________________
1
J
1.0
कातन्त्ररुणमाला
अथ व्यञ्जनान्ताः पुल्लिङ्गशब्दा यथाक्रमेणोच्यन्ते
कवर्गान्ता: पुल्लिङ्गशब्दा अप्रसिद्धाः । चकारान्तः पुल्लिङ्गः सुवाच्शब्दः । सौ— व्यञ्जनाच्चेति सिलोपः । दादेर्हस्य ग इत्यनुवर्तते ।
चवर्गद्गादीनां च ॥ २५४ ॥
चवर्गान्तस्य दृश् इत्येवमादीनां च गो भवति विरामे व्यञ्जनादौ च ।
१
पदान्ते धुर्य प्रथमः ॥ ७६ ॥
पदान्ते वर्तमानानां धुटां वर्णानां प्रथमो भवति अघोषे । प्रथम इत्यनुवर्तते ।
१
वा विरामे ॥ २४२ ॥
विरामे घुटां प्रथमस्तृतीयश्च वा भवति । सुवाक् सुवाग्, सुवाचौ। सुवाच । एवं सम्बुद्धौ । सुवाचं । सुवाच । सुवाच । सुवाचा सुवाग्भ्यां । सुवाग्भिः । सुवाचे । सुवाग्भ्यां । सुवारभ्यः । सुवाचः । सुवाचोः । सुवाचां । सुवाचि सुवाचोः । सुपि । गत्वं ।
अघोषे प्रथमः ।। २५५ ।।
अघोषे परे धुटां प्रथमो भवति । इति कत्वं । नामिकरेत्यादिना सस्य षत्वं । कषयोगे क्षः || २५६ ॥
सुवाच् = सुवाग् बना ।
अथ व्यंजनांत शब्दों में क्रम से प्रथम व्यञ्जनांत पुल्लिंग शब्द चलेंगे। कवर्गांत पुल्लिंग शब्द अप्रसिद्ध है।
चकारांत पुल्लिंग सुवाच् शब्द है। सुवाच् + सि 'व्यञ्जनाच्च' १७८ वे सूत्र से सि का लोप हो गया 'दादेर्हस्यगः' यह सूत्र अनुवृत्ति में चला आ रहा है ।
वर्गान्त और दृश् के अंत को विराम या व्यंजन वाली विभक्ति के आने पर ग् हो जाता है ॥ २५४ ॥
पद के अन्त में धुद को प्रथम अक्षर हो जाता है' ||७६ ॥
'अघोषे प्रथमः' यह सूत्र अनुवृत्ति में चला आ रहा है ।
त्रिराम् में धुट् को प्रथम अथवा तृतीय अक्षर हो जाता है ' ॥ २४२ ॥ इस सूत्र से सुवाक् + सुप् 'चवर्गद्गादीनां च' इस २५४वें सूत्र से च् को ग् हुआ पुनः
अघोष के आने पर धुट् को प्रथम अक्षर होता है ॥२५५ ॥ इस सूत्र से कू हो गया 'नामिकरपरः' इत्यादि १५० वें सूत्र से क् से स् को घ् हो गया तब सुवाक् + षु रहा।
ककार और षकार का योग होने पर क्ष हो जाता है ॥ २५६ ॥
१. यह सूत्र पहले आ चुका है। २. यह सूत्र पहले आ चुका है।
