Page Text
________________
विसर्जनीयसंधि
३१
अहो विसर्जनीयो रमापद्यते अरेफे घोषवति च स्वरे परे। अहर्गणः। अहरत्र। अहर्जयति अहरायाति । अहहसति । अहरपि । रेफे तु अहो राजते। अहो रात्रम् । अहो रूपम् ॥ अहः भ्याम् । अहः भिः । इति स्थिते ।।
न स्यादिभे ।।११६ ॥ अहो विसर्जनीयो न रमापद्यते स्यादिभे परे । अहोभ्याम् । अहोभिः । स्यादिभे इति किम् । अहर्भुक्तिः । अहर्भवति ।। अह: पति: । इति स्थिते।
अहरादीनां पत्यादिषु ॥११७॥ अहरादीना मसजनाचा जा रमापंधो पत्यादिषु परत: । अहर्पति: अहः पतिः । इत्यादि ।। एषः करोति । सः गच्छति । इति स्थिते ।
___ एषसपरो व्यञ्जने लोप्यः ।।११८॥ एषसाभ्याम् परो विसर्जनीयो लोप्यो भवति व्यञ्जने परे । एष करोति । स गच्छति । अग्नि: रथेन । पुनः रात्रि: । इति स्थिते।
रो रे लोपं स्वरश्च पूर्वो दीर्घः ॥११९॥ रे परे रो लोपमापद्यते पूर्वस्वरश्च दी| भवति । अग्नीरथेन । पुनारात्रिः । । वट छाया । कवि छन्दः । तनु छवि: । इति स्थिते ।
अर्थात् दिनवाची अहन् के न के विसर्ग का यह नियम है जबकि आगे रकार नहीं होना चाहिये।
अहः + गण: = अहर्गणः, अहः + अत्र = अहरत्र । अह: + जयत्ति = अहर्जयति । अहः + आयाति = अहरायाति, अहः + हसति = अहर्हसति । अहः + अपि = अहरपि । यदि आगे रेफ है तो विसर्ग को 'उ' होकर संधि हो जाती है। अहः + राजते = अह उन राजते = अहोराजते । अह: रात्रम् = अह उ+ रात्रम् = अहोरात्रम् । अहः + रूपम् = अहोरूपम् । अहः + भ्याम् । सि आदि विभक्ति के भ्याम, भिस् के आने पर विसर्ग का रकार नहीं होता है ॥११६ ॥
__अहः + भ्याम् = अहोभ्याम्, अह: + भिस् = अहोभि: । सि आदि विभक्ति के भ्याम् भिस् के नहीं आने पर रकार हो जायेगा जैसे अहः + भुक्तिः = अह(क्तिः । अहः + भवति = अहर्भवति । अहः + पतिः ।
पति आदि शब्दों के आने पर अहः के विसर्ग को विकल्प से रकार हो जाता है ॥११७॥
अहः + पति: = अहतिः, अहःपतिः । एष: + करोति । व्यंजन के आने पर एष और स के विसर्ग का लोप हो जाता है ॥११८ ॥ एष: + करोति = एष करोति, स: + गच्छति = स गच्छति। अग्नि:+स्थेन 'नामि परो रम्' इस सूत्र से विसर्ग को रकार होकर पुनःरकार के आने पर पूर्व के रकार का लोप होकर पूर्व को दीर्य हो जाता है ॥११९ ॥ अग्नि र + रथेन = अग्नी रथेन, पुनर् + रात्रि = पुनारात्रि: ।
वट+छाया
| SR No. | 090251 |
| Book Title | Katantra Roopmala |
| Original Sutra Author | Sharvavarma Acharya |
| Author | Gyanmati Mataji |
| Publisher | Digambar Jain Trilok Shodh Sansthan |
| Publication Year | 1992 |
| Total Pages | 420 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Grammar |
| File Size | 10 MB |