Page Text
________________
स्वरान्ताः नपुंसकलिङ्गाः
१
यन्निमित्तमुपादाय पुंसि लिङ्गे प्रवर्त्तते । क्लबवृत्तौ तदेव स्यात्तद्धि भाषितपुंसकम् ॥१ ॥ शुचि भूमिगतं सोपं शुचिनारी पतिप्रसा शुचिर्धर्मपरो राजा ब्रह्मचारी सदा शुचिः ॥ २ ॥
I
'
I
शुच्या, शुचिना । शुचिभ्यां । शुचिभिः । शुचिने, शुचये । शुचिभ्याम् | शुचिभ्यः । इत्यादि । द्विशब्दस्य तु भेदः । त्यदाद्यत्वं औरीमिति ईत्वं च । द्वे । हे द्वे द्वे । द्वाभ्याम् । द्वाभ्याम् । द्वाभ्याम् । द्वयोः । द्वयोः । त्रिशब्दस्य जस्शसोर्वारिशब्दवत् । त्रीणि त्रीणि। त्रिभिः । अन्यत्र पुंलिङ्गवत् इति इकारान्ताः । ईकारान्तो नपुंसकलिङ्गो ग्रामणीशब्दः । तस्य स्वरो ह्रस्वो नपुंसके इति ह्रस्वत्वे शुचिशब्दवत् । टादौ भाषितपुंस्कं पुंवद्भावो भवति विकल्पेन । ग्रामणि । ग्रामणिनी। ग्रामणीनि । पुनरपि - ग्रामणि । ग्रामणिनी। ग्रामणीनि । ग्रामणिना । अनेकाक्षरयोस्त्वसंयोगाद् वौ इति यत्त्वम् । ग्रामण्या | ग्रामणिभ्याम् । ग्रामणिभिः । ग्रामणिने । ग्रामणिभ्याम् । ग्रामणिभ्यः । इत्यादि । आमिनुरागमः । दीर्घमामि सनौ इति दीर्घः । ग्रामणीनाम् । पुंवद्भावे । ग्रामण्याम् । ग्रामणिनि । पुंवति — नियो डिराम् इति आम् । यत्वं पूर्ववत् । ग्रामण्याम् । ग्रामणिनोः, ग्रामण्योः । ग्रामणिषु । सम्बोधने - नाम्यन्तचतुरं वा । है ग्रामणे, हे ग्रामणि । हे ग्रामणिनी । हे ग्रामणीनि । एवमग्रणी सेनानीप्रभृतयः ॥ इति ईकारान्ता । उकारान्तो नपुंसकलिङ्गो वस्तुशब्दः । स च वारिशब्दवत् । वस्तु । वस्तुनी वस्तूनि । सम्बोधने - हे वस्तु, हे वस्तो ।
वस्तुनी । हे वस्तूनि । पुनरपि । टादौ स्वरे परे नित्यं नपुंसकं। आमि परे-आमि च नुः । दीर्घमामि सनौ इति दीर्घः । वस्तूनां । वस्तुनि । वस्तुनोः । वस्तुषु । मृदुशब्दस्य प्रथमाद्वितीययोर्वारिंशब्दवत् । मृदु ।
श्लोकार्थ जो शब्द जिस निमित्त को लेकर के पुरुष लिंग में प्रवृत्ति करता है और वही नपुंसक लिंग में भी चल जाता है उसे भाषित पुंस्क कहते हैं ॥
अर्थात् जो शब्द स्वयं में पुल्लिंग हैं, किन्तु निमित्त से नपुंसक लिंग में भी चल जाता है वह भाषितपुंस्क है। उदाहरण के लिए देखिये ।
श्लोकार्थ – भूमिगत जल पवित्र है, पतिव्रता स्त्री पवित्र है, धर्म में तत्पर राजा पवित्र है एवं ब्रह्मचारी जन सदा पवित्र हैं ।
इस श्लोक में एक शुचि शब्द तीन के निमित्त या विशेषण से तीन लिंगों में बदल गया । जैसे—तोय शब्द नपुंसक का विशेषण 'शुचि' शब्द नपुंसक लिंग हो गया। पतिव्रता नारी का विशेषण 'शुचिः' शब्द स्त्रीलिंग हो गया और राजा का विशेषण 'शुचि: ' शब्द पुल्लिंग में चल गया हैं।
शुचि + टा एक बार पुल्लिंगवत् में 'अस्त्रियां टा ना' सूत्र से 'ना' हुआ दूसरी बार 'नामिनः स्वरे' से न् होकर शुचिना बना ।
शुचि + डे पुल्लिंग में 'डे' सूत्र से इ को ए होकर शुचये अन्यथा शुचिने बना । शुचिनी शुचीनि
शुचि
शुचये, शुचिने शुचेः शुचिन:
हे शुचे, शुचि ! हे शुचिनी !
शुचिभ्याम् शुचिभ्याम्
शुचि
शुचेः शुचिन: शुचौ शुचिनि
शुचिभ्यः शुचिभ्यः शुच्योः शुचिनोः शुचीनाम् शुच्योः शुचिनोः शुचिषु
शुचिना
शुचिनी शुचिभ्याम्
शुचीन
७५
शुचीनि
शुचिभि:
१. अत्र । त्रिषु लिंगेषु वर्तते । एकमेवार्थमाख्याति तद्धि भाषितपुंसकं । इति पाठोस्ति । उत्तरपद्यस्थोदाहरणैरयमेव समीचीनो भाति ।
| SR No. | 090251 |
| Book Title | Katantra Roopmala |
| Original Sutra Author | Sharvavarma Acharya |
| Author | Gyanmati Mataji |
| Publisher | Digambar Jain Trilok Shodh Sansthan |
| Publication Year | 1992 |
| Total Pages | 420 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Grammar |
| File Size | 10 MB |