Page Text
________________
स्वरान्ताः पुल्लिङ्गाः
५१
धातोरीदूतोरियुवौ भवतो विभक्तिस्वरे परे । पुनः स्वरग्रहणं किमर्थम् । अघुट्स्वरनिवृत्त्यर्थम् । यवक्रियौ । यवक्रियः । सम्बोधनेऽपि तद्वत् । यवक्रियम्। यवक्रियौ यवक्रियः । यवक्रिया । यवक्रीभ्याम् । यवक्रीभिः । इत्यादि । एवं सुश्रीनीप्रभृतयः । सेनानीशब्दस्य तु भेदः । सौ — सेनानीः । स्वरादावीदूतोरिति प्राप्ते ।
अनेकाक्षरयोस्त्वसंयोगाद् खौ ॥ १९० ॥
अनेकाक्षरयोर्लिङ्गयोत्संयोगात्परयोरीदूताव भवतो विभक्तिस्वरे परे । सेनान्यौ । सेनान्यः । सम्बोधनेऽपि तद्वत् । सेनान्यम् । सेनान्यौ । सेनान्यः । सेनान्या । सेनानीभ्याम् । सेनानीभिः। सेनान्ये | सेनाभ्याम् । सेनानीः सेनायाम्। सेनानीभ्यः । सेनान्यः । सेनान्यो । सेनान्याम् ॥ अनेकाक्षरयोरिति किं । नियौ । नियः । लुवी । लुवः 1 असंयोगादिति किं । यवक्रियौ । कक्प्रुवौ । डौं।. नियो डिराम् ॥ १९९ ॥
I
1
नियः परो ङिराम् भवति । सेनान्याम् । सैनान्यो । सेनानीषु । एवमग्रणीग्रामणीप्रभृतयः । सुधीशब्दस्य तु भेदः । सौ - सुधीः । स्वरादावने काक्षारयोरिति यत्वे प्राप्ते । ईदूतोरियुवा स्वरे इति वर्त्तते ।
I
'
यहाँ सूत्र में स्वर शब्द को पुनः क्यों ग्रहण किया है ? अघुट् स्वर की निवृत्ति के लिए पुनः स्वर का ग्रहण किया है क्योंकि घुट् अघुट् दोनों ही विभक्तियों के स्वरों में यह सूत्र लागू होता है यवक्री + औ - यवक् इय् + औ = यवक्रियाँ यवक्रियः बना । संबोधन में भी इसी प्रकार से है । यवक्रीः यवक्रियों यवक्रियः यवक्रीभ्याम् यवक्रीभ्यः हे यवक्रीः ! हे यवक्रियौ ! हे यवक्रियः यवक्रियौ यवक्रियः
'यवक्रीभ्यः
यवक्रीभ्याम्
यवक्रीभिः
इसी प्रकार से सुश्री और नी शब्द के रूप चलेंगे ।
'सेनानी शब्द में कुछ भेद है—
सेनानी + सि= सेनानी:
सेनानी + औ
यवक्रियम् यवक्रिया
यवक्रिये
यवक्रियः
यवक्रियः
यवक्रियि
यवक्रीभ्याम्
यवक्रियोः
यवक्रियोः
यवक्रियाम्
यवक्रीषु
यहाँ पूर्व सूत्र से ई, ऊ को इय् उव् प्राप्त था किंतु उसे बाधित कर आगे का सूत्र लगता हैयदि अनेक अक्षर वाले ईकारांत, उकारांत शब्द हैं और संयुक्ताक्षर वाले नहीं हैं तब ई, ऊ, को य् व् आदेश होता है स्वर वाली विभक्ति के आने पर ॥ १९० ॥
सेनान् ई + औ
सेनान्य् + औ सेनान्यौ बना ।
संबोधन में भी इसी प्रकार है।
नी से परे ङि को आम् आदेश हो जाता है ॥ १९९ ॥ सेनानी + आम् = सेनान्याम् बना ।
अनेक अक्षर वाले हों ऐसा क्यों कहा ? तों नी + औ में नियौ, ल् + औ = लुवौ बनेगा। संयुक्ताक्षर न हो ऐसा क्यों कहा ? यवक्री में संयुक्त अक्षर है अतः यवक्रियों बनेगा । क + औ = कट बनेगा 1
सेनानी + ङि
| SR No. | 090251 |
| Book Title | Katantra Roopmala |
| Original Sutra Author | Sharvavarma Acharya |
| Author | Gyanmati Mataji |
| Publisher | Digambar Jain Trilok Shodh Sansthan |
| Publication Year | 1992 |
| Total Pages | 420 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Grammar |
| File Size | 10 MB |