Page Text
________________
३०.
कातन्त्ररूपमाला
अशुक्ल: शुक्ल: स्यात् शुक्लीस्यात् । अदीघों दीर्घः क्रियते दीर्घाक्रियते। अदीर्घ दीर्घ करोति दी/करोति । अदीघों दी? भवति दी|भवति । अदी? दीर्घः स्यात् दीघीस्यात् । एवं पुत्रीक्रियते पुत्रीकरोति पुत्रीभवति पुत्रीस्यात् । अवनिता वनिता क्रियते । वनितीक्रियते । एवमग्नीक्रियते अग्नीकरोति अग्नीभवति अग्नीस्यात् । पदिक्रयते पटूकरोति पटूभवति पटूस्यात् ।
ऋत ईदन्तश्च्विचेक्रीयितयिनायिषु ॥४८७ ॥* ऋदन्तस्य चिचेक्रीयितयित्रायिषु परत ईदन्तो भवति। मात्रीकरोति मात्रीक्रियते मात्रीभवति मात्रीस्यात् । पित्रीकरोति पित्रीक्रियते । पित्रीभवति पित्रीस्यात् । इत्यादि। एवं सर्वमवगन्तव्यं ।।
इति विप्रत्ययान्ता: समाप्ताः ।
अथ पुषादयः। पुषादिद्युतादिलकारानुबन्धार्तिसर्चिशास्तिभ्यश्च परस्मै ।।४८८॥ इत्यण प्रत्ययः सर्वत्र भवति । पुष पुष्टौ । अपुषत्। शुष शोषणे। अशुषत् । दुःख वैकल्ये। अदुःखत् । श्लिष आलिङ्गने । अश्लिषत् । बिच्छिदा गावप्रक्षरणे । अच्छिदत् । क्षुध बुभुक्षायां । अक्षुधत् । शुध शौचे। अशुधत् । षिध संराद्धौ । असिधत् । रध हिंसायां । अरधत् । तृप प्रीणने । अतृपत् । दृप हर्षणमोचनयोः । अदृपत् । मुह वैचित्ये। अमुहत् । द्रुह जिघांसायां । अद्रुहत् । ष्णुह उद्गिरणे। अस्नुहत् । ष्णिह प्रीतौ । अस्निहत् । णश् अदर्शने । अनशत् । शम् दम् उपशमे । अशमत् अदमत् । तमु कांक्षायां । अतमत् । श्रम तपसि खेदे च । अश्रमत् । ध्रमु अनवस्थाने । अभ्रमत् । क्षमूष् सहने । अक्षमत् ।
च्चि प्रत्यय के आने पर अवर्ण को 'ई' एवं अन्य स्वर में पूर्व स्वर को दीर्घ होता है। अत: पटूस्यात् । च्चि, चेक्रीयित, यिन् आमि प्रत्यय के आने पर ऋकारांत से पर 'ई' हो जाता है ।।४८७ ॥
अमातरम् मातरम् करोति, मातृ + अम् कृ विभक्ति का लोप होकर, ईकार होकर मातृ +ई = मात्रीकरोति। अपितरम् पितरम् करोति = पित्रीकरोति । पित्रीस्यात् इत्यादि । ऐसे सभी में समझ लेना चाहिये।
इति चि प्रत्ययांत।
अथ पुषादि प्रकरण पुषादि, द्युतादि, लकारानुबंध, ऋ स और शास् धातु से अद्यतनी के परस्मैपद में सर्वत्र 'अण्' प्रत्यय हो जाता है ।।४८८ ॥
पुष्-पुष्ट होना। अपुषत् । शुध-शोषण करना। अशुषत् दुःख-विकल होना। अदुःखत् । श्लिष्-आलिंगन करना 1 अश्लिषत् । जिच्छिदा-गावप्रक्षरणे। अच्छिदत्। क्षुध-बुभुक्षाअक्षुधत् । शुच-शुद्ध होना । अशुधत् । विधु-संराद्ध अर्थ में। असिषत् । रध-हिंसा । अरधत् । तृप–प्रीणन। अतृपत् । दृप-हर्ष-और मोचन =अदपत् । मुह-अमुहत् । द्रुह-द्रोह करना। अद्रुहत् । ष्णुह—उद्गिरण । अस्नुहत् । ष्णिह.....प्रीति । अस्निहत् । णश्-नष्ट होना । अनशत् । शम् दम्-उपशम होना = अशमत्, अदमत्। तमु-कांक्षा = अतमत्। अश्रमत् । अम्रमत् । अक्षमत् । अक्लमत् । अमदत् । अपासत् । अयसत् । जसु-मोक्षणे = अजसत् । तसु, दसु उपक्षये अतसत् । अदसत्। वसु-स्तंभे = अवसत् । प्लुप्–दाह । अप्लुषत् । विष्-प्रेरणा = अविषत् । कुशश्लेषण-अकुशत्। बुस्-उत्सर्ग करना = अबुसत्। मुश-खंडन करना अमुशत्। मसि
| SR No. | 090251 |
| Book Title | Katantra Roopmala |
| Original Sutra Author | Sharvavarma Acharya |
| Author | Gyanmati Mataji |
| Publisher | Digambar Jain Trilok Shodh Sansthan |
| Publication Year | 1992 |
| Total Pages | 420 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Grammar |
| File Size | 10 MB |