke liye vana ke sadRza aise vAdiparvata vajrI zrI bhAvasena trividya munirAja ne isa rUpamAlA TIkA meM AkhyAta prakaraNa pUrNa kiyA hai // 1 // isa prakAra se yahA~ taka tiGata prakaraNa samApta huA hai| atha kRdanta prakaraNa prAraMbha hotA hai| bAnubaMdha, NAnubaMdha kRt pratyaya ke Ane para yathAsaMbhava ic meM kahA gayA kArya ho jAtA hai // 491 // sAmAnyatayA 'dhAtoH' isa sUtra se dhAtu kA adhikAra samajhanA cAhiye // 492 / / Age dhAtu se kahe jAne vAle sabhI pratyaya 'kRtsaMjJaka' samajhanA cAhiye // 493 // kRt pratyaya vAle zabda kartRkAraka meM hote haiM // 494 // aprathamaikAdhikaraNa aura AmaMtrita se pare vartamAnakAla meM dhAtu se zatRG aura Anaz pratyaya hote haiM // 495 // zAnubaMdha kRt pratyaya ke Ane para sArvadhAtukavat kArya hotA hai ||496 // kRt pratyaya vAle zabda prAya: vAcyaliMga hote haiN| arthAt vizeSya ke anukUla hote haiN| zatRG pratyaya vAle aura kviA pratyaya vAle zabda dhAtupane ko nahIM chor3ate haiM / bhU zatRG / z R aura G anubaMdha haiM ata: 'bhU ant' rahA 'an vikaraNaH katari' sUtra se an vikaraNa hokara ani ca vikaraNe' sUtra se guNa Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantaH 311 Ano'trAtmane // 497 // atra Ana: pratyaya AtmanepadaM bhavati / Anmonta Ane / / 498 // akArAntAnmakArAgamo bhavati Ane pare // edhamAnaH putraH / edhamAnA lakSmI: / edhamAna kula / tathA pacan pacantI pacat / pacamAnaH pacamAnA pacamAnamityAdi / adan adantI adat / zayAna: zayAnA zayAnaM / Dena guNaH // 499 / / nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNo na bhavati anubandhe kRti pare / bruvan buvANaH / juhvat juhvAna: / dadhat dadhAna: / dIvyam / sUyamAnaH / sunvan sunvAna; 1 aznuvAnaH // sarveSAmAtmane ityAdinA guNoM na bhavati / cinvan cinvAna: / bhAve / bhUyamAnaM devadattena / edhyamAnamasmAbhiH / bhAve sarvatra napuMsakaliGgatvaM ekatvaM ca / krmnni| pacyamAna odana: / pacyamAnau odanau / pacyamAnA: odanA: / kriyamANaH kaTa ityaadi| hokara bhava at rahA / 'asaMdhyakSarayorasya tau tallopazca' sUtra 26 se akAra kA lopa hokara bhavanta' banA 'kRtaddhitasamAsAca' sUtra 423 se liMga saMjJA hokara vyaJjanAnta pulliMga meM 'bhavat' bana gayA / strIliMga meM 'nadAdyanna vAha' ityAdi sUtra 372 se 'I' pratyaya hokara bhavantI bana kara liMga saMjJA hokara, svarAMta svIliMga meM nadI ke samAna rUpa clegaa| evaM napuMsaka liMga meM bhavet' bnegaa| lokopacAra se Anaz aura AnaG pratyaya Atmanepada meM hote haiN| yahA~ Ana pratyaya Atmanepada meM hotA hai // 497 // Ana pratyaya ke Ane para akArAMta zabda se makAra kA Agama ho jAtA hai // 498 // edh a ma Ana = edhamAna 'kRtaddhitasamAsAca' sUtra se liMga saMjJA hokara bAlakavat edhamAnaH / strIliMga meM ramAvat 'edhamAnA' napuMsakaliMga meM kulavat edhamAnaM bnegaa| aise hI pac dhAtu se pacana, pacantI, pacat bneNge| Anaz meM pacamAna: pacamAnAM, pacamAnaM bneNge| ad--adan / zIG-zayAna: Adi / DAnubaMdha kRdanta pratyaya ke Ane para nAmyaMta dhAtu aura vikaraNa ko guNa nahIM hotA hai // 499 // brU ant 'svarAdAvivarNovarNAntasya dhAtoriyuvau' 83 sUtra se bruk hokara bruvanta hai, liMga saMjJA hokara 'bruvan' banA / Anaz meM--buvANaH / hu dhAtu se hu ant "juhotyAdInAM sArvadhAtuke 150 sUtra se 'hu hu ant pUrvo'bhyAsaH' 151 se pUrva ko abhyAsa saMjJA huI puna: 'ho jaH' 152 sUtra se abhyAsa ke hakAra ko jakAra hokara juhu ant rahA 'juhote: sArvadhAtuke 155 sUtra se ukAra ko vakAra hokara juhvantu bnaa| liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara "abhyastAdantiranakAraH" 288 sUtra se nakAra kA lopa hokara 'vyaJjanAca' sUtra se si kA lopa hokara 'jahvat' banA / Anaza meM juhvAna: banA / 'dhA' dhAtu se--dadhat dadhAnaH / divAdi gaNa meM-div ant hai 'divAderyan' sUtra 182 se yan vikaraNa hokara 183 sUtra se div ko dIrgha hokara 26veM sUtra se akAra kA lopa hokara 'dIvyant' banA / liMga saMjJA hokara 'dIvyan' strIliMga meM dIvyantI, napuMsaka meM dIvyat banA / sUyamAnaH / svAdigaNa meM-nu vikaraNa hotA hai ata: sunvant banA / sunvan sunvAna; / aznuvAnaH / "sarveSAmAtmane sArvadhAtuke'nuttame paJcamyA:" 87veM sUtra se Atmanepada meM guNa nahIM hotA hai| cinvan cinvaanH| bhAva meM--'sArvadhAtuke yaNa' 31 sUtra se yaMN hokara Atmanepada meM bhUyamAnaM banA / aise hI edhyamAnaM / bhAva meM sarvatra napuMsakaliMga aura ekavacana hI hotA hai / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 kAtantrarUpamAlA vatteH zanturvansuH / / 500 // vida: parasya zanturvansurbhavati / vidvAn vidvAnsau / kvansukAnau parokSAvacca / / 501 / / dhAtoH parokSAsvarUpau kvansukAnau bhavataH // kvansu parasmai kAna AtmanepadaM bhavati / ke yaNvacca yoktavarjanam / / 502 / / kAnubandhe kRti pare yaNvakArya bhavati yoktaM varjayitvA / iti na guNaH / babhUvAn babhUvAnsau bbhuuvaans:| edhaanyckrivaan| edhaanyckraann:| atra nAmyAdergurumata ityAdinA Ama: kRJ prayujyate ityanuprayoga: / pecivAn pecAna: / cakrivAn ckraannH|| khoLaJjane'ye // 503 / / dhAtoryakAravakArayolopo bhavati yakAravarjite kRti vyaJjane pare / knUyI zabde / cuknhAvAn / mAyI vidhUnane / cakSmAvAn / div krIDAdau / didivAn / pivu tantusantAne / siSivAn / SThivu kSiSu nirsne| tiSThivAn / vikssivaan| karmaNi prayoga meM--vAcya ke samAna tInoM liMga aura eka dvi bahuvacana bhI hote haiN| yathA--pacyamAna: audana: pacyamAnau odanau, pacyamAnA: odanA: / kriyamANaH / / vid ke pare zantu ko vansa Adeza ho jAtA hai / / 500 // ata: vidvans banA / liMga saMjJA hokara si Adi vibhakti meM vidvAn vidvAMsau vidvAnsaH / dhAtu se parokSA artha meM kvaMsu kAna pratyaya hote haiM // 501 // kvansu parasmaipada meM evaM kAna pratyaya Atmanepada meM hotA hai| kAnubandha kRt pratyaya ke Ane para yokta ko chor3akara yaNavat kArya hotA hai // 502 // isase guNa nahIM hotA hai| bhU kvansa meM vansa rahatA hai| 'caNa parokSAcekrIyitasananteSu' 292 sUtra se dvittra hokara bhU bhU vans / 'pUrvobhyAsa:151 sUtra se abhyAsa saMjJA hokara 'bhavateraH' isa 305veM sUtra se abhyAsa ko akAra hotA hai| "dvitIyacaturthayo: prathamatRtIyauM" 151 sUtra se tRtIya akSara hokara babhUvans banA 'kRtaddhitasamAsAzca' sUtra se liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara 'babhUvAn' aise hI edha dhAtu se Am kR kA prayoga hokara 'kAna' pratyaya hokara edhAJcakrANa; / yahA~ para 'nAgnyAdemurumataH' ityAdi sUtra se Am se kR dhAtu kA prayoga hotA hai| pecivans pecAna banakara liMga saMjJA hokara aura si vibhakti Ane para pecivAn pecAna: / cakrivAn / cakrANaH / kyo--zabda karanA / kyUya knUy vans na kA lopa hokara 'kavargasya cavarga:' 293 sUtra se cavarga hokara 294 sUtra se hrasva hokara cukny vans rhaa| yakAra varjita kRtpratyaya ke Ane para dhAtu ke yakAra vakAra kA lopa ho jAtA hai // 503 // yakAra kA lopa hokara cUknUvans liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara 'cuknUvAn' bnaa| kssmaayii-keNpnaa| uparyukta sUtra se yakAra kA lopa hokara cakSmAvAn banA / dida-krIr3A Adi / didivAn / pivu-siSivAn / tiSThivAn cizkSivAn / gam vans dvitva hokara gam gam vans kavarga ko Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantaH 313 gamahanavidavizadRzAM vaa||504|| eSAM vans AjAraG vA bhavati yathAsaMbhavaM upadhAlopa: / jagmivAn / iddbhaave| vamozca / / 505 // vamozca parayo tormo no bhavati / jaganvAn janivAn / javanvAn / vividivAn / vividvAn / vivizivAn / vivizvAn / dadRzivAn / dAsvAnsAhAnmIDhvAMzca // 506 // ete kvanspratyayAntA nipAtyante / dAsa dAne / daasvaan| Saha mrssnne| sAhman / miha secane / mIDhvAn / tavyAnIyau // 507 // dhAtostavyAnIyau bhvtH| te kRtyAH // 508 // te tavyAdayaH kRtyA bhvnti| bhAvakarmaNoH kRtyaktakhalAH // 509 / / bhAve karmaNi ca kRtyaktakhalA veditavyAH // pUrvasyApavAdo'yaM / sujanera bhavitavyaM / pavanIyaM / anukte kartari tRtIyA / edhitavyaM / edhanIyaM / ukte karmaNi prathamA / abhibhavitavyaH zatruH / abhibhavanIyaH / kartavyaH karaNIya kaTaH dAtavyaM dAnIyaM dhanaM / ___ gam han vid viz aura dRz dhAtu se vans pratyaya ke Ane para vikalpa se upadhA kA lopa hotA hai // 504 // ja gam vans meM upadhA kA lopa hokara vikalpa se iT hokara jagmivAn banA / va aura ma se pare dhAtu se m ko na ho jAtA hai // 505 // jaganvAn / han dhAtu se ha ko dha hokara iT hokara janivAn / iT ke abhAva meM jaghanvAn / vida dhAtu se vividivAn / vividvAn / viz-vivizivAna, vivishvaan| ddRshivaan| dAsvAna, sAlAn aura mIDhvAn zabda kvaMs pratyayAMta nipAta se siddha hote haiM // 506 // dAsa-denA = dAsvAn / paha-marSaNa karanA = sAhyAn mi--secana karanA=mIDhvAn ye| saba zabda parokSA artha meM svaMsu kAna pratyaya se bane haiN| dhAtu se tavya anIya pratyaya hote haiM // 507 // ye tavya Adi pratyaya 'kRtya' saMjJaka hote haiM // 508 // kRtya, kta aura khala artha vAle pratyaya bhAva aura karma meM hote haiM // 509 / / yaha pUrva kA apavAda hai| bhU tavya bhU avIya 'nAmyaMtayoSAtuvikaraNayorguNa: sUtra se guNa hokara 'iDAgamo'sArvadhAtukasyAdivyaMjanAderayakArAdeH' 227veM sUtra se iT kA Agama hokara bhavitavya banA 'kRttaddhitasamAsAzca' sUtra se liMga saMjJA hokara si vibhakti meM napuMsaka liMga kA ekavacana huaa| bhavitavyaM / anIya meM iT pratyaya na hokara bhavanIyaM banA / sUtra meM nahIM kahane para bhI tavya anIya pratyaya vAle zabdoM ke prayoga meM kartA meM tRtIyA hotI hai| karmaNi prayoga meM kartA meM tRtIyA evaM karma meM prathamA hotI hai| tvayA abhibhavitavyaH zatru:-tumheM zatru kA tiraskAra karanA cAhiye / ityaadi| Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA kRtyayuTo'nyatrApi // 510 // kRtyo yuT ca uktAdanyatrApi bhavati / snA shauce| snAnIyaM cUrNa / dAnIyo brAhmaNa: / vRt vartane / samAvartanIyo guruH / / svarAghaH // 511 // svarAntAddhAtorya: pratyayo bhavati / ceyaM jeyaM neyaM / udaudabhyAM kadyaH svaravat / / 512 / / udaudbhyAM para: kRdyaH svaravaddhavAta / lavyaM avazyalAvyaM / zakisahipavargAntAcca / / 513 / / zakisahinyAM pavargAntAcca yo bhavati / zakla zaktau / zakyaM sahyaM / japyaM / lamyaM Atkhanoricca // 514 // AkArAntAtkhano nazca yo bhavati anayoranta ikArAgamo bhavati / deyaM peyaM / khanu avdaarnne| khanerikArAdeza: / anyessaamaagmH| kheyaM yamimadigadAM tvanupasarge // 515 // eSAmupasargAbhAve yo bhavati / yamyaM madyaM / gadyaM anupasarga iti ki ? ghyaNa--prayAmyaM / pramAdyaM pragAdyaM / carerAGgi cAgurau / / 516 // Upara kahe hue bhAvakarma se atirikta anyatra bhI kRtya aura yuT pratyaya hote haiM // 510 // smA-zuddha honA / snAnIyaM / dAnIyaH / vRt-vartana karanA / samAvartanIyaH / svarAnta dhAtu se 'ya' pratyaya hotA hai // 511 // ciJ= ceyaM jeyaM neyaM / ut aut se pare kRdanta 'ya' pratyaya hotA hai / / 512 // lu-guNa hokara ya pratyaya ke Ane para bhI svaravat o ko av, hokara lavyaM bnaa| zaki, sahi aura pavarga se pare 'ya' pratyaya hotA hai // 513 // zakla = zakyaM / sA / japyaM / labhyaM / ___ AkArAnta aura khana se 'ya' pratyaya hotA hai // 514 // inake anta meM ikAra kA Agama hotA hai| dA i ya = deyaM peyaM ityAdi / khanu-khan ke na.ko ikAra Adeza hotA hai| aura anya dhAtuoM meM Agama hotA hai| kheyaM / yam mad aura gad dhAtu ko anupasarga meM 'ya' hotA hai ||515 // yamya, madyaM, gadyaM / anupasarga aisA kyoM kahA ? upasarga pUrvaka ina dhAtuoM se 541veM sUtra se ghyaNa pratyaya hotA hai aura NAnubandha se vRddhi ho jAtI hai| prayAmyaM / pramAdyaM pragAdyaM / upasarga rahita AG se aguru artha meM car dhAtu se 'ya' pratyaya hotA hai // 516 // Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantaH 315 anupasarge AGgi careryo bhavati agurau / Acaryo deza: / anupasarga iti kiM ? abhicArya / agurAviti kiM ? AcAryo guruH / paNyAdyavaryA vikreyagaharyAnirodheSu // 517 / / eteSvartheSu ete nipAtyante yathAsaMkhyaM / paNyamiti nipAtyate vikreyArthe / avadyamiti nipAtyate gahyArthe / varyamiti nipAtyate anirodhArthe / paNa vyavahAre stutau ca / vada vyaktAyAM vAci / vRja varaNe / paNyaM / avadyaM / varyaM / vahyaM karaNe / / 518 // vahmamiti nipAtyate krnne'rthe| vahAM zakaTaM vAhyamanyat / aryaH svAmivaizye // 519 / / aryamiti nipAtyate svAmini vaizye cArthe / aryate iti aryaH svAmI aryo vaizyaH / upasaryA kAlyAprajane // 520 // 1 prajane prAptakAle cet upasaryA iti nipAtyate / sR gatauM / upasaryA RtumatItyarthaH / aja saMgate // 521 // ajaryamiti nipAtyate saMgate'rthe na jIryata ityacarya AryasaMgataM / nAmni vadaH kyap ca // 522 / / Acarya: deza: / anupasarga aisA kyoM kahA ? ghyaNu pratyaya meM abhi upasarga se pare abhicArya / guru artha na ho aisA kyoM kahA ? AcAryaH guruH / vikreya martya aura avirodha artha meM paNya avadya aura varya nipAta se siddha hote haiM // 517 // krama se paN vyavahAra aura stuti artha meM hai, vikreya artha meM 'paNyaM' nipAta se siddha huA / vada- spaSTa bolanA garlsa artha meM na vadyaM = 'avadyaM' nipAta se banA / vRJ varaNa karanA / anirodha artha meM varya nipAta se bana gayA hai| karaNa artha meM 'vA' nipAta se siddha hotA hai // 518 // vaha dhAtu se bahyaM zakaTaM / anya artha meM vAhya banA / svAmI aura vaizya artha meM 'artha' zabda nipAta se siddha hotA hai // 519 // R dhAtu se aryate iti arya: svAmI aura vaizya / yadi prajanakAla prApta hai to 'upasaryA' yaha zabda nipAta se siddha hotA hai // 520 // -7 -- gamana karana / upasaryA - garbha dhAraNa karane ke yogya RtumatI yaha artha hai / saMgata artha meM 'ajaya' yaha zabda nipAta se siddha hotA hai // 521 // na jIryate, ja- -ajyeN| isakA artha hai AryasaMgati jIrNa nahIM hotI hai| nAma upapada se pare vada dhAtu se kyap aura ya pratyaya hotA hai // 522 // Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 kAtantrarUpamAlA nAmni upapade vadaH kyap bhavati yazca / saptamyuktamupapadam / / 523 // dhAtvadhikAre saptamyA nirdiSTamupapadasaMjJaM bhavati / tatrAnAma cet // 524 / / tadupapadaM nAma ceddhAtoH prAgbhavati / tasya tena smaasH||525 // tasya nAmopapadasya tena kRdantena saha samAso bhavati / brAhmaNo vadanaM athavA brahmaNA ucyate brahmodya brahmavacha / bhAve bhuvaH // 526 // nAmni upapade bhuvo dhAto: kyap bhavati bhAve / brahmabhUyaM gataH brahmatvaM gata ityarthaH / halasta ca / / 527 // nAmni upapade hante: kyap bhavati nasya takArAdezo bhavati 1 bahmahatyA / azvahatyA / vRdajuSIzAsusguhAM kyap / / 528 // eSAM kyap bhavati / puna: kyap grahaNaM adhikAranivRtyartha / tena nAmni bhAve ceti nivRttyarthaM / ghAtostontaH pAnubandhe // 529 // hasvAntasya dhAtosto'nto bhavati pAnubandhe kRti pare / vRtyaM dRtyaM / juSI prItisevanayo: juSyate iti juSyaM / ityaH / zAsu anuziSTau // zAseridupadhAyA ityAdinA AkArasya itvaM / ziSya: / stutya: / guhyAH / dhAtu ke adhikAra meM saptamI se nirdiSTa pada 'upapada' saMjJaka hotA hai / / 523 // yadi upapada nAma hai to dhAtu ke pahale hotA hai // 524 // usa nAma upapada kA usa kRdanta ke sAtha samAsa hotA hai / / 525 // brahmaNaH vadana athavA brahmaNA ucyatebrahmA kA kathana athavA brahmA ke dvArA kahA gayA hai| vaha brahma-udyaM = brahmodyaM, brahmavadyaM / nAma upapada se bhAva artha meM bhU dhAtu se kyap pratyaya hotA hai / / 526 // brahmabhUyaM gataH---arthAt brahmatva ko prApta ho gayA / nAma upapada meM han dhAtu se kyap pratyaya hotA aura nakAra ko takAra hotA hai / / 527 // brahmANaM hanti iti brahmahatyA, azvahatyA / isakA vigraha bhI hotA hai| brAhmaNo hananaM iti / vRJ dR juSa iNa zAs stu guh dhAtu se kyap pratyaya hotA hai // 528 // adhikAra nivRtti ke lie yahA~ para puna: kyapa kA grahaNa kiyA hai| isameM 'nAma aura bhAva meM / isakI bhI nivRtti ho jAtI hai| pAnubaMdha kRtpratyaya ke Ane para hrasvAnta dhAtu ke aMta meM 'ta' hotA hai // 529 / vRJ-vRtyaM / dR-dRtyaM, juSI-prIti aura sevana karanA juSyaM, iNa se itya: zAs*zAseridupadhAyA" ityAdi sUtra se AkAra ko 'I' hokara zAsi vazi, se Sa hokara ziSyaH, stutya; guhyaH / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RdupadhAccAkRpicRteH ||530 // kRSi vRti varjita RkAropadhAddhAtoH kyap bhavati / vRtyaM nRtyaM dRzyaM spRzyaM / bhRJo'saMjJAyAm // 531 / / bhRJa asaMjJAyAM kyap bhavati / bhriyata iti bhRtyaH / kRdantaH graho'pipratibhyAM vA // 532 / / apipratibhyAM parAt graheH kyab bhavati vA / apigRhyaM / apigrAhyaM / pakSye ghyaN / pratigRhyaM pratigrAhyaM / padapakSyayozca // 533 // padapakSyayorarthayorgraheH kyab bhavati / pakSe bhavaH pakSyaH / pragRhyaM padaM / pakSe arjunagRhyA senA / vau nIpUbhyAM kalkamuJjayoH || 534 // vAvupapade nIpUjbhyAM kalkamuJjayorarthayoH kyap bhavati / vinIyaH kalkaH / vipUyo muJjaH / kRSimRjAM vA // 535 // diyo vA syarbhASase / vRSyaM / vaSyaM / mRjyaM / marjyaM / mRjo mArjiH // 536 // mRju ityetasya dhAtormArjirAdezo bhavati / cajo: kagau dhuDaghAnubandhayoriti jakArasya gakAraH // mAye mArgya / kRp vRt ko chor3akara RkAra upadhA vAlI dhAtu se kyap hotA hai // 530 // hrasvAnta se takArAgama hokara vRtyaM, nRtyaM banA Age dRz - dRzyaM, spRz -- spRzyaM banA ! saMjJA rahita artha meM bhRj se kyap hotA hai // 531 // bhriyate iti bhRtyaH / api prati se pare graha dhAtu se vyap pratyaya vikalpa se hotA hai // 532 // apigRhyaM saMprasAraNa hokara r ko R huA hai| anyathA apigrAhyaM isameM ghyaN pratyaya huA hai / aise hI pratigRhyaM pratigrAhyaM / pada aura pakSya artha meM graha se kyap hotA hai // 533 // pakSe bhavaH pakSya:-) ko grahaNa karatI hai| I 317 - pragRhmaM padaM pragRhyaya ko pada kahate haiN| pakSa meM arjunagRhyA senA arjuna ke pakSa 'vi' upapada se kalka muJja artha meM nI pUJ dhAtu se kyap pratyaya hotA hai // 534 / / vinIyaH, kalkaH / vipUyaH / muJjaH / kR vRSa mRja dhAtu se vikalpa se kyap hotA hai // 535 // kRtyaM takAra kA Agama huA hai vRSyaM vayaM / mRjyaM marjyaM / mRja dhAtu ko mArja Adeza hotA hai // 536 // "cajo: kamau " -- ityAdi 542 sUtra se jakAra ko gakAra ho gyaa| mArjyaM, mAyaM / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 kAtantrarUpamAlA sUryarucyA vyathyAH karttari // 537 // ete karttari nipAtyante / sarati sUte vA lokAniti sUrya: / rocata iti rucyaH / vyatha duHkhabhayacalana yoH / na vyathate iti avyathyaH / bhodhyau nade // 538 // etau kartari nade nipAtyete / bhinatti kulAnIti bhidyaH / ujjhatyudakamityudhyaH / yugyaM ca patre // 539 // yugyamiti nipAtyate patre vAhanArthe / yujyate aneneti yugyaM / kRSTapacyakupyasaMjJAyAm // 540 // ete nipAtyante saMjJAyAM / kRSTe svayameva pacyante kRSTapacyA vrIhayaH / kupyaM suvarNarajatAbhyAmanyat / RvarNavyaJjanAntAd ghyaN / / 541 / / RvarNAntAt vyaJjanAntAddhAtoH ghyaN bhavati / NakAra idvadbhAvArtha: / ghakAraJcajo: kargoM ityarthaH / kAryaM / stRG AcchAdane / nistArya / zloka locR darzane / AlokyaM AlocyaM / vAdye / kRpa kRpAyAM / kRpe / se laH / kalpyaM / I cajo: kagau dhudghAnubandhayoH // 542 // cajo: kagau yathAsaMkhyaM bhavataH dhuTi dhAnubandhe pare / vAkyaM pAkyaM yogyaM bhogyaM / sUrya rucya avyathya zabda nipAta se siddha hote haiM // 537 // sUrya:, rucyaH, avyathyaH / bhidya, udhya nada artha meM nipAta se banate haiM // 538 // jo taToM ko bhedana kare vaha bhidyaH, jo udaka ko chor3e -- udhyaH / vAhana artha meM 'yugya' nipAta se banatA hai // 539 // jisake dvArA le jAyA jAya - vaha, yugyaM / kRSTa pacya aura kupya saMjJA artha meM nipAta se siddha hote haiM // 540 // jo jote huye kSetra meM svayaM hI paka jAte haiM ve 'kRSTapacyAH' / dhAnya / kupyaM - suvarNa rajata se bhinna ko kupya kahate haiM / RvarNAnta aura vyaJjanAnta dhAtu se dhyaN pratyaya hotA hai // 541 // kArAnubaMdha icavat bhAva ke liye hai aura ghakArAnubaMdha 'cajo: kagauH' ityAdi 542 sUtra ke kArya ke liye hai / kR-- kArya "vRddhirAdausaNe" sUtra se vRddhi hokara zabda bane haiN| stRDDhakanA = nistArya, lokR lo- dekhanA AlokyaM AlocyaM vAdyaM / kRpa - kRpA artha meM = 'kRpe ro la:' sUtra se R ke r ko lU hokara kalpyaM banA / dhuT ghAnubaMdha pratyaya ke Ane para cako ka aura ja ko ga hotA hai // 542 // = yogyaM, bhuj = vac- vAkyaM, pac = pAkyaM, yuj = yogyaM, yuj bhogyaM / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantaH 319 na kavargAdivrajyajAm / / 543 // kavargAde: vraje: ajaza cajo; kagau na bhavata: / kSIja kUja guja avyakte zabde / / kUjyaM kUja / khaja manthe / khAjyaM / prAvAjyaM / aja kssepnne| AjyaM / ghynnyaavshyke||544|| Avazyake gamyamAne cajo: kagau na bhavata: ghyaNi pare / avazyapAcyaM / avazyabhojyaM / pravacarciruciyAciyajityajAm / / 545 // eSAM cajo: kagau na bhavato yaNi pare / pravAcyaH / Arya: / rocyaH / yAcya: / yAjya: / tyaja hAnau / tyaajy:| niHprAbhyAM yujeH zakya // 546 // niprAbhyAM parasya yujegoM na bhavati zakyArthe ghyaNi pare / niyoktuM zakyaH niyojya: / evaM prayojya: bhRtyH| bhujo'nne // 547 // bhujo go na bhavati zakyArthe dhyaNi pare anne / bhoktuM zakyaM bhojyaM annaM bhojyaM payaH / AsuyuvapirapilapitrapidabhivamAM ca / / 548 // AyUvAtsunotevityAdibhyazca ghyaN bhavati / AsAvyaM / yu mishrnne| yUyate yAvyaM / duvap bIjatantusantAne / vApyaM / rapa lapa jalpa vyaktAyAM vAci / rApyaM / lApyaM / trapuSa lajjAyAM / trayaM / daMmeriha prakRtinalopa: / avadAbhyaM / AcAmyaM / / ___ kavargAdi vaja aura aja ke ca, ja, ko ka, ga nahIM hotA hai // 543 // kSIja, kUja, guja-avyakta zabda karanA / kUjyaM kUja / khaja-manthe / khAjyaM / vraja-prAvAjyaM / aja-kSepaNa karanA - AjyaM / Avazyaka artha meM ghyaN pratyaya Ane para ca ja ko ka ga nahIM hotA hai // 544 // avazyapAcyaM, avazyabhojyaM / pravaca arci ruci yAca, yaja aura tyaja ke ca, ja ko dhyaNa ke Ane para ka ga nahIM hotA hai // 545 // pravAcyaH, Aya:, rocyaH, yAcyaH yAjya:, tyAjya: / ni aura pra se pare zakya artha meM ghyaNa ke Ane para yuj ke j ko g nahIM hotA hai // 546 // niyoktuM zakya = niyojya: / prayojyaH bhRtyH|| zakya artha ghyaNa ke Ane para anna artha meM bhuja ke ja ko ga nahIM hotA hai // 547 // bhoktuM zakyaM = bhojyaM-anna dUdha aadi| AG pUrvaka su, yu. vA. rapa, lapa, tapa, dabha aura cam dhAtu se ghyaNa hotA hai // 548 // AsAvyaM / yu-yAvyaM, vApyaM, rApyaM, lApyaM, trayaM, avadAbhyaM AcAbhyaM / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA dAvazyake // 549 / / uvarNAntAt vyaN bhavati avazyaMbhAve gamyamAne / avazyaM lUyata iti lAvyaM / evaM nAvyaM / bhAvyaM / pAghormAnasAmidhenyoH // 550 // pAdhorityetayormAna samidhenyoraryathAsaMkhyaM dhyaN bhavati / AyiricyAdantAnAmiti AyipratyayaH / pAyyaM / dhAyyaM / sAmidheno Rk / 320 prAGorniyo'saMmatAnityayoH svaravat // 551 // prADorupapadayorniyo dhAtorasaMmatAnityayoryathAsaMkhyaM dhyaN bhavati sa ca svaravat / praNAyyazcoraH / nigrAhya ityarthaH / yo gArhyapatyAdAnIyata iti sa cAnityo rUDhitaH / AnAyyo dakSiNAgniH / cikuNDapaH kRtau // 552 // saMpUrvAccinoteH kuNDapUrvAtpivaterghyaN bhavati sa ca svaravat kRtAvabhidheye / saJcAyaH kratuH / kuNDapAyaH kratuH / rAjasUyazca / / 553 / / kRtAvabhidheyaM rAjasUya iti nipAtyate / rAjA sotavyaH rAjA vA sUyate iti rAjasUyaH / sAnnAyyanikAyyau havirnivAsayoH // 554 // etau nipAtyete havirnivAsayorarthayoH / sAnnAyyaM haviH viziSTamantranikAyyo nivAsaH / paricAyyopacAyyAvagnau / / 555 / / etAvasnAvarthe nipAtyete / paricAyyo'gniH / upacAyyo'gniH / avazyaMbhAvI artha meM uvarNAMta se dhyaN pratyaya hotA hai // 549 // lu-lAvyaM, nunAvyaM, bha-- bhAvyaM / pA aura dhA ko mAn sAmidhenI artha meM vyaNa hotA hai // 550 // 'AyiricyAdantAnAm' sUtra se Ay pratyaya hotA hai| pAyyaM dhAyyaM / pra aura AG upapada meM hone para nI dhAtu se asaMmata aura anitya meM svaravat ghyaN hotA hai // 551 // pranI ya I ko ai hokara 'ai Ay' se Ay hokara praNAyyaH - caura: nigrAhya: hai aisA artha hai AnAyyaH dakSiNAgniH / saMpUrvaka citra aura kuNDa pUrvaka pA dhAtu se kRdanta meM dhyaN pratyaya hotA hai / 1552 // aura vaha svaravata hotA haiN| saJcAyaH kratu, kuMDapAyyaH kratuH / yajJa artha meM rAjasUya nipAta se hotA hai // 553 // rAjA sotavyaH athavA rAjA sUyate 'rAjasUya:' / havis aura nivAsa artha meM 'sAnnAyya' 'nikAyya' nipAta se banate haiM // 554 // haviH / viziSTa maMtra nikAyya: nivAsaH / sAnnAyya paricAyya, upacAyya se agni artha meM nipAta se siddha hote haiM ||555 // paricAyya: upacAyyaH agniH / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 321 kRdantaH cityAgnicitye ca // 556 // etAvagnAvarthe nipAtyete / cayanaM cityaM / agnezcayanamagnicityA / amAvAsyA vA / / 557 // amA-sahAthai amApUrvAdvasateya'Na garI kAlAbhikarako TA dI zigatpate / zAma paha vasatazcandrAmai yasyAM tithau sA tithi: amaavsyaa| amaavaasyaa| yallakSaNenAnupapannaM tatsarva nipAtanAsiddhaM / vuNtRcau // 558 // dhAtorpaNtRcau bhvtH| yuvulAmanAkAntAH / / 559 // yuvulA sthAne yathAsaMkhyaM ana aka anta ityete bhavanti / bhavatIti bhAvakA bhavitA / kAraka: kartA / nAyaka: netA / hAraka: hartA / bubhUSakaH / asya ca lopa: bubhUSitA / guNazcakrIyite / bobhUyaka: / bobhuuyitaa| bhAvakaH / bhAvayitA / putrIyikaH / putriiyitaa| hntestH||560|| agni artha meM citya agnicityA nipAta se banate haiM // 556 // cayanaM =cityaM, agnezcayana = agnicityA / amApUrvaka vas dhAtu se kAlAdhikaraNa meM dhyaN pratyaya hotA hai / / 557 // aura vikalpa se dIrghatA ho jAtI hai| amA sAtha / amA-saha candrAkauM yasyAM tithau vasataH sA tithi:--sAtha hai candra aura sUrya jisa tithi meM vaha tithi 'amAvasyA:' amAvAsyAH / vyAkaraNa sUtra se jo nahIM banate haiM ve saba nipAta siddha kahalAte haiN| dhAtu se vuN tRc pratyaya hotA hai // 558 // yu vu aura al ko krama se ana aka aura anta Adeza hote haiM // 559 // yahA~ vu ko aka huA hai bhU-se guNa huA thA ata: NAnubaMdha se vRddhi hokara bhAvakaH banA tUca se bhU-tR 'an vikaraNa: kartari' 22 sUtra se an hokara 'ani ca vikaraNe' 23 sUtra se guNa hokara iTa hokara bhavitR banA / 'kRttaddhitasamAsAzca' sUtra se kRdanta saMjJA hokara si vibhakti Akara bhavitA bnaa| kR--se kAraka: kartA, nInAyakaH, netA ! sananta meM bhU bhU s pUrva ko hrasva aura tRtIya akSara hokara vubhUSakaH, akAra kA lopa hokara iTa hokara bubhUSitA bnaa| dhAtorvA tumantAdicchati naikakartRkAt' 380 sUtra se san hokara 'caN parokSA cekrIyitasannanteSu' 292 sUtra se dvitva hokara 'dvitIya-caturthayoH prathamatRtIyau' sUtra 159 se caturtha ko tRtIya hokara hrasva hokara banA hai / cekrIyita meM 'guNazcakrIyate' 410 sUtra se guNa hotA hai. ata: bobhUyaka: bobhUyitA / kArita saMjJaka in se pare bhAvaka: bhAvayitA / nAmadhAtu se putrIyaka: putriiyitaa| akAra NakArAnubandha pratyaya ke Ane para han ke nakAra ko takAra hotA hai // 560 // Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 kAtavarUpamAlA hanternakArasya to bhavati RNAnubandhe pratyaye pare / hasya hanterdhiriNico; / ghAtaka: / hntaa| hana hiMsAgatyoH / AthiricyAdantAnAM / dAyakaH / dAtA / avasAyaka: / avasAtA / gAyaka: / gaataa| naseTo'mantasyAvamikamicamAm / / 561 / / __seTo'mantasya vamikAmacamivarjitasya ici kRtaM kAryaM na bhavati jNAnubandhe kRti pre| zamakaH shmitaa| damakaH damitA / yamaka: ymitaa| __ ac pacAdibhyazca / / 562 // pacAdibhya: ac bhavati / sarve dhAtavaH pacAdiSu paThyante / paca: paTha: kara: devaH / nandyAdeyuH / / 563 // nandyAderyurbhavati sarve dhAtavo nandyAdau paThyante / nandatIti nandanaH / rama krIDAyAM ramaNaH / rAdha sAdha saMsiddhauM / rAdhana: sAdhanaH / __ grahAdeNin / / 564 // __ grahAdergaNAt Nin bhavati / sarve dhAtavaH grahAdau paThyante / grAhI grAhiNau grAhiNa: / sthAyI mAyI shraadii| nAmyupadhAtprIkRgRjJAM kaH // 565 // nAmyupadhAt prINAte; kirategiratenAtezca ko bhavati / kSipa prernne| vikSipa: / likha vilekhane vilikha: / kruzaH / prI tarpaNe kAntau ca / priya: utkirH| 'hasya hanterdhiriNicoH 367 sUtra se iNa ic ke Ane para han ke hakAra ko ghakAra ho jAtA hai isa niyama se ghAtakaH, hantA / dA dhA 'AyiricyAdaMtAnAM' 364veM sUtra se Aya hokara dAyaka: dhAyaka: dAtA dhAtA bnaa| vam kam cam ko chor3akara iT sahita am anta vAlI dhAtu se bNAnubandha kRdanta pratyaya ke Ane para ic pratyaya se kahA gayA kArya nahIM hotA hai // 561 // zamaka: zamitA, damaka: damitA, yamaka: ymitaa| pacAdi dhAtu se 'ac' pratyaya hotA hai // 562 // pacAdi zabda se sabhI dhAtuyeM lI jAtI haiM pac a = paca: paTha: kara: devaH ityAdi / nandyAdi se 'yu' pratyaya hotA hai // 563 // nadyAdi se sabhI prAtyeM par3hI jAtI haiM / 'yuvalAmanAkAntA: 559veM sUtra se yu ko ana ho jAtA hai / nandatIti = nandanaH / ramu-krIr3A karanA= ramaNaH / rAdh sAdh---siddhi artha meM haiM / rAdhanaH, sAdhanaH / grahAdi gaNa se Nin pratyaya hotA hai // 564 // grahAdigaNa meM sabhI dhAtu liye jAte haiN| graha-Nin huA NAnubaMdha se vRddhi hokara grAhin banA = grAhI grAhiNausthA mA se Aya hokara Nin huA hai evaM zruko vRddhi huI hai sthAyI mAyI zrAvI bneNge| nAmi upadhA vAle aura prI kR gR aura jJA se 'ka' pratyaya hotA hai // 565 // kSip-preraNA== vikSipa: k anubandha hokara 'a' rahatA hai| likha = vilikha: kruz = kruzaH / prI-tarpaNa karanA aura camakanA / I ko iy hokara 'priya:' banA / kR a 'RdantasyeraguNe' sUtra 199 se ir hokara kira: utkiraH / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantaH 323 vA svare // 566 // girate rephasya kA lakAro bhavati svare pare / udgiraH ugila: prajJaH / upasarge cAto duH||567|| upasarge tu AkArAntADDo bhavati / sugla: / sumla: / prasthaH / prahvaH / cho chedane / pracchaH / ghedazipAghrAdhmaH zaH // 568 // upasarge upapade ebhya: zo bhavati / uddhaya: / utpazya: / utpiba: / ujjinaH / uddhamaH / sAhisAtivedyadejicetidhAripArilimpividAM tvnupsrge||569|| eSAmanupasarge zo bhavati / sAhayatIti sAhayaH / evaM sAtayaH / vedayaH / ez2a kampane / udejayaH / citI sNjnyaane| cetayaH / ghRG dhAraNe dhAraya: / pAra tIra karmasamAptau / pAraya: / limpa: / vindaH / vA jvalAdidunIbhuvo NaH / / 570 / / jvalAdibhyo dunote: nayanerbhavateza anapasarge go bhavati tA gare ana ! jvala dIptau ! jvalaH jvAla: / cala kmpne| cala: cAla: / kasaparyanto jvalAdiH / Tudu upatApe / dava: dAva: / naya: nAya: / bhava: bhAvaH / svara pratyaya ke Ane para gR ke rakAra ko vikalpa se lakAra ho jAtA hai // 566 // udgiraH, udgila: / jJA kAnubandhaM se antima svara kA lopa hokara prajJa: bnaa| upasarga sahita AkArAnta dhAtu se 'I' pratyaya hotA hai 567 // su upasarga pUrvaka glA mlA haiM 'DAnubandhe'ntyasvarAdelopa:' 510 sUtra se DAnubandha meM antya svara kA lopa hokara sugla: sumla; sustha: prasthaH NA se prahvaH bnaa| upasarga upapada sahita dheTa dRz pA ghA aura dhyA dhAtu se 'za' pratyaya hotA hai // 568 // zit hone se pazya piba Adi Adeza hote haiM ut dhe a= uddhayaH / utpazya: utpiba: ujjigha: uddhama: inameM 'dRze: pazya:' 69, 'pa: piba' 63, 'gho jighraH 64, dhmo dhama:' 65 ina sUtroM se krama se dRz ko pazya, pA ko piba, ghA ko jighra aura dhmA ko dhama Adeza hotA hai| sAhi sAti vedi utpUrvaka eja dhRG pAra lipa vida dhAtu se upasarga ke abhAva meM 'za' pratyaya hotA hai // 569 // zAnubandha se sArvadhAtukavat kArya hotA hai / sAhayatIti sAhyaH curAdigaNa se in hokara an hokara banA hai| aise hI sAtaya: vedaya: bane haiN| eju-kampanA utpUrvaka udvejaya: citI-samajhanA cetaya: curAdigaNa se banA hai| dhRD-dhAraNa karanA dhAraya: pAra tIra-kArya samApta honA pAraya: tArayaH / limpaH vindaH ina do meM tudAdi gaNa meM 'mucAderAgamo nakAra; svarAdani vikaraNe' 197 sUtra se nakAra kA Agama hokara an vikaraNa hokara rUpa banA hai| jvalAdi se du, nI, bhU dhAtu se vikalpa se aN pratyaya hotA hai // 570 // ina dhAtu se upasarga rahita meM aN yA an pratyaya hotA hai / jvala-dIpta honA, jvala: jvAla: cala-kampanA cala; cAla. kasa paryanta jvalAdi dhAtu haiM / Tudu-upatApa denA dava: dAva:, naya: nAya:, bhava: bhaavH| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 kAtantrarUpamAlA samAGale yuvaH / / 571 // samAGoH sravateNoM bhavati / saMsrAvaH / AsrAva / samADoriti kiM ? parisravaH / ave haSoH // 572 / / ava-upapade harate: syatezca yo bhavati / haja haraNe / avahAraH / So'ntakarmaNi / avasAya: / dihilihizliSizcasivyadhatIpazyAtAM ca // 573 / / eSAM No bhavati / diha upcye| dehaH / liha AsvAdane / lehaH / zliSa AliGgane zleSuH / zvasa prANane zvAsa: / vyadha tAr3ane vyAdha: / atyAya: 1 cyuG chyuG jyuGgyuG a'GgAG zyaiG gatau / avazyAyaH / dAya: / pAya: / pratyAya ityaadi| grahe // 574 // praharvA No bhavati / grAho jalacara: grahaH / hAmala // 575 / / svarAntAd vRdRgamigrahibhyazca al bhavati ghopavAdaH / hi tvak / / 576 // grahegeMhe'bhidheye tu agbhavati / gRhNAtIti gRhaM / gRhaM dArAH / natikhaniraJjibhya eva zilpini ghus // 577 // abhya eva zilpini abhidheye vus bhavati / nartakaH nartakI khanaka: khanakI / raMja raaye| sam AG pUrvaka tru dhAtu se aN hotA hai // 571 // saMtrAva: AsrAva, sam AG se hI ho aisA kyoM kahA? parisravaH / ___ ava upapada sahita ha, so dhAtu se aN hotA hai // 572 // avahAraH avasAyaH / diha, liha, zliSa, zvasa, vyadha, iNa, zo dhAtu se pare 'Na' pratyaya hotA hai // 573 // NAnubandha se guNa hokara diha = dehaH, liha = lehaH, zliSa = zleSa; zvas = zvAsa, vyadha = vyAdha: ati pUrvaka iNa ko atyAya: zyaiD-gamana karanA 'avazyAyaH' dAya: pAya: 'AyiricyAdatAnAM' se Ay huA hai| pratyAya: ityaadi| graha dhAtu se vikalpa se 'Na' hotA hai / / 574 // grAhaH jalacara: grahaH / svarAnta aura vR dR gama graha se pare 'al' pratyaya hotA hai // 575 // ghaJ kA apavAda ho jAtA hai| graha dhAtu se ghara artha meM av pratyaya hotA hai / / 576 // saMprasAraNa hokara gRhaM banatA hai| nRta, khan raMji se zilpI artha meM vus pratyaya hotA hai // 577 / / nartaka; nartakI, khanakaH khanakI / raMja-rAga krnaa| Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantaH uSighinINozca // 578 // raMjeH paJcamo lopyo bhavati uvidhiniNoH parataH // rajyate ityevaM zilpamasya || rajakaH rajakI / gasyakaH ||579 // gAyateH zilpinyarthe thako bhavati / gAthakaH / gAthakI / yuT ca // 580 // gAyateH zilpinyarthe NyuT ca bhavati / gAyanaH gAyanI / haH kAlavrIhyoH ||581 // jahAteH kArovAyuvati vahati kAle bhAvAniti hAyanaH saMvatsaraH / jahatyudakamiti hAyanA vrIhayaH / AziSyakaH ||582 // AziSi gamyamAne dhAtorakapratyayo bhavati / jIva prANadhAraNe / jIvatAt jIvakaH / evaM nandakaH / prusrusalvAM sAdhukAriNi // 583 / / eSAM sAdhukAriNyarthe akaH pratyayo bhavati / sAdhukaraNaM zilpameva / cyuG chyuD pruDiti daNDadhAtuH / sAdhu pravate sAdhupravakaH / evaM sravakaH / sarakaH / lavakaH / sAdhu saratIti / sAdhu lunAtIti / sR gatau / ityAdi / karmaNyaN // 584 // uS ghinI, N se pare raMja ke paMcama akSara kA lopa ho jAtA hai // 578 // raMganA yaha hai kAma jisakA rajakaH rajakI / 325 gA dhAtu se zilpI artha meM thaka pratyaya hotA hai // 579 // gAthakaH gAthako / gA dhAtu se zilpI artha meM Nyud pratyaya bhI hotA hai // 580 // gAyana: gAyanI 559 se 'yu' ko ana Adeza huA hai| ohAk dhAtu se kAla aura brIhi artha meM prayuG pratyaya hotA hai // 581 // jahAti kAle bhAvAn iti 'hAyana: ' saMvatsaraH 'ApiricyAdatAnAM' se Ay huA hai jo udaka ko chor3ate haiM hAyanA: bIhya: / AziS artha meM dhAtu se aka pratyaya hotA hai // 582 // jIva-prANa dhAraNa karanA jIvatAt = jIvakaH naMdakaH ityAdi / khu sRlu se pare sAdhukaraNa artha meM aka pratyaya hotA hai // 1583 // sAdhukaraNa zilpa hI hai / cyuG chayuGguG ye daNDaka dhAtu haiN| sAdhu pravate = sAdhu pravaka, stravakaH, saraka, lavakaH / sAdhu saratIti sAdhu lunAtIti / sR--gamana karanA / ityAdi / karma upapada meM rahane para dhAtu se aN pratyaya hotA hai // 584 // Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 kAtantrarUpamAlA ___karmaNyupapade dhAtoraNa bhavati / kumbhaM karotIti kumbhkaarH| evaM kANDalAvaH / vedAdhyAyaH / kumbhkaarii| hAvAmazca 585 // ebhyaH karmaNyupapade ag bhavati / mitrAlAyaH / tantuvAya: / dhAnyamAyaH / zIlikAmibhakSAcaribhyo NaH // 586 / / ebhyo No bhavati karmaNyupapade / dadhizIlA 1 dadhikAmA / dadhibhakSA / kalyANAcArA strAM / Ato'nupasargAtkaH // 587 / / karmaNyupapade'nupasargAdAkArAntAddhAto: ko bhavati / dhana dadAtIti dhanadaH / evaM sarvajJaH / nAmni sthazca / / 588 // nAmni upapade tiSThatirAkArAntAcca ko bhavati / same tiSThatIti samastha: / kUTasthaH / kacchena pibatIti kacchapa: / dvAbhyAM pibatIti dvipH| tundazokayoH parimRjApanudoH / / 589 / / ___ tundazokayo: karmaNorupapadayoH parimRjApanudibhyAM ko bhavati / tundaM parimASrTIti tundaparimRjaH alasaH / evaM zokamapanudatIti / zokApanudaH / aanndkaarii| pre dAjJaH / / 510 // karmaNi propapade dAjJAbhyAM ko bhavati / pradaH / pathi prajJaH / sami khyaH / / 591 // karmaNi sami copapade khyAteH ko bhavati / kumbhaM karoti kumbhakAra: kANDa lunAtIti = kANDalAvaH / vedaM adhIte = vedAdhyAya: / strIliMga meM kumbhakArI ityaadi| hA, vA, mA se karma upapada meM aNa hotA hai / / 585 // mitra AhvayatI = mitrATAya:, taMtuM vayati taMtuvAya: dhAnyaM mimIte = dhAnyamAya: / karma upapada se zIla kAma bhakSa cara ke Ane para 'Na' pratyaya hotA hai // 586 / / dadhizIlA, dadhikAmA, dadhibhakSA, klyaannaacaaraa| karma upapada meM hone para upasarga rahita AkArAnta dhAtu se 'ka' pratyaya hotA hai / / 587 / / __ kAnubaMdha se aMta svara kA lopa ho jAtA hai| dhanaM dadAtIti = dhanadaH sarvajAnAtIti= sarvajJa: / nAma upapada meM hone para sthA aura AkArAnta dhAtu se 'ka' pratyaya hotA hai // 588 / / same tiSThatIti samastha: kUTastha: svastha: / kacchena pibatIti kacchapa:, dvAbhyAM pibattIti dvipaH / tuMda aura zoka upapada meM hone para parimRj apanuda se 'ka' pratyaya hotA hai // 589 / / tuMdaM parimArTi iti = tuMdaparimRjaH,--AlasI, zokaM apanudatIti shokaapnud:-~-aanndkaarii| pra upapada meM dA jJA se 'ka' pratyaya hotA hai // 590 // prakarSeNa dadAti = pradaH pathi prjnyH| sam upapada meM rahane para khyA se 'ka' pratyaya hotA hai // 591 // Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantaH 327 cakSiGa khyaang||592 // cakSiG ityetasya khyAGAdezo bhavati asaarvdhaatuke| gAM saMcaSTe gosaMkhyaH / gaSTak / / 593 / / karmaNyupade gAyateSTak bhavati / madhuraM gAyatIti mdhurgii| saamgii| sarAnIpto: pilH594|| surAsIdhvorupapadayoH pibateSTAbhavati / suraapii| sIdhupI / ho'c vayo'nudyamanayoH // 515 // karmaNyupapade harateraj bhavati vayasi anudyamane gamyamAne / UrdhvaM nayanamudyamanaM tato'nyadanudyamanaM / kavacahara: ksstriykumaarH| AGi tAcchIlye / / 596 / / karmaNyAGi copapade tAcchIlyArthe harateraj bhavati / puSpANi AhartuM zIlamasya puSpAharo vidyAdharaH / __ ahazca // 597 // karmaNyupapade arhateraj bhavati / pUjAmarhatIti pUjAhaH / dhanaH praharaNe cAdaNDasUtrayoH // 598 // cakSiG dhAtu ko asArvadhAtuka meM khyAG Adeza hotA hai / / 592 // gAM saMcaSTe gosNkhyH| karma upapada meM gA dhAtu se 'Tak' pratyaya hotA hai / / 593 // madhuraM gAyatIti mdhurgii| surA, sIdhu upapada meM hone para 'pA' dhAtu se Tak pratyaya hotA hai // 594 // surApI, siidhupii| karma upapada meM rahane para vayas aura anudyamana artha meM ha dhAtu se 'ac' pratyaya hotA hai // 595 // kisI vastu ko uThAte haiM to Upara karanA hotA hai udyamana kahalAtA hai aura isase viparIta anudyamana kahalAtA hai| kavacaM haratIti = kavacaharaH / karma aura AG upapada meM hone para tat svabhAva artha meM ha dhAtu se ac hotA hai // 596 // puSpoM ke grahaNa karane kA hai svabhAva jisakA use kahate haiM puSpAhara: vidyAdharaH / __ karma upapada meM rahane para ahUM dhAtu se ac hotA hai // 597 / / pUjAm arhati iti pUjArhaH / daNDa sUtra varjita praharaNavAcaka upapada ke hone para 'dhR' dhAtu se ac pratyaya hotA hai // 598 // Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 kAtantrarUpamAlA daNDasUtravarjite praharaNavAcake upapade dhRto'J bhavati / vajradhA: cakradharaH / adaNDasUtrayoriti kiM / daNDadhAraH / suutrdhaarH| dhanurdaNDatsarulAGgalAzayaSTitomareSu ahervA / / 599 / / eSUpapadeSu graherajvA bhavati / dhanuhaH dhanuhi: / daNDagrahaH / daNDagrAhaH / tsarugrahaH tsarugrAhaH / lAGgalagrahaH / lAGgalagrAhaH / aGkuzagraha: aGkuzagrAhaH / yaSTimaha: yaSTigrAhaH / tomaragrahaH / tomarAhaH / stambakarNayo ramijapoH // 600 / / stambakarNayorupapadayoramijapibhyAM aj bhavati / stamberamo hastI / karNejapaH pizuna: / zaMpUrvebhyaH saMjJAyAm // 601 // zaMpUrvebhyo dhAtubhya: saMjJAyAM aj bhavati / zaM karoti iti zaMkaraH / zaMbhavaH / zaMvadaH / zIDo'dhikaraNe ca // 602 / / adhikaraNe ca nAmni upapade zete aj bhavavati / khe zete khazayaH / cakArAt pArzvapRSThAdau karaNe // 603 // pArzvapRSThAdau karaNe upapade zoGa aj bhavati / pArvena zete pArzvazaya: / pRSThazaya: kubjaH / careSTaH // 604 // adhikaraNe nAmni upapade careSTo bhavati / kuruSu caratIti kurucara: / evamaTavIcaraH / vajaM dhAti iti vadhAra: / pahaM, bhAti hI vAyara: / hADa ra harNita aisA kyoM kahA ? daNDadhAra: sUtradhAraH / isameM 584 sUtra se aN pratyaya huA hai / vRddhi huii| dhanuSa, daNDa tsaru, lAGgala, aMkuza, yaSTi aura tomara ke upapada meM hone para graha dhAtu se ac pratyaya vikalpa se hotA hai // 599 // dhanurguNAti iti dhanurgrahaH pakSa meM 'karmaNyaNa' sUtra 584 se aNa hokara dhanuhiH / daNDagrahaH daNDagrAha: tsarugraha: tsarugrAhaH Adi / staMba aura karNa upapada meM hone para ram japa dhAtu se ac pratyaya hotA hai // 600 / / staMbaM ramate iti = staMberamaH-hastI, karNe japatIti = karNejapa:-pizuna: / zaM pUrvaka kR dhAtu se saMjJA artha meM yaca hotA hai // 601 / / zaM karoti iti = zaMkaraH / zavadaH / zaMbhavaH / adhikaraNa aura nAma upapada meM hone para zIG dhAtu se ac hotA hai / 602 // khe zete-AkAza meM sotA hai / khazayaH / cakAra sepArzva pRSTha Adi karaNa upapada meM hone para zI se ac hotA hai // 603 // pAzvena zete-pArzvazaya: / pRSThazaya: = kujH| adhikaraNa nAma upapada meM hone para cara se 'Ta' pratyaya hotA hai // 604 // kuruSu dharatIti = kurucara: / aTavIcaraH / strIliGga meM kurucarI aTavIcarI banatA hai / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 kRdantaH puro'grato'greSu sarteH // 605 // eSUpadeSu sarveSTo bhavati / puraH saraH / agrataH saraH agresara: 1 pUrve karttari // 606 // // 607 / / pUrvazabde karttaryupapade sarteSTo bhavati / pUrvasaraH pUrvasarI 1 kRJo hetutAcchIlyAnulomyeSvazabdazlokakalahagAthAvairacATusUtramantrapadeSu azabdAdiSu karmasUpapadeSu hetau tAcchIlye Anulomye kRJaSTo bhavati / hetau yazaskarI vidyaH / tAcchIlye zrAddhakaraH / Anulomye vacanakaraH / azabdAdiSviti kiM / zabdakAraH / zlokakAraH kalahakAraH / gAthAkAraH / vairakAraH / cATukAraH / sUtrakAraH / mantrakAraH / padakAraH / tadyadAdyantAnantakaHrabahubAhlahardivAvibhAgizAlamA bhAcitrakartRnAndIkilipilibibalibhakti kSetrajaMghA dhanuraruH saMkhyAsu ca ||608 || tadAdiSu karmasUpapadeSu kRJaSTo bhavati / tatkarotIti tatkaraH taskaraH / rUDhitvAttasya sakAraH / yatkaraH 1 AdikaraH / antakaraH / anantakaraH / kArakaraH / bahukaraH / bAhukaraH / ahaskaraH / divAkaraH / vibhAkara: / nizAkaraH / prabhAkaraH / bhAskaraH / citrakaraH / kartRkaraH / nAndIkaraH / kiM karotIti kikaraH / lipikaraH / libikara: / balikaraH / bhaktikaraH / kSetrakaraH jaMghAkaraH / dhanuHkaraH / aruHkara: ekakara: / dvikaraH / ityAdi / cakArAt rajanIkaraH / bhUtau karmazabde // 609 // karmazabde upapade kRJaSTo bhavati bhRtAvatha / karmakaro bhRtyaH / puraH agrataH aura agra upapada meM hone para 'sR' se 'Ta' pratyaya hotA hai // 605 // puraH sarati iti puraH saraH / agrataH sarati agrataH saraH / agre sarati iti agresaraH / pUrva zabdakartA se upapada meM hone para sR se 'Ta' pratyaya hotA hai ||606 // pUrva sarati iti pUrvasaraH pUrvasarI / zabda, zloka, kalaha, gAthA, vaira, cATu sUtra, maMtra inako chor3akara anya karma ke upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se hetu tatsvabhAva aura anuloma artha meM 'Ta' pratyaya hotA hai // 607 // hetu artha meM- yazaH karoti iti = yazaskarI - vidyA / tatzIla artha meM zrAddhaM karotIti -- zrAddhakaraH / anuloma artha meM - vacanaM karoti -- vacanakaraH / zabda zloka Adi ko chor3akara aisA kyoM kahA ? zabdaM karoti iti-- zabdakAraH zlokakAraH inameM aN pratyaya huA hai| tadAdi upapada meM evaM Adi, aMta, anaMta, kAra, bahu, bAhu, ahara divA vibhA, nizA, prabhA, bhAsa, citra, kartR, nAndI, kiM, lipi, liMba, bali, bhakti, kSetra, jaMghA, dhanuS, aruSa aura saMkhyAvAcI zabdoM ke upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se 'Ta' pratyaya hotA hai ||608 // tatkarotItti = tatkara: 'rUDhitvAt tasya sakAra: / ' niyama se ta ko 'sa' hokara taskaraH banA / yatkaraH AdikaraH ityAdi / cakAra se rajanIkara Adi bhI lenA cAhiye / karma zabda upapada meM hone para bhRtya artha meM 'kR se Ta' pratyaya hotA hai // 609 // karma karoti iti -- karmakaraH bhRtyaH / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 kAtantrarUpamAlA istambazakRtoH vrIhivatsayoH / / 610 // stambazakRtorupapadayoH kRJa irbhavati / stambakariH vrIhiH / zakRtkariH bAlavatsaH / haratervRtinAthayoH pazo // 611 // dRtinAthayorupapadayorharaterirbhavati pazAvarthe / dRtihariH nAthahariH / pazuH / phalemalarajaH sugrahe // 612 // eSUpapadeSu praherirbhavati / phalegrahiH / malagrahiH / rajograhiH / devavAtayorApeH ||613 // devavAtayorupapadayorApnoterirbhavati / devAnprApnoti devApiH / vAtApiH / AtmodarakukSiSu bhRJaH khiH ||614 // eSu karmasUpapadeSu bhRJaH khirbhavati / nastu kvacit iti nalopaH / hrasvarUSormontaH ||615 // hrasvAntasyAnavyayasyAruSazcopapadasya maMkArAnto bhavati khAnubandhe kRti pare / AtmAnaM vibhartIti AtmaMbhariH / evamudaraMbhariH / kukSibhariH / ejeH khaz // 616 // stamba aura zakRt upapada meM rahane para 'kR' dhAtu se 'i' pratyaya hotA hai // 610 // staMbakari :- bIhiH, zakRtkariH bAlavatsaH / dRti aura nAtha zabda upapada meM hone para pazu artha meM hR dhAtu se 'i' pratyaya hotA 611 // dRtihariH, nAthahariH -- pazuH / phale mala aura raja: ke upapada meM hone para graha dhAtu se 'i' pratyaya hotA hai // 612 // phalegrahi: malagrahi; rajograhiH / phalAni gRhNAti iti / deva aura vAta upapada meM rahane para 'Ap' dhAtu se 'i' pratyaya hotA hai // 613 // devAn Apnoti----devApiH vAtam Apnoti iti = vAtApiH / Atman udara aura kukSi zabda ke upapada meM rahane para 'bhRJ' dhAtu se 'khi' pratyaya hotA hai // 614 // avyaya rahita, hrasvAnta aura aruS ke upapada meM rahane para khAnubaMdha pratyaya ke Ane para uparyukta upapada ko makArAnta ho jAtA hai // 615 // AtmAnaM vibhartIti = AtmaMbhariH 'nastu kvacid' sUtra se Atman ke nakAra kA lopa ho gayA hai| aise hI udaraM bibharti = udara + am / i tatsthAlopyAH vibhaktayaH sUtra se vibhakti kA lopa hokara R ko guNa 'ara' hokara isa sUtra se makArAMta hokara udaraMbhariH kukSibhari bana gaye / karma upapada meM hone para innanta ej dhAtu se khaz hotA hai // 616 // Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta: 331 karmaNyupapade ejayaterinantAt khaz bhavati / ejU kaMpane / janamejayatIti janamejayaH / zunIstanamulakUlAsvapuSpeSu dheTaH // 617 / / eSu karmasUpapadeSu dheTa: khaz bhavati / dIrghasyopapadasthAnavyayasya khAnubandhe // 618 // dIrghAntasyAnavyayasyopapadasya hrasvo bhavati khAnubandhe kRti pare / theTa paane| zunI dhayatIti zunidhayaH / stanaM dhayatIti stanaMdhayaH / mujhaMdhayaH / kUlandhayaH / AsyandhayaH / puSpaMdhayaH / zunindhayI / nADIkaramuSTipANinAsikAsa dhmazca // 619 // eSu karmasUpapadeSu dhamatedheTazca khaz bhavati / naaddindhmH| karanthamaH / karandhayaH / muSTindhayaH / muSTindhamaH / pANindhaya: / pANindhamaH / nAsikandhama: / nAsikandhayaH / vidhvarustileSu tudaH // 620 / / eSu karmasUpapadeSu tuda: khazU bhavati / vidhuMtudaH / saMyogAdedhuMTaH / / 621 // saMyogAde(To lopo bhavatti dhuTi pare / aruMtudaH tilantudaH / asUryograyodazaH // 622 // anayorupapadayordaza: khaz bhavati / asUryapazyA rAjadArAH / ugraMpazyAH / janam ejayatIti = janamejayaH / khAnubaMdha se anusvAra Agama evaM zAnubaMdha se sArvadhAtukavat kArya hotA hai| zunI stana, muJja, kUla, Asya aura puSpa inake upapada meM Ane para dheT dhAtu se khaz pratyaya hotA hai // 617 // dhett-piinaa| zunI dhayatIti / avyaya rahita dIrghAnta upapada ko khAnubaMdha kRtpratyaya ke Ane para hrasva ho jAtA hai // 618 // zunidhayaH, stanaMdhayaH ityAdi / nADI, kara, muSTi, pANi aura nAsikA ke upapada meM rahane para dhmA aura dheT dhAtu se khaz pratyaya hotA hai // 619 // nADI dhamati iti 'nADiMghama:' 618 sUtra se hasva huA hai| evaM 'dhyodhamaH' isa 65veM sUtra se mA ko dhama Adeza huA hai| aise hI dheT se nAiiMdhaya: ityaadi| vidhu, arus aura tila ke upapada meM rahane para tud dhAtu se khaz pratyaya hotA hai // 620 // vidyutudaH / saMyogAdi dhuTa kA lopa ho jAtA hai dhuTa ke Ane para // 621 // yahA~ arus ke sakAra kA lopa ho gayA hai ata: aruMtudaH, tilantudaH / asUrya aura ugra se pare dRz dhAtu se khaz pratyaya hotA hai // 622 // asUryapazyA ugraMpazyA, "dRze: pazyaH" sUtra 69 se dRz ko pazya huA hai| Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA lalATe tapaH // 623 // lalATe upapade tapate: khaz bhavati / lalATaMtapaH / mitanakhaparimANeSu pacaH / / 624 // eSu karmasUpapadeSu paca: khaz bhavati / mitampacA brAhmaNI / nakhaMpacA yavAgU / prasthaMpacA droNaMpacA sthaalii| kUla ugujohoH / / 625 / / kUle upapade ugujodvaho: khaz bhavati / rujo bhNge| kUlamudrujA nadI / kUlamudruhaH samudraH / vahalihAbhaMlihaparantaperaMmadAzca // 626 // ete khazantA nipAtyante / vahalihA gau: / abhaliho vAyuH / paraMtapaH khalaH / iraMmadA sIdhuH / cakArAt vAtamajantIti vAtamajA: / zrAddhaM jahAtIti zrAddhajahA maassaa:|| vadeH khaH priyavazayoH // 27 // anayorupapadayorvadeH kho bhavati / priyaMvadaH / vazaMvadaH / sarvakalAprakarISeSu kaSaH / / 628 // edhUpapadeSu kaSate; kho bhavati / kaSa siSeti daNDakadhAtuH / sarvaMkaSaH khala: / kUlaMkaSA nadI / abhraMkaSo giriH / karISaMkaSA vaatyaa| bhayAtimegheSu kRJaH / / 629 // lalATa upapada meM rahane para tap dhAtu se khaz pratyaya hotA hai // 623 // lalATaM tapatIti = lalATaMtapaH / / mita nakha aura parimANa ke upapada meM rahane para pac dhAtu se khaza pratyaya hotA hai // 624 // __mitapacA--brAhmaNI / nakhaMpacA-yavAga, prasthaMpacA-sthAlI droNaMpacA khArI ityAdi / kUla upapada meM rahane para ut pUrvaka ruj vah dhAtu se khaz pratyaya hotA hai // 625 // ruj-bhaMga karanA, kUlamudrujA-nadI / kUlamudvahaH smudrH|| vahaMliha abhaMliha parantapa irammada ye khaz pratyayAnta zabda nipAta se siddha huye haiM // 626 // bahalihA--gAya, abhraMliha:-vAyuH, paraMtapa:-duSTa, iraMmadA-surA / cakAra se vAtaM ajaMti-vAtamajA:, zrAddhaM jahAtIti zrAddhajahA:-ur3ada / / priya aura vaza upapada meM rahane para vada dhAtu se 'kha' pratyaya hotA hai // 627 // priyaMvadaH vazaMvadaH / sarva kUla abhra aura karISa upapada meM Ane para kaSa dhAtu se 'kha' pratyaya hotA hai // 628 / / kaSa sie ye daNDaka dhAtu haiN| sarva kaSati-sarvakaSa:-duSTa, kUlaMkaSA-nadI, abhraMkaSo-giriH, karISaMkaSA-vAtyA = aaNdhii| bhaya, Rti aura megha se pare kR dhAtu se 'kha' pratyaya hotA hai // 629 // Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta: ekhUpapadeSu kRtra: kho bhavati / bhayaMkaraH / Rtikara: / meghaMkaraH / kSemapriyamadreSvaNca // 630 // ekhUpapadeSu kRtraH kho bhavati aNca / kSemaMkara: kSemakAra: / priyaMkaraH priyakAra: / madraMkara: madrakAra: / 'nAgni tabhavRjidhAritapidamisahAM saMjJAyAm // 631 // gAnyupapade : saMjJAyaNaM ho patati / rathena taratIti rathaMtaraM sAmI vizvaM bibhartIti vizvaMbharA bhUH / pati vRNIte pativarA knyaa| dhanaM jayatIti dhanaJjaya: / vasuM dhArayatIti vasundharA / zatru tApayatIti zatrutapa: / ariM damayatIti arindama: / zatru sahate iti zatrusahaH / gmshv||632|| nAmni upapade gamazca kho bhavati saMjJAyAM / sutaMgama: / hRdayaGgamA vAcaH / urovihAyasoruravihI ca / / 633 // urovihAyasoruravihau bhavata: gamaJca kho bhavati saMjJAyAM / urasA gacchatIti uraGgamaH / vihAyasA gacchatIti vihaGgamaH / Do'saMjJAyAmapi 1634 // nAmni upapade gamer3oM bhaktyasaMjJAyAmapi / bhujAbhyAM gacchatIti bhujagaH / turagaH / plavagaH / patagaH / adhvagaH / dUragaH / pAraga: 1 pannagaH / suga: / durga: / nagaH / agaH / uraga: / vihagaH / vihaGgaturaGgabhujaGgAzca / / 635 // bhayaMkara; RtikaraH, medhNkrH| kSema priya aura madra se pare 'kR' dhAtu se kha aura aN pratyaya hotA hai // 630 // kSemaMkaraH, kSemakAra: ityaadi| nAma upapada meM hone para tu bhR vRja dhR tapa dama saha dhAtu se saMjJA artha meM kha pratyaya hotA hai // 631 // ___ rathena tarati--rathaMtaraM, vizvaM bibharti yA sA iti--vizvabharA--pRthvI, patiM vRNIte yA sA pativarAkanyA, dhanaM jayatIti dhanaMjaya, vasuM dhArayati-vasuMdharA zatru tApayati-zatrutapa: ariM damayati ariMdama. zatraM sahate---zasahaH sarva sahate iti srvshH-muniH| nAma upapada meM hone para saMjJA artha meM gama dhAtu se kha pratyaya ho jAtA hai / / 632 // sutaMgama: hRdayaMgamA vaacH| uras vihAyas ko ura viha hokara saMjJA artha meM gama dhAtu se kha pratyaya ho jAtA hai // 633 // urasA gacchati-uraMgama: vihAyasA gacchati-vihaMgama: / nAma upapada meM hone para gama dhAtu se asaMjJA artha meM bhI 'Da' pratyaya hotA hai // 634 // bhujAbhyAM gacchati-- bhujaga: turagaH, plavagaH ityAdi / DAnubaMdha se antyasvara ko Adi meM karake vyaMjana kA lopa ho jAtA hai ata: gam ke am kA lopa ho gayA hai| vihaGga turaGga aura bhujaGga zabda Da pratyayAnta nipAta se siddha hote haiM // 635 // Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 kAtantrarUpamAlA ete DAntA nipAtyante saMjJAyAM / vihaGgaH / turaGgaH / bhujaGgaH / anyato'pi ca // 636 // nAmni upapade gameranyasmAdapi Do bhavati / vAri caratIti vArca: haMsa: / girau zete girizaH / varAnAhantIti varAhaH / parikhanyate prikhaa| hanteH karmaNyAzIrgatyoH / / 637 / / karmaNyupapade AziSi gatau ca vartamAnAddhanter3oM bhavati / zatru vadhyAt shtruhH| krozaM hantIti krozahaH / apAtkle zatamasoH // 638 // klezatamasorupapadayorapahanteDoM bhavati / klezApahaH / tamopahaH / duHkhApahaH / jvarApahaH / viSApahaH / anyato'pi / anyANDaH / dApahaH / kumArazIrSayoNin / / 639 / / kumArazIrSayoruSapadayo: hanterNin bhavati / kumAraghAtI / shiirssghaatii| TaglakSaNe jAyApatyoH / / 640 // jAyapatyorupapadayorhanteSTam bhavati lakSaNavatkartari / jAyAghna: brAhmaNaH / patighnI vRSalI / amanuSyakartRke'pi ca / / 641 / / nAma upapada meM hone para gama se bhinna anya dhAtu se bhI 'Da' pratyaya hotA hai // 636 // vAri caratIti-vArca: haMsa: yaha vAra zabda rakArAMta hai| girau zete.-'girizI' ke I kA lopa hokara giriza: varAn Ahati iti-varAhaH prikhnyte--prikhaa| ___karma upapada meM Ane para AziSa aura gati artha meM vartamAna han dhAtu se 'Da' pratyaya hotA hai // 637 // zatru badhyAt zatruhaH yahA~ AzIliG hai / krozaM hanti iti--krozahaH / yahA~ han dhAtu kA gati artha hone se eka koza gamana karane vaalaa| aisA artha hai| kle za tamas ke upapada meM rahane para apapUrvaka han dhAtu se 'Da' pratyaya hotA hai / / 638 // klezaM apahAnta-klezApahaH, tamopahaH, duHkhApahaH / ityaadi| kumAra aura zIrSa upapada meM hone se han dhAtu se Nin pratyaya hotA hai // 639 // kumAraM hanti-kumAraghAtI "hasya hanteSirinico;" 367 sUtra se han ke ha ko gha hokara hantesta: 560 sUtra se nakAra ko takAra huA hai / ata: zIrSaghAtin banA hai liMga saMjJA hokara vibhakti Akara zIrSaghAtI bnaa| jAyA aura pati upapada meM Ane se hana se Taka hotA hai aura kartA meM lakSaNavat kArya hotA hai // 640 // jAyAM hanti-jAyAghnaH 'gamahan' ityAdi 113 sUtra se han kI upadhA kA lopa hokara 'luptopadhasya ca' sUtra 114 se ha ko gha hokara jAyAghnaH banA / aise patighnI banA / manuSya ke kartA na hone para bhI vartamAna han se Tak ho jAtA hai // 641 // Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantaH 335 amanuSyaka'pi ca vartamAnAt hanterapi Tagbhavati / jAyAghna: tilakaH / patidhI pANirekhA / pittaghnaM ghRtam / vAtanaM tailaM / zleSmANaM hantIti zleSmaghnaM trikaTukaM / apizabdAt kRtaghnaH / hastibAhukapATeSu zaktau // 642 // ekhUpapadeSu hanteSTAbhavati zaktau / hastinaM haMtIti hastinaH / evaM bAhughnaH / kapATaghnaH / pANighatADayau zilpini // 643 // etau zilpe nipAtyete / pANinA hantIti pANidhaH / tADaghaH / nagnapalitapriyAndhasthUlazubhagADhyeSvabhUtataddhAve kRJaH khyuTa karaNe / / 644 // nagnAdiSUpapadeSu amRtatadbhAverthe kRtra: khyuT bhavati karaNe / anagno nagnaH kriyate anena nagnakaraNaM dyUtaM |evN palitaMkaraNa tailaM / priyaMkaraNaM zIlaM / andhakaraNa; zokaH / sthUlaMkaraNaM dadhi / zubhagakaraNaM rUpaM / AyaMkaraNaM vittaM / bhuvaH khiSNukhako kartari // 645 // nagnAdiSUpapadeSu abhUtatadbhAve bhuva: khiSNukhuko bhavataH kartari / anagno nagno bhavati magna bhaviSNuH / nagnaMbhAvukaH / palitaMbhaviSNuH / palitabhAvukaH / priyaMbhaviSNuH / priyaMbhAvuka: ! andhabhaviSNuH andhaMbhAvuka: / sthUlabhaviSNuH sthUlabhAvukaH / karmaNi bhajo viNa // 646 / / jAyAna:-tilakaH, patinI--pANirekhA, pittanaM-dhRtaM vAtaghnaM tailaM zleSmANaM hanti zleSmaghnaM-trikaTukaM / api zabde se-kRta hanti---kRtaghnaH / hasti bAhu kapATa ke upapada meM hone para zakti artha meM hana se Taka pratyaya hotA hai 642 // hastighnaH bAhughna: kapATaghnaH / zilpI artha meM pANiva aura tAigha nipAta se siddha hote haiM // 643 / / pANinA hanti-pANidha: tADaghaH / nagna, palita, priya, andha, sthUla, zubhaga, ADhya, upapada meM rahane para abhUta tadbhAva artha meM 'kR' dhAtu se karaNa se 'khyuT' pratyaya hotA hai // 644 // abhUtatadbhAva-~jo jaisA nahIM hai usakA vaisA honaa| anagna; nagnaH kriyate anena--jo nagna nahIM hai vaha isase nagna kiyA jAtA hai| ngnkrnn-juuaa| palitaMkaraNaM tailaM-'yuvulAmanAkAntA' se yu ko ana huA hai| priyaMkaraNaM-zIlaM / apriya ko priya karane vAlA zIla andhakaraNaM-zokaH cakSu sahita ko bhI zoka andhA karane vAlA hai| ye nagna Adi upapada meM rahane para abhUta tadbhAva artha meM 'bhU' dhAtu se kartA meM khiSNu aura khukaJ pratyaya hote haiM // 645 / / ___ khiSNu meM khAnubaMdha aura khukaJ meM khajAnubaMdha hote haiM khAnubaMdha se anusvAra hotA hai| anagno nagno bhavati guNa av hokara nagna bhaviSNu, nagna bhAvuka: / jAnubaMdha se vRddhi huI hai aura Av huA ityaadi| karma meM bhaj se "viN' pratyaya hotA hai // 646 // Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 kAtantrarUpamAlA karmaNi bhajo viN bhavati / velopo'pRktasya iti velopo bhavati // arddhabhAk / pAdabhAk / sahaH chandasi // 647 // chandasi bhASAyAM saho viN bhavati / turAMsahate / saheSvo vaH // 648 // sahessakArasya SatvaM bhavati hakArasya DhakAro bhavati cet / turASA turAsAhI turAsAhaH / vahazca / / 649 // nAmni upapade vaha viN bhavati / praSThavATa praSThauhI / anasi Daca / / 650 // anasyupapade vahazca viN bhavati / anasaca Do bhavati / anaDvAn / anaDuhI / duhaH ko ghazca // 651 // duhaH ko bhavati antasya ghAdeza: / brahmadudhA / kAmadughA / viT kamigamikhanisanijanAm // 652 // nAbhi ebhyo viT bhavati / viDvanorAH / / 653 // NAnubaMdha se vRddhi evaM 'veloMpo'pRktasya' sUtra se 'vi' kA lopa hokara pratyaya kucha bhI zeSa nahIM rahA hai| arddhabhajati iti- arddhabhAk, pAda bhAk j ko ga hokara prathama akSara huA hai 'cavargadagAdInAM ca' sUtra se sike Ane para j ko g huA hai| chanda bhASA meM 'saha' se viNa hotA hai / / 647 // turAMsahate / iti- saha ke sakAra ko SakAra aura hakAra ko DhakAra ho jAtA hai // 648 // turASAD turAsAhI turAsAha: ityAdi / nAma upapada se vaha dhAtu se viN pratyaya hotA hai // 649 // praSThaM vahati iti--praSThavATa prsstthauhii| anas upapada meM 'vaha' se viNa hotA hai // 650 // anas ke s ko 'u' hotA hai| anaDvAna', andduhii|| duha dhAtu se 'ka' pratyaya hotA hai aura aMta ko 'gha' Adeza hotA hai // 651 // brAhmaNaM dogdhi iti--brahma dughA, kaamdudhaa| kam gam khan san aura jan ke nAma upapada meM rahane se viT pratyaya hotA hai / 652 // viTa aura vana pratyaya ke Ane para paMcamAnta ko AkAra ho jAtA hai // 653 // 1. anaH zakaTaM vahatIti / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta: 337 viTi ca bani ca pratyaye pare pazmAntasyAkAro bhavati / udadhikAH / apregA: / viSakhAH / moSAH / abjajA: 1 ato man kvanipvanivicaH // 654 // AkArAntAddhAtorman kvanie vanipa vica ete pratyayA bhavanti / man suSTu dadAtIti sudAmA / azva iva tiSThatIti azvatthAmA / kvanip / supauvA / sudhIvA / vanip / bhUridAvA / ghRtapAvA / vic / kSIrapAH / sarvApahArI prtyylopH| anyebhyo'pi dRzyante // 655 // anyebhyopi dhAtubhya ete pratyayA dRzyante / mana kRtavarmA / kvanip / iNa gatau / prAtareti prAtarityA / vanie yajvA / vic-tviSa hiMsAyAM tviT / kvip||656|| dhAto: kvip dRzyate / ukhAyA: sraMsate ukhAsnat / parNadhvat / vaH kvau // 657 // vejasamprasAraNaM dIrghamApadyate kvAveva / U: uvo uvaH / udadhi kAmyati = udadhikA, anta ke paMcama akSara ko AkAra hokara saMdhi ho gaI hai| agre gacchati agregA: virSa khanati = viSakhA: khavati goSA' / abja janayati abjajAH / AkArAMta dhAtu se mana, kvanipa aura vica ye pratyaya hote haiM // 654 // man--suSTu dadAtti-sudAman liMga saMjJA hokara si vibhakti Akara sudAmA bnaa| azva iva tiSThati-azvatthAmA, yahA~ sakAra ko takAra huA hai vaha 'luvarNa tavargalasAdantyA:' nyAya se s ko da hokara prathama akSara huA hai| kvanipa-kap aura ikAra anubaMdha hai ata: supAvan rahA 'dAmAgAyati' ityAdi 1643 sUtra se IkAra hokara supIvan banA, liMga saMjJA hokara si vibhakti meM supIvA banA / aise hI sudhIvana se sudhISA banA hai| kvanip meM kAnubaMdha hone se 502 sUtra se yaNavat kArya hotA hai| vanip meM-bhUridAvana = bhUridAvA, ghRtapAvA vica meM-kSIraM pibatIti-kSIrapA: vic pratyaya kA sarvApahArI lopa hotA hai| anya ghAta se bhI ye pratyaya dekhe jAte haiM // 655 // __ man se--kRtavarmA, kvanip se--iN gati artha meM hai prAta: eti-prAtaritvA / vanip yajvA / vic meM--tviS-hiMsA artha meM hai 'vid' banA hai| dhAtu se kvip pratyaya hotA hai // 656 // ukhAyA; saMsate = ukhAzrama liMga saMjJA hokara si vibhakti se rUpa banA ukhAt paNAni dhvaMsate = prnndhvt| kvip pratyaya ke Ane para veJ kA saMprasAraNa dIrgha ho jAtA hai // 657 // ve-U banA rUpa calane se U: uvauM uva: kvip pratyaya kA sarvApahArI lopa ho jAtA hai / 1.gAM pRthvI dhanotIti gossaa| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUemAlA dhyApyoH // 658 / / dhyApyoH samprasAraNaM dIrghamApadyate kvau pare / AdhI: / vyAdhI: / ApI: / vacanAtsapprasAraNaM siddham / paJcamopadhAyA dhaTi cAguNe // 659 / / paJcamAntasthopadhAyA: kvau dhuTi cAguNe pratyaye pare dau? bhavati / mo no dhAtoH / / 660 // dhAtormakArasya nakAro bhavati dhuTyante ca / prazAn / pratAn / cchavoH zUThau paJcame ca // 661 / / chakAravakArayoH zU UThi-tyaitau bhavata: kvo dhuTyaguNe paJcame ca / liza vicha gatau / vicha govid praccha jJopsAyAM / pathieTa / kvacid hasvasya dIrghatA / div akSayUH / Siv syU: / praccha praSTaH pRSTvA / dila dyUta: dyUtvA / viccha vizna: / chasya dviH pAThe nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH / / shrivyvimvitritvraamupdhyo||662|| eyAmupadhayA saha vakArasya UTh bhavati kvA~ dhuTyaguNe paJcame ca 1 zrivu gatizoSaNayoH / zrUH / ava rakSa pAlane / aba U / mavya bandhane mU: / jvara roge jU: / tvara tUH / rAllopyau // 663 // viSa ke Ane para dhyA, 'yA kA prasAraNa dIrgha ho jAtA hai // 658 // A dhyA-dhI = AdhI:, ApI: isa sUtra se saMprasAraNa siddha hai| paMcamAntastha kI upadhA ko kvip aura dhuda aguNa vibhakti ke Ane para dIrgha ho jAtA hai // 659 // prazAmyati iti prazam-prazAm banA / kvip pratyaya kA sarvApahArI lopa ho gayA puna: dhuT anta ke Ane para dhAtu ke makAra kA nakAra ho jAtA hai // 660 // prazAn pratAn / pratAmyatIti pratAn / / kvipa aura dhuTa aguNa paMcama akSara ke Ane para chakAra vakAra ko za aura va ko iT Adeza hotA hai // 661 // liza, vicha--gamana krnaa| goviT zAnubaMdha se sArvadhAtukavat kArya hotA hai / ata: praccha se--panthAnaM pRcchati iti pathiprAT kvacit kahIM para "hrasvasya dIrghatA" 470 sUtra se dIrgha ho gayA hai| div ke v ko U hokara akSaidIMvyati akSayUH Siv-syU: / praccha se praSTaH pRSTvA, div-ghUtaH dyUtvA / viccha-vizna: cha kA dvitva pATha hai kiMtu nimitta ke abhAva meM naimittika kA bhI abhAva ho jAtA hai / vitap aura dhur aguNa paMcama pratyaya ke Ane para zriva an / mav jvara tvara ke upadhA sahita vakAra ko Uda ho jAtA hai // 662 // zrivu-gati aura zoSaNa, zriv kI i aura va ko UTh hokara zrU banA liMga saMjJA hokara si vibhakti meM 'zU:' bnaa| ava se 'U' mava se mU: jvar se jU: tvara se tU: banA / repha se pare dhuT aguNa paJcama aura klipa ke Ane para chakAra vakAra kA lopa ho jAtA hai // 663 // Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta: rephAtparauM chakAravakArauM lopyau bhavataH svau dhuTyaguNe paJcame ca / mUrccha mUH / dhUrva dhR / vahe paJcamyAM bhraMzeH // 664 // vaheH paJcamyanta upapade bhraMze: kvip bhavati / bhraMza bhraMza adhHptne| vahAt bhrazyata iti vahabhrad / spRzo'nudake // 665 // anudake nAmni upapade spRzaH kvip bhavati / spRza saMspRze / ghRtaspRk mantraspRk / ado'nanne // 666 / / anantra upapada adaH kvip bhavati / sasyamattIti sasyAt / tRNAt / kravye ca // 667 / / kravye copapade adaH kvip bhavati pakve'rthaM / kravyAt / punarvacanAdaN apakke'pi kravyAdaH rAkSasa / bnaa| RtvigdadhRkstragdiguSNihazca // 668 || ete kvintA nipAtyante / Rtau yajatIti svapi vapi ityAdinA saMprasAraNaM vamuvarNa iti vatvaM / Rtvik / dhRSNotIti dadhRk / srak / dik / uSNik / satsUdviSadruhayujavidabhidajinIrAjAmupasarge'Syanupasarge'pi // 669 / / 339 mUrccha dhUrva dhAtu haiM inake chakAra bakAra kA lopa hokara mUH dhUH banA / vaha paMcamyaMta upapada meM hone para bhraMza se kvip hotA hai // 664 // bhraza bhraMza = adhaHpatana honA / bahAt bhrazyate vahabhraT banA / anudaka nAma upapada meM hone para spRz se kvip hotA hai // 665 // spRz-- saMsparza karanA, ghRtaM spRzati ghRtaspRk maMtraspRk / anta upapada meM na hone para ad se kvip hotA hai ||666 // sasyaM attIti sasya ad--- sasyAd si vibhakti meM 'sasyAt' banA aise hI tRNam atti = tRNAt aura kravya upapada meM hone para pakva artha meM ad se kvip hotA hai // 667 // kravyam atti = kravyAt / punarvacana se aN bhI hotA hai aura apakva artha meM bhI hotA hai| kravyAda:- rAkSasaH / Rtvig dadhRk srak dig aura uSNik ye kvibanta zabda nipAta se siddha hue haiM // 668 // Rtau yajati rha 'svapi vAdi' ityAdi sUtra se saMprasAraNa hokara Rtu ij rahA 'camuvarNa:' sUtra se saMdhi hokara Rtrij liMga saMjJA hokara si vibhakti meM 'cavarga dgAdInAM ca" sUtra se ga hokara prathama akSara hokara Rtvika banA hai / dhRSNoti iti 'dadhRk' sRjatIti -- srak dizati iti dik, uSNik hai / sat, s, dviS, druha yuj vid bhid ji, nI, aura rAj ko upasarga aura anupasarga meM bhI evaM nAma upapada anAma upapada meM bhI kvip pratyaya hotA hai // 669 // Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 kAtantrarUpamAlA eSAmupasarge'pyanupasargepi nAmni adhyanAmni upapade kvipU bhavati / upasIdatIti upasat / sat / sabhAsat / sUradAdiH prasUH / sUH / aNDasUH / dviS aprItau / vidviT / dviT / mitradviT / druha jighAMsAyAM pradhuk / ghuk / mitradhruk pradhuk godhuk / pryuk| yuk azvayuk / saMvit vit vedavit / prabhit bhit kASThabhit / pracchit chit rajjucchit / prajit jit avaniMjit / avanI: nI: senAnIH / virAT rAd girirAT / karmaNyupamAnetyadAdau dRzaSTaksakau ca // 670 // karmaNyupamAne tyadAdau upapade dRzaSTaksakau ca bhavataH / cakArAt kvip ca / A sarvanAmnaH / / 679 // dRgdRzadRkSeSu parataH sarvanAmna AkAro bhavati / dRzir prekSaNe / tamiva pazyatIti athavA sa iva dRzyate iti tAdRza: / tAdRkSaH / tAdRk / yAdRza: / yAdRk / yAdRkSaH / etAdRzaH / etAdRkSa: / etAdRk / idamIH / / 672 / / dRgAdiSu parata idamIrbhavati / idamiva pazyatIti IdRzaH / IdRkSaH IdRk / kiM kIH ||673 // dRgAdiSu kiM kIrbhavati / kimiva pazyatAMti kIdRzaH / kIdRkSaH kIdRk / upasIdati -- upasat Sad ko sIda Adeza huA thA mUla dhAtu Sada haiN| upasarga ke abhAva meM 'sat' bnaa| nAma upapada meM hone para sabhAsat banA / sUG prANi prasave - prasUH sUH aNDasUH / dviSa- aprIti karanA, vidvid dviT-mitradviT / druhadroha karanA pradruh liMga saMjJA hokara si vibhakti meM -- 'hacaturthAtasyAdhAtoH ' ityAdi 290 sUtra se druha ke da ko dha hokara 'dAderhasyagaH' sUtra 332 se hakAra ko gakAra hokara pradhuk banA / dhruk gurU dhruk Adi banate haiN| yuj se - prayuk yuk azvayuk / vit se -- saMvitta vit vedavit / bhida se - prabhit bhit kASThabhit / chid se pracchit chit rajjuchit / ji se prajit jit avanicit / nI se --- avanIH nIH senAnIH / rAj se - virAT rAT girirAT bane haiN| upamAna artha meM tyadAdi upapada meM haiM // 670 // hone para dRz dhAtu se Tak aura saka pratyaya hote cakAra se kvip pratyaya bhI hotA hai| dRg dRza aura dRkSa se pare sarvanAma ko AkAra ho jAtA hai // 671 // dRzir -- dekhanA / tamitra pazyati athavA sa iva dRzyate / Tak pratyaya se 'tat dRz a' tat ko AkAra hokara tAdRza banA, kvip meM tAdRza aura sak meM kAnubaMdha hokara 'chazozca' sUtra 122 se z ko gh hokara 'SaDhoka: se' sUtra 119 se Sa ko k hokara 'nAmikaraparaH' ityAdi sUtra se k se pare sa ko hokara 'kaSayogezaH' niyama se kSa hokara tAdRkSa banA / donoM ko liMga saMjJA hokara si vibhakti meM tAdRzaH tAdRk tAdRzaH bneNge| aise hI yat se yAdRzaH Adi etat se etAdRzaH Adi baneMge / dRg dRz aura dRkSa ke Ane para idaM ko 'I hA jAtA hai ||672 // idaM iva pazyati -- IdRza: IdRk IdRkSa: / dRga Adi ke Ane para kiM ko 'kI' Adeza hotA hai ||673 // kimiva pazyati kIdRzaH kIdRk kIdRkSaH / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantaH 341 __adomUH / / 674 // dRgAdiSu adas amuurbhvti| amubhiva pazyatoti amUdRza: abhUdRkSaH amUdRk / dagdazadakSeSu samAnasya syaH // 675 // dugAdiSu pareSu samAnasya sabhAvo bhavati / samAnamiva pazyatIti sadRza: / sadRkSaH / sadRk / nAmnyajAtau NinistAcchIlye // 676 / / ajAtau nAmni upapade dhAtoNinirbhavati tAcchIlyerthe tacchabdena dhAtvartho gRhyte| uSNaM bhoktuM zIlamasya uSNabhojI / dharmamavabhAsituM zIlamasya dharmamavabhAsyata iti evaM zIla: dharmAvabhAsI / priyvaadii| priyvaadinii| kartaryupamAne // 677 / / kartRvAcini upamAne upapade dhaatonninirbhvti| uSTra isa krozatIti ussttrkroshii| dhvaaNkssraavii| hNsgaabhinii| khatAbhIkSNyayozca / / 678 // vratAbhIkSNyayorarthayordhAtoNinirbhavati / vrataM zAstravihito niymH| AbhIkSNyaM pauna:punyaM / azrAddhabhojI / sthnnddilshaayii| kSIrapAyiNaH uzInarAH / sauvIrapAyiNo bAhnikAH / manaH puMvaccAtra // 679 // / karmaNyupapade manyateNinirbhavati upapadasya puMvadbhavati yathAsambhavaM / paTumAnI / paTvImAtmAnaM manyate / pttumaaninii| dRg Adi ke Ane para adas ko 'am' Adeza hotA hai // 674 // amum iva pazyati amUdRzaH ityaadi| dRg dRza aura dRkSa ke Ane para samAna ko 'sa' Adeza hotA hai / / 675 // samAnamiva pazyati sadRzaH ityAdi / jAti se bhinna nAma upapada meM hone para tatzIla artha meM dhAtu se Nin pratyaya hotA hai // 676 // tat zabda se dhAtu artha liyA jAtA hai| uSNaM bhoktuM zIlam asya-uSNa khAne kA hai svabhAva jisakA--uSNa bhuj se Nin hokara uSNabhojin si vibhakti meM uSNabhojI bnaa| dharmAvabhAsI, priyavAdI, priyavAdinI ityAdi bneNge| kartAvAcI upamAna upapada meM hone para dhAtu se Nin pratyaya hotA hai // 677 / / uSTra iva krozati iti = uSTra krozI, dhvAkSarAvI, haMsa-gAminI ityaadi| vrata aura AbhIkSya artha meM dhAtu se Nin pratyaya hotA hai // 678 // zAstra vihita niyama ko vrata kahate haiN| puna: puna: ko AbhIkSya kahate haiN| zrAddhe bhoktuM zIlamasya na azrAddha bhojI sthaNDila zete sthaMDilazAyI ityaadi| karma upapada meM hone para manu dhAtu se Nin pratyaya hotA hai aura yathA-saMbhava upapapada ko puMSad bhAva ho jAtA hai // 679 // paTum AtmAnaM manyate--paTumAnI, padavIm AtmAnaM manyate kAcit sI = paTumAninI yahA~ padvI ko puMvad bhAva ho gayA hai| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 kAtantrarUpamAlA khacAtmane // 680 // karmaNyupapade AtmArthe manyateNinirbhavati khazca pratyaya: puMvacca / viduSImiva AtmAnaM manyate vidvanmAninI / paTumivAtmAnaM manyate pttumnyH| karaNe'tIte yajaH // 681 // karaNe upapade yajeNin bhavati atIte'rthe / agniSTomena iSTavAn agniSTomayAjI / vaajpeyyaajii| karmaNi hanaH kutsaayaam||682 / / karmaNyupapada hanteNinirbhavati atIte kAle vartamAnAt kutsAyAM / pitRghAtI / mAtulaghAtI / svipa brahmabhraNavRtreSu / / 683 // brahmAdiSUpapadeSvatIte hanteH kvip bhavati / brahmANaM hantisma brhmhaa| bhrUNahA / vRtrahA / kRJaH supuNyapApakarmamantrapadeSu // 684 / / eteSUpapadeSu kRya: vivap bhavati atIte / suSTu karotisma sukRt / puNyakRt / pApakRt / karmakRt / mantrakRt / padakRt / some sujaH // 685 / / some upapade sujaH svipa bhavati atIte / somaM sunotisma somasut / karma upapada meM hone para AlA aya meM manu kAnule pityaya hotA hai aura 'kha' pratyaya hotA hai puMvad bhI hotA hai // 680 / / viduSImiva AtmAnaM manyate vidvanmAninI paTumanyaH / karaNa upapada meM hone para atIta artha meM yaj se Nin pratyaya hotA hai // 681 // agniSTomena iSTavAn-agniSTomayAjI, vAjapeyayAjI / karma upapada meM hone para atIta kAla meM vartamAna kutsA artha meM han dhAtu se Nin pratyaya hotA hai / / 682 / / ___pitaram hanti iti--pitR dhAtI, "hasya haMtedhiriNico:" 367 sUtra se ha ko dha hokara 'hantesta:' sUtra 560 se nakAra ko takAra huA hai| aise mAtulaghAtI gurughAtI Adi banate haiN| brahma bhrUNa aura vRtra upapada meM hone para atIta kAla meM hana se kvipa hotA hai 683 // __brahmANaM haMtisma brahmahan banA liMga saMjJA hokara si vibhakti meM brahmahA bnemaa| aise hI bhrUNahA, vRthaa| su, puNya, pApa, karma, maMtra aura pada upapada meM rahane para atIta kAla meM kR dhAtu se kvipa hotA hai // 684 / / suSTu karotisma sukRt "dhAtosto'ntaH pAnubaMdhe" sUtra 529 se pAnubaMdha kRdanta pratyaya ke Ane para hrasvAnta dhAtu ke aMta meM takAra kA Agama ho jAtA hai| ata: ka se takAra kA Agama hokara 'kRt' bana jAtA hai| aise hI puNyakRt pApakRt aadi| soma upapada meM atIta artha meM 'kR' se kvipa hotA hai // 685 // somaM sunotisma-somasut / takAra kA Agama huA hai| Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta: 343 ceragnau / / 686 / / agnAvupapade cinote: kvip bhavati atiite| agni cinotisma agnicit / vikriya ina kutsaayaam||687|| / vikrINAteratIte kutsAyAM in bhavati / somaM vikrINItesma somvikryo| DukrI drvyvinimye| dazeH kvnip||688|| karmaNyupapade dRzeH kvanipa jAhirAtIte / meraM paramazirama lvA / saharAjJoryudhaH // 689 // saharAjJorupapadayo: yudhaH kvanim bhavati atIte / yudha samprahAre saha yudhyatesma sahayudhvA / rAjAnaM yudhyatesma rAjayudhvA / kRJca690 / / saharAjJorupapadayoH kRtra: kvanip bhavati atIte / sahakRtvA / rAjakRtvA / saptamIpaJcamyante janerDaH // 691 / / saptamyante paJcamyante upapade janejhai bhavati atiite| jale jAtaM jalaja / sarasija saMskArAt jAtaM saMskAraje / buddhijaM / evaM paMkeja / noreja / anyatrApi ca // 692 // anyasminnapyupapade janerDA bhavati atIte / na jAta: aja: / dvAbhyAM jAte dvijaH / abhija: / agrajaH / anuja: pumaaNsmnujaat:| agni zabda upapada meM hone para ciJ dhAtu se kvipa hotA hai // 686 / / agni cinotisma-agnicit / vikrINAti dhAtu se kutsA artha meM 'in' pratyaya hotA hai // 687 // atIta kAla meM somaM vikrINItaisma sopavikrayit = somavikrayI bnaa| karma upapada meM hone para atIta artha meM dRz dhAtu se kvanip pratyaya hotA hai // 688 // meruM pazyatisma meru dRzvan = merudRzvA bnaa| saha aura rAjan ke upapada meM atIta meM yudh se kvanip hotA hai // 689 // yudha-prahAra karanA / saha yudhyate sma sahayudhvan = sahayudhvA / rAjAnaM yudhyate sma = raajyuvaa| saha rAjA ke upapada meM kRj dhAtu se atIta meM kvanipa, pratyaya hotA hai // 690 // sahakRtvA, raajkRtvaa| saptamyaMta aura paMcamyaMta upapada meM hone para atIta meM 'jani' se 'u' pratyaya hotA hai // 691 // jale jAta-jalajaM DAnubaMdha se an kA lopa hokara banA hai| marasija, saMskAra buddhirja ityAdi / anya ke upapada meM bhI atIta artha meM jan dhAtu se 'Da' pratyaya hotA hai // 692 // na jAta: = aja; dvAbhyAMjAtaH dvija: abhija: agraja: ityAdi / pumAMsam-anujAyatesma-anujAtaH / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 kAtantrarUpamAlA varNAgamo varNaviparyayazca dvau cAparau varNavikAranAzau / dhAtostadAtizayena yogastaducyate paJcavidha niruktm||1|| varNAgamo gavendrAdau siMhe varNaviparyayaH / SoDazAdau vikAraH syAdvarNanAza: pRSodare // 2 // varNalikAnAzayAM bahozitaye na / yogaH sa ucyate prAjJairmayUrabhramarAdiSu // 3 // mahyAM rautIti mayUra: / bhrama rautIti bhramaraH / vyaJjanAntasya yatsubhoriti nyAyAt puMso''zabdalopa iti sUtreNa a-zabdalopa: / saMyogAntasya lopa iti salopa: / pumanujaH / stryanujaH / niSThA // 693 // dhAtorniSThApratyayo bhavati atIte kaale| taktavantU niSThA / / 694 / / taktavantU niSThAsaMjJau bhavata: / na yuvarNavRtAM kAnubandhe // 695 // zrayatesvarNAntasya vR dantasya ca neD bhavati kAnubandhe'sArvadhAtuke / zrita: zritavAn / yuta: yutavAn / bhUta: bhUtavAn / vRtaH vRtavAn / rAnniSThAto no'pamacchimadikhyAdhyAbhyaH / / 696 // zlokArtha varNa kA Agama, varNa viparyaya, varNa kA vikAra varNa kA nAza aura dhAtu kA usake artha ke atizaya ke sAtha yoga honA yaha pA~ca prakAra kA nirukta kahalAtA hai // 1 / / mavendra Adi meM varNa kA Agama huA hai mo+indra 'ava:svare' sUtra se o ko ava Agama huA hai ata: gavendraH banA hai| 'siMha' zabda meM varNa kA viparyaya huA hai hiMsa se 'siMha' banA hai / SoDaza meM-SaS daza se vikAra hokara SoDaza banA hai / pRSodara meM varNa kA nAza huA hai // 2 // varNa vikAra aura nAza se dhAtu meM jo atizaya AtA hai use yoga kahate haiM yaha mayUra bhramara Adi zabdoM meM huA hai aisA vidvAnoM kA kahanA hai // 3 // mahyA rauti mayUraH, bhraman rauti iti bhramaraH / 'vyaJjanAntasya yatsubho: isa nyAya se pumans ke an zabda kA lopa hokara 'saMyogAntasya lopa:' sUtra se saMyogI sakAra kA lopa hokara 'pumanujaH' bnaa| aise striyaM anujaat:-stynujH| atIta kAla meM dhAtu se niSTha pratyaya hote haiM // 693 / / kta aura ktavantu niSThA saMjJaka hote haiM / / 694 // kAnubaMdha asArvadhAtuka pratyaya ke Ane para zrib uvarNAMta aura zRG vRJ Rdanta dhAtu se iT nahIM hotA hai / / 695 // taktavantu meM kAnubandha huA hai / zrita: zritavAn / yuta: yutavAn bhUta: bhUtavAn vRtaH / vRtavanta kI liMga saMjJA hokara si vibhakti meM vRttavAn banA aise hI sarvatra smjhnaa| __pR mUrchi khyA, madi aura dhyA ko chor3akara repha se pare niSThA ke takAra ko nakAra ho jAtA hai / / 696 // Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantaH 345 rephAtparasya niSThAtakArasya nakAro bhavati nata pramarchimadikhyAdhyAbhyaH 1 za hiNsaayaaN| zIrNa: zIrNavAn / kIrNaH kIrNavAn / gIrNa: gIrNavAn / pratiSedhaH kim ! pR pUrta: pUrtavAn / murchA moha samucchAyayoH / mUrta: mUrtavAn / mata: na DIvIdanubandhaveTAmapatiniSkuporiti ipratiSedhaH / khyAta: / dhyAtaH / nisstthettiinH||697 // niSThAyAmiTi pare ino lopo bhvti| coryatesma corita: coritavAn / kArita: kAritavAn / / kSudhivasozceti vrtte| nisstthaayaac||698 // kSudhivasoniSThAyAM vA neT bhavati / labho vimohane // 699 // vimohane'rthe lubho niSThAnAM vA neT bhavati / kSudhitaH kSudhitavAn / uSita: uSitavAn / lubha gAdhye lubhita: lubhitavAn / lubdhaH lubdhavAn / pUjaklizorvA // 700 / / pUSaH dilazaca niSThAyAmiD vA bhavati / pUtaH pUtavAn / pavitaH pavitavAn / kliz vivAdhane / kliSTa: kliSTavAn / klizita: klishitvaan| na hIzrIdanabandhaveTAmapatiniSkuSoH // 701 // DIGa zvayaterIdanubandhasya va veTasya niSThAyAM neD bhavati apatiniSkuSoH / za-hiMsA karanA "pradanteraguNe" sUtra se 'ir' hokara 'irUrorIrUrau' sUtra se dIrgha hokara nakAra ko NakAra hokara zIrNa: zIrNavAn banA hai| __ aise hI kR gR meM kIrNa: gIrNaH ityaadi| uparyukta dhAtuoM kA niSedha kyoM kiyA hai ? pU-pUrta:pUrtavAn bnegaa| mUrccha se mUrta:, mUrtavAn banegA, mada se matta: "na DIzvIdanubaMdha" ityAdi 701 sUtra se iT kA niSedha hokara khyAta: dhyAta: banatA hai| niSThA pratyaya ke pare ida ke Ane para in kA lopa ho jAtA hai // 697 // coryate sma---corita: coritavAn / kArita: kAritavAn / 'kSudhivasoza' sUtra anuvRtti meM calA A kSudha aura vasa se niSThA pratyaya ke Ane para id vikalpa se hotA hai // 698 // vimohana artha meM labha se niSThA pratyaya ke Ane para vikalpa se iT hotA hai // 699 / / kSudhita: kSudhitavAn / vasa ko saMprasAraNa hokara uSita: uSitavAn / lubh--ddhi karanA / lubhita: lubhitavAn / iT ke abhAva meM-lubdhaH lubdhvaan| pU aura kliza, se niSThA meM iT vikalpa se hotA hai // 700 // pUta: pUtavAn, pavita: pavitavAn / kliza-kliSTa: kliSvAn 'chazocca' sUtra se z, ko hokara "tavargasya SaTavargATTavarga:" sUtra se Tavarga hokara kliSTaH banA hai| iTa meM klizita: klishitvaan| pati, niSkuSa ko chor3akara DIG zvi aura IkArAnubaMdha se niSThA pratyaya ke Ane para vikalpa se iT hotA hai 11701 // Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 kAtantrarUpamAlA lvAdyodanubandhAcca // 702 // lUAdibhya odanubandhebhyazca parasya niSThAtakArasya nakAro bhavati / DIG vihAyasA gatau / Dona: ddiinvaan| Tuovi gativRddhayoH / taddIrghamantyam // 703 // tatsamprasAraNamantyaM ceddIrghamApadyate / zUnaH shuunvaan| dIptaH dIptavAn / olajI olasjI vrIDAyAM / lajjatesma antaraGgatvAt cajo kamau dhuTi cAnubandhayoriti jakArasya gakAraH / lagna: lagnavAn / dhuTi khanisanijanAm // 704 // eSAM paJcamAntasya AkAroM bhavati ghuTi pare / khatiH / sAtaH jAtaH / jAtavAn / veTa:- guhU saMvaraNe / Dhe Dhalopo dIrghakSopadhAyAH / guDhaH gUDhavAn / dAdasya ca ||705 // dakArAtparasya niSThAtakArasya dasyaM ca nakAro bhavati / AdanubandhAzca // 706 // AkArAdanubandhAddhAtorneD bhavati niSThAyAM JimidA snehne| mintraH mitravAn / kliTU ArdIbhAve / klika: klinnavAn | Ato'ntasthAsaMyuktAt // 707 // antasthAsaMyuktAdAkArAtparasya niSThAtakArasya nakAro bhavati / glai / harSakSaye / glAna: glAnavAn / mlai mAtravinAme | mlAnaH 1 zrA pAke / shraann| drA kutsAyAM gatau / vidrANaH vidrANavAn / lUja Adi se aura okArAnubandha dhAtu se pare niSThA ke takAra ko nakAra hotA hai // 702 // DID- AkAza meM gamana krnaa| DIyate sma iti Dona: DInavAn huozvi-gamana aura bar3hanA / duo kA anubandha hai zvita tavant hai / vaha yadi saMprasAraNa hai to antya meM dIrgha ho jAtA hai // 703 // fig upadhA sahita va ko u hokara dIrgha hokara zUnaH zUnavAn / dIptaH dIptavAn / olajI - lajjA karanA / lajjate sma "cajo: kamI ghuTi dhAnubaMdhayoH " 542 sUtra se jakAra ko gakAra hokara lagna: lagnavAn / khan san jan ke paMcama akSara ko chuT ke Ane para AkAra ho jAtA hai | 704 // khAta; khAtavAn, sAta: sAtavAn / jAta: jAtavAn / guhU -- DhakanA 'hoDha:' 146 sUtra se h ko dU hokara Age ke tavarga ko ha hokara "Dhe Dhalopo dIrghacopadhAyAH" sUtra 147 se DhakAra kA lopa hokara pUrva ko dIrgha hokara gUDhaH gUDhavAn / dakAra se pare niSThA ke takAra aura dakAra donoM ko nakAra ho jAtA hai // 705 // AkAra anubaMdha dhAtu se niSThA pratyaya Ane para iT nahIM hotA hai // 706 // JimidA - sneha karanA | mitra: minnavAn / klidU- gIlA honA- klinna: klinnavAn / antastha saMyukta AkAra se pare niSThA ke takAra ko nakAra ho jAtA hai // 707 // glai---- harSa kSaya honA, glAna: glAnavAn "saMdhyakSara dhAtu AkArAMta ho jAte haiM" mlai- mlAna honA -- plAna: zrA - pakAnA zrANa; drA-kutsita gamana karanA -- drANaH vidrANavAn ityAdi / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta: 347 khazcaH kazca / / 708 // bace: parasya niSThAtakArasya nakAro bhavati kshcaantaadeshH| tRzzU chedane / samprasAraNaM / vRkNaH vRknnvaan| kSaizaSipacAM makavAH // 709 // ebhyo niSThAtakArasya yathAsaMkhya makavA bhavanti / jhai jai bai kSaye / kSAma: kSAmavAn / zuSka: / pakkaH / vanatitanotyAdipratiSiddheTAM dhuTi paJcamo'ccAntaH / / 710 / / * banatestanotyAdeH pratiSiddheTaza paJcamasya lopo bhavati dhuTyaguNe paJcame ca / AkArasya ad bhavati / vana SaNa saMbhaktau / vata: 1 tata: / hata: / yata: / rata: 1 nata: / gata: / gatavAn / japivamibhyAmiD vA // 711 // japivamibhyAmiD vA bhavati niSThAyAM / japa vimAnase ca / japta; japtavAn / japita; japitavAn / vAntaH / vAntavAn vamita: vanitavAn / vyAbhyAM zvasaH / / 712 // vyAbhyAM parasya zvasa iD vA bhavati niSThAyAM / vizvasta: / vizvasita: / vizvastavAn vizvasitavAn / Azvasta: AzvastavAn / Azvasita: AzvasitavAn / bhAvAdikarmaNorvA / / 713 // __ AdanubandhAddhAto va AdikriyAyAzca iD vA bhavati niSThAyAM / vrazc dhAtu se pare niSThA ke takAra ko nakAra hotA hai aura anta ko kakAra Adeza hotA hai // 708 // vadhU-chedanA saMprasAraNa huA hai 'saMyogAdelopa:' se zakAra kA lopa hokara vRkNa: vRkNavAn / ? zuSa aura pac se pare niSThA ke takAra ko krama se ma, ka aura va Adeza hotA hai // 709 // I jai pai--kSaya honA / kSAmaH kSAmavAn / zuSkaH pakvaH 'cavargasya kirasavaNe' sUtra se cavarga ko kavarga huA hai| vana tanu Adi se aura iT niSiddha dhAtu se dhuT aguNa aura paMcama akSara pratyaya ke Ane para paMcama akSara kA lopa ho jAtA hai aura AkAra ko at hotA hai // 710 // vana SaNa-saMbhakti / van ke nakAra kA lopa hokara vataH, tan se tataH, hana se hataH yam ram nam gam se yata: rata: nata: gata: gatavAn bnaa| japa aura vam se pare niSThA ke Ane para vikalpa se iT hotA hai // 711 // japa--mana meM japanA, japta; japita:, vam vAnta: vamitaH / vi A se pare zvas dhAtu se niSThA ke Ane para vikalpa se iT hotA hai // 712 // vizvasta; vizvasitaH / Azvasta: Azvasita: ityaadi| AkArAnubaMdha dhAtu se niSThA ke Ane para bhAva aura Adi kriyA meM vikalpa se iT hotA hai 713 // Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 kAtantrarUpamAlA zIpaSikSvidisvidimidAM niSThAseT // 714 // ___zIGAdInAM niSThA seT guNI bhavati / zayitaH zayitavAn / pavitaH pavitavAn / bidhuSA prAgalbhye / dharSita: dharSitavAn / prakSvedita: pradigAmasyedina, zAninna / pragati ravinaH / mitAn / sphAyaH sphIH / / 715 / / / sphAya: sphIrAdezo bhavati niSThAyo / sphAyI opyAyo vRddhau / sphIta: sphItavAn / bhAvAdikarmaNorvodupadhAt / / 716 // udupadhAddhAtorniSThA seT guNI bhavati vA bhAve AdikriyAyAzca / dyotitamanena dyutitamanena / pradyotitaH prdyutitH| yapi cAdo jagdhiH / / 717 // takArAdau aguNe yapi ca pare adegdhirbhavati jagdhaM adyate sma niSThAktaH / dyatisyamAsthAM tyaguNe // 718 // eSAM takArAdAvaguNe pratyaye pare iD bhavati / do avakhaNDane / ditavAn / avasita; / mAG mAne / mitaH / sthita: sthitavAn / vA chAzoH // 719 // chAzostakArAdAvaguNe iD vA bhavati / cho chedane / avacchita: avacchAta: / zo tanUkaraNe nizita: nizAtaH / __ zIG pUcha dhRS kSvid khid mid dhAtu ko niSThA ke Ane para iT sahita ko guNa hotA hai // 714 // zI ina guNa hokara oNyata: zayitavAn / pavitaH dharSitaH prakSveditaH, dhRSTaH, praviNNaH, prasvedita; prasvitra, prameditaH prmintH| niSThA ke Ane para sphAya ko 'sphI' Adeza hotA hai // 715 // sphAyI opyAyI-vRddhiMgata honA / sphIta: sphItavAn / ukAra upadhAvAlI dhAtu se bhAva aura Adi kriyA meM niSThA ke Ane para iTa sahita ko guNa vikalpa se hotA hai / / 716 // dyut ukAra upadhAvAlI dhAtu hai| dyotitaM dyutitam / pradyotita: pradyutitaH / takArAdi aguNa aura yap pratyaya ke Ane para ad ko jagdha hotA hai // 717 // niSThA ke takAra ko dha hokara jagdhaH jagdhavAn / do, So, mAG aura sthA se nakArAdi aguNa pratyaya ke Ane para iT hotA hai / 1718 // dita: sita:, mita: sthita: sthitavAn / cho aura zo dhAtu se takArAdi aguNa vibhakti ke Ane para vikalpa se iT hotA hai // 719 // cho-chedanA, avacchita: avacchAta:, zo--patalA karanA / nizita: nizAtaH / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta: dadhAterhiH ||720 // dadhAterhirbhavati takArAdAvaguNe / abhihitaH / abhihitavAn / svarAntAdupasargAttaH // 721 // svarAntAdupasargAtparasya dAsaMjJakasya to bhavati takArAdAvaguNe / prattaM prattavAn / nittaM nittavAn / daddo'thaH // 722 // adheTo dAsaMjJakasya dadbhabhavati takArAdAvaguNe / dattaH dattavAn / dattvA dattiH / dhAv gati zuddhayoH / chvo: zUThau / avarNAdUTho vRddhiH ||723 // avarNAtparasya UTho vRddhirbhavati / dhautaH / AdikarmaNi ktaH karttari ca // 724 // AdikriyANAM karttari ca kto bhavediti veditavyaH / prakRtaH kaTaM bhavAn / prakRMtaH kaTo bhavatA / supto bhavAn / prasuptaM bhavatA / prazabdaH AdikriyAdyotakaH / 349 gatyarthAkarmakazliSazIsthAsavasajanaruhajIryatibhyazca // 725 / / gatyarthebhya: akarmakebhyaH zliSAdibhyazca karttari kto bhavati / gato grAmaM bhavAn / grAmo bhavatA prAptaH / grAmaM bhavAn prAptaH / prApto grAmo bhavatA / gato'yaM gatamanena / prApto'yaM prAptamanena / akarmakAt / zayito bhavAn zayitaM bhavatA / zliSAdayaH sopasargAH sakarmakA: AzliSTo guruM bhavAn / AzliSTo gururbhavatA 'dhA' dhAtu ko 'hi' Adeza ho jAtA hai / / 720 // takArAdi aguNa vibhakti ke Ane para abhihitaH abhihitavAn / svarAMta upasarga se pare dA saMjJaka dhAtu ko takArAdi aguNa vibhakti ke Ane para 't' ho jAtA hai / 729 // pra dAta = prattaM prattavAn nittaM nittavAn / dheT ko chor3akara dA saMjJaka ko takArAdi aguNa vibhakti ke Ane para 'id' Adeza ho jAtA hai // 122 // dhA OM = dhautaH dhautavAn / dattaH dattavAn / dattvA dattiH / dhAv-gamana karanA zuddha honA / dhAv ta 'chvoH zUThau pazcame ca' 661 sUtra se v ko U hokara avarNa se pare 'U' ko vRddhi ho jAtI hai // 723 // AdikriyA aura kartA meM 'kta' pratyaya hotA hai // 724 // prakRtaH kaTaM bhavAn -- Apane caTAI banAnA Arambha kiyaa| prakRtaH kaTaH bhavatA- Apane caTAI bnaaii| suptaH bhavAn prasuptaM bhavatA / yahA~ 'pra' zabda Adi kriyA kA dyotaka hai / gatyartha, akarmaka aura zliSAdi dhAtu se kartA meM 'kta' pratyaya hotA hai // 725 // gataH prAptaH bhavAn grAmaM prAptaH bhavatA grAmaH prAptaH ayaM gataH anena gatam / ityAdi / akarmaka Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 kAtantrarUpamAlA zlipa aalinggne| adhiyita: khaTvAM bhavAn / adhizayitA khaTvA bhavatA / upasthito guruM bhavAn / upasthito gururbhavatA / upasito guruM bhavAn / upAsito gururbhavatA / vasa nivAse / anRSito guruM bhvaan| anUSito gururbhavatA / anujAto budhaM candramA: anujAto budhazcandramasA 1 ArUDho vRkSa kapi: ArUDho vRkSa: kapinA / jRSujhSu vayohAnau / anujIrNo vRSalI bhana / anujIrNA kRpalI bhajatA kto'dhikaraNe ca dhrauvyagatipratyavasAdanArthebhyaH // 726 // dhuvasya bhAvo dhauvyaM pratyavasAdanaM bhojanaM / dhauvyArthebhyaH gatyarthebhya: pratyavasAdanArthebhyazca to bhavati adhikaraNe idameSAmAsitaM / idamAsitamebhiH / atrAsito'yaM / idameSAM yAtaM / idaM / tairyAtaM / grAmaM te yAtAH / idameSAM bhuktaM / idaM tairyuktaM / odanaM te bhuktAH / idameSAM pItaM / payastai: pItaM / payaste pItA; / pIta payaH / jyanubandhamatibuddhipUjArthebhyaH ktaH // 727 // matiricchA buddhirjJAnaM pUjA satkAra: / jyanubandhamatibuddhipUjArthebhya: kto bhavati vartamAnakAle bhAve karmaNi kartari ca yathAsambhavaM / jimidA snehne| minnaH / svitraH / divaNNaH / rAjA mata: / satAmiSTa: buddhau rAjJAM buddhaH / rAjJA jJAta: / pUja pUjAyAM / rAjJAM pUjitaH / satAmarcitaH / napuMsake bhAve ktaH / / 728 // bhAve to bhavati napuMsake / upAsitamatra / sujalpitaM / kumArasya zakti / As upavezane / AsitaM putrasya edhita / yuT ca / / 729 // bhAve napuMsake yuT ca bhavati / bhavanaM / pacanaM / yajanaM / vasanaM / devanaM / todanaM / rodanaM / karaNaM / manana / ityAdi sarvamavagantavyaM / se-zayitaH bhavAn, zayitaM bhavatA / zliSAdi dhAtu upasarga sahita sakarmaka kahalAtI haiM / AzliSTaH guruM bhavAn, AzliSTa: guru: bhavatA ityAdi / dhauvyArthaka, gatyarthaka aura bhojanArthaka pratyavasAdanArthaka dhAtu se adhikaraNa artha meM 'kta' pratyaya hotA hai / / 726 // dhruva ke bhAva ko dhauvya kahate haiN| bhojana ko pratyavasAdana kahate haiN| As dhAtu se--AsitaM, idaM eSAM AsitaM idaM AsitaM ebhiH arthAt yaha yahA~ baiThA hai| ityaadi|| ji anubaMdhadhAtu se, mattibuddhi pUjArtha vAle dhAtu se 'kta' pratyaya hotA hai // 727 // yathA sambhava vartamAna kAla meM bhAva, karma aura kartA meM kta pratyaya hotA hai / mati--icchA, buddhi-jJAnaM, pUjA-satkAra / jimidA-sneha karanA / 'dAddasya ca' 705 sUtra se takAra ke Ane para dakAra aura takAra donoM ko nakAra ho jAtA hai| minnaH, svinaH zivaNNaH, manuG-mata: 710 sUtra se paMcama akSara kA lopa huA hai / iSu-icchAyA iSTaH, budha-buddhaH pUjita: arcita: / satAm arcita: sajjanoM se pUjA gyaa| napaMsakaliMga meM bhAva meM 'kta' pratyaya hotA hai // 728 // As-upAsitam atra / sujalpitam / zayitaM kumArasya, kumAra kA sonaa| edhitam ityAdi / bhAva meM napuMsaka liMga meM 'yuda' bhI hotA hai / / 729 / / 'yuvulAmanAkAntA:' 5593 sUtra se yu ko 'ana' Adeza hokara ana vikaraNa aura 'anicavikaraNe' se guNa hokara-- bhavanaM pacanaM yajanaM ityAdi / aise hI sabhI meM samajha lenA : Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantaH tacchIlataddharmatatsAdhukAriSvA kyaH // 730 // AkveH ko'rtha: kvipamabhivyApya ityarthaH / tacchIlAdiSu kartRSu ata: pare kecitpratyayA veditavyAH / tRn / / 731 // tacchIlAdiSu dhAtostRn bhavati vaditA janApavAdAna mUrkhaH / maNDayittAra: zrAviSThAyinA: / adhItR jJAnaM / bhAjyalukRJbhUsahirucikRtivRdhicariprajanApatrapanAmiSNuc / / 732 // ebhyaH iSNuc bhavati tacchIlAdiSu / zrAjiSNuH / alariSNuH / bhaviSNuH / sahiSNuH / rociSNuH vatiSNuH / vardhiSNuH / cariSNuH / prajaniSNu: / trapUrNa lajjAyAM / apatrapiSNuH / inantebhya: / dhArayiSNuH / madipatipacAmudi // 733 // udyupapadebhya ebhya iSNucbhavati tacchIlAdiSu / unmadiSNuH / utpatiSNuH / utpaciSNuH / jibhuvoH SNuk / / 734 / / AbhyAM SNugbhavati tacchIlAdiSu / jiSNuH / bhUSNuH / dhimaNDicalizabdArthebhyo yuH // 735 // ebhyo yurbhavati tacchIlAdiSu / kupa krudha ruSa rope / kopana: / krodhana: / roSaNaH / ete krudhyAH / maNDya rthAt / maDi bhUSAyAM / maNDanaH / bhUSa alaGkAre / bhUSaNaH / calparthAt / cala kalpane / calanaH / duve kapi calane / vepana: / kampana: 1 zabdArthAt / khaNa: bhASaNa; / kvip paryaMta tacchIla, taddharma, tatsAdhukAri artha meM pratyaya hote haiM / 1730 // sUtra meM 'A sve:' kA kyA artha hai ? vivap ko vyApta karake hai arthAt isase Age tatsvabhAva Adi kartA artha meM kucha pratyaya jAnanA caahiye| tatsvabhAva Adi artha meM dhAtu se tan pratyaya hotA hai 731 / / baditA, muNDayitA, adhItR jJAnaM ityAdi / bhrAji, alaMkR, bhU sahi ruci vRti vRdhi cari prajana, apatrapa aura innata se tatsvabhAva Adi artha meM iSNuc pratyaya hotA hai // 732 / / hokara bhrAj iSNu = bhrAjiSNuH, alaMkariSNuH bhaviSNuH sahiSNu: rociSNuH vartiSNu: vardhiSNu: cariSNuH prajaniSNuH apatrapiSNuH / inaMta se-dhArayiSNuH kArayiSNuH Adi / ut upapada hone para mada, pata, pacadhAtu se iSNaca pratyaya hotA hai // 733 // tatsvabhAva Adi artha meM / unmadiSNu: utpatiSNa: utpaciSNuH / / tatsvabhAva Adi artha meM ji aura bhU se 'SNuk pratyaya hotA hai // 734 // jiSNu: bhUSNuH / tatsvabhAva Adi artha meM krudha, maNDu cala, zabda ina artha vAle dhAtu se 'yu' pratyaya hotA hai // 735 // 'yuvulAmanAkAntAH' 559 sUtra se yu ko 'ana' hokara rUpa bneNge| krudh kup rUpa roSa artha meM haiM kopana: krodhana: roSaNaH / maNDana artha meM-maDi-bhUSAyAM-maNDana:, bhUSa-alaMkAre bhUSaNaH cala artha meM--cana kaMpane-calanaH, vepanaH, kampanaH / zabda artha se...ravaNa: bhASaNa: / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 kAtantrarUpamAlA rucAdezca vyaJjanAdeH // 736 // vyaJjanAdezca rucAdergaNAt yurbhavati tacchIlAdiSu / rocanaH / locanaH / vartana: / varddhanaH / dopana: / tato yAtervaraH // 737 // tAprAyivAntAdyAdharI bhavati hAdiSu / tyagiti iti yalopazca / yAyAvaraH / kasipisibhAsIzasthApramadAM ca // 738 // eSAM varo bhavati tacchIlAdiSu / ghoSavatyozca kRti / / 739 // ghoSavati tau ca kRti neD bhavati kasvaraH / pesvaraH / bhaasvr:| IzvaraH / sthAvaraH / pramadvaraH / sanantAzaMsibhikSAmuH // 740 // sanantasyAzaMsebhikSezca urbhavati tacchIlAdiSu / bubhUSuH / pipAsuH / bubhukSuH / cikISuH / zaMsa-stutI c| AzaMsuH / bhikSa yAJcAyAM / bhikSuH / . uNAdayo bhUte'pi / / 741 // uNAdayaH pratyayA vartamAne bhUte'pi bhavanti / kRvApAjimIsvadisAdhyazUduSaNijanicaricaTibhya uN / 742 / / ebhyo dhAtubhya uN pratyayo bhavati / NakAra idvadbhAva: / karotIti kAru vA gatigandhanayo: / vAtIti vAyuH / pAyuH jAyuH / mI hiMsAyAM / mAyuH svada AsvAdane / svAduH / sAth saMsiddhau sAdhyatIti sAdhuH / vyaJjanAdi aura rucAdi gaNa se tatsvabhAva Adi artha meM 'yu' pratyaya hotA hai / 1736 // rocana: locana: vartana: varddhana: dIpana: ityaadi| cekrIyitAnta se tatsvabhAvAdi artha yAt se vara pratyaya hotA hai / / 737 // yAyAvaraH / 'yasyAnini' ityAdi sUtra se yakAra kA lopa huA hai / kas pis bhAs Iza sthA aura pramada se tatsvabhAvAdi artha meM 'vara' pratyaya hotA hai / / 738 // ghoSavAn se pare kRdanta pratyaya ke Ane para id nahIM hotA hai ||739 // kasvara: pasvara: bhAsvara: Izvara: sthAvara: pramadUraH / sannata, AzaMsi aura bhikSA se tatsvabhAvAdi artha meM 'u' pratyaya hotA hai // 740 // bhavitum icchu: bubhUSuH saba sanata ke pichale sUtra lgeNge| pipAsu: bubhukSuH cikIrSuH / zaMs-stuti artha meM hai AzaMsuH bhikSa-yAcA karanA bhikssuH| uNa Adi pratyaya vartamAna aura bhUta meM bhI hote haiM // 741 // kR, vA, pA, ji, mI, svadi sAdhi azUG ha, SaNi, jani, cari aura caT se 'uNa' pratyaya hotA hai // 742 // NakArAnubaMdha id vat bhAva ke liye hai / karoti iti kAru: vAtIti vAyuH pAyuH jAyu: mAyu: svAduH sAdhu: aznuH, dAru: sAnuH jAnuH cAru: cAduH / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantaH 353 azU vyAptau / aznute iti aznuH / dR ki vidAraNe / dRNAtauti dAruH / paNu dAne / sanotIti / sAnuH / ani prAdurbhAva / jAyata ihi jAnu / yara gatimAmayaH / caratIti cAru: / caTa vigatau / caTatIti cATuH / 'sarvadhAtubhya as' bhanu jJAne / sa gatau / tija nizAne / rujo bhaGge / mana: / sara: / teja: / rogH| bhaviSyati gamyAdayaH / / 743 / / / auNAdikA gabhItyevamAdayaH bhaviSyati bhavanti / bhaviSyatkAlavRttibhyaH gamAdibhyaH inAdayaH syurityrthH| gamerinNinau ca // 744 // gamlu gatAvityetasmAddhAtorinNinau bhavataH / grAmaM gamiSyatIti grAmaM gamI / grAma gAmI / bhavatezca // 745 / / bhU sattAyAM ityetasmAddhAtoringinau bhavata: bhaviSyakAle / bhaviSyatIti bhavI bhaavii| ityAdi sarvamuNAdiSu veditavyam / vuNtumau kriyAyAM kriyArthAyAm // 746 / / kriyAyAM kriyArthAyAmupapade dhAtorpaNtumau bhavataH bhaviSyadarthe vartamAnAt / pAcako vrajati / paktuM vrajati / pakSyAmi iti vrajatItyartha: / evaM gantuM dAtuM pAtuM dharituM tarituM yoktuM bhoktuM sraSTuM draSTuM praSTuM / sahivahorodavarNasya / / 747 / / sahivahoravarNasya otvaM bhavati dhuTi pre| soDhuM / boDhuM / 'sarvadhAtubhyaH as' isa sUtra se sabhI dhAtu se as pratyaya hotA hai| manujJAne--manas = manaH, s-saras = sara; tija--nizAne--tejas = tejaH, ruja se rogaH / auNAdika gamI Adi bhaviSyat kAla meM hote haiM // 743 / / bhaviSyatkAlavartI gamAdi se in Adi pratyaya hote haiN| gam dhAtu se in Nin pratyaya hote haiM / / 744 // grAmaM gamiSyati iti mamI, gAmI, grAmaM gamI / in gamin Nin se gAmin banA hai| bhU dhAtu se bhaviSyakAla meM in Nin pratyaya hote haiM 745 // bhaviSyati iti bhavina bhAvin / bhavI bhAvI / uNAdi pratyayoM meM sabhI ko samajha lenA caahiye| kriyA aura kriyA kA artha upapada meM hone para bhaviSyat artha meM vartamAna dhAtu se 'vuNa' aura 'tum' pratyaya hote haiM / / 746 // pac 'yuvulAmanAkAntA' sUtra 559 se vuNa ko 'aka' hokara NAnubaMdha se vRddhi hokara pAcakaH kAraka: ityAdika baneMge tum pratyaya se--pahuM vrajati arthAt pakAyegA isaliye jAtA hai / gantuM dAtuM pAtuM Adi bneNge| saha vaha ke avarNa ko dhuTa ke Ane para 'o' ho jAtA hai // 747 // 'hoDhaH' sUtra se ha ko da hokara tuM ko dUM hokara moDhuM voDhuM banA hai / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 kAtantrarUpamAlA zantrAnau syasahitau zeSe ca / / 748 // kriyArthAyAM kriyAyAmupapade bhaviSyadarthe vartamAnAddhato: sthena sahitau zavAnau zAnazau bhavataH / kariSyAmi iti vrajati kaTaM kariSyan vrajati / kaTaM kariSyamANo vrajati / zeSe ca kariSyatIti kariSyan kariSyamANaH / yakSyan yakSyamANaH / padarujavizaspRzo vA ghaJ / / 749 // eSAM ghaJ bhavati vA / pAdaH / vezaH / sparzaH / uca samavAye auka: / bhAve // 750 / / sarvasmAddhAtorghaJ bhavati / pAkaH / yAgaH / yogaH / tyaja hAnau / tyAgaH / bhogaH / bhAgaH / pAra: / bhAvaH / ityAdi // / / 75 / / indheH paJcamasya lopo bhavati bhAvakaraNayo- vihite ghatri pare / JiindhI dIptau / indhanaM edhaH / / raJjerbhAvakaraNayoH / / 752 / / raJjerbhAvakaraNavihite tri pare paJcamo lopyo bhavati / raJja sage / raJjanaM rAgaH / upasargAdasudubhyAM labheH prAg bhAt khalghaJoH // 753 // sudurvarjitAdupasargAtparasya labherbhAt prAG makArAgamo bhavati khalghaJoH parataH / kriyA hai prayojana jisakA aisA jo kriyAvAcaka pada vaha upapada meM hone para bhaviSyat artha meM vartamAna dhAtu se 'sya' sahita zantRG aura Anaz pratyaya hote haiM ||748 // zantRG kA antu aura Anaza kA Ana rahatA hai / kR sya ant 'an vikaraNa: kartari se anU hokara 'ani ca vikaraNe' se guNa hokara kariSyant banA hai asaMdhyakSarayorasya tautallopazca 26' sUtra se Sya ke akAra kA lopa huA hai / punaH liMga saMjJA hokara sivibhakti meM kariSyan banA hai| 'Anmonta Ane' sUtra 498 se Ana ke Ane para Atmane pada meM akArAMta se makAra kA Agama hotA hai ata: 'kariSyamANa:' banA / kaTaM kariSyamANaH vajati -- kaTa ko banAegA isaliye jAtA hai| yaj se -- yakSyan yakSyamANaH / pada ruja viz aura spRza se vikalpa se ghaJ pratyaya hotA hai // 749 // pAda: roga: veza: sparza: uca- samavAya artha meM hai usase oka: banatA hai I sabhI dhAtu pac se pAka: yoga: bhogaH ityAdi / se bhAva meM ghaJ hotA hai ||750 // bhAva aura karaNa meM ghaJ pratyaya ke Ane para indhU ke paJcama akSara kA lopa ho jAtA hai // 751 // JiindhI- dIpta honA indhanaM- edhaH / 'se bhAva karaNa meM ghaJ ke Ane para paMcama kA lopa ho jAtA hai // 752 // raJja raJja - raMganA raJjanaM-- rAgaH / sudur ko chor3akara anya upasarga se pare khal aura ghaJ pratyaya ke Ane para labha ke 'bha' se pahale makAra kA Agama ho jAtA hai // 753 // DulabhaS- - prApta karanA / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantaH 355 upasargANAM ghaji bahulam / / 754 / / upasargANAM dIghoM bhavati bahulaM ghaji pare Dulabha prAptauM / upalambha: upAlambhaH / pralambhaH pAlambha: / asudurvyAmiti ki / sulabha: durlabhaH / / akartari ca kArake sNjnyaayaam||755 // kartRvarjite kArake bhAve ca saMjJAyAM ghaJ bhavati / dIyate asmAditi dAya: / cIyate'smAditi cAya: / evaM vidhAtaH / asa-kSepaNe prAsyate asmAditi / prAsa: / AhAraH / viharanyasminniti vA vihAraH / bhujyate iti bhogH| svrvdgmigrhaaml||756 // svarAntAdamigrahibhyazca al bhavati bhAve / bhUyate bhavanaM vA bhavaH / bhayanaM bhayaH / jaya jayaH / varaNaM varaH / daraNaM daraH / gamanaM gama: / grahaNaM grahaH / / TvanubandhAdathuH // 757 / / svamubAra pudi / duI dine / vepathuH / dudu upatApe / davathuH / TuvepR / vepanaM vepathuH / TuNadi samRddhau / nandathuH Tuvam udgiraNe / vamathuH / Tu ozvi gativRdayoH / zvayathuH / DvanubandhAtrimaktena nirvRtte / / 758 // DvanubandhAddhAtostemagbhavati tena dhAtvarthena nirvRtte / pAkena nirvRtaM pavitramaM / evaM kAraNena nirvRttaM kRtrim| yAcivichipachiyajisvapirakSiyatAM nng||759 // ebhyo naG bhavati bhaave| yaaccaa| chvoH zUThau iti shkaarH| viznaH / praznaH / yajJa: / svapnaH / rakSaNa: / yatI prayatle / prayatma: / ghaJ pratyaya ke Ane para bahulatA se upasarga ko dIrgha ho jAtA hai / / 754 // upalambhaH upAlambhaH pralambhaH prAlambhaH / suSar ko chor3akara aisA kyoM kahA ? sulabha: durlabhaH / inameM makAra Agama aura dIrgha nahIM huA hai| karta varjita kAraka aura bhAva meM saMjJA artha meM ghab pratyaya hotA hai // 755 // dIyate asmAt iti dAya: cIyate-cAya: han se vidhAtaH as-prAsa: hU-AhAraH vihAra: bhoga; ityaadi| svarAMta se aura vu, gama, graha dhAtu se bhAva meM 'al' pratyaya hotA hai // 756 // bhUyate bhavanaM vA bhava:, bhaya: jayana-jaya: vara: daraH gamaH grahaH / Tu anubandha dhAtu se bhAva meM 'athu' pratyaya hotA hai // 757 // Tu veSa-vepathuH Tudu--upatApe--davathuH kaMpazuH TuNadi-samRddhau-naMdathuH Tuvamu-udgiraNevamathuH Tuozci, gati vRddhayoH vayathuH / i anubaMdha dhAtu se nivRtta artha meM "trimA pratyaya hotA hai // 758 // pAkena nivRttaH pavitrama 'cavargasyakirasavarNe' se k huA hai| kArakeSNa nivRtta: kRtrima banA / yAca vicha praccha yaj svap rakSa aura yat se bhAva meM 'na' hotA hai / 759 // yAcA vana 'chvauH zUTho paMcame ca' sUtra 661 se chakAra ko zakAra hokara viznaH prazna: yaj se na ko ba hokara 'jaboja:' niyama se yajJaH svapnaH rakSNaH prayatnaH / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 kAtantrarUpamAlA upasarge daH kiH // 760 // upasarge upapade dAsaMjJakAtkirbhavati bhAve / Alopo'sArvadhAtuke ityAkAralopa: / AdiH / AdhiH / vyAdhiH / sandhiH / nidhiH| karmaNyadhikaraNe ca // 761 // karmaNyupapade dAsaMjJakAtkirbhavati adhikaraNe ca / bAlA dhIyante'smitriti bAladhiH / evaM jaladhiH / vAridhi: / abdhiH / vArdhi: / ambhodhiH / karmavyatihAre Naca khiyaam||762 / / kriyAvyatihAre vartamAnAddhAto: bhAve Nac bhavati striyAM / tatra na vRdhyAgama: kintu vRddhirAdau saNi iti vRddhiH / kriyAvyatihAre kA AhvAne rodane ca / puna: puna: vyavakrozanaM vyavakroza: / vyavakroza evaM vyAvakrozI / hasi vihasane / puna: puna: vyavahasyate vyavahAsaH / vyavahAsa eva vyavahAsI / abhividhau bhAve innn||763|| abhividhiriti ko'rthaH / abhivyApte: sAkalyena kriyAsaMbandha ityarthaH / abhividhau gamyamAne dhAtorinaN bhavati bhAve svArthe aN bhavati / kuTa kauTilye / saMkuTanaM saMkoTinaM / saMkoTinameva sAMkoTinaM vartate / evaM sAMrAviNam / sAMhAsinaM vartate / ssaanubndhbhidaadibhystvng||764|| upasarga upapada meM hone para dA saMjJaka se bhAva meM 'ki' pratyaya hotA hai // 760 // 'Alopo'sArvadhAtuke' sUtra se AkAra kA lopa ho gayA A 'dA' i= Adi: Adhi: vi A dhA i=vyAdhiH sandhi: nidhi: 1 karma upapada meM hone para dA saMjJaka se adhikaraNa artha meM 'ki' pratyaya hotA hai / / 761 // bAlA dhIyate asmin iti bAladhi: jaladhi: vAridhi: ap dhA i= abdhi: vArSiH ambhodhi: ityaadi| kriyA vyatihAra artha meM vartamAna dhAtu se bhAva meM strIliMga meM 'Nac' pratyaya hotA hai // 762 // usameM vRddhi kA Agama nahIM hotA hai kintu vRddhirAdausaNe' sUtra se vRddhi hotI hai kru" dhAtu-AhvAnana karane aura rone artha meM hai| punaH punaH vyavakrozanaM vyavakroza: / vyavakroza evaM vyAvakrozI / hasa haMsanA punaH puna: vyavahasyate vyavahAsa: vyavahAsa eva vyAvahAsI banA hai| abhividhi artha meM dhAtu se bhAva meM inaN aura svArtha meM aN pratyaya hotA hai // 763 // abhividhi kise kahate haiM ? abhivyApti ko kahate haiM abhivyApti se saMpUrNatayA kriyA kA saMbaMdha honA / kuTakauTilye saMkuTanaM---saMkoTinaM, saMkoTinameva-sAMkoTinaM saMrAva--sArAviNaM saMhAsa se-saahaasin| SAnubaMdha se aura bhidAdi se bhAva meM strIliMga meM 'aG' pratyaya hotA hai // 764 // Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta: 357 SAnubandhebhyobhidAdibhyazca bhAve ajh bhavati striyaaN| kRpa kRpaayaaN| kRpa sAmathye / kRpA / vyathaduHkhabhayacalanayoH / vyathA / vyadha tADane vyadhA / chidir chidA / guhU saMvaraNe / guhA / smRha IpsAyAM sphaaH| Atazcopasarge // 765 // upasarge upapade AkArAntAddhAtoraGbhavati striyAM / sandhyA / saMsthA / upadhA / antardhA / rogAkhyAyAM khutra // 766 // rogAkhyAyAM dhAtorvaJ bhavati striyAM / prvaahikaa| prachardikA / saMjJAyAM ca // 767 // saMjJAyAJca dhAtorduJ bhavati striyAM / bhaJjo Amardane / uddAlapuSpANi bhajyante yasyAM krIDAyAM sA uddaalpusspbhnyjikaa| evaM shaalpusspprvaahikaa|| praznAkhyAnayorijyuJ ca vaa||768 // prazne AkhyAne avagamyamAne dhAtorin bhavati vuzca bhavati / vAgrahaNAt yathAprAptaM ca / tvaM kA kArimakASIM: kAM kArikAM kA kriyAM kA kRtyAM / ahaM sarvAM kArimakArSa sarvA kArikA sarvAM kriyAM sarvA kRtyaaN| evaM tvaM kAM kAraNAmakArSIH / tvaM kA pAcikAmapAkSI; / kAM pakti / navyanyAkroze // 769 // nayupapade Akroze gamyamAne dhaatornirbhvti| akaraNiste vRSala bhUyAt / jIva praanndhaarnne| evamajIvaniH / jana janane ajananI: aprANanIH / kRpa--kRpA aura sAmarthya meM hai kRp a 'striyAmAdA' se 'A' pratyaya hokara kRpA, vyathA, vyadhA, vidA bhidA, guhA ! smRh--spRhaa| upasarga upapada meM rahane para AkArAMta dhAtu se strIliMgA meM 'aG hotA hai // 765 // saMdhyA, saMsthA, aMtardhA, upadhA Adi / roga vAcaka dhAtu se strIliMga meM vujU hotA hai // 766 // pravAhikA, prchrdikaa| saMjJA artha meM dhAtu se strIliMga meM vuJ pratyaya hotA hai // 767 / / buJ ko aka hokara "uddAlapuSpa tor3e jAte haiM jisa krIr3A meM vaha uddAlapuSya bhaJjikA hai" bha-Amardana karanA / zAlapuSpa pravAhikA / prazna aura AkhyAna artha meM dhAtu se ina aura uJ pratyaya hote haiM 1768 // vA grahaNa karane se yathAprApta hote haiM / kR se iJ hokara kAri bana kara rUpa caleMge vuJ ko aka hokara kArikA bneNge| tvaM kAM kArimakArSI: kAM kArikA kA kriyAM kA kRtyAM / tumane kyA kArya kiyA, kisa kArya ko, kriyA ko, kisa kRtya ko kiyA / aise maine sabhI kArya kiye ityAdi / nab upapada meM hone para Akroza artha meM dhAtu se 'ani' pratyaya hotA hai // 769 // akaraNi: jIva dhAtu se--ajIvani: ajanani: aprANaniH / Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 yuTca ||770 // napuMsake bhAve yuT bhavati / gamanaM / isa hasane / hasanaM / zayanaM / yajanaM / karaNAdhikaraNayozca / / 779 / / karaNe'dhikaraNe ca yuT bhavati / ovazca cchedane idhmAni prakarSeNa vRzcyante anena asminniti vA idhmapravrazcanaH / gau: duhyate anayA'syAmiti godohanI sattUni dhIyante saktudhAnI sthAnaM / AsanaM / yAnaM / yajanaM / kAtantrarUpamAlA karaNAdhikaraNayozca puMsi saMjJAyAM gho bhavati / puMsi saMjJAyAM dhaH // 772 // chAderghe smantrankvipsu ca // 773 // chAde: hrasvo bhavati is in tran kvip eSu parataH / chada Sad saMvaraNe / ura: chAdyate aneneti urazchadaH / evaM dantacchadaH / chadma / arcizucirucihusRpichAdichardibhya is // 774 / / ebhya is bhavati / arciH / zociH 1 zeciH / haviH / sarpiH / chadiH / charda vamane / chardiH / sarvadhAtubhyo man // 775 // chadigamipadinIbhyastran // 776 // ebhyaH paraH tran pratyayo bhavati / chAdyate aneneti chatraM / kvip / tanucchat / kurvanti aneneti karaH / zRNvantyaneneti zravaH / lIG zleSaNe / lIyante asminniti layaH / bhAva artha meM napuMsakaliMga meM 'yuT' hotA hai ||770 || hasanaM ityAdiyu ko ana huA hai| karaNa aura adhikaraNa artha meM 'yuTa' hotA hai // 771 // o badhU - chedanA / idhyAni prakarSeNa vRzcyaMte anena asminniti vA idhma pravRzcanaH / go duhI jAtI hai jisake dvArA athavA jisameM vaha -- godohanI / satUni dhIyaMte asyAM saktudhAnI sthA ana= sthAnaM, AsanaM yAnaM yajanaM / karaNa adhikaraNa meM saMjJA artha meM pulliMga se 'gha' pratyaya hotA hai // 772 // gha is in tran kvip pratyaya ke Ane para 'chAda ko hrasva hotA hai // 773 // chada - saMvaraNa karanA / ura: chAdyate aneneti - urazchadaH dantacchadaH / chaan = chadya / arca, zuc ruc hu, sup chAd aura chardi se 'is' pratyaya hotA hai || 774 // arcis rocis zocis havis marphis chadis chardis liMga saMjJA hokara si vibhakti meM arci rociH zociH Adi baneMge 1 sabhI dhAtuoM se 'an' pratyaya hotA hai // 775 // chad gam pada aura nI se 'jan' pratyaya hotA hai ||776 // chAdyate anena iti cha / kvip-- tanuM chAdayati iti tanucchat / 'gha' pratyaya se -- kurvati aneneti karaH zRNvatyaneneti zravaH / lID-zleSaNa karanA lIyate asminniti laya: 1 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdanta: 359 ISahuHsuSu kRcchrAkRcchrArtheSu khal / / 777 // kRcchU duHkhaM duro'rthaH / akRcchre sukhaM sorarthaH / eSpapadeSu kRcchAkRcchArtheSu khala bhavati bhAve karmaNi kartari ca / IpadaprayAsena kriyata iti ISatkara: kaTo bhavatA / duSkara: / sukaraH / ISadbodhaM kAvyaM / durbodhaM vyAkaraNaM / subodhaM adhyAtma / katRkarmaNozca bhUkatroH / / 778 // ISadAdiSUpapadeSu AbhyAM kartRkarmaNoH khal bhavati / ISadAdayasya bhavanaM ISadADhyaMbhavaM / bhavatA durADhyaMbhavaM / bhavatA svAyaMbhavaM / ISadADhyaH kriyate ISadADyaMkaro bhavAn / durADhyaGkaraH / svAyaMkaraH / / ADhyo yvadaridrAteH / / 779 / / ISadAdiSUpapadeSu AkArAntebhyo yurbhavati adaridrAte / / ISatpAna: somo bhavatA / duSpAna: / supAnaH / ISadyAna: / daryAna; suyAnaH / ISaddAnA / durdAnA / sudAnA / / alaMkhalvoH pratiSedhayoH ktvA vA / / 780 / / alaM khalu zabdayoH pratiSedhArthayorupapadayordhAto: ktvA vA bhavati / alaMkRtvAgacchati / khalukRtvA / alaMbhuktvA / khalubhuktvA / alaGkaraNena / khalukaraNena / ala bhojanena / khalubhojanena / ktvAmasandhyakSarAnto'vyayaM // 781 // ktvAmakArasandhyakSarAntAzca kRtsaMbhavA avyayAni bhavanti / avyayAcceti vibhaktInAM luka ekakartRkayoH pUrvakAle // 782 // ISat dur aura su upapada meM rahane para kRcchra akRcchra artha meM 'khal' pratyaya hotA hai // 777 // kRcchra--duHkha, akRcchu-sukha, ISat--binA prayAsa ke / yaha 'khal' pratyaya bhAva, karma aura kartA meM hotA hai| ISat aprayAsena kriyate iti ISatkaraH kaTa: duSkaraH sukaraH / Ighad bodha-kAvyaM, durbodhaM--vyAkaraNaM subodham adhyaatm| ISat dura su upapada meM hone para bhU kR dhAtu se kartA aura karma meM 'khala' pratyaya hotA hai // 778 // ISad Adayasya bhavana = ISad ADhyaM bhavaM durAyaM bhavaM svAyaMbhavaM 1 IpadADhya: kriyate = ISadADhyaMkara: bhavattA durADhyaMkara: svAyaMkara: / khAnubaMdha se akArAMta se pare anusvAra kA Agama hotA hai / ISadAdi upapada meM hone para daridrA ko chor3akara AkArAMta se 'yu' hotA hai // 779 / / ISatpAna: yu ko 'ana' huA hai / duSpAna: supAna: ISadyAna: ISaddAna: ityaadi| alaM aura khalu ye pratiSedha artha vAle zabda upapada meM hone para dhAtu se 'kRtvA' pratyaya vikalpa se hotA hai // 780 // __ alaMkRtvA, khalukRtvA, alaMbhUktvA khalu bhuktvA / pakSa moM- alaMkaraNena, khalukaraNena, alaMbhojanena khalu bhojnen| ktvA nakAra saMdhyakSarAnta kRt pratyaya se bane zabda avyaya hote haiM // 781 // 'avyayAcca' isa sUtra se vibhaktiyoM kA lopa ho jAtA hai| eka kartRka do dhAtvartha ke madhya meM pUrva kriyA ke kAla meM vartamAna dhAtu se 'ktvA' pratyaya hotA hai / 1782 // Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 kAtantrarUpamAlA ekaMkartRkayordhAtvarthayormadhye pUrvakriyAkAle varttamAnAddhAtoH ktvA bhavati / bhuktvA vrajati / snAtvA bhuGkte / gatvA gRhNAti / guNI ktvA serudAdikSudhaklizakuzakuSagRdhamRDamRdavadavasagrahAM // 783 // arudAdikSudhAdInAM ca ktvA seD guNI bhavati / udanubandhapUklizAM ktvi // 784 // udanubandhAputraH klizazca iD vA bhavati ktvApratyaye pare / devanaM pUrva pazcAtkiciditi devitvA dyUtvA / vRdhu / vardhanaM pazcAtkiciditi vardhitvA vRdhvA / sraMs s avasraMsane saMsitvA srastvA / zraMsitvA / bhrastvA pavitvA / pUtvA / klezitvA / kliSTvA / vyaJjanAdervyupadhasyAvo vA // 785 // uzca izca vii| vI upadhe yasyAsau vyupadhaH vyaJjanAderukAraikAropadhasyAvakArAntasya dhAtoH ktvA sed guNI bhavati / dyotitvA dyutitvA / lekhitvA likhitvA / tRSimRSikRSivaJciluJcyatAM ca // 786 // eSAM ktvA seT guNI bhavati vA / trivRSA pipAsAyAM / tarSitvA tRSitvA / mRSa sahane ca / marSitvA SitvA / kRSa vilekhne| karSitvA / kRSitvA / vaJca pralaMbhane / vaJcitvA / lu iti sautro dhAtuH / arttitvARtitvA / apanayane / lucitvA Rta zaphAntAnAM cAnuSaGgiNAM // 7 // isameM kAnubaMdha hotA hai| bhuj tvA 'cavargasya kiralavarNe' sUtra se kavarga hokara bhuktvA vrajati -- khAkara ke jAtA hai| yahA~ khAne aura jAne ko kriyA kA kartA eka hai| ise adhUrI kriyA bhI kahate haiM / snAtvA / bhuGkte / rudAdi kSudha kliza kuz kuS gRdha mRDa, mRda vada vasa graha dhAtu ko chor3akara ktvA pratyaya ke Ane para iT sahita dhAtu guNI hotI haiM // 783 // udanubaMdha, pU aura kliza dhAtu se ktvA pratyaya ke Ane para iT vikalpa se hotA hai // 784 // devanaM pUrvaM pazcAt kiMcit iti devitvA iT ke abhAva meM -- dyUtvA / nRdhu - vardhitvA vRdhvA, saMsitvA trastvA, aMsitvA bhrastvA, pavitvA, pUtvA klezitvA kliSTvA / vyaMjanAdi dhAtu, ukAra ikAra upadhAvAlI, evaM yakArAnta rahita dhAtuyeM ktvA pratyaya Ane para iTU sahita vikalpa se guNI hotI haiM ||785 // sUtra meM 'vyupadhasya' pada hai usakA artha uzca izca u aura i ko 'vamuvarNa' se u ko va hokara i milakara 'vi' dvivacana meM 'vI' bnegaa| vI upadhA meM haiM jisake use vyupadhA kahate haiN| jaise dhuta likha / dyotitvA lekhitvA likhitvA / tRp mRS kRS vaJc luJc Rt dhAtuyeM ktvA pratyaya meM iT guNI vikalpa se hotI haiM // 786 // bitRSA - pyAsa laganA / tarSitvA guNa ke abhAva meM - tRSitvA marSitvA mRSitvA karSitvA kRSitvA / citvA, luJcitvA / Rta dhAtu sUtra meM hai atitvA, RtitvA / thakArAnta phakArAnta anuSaMga sahita dhAtu ko ktvA ke Ane para iT sahita guNa vikalpa se hotA hai // 787 // Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantaH 361 thAntAnAM phAntAnAM cAnuSaGgiNAM ktvA seT guNI bhavati vA / zranya grantha sandarbhe / zranthitvA granthitvA / zrathitvA prathitvA / gupha gumpha dubhI grnthe| gumphitvA / guphitvA / jAntanazAmaniTAM // 788 // jAntanazAmaniTAM cAnuSaGgiNAM ktvA guNIbhavati vA / SaJja saGge / saMktvA saktvA / raJja rAge / raktvA / raMktvA / bhajo Amardane / ktvA bhaktvA / SvaJja pariSvaGge / svaktvA vaktvA / masjinazodhuTi // 789 // masjinazI svarAtparo kArAgamo bhavati dhuTi pare / dumasjo zuddhoM maMktvA maktvA / Naza adarzane / naMSTvA naSTvA / rudAdibhyakSa iD vA bhavati / nazitvA / // 790 // ijjati jahAterid bhavati ktvA pratyaye / hitvA / samAse bhAvinyanaJaH ktvo yap // 791 // anaJaH ktvAntena samAse bhAvini ktvApratyayasya yapAdezo bhavati abhibhUya / abhibhavanaM pUrvaM pazcAtkiciditi / abhibhUya sthitaM / vijitya prastutya / adhItya / upetya / I mInAtyAdidAdInAmAH // 792 // mInAtiminotidIGayaM dAmAmAyati pibati sthAsyati jahAtInAmAkAro bhavati yapi pare / mI hiMsAyAM pramAya / DumiG prakSepaNe / parimAya dIG kSaye / dID anAdare / pradAya / dAmAdInAmAM bAdhanArtha / AdAya | nimAya / pragAya / prapAya / prasthAya avasAya / vihAya zraM graMtha -- saMdarbha / zraMthitvA graMthitvA guNa ke abhAva meM anuSaMga kA lopa hotA hai / zrathitvA grathitvA / gumphU gumphitvA, guphitvA / kArAnta naza aniT anuSaMga sahita ko ktvA iT sahita meM guNa vikalpa se hotA hai ! 788 // saJja-- saMge-- saMktvA saktvA rakha-- raMganA raMktvA raktvA, bhaJja - bhaktvA bhaktvA svaUsvaktvA svaktvA / masji naz ko svara se pare ghuT vibhakti ke Ane para nakAra kA Agama hotA hai // 789 // dumarujo -- zuddha honaa| maMktvA maktvA 'sakAra kA saMyogAderlopaH' se lopa hokara ja ko g k ho jAtA hai| Naz-- naSTa honA naMSTvA naSTvA / rudAdi gaNa se iT vikalpa se hotA hai nazitvA / ohAk ko it ho jAtA hai // 790 // pratyaya ke Ane para / hitvA / naJ rahita ktvA pratyayAnta samAsa meM bhaviSyat artha meM 'ktvA' ko 'thap' Adeza ho jAtA hai ||791 // abhi- bhUtvA = abhibhUya abhibhavanaM pUrvaM pazcAt kiMciditi / abhibhUya sthitaM ji- ktvA ko yap = vijitsa ' dhAtostonta: pAnubaMdhe' sUtra 529 se hrasvAnta se takAra kA Agama hotA hai / prastutya adhItya, upetya nikRtya ityAdi / mIG Adi dhAtu ko yap pratyaya ke Ane para AkAra ho jAtA hai // 792 // "dA mA gAyati pibati" ityAdi ko yap ke Ane para AkAra hotA hai| moDa-hiMsA - pramAya Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 kAtantrarUpamAlA yapi ca // 793 // banatitanotyAdipratiSiddheTAM paJcamo lopyo bhavati Atazca adbhavati, yathAsambhavaM dhuTyaguNe yapi ca pare / pravatya pratatya pramatya prahatya / vA mH||794|| pratiSiddheTA makAro lopyo bhavati vA yapi ca pare / praNatya praNamya Agatya Agamya / ye vA // 795 // khani bani sani janAmantasya AkAro bhavati yakAre vA / khana khanane / prakhAya prakhanya pravAya pravanya / SaNu dAne / prasAya / prasanya / janI prAdurbhAve / prajAya prjny| laghupUrvo yapi // 796 // laghupUrva in ay bhavati yapi ca pare / prazamayya pragamayya / gaN saMkhyAne vigaNayya / Nam cAbhIkSNye dvizca padaM // 797 // ekakartRkayo: pUrvakAle vartamAnAddhAtorNam kvA ca AbhIkSNye padaM ca dvirbhavati / bhoja bhoja bajati / bhuktvA bhuktvA vrajati / pAMca pAMca bhuMkte / paktvA paktvA bhuGkte / dAyaM dAyaM tuSyati / datvA datvA tuSyati / pAyaM pAyaM tRSyati / pItvA pItvA tRSyati / karmaNyAkroze kRtraH khminy||798 / / karmaNyupapade kRtraH khamiJ bhavati Akroze gamyamAne / cauraMkAramAkrozati / aMdhakAra nirIkSyate / badhiraMkAraM zRNoti / pahuMkAraM gacchati / DumiG-prakSepaNa karanA parimAya, dIGkSaya honA----dID-anAdara karanA pradAya, dAmA Adi ke IkAra ko bAdhita karane ke liye yaha sUtra hai 'AdAya' nimAya, pragAya prapAya, prasthAya avasAya vihaay| vana tana Adi aura iT pratiSiddha dhAtu ke paMcama akSara kA lopa ho jAtA hai aura AkAra ko akAra ho jAtA hai // 793 // yathAsaMbhava dhuT aguNa aura yap ke Ane para / van---pravatya pratatya pramatya prahatya / niSiddha iT dhAtu ke makAra kA lopa vikalpa se hotA hai // 794 // yapa ke Ane para / Nam-praNatya praNamya, Agalya aagmy| khanvan san jan ke aMta ko yakAra ke Ane para vikalpa se AkAra ho jAtA hai // 795 // khan-khodanA-prakhAya prakhanya, pravAya pravanya, prasAya prasanya prajAya prajanya / yA ke Ane para laghu pUrva in ko aya ho jAtA hai / / 796 / / gama-pragamayya prazamayya / gaNa-saMkhyA karanA pragaNayya / eka kartRka do dhAtu ke pUrva kAla meM vartamAna dhAtu se Nam aura ktvA pratyaya hote haiM aura puna: puna: meM pada ko dvitva. ho jAtA hai / / 797 // bhojaM bhojaM brajati Nam huA hai ye avyayAnta pada ho gaye haiM bhuktvA bhuktvA vrajati / dAyaM dAyaM ityaadi| karma upapada meM rahane para Akroza artha meM 'kR' dhAtu se 'khamiJ' pratyaya hotA hai // 798 // caurakAram aMdhaMkAraM vadhiraMkAraM zRNoti / ityAdi / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 363 kRdantaH vido // 799 // yAvadityanirdiSTavAcI yAvadityupapade vindaterjIvatezca Nam bhavati / yAvadvedaM bhuGkte / yAvantaM labhate tAvantaM bhuGkte ityarthaH / yAvajjIvamadhIte / yAvantaM jIvati tAvantaM adhIte ityarthaH / karmmaNi copamAne // 800 // upamAne karttari karmaNi copapade dhAtorNam bhavati / cuDaka iva naSTaH / cUDakanAzaM naSTaH / gururiva abhavat gurubhAvamabhavat / ratnamiva nihitaM ratnanidhAya nihitaM / nimUlasamUlayoH kaSaH ||801 // nimUlasamUlayoH karmaNorupapadayoH kaSaterNam bhavati / nimUlakAeM kaSati nimUlaM kaSatItyarthaH / samUlakA kaSati samUlaM kaSatItyarthaH / abhrakASaM kaSati abhrakaSatItyarthaH / odanamiva pakkaH odanapAkaM pakkaH / ityAdi prayogAdanusarttavyam / striyAM ktiH ||802 // dhAtorbhAve ktirbhavati striyAM / ghoSavatyozca kRtIti neT / bhUyate bhavanaM vA bhUtiH / navanaM nutiH / stavanaM stutiH / vardhanaM vRddhiH / dhAraNaM dhRtiH / varttanaM vRttiH / yajanaM iSTiH / zru vizravaNe zravaNaM zrutiH / budha avagamane bodhanaM buddhiH / kAraNaM kRti bhramu avasthAne bhramaNaM, pacamopadhAyA dhuTi cAguNe iti upadhAyA dIrghaH bhrAntiH / RlyAdibhyo'pRNAteH kteH // 803 // pRNAtivarjitAdRkArAntAllvAdibhyazca parasya krtetrakAro bhavati / kR vikSepe karaNaM kIryata iti vA kIrNi: / garaNaM gIrNiH / lavanaM lUniH / pRNAtestu uroSTyopadhasya ca pR pAlanapUraNayoH pUraNaM pUrtiH / maraNaM mUrtiH / 'yAvat' pada ke upapada meM rahane para vinda aura jIv se Nam pratyaya hotA hai // 799 // yAvad vedu bhuMkte- jitanA milatA hai utanA khAtA hai yaha artha haiN| yAvajjIvaM adhIte - jaba taka jItA hai taba taka par3hatA hai / upamAna arthavAle kartA aura karma upapada meM hone para dhAtu se Nam pratyaya hotA hai ||800 // cUDaka iva naSTa:- cUr3akanAzaM naSTaH / guruH iva abhavat gurubhAvaM abhvt| ratnamiva nihitaM -- ratnanidhAyaM nihitaM / nimUla aura samUla karma upapada meM hone para kaS dhAtu se Nam pratyaya hotA hai // 801 // nimUlakA - nimUlaM kaSati aisA artha haiN| samUlakASaM kaSati - samUlaM kaSati / abhrakASaM kaSati / odanamiva pakva: odanapArka pakvaH / ityAdi prayoga se anusaraNa karanA cAhiye / dhAtu se bhAva artha meM strIliMga meM 'kti' pratyaya hotA hai // 802 // "ghoSavatyozca kRtItineT" isa niyama se id nahIM hotA hai| bhUyate bhavanaM vA bhUti: 1 kAnubaMdha ho gayA hai| navanaM--nutiH stavanaM stutiH vardhanaM vRddhiH dhRtiH vRttiH yaj - iSTiH zrutiH budhaH buddhi, kRtiH 'paMcamopadhAyA dhuTi cAguNe' sUtra se upadhA ko dIrgha hone se bhrAntiH / pR varjita RkArAnta aura lu Adi se pare kti ko nakAra ho jAtA hai // 803 // -vikSepaNa karanA- karaNaM kIryate iti vA kIrNiH 'Rdante- raguNe' se ir hokara 'irUro- rIrUrau' sUtra se dIrgha hokara banA hai| aise hI garaNaM gIrNi, lavanaM lUniH / pR - pAlana pUraNayo: 'uroSThyopadhasya Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 kAtantrarUpamAlA hAjyAglAbhyazca / / 804 // ebhyo dhAtubhyazca parasya kte: nakAro bhavati striyAM / ohAk tyAge hAnaM hAni: / jyA vayohAnau jyAnaM jyAniH / glAnaM glAniH / saMpadAdibhyaH kvim / / 805 // saMpadAdibhyaH kvim bhavati bhAve striyaaN| pada gatI saMpadyate saMpadanaM vA saMpat / Sadlu vizaraNagatyaksAdaneSu / / saMsadanaM saMsat / pariSadanaM pariSat / jayajoH kyp||806 // AbhyAM bhAve striyAM kyab bhavati / braj gatau pravrajanaM pravajyA ijyaa| za ca / / 807 // kRvo bhAve zo bhavati kyA ktizca striyaaN| krIyate karaNaM vA yaNAziSoyeM iti ikArAgama: kriyA dhAtostonta: pAnubandhe kRtvA kRtiH / zaMsipratyayAdaH / / 808 // . zaMse: pratyayAntAddhAto ve apratyayo bhavati striyAM zaMsu vistutau prazaMsanaM prazasyate iti vA prazaMsA / pratyayAntAt bubhUSaNaM bubhUSyat iti vA bubhUSA / vaca paribhASaNe vivakSaNaM vivakSA / vidhitsanaM vidhitsaa| pipatiSaNaM piptiyaa| pipAsanaM pipAsA / bobhUyanaM bobhuuyaa| knndduumaatrvikrssnne| svArtheyaN / kaNDvAderyaN kaNDUyanaM knndduuyaa| ca' sUtra 397 se RdaMta ko aguNa pratyaya Ane para ur ho jAtA hai aura "nAminovoraku vyaMjane" sUtra se ura ko dIrgha hokara 'pUrti:' banA he hI mRD ho pUrti: panA . hA jyA aura glA se pare kti ke takAra ko nakAra ho jAtA hai // 804 // ohAk-tyAge--hAnaM hAni:, jyA-kyohAnau jyAnaM jyAniH, glAnaM glAniH / saMpad Adi se bhAva meM strIliMga meM kviA hotA hai / / 805 // pada-gamana karanA saMpadyate saMpadanaM vA saMpat / Sadla-vizaraNagati avasAdana artha meM hai / saMsadanaM saMsat / pariSadanaM pariSat / vraj yaj se bhAva meM strIliMga meM kyA hotA hai // 806 // pravajanaM--pravrajyA, yajana ijyaa| 'khiyAM AdA' sUtra se A pratyaya hotA hai| kR dhAtu se bhAva meM strIliMga meM 'za' kyapa aura kti pratyaya hote haiM // 807 // kriyate karaNaM vA 'yaNAziSorye sUtra se ikAra kA Agama hokara 'za' pratyaya se kriyA banA, yahA~ 'striyA mAdA' sUtra se 'A' pratyaya huA hai| Age 'dhAttostonta: pAnubaMdhe' sUtra se kyap pratyaya meM pAnu baMdha hone se hasvAMta dhAtu se takAra kA Agama hokara kRtya A pratyaya hokara 'kRtyA' banA hai / kti se kRtiH banA hai| zaMsa aura pratyayAMta dhAtu se bhAva meM strIliMga meM 'a' pratyaya hotA hai / / 808 // zaMsu-stuti karanA / prazaMsanaM prazasyate iti vA prazaMsA "striyAmAdA" sUtra se 'A' pratyaya huA hai| pratyayAntase--bubhUSaNaM bubhUSyo iti vA bubhuussaa| vaca-paribhASaNa krnaa| vivkssnnN--vivkssaa| vidhitsanaM vidhitsaa| patitum icchati pipatiSati pipatiSaNaM piptissaa| pipAsanaM pipAsA / yobhUyanaM bobhuuyaa| kaNDUJ-gAtra vikarSaNa krnaa| svArtha meM yaN pratyaya huA hai 'kaNDvAderyaNa' kaNDUyanaM kaNDUyA / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantaH 365 gurozca niSThAyAM seTaH / / 809 / / niSThAyAM seTa: murumato dhAtorapratyayo bhavati striyAM / Iha ceSTAyAM IhanaM Ihyata iti vA IhA / IkSa darzana ikSaNaM / IkSA / evaM sarvamavagantavyam / bhAvasenatrividyena vaadiprvtvtrinnaa| kRtAyA rUpamAlAyAM kRdantaH paryapUryata // 1 // mandabuddhiprabodhArtha bhaavsenmuniishvrH|| kAtantrarUpamAlAkhyAM vRttiM vyararacatsudhIH / 2 / / kSINe'nugrahakAritA samajane saujanyamAtmAdhike / sanmAnaM nutabhAvasena muniye traividhadeve mayi // 3 // siddhAnto'yamathApi yaH svadhiSaNAgoMddhata: kevlm|| saMsparddhata tadIyagarvakuhare vajrAyate bhavacaH / / 4 / / iti kAtantrasya rUpamAlA prakriyA smaaptaa| atra upayuktA: shlokaaH| AkhyAtaM zrImadAdyAhatprabhorjejIyate bhuvi| yatprasAdAd vyAkaraNaM bhavet sarvArthasAdhakaM // 1 // niSThA pratyaya ke Ane para iT sahita dIrghavAle dhAtu se strIliMga meM 'a' pratyaya hotA hai // 809 // Iha ceSTA karanA, Iharna Ihyate iti vA Iha-a 'striyAmAdA' se A pratyaya hokara 'IhA' / Iz-dekhanA-IkSaNaM--IkSA / isI prakAra se sabhI ko samajha lenA cAhiye / isa prakAra se kRdanta prakaraNa samApta huaa| zlokArtha vAdigaNa rUpI parvatoM ke liye vajra ke sadRza aise zrImAn bhAvasena trividya munirAja ne isa kAtaMtra vyAkaraNa kI 'rUpamAlA' nAmaka TIkA meM kRdanta prakaraNa pUrA kiyA hai // 1 // maMdabuddhi ziSyoM ko prabodha karAne ke lie buddhimAn zrI bhAvasena munIzvara ne kAtaMtrarUpamAlA nAma kI vRtti ko racA hai // 2 // anya janoM ke dvArA saMstuta mujha bhAvasena vidyadeva kA to yaha siddhAMta hai ki apane se hIna janoM para anugraha kiyA jAya, samArajanoM para saujanya kiyA jAya aura apane se adhikajanoM meM sammAna pradarzita kiyA jAya // 3 // yadyapi yaha siddhAMta hai phira bhI jo apanI buddhi ke garva se uddhata hai aura kevala hama jaisoM ke sAtha mAtra spardhA yA IrSyA karate haiM unake garva rUpI parvata ko naSTa karane ke liye mere bacana vajra ke sadRza AcaraNa karate haiM // 4 // isa prakAra kAtaMtra vyAkaraNa kI rUpamAlA nAma kI prakriyA samApta huii| yahA~ upayukta zloka aura haiN| Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnanyarUpamAlA akArAdihasImAnaM varNAmnAyaM vitnvtaa| RSabheNArhatAdyena svanAmAkhyAtamAditaH / / 2 / / tathAhi, a eva svArthikeNA'kA tAdRg R RSabhAbhidhA / tadAdirhAvadhiH pAThokArAdihasImakaH / / 3 / / a: svare kaza varyeSu rAdirya: sa tu hAnvitaH / akArAdihasImAkhye pAThe'haM maMgalaM padaM // 4 // yatrAhapadasaMdarbhAd varNAmmAyaH pratiSThitaH / tasmai kaumArazabdAnuzAsanAya namonamaH // 5 // bAlyA kumAryA prathamaM sarasvatyApyadhiSThitaM / ahaM padaM saMsmaraMtyA tat kaumAramadhIyate // 6 // kumAryA api bhAratyA aGganyAsepyayaM kramaH / akArAdihaparyaMtastataH kaumAramityadaH / / 7 / / iti bhadraM bhUyAt / zlokArtha-- zrImAn prathama tIrthaGkara arhata prabhu kA yaha AkhyAta vyAkaraNa pRthvI tala para vizeSarUpa se jayazIla hotA hai| jisake prasAda se yaha vyAkaraNa saMpUrNa artha ko siddha karane vAlI hove // 1 // akAra ko Adi meM lekara 'ha' sImA paryaMta vargoM ke samudAya ko kahate huye zrImAn Adiprabhu RSabhadeva arhat parameSThI ne Adi meM apane nAma kA AkhyAta kiyA hai // 2 // arthAt arhat meM vargoM ke samudAya kA prathama akSara 'a' prathama hai aura varNoM kA aMtima akSara 'ha' aMta meM hai| isaliye Adi meM AdinAtha bhagavAn ne 'arhat' isa pada se apane nAma ko pragaTa kiyA hai| tathAhi zlokArtha--svArthika meM aNa aka se 'a' hI hai aura usI prakAra R se RSabha nAma AtA hai| usako Adi meM karake 'he' paryaMta jo pATha hai vaha AkArAdi se ha kI sImA taka hai arthAt akAra Adi meM hai aura hakAra aMta meM hai // 3 // ___svara meM 'a' vargoM meM ka hai aura ra ko Adi meM karake jo hai vaha 'ha' se sahita hai / akAra ko Adi meM lekara 'ha' paryaMta pATha meM 'arha pada hai vaha maMgalabhUta pada hai // 4 // jahA~ para 'arha' pada ke saMdarbha se vargoM kA samudAya pratiSThita hai usa kaumAra zabdAnuzAsana nAma kI vyAkaraNa ko bAraMbAra namaskAra hove // 5 // . brAhmI aura kumArI ne prathama hI sarasvatI se bhI adhiSThita 'arha' pada kA saMsmaraNa karate huye isa "kaumAra' vyAkaraNa kA adhyayana kiyA hai // 6 / / kumArI aura bhAratI ke aMga nyAsa meM bhI akAra ko Adi meM karake hakAra paryata yaha krama hai ata: isa vyAkaraNa kA nAma 'kaumAra' vyAkaraNa hai / 7 / / samApta iti bhadraM bhUyAt / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAdakartrI kI prazasti zaMbhucchaMda mahAvIra vIra sanmati bhagavan he vardhamAna trizalAnaMdana / he dharmatIrthakartA tumako, hai merA koTi koTi vaMdana // he maMgalakartA lokottama, he zaraNAgata rakSaka nirupama / isa kaliyuga ke bhI aMtima taka, tava avicchinna zAsana anupama // 1 // zrI kundakunda gurudeva muni ko merA zata zata hai praNAma / haiM mUlasaMgha meM kundakunda AmyAya sabhI saMgha meM lalAma // usameM sarasvatI gaccha mAnA, gaNa kahalAtA hai balAtkAra | inameM ho cuke munI jitane, una sabako merA namaskAra // 2 // kalikAla prabhAva dalita karane, utpanna huye ika sUrivarya / cAritracakravartI gurUvara, zrIzAMtisAgarAcAryavarya || ina paramparA meM deza bhUSaNAcArya munI jaga meM vishrut| una Adyaguru ke prasAda se, pAyA vyAkaraNajJAna adbhuta // 3 // zrI zAMtisiMdhu ke paTTaziSya, gurU vIrasAgarAcArya yatI / ve mere AryAdIkSAgurU unase hI huI maiM jJAnamatI || vIrAbda caubisa sau ninyAnave, hai zaradapUrNimA Azvina meM / kAtaMtra rUpamAlA kA yaha anuvAda pUrNa kiyA zubhadina meM // 4 // isa jaMbUdvIpa ke bharatakSetra meM AryakhaMDa meM karmabhUmi / bhArata kI rAjadhAnI mAnI yaha iMdraprastha uttama bhUmi // mahAvIra prabhU ke zubha paccIsa zataka nirvANa mahotsava meM / maiM bhI saMgha sahita yahA~ AI, jinadharma udyota rucI mana meM // 5 // dohA - yaha hindI anuvAda yut, sarala vyAkaraNa mAna / par3heM par3hAveM sarvajana, bane zreSTha vidvAn // 6 // Agama ke sUtrArtha ko, kareM ArSa anukUla / nija para ko saMtuSTa kara prApta kareM bhava kUla // 7 // yAvat jina Agama yahA~, jaga meM kare prakAza / tAvat yaha vyAkaraNa kRti, kare sujJAna vikAsa // 8 // * vardhatAM jinazAsanam* 1. IsvI san 1973 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhU sattAyAM edhaG vRddhau DupacaSuJ pAke piMdhu gatyAM SidhU zAstre mAMgalye ca NIG prApaNe saMs bhras avAsane dhvaMs gatau ca grathi vaki kauTilye Tunadi samRddhI vadi abhivAdanastutyoH daMza dazane Sajja svaMge vaMja pariSvaMge raja rAge SThivu kSivu nirasane klamu glAnI camu chamu jamu jimu adane kramu pAdavikSepe Su tru dru gu Rccha gamla sa pR gatau iSu icchAyAM yamu uparame pA pAne ghA gaMdhopAdAne ghmA zabdAgnisaMyogayoH sthA gatinivRttI mnA abhyAse dAN dAne dRzira prekSaNe prApaNe pariziSTa bhvAdigaNa kI dhAtuyeM parasmaipadI AtmanepadI ubhayapadI parasmaipadI parasmaipadI ubhayapadI AtmanepadI AtmanepadI AtmanepadI parasmaipadI AtmanepadI parasmaipadI parasmaipadI AtmanepadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI bhavati edhate pacati, pacate sedhati siddhyati nayati nayate sraMsate, dhaMsate dhvaMsate granthate, baMkate naMdati vaMdate dazati sajati pariSvajate raMjati niSThIvati klAmati AcAmati krAmati gacchati icchati yacchati pibati jighrati dhamati tiSThati manati prayacchati pazyati Rcchati Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parikSita 369 sa dhAvati zIyate sIdati eti adhIte vadati khajati R sa gatI zala zAtane Sadlu vizaraNamatyavasAdaneSu iNa matau ik smaraNe iG adhyayane vada vyaktAyAM vAci dhaja dhvaja vaja vraja gatau vara IpsAyAM cara gatibhakSaNayoH phala niSyattau zala valla Azugatau rada vilekhane gad vyaktAyAM vAci aTa paTa iTa kiTa kaTa gatau ye taMtusaMtAne ava rakSa pAlane tathU tvaSa tanukaraNe muSa steye kuSa niSkarSe khage hasane rage zaMkAyAM kage bocite vaha parikalpane raha tyAge duvamudgiraNe kramu pAdavikSepa camu chamu jamu jimu jhamu adane / vyaya kSaye (gatau-pANinI) aya vayamaya paya taya cayarayaNaya gatau kaNa nimIlane ramu kroDAyAM Namu prahNatve zabde ca parasmaipadI AtmanepadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI AtmanepadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadaM parasmaipadA AtmanepadA parasmaipadA AtmanepadI AtmanepadI carati phalati zalati radati gadati aTati vayati avati, rakSati takSati, tvakSati muSNAti kuSati khagati ragati kagati vahati rahati vamati kramati camati, jimati vyayati ayate kaNati ramate namati Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 kAtantrarUpamAlA rizati, ruzati Akrozati vizati tviSati kRSati AzliSati deSTi dviSTe dahati dyotate, zobhate, rocate Ahvayati bhajati bhajate zrayati zrayate kSipati kSAlayati arhati riza ruza hiMsAyAM kruza AhvAne gAne rodane ca liza viccha gatau kruza hvaraNadIptayo: viza pravezane tviSa dIptau kRSa vilekhane zliS AliMgane dviSu aprItI daha bhasmIkaraNe dhuta zubha ruca dIptau hRJ spardhAyAM vAci bhaja zriGga sevAyAM kSip kSAntau kSala zauce arha pUjAyAM Thauka tauka gatau bhrAj bhrASa dIptau dIpa dIptoM bhASa vyaktAyAM vAci jIva prANadhAraNe sphuTa parihAse naTa avasyaMdane kuTa chedane grasa kavalagrahaNe paTa vaTa granthe rAja dIptau bhrAsRT bhrAT glAsTa dIptau kAsa bhAsa dIptau biindhidIptau tu plavanataraNayoH bhaja zrIG sevAyAM trapUS lajjAya AtmanepadI AtmanepadI AtmanepadI AtmanepadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI AtmanepadI AtmanepadI parasmaipadI ubhayapadI garasagaTI parasmaipadI parasmaipadI AtmanepadI AtmanepadI AtmanepadI AtmanepadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI ubhayapadI AtmanepadI AtmanepadI AtmanepadI parasmaipadI ubhayapadI AtmanepadI Thaukate bhrAjate bhrASate dIpate bhASate jIvati sphuTati naTati kuTati asati paThati rAjati, rAjate bhAsate, 'bhrAjate, bhlAsate kAsate, bhAsate indhate tarati bhajati, zrayati trapate Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrantha grantha dambhU dabhe duva bIjasaMtAne yaj devapUjAsaMgatikaraNadAneSu vasa nivAse laT saptamI (vidhiliG) paMcamI (loda) hyastanI (laGa) adyatanI (luG) parokSA (liT) zrastanI (lUTa) AzI: (AzIrliG) bhaviSyatI (lRT) bhavati bhavasi bhavApi bhavet bhaveH bhaveyam bhU sattAyAM - honA parasmaipadI dhAtu vartamAna (laT) bhavataH bhavana: bhavAvaH bhavetAm bhavetam bhaveva abhavat abhavaH bhavatu bhavatAt bhava, bhavatAt bhavAni abhavam abhUt abhUH abhUvam babhUva babhUvitha babhUva bhavitA bhavitAsi bhavitAsmi bhUyAt bhUyA: pariziSTa AtmanepadI AtmanepadI bhUyAsam bhaviSyati bhaviSyasi AtmanepadI ubhayapadI parasmaipadI bhavatAm bhavatam bhavAva abhavatAm abhavatam abhavAva abhUtAm abhUtam abhUva babhUvatuH babhUvathuH babhUviva bhavitArau bhavitAsthaH bhavitAsvaH bhUyAstAm bhUyAstam bhUyAsva bhaviSyataH bhaviSyathaH zranyate, granthate vapati yajati, yajate vasati bhavanti bhavatha bhavAmaH bhaveyuH bhaveta bhavema bhavantu bhavata bhavAma abhavan abhavata abhavAma abhUvan abhUta abhUma babhUvuH babhUva babhUvima bhavitAraH bhavitAstha bhavitAsmaH bhUyAsuH bhUyAsta bhUyAsma bhaviSyanti bhaviSyatha 371 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 kAtantrarUpamAlA kiyA gayA kriyAtipatti (la) bhaviSyAmi abhaviSyat abhaviSyaH abhaviSyam bhaviSyAH abhaviSyatAm abhaviSyatam abhaviSyAva bhaviSyAma: abhaviSyan abhaviSyata abhaviSyAma eth vRddhau bar3hanA-AtmanepadI dhAtu vartamAna (luT) edhate edhete eghase edhate edhave edhAmahe saptamI edheta edhethAH edhethe edhAvahe edheyAtAm edheyAthAn edhevahi edhetAm eghethAm edhAvahai paMcamI edheya edhatAm ecasva edheran erdhvam edhemahi edhantAm edhadhvam edhAmahai aidhanta edhe hyastanI aidhetAm aidhethAm aidhadhvam aidhAvahi adyatanI aithiSAtAm parokSA (1) aidhata aidhethAH aidhe aidhiSTa aizciStA: aidhiSi edhAJcakre edhAJcakRSe edhAJcakre edhAmAsa edhAmAsitha edhAmAsa edhAMbabhUva eghAMbabhUvizva edhAMbabhUva aidhAmahi aidhiSata aidhivam aidhiSmahi eghAJcakrire ezvAJcakRdave edhAJcakRmahe edhAmAsuH edhAmAsa edhAmAsma edhAMbabhUvuH edhAMbabhUva edhAMbabhUvima aidhiSAthAm aidhiSvahi edhAnakAte edhAJcakrAthe edhAzcakRvahe edhAmAsatuH edhAmAsathuH edhAmAsva edhAMbabhUvatuH ethAMbabhUvathuH edhAMbabhUviva parokSA (2) parokSA (3) Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 373 atti zete bavIti, brUte asti roditi svapiti zvasiti prANiti jakSiti sUte hanti AcaSTe adAdigaNa kI dhAtuyeM parasmaipadI AtmanepadI ubhayapadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI AtmanepadI parasmaipadI AtmanepadI AtmanepadI parasmaipadI AtmanepadI AtmanepadI AtmanepadI parasmaipadI ubhayapadI ubhayapadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI ubhayapadI ubhayapadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI erasmaipadI ad psA bhakSaNe zIG svapne bUja vyaktAyAM vAci asu bhuvi rudira azruvimocane jiSvap zaye zvasa prANane prANa zvasane jakSa bhakSahasanayoH pUG prANigarbhavimocane hana hiMsAgatyoH cakSa vyaktAyAM vAci Iz aizvayeM zAsu anuziSTau dIghIG dIptidevanayoH vevIG vetanAtulye IDstutI Nu stutI stuJ stutI Urguj AcchAdane vid jJAne psA bhakSaNe rA lA AdAne dviS aprItI iN gatau duha prapUraNe liha AsvAdane uSa dAhe vid jJAne jAgra nidAkSaye vaza kAMtI khyA prakathane zAsti AdIdhIte vetIte nauti stauti, stute proNati, proNute vetti psAti rAti, lAti eti dogdhi, dugdhe ledi, lIDhe vetti jAgarti vaSTi khyAti Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 kAtantrarUpamAlA juhoti hu dAnAdanayoH ohAG gatI AG mAre zabde ca DudhAJ DubhRJ dhAraNapoSaNayoH DudhAJ DubhRJ dhAraNapoSaNayoH ohAk tyAge hrI lajjAyAM R sa gatI ghu pAlanapUraNayoH Nijir zaucapoSaNayoH lidira athavabhAve viSalU ghyAptI bibhI bhaye jihIte mimIte dadhAti, dhate bibharti, bibhRte jahAti jiheti iyarti, sasarta pipati nenekti vevekti veveSTi bibheti divu krIDAvijigISA dhUG prANiprasave Nasva baMdhane jimidA snehane zo tanUkaraNe cho chedane So aMtakarmaNi do avakhaMDane zam dam upazame tamu kAMkSAyAM zrama tapasi khede ca bhrama anavasthAne kSamUSa sahane klamu glAnI madI harSe janI prAdurbhAva vyadha tAr3ane ziSla juhotyAdigaNa kI dhAtuyeM parasmaipadI AtmanepadI AtmanepadI ubhayapadI ubhayapadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipaTI parasmaipadI parasmaipadI divAdigaNa kI dhAtuyeM parasmaipadI AtmanepadI ubhayapadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI AtmanepadI parasmaipadI parasmaipadI dIvyati sUyate saMnahyati, saMnahyate pramedyati zyati chyati syati dyati zAmyati, dAmyati tAmyati zrAmyati bhAmyati kSAmyati klAmyati mAdyati jAyate vidhyati ziSyati Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tuSa tuSToM puSa puSTau zuSa zoSaNe asu kSepaNe tRpa prINane pada gau SuJ abhiSave azUG vyAptoM ciJ cayane zru zravaNe tud vyathane mRG prANatyAge muclR mokSaNe lupluc chedane vidv lAbhe lipa upadehe picira kSaraNe kRR vikSepe gR nigaraNe vyac vyAjIkaraNe praccha jIpsAyAM bhrasj pAke spRza saMsparzane mRza Amarzane rUdhira, AvaraNe bhuja pAlanAbhyavahArayoH bhuja azana artha meM yujir yoge parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI AtmanepadI svAdigaNa kI dhAtuyeM parasmaipadI AtmanepadI pariziSTa ubhayapadI parasmaipadI tudAdigaNa kI dhAtuyeM parasmaipadI AtmanepadI ubhayapadI ubhayapadI ubhayapadI ubhayapadI ubhayapadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI ubhayapadI parasmaipadI parasmaipadI rudhAdigaNa kI dhAtuyeM ubhayapadI ubhayapadI AtmanepadI ubhayapadI tuSyati puSyati zuSyati asyati tRpyati padyate sunoti aznute cinoti, cinute zRNoti tudati mriyate muJcati, muJcate lubhyati, lubhyate, lumpati lumpate vindati, vindate limpati limpate siJcati sicate kirati girati vicati pRcchati bhRJjati bhRJjate spRzati bhRzati ruNaddhi runthe bhunakti, muGkte bhuGkte yunakti, yuGkte 375 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 bhidir vidAraNe chidir dvidhAkaraNe piSlR saMcUrNane hiMsU hiMsAyAM tana, vistAre manuG avabodhane DukRJ karaNe DukrIJ dravyavinimaye vRJ saMbhaktau gRhaJ upAdAne jyA vayohAna pUJ pavane lUJ chedane jJA avabodhane vadha saMyamane cura steye matri gupta bhASaNe vRJ AvaraNe gur3a saji pala rakSaNe arca pUjAyAM kSal zauce katha vAkyaprabandhe tarja bhartsa saMtarjane citi smRtyAM pIDa gahane mIla nimeSaNe sphuTa parihAse lakSa darzanAMkanayoH gaNa parisaMkhyAne bhakSa adane kAtantrarUpamAlA parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI tanAdigaNa kI dhAtuyeM parasmaipadI AtmanepadI ubhayapadI krayAdigaNa kI dhAtuyeM parasmaipadI AtmanepadI ubhayapadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI ubhayapadI parasmaipadI curAdigaNa kI dhAtuyeM parasmaipadI AtmanepadI ubhayapadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI bhinatti chinatti pinaSTi hinasti tanoti manute karoti, kurute krINAti vRNIte gRhNAti gRhNIte jInnAti punAti lunAti jAnAti, jAnIte bamAri corayati mantrayate vArayati, vArayate guNDayati, saJjayati, pAlayati arcayati kSAlayati kathayati tarjayati bhartsayati cintayati pIDayati mIlayati sphuTayati lakSayati gaNayati bhakSayati Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : ghaTa calane chada Sada saMvaraNe tula unmAne mUla rohaNe jJa mAnubaMdhe cUrNa saMkocane pUja pUjAyAM luNTa steye maDi bhUSAyAM harSe ca tatra kuTuMba dhAraNe vaJca pralaMbhane carca adhyayane dhuSir zabde bhUSa alaMkAre muc pramocane pUrI ApyAyane kala gatau saMkhyAne ca maha pUjAyAM spRha IpsAyAM gaveSa mArgaNe mRga anveSaNe sthUla paribRMhaNe artha upayAcAyAM mUtra prasravaNe pAra tIra samAptI citra vicitrIkaraNe chidra karNabhede anya dRSTyupasaMhAre daNDa nipAtane sukha duHkha tatkriyayoH rasa AsvAdana snehanayoH varNa varNakriyAvistAraguNavacane parNaharitabhAve pariziSTa parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI eNTI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI AtmanepadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI parasmaipadI ghaTayati chAdayati tolayati mUlayati jJapayati cUrNayati pUjayati yati maNDayati tantrayati vaJcayati carcayati ghoSayati bhUSayati mocayati pUrayati kalayati mahayati spRhayati gaveSayati mRgayate sthUlayati arthayati mUtrayati pArayati tIrayati citrayati chidrayati aMdhayati daNDayati sukhayati, duHkhayati rasayati varNayati parNayati 377 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 kAtantrarUpamAlA agha pApakaraNe rAdha sAdha saMsiddho aghayati ArAdhayati sAdhayati bhvAdi0 diyA. vaSTi tudA0 pRcchati ve taMtusaMtAne vyadha tAr3ane vaza kAMtI vyac vyAjIkaraNe praccha jIpsAyAM bhrasj pAke piSla saMcUrNane viSla vyAptI ziSTu puSa tuSu tuSTI zuS zoSaNe asu kSepaNe parasmaipadI parasmaipadI saMmizrita parasmaipadI vayati parasmaipadI vidhyati parasmaipadI parasmaipadI vicati parasmaipadI ubhayapadI bhRJjati, bhRJjate parasmaipadI pinaSTi parasmaipadI veveSTi parasmaipadI ziSyati parasmaipadI tuSyati puSyati parasmaipadI zuSyati parasmaipadI asyati parasmaipadI khyAti parasmaipadI spRzati parasmaipadI mRzati parasmaipadI tRpyati ubhayapadI bhajati, bhajate. zrayati, zrayate parasmaipadI kSAlayati parasmaipadI kathayati parasmaipadI tarjayati parasmaipadI bhasayati parasmaipadI arhati AtmanepadI daukate AtmanepadI prAjate bhrASate AtmanepadI parasmaipadI jIvati parasmaipadI ciMtayati AtmanepadI padyate tudA0 tudA0 ruthA0 rughA0 divA0 divA0 divA0 divA0 adAna khyA spRza saMsparzane mRz Amarzana tRpa prINane bhaja zrib sevAyAM tudA0 di0 curA0 curA0 curA0 curA0 kSala zauce katha vAkyaprabandhe tarja bhartsa saMtarjane tarja bharsa saMtarjane arha pUjAyAM Dhauka tauka gatau bhrAj bhASa dIptauM bhASa vyaktAyAM vAci jIva prANadhAraNe citi smRtyAM pada gatI bhvA0 bhvA0 bhvA0 bhASate bhvA0 bhavA0 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtaMtrarUpamAlA-sUtrAvalI akArAdi sUtra sUtra pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka anunAsikA DavaNanamA: 15 anta:sthA yaralavA: anatikramayanvizleSayet 23 avarNa ivaNe e ajJasya UhinyAm 43 ava: svare ajJendrayornityam 54 ayAdInAM yava lopa: padAnte na vA anupadiSThAca 66 lope tu prakRtiH antyAtpUrva upadhA 79 anusvArahInam aghoSastheSu zavaseSu vA lopam 28 102 aghoSaktozna aparo lopyo'nyasvare yaM vA 28 106 aho'rephe aharAdInAM patyAdiSu 117 aghoSa prathamaH 121 asvare 124 akAre lopam akAro dIrgha ghoSavatti 140 alpAdervA 157 anneramokAra: 165 astriyAM TA nA ananto ghuTi 186 adhuTa svare loem 187 anekAkSarayostvasaMyogAdyavau 190 agnivacchasi ajhai 191 amzasorA 207 amshsoraadilopm 229 akArAdasambuddhau muzca 236 anyAdestu tuH 241 asthidadhisakthyakSNAmanantaSTAdau 249 avamasaMyogAdano'lo aghoSe prathama: po'luptavacca pUrvavidhau 250 anuSaGgazcAkruJcet 262 aJceralopa: pUrvasya ca dIrghaH 263 adaJco dasya bahulam 84 antvasantasya cAdhAtossau 277 abhyastAdantiranakAraH vastAdAntaranakAra 93 285 arvanarvantirasAvanaJ 295 aSTana: sarvAsu 102 302 ad vyaJjane'nak 104 308 aghudasvarAdau sekasyApi van serva adasa: pade ma: 325 zabdasyotvam 109 adomuzca 111 328 adasazca 329 anaDuhazna 337 apazca 118 338 apAM bhedaH 118 339 ahnaH sa: 125 343 amau cAm 128 349 at paJcamyadvitve 357 167 110 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 kAtantrarUpamAlA 449 186 199 23 200 pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka adhyayAcca 134 367 avyayasarvanAmna: svarAdantyAadUre eno'paJcamyA digvAcina: 138 383 tpUrvo'kka; 368 adhizIGsthAsAM karma 148 ___ 416 atyAdayaH kAntyortha dvitIyayA 152 424 avAdaya: kruSTAdyarthe tRtIyayA 152 425 aSTana: kapAleSu haviSi 155 434 alpasvarataraM tatra pUrvam 159 442 avyayIbhAvAdakArAntAdvianyasmAlluka 161 451 bhaktInAmapaJcamyA: / 161 anavyayavisRSTastu sakAraM adhuTa svarataddhite ye 179 504 kapavargayo: 472 asantamAyAmedhAsrAbhyo antastho De poM: 182 513 vA vina 180 506 at kuva ca 528 abhUtadAve kRSvAMstaSu atha tyAdayo vibhaktayaH vikArAt cci: 191 pradarzyante 1 atha parasmaipadAni 197 an vikaraNa: katari 22 ani ca vikaraNe ara pUrve dve ca sandhyakSare guNaH 199 ra asambhasyorasya dI asmadyuttamaH 200 28 tallopazca asya vamodIrghaH 29 aDdhAtvAdiya'stanyadyaanidanubandhAnAma tanIkriyAtipattiSu 206 guNe'nuSaDna lopa: 56 ateM: Rccha: 213 adAdelugvikaraNasya 76 aghoSeSvaziTAMprathamaH 214 adoTa 91 avarNasyAkAraH 216 ayIyeM 217 __ 93 asterAdeH 218 aste: sauH 218 98 aste: 218 astedisyoH 218 102 aste: 219 103 astebhUrasArvadhAtuke 219 104 abhyastAnAmAkArasya 230 158 adAba dAdhau dA 231 163 abhyastAnAmusi 232 167 abhyAsyAdi vyaJjanamavazeSyama 233 171 artipipayozca 233 175 abhyAsasyAsavaNe 234 176 abhyastasya copadhAyA nAminaH azanArthe bhujA 240 203 svare guNini sArvadhAtuka asyopadhAyA dIpoM aniDekasvarAdAtaH 248 233 vRddhirnAminAminicaTsu 222 adyatanIkriyAtapattyogI vA 249 asya ca dIrghaH 250 245 aderdhastR sanadyatanyoH 262 artisatyoraNi 255 264 asyatesthonta: 255 268 216 97 235 236 a Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 381 275 293 418 xx pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka aNa'suvacikhyAtilipisicihnaH 255 267 aNi vacerodupadhAyAH 255 269 adyatanyAM ca 256 271 aditadinudikSudisvidyatividyativindativitti alope samAnasya sanvallaghunIni chidibhidihadizadisadipadiskandi caNpa re 263 296 khiderdAt 258 280 asu bhuvau ca parasmai 268 311 ana ussijaasyaikavyaJjanamadhyenAdezAdeH bhyastavidAdibhyo'bhuvaH 232 166 parokSAyAM 268 313 aTyuttame vA 269 abhyastasya ca 273 331 asyAdeH sarvatra 334 asyAdeH sarvatra 339 aznoteca 275 340 asya ca lopa: 286 378 aniTi sani 290 atonto'nusvAro'nunAsi abhyAsAcca kAntasya 415 atonto'nusvAro'nunAsiaya'TyaznAtyUryusUcisUtri kAntasya 293 419 mUtribhyazca 294 422 ayIyeM 294 abhyastasya copadhAyA nAmina: svare artihIblIrIknuyImATayAdantAnAmanta: guNini sArvadhAtuke 435 po yalopo guNazca narAminAm 301 451 anupasargA vA 303 459 abhUta tadbhAvekRbhvastiSu arya: svAmivaizye 315 519 vikArAcciva: 307 485 ajayaM saMgate 315 521 amAvasyA vA 321 557 ac pacAdibhyazca 322 562 ave huSoH 324 572 arhazca 327 597 asUryograyodazaH 622 anyato'pi ca 636 apAtkleza tamaso: 334 638 amanuSyakartRke'pi ca 334 641 anasi Daca ato man kvanipvanivicaH / 337 654 anyebhyo'pi dRzyante 337 655 ado'nanne 339 666 adomU: 674 anyatrApi ca 343 692 avarNAdUTho vRddhiH 723 akartari ca kArake saMjJAyAm 355 55 abhividhau bhAve inaN 356 763 arcizucirucihusRpichAdi alaMkhalco: pratiSedhayo: chardibhya is 358 774 ktvA vA 780 AkArAdi sUtra AbhyobhyAmeva-meva svare 29 108 AGmAbhyAM nityam 32 123 AmantraNeca 35 132 AmantraNe si: sambuddhi 297 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 kAtantrarUpamAlA 54 209 200 232 pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka Ami ca naH 39 147 Ami videreva 274 AdhAtoraghut 43 160 A sau silopazca A ca na sambuddhau 196 A zraddhA Agama udanubandha: svarAdantyAtpara: 87 273 Ami caturaH 104 312 An zasa: 352 AtvaM vyaJjanAdau 129 352 AmantraNAt 364 AkhyAtasya cAntyasvarAt 135 AkAro mahatta: kAryastulyAdhikaraNe / Aruttare ca vRddhi: 168 475 pade 164 461 AdyAdibhyaH saptamyantebhyazca 185 525 AkhyAtAcca tamAdaya: 189 544 AzI: AtmanepadAni bhAvakarmaNoH 30 Ate Athe iti ca 202 AdAtAmAthAmAderi: 206 45 Atmane cAnakArAt 214 AkArasyosi 226 137 AkArasyosi 168 AtvaM vA hau 233 174 Ana vyaJjanAntAddhau 244 Alopo'sArvadhAtuke 248, 256 270 Ama: kRanuprayujyate 268 AkArAdaTa au 271 323 AzIradyatanyozca 345 AziSi ca parasmai 355 AzisyekAraH 279 357 AciricyAdantAnAm 364 Atmanepade vA 284 369 AtmecchAyAM yin 304 467 AyyantAcca 472 Ano'trAtmane 311 497 Atkhanoricca 314 514 Anmonta Ane 311 498 Asuyuva pirapilapitrapidabhicamA AziSyakaH 325 582 ca 548 Ato'nupasargAtka: 326 587 AGi tAcchIlye 327 AtmodarakukSiSu bhRba: khi: 330 614 A sarvanAmnaH 340 671 AdanubandhAcca 346 706 Ato'ntasthA saMyuktAt 707 AdikarmaNi kta: kartari ca 349 724 Atacopasarga 357 765 Ar3hayobadaridrAteH 359 779 ikArAdi sUtra irurorIrUrau 112 ina TA 138 idudagni: 161 iredurojjarisa 163 inhapUSAryamNAM zauca 247 idamo Diyantu: 282 idamiyamayaM pusi 305 irurorIrUrau 120 idaM napuMsake'pi va 125 344 isus doSAM ghoSavati ra: 345 283 30 43 103 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 383 170 196 287 pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka icipUrvapadasyAkAraH 158 431 ivavarNayolopa: svare prayaye ivarNAvarNayorlopa: svare pratyeya 169 479 ye ca 479 iNataH 172 490 idamo haH 186 526 idamodyadhunAdAnIm idama: samaram 3 idaM ki yaH kArya: 189 543 idamaH 558 i-vyajAdesabhayam 203 iNazca 140 iranyaguNe 239 iDAgamo'sArvadhAtukasyAdi iNisthAdApibatibhUbhyaH vyaJjanAderayakArAdeH 247 227 sica: parasmai 247 iNo gAH 248 232 iko'pi 248 ivarNAdazcizriDIl zIGa 249 237 ivaNoM yamasavaNe na ca paro lopya: 13 iTazceTi 251 249 iranubandhAdvA 260 iTo dI? graheraparokSAyAm 290 inyasamAnalopopadhAyA iTi ca 271 326 hrasvazcaNi 294 ijAtmanepade prathamaikavacane 282 359 ivastalopa: 282 360 ibantardhabhrasjadambhudhiyUrNabhara inkArita dhAtvarthe 441 jJapisanitanipatidaridrAMvA 288 388 ini liGgasyAnekAkSarasyAntasya istambazakRto: brIhivatsayoH 330 610 svarAdelopa: 442 idamI: 340 672 ijjahAte: ktvi 361 790 IkArAdi sUtra IdUtoriyuvau svare 189 IdRtau svAkhyau nadI 226 IkArAntAtsiH 64 227 IGyorvA IkAre strIkRte'lopyaH 136 373 IpsitaM ca rakSArthAnAm 401 Iyastu hite 177 498 ISadasamAptau kalpadezyadezIyA: 189 546 Iza: se 222 123 IDjano: sdhve ca 224131 ISaduHsuSukRcchrAcchrArtheSu khal 359 777 ukArAdi sUtra uvaNe o 30 umakArayormadhye 28 104 udaGThadIciH 86 269 uzanasyurudaMso'nehasAM sAvanantaH108 318 utvaM mAt 111 326 upAnvadhyAGvasa: 417 uvarNasyautvamApAdyaM 168 476 upamAne vatiH 178 501 299 64 74 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 kAtantrarUpamAlA sUtra 288 389 512 pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka ubhayAdhuca 187 537 uto vRddhivyaJjanAdau guNini ubhayeSAmIkAro vyaJjanAdAvadaH 229 157 sArvadhAtuke 225 132 ukAralopo vamorvA 237 191 ukArAcca 242 219 utoyuruNusnukSuhuva: 257 274 upavida jAgRbhyo vA 274 335 upasargAtsunotisuvatisyattistautisto uvarNAntAcca 286 381 bhatInAmaDantaropi 283 365 uvarNasya jAntasthApavargauroSThyopadhasya ca 289 397 parasyAvaNe upamAnAdAcAre 470 udaudbhyAM kRdhaH svaravat 314 upasaryA kAlyAprajane 315 520 uvarNAdAvazyake 320 549 upasarge cAto Ga 323 567 uSighinINozca 325 578 urovihAyasoruravihI ca 633 uNAdayA bhUte'pi 352 741 upasargAdasudu labhe prAg bhAt upasargANAM dhani bahulam 355 754 khalyo : 354 753 upasarge daH ki: 356 760 udanubandhapUklizAM ktvi 360 784 UkArAdi sUtra USpANaH zavasahA: 17 Uya navayasaTau ca 192 561 UoterguNaH 225 133 RkArAdi sUtra kAralakArau ca 5 Rti RtoloMpo vA RvaNe ar 31 RNapravasanavatsatarakambaladazAnAmRNe'ro Rte ca tRtIyAsamAse 35 dIrghaH RdantAtsapUrvaH 198 RSibhyo'Na 169 kravarNasyAkAraH 234 177 RdantasyeraguNe 239 199 Rto'vRbRjaH 259 282 RdantAnAM ca 259 283 RvarNasyAkAra: 268 308 RdantAnAM ca . 270 321 Rccha Rta: 275 341 RkAre ca 276 antazca saMyogAdeH 277 349 RdhijJa porIrItI 289 393 RdantasyeraguNe 291 406 Rta IdantazcicekrIyiRmato rI: 295 429 tayitnAyiSu 308 antaIdantazcicekrIyitayinnAyiSu 295 487 Rto lut 490 - RdupadhAccAkRpite: 317 530 RvarNavyaJjanAntAd dhyaNa 318 RtvigdadhRksragdiguSNihazca 339 668 RlvAdibhyo'pRNAteH kteH 363 / 803 34 54 481 541 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha sUtrakramAMka sUtra X 11 sUtra ekArAdIni sandhyakSarANi eve cAniyoge nityam, edotparaH padAnte lopa makAraH ekakartRkayoH pUrvakAle etasya cAnvAdeze dvitIyAyAM caina: 95 eSAM vibhaktAvantalopaH 16 359 128 ekadravAdistu lupyate eteryenyam ai AyU okAre o auMkAre ca oSThautvoH samAse vA odantA aiuA nipAtA: svare prakRtyA au AbU aurim au tasmAjjarazasoH autvazca aM ityanusvAraH aH iti visarjanIyaH 172 127 14 11 12 17 14 59 102 306 7 6 pariziSTa ekArAdi sUtra ka iti jihvAmUlIya: 6 46 katezca jas zasorluk kavargaprathamaH zaSasesu dvitIyo vA 81 kartari ca 142 9 ekAre ai aikAre ca 39 e ay 57 eSasaparo vyaJjane lopyaH 782 eka dvau bahUn 289 ebahutve vI 351 etvamasthAnini 488 evamevAdyatanI 141 eje: khaz aikArAdi sUtra 49 okArAdi sUtra 40 omi ca 42 o av osi ca 61 otAyitrAyipare svaravat aukArAdi sUtra 51 auMkAraH pUrvaM 211 aurIm 303 au sau 476 aMkArAdi sUtra 21 aH kArAdi sUtra 18 kakArAdi sUtra 19 kakhayorjihvAmUlIyaM na vA 174 kaSayoge kSaH 257 karmapravacanIyaizca 394 karoteH pratiyatle pRSTha sUtrakramAMka 11 14 31. 34 111 129 196 330 12 14 38 306 44 70 105 385 27 80 139 147 37 48 118 128 327 352 6 616 41 50 146 475 162 237 314 98 256 385 410 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 kAtantrarUpamAlA E40 325 sUtra pRSTha sUtrakrayAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka kartRkarmaNoH kRti nityam 147 412 karmadhArayasaMjJe tu puMvaddhAvo karmadhAraya saMjJe tu puvaMdAvo vidhIyate 164 vidhIyate 432 kavacoSNe 466 katipayAtkatezca 182 515 kartari rucAdianubandhebhyaH 202 36 karote: 242 207 karoternityam 208 kavargasya cavarga: 262 293 kameriniG kAritam 303 462 karturAyissalopazca 471 kaSTakakSasatrahamanAya pApe kramaNe 306 478 kaNDavAdibhyo yan 307 483 kattAre kRt 310 494 karmaNyaNa 584 karmaNi bhajo viN 335 karmaNyupamAnetyadAdau kartaryupamAne 341 677 dRzaSTaksako ca 340 670 karaNe'tIte yajaH 342 681 karmaNi hana: kutsAyAm 342 682 kasipisibhAsIzasthA pramadAM ca 352 / / 738 karmaNyadhikaraNe ca 356 761 karmavyatihAre Naca striyAm 356 762 karaNAdhikaraNayozca 358 771 katRkarmaNozca bhUkRSoH 778 karmaNyAkroze vRjaH khamitra 362 798 karmaNi copamAne 800 kAdIni vyaJjanAni 4 11 kAlabhAvayoH saptamI 148 415 kA kvISadarthe'kSe 465 kAryAbavAvAdezAvokAraukAle kiMsarvayadekAnyebhya eva dA 186 529 kArayorapi 168 oo kAle 198 18 kAritasyAnAmiDibakaraNe 246 223 kAmya ca 469 kimo DiyantuH 283 kiM kaH 103 304 kima: 527 kimo Diyantu 557 kiM kI: 340 673 kutsite'Gge 142 392 kuJjAderAyanaN smRta: 486 kurvAderyaNa 170 485 kulAdInaH 174 495 kutsitavRtternAmna: pAza: 189 547 kumArazIrSayoNin krudhimaNDicalizabdArthebhyo yuH 351 735 kUla udrujoho: 625 kRttaddhitasamAsAzca 151 423 kRJo'suTaH 310 kRt 310 493 kRtyayuTo'nyatrANi 314 510 kRSimajA vA 317 535 kRSTapacyakupyasaMjJAyAm 318 540 kRtro hetutAcchIlyAnumyeSva zabdazloka- kRSa: supuNyapApakarmamaMtrapadeSu 684 kalahagAthAvaracATusUtramantrapadeSu 329 607 kRtrazca 92 186 191 171 268 342 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 387 satra koH kat pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka kRyApAjimIsvadisAdhyazUda ke pratyaye svIkRtAkArapare SaNijanicaricaTibhya uNa 352 742 pUrvo'kAra ikAram 371 ke yaN vacca yoktavajanam 312 502 kroSTuH Rta utsambuddhau zasi 464 vyaJjane napuMsake ca 201 kriyAbhAvo dhAtuH 198 16 krama: parasmai 211 yAdInAM vikaraNasya 243 212 kravye ca 667 kyansukAnau parokSAvacca 312 501 ktvAbhasandhyakSarAnto'vyayaM 359 781 kvim 337 656 kvip brahmabhraNavRtreSu 342 683 taktavantU niSThA 344 694 to'dhikaraNe ca dhauvyagatipratyavasAda nArthebhyaH 350 726 khakArAdi sUtra khazcAtmane 342 680 ga-kArAdi sUtra gavyUtiradhvamAne 16 60 gamisthamA cha: 212 gamahanajanakhanaghasAmupadhAyAH gatyarthAskauTilye ca 292 414 svarAdAvananyaguNe 221 113 gamahanaviMdavizadRzAM vA 504 gasthakaH 325 579 gaSTak 327 mamazca 632 gatyarthAkarmakazliSazIGsthAsavasa gameriNinau ca 353 744 janasahajIryatibhyazca 349 725 guNotisaMyogAdyo: 213 71 guptijkidbhyaH san 285 372 gupAdezva 285 373 guNazcakrIyite 292 410 gupUdhUpavicchapanerAya: 307 484 guNoktvA seDarudrAdikSudhaklizagurozca niSThAyAM seTa: 365 809 kuzakuSagRdhamRDamRdavadavasagrahAM 360 783 gehe tvaka 324 576 gora iti vA prakRtiH gorau ghuTi 206 gozca 58 208 gorapradhAnasyAntasya grahijyAvayivyadhivaSTivyacipacchistriyAmAdAdInAM ca 153 426 vazcibhrasjInAmaguNe 243 214 pahisvapipracchA sani 404 prahiguho: sani maho'pipratibhyAM vA 317 532 grahAderNin 322 564 graha 324 574 glAsnAvanavamazca 460 gatyartha-karmaNi dvitIyAcaturthyo ceSTAyAmanadhvani 140 386 52 408 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 kAtantrarUpamAlA 212 38 gha-kArAdi sUtra sUtra pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka ghyaNyAvazyaka 544 ghaDhadhamebhyastathogho'dha: 227 143 ghajInye: 354 751 ghAmorI 293 417 ghuTi cAsambuddhau 177 dhuTi tvaiH 48 180 ghuri ca 195 ghuT svare nuH 322 ghoSavanto'nye 14 ghoSavati lopam 29 110 ghoSavatsvareSu 30 113 ghoSavatyozca kRti 352 739 pro jighraH Ga kArAdi sUtra aNanA hasvopadhA svare dvi: 23 80 isirAt 38. 144 Gas sya: 145 isi: smAt 154 'asiGasoralopazca 45 169 isiGasorumaH 182 vanti yaiyAsyAsyAm 59 214 DAt 264 Dismin 156 Dirau sapUrva: 45 171 Derya: 45 168 Dena guNa: 311 499 ca kArAdi sUtra cavargadRgAdInAM ca 80 254 caturo vA zabdasyotvam 104 310 cau cAvarNasya Itvam 307 486 cakSaG khyAJ 222 121 cavargasya kirasavaNe 234 180 ghaN parokSAcekrIyitasananteSu 262 292 vakAsa kAspratyayAntebhya Am caraphalorucca parasyAsya 428 parokSAyAm 277 ____351 carkarItAdvA 432 carerAGgi cAgurau 314 516 cajo: kagau dhuTyAnubandhayoH 318 542 cakSiGaH khyA 327 592 careSTaH 328 604 ccau'cAvarNasya Itvam 192 560 cchvo: zUThau paJcame ca 338 cAdiyoge ca 133 365 cAya, pacekroyite 425 cityAgnicitye ca 556 curAdezca 245 220 ce: kirvA 276 344 ce kirvA 405 cekrIyitAntAt 292 411 cekrIyite ca 423 cennau 343686 caM ze 78 295 321 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra chazozca chadigamipadinIbhyasvan chAderghe smantrankvipsu ca jajhaJazakAreSu JakAram ja: sarva i jazasau napuMsake jakSAdizca janivadhyozca janijRSknasraraJjo'mantAzca jA janervikaraNe jihvAmUlIyopadhmAnIyau ca japivamibhyAmiD vA juhotyAdezca juhoteH sArvadhAtuke TaThayoH SakAram dvanubandhAdathuH TAdau bhASitapuMskaM puMvadvA TeThe vA Sam Tausorana: Jyanubandhamatibuddhi pUjArthebhya: ktaH 350 DhaNeSu NAm DAnubandhe'ntyasvarAderlopaH DudhAJhasva: Dhe Dhalopo dIrghazopadhAyAH pRSTha sUtrakramAMka sUtra 222 122 chazoca 358 358 776 chavoH zUThau paJcame ca 773 ja kArAdi sUtra 25 88 jasi 35 40 152 jarA jaraH svare vA 61 70 238 jazaraso zi: 70 220 109 jahAtervA 233 282 362 japAdInAM ca 294 302 456 jvalavhalAlanamonupasargA vA 302 236 361 27 301 347 351 228 229 229 287 24 355 74 27 103 pariziSTa cha kArAdi sUtra 25 91 230 228 187 jAntanazAmaniTAM 99 jighratervA 711 jibhuvoH SNuk 148 juhotyAdInAM sArvadhAtuke 155 jergi: sanparokSayoH akArAdi sUtra 727 Ta kArAdi sUtra 82 TaglakSaNo jAyApatyoH 757 dAdau svare vA 252 TAt suptAdirvA 96 Tausore 307 Da kArAdi sUtra 90 jvanubandhAttrimaktena nirvRtte 281 DAnubandhe 'ntyasvarAderlopaH 160 Do'saMjJAyAmapi Dha - kArAdi sUtra 147 pRSTha sUtrakramAMka 244 289 334 56 89 59 389 355 182 333 216 392 131 218 239 172 427 458 788 453 734 150 382 640 202 276 213 1758 510 634 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 kAtantrarUpamAlA sUtra 288 104 Na kArAdi sUtra pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka Nya gargAda: 170 483 NyuTa ca 325 Nam cAbhIkSNye Tizca padaM 162 197 No naH 209 takArAdi sUtra tatra caturdazAdau svarAH 3 2 tathayo: sakAram tasmAtparA vibhaktayaH ___ 33 126 tasya ca tavargazcadavargayoge caTavargoM 292 tasmAd bhisbhir 309 tava mama isi 130 358 tatsthA lopyA vibhaktayaH 421 tatpuruSAvabhau 156 435 tathA dvigo: 162 455 tatra jAtastata Agato vA 178 499 tatvau bhAve 178 502 tadasyAstIti mantvanvinin 180 505 tasona tRtIyo matvarthe 181 507 tadasya saMjAtaM tArakAderitac 181 508 tavargasya SaTavaTTavarga: 182 tatredamiH 185 521 taho: ku: 185 523 tatsannidhau buva AhaH 215 85 tavargasya SaTavargATTavarga: 222 118 tathozca dadhAte: 230 161 tanAdezaH 242 tasmAnAgamaH parAdirantazcetsaMyoga: 275 342 tanoteraniTi vA tasya lugvA 296 . 431 tavyAnIyau 507 tatyAMganAma cet 316 524 tasya tena samAsa: 316 525 tadyadAdhantAnantakArabahuvAhahardivAvibhA taddIrghamantyam 346703 nizAprabhAbhAzcitrakartRnAndIkiMlipilibibalibhakti- tacchIlataddharmatatsAdhukAriSvA kSetrajaMghAdhanuraru:saMkhyAsu ca 329 608 kve: 730 tato yAtervaraH 352 737 tyadAdInAmavibhaktI 172 tvanmadorekatve 128 346 tvamahaM so savibhaktyoH 128 347 tvanmadokatve teme tvAmA tu viSipuSyatikRSizliSyatidviSipidhe dvitIyAyAM 132 362 viSiziSizuSituSiduSe: dhAt 253 258 tAdarthe 143 398 tAsAM svasaMjJAbhiH kAlavizeSa: 278 tiryaG tirazci 86 270 tiSThaterit 301 452 tubhyaM mahyaM jaya 129 355 tudabhAdibhya IkAre 136 374 tulyArthe SaSThI ca 395 tumarthAcca bhAvavAcina: 144 399 tudAderani 238 195 tundazokayo: parimRjApanudoH 326 589 tRtIyAdau tu parAdi: 39 148 tRtIyA sahayoge 390 390 12 354 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 391 GET 185 360 pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka tRtIyAdeDhidhabhAntasya tRn 351 731 ghAtorAdicaturthatvaM svoH 227 144 tRSimRSikRSivaJcilucyatAM ca 360 786 tRphalabhajatrapanthidambhInAM ca 320 teSAM dvau dvAvanyo'nyasya savau~ 3 te vargA: paJca pazca paJca 12 tebhya eva hakAra: pUrvacaturthaM na vA 21 73 te the vA sam 97 tervizaterapi 183 517 teSu tvetadakAratAm 522 te dhAtavaH 221 te dhAtavaH 285 376 te kRtyA: 508 taura svare 14 vayazca 173 tha kArAdi sUtra thalyAhe: 215 86 thali ca seTiM 269 thalkArAt 276 346 thaphAntAnAM cAnuSaGgiNAM 787 da kArAdi sUtra daza samAnA: 3 3 daMziSaJjiSvaJjiraJjI nAmani 57 dahidihiduhimihirihiruhilihi dayAyAsaca 278 352 luhinahivahehati 254 259 daridrAterasArvadhAtuke 289 391 dambhessani 289 395 dambhericca dadhAtehiH 349 720 daddo'dhaH 349 722 dAdehasya ga: 113 332 dANo yaccha 212 dAstyorebhyAsalopazca 218 99 dAdegha: 142 dAmAgAyati pibati sthAsyati jahAtInAmIkAro dAstyorebhyAsalopazca 231 vyaJjanAdau 231 164 dAsvAnsAbhA-mIdavAMzca 313 506 dAdAnImA tadaH smRtI 187 532 dAisya ca 346 diva udvyaJjane 105 316 diva: karma ca 141 389 digitarAteMnyaizca 403 divAderyan 235 182 dihilihizliSizvasivyadhatI dIrghAtpadAntAdvA 32 122 ezyAtAM ca 324 573 dIrdhamAmisanau dIrghamAmisanau 170 - dIdhIvevyorivarNayakArayoH 224 dIdhIvevyozca 224 130 dIrghA laghorasvarAdInAm 262 295 dIpajanabudhapUritAyiSyAyibhyo vA 282 361 dIrgho'nAgamasya 292 dIrghasyopapadasthAnavyayasya duhaH koghazca 651 khAnubandhe 331 618 dRgdRzakSeSu samAnasya sa. 341 dRzyArthazvAnAlocane 133 366 dRze: pazya: 213 69 289 227 705 145 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 kAtantrarUpamAlA 32 190 215 348 718 sUtra pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka dRze; kvanip 343 688. devavAtayorApe: 330 613 do'dvemaH 103 306 inakamu yogAMdhUna, vApi dvandvaikatvam 162 454 yo bhavet 159 441 dvayamabhyastam 229 153 dvicanamanau 18 62 dvirbhAvaM svaraparacchakAra: 120 dvitIyA tRtIyAbhyAm vA 61 217 dvitIyainena 138 382 dvitribhyAM dhamaNedhA ca 188 542 dvitricaturyaH suca 551 dvitribhyAmaya 190 554 dvitvabahutvayozca parasmai 82 dvivacanamanabhyAsasyaidvitIyacaturthayoH prathamatRtIyau 230 159 kasvarasyAdyasya 228 149 dvestIyaH 182 __ 511 dyatisyamAsthA tyaguNe dyAdIni kriyAtipattiH 197 11 dha kArAdi sUtra dhanurdaNDatsarulAGgalAMkuzayaSTi dhmo dhamaH 212 tomareSugrahervA 328 599 dhyApyo: 338 658 dhAtuvibhaktivarjamarthavalliGgam 33 125 dhAtostRzabdasyAr 55 200 dhAtvAdeSa: sa: 209 54 dhAtozca 263 dhAtorvA tumantAdicchAtanai dhAtoryazabdazcakrIyitaM kakartRkAt 286 380 kriyAsamabhihAre 292 dhAtozca hetau 300 447 dhAto: 310 492 dhAtostonta: pAnubandhe 316 529 dhuDyaJjanamanantasthAnunAsikam 22 ghuTAM tRtIyazcaturtheSu 77 dhuTi bahutve tve 143 dhuTsvarAghuTi nuH 240 ghuTAM tRtIyaH 88 275 dhuTi hante: sArvadhAtuke 221 112 dhuTAM tRtIyazcaturtheSu 222 dhuTaca dhuTi 250 247 dhRtra: praharaNe dAdaNDasUtrayoH dhuTi khani sanijanAm 346 704 dhedRzidhAdhmaH za: na kArAdi sUtra na vyaJjane svarAH sandheyA: 16 58 nasAko'dasa: nRna: pe vA 24 84 na zAdIn zaSasasthe 101 na visarjanIyalopai puna: sandhiH 29 107 na syAdi bhe 116 na sakhiSTAdAvagniH 48 181 na bahusvarANAm 220 nadyA ai AsAsAm 63 222 na nAmi dIrgham 64 napuMsakAtsyamolopo na ca taduktaM 72 245 na saMyogAntAvaluptavazca pUrvavidhau 89 278 298 75 22 327 323 225 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 393 159 14 Xo sUtra pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka na sambuddhau 96 291 na zuna: 101 298 na rephasya ghoSavati 104 311 na pAdAdau 132 363 nadAdyaJca vAkhyaMsantRsakhinAntebhya na yanabhyAM 136 376 136 372 nama: svastisvAhAsvadhAlaMvaSaTyoge / na niSThAdiSu 148 413 caturthI 143 397 na naranArAyaNAdiSu 444 na sUtre kvacit 163 457 nasya tatpuruSe lopya: 964 462 notipivyadhisacisahitaniruhiSu kvibanteSu nastu kvacit 173 492 prAdikArakANAm 167 471 na yvoH padAdhovRddhirAgamaH 193 564 navaparANyAtmane raNakArAnubandhacekrIyatayoH 202 33 namAmAsmayoge 208 50 naherddha: 258 278. na nabadarA: saMyogAdayo'ye 263 300 na zAsRnubandhAnAm 364 301 na vAzvyoraguNe ca 272 328 na vyayate: parokSAyAm 273 330 na tibanunthagaNasaMkhyaikasvarokteSu 296 434 na RtaH 298 439 na rAt 299 440 na halikalyo: 299 443 na svarAdeH 300 na kamabhyami cama: 461 na lopazca 305 474 namastapovarivasazca yin khnyuMng4 482 na kavargAdivrajyajAm 319 543 na seTo'mantasyAvamikamicamAm 322 561 nandyAderyu: 322 tikhaniraJjibhya eva zilpini nagnapalitapriyAndhasthUlazubhagADhyeSvabhUtatadbhASe vus 577 kRSa: khyuTa karaNe 335 644 nayuvarNavRtAM kAnubandhe 344 695 na DIvIdanubandhaveTAmanapuMsake bhAve ktaH 350 728 patiniSkuSoH 345701 naJyanyAkroze 357 769 najyanyAkroze 357 769 nAmiparo ram 111 nAmikaraparaH pratyayavikArAgamastha: si: nAmina: svare 72 246 SaM nuvisarjanIyavAntaro'pi 39 150 nAmyantacaturAM vA 73 248 nAjhe: pUjAyAM 83 265 nAntasya copadhAyA: 102 301 nAntAt strIkAre nitya pavamasaMyogAdano'lonAntasaMkhyAsvastrAdibhyo na 137 379 po'luptavandha pUrvavidhau 137 377 nAmnAM samAse yuktArtha: 420 nAvastAyeM viSAdhye tulayA sammite'pi ca nAmni prayujyamAne'pi prathama: 199 21 tatra sAdhau ya: 177 497 nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH 201 32 nAmyantAnAM yaNAyiyitrAzIzcicekrIyiteSu nAminazcopadhAyA lagho: 219 106 ye dIrgha: 209 53 324 WWW. 150 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 kAtantrarUpamAlA 287 239 FREE pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka nAmyantAnAM yaNAyiyatrAzizcicekrIyiteSu nAminovora kurcharorvyaJjane 235 183 dIrgha: 231 162 nAmyantAnAM yaNAyinnAzIzccinA yAdeH 243 211 cekrIyiteSu dIrghaH 237 192 nAmyAdermurumato'nRccha: 267 306 nAmyantAddhAtorAzIradyatanIparokSAsu / nAmyantAnAmaniTAm 384 tho DhaH nAmi vyaJjanAntAdAyerAdeH 305 473 nAmni vadaH kyap ca 315 522 nAmyupadhAttrI kA jhAM kaH 322 565 nAmi sthala 326 588 nADIkaramuSTipANinAsikAsudhmazca 331 619 nAmnitRbhRvRjidhAritapidamisahAM nAmnyajAtau NinistAcchIlye 341 676 saMjJAyAm 333 631 nityaM sandhyakSarANi dIrghANi 10 niyoDirAm 51 nirdhAraNe ca 146 407 nimittAtkarmaNi 149 nirAdayo nirgamanAdyarthe paJcamyA 153 428 nityaM zatAdeH 183 nijivijiviSAM guNa: sArvadhAtuke 234 179 nuH svAdeH 237 189 ni:prAbhyAM yuje: zakye 546 nimUlasamUlayoH kaSa: 363 801 niSThA 344 693 siTeTIna: niSThAyAzca 345 698 / nRpA nRtezcakrIyite 430 nRtezcakrIyite 298 438 netau 67 nejvadiTaH 284 370 naikatarasya 71 243 no'ntazachayo: zakAramanusvAranoto vaH 85 268 pUrvam 81 noca vikaraNAdasaMyogAt 208 52 norvakAro vikaraNasya 237 190 noca vikaraNAdasaMyogAt 238 194 norvikaraNAdasaMyogAt 238 193 pakArAdi satra 160 446 paryapAGyoge paJcamI 402 paNyAvadyavaryA padapakSyayozca 317 vikreyagarhayAnirodheSu 315 517 paricAyyopacAyyAvagnau 320 555 paJcamopadhAyA thuTi cAguNe 659 padarujavizaspRzo vA ghaJ 354 749 pAdhormAnasAmidhenyoH 320 550 pArzvapRSThAdau karaNe 328 pANivatADaghau zilpini 335 643 puro'grato'meSu satteM: pUryobhyAsa: 229 151 pUrva kartari 329 606 pUklizorvA 345 700 paro dIrghaH pa ityupadhmAnIya: 6 20 paJcame paJcamAMstRtIyAnavA 20 295 193 329 605 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 395 467 184 520 553 195 205 250 270 245 pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka pararUpaM takAro lacaTavargeSu 74 padAnte dhuTAM prathama: 22 76 papharupadhmAnIyaM na vA 100 paJcAdau ghuT 43 159 patirasamAse 49 184 panthimanthiRbhukSINAM sau 185 padAnte dhuTAM prathamaH 207 25 paryAdayoglAnadyarthe caturthyA 153 427 pade tulyAdhikaraNe vijJeyaH pathi ca 166 karmadhArayaH 154 431 paJcamyAstas parAderevi 188 538 parimANe tayaT 190 paJcamI 4 parokSA 196 paJcamyanumatI 42 pacivacisicirucimuzcAt 244 parokSA 267 304 parokSAyAM ca / 268 312 parokSAyAmindhizranthinthi parokSAyAmabhyAsasyobhayeSAm 271 322 damdhInAmaguNe 319 parokSAyAmaguNe 274 337 papayAyAdhumi bApUrNa 358 paga gatau pvAdInAM hasvaH 218 pAtpadaM samAsAntaH 94 287 puMso'zabdalopaH 330 puMvaddhASitapuMskAnUGa pUraNyAdiSu striyAM puSyatiSyayornakSatre 174 496 tulyAdhikaraNe 458 puruSe tu vibhASayA 166 468 puSAdidyutAdilakArAnu bandhArtisati / puSAdidyutAdilakArAnubandhArtisarti zAstibhyazca parasmai 254 263 zAstibhyazca parasmai 308 488 puMsi saMjJAyAM ghaH 358 772 pUrvo hasve: 6 pUrvaparayoropalabdhau padam 40 151 pUrvavAcyaM bhavedyasya sovyayIbhAva pUrvapUrvatarayo; para udArI ca iSyate 160 447 saMvatsare 187 534 pUrvAdereghus 187 536 pUrvavatsanantAt 285 399 pUjastu na syAt 290 403 pa: piba: 212 pRthaknAnAvinAbhistRtIyA vA 145 404 pha kArAdi sUtra phalemalaraja: sugrahe 330 612 . prakArAdi sUtra pratyaye paJcame pazcamAnityam 20 70 prazAna: zAdIn 24 85 prathamAvibhaktiliGgArthavacane 34 127 prakRtizca svarAntasya 151 422 prakAravacane tu thA 539 prakRSTe tamatararUpAH prasu tavRttermayaT 563 pratyayaH paraH 198 63 188 189 545 192 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 kAtantrarUpamAlA pracchAdInAM parokSAyAm ghusrusRtvAM sAdhukAriNi prAdaya upasargAH kriyAyoge predAjJaH propAbhyAmArambhe 18 bahuvacanamamI bAhlAdezca vidhIyate bruva ID vacanAdiH buvo vaci: 215 84 215 255 279 267 bhago aghobhyAM vA bhagavadadhavatozca bhavateraH bhayArtipegheSu kRtraH bhaviSyati gamyAdayaH bhyas bhyam bhAva karmaNoca bhAvakarmaNo kRtyaktakhalAH bhAvAdikarmaNo pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka 272 329 pravacarciruciyAciyajityajAm 319 545 325 583 praznAkhyAnayoricuJ ca vA 357 768 202 34 prADorniyo'saMmatAnityayo: 326 590 svaravat ___320 551 211 61 ba-kArAdi sUtra 65 bahvalpArthAtkArakAcchasvA maGgale 173 491 gamyamAne 549 81 cha vastyAdInAmaDAdaya: paJca 215 94 buvo baciH 279 356 bhakArAdi sUtra 109 bhavato vAderutvaM sambuddhI 284 bhavateH sijluki ra47 229 305 bhaviSyati bhaviSyantyAzI: 332 629 zvastanyaH 278 743 bhavatezca 353 745 129 356 bhASadIpajIvamIlapIDakaNavaNa282 363 bhaNazraNamaNaheThalupAM vA 264 302 509 bhAve bhuvaH 316 526 347 713 bhAvAdikarmaNorvodupadhAt 348 716 750 bhasaisvA 37 141 232 169 bhidyodhyau nade 318 538 274 338 bhuva: sijluki 248 230 248 231 bhujo'nne 319 335 645 bhUravarSAbhUrapuna : 189 548 bhUtakaraNavatyazca 247 225 bhUprAptau / 249 329 609 bhRgvatryaGgi raskutsavasisTa 229 156 gotamebhyazca 482 254 261 bhRjAdInAM : 394 531 bhAjyalakRjabhUsahirucivRtivRdhi68 235 cariprajanApatrapenAmiSNu ca 351 732 353 bhAve 547 193 206 bhiyo vA bhIhIbhRhuvAM tivacca bhuvo vonta: parokSAdyapattanyoH bhuva: khiSNukhukau kartari bhUtapUrva vRtte mnazcara bhUtakaraNavatyazca bhUtau karmazabde dhRhAGmADAmit bhRjAdInAM Sa: bhRJo'saMjhAyAm dhUrdhAtuvat 240 169 317 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra manasaH sasya ca manoranusvAro ghuTi manoH SaNSyau madipatipacAmudi mAtuH pitaryaraca mAsmayoge hyastanI ca mAnbadhadAnzAnyo dIrghazcAbhyAsasya mitanakhaparimANeSu paca: muhAdInAM vA mRjo mArji: mo'nusvAraM vyaJjane no manaH yavaleSu vA yatkriyate tatkarma yato'paiti bhayamAdatte tadapAdAnam yaccArcitaM dvayoH yaN ca prakIrtitaH ivarNasyAsaMyogapUrva syAnekAkSarasya yaNi vA yamiraminamyAdantAnAM pRSTha sUtrakramAMka sUtra 9 81 173 356 160 208 286 332 113 317 25 212 26 138 144 159 179 232 237 pariziSTa ma kArAdi sUtra sirantazca 252 yasyAnani 292 yadi cAdo jagdhiH 348 vorvyaJjane ye 297 yAkArau strIkRtau hrasvau kvacit 166 yAmsoriyamisau yAvati vindajIvo: 205 363 pRSTha sUtrakramAMka 18 manyakarmaNi cAnAdare'prANini 141 341 361 191 251 302 236 361 29 maNIvAdInAM vA 258 493. manaH puMvaccAtra 53 srizodhuTi 445 mAtrad 49 mAyoge 'dyatanI mAnubandhAnAM hrasvaH mide: 372 624 mInAtyAdidAdInAmA: 333 mucAderAgamo nakAra: 536 svarAdani vikaraNe 91 mono dhAtoH 67 yakArAdi sUtra 94 381 yattadetebhyo DAvantuH yasmai ditsA rocate - dhArayate vA tatsampradAnaM ya AdhArastadadhikaraNam 400 443 yadugavAditaH 503 yattadetaddbhyoDAvantu yaNAziSoyeM 170 yanyokArasya 188 yaNAziSoyeM yamimadigadAM tvanupasarge 253 ya ivarNasya 413 yamo 'pariveSaNe 717 yapi ca 436 vorvyaJjane'ye 469 yA zabdasya ca saptamyAH 41 yAcivichiprachiyajisvapira 799 kSiyatAM na 239 338 91 397 355 63 387 679 789 555 251 455 184 792 197 660 280 143 396 148 414 178 500 191 556 234 178 236 185 239 198 314 515 271 325 303 464 362 793 312 503 204 40 759 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 sU vilope ca cekrIyita: yujerasamAse nurpuTi yuSmadasmadoH padaM padAtSaSThIcaturthI dvitIyAsu vana yuTu ca yUyaM vayaM jasi ye ca ye vA yaH karoti sa kartA rAjasUyazca rAtriSThAto no'pamUrcchimadi 131 360 yujirujiraJjimujibhajibhaJjisaJjityajibhrasjiyajiyugyaM ca patre masjisRjinijivijiSvaJjarjAt 260 289 yuvulAmanAkAntA 358 729 yuT ca 128 350 yena kriyate tatkaraNam 242 209 ye vA 362 795 yo'nubandho'prayogI 138 380 rakArAdi sUtra 13 46 raRtastaddhite ye 30 105 186 211 302 ramRvarNaH prakRtiranAmiparo'pi ra: supi rathAretet rajerinimRgaramaNArthe vA rajherini mRgaramaNe rAdhirudhi bhikSudhivandhizudhisidhyatibudhyatiyudhivyadhisAdherdhAt khyAdhmAbhyaH rirorI ca luki rudAdibhyazca rudhAdevikaraNAntasya lopa: rUDhAdaN rephAkrAntasya dvitvamaziTo vA pRSTha sUtrakramAMka sUtra 296 rephasorvisarjanIyaH rore lopaM svarazca pUrvo dIrghaH 87 lamluvarNaH lalATe tapaH 244 297 219 kAtantrarUpamAlA 240 168 260 288 320 9 35 31 433 yinyavarNasya 272 yuvAvo dvivAciSu yudhikriyAvyatihArI ic yuSmadi madhyamaH 13 332 16 114 raSRvarNebhyo no NamantyaH svarahayaka 313 vargapavargAntaro'pi 531 rasakArayorvisRSTaH 58 razabda Rto laborvyaJjanAdeH 457 rajjerbhAvakaraNayoH rAdhohiMsAyAm rAjibhrAjibhrAsibhlAsInAM vA 553 rAllopyA 696 dRzispRzimRzidaMze: zAt 437 rudrAdeH sArvadhAtuke 107 rudAdeza pRSTha sUtrakramAMka 304 468 128 348 158 438 200 27 318 539 321 559 350 770 141 388 293 420 34 129 riziruzikuzilizivizidizi 202 rucAdena vyaJjanAdeH 478 rUDhAnAM bahutve'striyAmapatya 32 pratyayasya 130 hai. 119 rogAkhyAyAM buJ 47 lakSeromo'ntazca 623 laghupUrvoTaH pi 37 199 300. 354 269 270 338 220 352 51 253 256 219 105 108 736 169 57 357 67 362 139 25 446 752 317 318 663 480 205 766 234 796 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 399 - 11 24 450 - 13 .-.. - --.. 26 - -- sUtra pRSTha sUtrakramAMka sUtra ma jhUma yAMcA lvAdhonubandhAcca 346 702 lAnunAsikeSvapIcchantyanye 21 72 liGgAntanakArasya 179 luglope na pratyakRtam 47 175 luptoSadhasya ca 221 114 lubho vimohane 345 lavaNe al 36 le lam lokopacArAdagrahaNasiddhiH 22 lopo'bhyastAdantinaH 220 110 lope ca disyoH 227 145 lopo'bhyastAdantina: 229 154 lopa: saptamyAM jahAte: 233 173 lopa: pibaterIccAbhyAsasya 301 vakArAdisUtra vargANAM prathamadvitIyA:zaSasAzcAdhoSAH 5 13 vamuvarNaH vargaprathamA: padAntA:svaraghoSavatsu vargaprathamebhyaH zakAraH svarayavaraparazchakAra tRtIyAn 68 na vA varge tadvargapaMcamaM vA / 93 varge vargAntaH 81 varuNendramRDabhavazarvarUdrAdAn 137 378 vartamAnA vadavajaralantAnAM ca 251 248 vasatighase: sAt 287 385 vanatitanItyAdipratiSiddheTAMdhuTi vazisrasidhvaMsisikasipatipaJcamo'ccAta; 290 399 padiskandAmanto nI 293 vartamAne zantuDAnazAvaprathamaikAdhi vamozca karaNAmantritayoH __ 495 vade: kha: priyavazayoH bahyaM karaNe 315 518 vahaza 336 vahalihAbhUlihaparantaperaMmadAzca 332 626 va kvoM 337 657 vahe paJcamyA bhraMze: 664 vanatitanotyAdipratiSiddheTAMdhuTipaJvAmzasauH 65 232 camo'ccAntaH 347 vA virAme 242 vA birAme 242 vAmyA: 105 315 vAhezabdasyautvaM 334 vA strIkAre 340 vA napuMsake 124 342 vA nau dvitve 132 361 vA tRtIyAsaptamyoH 161 450 vANapatye 168 473 vArasya saMkhyAyAH kRtvasun 550 vA svare 240 200 vA parokSAyAm 273 vAgalbhaklIbahoDhebhyaH 306 477 vASpoSmaphenamumati 306 479 vA svare 323 566 vA jvalAdidunIbhuvo Na: 323 570 vA chAzo: 348 719 vA ma: 362 794 virAma vA 92 visarjanIyaJce che vA zam 27 95 313 310 627 649 71 80 122 190 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtantrarUpamAlA 440 226 sUtra pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka vibhASyete pUrvAde: 42 158 virAmavyajjanAdiSvanakutrAhivirAmavyajjanAdibuktaM napuMsakAtsya vansInAM ca 320 morlope'pi 341 vibhaktezcapUrvaiSyate 369 vizeSaNe 142 393 vidika tathA 158 vizatyAdestama 183 516 vidhyAdiSu saptamI ca 204 39 vida Am kRzamya vA 135 vidAdervA vidhvarustileSu tudaH 620 vihaGgaturaGgabhujaGgAzca viT kamigamikhanisanijanAm 336 652 viDvanorA: 653 vikriya in kutsAyAm 343 687 vuN tRcau 558 uSidhinINozca 125 578, vuNa namo kriyAyAM kiyArthAyAma 353 746 vRddhirAdau saNe 168 168 vRG bRjozca 291 407 vRdRjuSINazAsuluguhAM kyap 528 vette va 226 139 vejaza vayiH 271 327 vetteH zansurvansuH 312 500 vau nIpUbhyAM kalkamuJjayo: 317 534 vratAbhIkSaNyayoca 341 678 347 708 brajayajoH kyap 364 806 vyaJjanamasvaraM paravarNa nayet 25 vyaJjanAcca 47 178 vyaJjane caiSAM ni: 188 vyaJjanAnno'nuSaGgaH 81 vyaJjanAntasya yatsubhoH 154 430 vyaJjanAdisyoH vyaJjanAdInAM seTAmanedanubandhahmayantakaNa- vyAparibhyo rama: 253 254 kSaNazvasavadhAM vA 251 250 vyaJjanAntAnAmaniTAm 258 281 vyAdabhyAM vasa: 347 712 vyaJjanAderyupadhasyAvo vA 360 785 50 221 176 212 sakArAdi sUtra sambuddhau ca 24 sakhyuzca 183 sambuddhau ca 216 sambuddhau hasvaH 448 saNo lopa: svare bahutve 253 sambuddhAvubhayohasvaH - 384 sati ca 429 sahasya so bahuvrIhau vA samAna; savaNe dIrdhIbhavati parazcalopam sakhipatyorDi 48 sarvanAmnastu sasavohrasvapUrvAzca 60 sa napuMsakaliGgaH syAt 160 sandhyakSarANAmidutau hrasvAdeze 78 sarvobhayAbhiparibhistasantai: 139 saptamyAstatpuruSe kRti bahulam 154 228 64 253 257 418 149 157 437 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra samaM bhUmipadAtyoH sarvanAmnaH saMjJAviSayestriyAM vihitatvAt saptamI 172 195 205 213 saptamyAM ca 216 samprasAraNaM svatontasthAnimittA: 217 226 soga - tyarttidRzAm samprasAraNaMsvRto'ntasthAnimittA: 244 sarNAniTaH ziGantAnnApyupadhAdadRzaH 253 sarvatrAtmane 268 sani cAniTi 285 287 sasyase'sArvadhAtuketaH satyArthavedAnAmanta ApkArite 299 320 326 336 samarthanAziSauzca sadeH sIdaH cikuNDapaH kRtau sami khyaH sahaH chandasi satsUdviSaduhayujavidabhidajinIrAjAmupasarge'pyanupasarge'pi natAzaMsibhikSAmuH sarvadhAtubhyo man saMyogAntasya lopaH saMkhyAyA: SNAntAyA: saMkhyA pUrvI dviguritijJeyaH saMkhyAyAH pUraNe Dama saMkhyAyA avayavAnte tayaT saMjJAyAM ca sAntamahato napadhAyAH pRSTha sUtrakramAMka sUtra 162 sAmAkam sArvadhAtukavat 339 352 358 89. 101 pariziSTa 155 181 190 35.7 93 130 310 452 samAsAntargatAnAM vArAjAdI nAmadantatA 489 sadyaAdyA nipAtyante 3 samprati varttamAnA 43 sartterdhAtraH 75 sarveSAmAtmane sArvadhAtuke'nuttame 88 paJcamyAH 96 sasya hyastanyAMdItaH saparasvarAyA: samprasAraNamanta 255 sanyavarNasya 309 sandhyakSare ca 375 sani mimImAdAra bhalabhazakapatapa 386 dAbhis svarasya 163 187 198 213 138 sthAyAH 243 215 sandhyakSarAntAnAmAkAro 'vikaraNe 252 263 271 444 saptamyuktamupadam 552 samAjhe sruvaH 591 sarvakUlAbhrakarISeSu kaSa: 647 saheSvo DhaH saptamI paJcamyantejanerDa: pRSTha sUtrakramAMka 215 223 287 316 324 332 336 343 343 669 saharAjJoryudhaH 740 sahivahorodavarNasya 353 775 samAse bhAvinyanaJaH ktvo yap 361 260 saMyogAderbuTaH 88 300 saMyogAderghuTa 433 saMjJApUraNIkopadhAstuna 509 saMkhyAyAH prakAre dhA 552 saMyogAderthuTaH 106 163 188 401 331 767 saMpadAdibhyaH kvip 364 286 sAvA~ silopana 110 359 sArvadhAtuke yaN 201 496 sAnnAyyanikAyyau havirnivAsayoH 320 456 533 19 72 87 127 213 252 297 324 387 523 571 628 649 691 689 747 791 274 274 459 540 621 805 324 31 554 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i 402 sUtra sAhisAtavedyude jicetidhAripArilimpividAM tvanupasarge sico dhakAre sici parasmaisvarAntAnAm siddhirijvaNAnubandhe sudhI: suT bhUSaNe samparyupAt surAsI dhvoH pibate: sUryarucyAvyathAH karttari sRvRbhRsrugustu zru va evaparokSAyAm seTsu trA so'padAnte 'rephaprakRtyorapi sau ca maghavAnmaghavA vA sau. nuH svaro'varNavarjI nAmi smRtyarthakarmaNi smai sarvanAmnaH pRSTha sUtrakramAMka sUtra 323 249 256 310 52 277 327 318 svarAdInAM vRddhirAdeH svarAdAvivarNo varNAntasya dhAtoriyuva sthAnivadAdeza: svarAdrudhAdeH paro nazabdaH sthAdoriradyatanyAmAtmane sthAdozca 269 258 241 100 114 4 kAtantrarUpamAlA 146 165 syasahitAnityAdIni bhaviSyantI 196 207 215 218 240 569 sijagratanyAm 238 siMcaH 273 sijAzivozcAtmane siddho varNasamAmnAya : svasrAdInAM ca strInadIvat stryAkhyAviva vAmi sthUladUrayuvakSiprakSudrANAmantasthAdeloMpo guNazca nAminAm 171 svAmIzvarAdhipattidAyAdasAkSipratibhUprasUtaiH SaSThI ca svare'kSaraviparyayaH 247 250 259 491 surAmi sarvataH 41 192 suvinirduH svapisUtisamAnAm 162 347 sukhAdIni vedayate 591 sUteH paJcamyAm 306 220 537 sRjidRzorAgamo 'kAraH svarAtparo dhuTi guNavRddhisthAne 147 41 56 203 striyAmAdA 65 230 strI ca 66 233 svare hrasvo napuMsake svAdidhuTi padAntavat 254 316 savRzRstudrasutra evaparokSAyAm 277 277 so'padAnte 241 205 some sUtra 342 297 sau saH 110 335 sI vA 224 11 8 svasyereriNIriSu 409 svarajI yavakArAvanAdisthau lopyau 153 vyaJjane 299 syAt 406 nAnyasya padasyArthe bahuvIhi: 463 stryastryAdereyaNa 83 101 65 71 112 136 syAtAM yadipadedveyadi vAsyu hanyapi 10 smenAtIte 48 sthastiSThaH pRSTha sUtrakramAMka 2 svapivacijAdInAMyaN parokSAzI: Su sko: saMyogAdyorante ca 201 svarAdezaH paranimittakaH 241 pUrvavidhi pratisthAnivat 249 250 242 sthAdoca svaratisUtisUyatyUdanubandhAcca 257 276 stusudhUJbhyaH parasmai 16 60 157 171 203 212 217 221 246 257 258 1 226 246 284 155 45.3 480 111 260 350 204 685 323 128 38 56 215 231 244 331 375 436 487 38 66 95 117 224 275 279 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parisara 403 299 302 363 266 303 sUtra pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka spRzamRzakRzatRpiTTa smRzAdInAM vA 286 pisRpibhyo vA 259 285 svarAderdvitIyasya syasijAzI: zvastanISubhAvakarmArthAsu smiphavazkRgRdRdhR svarahanagrahadRzAmiDijvadvA 283 366 pracchA sani 285 374 svarAntAnAM sani 287 383 stautInantayoreva paNi 288 390 stautInantayoreva paNi 290 402 svapisyamivyebAM cekrIyite 294 421 smijikrIDAmini 454 skhadiravaparibhyAM ca 465 svarAdya: 314 __ 511 svaravRdgamigrahAmala 324 stambakarNayoH ramijapoH 328 600 spRzo'nudake sphAya phI: 348 715 svarAntAdupasargAttaH 349 721 svaravRdRgamigrahAmala 355 756 striyAM kti: 802 zakArAdi sUtra zasisasya ca naH 36 137 zaso'kArasacano'striyAm zadeH zIyaH 213 73 zaderani 213 74 zamAdInAM dI| yani 236 186 zAsivasighasInAM ca 255 zamo'darzane 463 zabnAdIn karoti 481 zakisahipavargAntAcca 314 513 zaMpUrvebhya: saMjJAyAm 328 zantrAnau syasahitau zeSe ca 748 za ca 807 zaMsipratyayAdaH 808 zAse ri dupadhAyA zAsivAsiMghasInAM ca 223 125 aNvyaJjanayoH zAzAstezca 223 126 zAseridupadhAyA aN vyaJjanayoH 255 265 zAcchAsAhvATyAveSAmini 448 ziDiti zAdayaH zi cau vA 25 89 zi T parodhoSaH 264 ziT paro'ghoSaH 277 348 zvitAdInAM hrasvaH 309 zI sArvadhAtuke 78 zIlikAmibhakSAcaribhyo NaH 326 zIDo'dhikaraNe ca 328 602 zunIstanamuJjanakUlAsyapuSpeSu ze Se se vA vA pararUpam 331 617 zeSA: karmakaraNa sampradAnApAdAna zeSAtkartari parasmaipadam 198 20 svAmyAyadhikaraNeSu 135 zeterirantarAdiH 214 zIG pUG dhRSikSvidi zraddhAyA: siloSam svidimidA niSThAseTa 348 714 zvayuvamaghonAM ca 296 vastanI 196 8 zvayate 273 332 zridrasukabhikAritAnte zrivyavimavihvaritvarAmupadhayo 338 632 bhyazcaNa katari 262 291 zru va: zR ce 208 asidhvasozca 321 10 303 214 28 36 80 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 kAtantrarUpamAlA 211 356 87 SakArAdi sUtra pRSTha sUtrakramAMka sUtra pRSTha sUtrakramAMka SaDo No ne 107 317 SaSThI hetuprayoge 146 408 SaSTyAdyatatparAt 183 519 SaS utvam 188 SaDAdyAH sArvadhAtukam 197 12 SaDho: ka; se 222 SThibuklamAcAmAmani 59 SAnubandhabhidAdibhyastvaG 764 hakArAdi sUtra halalAGgalayorISAyAmasya lopaH 9 28 hastanI 196 hantejoM ho 221 155 hastagAM na 225 134 256 272 hanudantAtsye 280 358 hasya hanterSi ri ni coH 284 367 hanimanyateti 284 368 hantervadhirAziSi 284 371 hanasta ca 316 527 hantesta: 560 haratetinAthayoH pazo 611 hanteH karmaNyAzIrgatyoH 334 637 hastibAhukapATeSu zaktI 335 642 hasvanadIzraddhAbhya: silopam 134 hrasvo'mbArthAnAm hasvaca ivati 221 hrasvasya dIrdhatA 470 hrasvAccAniraH 250 243 hazaSa chAntejAdInAM Da: 271 ha caturthAntasya dhAtostRtIyAde haneherghirupadhAlope 98 293 rAdicaturthatvamakRtavat 290 hazaSachAntejAdInAM DaH 106 271 hastipuruSAdaNa ca 562 hrasvAruSomontaH 615 hAjyAglAbhyaza 804 hAvAmazca 585 hvayaternityam 301 441 hiMsAnAmajvari 411 hudhuDbhyAM hedhiH 216 89 hanmAsadoSapUSAM zasAdau svare vA 98 ho'c vayo'nudyamanayoH 327 595 hetvatheM 142 391 hetau ca 405 herakArAdahanteH 205 44 ho DhaH 228 146 ho jaH 229 ho ca 216 90 haH kAlabrIyoH 582 kSa tra jJAdisatra kSatrAdiyaH 173 494 kSemapriyamadreSkaNca 630 kSaizuSipAmakavA: 347 709 tricaturoH striyAM tisRtrINi trINi prathamamadhyamottamAH 197 15 catasR vibhaktI 223 vestu ca 182 512 : saptamyA: 185 524 245 219 kAtantrarUpamAlA kI sUtrAvalI samApta 192 152 325 63 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa kAtantrarUpamAlA meM prayukta katipaya paribhASAoM kI sUcI paribhASA varNagrahaNe savarNagrahaNaM kAragrahaNe kevalagrahaNaM / pUrvavyaJjanamupari paravyaJjanamadhaH / jalatumbikAnyAyena rephasyordhvagamanaM / ekadezavikRtimana yvt| yallakSaNenAnutpannaM tatsarvaM nipAtanAt siddhaM / dUrAdAbAne gAne rodane ca plutAste lokata: siddhAH / asiddha bhirnggmntrngge| antaraGge kAyeM kRti sati bahiraGga kAryamasiddhaM bhavati / sakRdvAdhito vidhirvAdhita evA satpuruSavat / ubhayavikalpe trirUpam / ekadezavikRtamananyavat / yathA karNapucchAdisvAGgeSu bhinneSu satsu / zvA na gardabhaH kintu, zvA zcaiva / zantRDantakvintau dhAtutvaM na tyajataH / ityetadupalakSaNam / upalakSaNaM kiM svasya svasadRzasya ca grAhakaM / yathA sarpiH kAkebhyo rakSati / taparakaraNamasandehAtha / pratyayalope pratyayalakSaNamiti nyAyAt / sarvavidhibhyo lopavidhirbalavAn / antaraGgabahiraGgayorantaraGgo vidhirbalavAn / alpAzritamantaraGgaM / balAzritaM bahiraGga / siddhe satyArambho niyamAya / sAmAnyavizeSayorvizeSo vidhirbalavAn / pratyayalope pratyayalakSaNaM na yAti iti nyAyAt / kvip srvaaphaarilopH| 83-84 mitravadAgamaH zatruvadAdezaH / athavA prakRtipratyayoranupaghAtI Agama ucyte| lavarNatavargalasA dantyAH / sannipAtalakSaNavidhiranimittadvighAtasya / yo yamAzritya samutpanna: sa taM prati satripAta: / nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH / 109 uktArthAnAmaprayogaH / 154 avyAyanAM pUrvanipAtaH / 158 avyayAnAM svapadavigraho nAsti / 160 lakSaNasUtramantareNa lokaprasiddhazabdarUpoccAraNaM nipAtanaM / 187 pUrvoktaparoktayoH parokto vidhirbalavAn / 221 87 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 kAtantrarUpamAlA pRSTha paribhASA varNaTavargaraSAmUrdhanyAH / sAvakAzAnavakAzayoranavakAzo vidhirbalavAn / lopasvarAdezayoH svarAdezo vidhirbalavAn / triSu vyaJjaneSu saMyujyamAneSu sajAtIyAnAmekavyaJjanalopaH / antaraGgabahiraGgo vidhirbalavAn / prakRti AzritamantaraGga pratyAzritaM bhirnggm| natrA nirdissttrmnitytvaat| saMyogavisargAnusvAraparo hrasvo'pi guruH syAt / AgamAdezayorAgamo vidhirbalavAn / yasya sthAne yo vidhIyate sa sthAnIva bhavati AdezaH / 222 227 231 244 254 260 263 267 296 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 407 366 365 17 305 201 365 286 194 150 22 kAtantrarUpamAlA ke zlokoM kI akArAdi krama se sUcI zloka pRSTha zloka a evsvaarthknennaa'kaa| 366 akaaraadihsiimaanN| ajJAnatimirAndhasya / 2 adIpoM dIrghatA yAti avIlakSmItarItantrI AkhyAtaM zrImadAdyAhat Adilopo'ntyalopazca iSadarthe kriyAyoge RdavRbRjopi vA dIghoM 261 RDhaYAM sanIGa vA ekamAtro bhaveddhasvo 19 ojasopyarasornityaM a: svare kazca vagryeSu 366 kumAryA api bhAratyA krameNa vaiparItyena 3 kriyApadaM kartRpadena yuktaM kvacitpravRtti: kvacidapravRtti: 135 kSINe'nugrahakAritA samajane gurubhaktyA vayaM sArddha gapo badhezca nindAyAM cakArabahulo dvandvaH catuHSaSTiH kalA: strINAM carmaNi dvIpinaM hanti 149 caze vyarthamidaM sUtraM jijJAsAvajJayoreva 286 tanna yuktaM yata: kekI tumburuM tRNakASThaM ca 10 tena dIvyati saMsRSTaM tena brAhmayai gara cAtrabhAkAmAce namastasyai sarasvatyai 1 namo vRSabhasenAdi nityAtvatAM svarAtrAnAM 269 parata: kecidicchanti padayostu padAnAM vA 150 pAntu vo neminAthasya pRthu mRduM dRDhaM caiva 300 praparA'pasamanvavanir prakAzitaM zIghra 167 brAmyA kumAryA bahuvrIhyavyayIbhAvI 167 bhagavAnIzvaro bhUyAt bhAvasenatrividyena 365 bhAvasenatrividyena bhAvasanAvAvadhAna bhAvasenatrividyena 193 mandabuddhiprabodhArthaM mahI mandAkinI gaurI 65 mRgI vanacarI devI muktau cittatvamadhyeti muSTivyAkaraNaM mUDha dhIratvaM na jAnAsi yajoM vayo vahazcaiva yatrArhapadasaMdarbhAd 366 yadvadantyadhiyaH kecit yanimittamupAdAya rAgAnnakSatrayogAcca roditiH svapittizcaiva 219 lakSaNavIpsetthaMbhUte lajjAsattAsthitijAgaraNaM 201 vardhamAnakumAre varNAgamo gavendrAdau 344 varNAgamo varNaviparyapazca 194 175 194 ur 150 202 366 365 65 167 149 272 194 174 139 167 344 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 kAtantrarUpamAlA pRSTha 150 184 142 zloka varNavikAranAzAbhyAM vibhaktayo dvitIyAdyA vIro vizvezvaro devo zuci bhUmigataM toya sadRzaM triSu liGgeSu sanmAtraM bhAvaliGgaM syAt sambodhane tUzanasastrirUpaM sarvakarmavinirmukta svasAtisrazcatasazca sAmAnyazAstrato nUnaM siddhAMto'yamathApi yaH svAdhiSaNA pRSTha zloka 344 bastuvAcIni nAmAni 151 vibhaktisaMjJA vijJeyA 133 vIraM praNamya sarvajJa 75 zikhayA baTumadrAkSIt 134 sandhirnAma samAsaca 201 saMpradAnamapAdAne 108 saMyanAya zrataM dhatte 195 sarvajJaM tamahaM vaMde 69 svasA naptA ca neSTA ca 72 sArva tIrthakarAkhyAnaM 365 hane: sicyAtmane dRSTaH 149 57 247 284