Page Text
________________
समासः
अव्ययीभावादकारान्ताद्विभक्तीनामपञ्चम्याः ॥ ४४९ ॥
अकारान्तादव्ययीभावाद्विभक्तीनां स्थाने अपञ्चम्या अम् भवति। उपकुम्भं । निरन्तत्यं । एवमुपगृहं । उपगेहं । उपगजं । उपराजं । उपच्छत्रं । उपवनं । उपनगं । उपदेवं । उपभार्यं । उपशालं । वादस्याभावो निर्वाद । मक्षिकाणामभावो निर्मक्षिकं । शीतस्यातिक्रमः अतिशीतं । एवमतिक्रमं । दिनं दिनं प्रति प्रतिदिनं । एवं प्रतिगृहं । प्रतिवृक्षं । प्रतिपुरुषं । प्रतिवनितं प्रतिमासं प्रतिवर्षं । प्रतिग्रामं प्रतितटं । पुरुषस्य अनुगम: अनुपुरुषं । एत्रमनुतटं । ग्रामस्यान्तः अन्तर्ग्रामं । अन्तर्गृहं । ग्रामस्य मध्ये मध्येग्रामं । एवं मध्येवनं । मध्येदिनं । मध्येकूपं । ग्रामस्य बहिर्बहिग्रामं । उपरिपर्वतं । एवं बहिण | अन्तर्वणं । वा तृतीयासप्तम्योः ॥४५० ॥
अकारान्तादव्ययीभावात्परयोस्तृतीयसप्तम्योः स्थाने अन् वा भवति । उपकुम्भं उपकुम्भेन । उपकुम्भं, उपकुम्भाभ्यामित्यादि । निरन्तरायं निरन्तरायेण । उपकुम्भं, उपकुम्भे । उपकुम्भयोः । इत्यादि । निरन्तरायं निरन्तराये । अपश्चम्या इति किं ? उपकुम्भात् । निरन्तरायात् । इत्यादि । स्त्रीष्वधिकृत्य अधिकृत्यस्याधिरादेशः । शक्तिमनतिक्रम्य अनतिक्रम्यस्य यथादेशः । इत्यादिषु समासे कृते । अन्यस्माल्लुक् ।।४५१ ।।
१६१
अकारान्त अव्ययीभाव से पंचमी को छोड़कर सभी विभक्तियों को 'अम्' हो जाता है ॥४४९ ॥
अतः 'उपकुम्भं' बना। ऐसे ही अन्तरायस्य अभावः – निरन्तराय, गृहस्य समीपं - उपगृहं गजस्य समीपं-उपगजं । भार्यायाः समीपं उपभार्यः 'स्वरो ह्रस्वो नपुंसके' सूत्र से ह्रस्व हो गया। ऐसे ही वादस्य अभावो निर्वाद, मक्षिकाणाम् अभावो निर्मक्षिकं बना ।
शीतस्य अतिक्रम:- अतिशीतं, क्रमस्य अतिक्रमः - अतिक्रमं दिनंदिनं प्रति — प्रतिदिनं गृहं गृहं प्रति — प्रतिगृहं आदि ऐसे हो पुरुषस्य अनुगमः अनुपुरुषं अनुत्तरं आदि। ग्रामस्यांत :- अंतर्याम, ग्रामस्य मध्ये—मध्ये ग्रामं, ग्रामस्य बहिः बहिर्ग्रामं, पर्वतस्योपरि उपरिपर्वतं वनस्य बहि: - बहिर्वण अंतर्वर्ण आदि ।
अकारांत अव्ययीभाव से परे तृतीया और सप्तमी के स्थान में विकल्प से अम् होता
है ॥४५० ॥
उपकुंभभ्याम् उपकुम्भयोः
निरन्तरायाभ्यां
उपकुम्भैः
उपकुम्भेषु ।
निरन्तरायैः
उपकुंभं उपकुम्भेन
उपकुंभं उपकुम्भ
ऐसे ही निरन्तरायं निरन्तरायेण
इत्यादि । अपशम्याः ऐसा क्यों कहा ? तो पंचमी में उपकुम्भात्, निरन्तरायात् बनता है । इत्यादि । स्त्रीषु अधिकृत्य, शक्तिमनतिक्रम्य ऐसा विग्रह है। यहाँ अधिकृत्य को 'अधि' एवं अनतिक्रम्य को 'यथा' आदेश हुआ है।
स्त्री + सु अधि + स विभक्ति का लोप होकर अव्यय को पूर्व में करक अधिस्त्री, यथाशक्ति बना । गोर प्रधानस्य सूत्र से अधिस्त्री को ह्रस्व करके लिंग संज्ञा होकर विभक्तियाँ आईं।
अकारांत से भिन्न अन्य अव्ययीभाव से परे विभक्तियों का लुक् हो जाता है ॥४५१ ॥
| SR No. | 090251 |
| Book Title | Katantra Roopmala |
| Original Sutra Author | Sharvavarma Acharya |
| Author | Gyanmati Mataji |
| Publisher | Digambar Jain Trilok Shodh Sansthan |
| Publication Year | 1992 |
| Total Pages | 420 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Grammar |
| File Size | 10 MB |