Katantra Roopmala

SR No.: 090251
Original Sutra Author: Sharvavarma Acharya
Author: Gyanmati Mataji
Publisher: Digambar Jain Trilok Shodh Sansthan
Publication Year: 1992
Total Pages: 420
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 10 MB

Page 72

AA
D
६०
६
I
श्रद्धायाः पराणि इवांस वचनानि यास् यास याम् भवन्ति यथासंख्यम् । रम्भाभ्याम् । रम्भाभ्यः । रम्भायाः । रम्भाभ्याम् । रम्भाभ्यः । रम्भायाः । रम्भयोः । रम्भाणाम् । रम्भायाम् । रम्भयोः । रम्भासु । एवं शाला माला दोला भार्या कान्ता अङ्गना वनिता जाया माया प्रभृतयः । सर्वनाम्नस्त्रिलिङ्गत्वात्स्त्रीलिङ्गे । स्त्रियामादा ।। २१५ ॥
1
स्त्रियां वर्तमानादकारान्तादाप्रत्ययो भवति विभक्तिपरे । सर्वा । सर्वे सर्वा: । हे सर्वे हे सर्वे हे सर्वाः । सर्वाम् । सर्वे । सर्वा: । सर्वया । सर्वाभ्याम् । सर्वाभिः । डवत्सु ।
I
कातन्त्ररूपमाला
सर्वनाम्नस्तु ससवो ह्रस्वपूर्वाश्च ॥ २१६ ॥
सर्वनाम्नः श्रद्धायाः पराणि डवन्ति वचनानि यै यास् याम् भवन्ति यथासंख्यं सह सुना ह्रस्वपूर्वाश्च । सर्वस्यै । सर्वाभ्याम् । सर्वाभ्य: । सर्वस्याः । सर्वाभ्याम् । सर्वाभ्यः । सर्वस्याः । सर्वयोः । आमि। सुरामि सर्वतः । सर्वासाम् । सर्वस्याम् । सर्वयोः । सर्वासु । एवं विश्वादीनामेकशब्दपर्यन्तानां रूपं ज्ञेयम् । अल्पादीनां तु सप्तानां रम्माशब्दवत् । अल्प प्रथम चरम तय अय कतिपय अर्य एते सप्त द्वितीयाशब्दस्य तु भेदः । द्वितीया । द्वितीये । द्वितीयाः । हे द्वितीये हे द्वितीये हे द्वितीयाः । द्वितीयाम् । द्वितीये । द्वितीया: । द्वितीययाः । द्वितीयाभ्याम् । द्वितीयाभिः । वत्सु ।
रम्भा + यै = रम्भायें, रम्भायाः, रम्भायाः, रम्भाभ्याम् । रम्भा + ओस् 'टौसोरे' सूत्र से आ को ए होकर संधि होकर रम्भयोः बना ।
रम्भे
हेरम्भे !
रम्भे
रम्भा
हे !
सर्वाम्
सर्वयां
रम्भा: हे रम्भाः !
रम्भायै
रम्भायाः
रम्भायाः
रम्भाभ्याम्
रम्भाभ्याम्
रम्भयोः
रम्भयोः
रम्भाम्
रम्भा:
रम्भया
रम्भाभ्याम्
रम्भाभिः
रम्भायाम्
इस प्रकार से ऊपर लिखे हुआ शाला आदि शब्द चलते हैं। सर्वनाम तीनों लिंगों में चलते है अतः स्त्रीलिंग में 'सर्व' शब्द आया ।
स्त्रीलिंग में वर्तमान अकारांत शब्द को 'आ' प्रत्यय हो जाता है विभक्ति के आने पर ॥ २१५ ॥
सर्व + आ = सर्वा + सि श्रद्धा संज्ञा करके 'श्रद्धायाः सिर्लोपम्' से सि का लोप होकर सर्वा बना । ड्वान – डे, ङसि, ङस् ङि इन चार विभक्तियों को डवान् कहते हैं इनके आने पर कुछ अंतर है । सर्वा + डे, सर्वा + ङसि सर्वा + डस्, सर्वा + ङि ।
सर्वनाम श्रद्धासंज्ञक से परे जो डवान् वचन को यै, यास्, यास्, याम् आदेश हुआ है उसमें क्रम से विभक्ति के पूर्व में सकार एवं पूर्व स्वर को ह्रस्व आदेश हो जाता है ॥ २१६ ॥
सर्व + स्यै = सर्वस्यै, सर्वस्याः, सर्वस्याः सर्वस्याम् ।
सर्वा + आम् 'सुरामि सर्वतः १५५ वे सूत्र से सु का आगम होकर सर्वासाम् बना। सर्वा सर्वे सर्वाः
सर्वस्यै
सर्वाभ्याम
हे सर्वे !
हेस !
हे सर्वाः !
सर्वस्याः
सर्वे
सत्र:
सर्वस्थाः
सर्वाभ्याम्
सर्वाभिः
सर्वस्याम्
इसी प्रकार से विश्वा, उभा, उभया, अन्या, अन्यतरा, इतरा, इतमा, कतरा, कतमा, यत्तरा, यतमा ततरा, ततभा, एकतरा, एकतमा त्वा, नेमा, समा, सिमा, पूर्वा, परा, अवरा, दक्षिणा, उत्तरा, अपरा, अधरा, स्वा अंतरा, त्या, ता, या इत्यादि एक पर्यंत रूप सर्वा के समान ही चलेंगे।
रम्भाभ्यः
रम्भाभ्यः
रम्भाणीम्
मासु
सर्वाभ्याम्
सर्वयोः
सर्वयोः
सर्वाभ्य:
सर्वाभ्यः
सर्वासाम्
सर्वासु