Page Text
________________
कातन्त्ररूपमाला
तौ तिसृ चतस आदेशौ रं प्राप्नुतो विभक्तौ स्वरे परे। तिस्त्र: । हे तिस्रः । तिस्रः । तिसृभिः । तिसृभ्यः । सिंह।
न नामि दीर्घम्॥२२५ ॥ तौ तिसृ चतस् आदेशौ दीर्घत्वं न प्राप्नुवत: सनावामि परे । तिसृणाम् । तिसुषु । इति इकारान्तः । ईकारान्त: स्त्रीलिङ्गो नदीशब्दः ।
ईदूतो स्त्र्याख्यौ नदी ॥२२६ ॥ स्त्र्याख्यावीदूतौ नदीसंज्ञौ भवतः ।
ईकारान्तात्सिः ॥२२७ ॥ नदीसंज्ञकादीकारान्तात्परः सिर्लोपमापद्यते। नदीसंज्ञादन्तग्रहणाधिक्यान्नदाद्यञ्चीत्यादिना विहितादीकारात्पर: सिल्र्लोपमापद्यते । नदी। नद्यौ । नद्यः ।
संबुद्धौ ह्रस्वः ॥२२८ ॥ नद्याः संबुद्धौ हरवो भवति । हे नदि । हे नद्यौ । हे नद्यः ।
अम्शसोरादिलोपम् ।।२२९॥ नदीसंज्ञकात्परयोः अम्शसोरादिलोपमापद्यते । नदीम् । नद्यौ । नदी: । नद्या । नदीभ्याम् । नदीभिः । ङवत्सु । नद्या ऐआसासामित्यादयः । नद्यै । नदीभ्याम् । नदीभ्यः । नद्याः । नदीभ्याम् । नदीभ्यः । नद्याः । नद्यो: । नदीनाम्। नद्याम् । नद्योः । नदीषु । एवं गौरी गान्धारी वाणी भारती गायत्री सावित्री सरस्वती गोमती गोमिनी भामिनि क्राष्ट्री महिषी मही प्लवी सौरभेयी प्रभृतयः ।।
तिस + अस् = तिस्रः, चतस्रः । तिस + शस्- तिस्रः । तिस + भि: = तिसृभिः । तिस + आम् नु का आगमन को ण् हुआ। सु नु आम् विभक्ति के आने पर तिसू, चतसृ आदेश को दीर्घ नहीं हुआ ॥२२५ ॥
तो तिसृणाम् बना। इस प्रकार से इंकारांत शब्द हुये।
अब ईकारांत स्वीलिंग नदी शब्द है। स्त्रीलिंग के ईकारांत और ऊकारांत शब्दों को 'नदी' यह संज्ञा हो जाती है ॥२२६ ॥ नदी + सि
नदी संज्ञक ईकारांत से परे 'सि' का लोप हो जाता है ॥२२७ ॥ नदी संज्ञक से और अंत ग्रहण की अधिकता से 'नदाद्यञ्ची' इत्यादि सूत्र से किये गये ईकार प्रत्यय से परे सिकालोप हो जाता है। नदी, नदी+औ 'इवर्णो यमसवणे' इत्यादि सूत्र से संधि होकर नद्यौ बना । सम्बोधन में नदी + सि
संबद्धि सि के आने पर नदी संज्ञक को ह्रस्व हो जाता है ॥२२८ ।। पुन: ‘ह्रस्व नदी श्रद्धाभ्यः सिौपम्' सूत्र से नदी संज्ञक से संबोधन में सि का लोप हो गया। हे गदि ! हे नद्यौ ! हे नद्यः !
नदी+ अम्, नदी+ शस नदी संज्ञक से परे अम् और शस् के आदि के 'अ' का लोप हो जाता है ॥२२९ ।।
नदीम, नदी:। नदी+टा संधि होकर नद्या बना । नदीभ्याम्, नदीभि: नदी +डे आदि चार विभक्तियाँ हैं।
| SR No. | 090251 |
| Book Title | Katantra Roopmala |
| Original Sutra Author | Sharvavarma Acharya |
| Author | Gyanmati Mataji |
| Publisher | Digambar Jain Trilok Shodh Sansthan |
| Publication Year | 1992 |
| Total Pages | 420 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Grammar |
| File Size | 10 MB |