Page Text
________________
स्वरान्ता: स्त्रीलिङ्गाः
द्वितीयातृतीयाभ्यां वा ।।२९७ ॥ द्वितीयातृतीयाभ्यां पराणि डवन्ति वचनानि यै यास् यास् याम् भवन्ति यथासंख्यं सह सुना इस्वपूर्वाश्च वा। द्वितीयस्यै, द्वितीयायै। द्वितीयाभ्याम्। द्वितीयाभ्यः। द्वितीयस्या:, द्वितीयाया: । द्वितीयाभ्याम, द्वितीयाभ्यः। द्वितीयस्याः द्वितीयाया: । द्वितीययोः । सर्वादौ अपठितत्वात् न सुरागमः । द्वितीयानाम् । द्वितीयस्याम, द्वितीयायाम्। द्वितीययोः । द्वितीयासु। एवं तृतीयाशब्दोऽपि। अन्यत्र रम्भाशब्दवत् । जराशब्दस्य तु भेदः । व्यञ्जने रम्भाशब्दवत् ।
जरा जरः स्वरे वा ॥२१८॥ जराशब्दो जरस् वा भवति विभक्तिस्वरे परे । जरे, जरसौ। जराः, जरस: । हे जरे। हे जरे, हे जरसौ । हे जरा:, हे जरस: । जरां, जरस । जरे, जरसौं । जराः, जरस: । जरसा, जरया । जराभ्याम् । जराभिः । जराय, जरसे। जराभ्याम् । जराभ्य: । जराया:, जरसः। जराभ्यां, जराभ्यः । जरायाः, जरस: । जरयो, जरसो: । जराणाभ, जरसाम् । जरायो, जरसि । जरयोः, जरसो: । जरासु।
ये सभी शब्द अकारांत हैं इनमें 'स्त्रियामादा' इस २१५वें सूत्र से स्त्रीलिंग बनाने के लिये 'आ' प्रत्यय करना होता है। सर्वत्र अकारांत को स्त्रीलिंग में 'अद' प्रत्यय करना ही होगा।
__ अल्पा, प्रथमा, बरमा, कतिपया शब्द और जिसमें तय, अय प्रत्यय लगे हैं ऐसे शब्द राम्भा के समान चलते हैं।
द्वितीया शब्द में कुछ भेद हैं। द्वितीया + सि= द्वितीया इत्यादि।
द्वितीया+डे द्वितीया और तृतीया से परे ङ वान् को क्रम से यै, यास्, यास्. याम् विकल्प से होता है ॥२१७ ॥
___ अर्थात् एक बार स् सहित यै, यास, यास्, याम् होकर पूर्व को हस्व हो जाता है अत: इन चार विभक्तियों के दो रूप बनते हैं यथा द्वितीया + डे = द्वितीयाय, द्वितीयस्य, द्वितीयाया:, द्वितीयस्याः इत्यादि। ये द्वितीया, तृतीया शब्द सर्वादि गण में कहे नहीं गये हैं। अत: आम के आने पर सु का आगम न होकर नु का आगम हुआ। तब द्वितीयानाम् बना। शेष सभी रूप रंभा के समान हैं। द्वितीया द्वितीये द्वितीयाः । द्वितीयायै, द्वितीयस्य द्वितीयाभ्याम् द्वितीयाभ्यः हे द्वितीये । हे द्वितीये ! हे द्वितीयाः ।। द्वितीयायाः, द्वितीयस्याः द्वितीयाभ्याम् द्वितीयाभ्यः द्वितीयाम् द्वितीये द्वितीयाः द्वितीयायाः, द्वितीयस्याः द्वितीययोः द्वितीयानाम् द्वितीयया द्वितीयाभ्याम् द्वितीयाभिः | द्वितीयायाम, द्वितीयस्याम द्वितीययोः ।
जरा शब्द में स्वर के आने पर भेद हैं व्यंजन में रम्भावत् ही है। जरा+सि = जरा, जरा+ औ
स्वर वाली विभक्ति के आने पर जरा शब्द को जरस् आदेश विकल्प से हो जाता है ॥२१८ ॥
अर्थात् एक बार रंभावत् जरे बना । दूसरी बार जरस् + औ = जरसौ जरा + जस् = जरा:, जरस: बना। जरा जरे, जरसी जराः, जरसः |जराय, जरसे जराभ्याम जसभ्यः हे जरे । हे जरे !, हे जरसी ! हे जरा: ! हे अरसः जरायाः, जरसः जराभ्याम् जराभ्यः जराम, जरसम् बरे, जरसौ जराः, जरसः जरायाः जरसः जरयोः जरसोः जराणाम, जरसाम् जरया, जरसा जराभ्याम्
जराभिः
जरायाम.जरसि जरयोः जरसोः जराम
द्वितीयासु
| SR No. | 090251 |
| Book Title | Katantra Roopmala |
| Original Sutra Author | Sharvavarma Acharya |
| Author | Gyanmati Mataji |
| Publisher | Digambar Jain Trilok Shodh Sansthan |
| Publication Year | 1992 |
| Total Pages | 420 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Grammar |
| File Size | 10 MB |