________________
२४२
तनु विस्तारे |
तनादेरुः ॥ २०६ ॥
तनादेर्गणाद्विकरणसंज्ञक उर्भवति कर्तरि विहिते सार्वधातुके परे । तनोति तनुतः तन्वन्ति । मनुङ् अवबोधने । मनुते मन्वा मन्वते । मनुषे मन्वाथे मनुध्वे । मन्वे मनुवहे मन्वहे मनुमहे मन्महे । डुकृञ् करणे । करोति ।
करोमि ।
कातन्त्ररूपमाला
1
करोतेः ॥ २०७ ॥
करोतेरकारस्य उकारो भवति अगुणे सार्वधातुके परे । कुरुतः कुर्वन्ति । करोषि कुरुथः कुरुथ ।
अस्याकारः सार्वधातुके गुणे ॥
अथ तनादिगणः
॥२०८ ॥
करोते परस्य उकारस्य नित्यं लोपो भवति वमोः परतः कुर्वः कुर्मः । कुरुते कुवते कुर्वते । भावकर्मणोश । तन्यते मन्यते ।
ये च ॥ २०९ ॥
करोते परस्य उकारस्य नित्यं लोपो भवति ये च परे । कुर्यात् कुर्वीत । तनोतु तनुतात् तनुतां तन्वन्तु । उकाराच्च ।। २१० ।।
अथ तनादि गण प्रारम्भ होता है ।
तनु धातु विस्तार अर्थ में है । तन् ति है ।
कर्ता से सार्वधातुक में तनादि गण से विकरण संज्ञक 'उ' होता है ॥२०६ ॥
तनोति तनुतः तन्वन्ति । मनुङ् धातु मानने अर्थ में है। मनुते मन्वाते मन्दते । तनोमि तनुवः 'उकारलोपो वर्गोवा' सूत्र १९१ से व म के आने पर उकार का लोप विकल्प से होता है । तन्वः तन्मः । मनुवहे मन्वहे मनुमहे मन्महे ।
डुकृञ् धातु करने अर्थ में है । 'करोति' बना है I
'नाभ्यं तयोर्धातुविकरणयोर्गुण:' सूत्र से सर्वत्र गुण हुआ ।
अगुण सार्वधातुक के आने पर करोति के अकार को उकार हो जाता है ॥ २०७ ।। कुरुतः कुर्वन्ति । कुरु वस् ।
, म के आने पर करोति के उकार का नित्य ही लोप हो जाता है ॥ २०८ ॥ कुर्व कुर्मः । कुरुते कुति कुर्वते । भावकर्म में – तन्यते मन्यते । कुरु यात् ।
'य' विभक्ति के आने पर कुरु के उकार का नियम से लोप हो जाता है ॥ २०९ ॥ कुर्यात् । कुरु ईत कुर्वीत । तनोतु तनुतात् ।
उकार विकरण से 'हि' का लोप हो जाता है || २१० ॥
