________________
विसर्जनीयसंधि
विसर्जनीयचे छे वा शम् ॥१५॥ चे वा छे वा परे विसर्जनीय: शमापद्यते । कश्चरति । कश्छादयति । इति सिद्धम् ॥ क: टीकते । क: ठकारेण । इति स्थिते ।
टे ठे वा षम्॥९६ ॥ टे वा ठे वा परे विसर्जनीय: षकारमापद्यते । कष्टोकते । कष्ठकारेण ॥ कः तरति । कः थुद्धति । इति स्थिते।
ते थे वा सम्॥९७॥ ते वा थे वा परे विसर्जनीय: समापद्यते । कस्तरति । कस्थुडति ॥ कः करोति । क; खगति । इति दिः स्थिते।
कखयोर्जिह्वामूलीयं न वा ॥१८॥ कखयो: परयोर्विसनीया जिह्वामूलायमापद्यत न ।
जिह्वामूलीयोपध्मानीयौ च ॥९९ ॥ जिह्वामूलीयमुपध्मानीयं च परं वर्णं नयेत् । क करोति, क: करोति । क खनैति, कः खनति ॥ क: पचति । कः फलति । इति स्थिते।
पफयोरुपध्मानीयं न था॥१०० ।। • पफयोः परयोविसर्जनीय उपध्मानीयमापद्यते न वा । के पचति, क; पचति । के फलति, कः फलति ।। क: शावित्याचष्टे । क: पावित्याचष्टे । पुरुष: त्सरुक: । यत: क्षम: 1 तत: प्साति । इति स्थिते ।
न शादीन् शषसस्थे॥१०१॥
च अथवा छ के परे पदांत विसर्ग को 'श' हो जाता है ॥२५॥ कश्मरति, क;+ छादयति = कश्छादयति । क: टोकते, क: + ठकारेण ।
ट अथवा ठ के रहते पदांत विसर्ग को षकार होता है ॥९६ ।। कष्टीकते, कष्ठकारेण।
त अथवा थ के आने पर पदांत विसर्ग 'स्' हो जाता है ॥९७ ॥ कः+ तरति = कस्तरति, कस्थुडति । कः + खनति । क और ख के परे रहने पर पदांत विसर्ग विकल्प से जिह्वामूलीय बन जाता है ॥९८ ॥
जिह्वामूलीय और उपध्मानीय पर वर्ण को प्राप्त हो जाते हैं ॥९९ ॥ क+करोति = क करोति, क: करोति । कः + खनति = क खनति कः खनति । ऊपरवज्राकार चिह्न जिह्वामूलीय है। का पति, क: फलति । प और फ के आने पर पदांत विसर्ग विकल्प से उपध्मानीय हो जाता है ॥१०० ॥
क + पचति =के पचति, क: पचति। क: + फलति- के फलति कः + शोवित्याचष्टे, कः + क्षावित्याचष्टे, पुरुषः + त्सरुकः ततः + प्साति ।
यदि आगे च, ट, त, प ये वर्ण श, ष, स में स्थित हैं-मिले हुए हैं तो विसर्ग को श ष से नहीं होता है ॥१०१ ॥
