Page Text
________________
३५४
कातन्त्ररूपमाला
शन्त्रानौ स्यसहितौ शेषे च ।। ७४८ ॥
क्रियार्थायां क्रियायामुपपदे भविष्यदर्थे वर्तमानाद्धतो: स्थेन सहितौ शवानौ शानशौ भवतः । करिष्यामि इति व्रजति कटं करिष्यन् व्रजति । कटं करिष्यमाणो व्रजति । शेषे च करिष्यतीति करिष्यन् करिष्यमाणः । यक्ष्यन् यक्ष्यमाणः ।
पदरुजविशस्पृशो वा घञ् ।। ७४९ ॥
एषां घञ् भवति वा । पादः । वेशः । स्पर्शः । उच समवाये औक: । भावे ॥७५० ।।
सर्वस्माद्धातोर्घञ् भवति । पाकः । यागः । योगः । त्यज हानौ । त्यागः । भोगः । भागः । पार: । भावः । इत्यादि ॥
।। ७५ ।।
इन्धेः पञ्चमस्य लोपो भवति भावकरणयो– विहिते घत्रि परे । ञिइन्धी दीप्तौ । इन्धनं एधः ।। रञ्जेर्भावकरणयोः ।।७५२ ।।
रञ्जेर्भावकरणविहिते त्रि परे पञ्चमो लोप्यो भवति । रञ्ज सगे । रञ्जनं रागः । उपसर्गादसुदुभ्यां लभेः प्राग् भात् खल्घञोः ॥७५३ ॥ सुदुर्वर्जितादुपसर्गात्परस्य लभेर्भात् प्राङ् मकारागमो भवति खल्घञोः परतः ।
क्रिया है प्रयोजन जिसका ऐसा जो क्रियावाचक पद वह उपपद में होने पर भविष्यत् अर्थ में वर्तमान धातु से 'स्य' सहित शन्तृङ् और आनश् प्रत्यय होते हैं ||७४८ ॥
शन्तृङ् का अन्तु और आनश का आन रहता है ।
कृ स्य अन्त् 'अन् विकरण: कर्तरि से अनू होकर 'अनि च विकरणे' से गुण होकर करिष्यन्त् बना है असंध्यक्षरयोरस्य तौतल्लोपश्च २६' सूत्र से ष्य के अकार का लोप हुआ है । पुनः लिंग संज्ञा होकर सिविभक्ति में करिष्यन् बना है। 'आन्मोन्त आने' सूत्र ४९८ से आन के आने पर आत्मने पद में अकारांत से मकार का आगम होता है अत: 'करिष्यमाण:' बना । कटं करिष्यमाणः वजति — कट को बनाएगा इसलिये जाता है।
यज् से — यक्ष्यन् यक्ष्यमाणः ।
पद रुज विश् और स्पृश से विकल्प से घञ् प्रत्यय होता है ॥ ७४९ ॥ पाद: रोग: वेश: स्पर्श: उच- समवाय अर्थ में है उससे ओक: बनता है I
सभी धातु
पच् से पाक: योग: भोगः इत्यादि ।
से भाव में घञ् होता है ||७५० ॥
भाव और करण में घञ् प्रत्यय के आने पर इन्धू के पञ्चम अक्षर का लोप हो जाता है ॥७५१ ॥
ञिइन्धी- दीप्त होना इन्धनं– एधः ।
'से भाव करण में घञ् के आने पर पंचम का लोप हो जाता है ॥७५२ ॥
रञ्ज रञ्ज – रंगना रञ्जनं— रागः ।
सुदुर् को छोड़कर अन्य उपसर्ग से परे खल् और घञ् प्रत्यय के आने पर लभ के
'भ' से पहले मकार का आगम हो जाता है ॥७५३ ॥
डुलभष्- - प्राप्त करना ।
| SR No. | 090251 |
| Book Title | Katantra Roopmala |
| Original Sutra Author | Sharvavarma Acharya |
| Author | Gyanmati Mataji |
| Publisher | Digambar Jain Trilok Shodh Sansthan |
| Publication Year | 1992 |
| Total Pages | 420 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Grammar |
| File Size | 10 MB |