________________
ऋदुपधाच्चाकृपिचृतेः ||५३० ॥
कृषि वृति वर्जित ऋकारोपधाद्धातोः क्यप् भवति । वृत्यं नृत्यं दृश्यं स्पृश्यं । भृञोऽसंज्ञायाम् ॥५३१ ।।
भृञ असंज्ञायां क्यप् भवति । भ्रियत इति भृत्यः ।
कृदन्तः
ग्रहोऽपिप्रतिभ्यां वा ॥५३२ ।।
अपिप्रतिभ्यां परात् ग्रहेः क्यब् भवति वा । अपिगृह्यं । अपिग्राह्यं । पक्ष्ये घ्यण् । प्रतिगृह्यं प्रतिग्राह्यं । पदपक्ष्ययोश्च ॥५३३ ॥
पदपक्ष्ययोरर्थयोर्ग्रहेः क्यब् भवति । पक्षे भवः पक्ष्यः । प्रगृह्यं पदं । पक्षे अर्जुनगृह्या सेना । वौ नीपूभ्यां कल्कमुञ्जयोः || ५३४ ॥
वावुपपदे नीपूज्भ्यां कल्कमुञ्जयोरर्थयोः क्यप् भवति । विनीयः कल्कः । विपूयो मुञ्जः । कृषिमृजां वा ॥ ५३५ ॥
दियो वा स्यर्भाषसे । वृष्यं । वष्यं । मृज्यं । मर्ज्यं । मृजो मार्जिः ॥ ५३६ ॥ मृजु इत्येतस्य धातोर्मार्जिरादेशो भवति । चजो: कगौ धुडघानुबन्धयोरिति जकारस्य गकारः ॥ माये
मार्ग्य ।
कृप् वृत् को छोड़कर ऋकार उपधा वाली धातु से क्यप् होता है ॥५३० ॥ ह्रस्वान्त से तकारागम होकर वृत्यं, नृत्यं बना आगे दृश् - दृश्यं, स्पृश् -- स्पृश्यं बना ! संज्ञा रहित अर्थ में भृज् से क्यप् होता है ॥ ५३१ ॥ भ्रियते इति भृत्यः ।
अपि प्रति से परे ग्रह धातु से व्यप् प्रत्यय विकल्प से होता है ॥५३२ ॥
अपिगृह्यं संप्रसारण होकर र् को ऋ हुआ है। अन्यथा अपिग्राह्यं इसमें घ्यण् प्रत्यय हुआ है । ऐसे ही प्रतिगृह्यं प्रतिग्राह्यं ।
पद और पक्ष्य अर्थ में ग्रह से क्यप् होता है ॥५३३ ॥
पक्षे भवः पक्ष्य:-)
को ग्रहण करती है।
I
३१७
- प्रगृह्मं पदं प्रगृह्यय को पद कहते हैं। पक्ष में अर्जुनगृह्या सेना अर्जुन के पक्ष
'वि' उपपद से कल्क मुञ्ज अर्थ में नी पूञ् धातु से क्यप् प्रत्यय होता है ॥५३४ । । विनीयः, कल्कः । विपूयः । मुञ्जः ।
कृ वृष मृज धातु से विकल्प से क्यप् होता है ॥५३५ ॥
कृत्यं तकार का आगम हुआ है वृष्यं वयं । मृज्यं मर्ज्यं ।
मृज धातु को मार्ज आदेश होता है ॥ ५३६ ॥ “चजो: कमौ " -- इत्यादि ५४२ सूत्र से जकार को गकार हो गया। मार्ज्यं, मायं ।
