Page Text
________________
कातन्त्ररूपमाला
तपस्विन् प्रभृतयः । वृत्रहन् शब्दस्य तु भेदः । वृत्रहा । वृत्रहणां । वृत्रहणः । हे वृत्रहन् । वृत्रहणं । वृत्रहणौ । अघुट्स्वरे लोपे कृते । इन्हन् इत्यादिना दीर्घः । अस्मादेव हन उपधायाः सावेव दीर्घः क्विपि न दीर्घः । हनेर्धिरुपधालोपे ॥ २९३ ॥
हनेरुपधाया लोपे कृते हे स्थाने धिर्भवति । घत्वे नस्य णत्वाभावः । वृत्रघ्नः । वृत्रघ्ना । वृत्रहभ्यां । वृत्रहभिः । इत्यादि । एवं ब्रह्मन् भ्रूणहन् ऋणहन् एते शब्दा: । पूषन् शब्दस्य तु भेदः । सौ दीर्घः । पूषा । पूषणौ । पूषणः । हे पूषन् । पूषणं । पूषणी ।
९८
हृन्मासदोषपुषां शसादौ स्वरे वा ॥ २९४ ॥
हृन् मास दोष पूषन् इत्येतेषां उपधाया उत्तरस्य लोपो वा भवति शसादौ स्वरे परे । पृषः पूष्णः । पूषा, पूष्णः । पूषभ्यां । पूषभिः । इत्यादि । एवं अर्यमन् शब्दः । अर्वन्शब्दस्य तु भेदः । सौ-अर्वा ।
करौ
करिणौ
करिणः
करिणे
हे करिणः !
करिणः
हे करिन् ! करिणम्
हे करिणौ ! करण
करिणः
करिणः
करिणोः
करिणा
करिभ्याम्
करिभिः
करिणि
करिणोः
इसी प्रकार से दण्डिन् हस्तिन्, गोमिन् और तपस्विन् के रूप चलते हैं ।
वृत्रहन् शब्द में कुछ भेद हैं।
1
करिन् — हाथी
वृत्रहन् + शस्
'अघुट् स्वरे लोपम्' से स्वर का लोप प्राप्त था और 'इन् हन् पूषन्' इत्यादि सूत्र से दीर्घ प्राप्त था। इसी सूत्र से ही हन् की उपधा को सि के आने पर ही दीर्घ होगा क्विप् प्रत्यय के आने पर दीर्घ नहीं होगा ।
वृत्रहा
हन् की उपधा का लोप करने पर ह् के स्थान में घ् का आदेश हो जाता है ॥ २९३ ॥ ह् को घ् होने पर न् को ण् नहीं होता है।
वृत्रहन् + अस्
हे
वृत्रहन् !
वृत्रहणौ
वृत्रने
वृत्रहभ्याम्
वृत्रहभ्यः
हे वृत्रहणौ ।
वृत्रघ्नः
वृत्रहभ्याम्
वृत्रहभ्यः
वृत्रहणम्
वृत्रहणी
वृत्रघ्नः
वृत्रष्नोः
वृत्रष्नाम्
वृत्रघ्ना
वृत्रहभ्याम्
वृत्रनि वृत्रहणि वृत्रघ्नोः
नृत्रहसु
इसी प्रकार से ब्रह्मन्, भ्रूणहन, ऋणहन् आदि शब्दों के रूप चलते हैं पूषन् शब्द में कुछ भेद
करिभ्याम्
करिभ्याम्
वृत्रहण: हे वृत्रहणः ।
करिभ्यः
करिष्यः
वृत्रघ्नः
वृत्रहभ:
करिणाम्
करिषु
.
पूषन् + सिं इत्यादि त्रुट् विभक्ति में पूर्ववत् पूषा आदि रूप ही बनेंगे। पूषन् + शस् ।
शसादि स्वर वाली विभक्ति के आने पर हन् मास् दोष और पूषन् इनकी उपधा के उत्तर अक्षर का लोप विकल्प से हो जाता है ॥ २९४ ॥
जब उपधा के उत्तर नकार का लोप हुआ और 'अवमसंयोगा' इत्यादि सूत्र से अन् के अकार का लोप होकर पूषः बना। और नकार का लोप नहीं होने पर पूष्णः बना ।
| SR No. | 090251 |
| Book Title | Katantra Roopmala |
| Original Sutra Author | Sharvavarma Acharya |
| Author | Gyanmati Mataji |
| Publisher | Digambar Jain Trilok Shodh Sansthan |
| Publication Year | 1992 |
| Total Pages | 420 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Grammar |
| File Size | 10 MB |