Page Text
________________
१६२
कातन्त्ररूपमाला
अकारान्तादन्यस्माद्व्ययीभातात्परासां विभक्तीना लग् भवति । अधिस्त्रि। यथाशक्ति । एवमधिगायत्रि । अधिमरस्वति । अधिभारति । अधिनदि । आत्मनः अधि अध्यात्म । गुरोरनतिक्रमेण यथागुरु । वध्वा अनतिक्रमेण यथावधु । चम्वा अतिक्रमेण यथाचम् । गिरेरनतिक्रमेण यथागिरि । वध्वा अनुगम: अनुवधु । अनुकण्डु । अनुदि । अनुस्त्रि । अनुपटु । अनुवायु । अनुगुरु । अनुपितृ अमातृ अनुकर्तृ । कर्तुः समीपमुपकर्तृ । एवमुपगिरि । उपरवि । उपयति । उपगुरु उपतरु । उपवधु । उपचम् उपनदि । उपस्त्रि । उपगु । उपनु । कर्तुरतिक्रम: अतिकर्तृ । एवमतिरि । अतिग। अतिनु ।
समं भूमिपदात्योः ॥४५२।। भूमिपदात्योः परयो: समत्वं इत्येतस्य सममित्यादेशो भवति । भूमेः समत्वं समभूमि । पदातीनां समत्वं समंपदाति ।
सुविनिर्दुर्व्यः स्वपिसूतिसमानाम्॥४५३ ॥ सुविनिर्दुर्य: परस्य स्वपिसूतिसमानां सकारस्य षकारो भवति । सुषमं । विषमं । निष्षम । दुष्पमं । अपरसम इत्यादि।
द्वन्द्वैकत्वम्॥४५४॥ समाहारद्वन्द्वस्यैकत्वं नपुंसकलिङ्ग च स्यात् । अर्कश्च अश्वमेधश्च अश्विमेधौ । तयोः समाहार: अश्विमेधं । एव तक्षायस्कार । हसमयूर । मथुरापाटलिपुत्रं । पाणिपादं । बदरामलकं । सुखदुःखं । शुकश्च हंसश्च मयूरश्च कोकिलश शुकहसमयूरकोकिलं । इत्यादि ।
तथा द्विगोः ॥४५५ ॥ तथा समाहारद्विगोरप्येकत्वं नपुंसकलिङ्ग च स्यात् । अत: अधिस्विं यथाशक्ति अधिगायत्रि, अधिसरस्वति आदि बन गये। ऐसे ही आत्मनः
अध्यात्म । आत्मन शब्द को अकारांत होकर नपंसकलिंग में एकवचन हो गया। गरो. अनतिक्रमेण यथा गुरु । वध्वा अनुगम: अनुवधु । कर्तुः समीपं.---उपकतुं गो: समीपं---उपगु । ह्रस्व हो गया। इसी प्रकार से ऊपर में बहुत से शब्द बने हैं देख लेना चाहिये। . भूमे: समत्वं, पदातीनां समत्व है।
भूमि पदाति से परे समत्वं को समं आदेश हो जाता है ॥४५२ ॥ समभूमि, समं पदाति । सु, वि, निर दुर् से परे स्वपि, सूति और समान के सकार को षकार हो जाता है ॥४५३ ॥ स्वपि में सुषुप्तः, विषुप्तः निष्षुप्त: दुष्षुप्त: । सूति में-सुपूति: विषूति: नि:पूति: दु पूति ।
समान में—सुषमं, विषमं, निष्षम, दुष्पमं । इन्ही चारो से परे क्यो कहा ? तो अपरसम में सकार को षकार नहीं हुआ है। इत्यादि। अर्कच अश्वमेधश्न-अश्विमेधौ तयो समाहार:- .
समाहार द्वन्द्र में एकत्व एवं नपुंसकलिंग हो जाता है ।।४५४ ॥ अतः अश्विमेधं बना । ऐस ही क्षण अयस्कारश्च तक्षायस्कारौं तयोः समाहार क्षायस्कार' हंसश्न मयुरश्च हंसमयूरौ तयो; समाहार हसमयूर, पाणी च पादौ च पाणि पायौं नयो समाहार पाणिपाट इत्यादि ।
उसी प्रकार से समाहार द्विगु में भी नपुंसकलिग एकवचन हो जाता है ।।४५५ ॥ यधा- पञ्चाना गवा समाहार: पञ्चगो, चतुर्णा पवां समाहार: चतुष्पणि ।
अधि
| SR No. | 090251 |
| Book Title | Katantra Roopmala |
| Original Sutra Author | Sharvavarma Acharya |
| Author | Gyanmati Mataji |
| Publisher | Digambar Jain Trilok Shodh Sansthan |
| Publication Year | 1992 |
| Total Pages | 420 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Grammar |
| File Size | 10 MB |