Page Text
________________
स्वरान्ताः पुल्लिङ्गाः
ऋदन्तात्परथोङसिङसोरकारः पूर्वस्वरेण सह उमापद्यते । पितुः । पितृभ्याम् । पितृभ्यः । पितुः । पित्रोः । पितॄणाम् ।
अर्डों ॥। १९९ ।।
ऋदन्तस्य च भवति छौं परेषु भ्रातृजामातृ सवितृ प्रभृतयः । कर्तृशब्दस्य तु भेदः । सौ-कर्ता घुटि ।
धातोस्तृशब्दस्यार् ॥ २०० ॥
।
I
धातोर्विहितस्य तृशब्दस्य ऋत आर्भवति घुटि परे । कर्तारौ । कर्तारः । हे कर्त्तः । हे कर्त्तारौ । हे कर्त्तारः । कर्त्तारम् । कर्त्तारौ कर्तृन् । अन्यत्र पितृशब्दवत् । धातोर्विहितस्य किं ? मातरौ । मातरः । यती प्रयत्ने । यतेः ऋत् दीर्घश्च उणादिप्रत्ययः । तृशब्दस्येति किं ? ननान्दरौ । ननान्दरः । एवं धातृ भतृ ज्ञातु वे श्रोतृ नेतृ पक्त भोक्तृ पक् प्रभृतयः । क्रोष्टुशब्दस्य तु भेदः । क्रोष्टा । क्रोष्टारौ । क्रोष्टारः । सम्बुद्धौ ।
और स् को विसर्ग होकर पित् + उ = पितुः बना। पितृ + ओस्—संधि होकर पित्रो: । पितृ + आम् नु का आगम, पूर्व स्वर को दीर्घ, एवं न् को ण् होकर पितॄणाम् बना । पितृ + ङि
ङि के आने पर ऋ को अर् हो जाता है ॥१९९ ॥ पितर् + इ = पितरि + पित्रोः पितृषु ।
पितरौ
पितरः
हे पितरौ !
हे पितः ।
पितरौ
पितृभ्याम्
इसी प्रकार से भ्रातृ, जामातृ और सवितृ के रूप चलते हैं।
1
कर्तृ शब्द में कुछ भेद हैं।
पित
हे पितः !
पितरम्
पित्रा
पितॄन्
पितृभिः
पित्रे
पितुः
पितुः
पितरि
पितृभ्याम्
पितृभ्याम्
५५
पित्रोः
पित्रोः
.
पितृभ्यः
पितृभ्यः
पितॄणाम्
पितृपु
कर्तृ+सि " आसौ सिर्लोपश्च " सूत्र से कर्ता बना कर्त्तृ + औ धातु में कहे गये 'तृ' शब्द के ऋ को आरू हो जाता है घुट् स्वर के आने पर ॥ २०० ॥
कर्त् आर् + औ कर्त्तारौ, कर्त्तारः ।
संबोधन में पूर्ववत् - हे कर्त्तः इत्यादि । रेफ से आक्रांत वर्ण को कही कहीं द्वित्व होने से कर्ता बन जाता है
1
शंस से सुप् तक बाकी सब रूप पितृवत् चलते हैं ।
यहाँ सूत्र में ' धातु से तू' प्रत्यय ऐसा क्यों कहा ?
यती धातु प्रयत्न अर्थ में है उणादि प्रत्यय के गण में यत् के य को दीर्घ और ऋ प्रत्यय हुआ है। तो यहाँ धातु से तृ प्रत्यय नहीं हैं अतः आर् न होकर पितृवत् अर् ही हुआ तो यातरों बना। तृ शब्द को ऋ का आर् हो ऐसा क्यों कहा ? तो ननान्द शब्द हैं इसमें तृ नहीं है अतः इसमें दीर्घ आर र होकर अर् ही होगा ।
दरौ बनेगा। इस कर्त्ता के समान ही घुट् स्वर में आर होकर ही ऊपर मूल में लिखे धातृ से लेकर वप्तृ आदि रूप चलते हैं।
| SR No. | 090251 |
| Book Title | Katantra Roopmala |
| Original Sutra Author | Sharvavarma Acharya |
| Author | Gyanmati Mataji |
| Publisher | Digambar Jain Trilok Shodh Sansthan |
| Publication Year | 1992 |
| Total Pages | 420 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Grammar |
| File Size | 10 MB |