SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 170
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ १५८ कातन्त्ररूपमाला सहशब्दस्य सो वा भवति बहुव्रीही समासे । एवं सधर्मः । जनकेन सह वर्तते इति सजनकः । जनन्या सह वर्तते इति सजननि: । एवं सवधुः । गोरप्रधानस्येत्यादिना ह्रस्व: । अव्ययानां पूर्वनिपातः । __ युधि क्रियाव्यतिहारे इच् ।।४३८ ॥ ग्रहणप्रहरणबाधके युद्धे क्रियाव्यतिहारे बहुव्रीहिसमासात् इच् भवति । इचि पूर्वपदस्याकारः ॥४३९॥ इचि परे पूर्वपदस्याकारो भवति । दण्डैश दण्डैश्च प्रवृत्तं युद्धं दण्डादण्डि। एवं गदागदि । खड्गाखगि । केशाकेशि । मुष्टामुष्टि । कवाकचि । दक्षिणस्या: पूर्वस्याच दिशोर्यदन्तरालं सा विदिक् । विदिक तथा॥४४० ।। तथा विदिभिधेये बहुव्रीहिशेयः। सर्वनाम्नो वृत्तिमात्रे पूर्वपदस्य पुंवद्भाव: । दक्षिणपूर्वा । पश्चिमोत्तरा । दक्षिणपशिमा । उत्तरपूर्वा । इत्यादि। शुकश्च मयूरश्च । धवश्च खदिरश्च पलाशश्च । इति स्थिते पुत्र+टा, सह+सि है । विभक्ति का लोप होकर 'अव्ययाना पूर्वनिपात:' से सह का पूर्व में निपात होकर ‘सहपुत्रः' बना अथवा सह को 'स' होकर 'सपुत्रः' बना । ऐसे ही जनकेन सह वर्तते----'सजनकः', धर्मेण सह वर्तते–'मधर्म:' । जनन्या मह वर्तते ‘मजननी' मना "गोरप्रधानस्य” इत्यादि ४२६वें सूत्र से ह्रस्व होकर 'सजननि:', वध्वा सह वर्तत 'सवधुः' बना। युद्ध क्रिया के व्यतिहार में इच् प्रत्यय होता है ॥४३८ ॥ ग्रहण प्रहरण से बाधा युक्त युद्ध क्रिया में क्रिया व्यतिहार में बहुव्रीहि समास से 'इच्' प्रत्यय होता है। क्रिया व्यतिहार किसे कहते हैं ? परस्पर में प्रहार आदि की क्रिया को क्रिया व्यतिहार कहते हैं। जैसे दण्डैश्च दण्डैश्च प्रवृत्तं युद्ध-दण्ड + भिस् दण्ड + भिस् है विभक्तियों का लोप होकर 'दण्ड-दण्ड' रहा । इच प्रत्यय होकर १३६वें सत्र से 'इवर्णावर्णयोलोप: स्वरे प्रत्यये ये च' सूत्र से अवर्ण का लोप होकर ‘दण्डदण्डि' रहा पुन: इच् प्रत्यय के परे पूर्वपद को आकार हो जाता है ॥४३९ ॥ इस सूत्र से 'दण्डादण्डि' बना, लिंग संज्ञा होकर विभक्ति आकर वारिवत् रूप चलने से 'दण्डादण्डि' बन गया। ऐसे ही गदाभिश्च गदाभिश्च प्रवृत्तं युद्धं--गदागदि। . ___ खड्गैश्च खड्गश्च प्रवृत्तं युद्ध-खड्गाखड्गि । इसी प्रकार से केशाकेशि', मुष्टामुष्टि, कचाकचि बन गये। दक्षिणस्या: पूर्वस्याश्च दिशोर्यदन्तरालं सा विदिक् ऐसा विग्रह हुआ दक्षिणा + ङस् पूर्वा + ङस् विभक्ति का लोप होकर 'दक्षिणापूर्वा' रहा विदिशा के वाच्य में बहुव्रीहि समास होता है ॥४४० ॥ सर्वनाम के समास में पूर्वपद को पुंवद्धाव हो जाता है। अत: 'दक्षिणपूर्वा' बना पुन: लिंग संज्ञा होकर सि विभक्ति आकर रमावत् रूप चलेंगे। अत: "दक्षिणपूर्वा" बन गया । पश्चिमस्याश्च उत्तरस्याश्च दिशोर्यदन्तरालं—सा पश्चिमोत्तरा। दक्षिणस्याश्च पश्चिमस्याश्च दिशोर्यदन्तरालं-दक्षिणपश्चिमा । उत्तरस्याश्च पूर्वस्याच दिशोर्यदन्तरालं-उत्तरपूर्वा । इत्यादि । १. केशेषु केशेषु गृहीत्वा इदं युद्ध प्रवृत्तं ऐसा विग्रह है।
SR No.090251
Book TitleKatantra Roopmala
Original Sutra AuthorSharvavarma Acharya
AuthorGyanmati Mataji
PublisherDigambar Jain Trilok Shodh Sansthan
Publication Year1992
Total Pages420
LanguageHindi, Sanskrit
ClassificationBook_Devnagari & Grammar
File Size10 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy