________________
कातन्त्ररूपमाला
द्विर्भावं स्वरपरश्छकारः ।।१२० ॥ स्वरात्परश्छकारो द्विर्भावमापद्यते ।
अघोषे प्रथमः ॥१२१॥ अघोषे परे धुटां प्रथमो भवति । वटच्छाया। कविच्छन्दः । तनुच्छवि: ॥ बाला छादयति । वेला छादयति । इति स्थिते।
दीर्घात्पदान्ताद्वा ।।१२२॥ पदान्ताद्दीर्घात्परश्छकारो वा द्विवमापद्यते । बालाच्छादयति, बाला छादयति । वेलाच्छादयति, वेलाछादयति । इति सिद्धम् ॥ आ छादयति । मा छिदत् । इति स्थिते।
आङ्माभ्यां नित्यम् ॥१२३ ।। ___ आमाझ्या परश्छकारो नित्यं द्विर्भावमापद्यते । आच्छादयति । माच्छिदत् । इति सिद्धम् । दध्यत्र इति स्थिते ।
अस्वरे ॥१२४॥ व्यञ्जनं द्विर्भवति व्यञ्जने परे । दड्यंत्र ।।
इति विसर्जनीयसन्धिः
स्वर से परे छकार के आने पर वह छकार को द्वित्व हो जाता है ॥१२० ॥ वट छ् + छाया
अघोष से परे धुट को प्रथम अक्षर हो जाता है ॥१२१ ॥ वटच्छाया, कवि+ छन्दः = कवि+छ् छन्दः = कविच्छन्दः तनु + छवि: = तनुच्छविः । बाला+छादयति
दीर्घ पद से परे छकार विकल्प से होता है ॥१२२ ॥ बाला+छ छादयति 'अघोषे प्रथमः' इस सूत्र से पूर्व छ को प्रथम अक्षर होकर बालाच्छादयति, दूसरा रूप—बाला छादयति । बेला + छादयति = बेलाच्छादयति । बेला छादयति ।
आ+ छादयति, मा+ छिदत् आङ् माङ् से परे छकार के आने पर नित्य ही छकार द्वित्व होता है ॥१२३ ॥ आ+ छ् छादयति = आच्छादयति, मा+छ् छिदत् = माच्छिदत् । दध्यत्र
व्यंजन के परे व्यंजन को द्वित्व हो जाता है ॥१२४ ॥ दुध्ध् यत्र 'धुटां तृतीयश्चतुर्थेषु' इस ७७वें सूत्र से चतुर्थ अक्षर को तृतीय हो गया । दङ्ख्यत्र बना।
इस प्रकार से विसर्गसंधि पूर्ण हुई ॥
