________________
स्वरसन्धिः
अवर्ण, इवर्णे ए ॥ २७ ॥
इवर्णे परे अवर्ण ए भवति परश्च लोपमापद्यते । वर्णग्रहणे सवर्णग्रहणम् । देवेन्द्रः । कान्तेयम् । हल ईषा । लाङ्गल ईषा । इति स्थिते ।
हललाङ्गलयोरीषायामस्य लोपः ॥ २८ ॥
हललाङ्गलयोरस्य लोपो भवति ईषायां परत: । हलीषा । लाङ्गलीषा | मनस् ईषा । इति स्थिते । मनसः सस्य च ॥ २९ ॥
मनसोऽस्य सस्य च लोपो भवति ईषायां परत: । मनीषा ॥ गन्ध उदकम् । माला ऊढा । इति
स्थिते ।
वर्णे ओ ॥ ३० ॥
वर्णे परे अवर्ण ओ भवति परश्च लोपमापद्यते । गन्धोदकम् । मालोढा । तव ऋकारः । सा ऋकारेण । इति स्थिते ।
ऋवर्णे अर् ॥३१ ॥
ऋवर्णे परे अवर्ण अर् भवति परश्च लोपमापद्यते । पूर्वव्यञ्जनमुपरिं परव्यञ्जनमधः ।। रेफाक्रान्तस्य द्वित्वमशिटो वा ॥ ३२ ॥
रेफाक्रान्तस्य वर्णस्य द्वित्वं भवत्यशिटो वा ।
इवर्ण के आने पर अब को 'ए' से अगले स्वर का लोप हो जाता है ॥२७ ॥ यहाँ सूत्र में वर्ण के ग्रहण करने से सवर्ण का ग्रहण हुआ समझना चाहिये । अतः देव् अ + इन्द्रः = देव् ए + न्द्रः = देवेन्द्रः ।
कान्त् आ + इयं = कान्त् ए + यं
कान्तेयम् । हल + ईषा, लांगल + ईषा ।
ईषा के आने पर हल और लाङ्गल के 'अकार' का लोप हो जाता है ॥ २८ ॥ हल् + ईषा = हलीषा, लाङ्गल + ईषा लाङ्गलीषा । मनस् + ईषा ।
'अस्' का लोप हो जाता है ॥ २९ ॥ भन् अस् + ईषा मनीषा गंध + उदकम्, माला + ऊढा ।
ईषा के आने पर 'मनस्' के
I
वर्ण के आने पर अवर्ण को 'ओ' हो जाता है ॥ ३० ॥
अर्थात् आगे उवर्ण के आने पर पूर्व के अवर्ण को 'ओ' होकर अगले उवर्ण का लोप हो जाता है। जैसे- गंधू ओ दकम् = गंधोदकम् माल् ओ ढा मालोढा । तव + ऋकारः, सा + ऋकारेण ।
ॠवर्ण के परे अवर्ण को अर् हो जाता है ॥ ३१ ॥ अवर्ण से परे ॠवर्ण के आने पर 'अवर्ण' को 'अर्' हो जाता है और ॠवर्ण का लोप हो जाता है तब
तव अर् कारः = 'तवर्कार:' बन जाता है पुनः यह अर्थ रकार यदि व्यञ्जन से पूर्व में रहता है तो ऊपर चला जाता है और यदि व्यञ्जन से आगे रहता है तो नीचे लग जाता है।
शिद के न होने पर रेफ से सहित अक्षर को विकल्प से द्वित्व हो जाता है ॥ ३२ ॥ शिद किसे कहते हैं ?
