Page Text
________________
८२
कातन्त्ररूपमाला
धातुलिङ्गयोरन्त्याद्व्यञ्जनाय: पूर्वो नकार: सोऽनुषड्गसंज्ञो भवति । अधुट् स्वरे लोपमित्यनुवर्तते । व्यञ्जने चैषां निरति च ।
अनुषङ्गशालुञ्चत्॥२६२॥ अक्रुश्चेरिदनुबन्धवर्जितस्यानुषङ्गो लोपमापद्यते अघुस्वरे व्यञ्जने च परे ।
अञ्जेरलोपः पूर्वस्य च दीर्घः ॥२३॥ अञ्चरलोपो भवति पूर्वस्य च दीघों भवति अघुद स्वरादौ। प्रतीचः। प्रतीचा। प्रत्याभ्यां । प्रत्यग्भिः । इत्यादि । एवं प्राञ्च सम्यञ्च् प्रभृतयः । अक्रुश्चेरिति किं ? क्रुङ् । क्रुश्चौ । क्रुञ्च: । क्रुझं । क्रुञ्चौ । क्रुमः । क्रुश्चा क्रुभ्यां । क्रुभिः । सप्तम्यां तु.---
डात् ॥२६४ ॥ डारपरस्य सस्य षो भवति । क्रुक्षु । इत्यादिः । इदनुबन्धवर्जितस्येति किं ? सुकन्स्शब्दः । कसि गतिशासनयोः । अत एव वर्जनादिदनुबन्धानां धातूनां नुरागमोऽस्तीति । सूपूर्वकः सुष्टु कंस्ते क्विम् ।
इस सूत्र से प्रत्यञ्च् के न् को अनुषंग संज्ञा हो गई । 'अघुट स्वरे लोपम्' एवं 'व्यंजने चैषां नि:' ये सूत्र अनुवृत्ति में चले आ रहे हैं। __क्रुञ्च् और इकार अनुबंध वाले शब्दों को छोड़कर आगे अघुट् स्वर और व्यंजन के आने पर अनुषंग का लोप हो जाता है ॥२६२ ॥
अत: प्रति + अच् + अस् रहा।
अघुट् स्वर वाली विभक्तियों के आने पर अञ्च के 'अ' का लोप होकर पूर्व के स्वर को दीर्घ हो जाता है ॥२६३ ॥
तब प्रतीच् + अस् = प्रतीच: बना । प्रत्य + भ्याम्
२५४वें सूत्र से च को ग्। २६१वें सूत्र से न् को अनुषंग संज्ञा होकर २६२३ सूत्र से अनुषंग का लोप हुआ और प्रत्यग्भ्याम् बन गया।
संबोधन में भी यही रूप बनते हैं। प्रत्यङ् प्रत्यचौ प्रत्यक्षः प्रतीचः प्रत्यग्भ्याम् प्रत्याभ्यः प्रत्यक्षम् प्रत्यको प्रतीचः
प्रतीचः प्रतीचोः प्रतीचाम प्रतीचा प्रत्यग्भ्याम् प्रत्यग्भिः प्रतीचि प्रतीचोः प्रत्यक्षु
प्रतीचे प्रत्याभ्याम् प्रत्यग्भ्यः
इसी प्रकार से प्राञ्च एवं सम्यञ्च शब्द भी चलते हैं। सूत्र में क्रुञ्च को छोड़कर ऐसा क्यों कहा? तो इस क्रुश्च में अघुट् स्वर और व्यंजन के आने पर अनुषंग का लोप नहीं होता। क्रुङ्+सु
से परे सकार को षकार हो जाता है ॥२६४ ॥ अतः क्रुक्षु बना।
क्रुभ्याम् क्रुभ्यः क्रुश्चम् क्रुश्चों .
क्रुश्वः
कुचाम् कुष्याम् क्रुभिः
क्रुक्षु क्रुझ्याम् क्रुझ्यः
.
कुशोः क्रुञ्चोः
कुचि
| SR No. | 090251 |
| Book Title | Katantra Roopmala |
| Original Sutra Author | Sharvavarma Acharya |
| Author | Gyanmati Mataji |
| Publisher | Digambar Jain Trilok Shodh Sansthan |
| Publication Year | 1992 |
| Total Pages | 420 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Grammar |
| File Size | 10 MB |