Book Title: Karakmala
Author(s): Shubhankarvijay, Suryodayvijay
Publisher: Lakshmichand Kunvarji Nagda
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023434/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BVN YMG MAN zrIyazobhadrazreNigranthAGkaH-16 * kA raka-mA lA* RS Ge (kArakavivaraNa-kArakaparIkSA, kArakaDyAzrayAtmakapuSpatya-grathitA) bhadraGkarodayAkhyavyAkhyayA prabhAkhyaTippaNyA ca sahitA / LOOS vyAkhyAtA :panyAsapravarazrIzubhaGkaravijayajIgaNiH ISA mUlyam :- rU. 2-50 navapaNAH (sArdharUpyakadvayam) SAD Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OnOODOORDAN STERIORITY SCRele zrIyazobhadrazreNigranthAGkaH-16 OM kA raka-mA lA* (kArakavivaraNa-kArakaparIkSA, kArakaTyAzrayAtmakapuSpatraya prathitA) GaneetaIDADIOLORDAROLICE kaviratna-samarthavyAkhyAnakArapanyAsapravarazrIyazobhadravijayajIgaNivara--ziSyaratna--panyAsazrIzubhaGkaravijayagaNikRtabhadraGkarodayAkhya-vyAkhyayA muni-sUryodayavijaya kRta-prabhAkhya-TippaNyA ca shitaa| Kocom prakAzaka:zA. lakSmIcanda kuMvarajI nAgaDA mATuMgA, muMbai-19 % 3AG mUlyam :- rU. 2-50 navapaNAH (sArdharUpyakadvayam ) OCTARIA AM Cood ADA PADAMILAI OURUS - Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarasvatI pustaka bhaNDAra ratanapola, hAthIkhAnA, ahamadAbAda. -: prAptisthAna : vIra saMvat : 2487 nemi saMvat 12 -: prAptisthAna : SHAH KANTILAL VADILAL No. 1195, JAMALAPUR SALVINIPOLE AHMEDABAD somacanda DI. zAha jIvananivAsa sAme pAlitANA ( saurASTra ) vikrama saMvat : 2017 caitra suda: 13 mudraka : ke. sItArAma AlvA sAdhanA mudraNAlaya 6 baoNM mena roDa, gAMdhInagara, beMgalora - 9, Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya A kArakamAlA " nu prakAzana ghaNIja rIte anokhu che / jenuM granthanI prastAvanAmAM vidvAn lekhake vistRta digdarzana karAtryuM che / te vAcavAnI bhalAmaNa che / jethI granthanI upAdeyatA ne prakAzanano hetu samajA / (( AvA uttama granthanA prakAzana karavAnI taka ApI prastutagranthanA TIkAkAra pa. pU. samartha vyAkhyAnakAra kaviratna panyAsapravara zrIyazobhadravijayajI gaNivarazrInA paTTadhara ziSyaratna panyAsapravara zrI zubhaGkaravijayajI gaNivarazrIe amone ghaNAja upakRta kI che / tathA granthanuM yogyasaMpAdana karI ApavA badala pa. pU. munizrI sUryodaya vijayajI mahArAja sAhebano paNa amo ghaNoja AbhAra mAnIe chIe / A prakAzanamAM eka mahAnubhAva taraphathI rU. 501, madada malela che / te badala temane kRtajJatA pUrvaka dhanyavAda | vyAkaraNanA abhyAsIone tathA abhyAsa karavA icchatAM lokone A prakAzana atyanta upayogI nIvaDaze evo amAro vizvAsa che / eTale A 6 kArakamAlA ' dvArA kAraka viSayaka abhyAsI jijJAsuonI jijJAsA pUrNa thAva evI zubhAbhilASA pUrvaka / prakAzaka : zAha lakSmIcanda kuMvarajI nAgaDA The :- nAgaDA menzana, ploTa naM. 319, tailaMga krosa roDa, :: muMbaI - 19 mATuMgA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya A " kArakamAlA " je paMDitazrI amacandra ( sUri) viracita 'kArakavivaraNa', mahopAdhyAya pazupati kRta 'kArakaparIkSA' tathA kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcArya racita vyAzrayamahAkAvyanA 'kArakAdhikAra' AdinA saMgraharUpa che / A traNe prakaraNagrantho para pa. pU. samartha vyAkhyAnakAra kaviratna panyAsapravarazrI yazobhadravijayajI gaNivarazrInA ziSyaratna samartha vidvAn pa. pU. panyAsazrI zubhaMkara vijayajI gaNivarazrI kRta " bhadrakarodayA" vyAkhyAo che ! A granthanuM saMpAdana kArya pa. pU. gurumahArAje mane sopyu hatuM, tyAre viSamasthalo para TippaNI lakhavAnu mana thatAM, yat kiMcita zaktyanusAra pAThAMtara sAthe 'prabhA' nAme TippaNI racI mukela cha / je abhyAsI jijJAsuone mArgadarzaka banaze / __ A granthanA saMpAdana mATe 'kArakavivaraNa' mUlI traNa pratio pa. pU. Agama prabhAkara munirAja zrI puNyavijayajI mahArAja sAheba taraphathI malela che / 'kArakaparIkSA' nI presakopI pa. pU. paramopakArI prAkRtavidvizAradAcArya vijayazrI kastUrasUrIzvarajI mahA. rAja sAheba taraphathI upalabdha thayela che / A presakopI 'SaSThI kAraka parIkSA paryanta htii| eTale amadAvAda pa. pU. munizrI puNya. vijayajI mahArAjane jaNAvyu / teo zrI mArI vinaMtine dhyAnamA laI, tatkAla prathama patra sivAya saMpUrNa kAraka parIkSA'nI hastalikhita prati mokalI ApI hatI ne Aja pratimAM kartA tarIke mahopAdhyAya pazupatinA nAmano ullekha cha / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa. pU. AcAryazrInA pustakanI ka0 saMjJA che / ne pU. puNyavijayajI mahArAjanA pustakanI ga0 saMjJA che / banne pratiomAM ghaNAja sthaloe pAThabheda cha / eTaluja nahIM paNa kamAM keTalAka pATha che te gamAM nathI ne gamAM che te kamA nthii| teTalaMya oLu hoya tema lekhakonA pramAdathI thayela pATadoSonA kAraNe saMzodhanamA ghaNIja muzkelIo hatI chatAMya pa. pU. gurumahArAje athaka mahenata karI parApUrvano sambandha joDI yathAsthAna yathAyogya saMzodhana karela che / ne e rIte saMzodhita karela pATho (-) AvI vartulAkRtiomAM mukela cha / kAraka parIkSA' nA saMpAdana mATe tatkAla tenI hastalikhita prati mokalI sahAyabhUta thavA badala pa. pU. muni zrI puSpavijavajI mahArAjano hu~ ghaNoja AbhArI chu / AvA saMzodhana, saMpAdana kAryamA samaye samaye utsAha preraNAra paramakRpAlu mArA praguru zrI paramapUjya panyAsazrI yazobhadravijayajI no ghaNoja RNI chu / temaja A granthanA saMpAdanamA yogya mArgadarzana karAvI ne granthanI samIkSAtmaka prastAvanA lavI ApavA badala vidvadvarya paMDitazrI candrazekhara jhAjIno A sthale AbhAra mAnu to te asthAne nahI gaNAya / prAnte A granthanA adhyayana adhyApana thI jijJAsuone thoDo paNa lAbha thaze to amAro A prayAsa kRtArtha che / eja : munisUryodayavijaya Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA saMskRta vAGmaya meM vyAkaraNakA viziSTa sthAna hai- itanAhIM nahIM, Aja vaha saMskRtabhASA jAnanekA ekamAtra sAdhana hai / dUsarI kisIbhI unnatase unnata kahI jAnevAlI bhASAke vyAkaraNake adhyayanase usa bhASAkA jJAna nahIM hotA / kyoMki dUsare koI bhI vyAkaraNa prakRti--pratyaya Adi vibhAgoM ke dvArA zabdoMkA sAdhana nahIM karate / isaliye saMskRtavyAkaraNakA hIM (6 vyAkaraNa ( zabdakA vyutpAdana karanevAlA zAstra) aisA nAma sArthaka hai / saMskRta vyAkaraNakI isa viziSTatAko dRSTimeM rakhakara hIM - ' mukhaM vyAkaraNaM smRtam ' = vyAkaraNa vedakA mukha hai- esA kahakara vedake chau aMgomeM isako hrIM pramukhatA dI gayI hai / kisIne vyAkaraNa nahIM jAnanevAloMko andhA kahA hai / ( avaiyAkaraNastvandhaHvyAkaraNa nahIM jAnanebAlA andhA hai / ) aura yaha kathana yathArtha hai / kyoMki zabdoM ke antaraMgakA darzana vyAkaraNadRSTi se hIM sambhava hai / mahAn tathA prakhyAta jyotirvit zrIbhAskarAcArya ne apane siddhAntaziromaNi nAmake prasiddha granthameM - ' jo vedakA mukha samAna vyAkaraNazAstra jAnatA hai, vaha sarasvatIkA sadana aise vedako bhI jAnatA hai to dUsare zAstroM ke jAnanekA kyA kahanA ? ( yo veda vedavadanaM sadanaM hi samyak brAhmayAH sa vedamapi veda kimanyazAstram 1 ) ina zabdoMse vyAkaraNakI mahimA gAyI hai / tathA Age vyAkaraNa jAnane para hIM koI dUsare zAstroMke zravaNakA adhikAra "" Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApta karatA hai-aisA vidhAna kiyA hai / svajana kA zvajana, sakalakA zakala, sakRt kA sakRta-aisA bhinnArthaka zabdoMkA uccAraNa nahIM ho, isaliye kisI paNDitane apane putrako vyAkaraNa par3hanekA upadeza kiyA hai / ( yadyapi bahu nA'dhISe tathApi paTha putra! vyAkaraNam / svajanaH zvajano mA bhUt sakalaM zakalaM sakRt zakRta =he putra ! yadi adhika par3hanA nahIM hai, to bhI. vyAkaraNa paDho, jisase svajana Adi zabdoM kA zvajana Adi na hojAya / ) bhAvArtha yaha hai ki vyAkaraNase anabhijJa loga zuddha uccAraNa nahIM kara sakate / ataH Uparake uddharaNoMse yaha spaSTa hai ki zabdoMkA jJAna, anyazAstroMmeM praveza tathA zuddha uccAraNake liye vyAkaraNakA sarvaprathama adhyayana Avazyaka hai / / Aja jabakI saMskRta bhASA bolacAlakI bhASA nahIM rahI, . isa sthitimeM saMskRtavAGmaya ekamAtra vyAkaraNake AdhArapara hI TikA huA hai, yaha nirvivAda hai / isaliye saMskRta vAGamayameM pravezake liye vyAkaraNakA sahArA Avazyaka hI nahIM, mUlabhUta sAdhana hai-. yaha bAta svayaMsiddha hai / isa dRSTise hI loga sarva prathama vyAkaraNake adhyayana meM hI pravRtta hote haiM / isa prakAra vyavahArase bhI uparokta bAteM pramANita hotI haiN| ___isa saMskRta vyAkaraNameM bhI kArakakA mahattvapUrNa sthAna hai, kyoMki yaha vAkyopayogI prakaraNa hai / anya prakaraNa nAma tathA dhAtuke AdhArase padoMkI siddhike liye upayogI haiN| isase spaSTa hai ki-kArakake jJAnake vinA saMskRta vAkya acchI taraha samajhe Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yA zuddha rUpase bole nahIM jA skte| isaliye kArakakA gUr3ha honA bhI svAbhAvika hI hai / aisA kahA bhI jAtA hai ki-'na kaNThameti kArakaM kaThinam =kaThina-gUDha honeke kAraNa kAraka kaNThagata nahIM hotA hai| saMkSepameM-vAkyoMmeM kina paristhitiyoMme tathA kisa tAtparyase kina vibhaktiyoMkA prayoga ho, tathA kaunase pada kisa kArakameM prayukta hue haiM.---yaha kArakakA pratipAdya viSaya hai, jisake jAne vinA bhASAkA hArda samajhanA azakya hai| ___yadyapi kArakasUtroMke Upara bhinna-bhinna saMskRta vyAkaraNoM meM aneka TIkAyeM likhI gayI haiM / tathA pratyeka TIkAkI apanI-apanI vizeSatA bhI hai / evaM kisI eka TIkAke adhyayanase kArakakI sabhI vizeSatAoMkA jJAna tathA manameM uThanevAlI zaMkAoMkA samAdhAna nahIM ho sakatA, yaha samajhane yogya hai| isake sAtha yahabhI utanA hI satya hai ki sabhI TIkAoMkA adhyayana duHsAdhya hai| isa Azayase kArakake saMkSepase jJAnakeliye vidvAnoMne kArakako lekara pRthak-pRthaka kitanehI prakaraNa granthabhI likhe haiM / tathApi kArakake sabhI rahasyoM kA prakaTIkaraNa tathA zaMkAoMkA samAdhAna kisI eka granthase nahIM ho sakatA / . isaliye isa samayameM saMskRtabhASAke jijJAsuoMke liye kAra. kaviSayake eka saMgrahAtmaka granthakI atyanta AvazyakatA thI, jisase jijJAsuoMko saMkSepameM kArakake rahasyoMkA jJAna, zaMkAoMkA samAdhAna tathA tadanusAra prayukta vAkyoM ke AdhArapara kArakakA bauddhika evaM vyAvahArika donoM prakArake jJAna hoN| isa AkAMkSAkI pUrti prastuta pramAkhya TippaNI tathA bhadraGkarodayAvyAkhyAsahitakArakamAlA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmake granthake prakAzanase bahuta aMzoMme ho jAtI hai- yaha bAta prastuta granthake avalokanase apane Apa spaSTa ho jAtI hai| isaliye prastuta granthakI upAdeyatA evaM saMgrahaNIyatA meM sa~zayakA avakAza nahIM rahatA / pustaka paricaya :- - prastuta pustaka kAramAlA " meM, paNDita zrI amaracandrakRta ' kArakavivaraNa' mahopAdhyAya pazupati kRta ' kArakaparIkSA ' tathA kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcArya kRta vyAzrayamahAkAvya se uddhRtakara ' kArakatryAzraya' kA samAveza kiyA gayA hai| tathA ina tInoM prakaraNoMke Upara panyAsapravara zrI zubhaGkaravijayajI gaNivara kRta bhadraGkarodayA nAmakI vyAkhyA tathA inake ziSya munirAja zrI sUryodayavijayajI kRta prabhA nAmakI TippaNI hai / isa pustaka meM prathama do ( kAraka vivaraNa tathA kArakaparIkSA ) prakaraNoM meM koSTakAntargata pAThoM tathA prabhA TippaNImeM diye gaye pAThAntaroMke dekhane se aisA jJAta hotA hai ki - hasta likhita mUla pratimeM lipikarake pramAdase bahutase azuddha pATha tathA azuddhiyAM thIM / jisake saMzodhana meM vyAkhyAkArakA zrama tathA pratibhA avazya hIM prazaMsanIya haiM / grantha dekhaneke bAda merI uktikA sabhI ekamata se samarthana kareMge- isameM koI saMzaya nahIM / saMskRta bhASAke vyAkaraNoMmeM zabda tathA zailI bhinna honepara bhI pratipAdya viSaya samAna honeke kAraNa saiddhAntika viSayoM meM matabheda nahIM jaisA hIM hai / jaise, kAraka tathA usake bhedaprabhedoM ke tathA ke viSaya meM bhASAkA AdhAra laukika hone ke kAraNa-matabhedakA avakAza alpa hone se sabhI ekamata hIM haiM / phirabhI 46 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNakA siddhahemazabdAnuzAsana tathA kArakaparIkSAkA pradhAnatayA pANinIya vyAkaraNa AdhAra hai / grantha dekhanese aisA hI jJAta hotA hai / kArakavivaraNameM dvikarmaka tathA adhikaraNakArakake viSayameM yaha bAta spaSTataH jJAta hotI hai / kyoMki isameM siddhahemazabdAnuzAsanake anusAra hI viSayoMkA pratipAdana hai / kArakaparIkSA meM adhikaraNakArakake viSayameM sidbahemazabdAnuzAsanake sUtrakA ullekha hai / parantu anya sabhI sUtra kArakoMke viSayameM pANinIyavyAkaraNake hI ullikhita haiN| ___ kArakavivaraNa :- yaha 75 kArikAoMkA eka choTAsA grantha hai / isameM kArakoMke mukhyabhedoMkA saMkSepameM sthUlarUpase nirUpaNa kiyA gayA hai| jisake sabhI pratipAdya viSaya zabdabheda honeparabhI siddhahemazabdAnuzAsanakI bRhavRttimeM vistRta rUpameM upalabdha haiN| yahAM yaha dhyAna dene yogya hai ki-kArakavivaraNakArane udAharaNoMkI svayaM hI kalpanA kI hai| kisI granthase nahIM liye hai| isa granthake antameM samAptikI puSpikAmeM karttAke rUpameM paNDita amaracandrakA ullekha hai / kintu granthake AdimeM athavA antameM granthakArakA koI ullekha nahIM hai| maMgala tathA prazasti bhI nahIM haiM / paNDita amaracandra kRta aneka grantha kahe jAte haiM / AcArya zrI candrasAgarasUri sampAdita siddhahemacandrazabdAnuzAsana-prathama vibhAgameM paNDita amaracandrakRta-'syAdizabdasamuJcaya' vRttisahita mudrita upalabdha hai| jisameM Adike zlokameM hI "paNDita amaracandra" isaprakAra granthakarttAne apane nAmakA ullekha kiyA hai| aisA kucha isa (kArakavivaraNa) granthameM nahIM hai-yaha Upara kahA jA cukA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / adhyApaka bhogIlAla ja. sAMDesarA, ema. e., dvArA gujarAtI bhASAmeM likhita 'vAstupAlana vidyAmaNDala ane bIjA lekho' isa nAmake pustakameM amaracandrasUrikRta aneka granthoMkA ullekha tathA ukta sUrikA vistRta paricayabhI hai / jijJAsuoMse usa pustakake avalokanakI prArthanA hai / isase yaha bAtabhI spaSTa hai ki ukta sUri vAstupAlake samakAlIna (terahavIM sadIke uttarArdha tathA caudahavIM sadIke pUrvArdha) the / yahAM yaha ullekhanIya hai ki ukta pustakameM ukta sUrikRta kArakavivaraNakA ullekha nahIM hai / ukta pustakameM udgIta uktasUrikI pratibhAkI yazogAthAko dhyAnameM rakhate hue tathA isa kArakavivaraNakI racanAko dekhate hue isake kartA paNDita amara. candrake viSayameM ukta amaracandra sUrise bhinna honekA saMzaya hotA hai / kintu sAdhanake abhAvase isa viSayameM kisI nizcaya para pahuMcanekA bhAra saMzodhakoMke upara chor3anemeM hI surakSA hai / aisA bhI hosakatA hai ki yaha kArakavivaraNa unakI prAthamika racanA ho / kArakavivaraNabhadraGkarodayA :- kArakavivaraNakI bhadrakarodayA nAmakI vyAkhyA vAstavameM kArakavivaraNako kArikAoMko nimitta banAkara kArakarahasyoMke vivecanakA eka saphala prayAsa hai-aisA kahanA koI atyukti nahIM / isa vyAkhyAmeM kArakakA svarUpa unake bhedaprabhedoMke svarUpa AdikA madhyamarUpase prAJjala evaM mArmika vivecana kiyAgayA hai / tathA dvikarmaka dhAtu, prayojyakarma, 'kRtapUrvI kaTam ' Adi sthAnoM meM vyAkhyAkArakI svatantra vicArasRSTi prazaMsanIya, * mananIya evaM hRdayagrAhya hai / tathA pratyeka kArakake apane prakaraNameM hI upapada vibhaktiyoM, arthavizeSameM honevAlI vibhaktiyoM Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyAvizeSake yogase honebAlI vibhaktiyoMkA sodAharaNa zlokabaddharItise pratipAdana tathA pariziSTarUpameM ekahIM viSayameM honevAlI aneka vibhaktiyoMkAbhI yathAkrama sodAharaNa zlokabaddha pratipAdanase vyAkaraNasUtroMke pRthak par3hanekI AvazyakatA nahIM raha jAtI hai / tathA udAharaNa vAkyabhI zikSApradarUpase liye jAneke kAraNa kArakake sAtha-sAtha vyAvahArika jJAnabhI prApta ho-isakA dhyAna rakhA gayA hai / isa prakAra vyAkhyAtAke zramameM sonemeM sugandhavAlI kahAvata caritArtha hotI hai / kArakavivaraNake sthaloMkI padavyAkhyAmeM bhI vyAkhyAtAkI vyAkhyA karanekI yogyatA vilakSaNa rUpase pragaTa hai| prabhA TippaNIbhI vyAkhyAke AzayoM tathA viSama zlokoMkA spaSTIkaraNa karanese tathA pAThAntara AdikA saMgraha karanese vAcakoMke liye atyanta upayogI huI hai / ina saba bAtoMse aisA kahanA koI asaMgata nahIM ki prabhAnAmakI TippaNI tathA bhadraGkarodayA vyAkhyA sahita kArakavivaraNa pustaka vAcakoMko kArakaviSayaka aneka pustakoMke avalokana tathA abhyAsake zramase mukta karane meM sarvathA samartha hai / isaprakAra isakI upAdeyatA baDhajAtI hai, yaha kahane kI AvazyakatA nahIM / kArakaparIkSA:-kArakaparIkSA nAmakA grantha mahopadhyAya pazupati kRta hai tathA gadyAtmaka hai / isameM kArakoMke artha tathA usake viSayameM svAbhAvika rItise hI manameM sphurita honebAlI AzaGkAoMkA samAdhAna-pUrvapakSa uttarapakSake rUpameM-sarala zailIse kiyA gayA hai / prathama, pratyeka kArakakA kramazaH pRthak pRthak nirUpaNa karatehue usa usa kArakake viSayameM pUrvapakSa uttarapakSa kie gaye Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM / jisameM adhikaraNa kArakakA sAmAnyataH bhedoMkA ullekha hai / kintu usake viSayameM koI parIkSA nahIM kI gayI hai / bAdameM, vAkyameM rahanevAle kArakasamudAyake viSayameM parIkSA kI gayI hai / antameM vAkyameM kriyAke adhyAhArakI parIkSA kI gayI hai / jo jJAtavya evaM mananIya hai / isa parIkSAke avalokanase kitanI hI navIna bAteM jAnaneko milatI haiM / kArakake viSayameM isaprakArake pUrvapakSa tathA uttarapakSa aisI vyavasthita rItise anya granthoMmeM upalabdha nahIM haiM / ina saba bAtoMko dekhate hue niHsaMkoca rUpase aisA kahA jAsakatA hai ki-kArakake viSayameM isaprakArake vicAroMse yukta apane DhaMgakA yaha AkArameM choTA hotehue bhI eka mahattva pUrNa grantha hai| ina sabhI kAraNoMse hI siddhahemazabdAnuzAsana laghuprakriyAkI svopajJa hemaprakAza TIkAmeM vinayavijayajIgaNine kArakaprakaraNameM kArakaparIkSAkA nAmollekhapUrvaka tathA nAmakA ullekha kie vinAbhI isa granthake sandarbha ko uddhRta kiyA hai| tathA usake AdhArapara kitanIhI zaMkAoMkA samAdhAnabhI kiyA hai| isa granthake kartA mahopAdhyAyapazupatikA paricaya tathA unake kAla Adike nirNayakA koI sAdhana upalabdha nhiiN| kintu isa granthase unakI mahAna vidvattA evaM utkRSTa pratibhAkA paricaya to prApta hojAtA hI hai / prastuta granthameM uddhRta kArikAyeM adhikatara bhartRhari kI haiM / eka sthAnameM maNDana (pAThAntara-madana) mizrakA ullekhakara kArikA uddhRta hai / tathA anya aneka kArikAoMkA mUla ajJAta grantha hI haiM / jisase bhI granthakartAkI vyApaka vidva. ttAkA samarthana hotA hai| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 / yadyapi isa grantha meM viSayoMkA sarala zailIse pratipAdana kiyA gayA hai / tathApi bolacAla jaisI bhASAkA vyavahAra honese bahuta sthAnoM meM arthoka adhyAhAra, vAkyoMkI vilakSaNa racanA tathA kahIM kahIM atyanta saMkSipta evaM rahasyapUrNarIti se samAdhAna Adi ke kAraNa kitane hIM sthAna tathA kitanI hIM uddhRtakArikAoMkI vyAkhyA nahIM honese durUhabhI hai / parantu bhadrakarodayA vyAkhyA se ina sabhI sthAnoM para uttamarIti se spaSTIkaraNa ho jAtA hai / prAyaH loga aisA kahate dekhe jAte haiM ki adhikatara vyAkhyAtA sarala evaM sugama viSayoMpara vistRta evaM kaThina vyAkhyA likhate haiM, kintu kaThina sthAnoMko - jisakI vyAkhyA apekSita hotI hai-sarala jAnakara chor3a dete haiM / prastuta vyAkhyA uparokta Aropase aspRSTa hai / kyoMki viSama sthaloMpara hI vizeSa kara vyAkhyA kI gayI hai / yaha bhI isa vyAkhyAkI eka anukaraNIya evaM AdaraNIya vizeSatA hai / itanA hRIM nahIM, vyAkhyAkArane yahAM bhI sthAna-sthAnapara apanI pratibhAkA uttama upayoga kiyA hai tathA svatantra rUpase vicAra bhI kiyA hai / jisakI prazaMsA kiye binA nahIM rahA jAsakatA / kArakA :- yaha prakaraNa 109 zlokoMkA hai| ye ka kalikAlasarvajJazrI hemacandrAcArya kRta yAzrayamahAkAvya se lekara yahA~ saMgrahIta kiyegaye haiM / ukta mahAkAvya ke dvitIyasargake antake 32 zloka tathA zeSa 77 loka tRtIyasarga ke prArambhake liye gaye haiM / jo kArakakA vyAvahArika jJAna sulabha karAne kI bhAvanA se prerita hai, yaha spaSTa hai / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadyapi sampUrNa vyAzrayamahAkAvyakI abhayatilakavijayajI gaNikRta vyAkhyA upalabdha hai / jo khaNDAnvayake AdhArapara kI gayI hai tathA uttamabhI hai| phirabhI ina 109 zlokoMkI bhadraGkarodayA vyAkhyAkI apanI viziSTatA hai / yaha vyAkhyA daNDAnvayake AdhAra para kI gayI hai| ataH jijJAsuoMkeliye apekSAkRta adhika anukUla evaM sugama hai| saMkSipta hote hue bhI yaha vyAkhyA zlokoMke arthake spaSTIkaraNameM sarala evaM udAra hai| yathAvasara alaMkAra, dhvani AdikA vivaraNa karaneke kAraNa isa vyAkhyAkA mahattva evaM upAdeyatAmeM vRddhi huI hai / prabhA TippaNImeM kisa padameM kisa arthake AdhArase kaunase kAraka tathA vibhakti haiM-isakA saMkSepameM spaSTIkaraNa kiyA gayA hai, jo kArakavivaraNakI bhadraGkarodayAvyAkhyAke AdhAra para hai / jisake dvArA kArakake mUlasUtroMkobhI samajhA jAsakatA hai| vyAkhyAkAra : -bhadraGkarodayA vyAkhyAke kartA, prakhyAta vyAkhyAtA kaviratna panyAsapravarazrI yazobhadravijayajI gaNivarake ziSya panyAsazrI zubhaGkaravijayajIgaNi haiN| Apa nyAya-vyAkaraNa-sAhitya tathA Agamika viSayoM ke parizIlanase prApta jJAnase samAjameM labdhapratiSTha haiM / uparokta vyAkhyAke dvArA Apake vyAkhyA karanekI apUrva yogyatA evaM vilakSaNa pratibhAkA udAra evaM asandigdha paricaya prApta hotA hai / aisA kahA jAsakatA hai ki Apane ina vyAkhyAoMke dvArA apaneko eka saphala vyAkhyAtAke rUpameM prastuta kiyA hai / Apa anya aneka granthoMkA gurjarabhASAnuvAda tathA saMskRta vyAkhyA karacuke haiM, tathA samprati bhI jJAnake ArAdhana evaM vitaraNameM sotsAha dattacitta hokara pravRtta haiM / AzA hai, Apake jJAna, Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 pratibhA tathA parizramakA isaprakAra hI jijJAsuoMko utkRSTa lAbha milatA rhegaa| TippaNIkAra :-prabhA nAmakI TippaNIke kartA munirAjazrI sUryodayavijayajI uparokta vyAkhyAkAra panyAsazrI zubhaGkaravijayajI gaNike ziSya haiN| Apane alpa samayameM hI vyAkaraNa, nyAya Adi kA acchA abhyAsa kiyA hai / jisakA pramANa isa pustakakI prabhA nAmakI TippaNI hIM hai| isa AdhArapara aisI AzA karanA sarvathA ucita hI hai ki Apa Age aura bhI acchI saphalatA prApta kareMge tathA isaprakArake lokopayogI kAryo pravRtta rheNge| ___antameM jijJAsuoMse zubhabhAvanApUrvaka yaha nivedana hai kive anya aneka kArakaprakaraNoMke avalokanake pralobhanameM samaya tathA zramakA vyaya nahIM karake prabhA TippaNI evaM bhadraGkarodayAvyAkhyA sahita kArakamAlA ke avalokanameM hI apanI zakti, zrama tathA samayakA sadupayoga kareM / eka sthAnameM yatheSTa artha lAbha ho to aneka sthAnoMmeM hAtha pasAranekI kyA AvazyakatA ? / vizvAsapUrvaka yaha kahA jAsakatA hai ki-madhucchatrarUpa isa eka pustakase hI nAnA pustakarUpI puSpoMke bhAvarUpa rasoMkA guNa avazya hI prApta kiyA jAsakatA hai| vizeSa kahanekI AvazyakatA nahIM, kyoMki hAtha kaMganako ArasIse kyA prayojana ? iti / zaka saM. 1883 rAmanavamI (zanivAra) paM. zrI candrazekharajhA ladaurA (darabhaMgA) Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // OM ahaM namaH // zrI nemi-vijJAna-kastUrasUri-panyAsazrIyazobhadrasadgurubhyo namaH / paNDitazrIamaracandrakRtaM . kArakavivaraNam bhadraGkarodayAkhyavyAkhyayA prabhAkhyaTippaNyA ca vibhUSitam / kArakANi kartA karma karaNaM sampradAnakam / apAdAnamAdhAraH SaT syuH sambandhastu 1 saptamam // 1 // - - rAgadveSA'jagaravadane krIDayA sampraviSTAnAbhIrA'bhAniva karuNayA mAnavAMstadvidAha / gopAyantaM suranaranutaM jJAninAM gauravAI sevantAM drAk svahitamatayaH 'zrI-pati' vardhamAnam // 1 // santu jinAH sudhyAtAH sayo yatsevayA sugatiH / guravaH sadA dayantAM sadbuddhiH prasAdAd yeSAm // 1 // paThatAM pathi pAnthAnAM pAtheyamiva TippaNIm / sUryodayaH prabhAM nAma vitanoti yathAmati // 1 saptama iti ka. ga. pAThaH / sa tu 'kArakANI' ti klIbavizeSyA'nanvayApattyopekSitaH / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam nemi zAsanasamrAjaM vijJAnaM zAntamUrtikam / / siddhAntA'bdhi ca kastUraM gurUn sUrIn sadA bhaje // 2 // vAksudhAsiktajanatA''rAmamArAdupAsmahe / guruM gaNiM yazobhadraM panyAsA''kAzasanmaNim // 3 // smarAmi zAbdikAn prAco nizi dIpAn vacastviSaH / yadAzrayeNa gacchanti mAdRzAstattvapaddhatim // 4 // sUryodayA''vaziSyA'bhyarthitaH zubhaGkaraH so'ham / / kArakavivaraNaTIkAM bhadrakarodayA'bhikhyAM kurve kArakANIti / kArakaM hi svaparAzrayasamavetakriyAnivarttikA dravyaniSThA zaktiH / dravyasya hi kArakatve vahnyAdeH kAraNasya sattvadazAyAM maNyAdinA dAhAdeH pratibandho na syAt / zaktestattve tu pratibandhakena maNyAdinA tannAzAdbhavati dAhAdipratibandhaH / / yadyapi maNyAdizakterevaivaM dAhAnukUlazaktinAzakattvam , zaktereva kArakatvAditi maNyAdInAM pratibandhakatvapravAdo'nupapadyate, tathApi zaktizaktimatorabhedamAzrityaiva maNyAdestAdRzapravAdo vanyAde dAhakatvAdipravA dazcati bodhym| . ata eva " saptamIpaJcamyau kArakamadhye" iti pANinIyasUtre dravyasya kArakatvapakSe ''dya bhuktvA'yaM vyahe vyahAdvA bhokte ' tyAdAvidaMpadavAcyasya dravyasya ktvAtRpratyayArthasyaikyAtkArakadvayA'bhAvAnmadhyavyapadezA'yogAtsaptamIpaJcamyoraprAptyA tadupapAdanAyoktasya 'kriyAmadhya iti vaktavyami' tivArtikasya pratyAkhyAnAyoktam bhASye-- 'nAntareNa Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka vivaraNam sAdhanaM kriyAyAH pravRtti rbhavati, kriyAmadhye ca kArakamadhyamapi bhavati, tatra kArakamadhya ityeva siddhami' ti / tatra sAdhana zakti, sA ca dravyaikye'pi kAlabhedena mineti madhyavyapadezasya sUpapAdatvAdvArttikaM nAiDarambhaNIyamiti tadbhAvaH / 1 anabhihite' iti pANinIyasUtre'pi ca punaH sAdhanaM nyAyayam ? guNa ityAha, kathaM jJAyate ? eva hi kazcitpRcchati kva devadatta iti sa tasmAyAcaSTe'sau vRkSa iti / katerasmin ?, yastiSThati / sa vRkSo'dhikaraNaM bhUtvA'nyazabdenAbhisamba dhyamAnaH kasI sampadyate / dravye sAdhane yatkarma karma syAtkaraNa karaNameva yadadhikaraNamadhikaraNameveti / kaiyaTena ca-yadi dravyaM sAdhanaM syAttadA tasyaikarUpatvAtribandhanA'vA vitapratyabhijJA viSayatvAnnAnA'rthakriyA kAraNanibandhana 'ghaTena jalamAhara, ghaTaM kuru, ghaTo'stI tyA divyapadezo na syAt, hRdayate cA'sau, tasmAnnAnAzaktibhAvA'vagamaH siddha iti tadvivRtam / iktistatvAbhAve tu tadvirodhaH spaSTa evaM / ! pare tu zaktiviziSTatayA dravyasyaiva kArakatvam anyathA 1 . sAdhanazabdasya zaktyarthatvamaprasiddham, kintu sAdhanaM kAraka mityeva prasiddhamiti naitadbhASyeNa zaktiH kArakamiti labhyate ' ityAzaGkAM nirAkariSNuriha bhASye sAvanapadaM zaktipara mityatra - 'anabhihite' iti sUtrasthaM bhrASyaM kaiyaTaM ca pradarzayannAha - anabhihite ityAdi / 2 hRdayate iti / iSTa ityarthaH / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam dravyasya zaktezca pRthakkAraNatvA'attiriti dravyasya kArakatvAdipravAdo nA'nupapana ityaahuH| ___ na ca vahimaNyAdestathA svabhAva eva, yena dAhatatpratibandhAdiriti vAcyam / zakteritarathA'nirvacanIyatayA kathaJcitsvabhAvarUpAyA eva tasyA aGgIkAraucityAt / kintvayaM zaktilakSaNaH svabhAva utpAdavinAzazAlIti kathaJcidbhinno'pIti vizeSaH / evaM ca vayAdedAhAdau vidhAtavye zaktereva dvAratA, anyathA'cetanatayA tasya kArakatvameva vilupyeta / karotIti kArakamityanvarthavyutpattyA''zritavyApArasyaiva kArakatvasiddhAntAt / anyathA hetvAderapi kArakatvA''pattyA 'vidyayoSita' ityAdau "kArakaM kRte" ti samAsApatteriti spaSTaM vRhadavRttau haimyAmityavadheyam / tatra yatra vyApAravizeSavivakSA, tAni kArakANi SaDityAhaSaTsyuriti / yatra ca vyApArasAmAnyavivakSA, tatra tAtparyataH sambandhamAtrameva vivakSita bhavatIti sambandho'pi kArakamevetyAha-sambandhastvityAdi / etadvizeSadyotanAyaiva tunA tasya pRthaguktirityavagantavyam / saptamamiti / atra kArakANIti vizeSyaM vibhaktivipariNAmenA'nvetIti bodhym| . na caivaM 'SaSThyAH kArakatvaM nAstI' ti pravAdo virudhyate, SaSThyAH sambandhe vidhAnAt , tasya ca bhavatA kArakatvasvIkArAditi vAcyam / tAdRzapravAdasya vyApAravizeSavivakSA'bhAvamUlakatayaiva katha. 1 anyatheti / anAzritavyApArasyA'pi kArakatva ityarthaH / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam zcitsamarthanIyatvAt / tathA ca "zeSe" itisUtre bRhadvRttiH - "karmAdibhyo'nyaH kriyAkArakapUrvakaH karmAdyavivakSAlakSaNo'zrUyamANakriyaH zrUyamANakriyo vA'syedaMbhAvarUpaH svasvAmibhAvAdiH samdandhavizeSaH zeSa" iti / atraiva ca kriyAkArakapUrvaka iti pratIkamupAdAya zabdamahArNavanyAsaH - " etacca bAhulyAbhiprAyeNa natvekAntikam / yataH kArakANAM karmAdInAmavivakSayA sAmAnyakArakaH vivakSAyAmeva kevalAyAM sambandhaprAdurbhAvAtkArakazeSa iti vyavahriyate ityAha-karmAdyavivakSAlakSaNa iti / karmAdibhyo'nya iti tu vizeSebhyo'nyatvaM vivakSituM na tu sAmAnyAdanAzritavizeSatkArakAdapi / evam " sambandhaH kArakebhyo'nyaH kriyAkArakapUrvakaH / zrutAyAmazrutAyAM vA kriyAyAM so'bhidhIyate" // 1 // ityatrApi draSTavyamiti / hetvAdau tu hetRtvAdimAtreNa tattadvibhattividhAnamiti na tatra vyApArasAmAnyavivakSA'pIti na tasya kArakatmam / nanu sambandhasya kArakatve " nAnaH prathamaike" tyAdisUtre bRhavRttau-" sA svarAzrayAzritakriyotpanihetuH kArakarUpA tatpUrvakasambandharUpA ca zaktiri" tti granthasya kA gatiH, kArakapadenaiva bambandhasyA'pi grahaNattasya pRthaguktaranavakAzAditi cenna / uktabRhannyAsaparyalIcanayA'tra kArakapadasya kArakavizeSaparatayaiva prayogasyopapAdanIyatvAt / evaM "zeSe" iti sUtrasthabRhadvRttigranthe'nyatrA'pi ca bodhyam / na ca sambandhasya kArakatve 'basUnAmidaM vastrami' tyAdau Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " bahvalpArthAdi " tyAdinA zasAparttiriti vAcyam / 1 anabhidhAnAdeva tAdRzasthale pratyayA'pravRtteriti dhyeyam / evaJca "kriyA hetuH kArakami " tisUtre bRhadvRttisthaM "hetvAderiti pratIkamupAdAyA''dinA sambandhaM parigRhya tasyA'kArakatvamityabhidhAya tata eva 'na zati' tyuktiM laghunyAsakarturukta bRhannyAsA'parizIlanamUlaka mityavadheyam / yatra ca vyApAravizeSavivakSA, teSu SaTsu vizeSamAha - 2 uktAnuktatayA dvedhA kArakANi bhavanti SaT / ukteSu prathamaiva syAdanukteSu kramAdimAH || 2 || uktetyAdi / yasmin pratyayastaduktam, mukhyamityarthaH / anyadanuktam, gauNamityarthaH / pratyayavAcyatvA'vAcyatvAbhyAmevo-ktAnuktatvavyavasthA / taduktaM bRhadvRttau - " AkhyAtapadenA 'samAnAdhikaraNaM gauNami " ti "tyAdyantapadasAmAnAdhikaraNye prathame " ti ca / tAni kArakANi sarvANi dvidhA katipayAni vetyAzaGkAnivRttaye AhaSaDiti / SaDevetyarthaH / nyUnametat / matvarthAdeH pratyayasya sambandhe vidhAnAttasyoktatvAd 'gomAn devadatta ' ityAdau na SaSThI, kintu prathamaiva / evaJca sambandho'pyuktA'nuktatayA dvidhA / ata eva bRhadvRttAvabhihitodAharaNe 'gomAn maitraH, citraguHzcaitra' ityudAhRtamiti bodhyam / kAraka vivaraNam . ye 1 anabhidhAnAdevetyAdi / bahuzo vastramivaM prayoge loke bahUnAM vastramityarthA'bodhApttathAprayogA'bhAvAt, aprayukte ca zAstrA'pravRtteH / yaduktaM - ' yathAlakSaNamaprayukte ' itibhAvaH / 2 uktetyAdi / SaTkArakANyuktA'nuktatayA dvedhA bhavantItyanvayaH / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka vivaraNam tanna vava kA vibhaktirityAha - ukteSvityAdi / gauNAdityadhikRtya dvitIyAdInAM vidhAnAtparizeSAdukteSu prathamAyA eva prApteH / uktatA ca yathA tyAdinA, tathA kRtA taddhitena samAsena nipAtena ca / tatra . tyAdiSu svayamevAgre vakSyati / samAsenA'bhidhAnaM yathA - ' citraguzcaitra ' iti / atra citrA gAvo yasyeti SaSThyarthasambandhasya samAsenaivoktatvAnna caitrapadAtpaSThI, kintvarthamAtre prathameva / nipAtenA'bhidhAnaM yathA - 'viSa1 vRkSo'pi samvardhya svayaM cchettumasAmpratamiti, ' kramAdamuM nArada ityabodhi saH' ityAdau / asAmpratamityasya hi samprati na yujyata iti karmapradhAno'rthaH / tatazca viSavRkSarUpakarmaNa uktatvAtprathameva / tatrA'pinA karmoktamityapi matam / iti zabdena karmaNa uktatvAcca na nAradapadAdvitIyeti bodhyam / imA iti / dvitIyAdayo vibhaktayoM vakSyamANA ityarthaH // 2 // anukteSu kva ketyapekSAyAmAha - karmaNi dvitIyA kartRkaraNayostRtIyakA / sampradAne caNurthI syAdapAdAne tu paJcamI // 3 // 'AdhAre saptamI SaSThI sambandhe ca vibhaktayaH / iti saGkSepataH proktA vakSyante'gre savistarAH // 4 // 1 AdhAre saptamI sambandhe ca SaSThI vibhaktaya iti ka. ga. pAThaH IdRzaH pAThaH * karmaNi dvitIye' tya divatkArakasya prAthamyenopAdAnakramA'nurodhAditi pratibhAti / paramatra pAThe yatibhaGgaH, SaSThIvibhaktaya ityevaM samastapadatvabhrabhadazAyAM vibhaktipadasya dvittIyetyAdAvankyo'sphuTazca svAditi dhyeyam / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam tRtIyakA iti / tRtIyetyarthaH / svArthe kH| vibhaktaya iti / asyA'grimakArikoktena 'imA' itynenaa'nvyH| nanvetadvAlAnAmapi sugamamiti naiSo'dhyavasAyo vizeSakara iti cettatrAhaitItyAdinA / savistarA iti pratijJAtaM kArakeSu pratyekaM tattadvizeSapradarzanena pUrayiSyan prathamaM prAthamyAlakSaNapradarzanapUrvakaM kartRvizeSamevAha yaH karoti kimapyeSa katA sa trividho mataH / svatantro hetukatI ca karmakatI tathA'paraH // 5 // yaH karotItyAdi / taduktam "phalArthI yaH svatantraH san phalAyA''rabhate kriyAm / niyoktA paratantrANAM sa kA nAma kArakami" ti // 1 // paratantrANAM kAdInAmityarthaH / nanvevaM 'nadIkUlaM patatI , tyAdau kUlAdeH kartRtvaM na sambhavati, phalArthitvasya phalArthakriyArambhasya paratantraniyoktRtvasya ca cetanadharmatayA'cetane kUlAdau tadasambhavAditi cenna / "nadI kUlaM pAtayati'. " kUlaM patavRkSaM pAtayatI" tyAdau kUlAdI tattvopacAradarzanAdupacAreNaivA'cetanasthale kartRtvA'vagamAt / bRhannyAse tu-" sAmAnyena kartRvyApAre padaM niSpAdya pazcAtpadAntarayogaH, nAntaraGgaM padasaMskAraM bahiraGgaH padAntarasambandho bAdhata " iti samAhitam / vAkyasaMskAre tu maduktaiva gatirityavadheyam / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam vastutastUktaM kartalakSaNamupalakSaNaM 1 svAtantryasyeti bodhyam / svatantra iti / kriyAyAM svAtantryeNa vivakSita ityarthaH / hetukarteti / prayojakakartetyarthaH / tathA ca pANinisUtram-" tatprayojako hetuzce" ti / yadyapi prayojakasyA'pi svAtantryameva / ata eva haime na tasya pRtha-- krtasaMjJoktA / tathApi prayojakatvavaiziSTyAtpRthaguktiH / evaJca yatra na kimapi prayojakatvAdirUpaM vaiziSTyam , sa evA'tra svatantrazabdena vivakSitaH / ata eva svAtantryA'vizeSe'pi karmakarturapi pRthagabhidhAnamiti mantavyam / karmakatI ca yatra karmaiva saukAtizayAkartatvena vivakSyate saH / tadetatsarvamagre sphuTIbhaviSyati // 5 // teSAM trayANAM pratyekaM lakSaNAdyabhidhitsurAhana paraiH preyate yastu svatantrI gauH prayAtivat / yaH punaH kArayatyanyaM hetukatI sa kathyate // 6 // na parairiti / asya kriyAsiddhAvityAdiH / prAdhAnyena vivakSita iti samudAyabhAvArthaH / zabdArthA'nusaraNe tu prayojakasannidhAne prayojyasya kartRtvaM na syAt , parapreritatvAt / uktabhAvArthA'nusaraNe tu prayojyasyA'pi kriyAyA mukhyabhAvena karaNAtprAdhAnyamastyeveti kartRtvamupapadyate / yaduktaM bRhannyAse-"prayojakasannidhAne'pi svArthadarzanA 1 svAtantryasyeti / evaJcA'tra 'kimapi karotI' tyuktisvArasyAsvAtantryaM phalAnukUlavyApArAzrayatvameveti tAtparyamavagantavyam / vyApArama cetanA'cetanasAdhAraNo dhrmH| tatazcA'cetane kartRtvazaGkAsamAdhAne nA'tIvocite iti pratibhAti / patanAdyanukUlavyApArasya nadIkUlAdau sattve'vivAdAt / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 kArakavivaraNam tprayojyaH karoti nAnyatheti tasya svAtantryamastIti, 'preSito'pyasau svArthadarzanAdicchAyAM satyAM kriyAM karoti tadadarzanAnna karotIti svatantra evAsA " viti ca / tathA ca nandiratnamatiH "yaH kriyAM karmakartRsthAM kurute mukhyabhAvataH / aprayuktaH prayukto vA sa katI nAma kArakami" ti // 1 // udAharaNamAha-gauriti / gauchatra gamanakriyAyAM svAtantryeNa vivakSiteti kartRtvaM tasyA iti bhAvaH / hetukartRlakSaNamAha-ya ityAdinA / kArayati-prayunaktItyarthaH / anyamiti / svabhinnaM katAramityarthaH / 1 anyathA kartRmAtrasya svakriyAM prati kAdiprayoktRtvasattvAdativyAterityavadheyam // 6 // nanu pUrva SaNNAM kArakANAmuktA'nuktatayA dvaividhyamuktam , evaM ca yatra Nigantasthale prayojakaH prayojyazceti kartadvayam , tatra kaH pratyayenocyeteti sandeha iti cettannirAsAyaivAha - anekakartRke mukhyaM katAraM pratyayo vadet / ... bhUpatiH sUpakAreNa pAcayatyodanaM yathA // 7 // aneketi / yatrA'-neko gauNo mukhyazca katI, tAdRzasthala ityarthaH / Nigantasthala iti yAvat / anyatra tu na tathA sambhava iti bodhyam / mukhyamiti / prayojakamityarthaH / gauNamukhyanyAyAditi bodhyam / udAharaNamAha-bhUpatiri-tyAdinA / atra hi sUpakAraH prayojyatayA bhUpalyapekSayA gauNa ityanuktatvAttatastRtIyA, bhUpatizabdAca 1 anyatheti / anyapadena kartubhinnasya karmAderapi parAmarza ityarthaH / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka vivaraNam 11 tasya mukhyatayoktatvAtprathameti bhAvaH // 7 // samprati mukhyakartRparicayAya svayamevAhamukhyastu sa prayoktA yazcet prayukto 1 nacA'paraiH / yathA caitreNa maitreNa zriyaM poSayati prabhuH // 8 // mukhya ityAdi / ayaMbhAvaH prayojyaprayojakau dvAvapi prayoktArau, eka: karmAdInAmaparazca prayojyasya prayoktA / tatra sa prayoktA mukhyo. yo'parairaprayuktaH / nanu svaprayukta ityevamevocyatAmiti cenna / 2 prAguktabRhannyAsasvarasato hi svaprayuktatvamapyubhayatra tulyam, anyathA svAtantryameva vihanyeta / evaM ca naitadvizeSaNaM vyAvartakamityataH prakArAntareNa vyAcaSTe--na cA'parairiti / tathA cA'parairaprayuktaH prayoktA mukhya ityarthaH / aparairiti bahuvacanamatantram tenaikenA'pi prayukto'parA'prayukto na bhavatItyavadheyam / yathetyudAharaNapradarzane / caitreNetyAdi / maitraH zriyaM puSNAti taM caitraH prerayati, caitraM ca prabhuH prerayatIti NigantANNiM / atra hi caitramaitrau dvAvapi paraprayuktAviti tayoH pratyayAnuktatvAdubhayatra tRtIyA / prabhuzca pratyayokta iti tataH prathamA / yadvA caitraM maitraM prabhuH prerayatItyekaNiganta eva prayoga iti // 8 // " 1' zcetprayuktaH sa nA'paraiH iti ka0 ga0 pAThaH / paramIdRzaH pAThaH 'sa' ityasya punaruktyopekSitaH / 2 'preSito'pyasau svArthadarzanAdicchAyAM satyAM kriyAM karoti tadadarzanAnna karotIti svatantra evA'sAvi tibRhannyAsagranthaH prAgukto bodhyaH / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 kAra vivaraNam atha hetukartureva bhedAnAha - agavistaar tredhA preSako'dhyeSakaH paraH / tathAsnukUla bhAgI yastRtIyaH kathito budhaiH // 9 // apIti / na kevalaM karteva, kintu hetukatI'pItyaperarthaH / treti / tAMstrInAha-preSaka ityAdinA / para iti / dvitIya ityarthaH / tatheti / yo'nukUlabhAgI sa tRtIya ityarthaH // 9 // tatra preSakamAha- prabhutvena prayuGkte yaH 1 preSakaH sa prakIrtitaH / yathA bhRtyena bhUpAlaH kArayatyutvaNaM raNam // 10 // prabhutveneti / nyatkArapUrvikA preraNA preSa idaM kurvidamitthaM kurvityAdirUpA / utkRSTenA'pakRSTasya niyoga iti yAvat / tAM ca prabhuprabhRtireva kartuM zaknoti, tataH prabhutvAdinA prayojakaH preSakaH / evaJca prabhutvenetyutkRSTatvopalakSaNamityavagantavyam / tatrodAharaNamAhayatheti / bhRtyo raNaM karoti, bhUpAlazca prabhubhAvAttaM prayuGkte ityarthaH / evaJcAtra bhUpAlaH preSako hetutI | ulbaNamiti / vyaktamityarthaH / ugramiti yAvat / adhyeSakamAha 1' preSako'yaM prakIrtita' iti ka0 ga0 pAThaH / sa ca ' yattado nityasambandha' iti niyamamAzrityopekSito bodhyaH / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam satkArapUrvakaM yastu niyuGkte'dhyeSakaH smRtaH / naraH zraddhAparaH ko'pi guruM bhojayate yathA // 11 // satkArapUrvakamiti / satkArapUrvikA 'kRpayA bhavatedaM karaNIyam , prasadya bhavatedamityaM karaNIyami' tyevamAdirUpA preraNA'dhISTam / tatka' yeSaka ityarthaH / tAdRzI ca preraNA'pakRSTenotkRSTasya sambhavati, tatastathaivodAharaNamAha-nara iti / zraddhAparaH zraddhAvAn / ko'pIti / ziSyAdirityarthaH / gurumiti / gururbhunakti, taM zraddhayA sAdaraM prerayatItyarthaH / atrotkRSTA'pakRSTetyAdi sambhavapradarzanamAtram / tenotkRSTAdinA'pakRSTAderapi satkArAdipUrvakapreraNAyAmadhyeSakatvAdi bodhyam // 11 anukUlabhAginamAha-- na preSate nA'dhyeSate ystvnukuulbhaagysau| . cetanA'cetanatvena sa punarvividho mataH // 12 // na prepata ityAdi / kriyAyAmanukUlatAM bhajati, natu prerayati sa upacaritapreraka iti yAvat / sa ca tAdRz zvetano'cetanazca sambhavatyato'sya dvaividhamAha -- cetanetyAdinA / cetanatvenA'cetanatvena cetyarthaH // 12 // krameNodAharaNamAhacetano janakaM putro yathA harSayati sphuTam / acetanastu kArISo'gniradhyApayati dvijam // 13 // . 'stu sa' iti ka0 ga* pAThaH / sa ca 'tu' itipadasya . punaratyopekSitaH / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 kArakavivaraNam cetana iti / cetano yathetyanvayaH / janakamiti / atra hi janakaharSe putro'nukUlastAdRzaceSTAdibhiriti putre prerakatvamAropyate / . na tu sa preSako'dhyeSako vA / kArISa iti| kArISo'gnihi dvijA dhyayane prakAzadAnAdinA'nukUlo natu preraka iti tatra prayojakatvamupa-- caryate / karISaM zuSkagomayam , tatra bhavaH kArISaH // 13 // samprati karmakatAramAha- .. svavyApAraM yadA katA karmaNyAropayettadA / / syAtkarmakartA pacyante zAlayaH svayameva tat // 14 // sveti / yadA katI svavyApAraM karmaNyAropayettadA tatkarmakatA syAt , zAlayaH svayameva pacyante ityanvayaH / svavyApAramiti / kartRvyApAramityarthaH / kartati / 1 upalakSaNatvAtprayoktetyarthaH / tena devadatte pacamAne zAlayaH svayameva pacyanta iti yajJadattasyA'pi karmakartari prayoga upapadyata iti bodhyam / evaMca saukAtizayAdinA yatra karmaNi kartRtvavivakSA sa karmakarteti pratipattavyam / kartRtvena vivakSA ca yatra karmaNi kriyAkRto vizeSo dRzyate tatraiva, nivarye vikArye ca karmaNIti yAvat / tena ghaTaH kriyate svayamevetivad ghaTo dRzyate svayamevetyAdikaM na bhavati / yaduktam "nirvatyai ca vikArye ca karmavadbhAva iSyate / natu prApye karmaNIti siddhAnto'tra vyavasthitaH // 1 // 1 karmakartari vAkyaprayoga yaH kartumicchati sa prayokteha bodhyo natu prerakarUpaH prayoktA / anyathA * Nyantasthala eva karmakartari prayogaH syAt / na ca tatheti dhyeyam / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam iti / evaJca tatra vyApArA'vivakSaNAd ghaTaH pazyatItyAdirUpameva vAkyam / ghaTaH svayaM darzanAzrayo bhavatItyAdirUpeNa cArtha ityavadheyam / pacyante ityAdyudAharaNam / atra saukayA'tizayAcchAlaya eva kartatvena vivakSitAH / svayamevetyanuvAdamAtram / pacyante zAlaya ityetAvataiva tadarthAvagateH, karmaNi prayogabhramavAraNArtha vA tat // 14 // anukte kartari prayogaprakAramAha1 tathA'nuktatvabhedo'pi prastAvAdiha kathyate / yathA sarasvatI devI chAtravRndena vandyate // 15 // anuktetyAdi / anuktatvena yaH kartRbhedaH, so'pi, prastAvAd-avasarasaGgaterityarthaH / yathetyAdi / vandyate iti karmaNi prayogAtkarturanuktatvena chAtravRndeneti tRtIyAntam / anuktakartari tRtIyA'nuzAsanAt / sarasvatIti karmetyukteSu prathamaivetyukteH prathamAntam / anuktebhya eva kArakebhyo dvitIyAdInAmanuzAsanAditi bodhyam / bhAvAdI kRtpratyaye tu gauNAtkartuH SaSThyapi, yathA tasya karttavyam, AcAryasyA'nuzAsanamityAdAvityapi bodhyamiti // 15 // // atha karmakArakavivaraNam // tatrAdau karmaNo lakSaNamAhayatkriyate tatkarma syAi~daistvetadanekadhA / nirvaya' ca vikArya ca prApyaM ca traidhamiSyate // 16 // 1 'nukUla' iti ka0 pAThaH / sa ca lekhakAdipramAdAdeva / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 kAraka vivaraNam punastridhA bhavediSTA'niSTA'nu bhayabhedataH / tathaivAkathitaM karma kartRkarma tathA'param // 17 // yatkriyata iti / kriyAjanyaphalAzrayaH ityarthaH / bhedairiti / avAntaravizeSairityarthaH / tuH pUrvasmAtkarturvizeSe ! tamevAha - anekadheti / bahuvidhamityarthaH / kAlAdInAM sarvakriyAsvAdhArAdInAM ca kriyAvizeSe karmatvA'nuzAsanAdanugatarUpeNa tatsaGkalanasya duSkaratvAditi bodhyam / tathApi pUrvAcAryaiH samAnyataH kRtAnugamAn bhedAnAhanirvartyamiti / punastridheti / tattravidhamapi pratyekaM tridhetyarthaH / anubhayeti / iSTAniSTabhinnamityarthaH / akathitamiti / etaccAgre sphuTIbhaviSyati / kartRkarmeti / etadapyaye sphuTIbhaviSyati // 16 // // 17 // samprati nirva salakSaNodAharaNamAhayadasajjAyate yacca janmanA vA 1 prakAzate / tannirva karotyeSa kaTaM sUte sutaM yathA // 18 // jAyata iti / utpadyata ityarthaH / janmaneti / atrA'bhivyaktireva janma, asataH sato vA nirvarttanA'yogAt / na caivaM 'yadasajjAyata ityasaGgatam / dveSA hi nirvRttiH, keSAJcinmate'sata utpattiH, anyeSAM ca mate sato'bhivyaktiH / vyAkaraNasya ca vastusvarUpanirNayA 'nadhikRtatvAcchabdavyutpAdana eva ca vyApArAdyathAsvamati vyutpAdanaM ' prakAzyate iti ka0 ga0 pAThaH / kintu 'jAyate' ityetatparyAlocanayA prakAzate ityeva pATha AsthitaH / " > Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka vivaraNam jAyatAmityubhayamuktamiti gRhANa | udAharaNamAha - eSa iti / asantaM kaTaM kriyayA nirvarttayatItyasanneva kaTo jAyata iti sa nirvatya karma / sUte iti / garbhasthaM sutaM janmanA prakAzayatIti sa janmatA prakAzate iti suto'pi nirvartya karma // 18 // vikAryamAha - 1 sato guNAntarAssdhAnAtprakRtyuc chedato'pi vA / 2 jAyate vikriyA yasya tadvikArya vidurbudhAH // 19 // guNeti / atra guNapadenopAdhimAtrasya grahaNam, natu paribhASitasya guNasyaiveti bodhyam / vikriyeti / avasthAntaramityarthaH / uttarakAlamiti zeSaH / tathAcoktaM bRhannyAse - " yallabdhasattAkaM sadttaramavasthAntaraM nIyate tadvikAryamityartha " iti // 19 // 17 udAharaNamAha kuNDalIkurute 3 svarNa kASThaM dahati pAvakaH / svarNamiti / atra hi kuNDalAkArarUpaguNAntarAdhAnAtsvarNa mavasthAntaraM pratipadyate, kASThaM ca prakRtyucchedato bhasmarUpamevasthAntaraM pratipadyata iti kramazo dvayaM vikAryaM karma // - 1 ca' iti ka0 ga0 pAThaH / 6 " 2 prapadyate yadvikRtyamiti ka0 ga0 pAThaH / sa svapArthakatvAdupe kSitaH / vikRtima pAThazcetsyAtsaGgacchetA'pIti bodhyam / 3 ' hema' iti ka0 pAdaH / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 kAraka vivaraNam prApyamAha kriyAkRto vizeSastu yatra nAsti kadAcana // 20 // tatprApyaM syAdyathA''dityaM pazyatya malalocanaH / 1 kriyAkRta iti / kriyayA janita ityarthaH / vizeSa iti / nirvRttivikAralakSaNaH, kadAcanetyanuvAdamAtram / kadApi kriyAkRtavizeSasattve prApyatvavyAghAtA'vazyambhAvAditi bodhyam / udAharaNamAha-yatheti / atra dRzikriyAvyApyasya sUryasya na nirvRttivikArarUpo vizeSa iti sa prApyaM karma / iSTamAha yadIpsitaM tadiSTaM syAcchizuratti yathaudanam // 21 // Ipsitamiti / yadavAptuM kriyA''rabhyate tadityarthaH / pUrva mabhisaMhitamiti yAvat / udAharaNamAha - zizuriti / bubhukSAdinivRttaye hi zizorodanaM pUrvamabhisaMhitamiti tadiSTaM vikArya karma ||21|| aniSTamAha- dviSTaM yatprApyate tatsyAdaniSTaM bhujagAdikam / yathAshiM laGghayatyandho'thavA mRdnAti kaNTakAn ||22|| dviSTamiti / yad bhujagAdikaM dviSTaM prApyate, tadaniSTaM syAdityanvayaH / dviSTaM pratikUlam, tacca bhujagAdikam tajjanyaduHkhe nepAt phale dveSAddhayupAye dveSaH / prApyate iti / kriyayA vyApyata ityarthaH / natu dviSTaM prApyaM bhujagAdikamaniSTamityarthaH / vikAderapyaniSTasya sambhavAditi na vismartavyam / udAharaNamAha-yathetyA " Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam dinA / atrA'hiH prApyamaniSTaM karma / kaNTakAzca vikAryamaniSTa karma / andha iti mRdanAtItyatrA'pi sambadhyate // 22 // iSTAniSTabhinnamAha --- yatra necchA na ca dveSastatsyAdanubhayaM yathA / grAmaM gacchaMstarormUlAnyupasarpati mArgagaH // 23 // yatreti / yanneSTaM na cA'niTa tadityarthaH / grAmamiti / atra hi tarormUlAni neSTAni, pUrvamanabhisaMhitatvAt / na cA'niSTAnyapratikUlatvAt / kintu gamanakriyAyAmArabhyamANAyA' mantarAlasthatvena 2 nAntarIyakatayopasupyamANAnItyetAdRzaM kamA'nubhayam // 23 // akathita kamarmAha-- duhAdInAM prayoge ca dvitIyaM karma yatkila / bhavedakathitaM tacca yathA'sau dogdhi gAM payaH // 24 // duhAdInAmiti / duhAdayazcA'nupadameva vakSyante / kileti pAdapUrtI vAkyAlaGkAre vA / apAdAnAdivizeSairavivakSitaM kriyAyAM nimittatvamAtreNa 3 tadvayApyatvena vivakSitamiti tad dvitIyaM karma / tacca duhAdInAM prayoga evetyata eva duhAdInAM prayoge dvitIyaM karmetyuktamiti bovyam / anyatra tathA'sambhavAd duhAdInAmiti / akathitamiti / 1 mAgemadhyavartitayetyarthaH / 2 gamanasya mUlopasarpaNA'vinAbhAvitayetyarthaH / 3 vyApyatvenA'vivakSAyAM tvapAdAnAdivizeSAvivakSage sambandhasyaiva prAdu. bharbhAva ityatastathAtvena vivakSA'kathitakarmatve'pekSiteti bodhyam / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam gauNamityarthaH / udAharaNamAha-asAviti / atra gavA payastyAjayatItyarthAvagamAd goH kartRkarmatvameveti cenna / yatra svayaM vyApAramAzritaH katI prayujyate devadattaM grAmaM gamayatItyAdau, tatraiva tat / dvikarmakadhAtuSu tu svayaM niSkriyasyA'pi gavAde dohAdikriyAyAM viniyoga iti svAtantryA'bhAvAnna kartRkarmatA gavAderityakathitamevaitat / na caivamapi go: payovibhAgAdapAdAnatvaM spaSTaM pratIyata iti kathaM gavAdeH karmatvamiti vAcyam / gavAdiSu pratIyamAnasyA'pyapAdAnatvAderavivakSaNAnimittatvamAtreNa kriyAvyApyatvavivakSaNAcca karmatvasadbhAvAt / nanu svayaM niSkriyasyetyayuktam , kriyAsiddhAvAzritavyApArasyaiva kArakatvAditi cenna / goH sthityUdhaHsamAkarSaNAdikriyAzrayatayA dohAdikriyAsiddhau sakriyatvAtprakRtadhAtUpAttakriyAnAzrayatayaiva tatra niSkriyatvokterityavadheyam // 24 // ..... tatra dvikarmakeSu dvayoH karmaNo auNamukhyavyavasthAmAha---- yaccopayujyamAnaM payaHprabhRtyatra tadbhavenmukhyam / 1 yannimittamaparaM tad gauNaM goprabhRti vijJeyam // 25 // yacceti / co bhinnakramaH / tathA ca--atra ca yadupayujyamAnaM prayaH prabhRti, tanmukhyaM bhavet , yadaparaM nimittaM tad goprabhRti gauNaM vijJeyamityanvayaH / atreti / dvayoH karmaNorityarthaH / upayujyamAnamiti / yadartha kriyA''rabhyate tadityarthaH / yadi hi payaH 1 'yattannimimittamaparaM tadgauNaM goprabhRtyevami' ti ka. pAThaH / 'yannimittamaparaM tadgauNaM goprabhRtyevami' ti ga* pAThaH / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam prabhRterupayogo na syAnna kriyA''rabhyateti kriyayA vizeSeNA''pyatvAdeva mukhyaM karmeti bhAvaH / nimittamiti / anyathA'samprApte rdugdhAbarthamupAdIyamAnaM kriyAvyApyatvena vivakSitamityarthaH / ... yadA tu dugdhAdyarthapravRttiravivakSitA, gavAdereva ca kriyAcyApyatvavivakSA bhavati, tadA mukhyasyA'sannidhAnAdgavAdereva mukhyatvamiti tasyaiva kriyAvyAptirgamyate / tathA ca- 'gAM dogdhi, Azcaryo gavAM doha' ityAdyudAharaNAni / yadA tu gavAderavadhitvAdivivakSA, tadA na tasyA'kathitakarmatvam , kintvapAdAnatvAdyeva / tathA ca-'goH payo dogdhI' tyAdayo'pi prayogAH / nanu dugdhAdyartha gavAdyupAdAnavat 'ajAM grAmaM nayati, bhRtyaM bhAraM vahatI ' tyAdau nA'jAbhArAdinimittaM grAmabhRtyAdIti tatra gauNa. lakSaNasyA'vyAptiriti cenna / nahi yannimittameva tadeva gauNam , kintu mukhyAdanyakriyAvyApyatvena vivakSitamatra gauNam , tAdRzaM prAyazo nimittamiti nimittamityuktam / ajAgrAmAdInAM ca mukhyaguNIbhUtakriyAvyApyatvAnmukhyagauNate bovye| tathAhi-nayatyAdau prAptyAdikriyAviziSTA prAptyAdikriyA vAcyA / tatra guNIbhUtA'jAprabhRtiprAptyAdikriyAvyApyatayA grAmAdInAM karmaNAM gauNatA bodhyA / 1 ata evA'jAdikasya svasya ca devadattAdeAmAdiprAptiH pratIyate / yathA pacdhAto vikledanaviziSTanirvartanamarthaH / taNDulAnodanaM pacatItyatra taNDulAn vikledaya 1 nayatyAdeH prAptyupasarjanaprAtikriyAdyarthatva devetyarthaH / prAptikriyAdimAtrArthakatve tu na devattAdeH prAptiH pratIyetA'zAbdatvAdityAzayaH / . Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam nodanaM nivartayatItyarthA'vagamAt / vikledanamAtravivakSayA taNDulaM paca. tItyapi, sambandhasAmAnyavivakSAyAM ca ' taNDulAnAmodanaM pacatI ' tyapi / duhezca preraNAjanitaniHsaraNamarthaH / tatra goH preraNAzrayatvAd dugdhasya ca niHsaraNAzrayatvAtkarmatvam / preraNAmAtravivakSAyAM gAM dogdhIti, niHsaraNamAtravivakSAyAM payo dogdhItyAdiprakAreNa prayogAH / evamanyatrA'pi svayamUhanIyam // 25 // ___ nanvevaM dvikarmakeSu dhAtuSu karmaNi pratyaye dvayorevoktatvaM na sambhavati, ekasya zabdasya yugapad gauNamukhyanAnArthA'bhidhAnA'samarthatvAt , sakRduccaritasya zabdasya sakRdarthapratyAyananiyamAt / evaJca kasyA'pyekasyaivA'bhidhAnaM sambhavati / tatazca kasyA'bhidhAnamityanirNaye vyavasthArthamAha bhArAdi nIyamAnaM nIvahyAdeH pradhAnakaM karma / tattavyAdAvuktaM neyo grAmaM yathA bhAraH // 26 // bhArAdIti / nIyamAnaM bhArAdi nIvahyAdeH pradhAnakaM karma yat , tattavyAdAvuktam , yathA neyo grAma bhAra ityanvayaH / yattadonityasambandhAttacchabdabalAdyaditi labhyate / tavyAdAviti / AdinA kyaktAdayaH / upalakSaNatvAtkarmaNi pratyaye iti yAvat / neya iti / atra bhArarUpakarmaNa uktatayA prathamA / nIvahyAdeH pradhAnakaM karmoktamityuktyA parizeSAd duhAde lonnN karmoktaM bhavatIti lbhyte| anyathA duhAderityeva vadediti bodhyam / idamatra draSTavyam-yadantaraGgaM karma tadevoktaM bhavati pratyayena / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAravikaraNam antaraGgaM ca yatra pUrva kriyApravRttistat , prathamopasthitatvAt / na caivaM tasya mukhyatvamapi zakyam / yadartha kriyApravRttistadeva hi mukhyaM phalamiti tadAzrayasyaiva mukhyatvam / evaJca duhAdinIvahyAdyorAdipadaM prakAravAcyevA'vagantavyam / vyavasthAvAcitve 2 pacAdenIvahyAdyantargatatayA 'taNDulA odanaM pacyanta' ityAdivAkyAnAmasAdhutvApatteH / nAtra taNDulA mukhyaM karma, kintvantaraGgamityantaraGgatvamevoktatve prayojakamityavadheyam / tathA ca nIvahyAdau bhArAdirduhAdau ca dugdhAdi mukhyaM karma / antaraGgaM ca nIvahyAdau bhArAdireva, duhAdau tu gavAdiH, prAthamyena tatraiva pravRttarityantaraGgatvAttatraiva karmaNi pratyaya iti nIvahyAdau mukhyaM duhAdau ca gauNaM karmoktaM bhavati karmaNi pratyaye sati / yaduktam " guNakarmaNi lA (tyA) dividhiH pUrva guNakarmaNA bhavati yogaH / mukhyaM karma prepsu yasmAdravyeva yatate prAk // 1 // tammAcchuddhasya duherbhavati gavA pUrvameva sambandhaH / goduhinA payasastu prAktasmAllA (tyA) dayastammili" ti // 2 // 26 uktaprakAraM ca gauNaM mukhyaM ca karmadvayaM yAzISu kiyAsu sambhavati, tadarthAn dhAtUna parigaNayannAha----- 1 duhiyAcipacchirudhimikSibagazAsicigarthakAH / nIvahipacijigrahimuSikRSimanthikahabhiHsahitAH // 27 // 1 anupadameva vakSyamANAyAM 'duhiyAciprajchI' tyAdikArikAyAM pacAdenavidyAdI pArAditi bodhyama / 2 'duhiyAcipackiSibhikSivajizAsicitrarthakAH / nIvahimaji jamina Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 kArakavivaraNam cigarthakA iti / dvikarmakA bhavantIti zeSaH / arthavazAddhi dvikarmakatA / tathA'rthA'vivakSaNe tu 'gAM dogdhi, payo dogdhi, ajAM nayati, bhRtvaM nayatI' tyAdaya eva prayogA bhavantItyuktameva / evaJca duhAdimIvahyAdyarthakA dhAtavo dvikarmakA bhavantItyarthaH / paricayArtha teSAmudAharaNAnyucyante : ... 'mAM payo dogdhi, srAvayati vA / gauH payo duhyte| avinItaM vinayaM yAcate, mRgayate, prArthayate / avinIto vinayaM yAcyate / mANavakaM panthAnaM pRcchati, codayati, jijJAsate, anuyunakti, jJIpsati vA / mANavakaH panthAnaM pRcchyate / vraja gAmavaruNaddhi, AvRNoti vaa| vrajaH gAmavarudhyate / pauravaM gAM bhikSate, yAcate, mRgayate, prArthayate, nAthate vA / poravo gAM bhikSyate / ziSyaM dharma brate, bhASate, vakti vA / ziSyo dharmamucyate / ziSyaM dharmamanuzAsti, upadizati vA / ziSyo dharmamanuziSyate / vRkSaM phalAnyavacinoti, saGgrahNAti vA / vRkSaH phalAnyavacIyate / grAmamajAM nayati, gRhNAti, vahati, harati vA / grAmamajA nIyate / bhRtyaM bhAraM vahati, bhRtyaM bhAra daNDimodikarSimanthihanmukhAH' iti ka. pAThaH / 'duhiyAcipacchirudhibhikSibagaza siciarthakAH / .. nIvahipacijidaNDimodika ghimanthihRnmukhAH" iti ga. pAThaH / sa ca moderakarmakatvAiNDerjayatinaiva saGgrahAdbhaje:kaSezca dvikarmakatvA''bhAvApekSitaH / na ca nIvahyorubhayorupAdAnaM niSprayojanam , nayatinaiva liH, ubhayoH samAnArthatvAditi vAcyam / vaheratroddharaNopasarjanaprAptyarthatvAda samAnArthatvAbhAvAt / prAptyupasarjanaprAptyarthatvaM yadA tadA 'grAmamajAM vahatI ' tyudAhRtamiti bodhyam / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam uhyate / taNDulAnodanaM pacati / taNDulA odanaM pacyante / devadattaM zataM jayati, daNDayati vA / devadattaH zataM jiiyte| devadattaM zataM gRhNAti, upAdatte vA / devadattaH zataM gRhyate / mandurAmazvaM muSNAti, apaharati, corayati vA / mandurA'zvaM muSyate / grAmaM zAkhAM karSati, grAmaM zAkhA kRSyate / kSIranidhimamRtaM mathnAti, viloDayati vA / kSIranidhiramRtaM mathyate / kAzAn kaTaM karoti, nirmAti, racayati, vidadhAti, sampAdayati, janayaMti vA / kAzAH kaTaM kriyante / grAma bhAraM harati, grAmaM bhAro hviyate' iti // 27 // samprati kathameSAM dvikarmakatvamityapekSAyAmAha apAdAnAdikavidhi bAdhitvA dhAtavo hymii| dvikarmakA bhavantIti 2 kathitaM pUrvakovidaH // 28 // bAdhitveti / bAdhazcA'vadhitvAdyavivakSaNenA'pAdAnAdisaMjJA'bhAvAttatprayuktavidheraprAptirUpaH / kriyAvyApyatvavivakSaNAcca tatra tatra karmavidhiH / yathAzrutaM tu na samyak / evaM sati hi sarvatraivA''pAdAnAdikavidhe bAdhApattyA 'go dogdhi paya ' iti vAkyasyA'sAdhutvApatteH / tasmAdapAdAnatvAdivivakSAyAM tadvidhiH, tadavivakSAyAM kriyAvyApyatvavivakSAyAM ca karmavidhirityeva samyak / tata evA''ha bRhannyAse-gAM dogdhi paya ityAdau goH paya Adatte ityAdyA'vasAyAdapAdAnatvamAzakya-" tasmAdatra yatnAntaraM karttavyam , naitadasti, avadhitvAdyavivakSAyAM kriyAnimittabhAvamAtreNa tadvyApyatvasya vivakSitatvAt 'kartu 2' kathitAH' iti ka0 ga. pAThaH / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam yApyaM karme ' tyanenaiva siddhatvAdi' ti / avadhitvAdivivakSAyAM tu bhavatyeva 'gordogdhi paya ' ityAdI" ti ca // 28 // bhikSiyAcyoH samAnArthakatayA dvayorupAdAnasya niSprayojanatvA''zaGkAyAM tayorarthabhedaM pradarya samAdhatte kRtakopaM . yAcati zamamavinItaM yAcate vinayam / iha yAciranunayArtho 2 bhikSyI 3 dasya tadbhedaH // 29 // kRtakopamiti / kruddhamityarthaH / anunayArtha iti / atrAyamAzayaH - yAcdhAturyAcJAyAmanunaye ca vartate, bhikSadhAtustu yAcyAyAmeva / evaJca bhikSmAtrasyopAdAne'nunayArthayAcdhAtorgrahaNaM na syAditi dvayorupAdAnam / ___nanvevaM yAcirevopAdIyatAm , tatazca yAcmArthasyA'nunayArthasya ca dvayorapi grahaNaM bhaviSyatIti bhikSerupAdAnaM niSprayojanamiti cet / atra bRhannyAsaH - " astyetat , kintvevaM yathA yAcyArthI dhAtavo gRhyante, evamanunayArthI api gRhyeran / atra punarmikSigrahaNAd yAcyArthAnAM sarveSAM grahaNam , yAcigrahaNAttu tasyaivA'nunayArthasyetI" ti / laghunyAsakArazca-" tena bhikSyarthamadhye yAcidvArA'nunayArthAnAM na graha" ityAha / - 1 'yAcitazamami ' ti ga0 paatthH| 2 'bhikSArthA' iti ga0 pATaH / 'ttasya' iti ka0 pAThaH / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam vivekinastu -" anunayasya bhikSyarthatvA'bhAvAdeva bhikSyarthamadhye na grahaNam , yAcerapi bhikSyarthasyaiva bhikSyarthamadhye grahaNaucityam , yAccA'nunayayorbhedAt / nA'pi yAcerevA'nunayArthasya grahaNamityapi yuktam / gauNakarmaNo'rthanibandhanatvAttathArthasattve tasya vAGmAtreNa niSedhumazakyatvAt / na cA'nabhidhAnam , kruddhaM zamaM yAcata itivatkruddhaM zamamanunayatItyato'pyarthabodhAt / ata eva pANinIyaiH pRthag bhikSigrahaNaM na kRtam / evaJca pRthagbhikSigrahaNamanatiprayojanakatayA prapazcArthameva / anyathA bhikSeH pRthag grahaNAd yAceranunayArthasyaiva, yAcmArthasya bhikSereva vA grahaNamityapi sambhAvyeta, vinigamanAvirahAdi" ti manyante // 29 // samprati kartRkarma vivakSu nityAkarmakepvapi dhAtuSu NigavasthAyAM tadbhavatIti prathamaM 1 tAnAha vRddhijIvitasattAhIsthitijAgaraNArthakAH / rucikrIDAmRtibhIsvApa 2 diiptyrthaastvkrmkaaH||30|| vRddhIti / upalakSaNametat , tathA ca kSayaglAnivayohAnirodanaprANanamodamadAdyarthakA apykrmkaaH| 3 tattvaM ca phalasamAnAdhikaraNavyApAravAcakatvam / tacca vRddhagadyarthakAnAM dhAtUnAmastIti te'karmakAH / avivakSitakarmAdikA apyakarmakAH / yaduktam 1 akarmakadhAtUnityarthaH / 2 'dIpyarthI' iti ka0 pAThaH / 3 akarmakatvamityarthaH / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam "dhAto 1 rathAntare vRtte dhItva 2 rthenopasaGgrahAt / 3 prasiddhera 4 vivakSAtaH karmaNo'karmikA kriye" ti // 1 // 30 // kartRkA''haNigaH pUrva tu yaH katI 5 syANNiganteSu karma saH / tatkartRkarma vijJeyaM punareSveva dhAtuSu // 31 // NigaHpUrvamiti / aNigavasthAyAmityarthaH / tathA cA'NigavasthAyAM yaH katA sa NigavasthAyAM karma syAt , tatpUrva kI pazcAtkamati kartRkarmetyarthaH / tAdRzaM karma kutretyAha-eSveveti / vakSyamANeSu bodhAdyartheSu dhAtuSveva, nA'nyatra / tenA'nyatra pAcayati devadattanetyAdireva prayogaH // 31 // eSvityuktameva vivRNotibodhA''hAragatijalpArthanityA 6 karmadhAtuSu / bhavatyetadyathA''cAryaH ziSyaM bodhayati zrutam // 32 // bodheti / arthazabdo bodhAdiSu pratyekamabhi7 sambadhyate / 1 yathA vahirgatau sakarmakaH srutAvakarmakaH / 2 yathA jIvadhAtuH prANadhAraNArthakaH / tatra prANarUpakarmaNo dhAtvartha evA'ntarbhAvaH / 3 yathA megho varSatItyAdau vRSadhAturjalarUpakarmaNaH prasiddhatvAdakarmakaH / 4 yathA neha pacyata ityAdau karmA'vivakSAyAM bhAve pratyayaH / 5 ' syAdaNi ' iti ga0 paatthH| 6 'karmaka' iti ga0 pAThaH / 7 ' dvandvAnte dvandvAdau vA zrayamANaM padaM pratyekamabhisambadhyate' iti nyAyAditi bodhyam / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam tathA ca bodhArthI AhArArthI gatyarthI jalpArthA nityA'karmANazca ye dhAtavasteSvetatkartRkarma bhavatItyarthaH / eSu ca nityameva kartRkarma bhavati / anyatra tu kiyatsu vikalpena tadityagre vakSyati / nityAkarmeti nityagrahaNamavivakSitakarmatvenA'karmakavyAvRttyartham / yadyapi dezakAlabhAvA'dhvanAM sarveSveva dhAtuSu karmatvamityakarmakA dhAtavo durlabhAH, tathApi tadbhinnaM karma yeSAM na, ta evA'karmakA vyapadizyanta iti bodhyam / jalpaH zabdaH, tadarthAH, zabdakriyA ityarthaH / upalakSaNametat / tena zabdakarmakeSvapyaNikkatuH karmatvamiti 'devadattaM zabdaM zrAvayatI' tyAdayo'pi prayogA bhavanti / yadyapi bodhapadena bodhasAmAnyasya bodhavizeSasya ca grahaNe tathA 1 vyAkhyAnaM niSprayojanam , zrujJA'dhIprabhRtInAM bodhavizeSArthakatayA bodhArthakatvAdeva 'zrAvayati maitraM zabdam , adhyApayati vaTuM vedam , vijJApayati guruM vAkya mi' tyAdau kartRkarmatvasiddhaH / ata eva bRhavRttau bodhavizeSArthakeSu " zrAvayati ziSyaM dharmam , adhyApayati ziSyaM zAstrami" tyudAhRtam / jalpayati maitraM vAkyamityAdAvapyutpaloktarItyA jalpiprabhRtInAM jalpanAdyaGge bodhane vartanAbodhArthatvAdeva siddhaH, tathApi ' lekhayati zabdaM devadattami' tyAdyathaM tathA 2 vyAkhyAnamAvazyakamiti dhyeyam / 1 upalakSaNatayA vyAkhyAnamityarthaH / 2 atraitad draSTavyam-jalpiprabhRtivallikhiprabhRtInAmapi lekhanAdyaGge Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam udAharaNamAha-AcArya iti / ziSyo dharma budhyate, tamAcAryo bodhayatIti ziSyamityaNikkatI Nigi karmeti kartRkarmeti bhAvaH // 32 // bodhazca sAmAnyaM vizeSazcetyAha1 bodhArthA atra sAmAnyAja jJAnArthAH syu 2 ryathA tathA / 3 matA jJAnavizeSArthI api dRzghrA 4 spRzAdayaH // 33 // sAmAnyAditi / budhavidjJopalabhavagamAdayaH / spRzAdayaiti / AdinA zrudhyaismRpaThprabhRtayaH / evaJca bodhasAmAnyArthAnAM bodhavizeSArthAnAM dhAtUnAM cA'NikkatI Nau karmetyAzayaH // 33 // gatyarthAzca dezAntaraprAptyarthI eva, na tu bhajanAdyarthI apItyudAharaNapradarzanenAha gamayati ramaNI maitro ramaNenAtra gamirasti bhajanArthaH / gatyartha eva pArtha gamayati samaraM ramAramaNaH // 34 // bhajanArtha iti / evaJcadRzasthale'NikkartuNigi tRtIyaiva,dezAnta bodhane vRttirityupapAdayituM zakyate / evaJca jalpiprabhRtInAM bodhArthatvAcchraprabhRtInAM bodhavizeSArthatvAcca bodhArthatvAdeva saGgraha iti jalpArthagrahaNaM niSprayojanam / evaJca mandabuddhayanugrahArthameva jalpArthagrahaNamiti / . 1 bodhAhArArthA' iti ga0 pAThaH / 2 ' yathaiva hi ' iti ka0 ga0 pAThaH / 3 ' tathA'mIndriyagamyArthA' iti ka0 ga0 pAThaH / 4 'spRzyasmRtitulyA' iti ga0 pAThaH / 'spRzdhyaismRtulyArthA ' iti ka0 pAThaH / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam raprAptyarthA'bhAvAdityAzayaH / gatyartha iti / dezAntaraprAptyarthaH / tathAcedRzasthala evA'NikkI Nigi karmetyAzayaH // 34 // atiprasaGgamAzakya niSedhatikhAdikranyadizabdAyi 1nIhvA na kartakarmakAH / 2 ahiMsane tathA bhakSirvahiH karyasArathau // 35 // khAdItyAdi / khAderadezvA''hArArthatvAtkandizabdAyyo Iya. tezca jalpArthatvAnnIdhAtozca gatyarthatvAtprAptaM kartRkarma na bhavatItyarthaH / na ca nIdhAtogatyarthatvA'bhAvaH, prApaNAyAH prAptyanukUlavyApArA'nukUlavyApArarUpatvAtprAptezca gatiparyAyatvAt / bhakSyAturyadA na hiMsArthastadA na tatrA''hArArthatvAtprAptaM katakarma, hiMsArthatve tu bhavatyeva / tathA vaheryadA sArathina katI tadA tatra prAptau nayativatprApaNe ca gatyarthatvAdakarmakasya ca nityA'karmatvAtprAptaM kartRkarma na bhavati / sArathikartRtve'vivakSitakarmatve ca nityameva bhavati / bhakSaNasya hiMsAtvaM ca prANopaghAtAtmatve tadanubandhitve ca bodhyam / kartaryasArathAvityupalakSaNatvAdvAhanatvena prasiddho balIvadIdiryadA'Nigantasya vahe: katI tadA tatra Nigi sa karma bhaktItyarthaH / sArathipadena hi prasiddhasya balIvadAde vAhanasya vAhanakriyAyAM niyoktRmAtraM gRhyate, na tu rUDhaH sUta eva / ata eva vAhayati bhAraM balIvAn maina ityapi vAkyam / ata evopalakSaNatayA vyAkhyAtam / 1 'zabdAyA' iti ka. pAThaH / 2 'vaho'sArthikakartRtve tathA bhakSirahiMsane' iti ka. pAThaH / / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 kArakavivaraNam tatazca vAhayati bhAraM caitreNetyeva prayogaH, caitrasya vAhanatvenA'prasiddheriti bodhyam // 35 // udAharaNamAha - yathA khAdayati ? khAdyaM putreNa prItimAn pitA / ... yathA vAhayati grAmaM bhAraM bhRtyena bhUpatiH // 36 // zasyaM vAhayati grAmamukSANaM sArathiH punaH / yathA bhakSayati prItyA caitro maitreNa modakAn // 37|| 2 bhakSayati punaH ko'pi kITakAn gRhakukkuTam / / putreNeti / atra khArNyante kartRkarmatAniSedhAtputrAtkarttari tRtIyA / vahezca Nyante bhRtyasya vAhanatvA'bhAvAnna kartRkarmateti tataH kartari tRtIyA / ukSNazca vAhanatvAttasya kartRkarmatA / maitreNeti / modakabhakSaNasyA'hiMsAtvAttatkartustRtIyA / . kITabhakSaNasya ca hiMsAtvAttatkartuH karmatA // 36 // 37 samprati vikalpena yatra kartRkarma, tadAhakatI hakrorapi 3 Nyante karma vA jAyate yathA // 38 // . bhAraM bhRtyena bhRtyaM vA grAmaM 4 hArayati naraH / hakorapIti / hRdhAtoH kRdhAtozcetyarthaH / apIti pUrvasmAdvizeSayotanArthaH / tadAha-Nyante iti / aNikkI Nyante vA 1 'te' iti ka0 ga0 paatthH| 2 'punarbhakSayate ko'pi kITakAn gRhakukkuTami' ti ka0 ga0 pAThaH / 'pInante' iti ka0 ga* pAThaH / 4 'te' iti ka0 ga. pAThaH Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka vivaraNam karma bhavati / udAharaNamAha - bhAramiti / atrA'NikkarturbhRtyasya karmatve dvitIyA, tadvikalpe ca tRtIyA / 9 atredaM bodhyam - harate 'rhArayati dravyaM maitrami ' tyAdau ' vihArayati muniM mahImi' tyAdau ca gatyarthatvAt ' AhArayati bAlamodana - mi' tyAdau cA''hArArthatvAtprAptaM caurya dyarthakatve cA'prAptam evaM karote 1 'vikArayati saindhavAni' tyAdau nityAkarmatvAt, 'vikArayati svaraM kroni' tyAdau ca jalpArthatvAtprAptamutpAdanAdyarthakatve cAprAptaM kartRkarma vikalpyate / udAharaNamAha--- bhAramiti / harateraNigaH karturbhRtyasya Nigante kartRkarmatA, tadvikalpe cA'nuktakartari tRtIyA // 38 // kattA''tmanepade dRzyabhivAdyoH karma vA bhavet // 39 // lokaM lokena vAsstmAnaM nRpo darzayate yathA / abhivAdayate pUjyaM putraM putreNa vA yathA / kazciccaurAdikasyA'pyabhivAdeH 2 karma vecchati // 40 // 33 Atmanepade iti / AtmanepadaviSaye dRzerabhipUrvAdvadezcAsNikkattI Nau vA karma bhavatItyarthaH / AtmanepadaviSayatA ca tayo " 1' saindhavA trikurvate, koSTAraH svaraM vikurvate' ityaNigavasthAyAM vAkyam / " 2 ' daH karma veSyate ' iti ga0 pAThaH / deH karma veSyate ' iti ka0 pAThaH / 3. SaTpadI | 5* Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . kArakavivaraNam raNikkarmaNorNigi kartRtve sambhavatIti bodhyam / kramaNodAharaNamAha-lokamiti / loko nRpaM pazyati, tamanukUlAcaraNAdinA kRtvA rAjA svayaM prayuGkte iti, tathA putraH pUjyamabhibadati, taM pUjyaH svayaM prerayatIti ca vivakSAyAmaNikarmaNo Nigi kartRtvAdAtmanepadam / tatra cA'NikkarturNigi karmatA, anyasyA'pi ca prayojakatve phalavatkarttAtmanepadasambhava iti nRpaM darzayate lokaM lokena vA, putramabhivAdayate pUjyaM putreNa vA maitra ityevamapyudAharaNaM bodhyam / caurAdikasyeti / NijantasyetyarthaH / yathA abhivAdayati guruH ziSyam , abhivAdayate guruM devadatto guruNA vA / NigantasyA'pi kazcit / tanmate ca-abhivadati gururAziSam , taM ziSyo'bhivAdayate, taM ca maitraH prayuGkte ityabhivAdayate gurumAziSaM ziSyaM ziSyeNa vA maitraH / anyazca nAmadhAtorapyabhivAdayatericchati // 40 // .. (tathA) vA ' karmatvamaNikarturavivakSitakarmaNAm / pAcaya ra tyeSa maitreyazcaitra caitreNa vA yathA // 41 // aNikkarturiti / NigIti zeSaH / avivakSitakarmaNAmiti / dhAtUnAmiti zeSaH / avivakSitakarmatayA'karmakANAM dhAtU 1 vA karmatvamaNin karturi ' ti ka. pAThaH 'vA karmakatvamaNin karturi. ti ga0 pAThaH / 2 'tyeSu' iti ga0 pAThaH / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka vivaraNam nAmityarthaH / nityAkarmakANAM tu nityameveti prAgevoktam / ata evaM tatra nityagrahaNam / yadyapi tatra nityagrahaNAbhAve'pi na kSatiH, avivakSitakarmaNAM vetyuktyA parizeSAttatra nityA'karmakANAmeva grahaNAditi vicAraNIyam | avivakSitakarmatA ca kiM karotIti vyApAramAtraprane taduttarayitustAvanmAtramevottitIrSitam, anyathA'napekSitabhASitayonmattatvApattiriti zabdena karmaNo'samarpaNAdbodhyA / yaduddhRtaM prAk " dhAtorathAntare vRtterdhAtvarthenopasaGgrahAt / prasiddheravivakSAtaH karmaNo'karmikA kriye " ti // 1 // udAharaNamAha-pAcayatIti / atra caitrakartRkapacanAnukUlavyApAramAtraM vivakSitamiti tasyA'NikkarturNigi vA karmatA / vikalpapakSe'nukartRtvAttRtIyA // 41 // samprati karmaNaH kathamuktatvamityAkAGkSAyAM vizeSavivakSayA''ha tyAdinA'tha samAsena taddhitena kRtA'pi ca / uktatvaM karmaNaH kumbhaH kulAlaiH kriyate yathA // 42 // ArUDhavAnaro vRkSaH zatyazca zatikaH paTaH kRtaH kaTastai: tyAdineti / tyAdighaTakena karmaNi vihitenA''tmanepadasaMjJakena teprabhRtipratyayeneti bodhyam / parasmaipadasaMjJakasya tyAdeH kartaryeva vidhAnAttena karmaNa uktatvA'sambhavAt / krameNodAharaNAMnyAhakumbha iti / karmaNi dvitIyA vidhIyate, karmarUpo'rthazca tepratyayenokta Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam ityuktArthAnAmaprayoga iti nyAyAnna karmArthakAd dvitIyAvidhAnam / kintu nAmArthe prathamaiva / ArUDheti / ArUDho vAnaro yamiti bahuzrIhiNaiva karmArthasyoktatvAnna vRkSanAmno dvitiiyaa| paTa iti / zatena krIta ityarthe vihitAbhyAM taddhitasaMjJakAbhyAM yekAbhyAmeva karmoktamiti paTapadAna dvitIyA / kaTa iti / ktapratyayena kRtsaMjJakena karmoktamiti kaTazabdAnna dvitIyA / kRtaM pazyetyAdau tu ktapratyayena karotikriyAyA eva karmo. ktam / tAdRzaktapratyayoktakarmasahita dravyaJca darzanakriyAkamA'nuktameveti tadarthAtkRtazabdAddarzanakriyAkarmaNi dvitIyA / - na caivaM ghaTaM kRtaM pazyetyAdau ghaTapadAnna dvitIyA sambhavati, ktapratyayena ghaTakarmaNa uktatvAditi vAcyam / pazyan hi ghaTamapi pazyati kRtamapIti yadyakriyayA vyAptumiSTaM tatsarvaM karmeti sarveSAM pRthakpRthakkarmatve pratyekaM dvitIyA, ktapratyayena ghaTagatasyotpAdanAzrayatvarUpasyaiva karmaNa uktatvAd darzanAzrayatvarUpasya karmaNo'nuktatvAt / nanvevaM ghaTe ubhayI karmazaktiriti tatra dvitIyaiva na prathametyatra vinigamanAviraha iti cenna / grAmo gantumiSyata ityAdau pradhAnakriyAviSayAyAH karmazakteruktatve guNIbhUtakriyAviSayAyA api tasyA uktatva 1 nanu karmaNa uktatve dvitIyAyA abhAve 'kRtaM pazye' tyAdau sA na yujyate, ktapratyayena karmaNa uktatvAdityAzakyA''ha-kRtaM pazyetyAdautviti / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam vatpradhAnakriyAviSayAyAstasyA anuktatve'pradhAnaviSayAyA apyanuktavatpratibhAsAt / 1 kiJca pradhAnakriyApekSaktA'nuktapradhAnazaktyanurodhenaiva vibhaktipravRttiH / kArakANAM pradhAnakriyA'nurodhitvAttadarthakavibhakterapi tadanurodhenaiva pravRtteraucityAt , pradhAnena hi vyapadezA bhavantIti nyAyAditidik / atha kRtapUrvI kaTamityAdau ktapratyayena karmaNa uktatayA kathaM dvitIyeti cet , idamatra bovyam-nA'tra kRtetiktAntena kaTasya yogaH, tasya vRttatvAd vRttasya ca 2 vizeSaNAyogAt / na ca kamI'sambandhe kto durlabhaH, karmavizeSasambandhA'napekSatayA, bhAve vA tadvidhAnAt / evaM. ca kRtaM pUrvamaneneti kRtapUrvIti prasAdhya pazcAtkimiti karotikriyAphalAzrayajijJAsAyAM kaTamityanuprayujyate, tatazca karotikriyAvyApyatayA kaTasya karmatvaM karotikriyAvatA kI'nvayazca / na copasarjanIbhUtakriyAyAH karmaNA nA'bhisambandhaH, grAmaM gato devadatto bhokSyata ityAdau kartRvizeSaNatayopasarjanIbhUtAyA api gatyAdikriyAyA - 1 nanu pradhAnakriyAviSayAyAH karmazaktera nuktatve'pradhAna kiyAviSayAyAstasyAstattvamayuktam , dvayomeMdAdbhinnanimittatvAt ,' vinigamanAvirahAccA'. pradhAnakriyAviSayAyA uktatvAtpradhAnakriyAviSayAyA api karmatvazakteruktavatpratibhAsa ityevaM vaktuM zakyatvAccetyaparitoSAdAha-kiJceti / 2 tathA ca vArtikam-" savizeSaNAnAM vRtti na vRttasya ca vizeSaNayogo ne" ti / yattu kRtapadasya kaTasApekSatve 'sApekSamasamarthavadi' tyasAmAd vRttireva na syAditi, tanna / nityasApekSasthale 'devadattasya gurukulamityAdivad vRttaH sambhavAt / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka vivaraNam grAmAdikarmaNA sambandhasya spaSTamupalambhAt / tadetatsarvaM manasi nidhAyoktaM hariNA 28 vizeSa karmasambandhe nirbhukte'pi kRtAdibhiH / vizeSanirapekSo'nyaH kRtazabdaH pravarttate " || 9 || " akarmakarave satyevaM ktAntaM bhAvA'bhidhAyi tat / tataH kriyAvatA katrA yogo bhavati karmaNAm ' "" // 2 // avigrahA gatAdisthA yathA grAmAdikarmabhiH / kriyA sambadhyate tadvatkRtapUrvyAdiSu sthitA " << // 3 // iti / adhikama vakSyate / nanu NigantasyoktarItyA dvikarmakatvAttataH karmaNi pratyaye sati kasya karmaNa uktatvamityAkAGkSAyAmAha - ekasyA'thavA dhAtordvikarmaNaH // 43 // ubhayorapyuktatvaM bodhA''hArArthazabdakarmavatAm / iti sati ziSyo dharma ziSyaM vA bodhyate dharmaH ||44 // atithi bhojyata odanamatithiM vA bhojyate tvayaudanakaH / ziSyo granthaM pAThyata iti ziSyaM vA'pi, pAThyate granthaH // 45 // ekasyeti / dvikarmaNo dhAtorekasya, athavA bodhA''hArArthazabdakarmavatAmubhayorapyuktatvamityanvayaH / dvikarmaNa iti NigantasyetyarthaH / dvikarmakeSu duhAdiSUktA'nuktatvavyavasthAyAH pUrvameva pratipAditatvAtprakaraNAcceti bodhyam / athaveti tathetyarthe, nipAtAnAmanekArtha Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka vivaraNam tvAt / sa ca bhinnakramaH / bodhetyAdau NigantAnAmiti zeSaH / ekasyeti / 1 mukhyasyetyarthaH / ubhayeoriti / gauNamukhyayordvayorityarthaH / paryAyeNeti 2 zeSaH / tadatrA'yaM nirgalito'rthaH - NigantAnAM bodhA''hArArthazabdakarmakANAmubhayorapi karmaNoH paryAyeNoktatvam, tadbhinnAnAM tu mukhyasyeti / tathA ca karmaNa uktatvaviSaye saGgraha zloka: " gauNe karmaNi duhyAdeH pradhAne nIhRkRSvahAm / buddhibhakSArthayoH zabdakarmakANAM nijecchayA / prayojyakarmaNyanyeSAM NyantAnAM lA (tyA) dayo matAH // 1 // 39 iti / matAntare tvanyeSAmapi NyantAnAM nijecchayeti bodhyam / zabdakarmavatAmiti / zabdo jalpa eva karma - kriyA vyApyaM ca tadastyeSAmiti zabdakarmavantasteSAm jalpakarmaNAM jalpArthAnAM cetyarthaH / yadyapi " na karmadhArayAnmatvarthIyo bahuvrIhizcettadarthapratipattikara " iti vAmanaH / tathApyanaravanti cakrANItivatsamAdheyam / iti satIti / evaM satItyarthaH / bodhArthAdInAmubhayoH paryAyeNoktatva iti yAvat / ubhayathA vAkyamAha - ziSyaityAdinA / mukhye karmaNi pratyaye ziSyarUpAnmukhyakarmaNaH prathamA / gauNe tu pratyaye gauNAtkaft mA / evamanyatrApi bodhyam / odanaka iti / svArthe kaH // 44 // 45 // " 1 natvanyatarasya, gauNamukhyayo mukhye kAryasaMpratyayAt / na caikeyasya mukhyArthalaM neti yuktam, eko'nyArthe pradhAne ce 'ti kozAt / 2 sakRduccaritasya zabdasya sakRdarthabodhakatvaniyamAditi bodhyam / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam atha bodhA''hArArthazabdakarmavatAmubhayorapyuktatvamityuktam , tatazva pArizeSyAd dvikarmaNo dhAtorekasyeti gatyarthA'kANaM eva NigantA gRhyante / tatspaSTapratipattaye svayamevA''ha gatyarthA'karmakANAM syAdityuktaM karma mukhyakam / grAmaM gamyaH sa ta maitrastaimaitro mAsamAsyate // 46 // gatyarthati / gatyarthA'karmakANAM mukhyakaM karmoktaM syAdityanvayaH / mukhyakamiti / mukhyamityarthaH / svArtha kaH / itItyudAharaNapradarzane bhinnakramaH / gatyAnAmakarmakANAM ca NigantAnAM mukhyaM karmoktaM syAdityarthaH / tatrodAharaNamAha-grAmamiti / atra Nigantasya mukhyakarmaNi ye uktatayA tataH prathamA / Asyata ityakarmakANNigantAtkarmaNi tepratyaye mukhyakarmaNo maitrasyoktatayA tataH prathamA // 46 // upasaMharan gauNasyA'pyuktatvamAha--- . 1 SaTakArakeSviti proktamanyadvA vakti karmajaH / grAmo gamyaH sa ta maitraM te maitraM mAsa 2 Asyate // 47 // paDiti / iti-uktaprakAramukhyatvam , SaTsu kArakeSu proktam / tathA ca yathA karmaNi pratyaye karmabhaH kartari pratyaye ca karturuktatvam , tathA karaNe pratyaye karaNasya, yathA snAnIyaM cUrNamityAdau, sampradAne pratyaye sampradAnasya, yathA dAnIyo vipra ityAdau, apAdAne pratyaye'pAdAnasya, yathA bhImaH siMha ityAdau, adhikaraNe pratyaye'dhi 1 'tvi' ti ka. pAThaH / 2 'mA' iti ga* pAThaH / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam karaNasya, yathA tRNAni zayyetyAdau cIktatvamiti sarvatra prathamaiva / 1 NigantakarmaviSaye vizeSamAha-anyaditi / veti vikalpe / karmajaH pratyayaH, anyad gauNaM vaktItyapi pakSaH / gauNamukhyate ca karmaNo gauNamukhyakriyA'pekSatayA / tathA ca gauNagatyAdikriyApekSakarmatvavato grAmAdeH karmaNi pratyaye uktatvAt 'tai maitraM sa grAmo gamyaH, te maiMtraM mAsa Asyata' ityubhayatra prathamAntatA / .. nanu mukhyasyaivoktatA yuktA, gauNamukhyanyAyAditi cet , atredamavadheyam-Nigantasthale dvayoH karmaNo mauNamukhyabhAvo'niyataH, yato yadA'rthasya prAtipAdakaH zabda iti zabdasya prAdhAnyamiti matam , tadA zabdenA'bhidhayA prAdhAnyena pratipAdyaH prayoktRvyApAra eva pradhAnamititajjanyaphalAzrayasya prayojyasya mukhyatvam / yadA tvarthapratyAyanAyaM zabdaprayoga ityarthasyaiva prAdhAnyamiti matam / tadA prayojyavyApArasyaiva prAdhAnyaM na tu prayojakavyApArasya, tasya prayojyavyApArAtizayArthatvAditi prayojyavyApArajanyaphalAzrayasyaiva prAdhAnyam / nanu yuktibalAghasya prAdhAnyanirNanastasyaiva mukhyatvameSTavyamiti cenna / ubhayyA eva gate vaiyAkaraNaparamparAprAptatvAttathA vAkye prayogAcca svayuktibalena nirNayasyA'nucitatvAt / anyathaikatarasyA'sA na caiSA svamanISikA, kArikAyAM karmajaH iti sAmAnyenaivokeriti vAcyam / dvikarmakabhinnasthale'nyasya karmaNo'sambhavAd dikarmake ca duhAdAnukA'nuktavavyavasthAyAH prAgeva kRtatvAtpArizeSyAtprakaraNAca NigantakarmaviSaya evaitadvizeSapradarzanamityavadheyam / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 kArakavivaraNam dhutvA''patteriti paryAyeNobhayatraivoktatvameSTavyamiti Nigantasthale sarvatraiva paryAyeNoktatvamiti // 47 // * sampratyupasaMharan saGkalayati ityetatprApyaM nirvatya vikArya prathamaM tridhA / 1 iSTAniSTA'nubhayato 2 navadhA jAyate 3 ca tat // 48 // pradhAnetarabhedAbhyAM tadaSTAdazadhA punaH / iti karmaprapaJco'yaM saGakSepAddarzito mayA // 49 // itIti / uktarItyetyarthaH / etaditi / karmetyarthaH / prathamamiti / mUlata ityarthaH / navadheti / pratyekaM trividhamiti guNanato navadhetyarthaH / itareti / gauNetyarthaH / taditi / navadhA karmetyarthaH // 48 // 49 // 1 kriyAvizeSaNasyA'pi sakarmakA'karmadhAtuSu / napuMsakatvamekatvaM karmatvaM tatprayujyate // 1 // yathA stoka pacatyeSA brAhmaNI sarvamatti ca / zIghramutpAdyate kumbhaH sukhaM jIvati gaurgaliH' // 2 // iti zlokadvayamadhikamatra paThyate ka0 ga0 pustake / kintvatra kriyAvizeSaNAnAM karmatvoktiH praamaadikii| zAstrakArairananuzAsanAt , 'atho pacati zobhanaM te bhAryA' ityAdau vikalpena 'te me' ityAdividhAnaM mA bhUditi tatra dvitIyAvibhaktimAtramevA'nuziSTam / karmatve ca 'zobhanaM pakte' tyAdI kRyoge SaSThyAH ' mandaM gante' tyAdau caturthyAzvA''patte AkhyAtrA tadupekSitamiti bodhyam / 2'yabhederi ti ka. ga. paatthH| 3 'hi' iti ka0 pAThaH / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka vivaraNam atha bodhasauvidhyanimitaM karmasaMjJAviSaye dvitIyAvidhiviSaye ca vizeSaH saGgRhyocyate Atmanepadino nAtheH pratiyatne tathA kRgaH / smaraNArthakasya dhAtorIzezca dayaterapi jAsanATakAviSAM hiMsAviSayavarttinAm / samastavyastavyatyastaniprapUrvAd hanestathA jvarisaMtA pivarjasya siddhe bhAve ca kartari / rujArthasya ca yadvyApyaM mataM vA karma tadbudhAm harate vyavapUrvasya tathA vyApya paNAyateH / vinimeyadyUtapaNau cettau dvau karma vA tadA sopasargaveizvA'pi dyUte jeyaM 1 yadA bhavet / vinimeyaM tathA vyApyaM tadA tatkarma vA matam dive rnirupasargasya 2 tadvayaM karma neSyate / saha 3 kramAcca karaNaM karaNaM cA'tha karma ca // 1 // // 2 // . 1 yadA chUte jeyaM tathA vinimeSaM vyApyaM bhavedityanvayaH / 2 te jeyaM vinimeyaM cetyetad dvayamityarthaH / yugapatkaraNaM ca karma ca kramAcca karaNaM ca karma cetyarthaH / " // 3 // // 4 // // 6 // prabodhaM nAthase cedupaskuruSva zIlai nijAtmAnam / smara bhUyo jainagiraM dayasvA'bhayaM mano'pi ceziSva // 7 // // 5 // 3 divernirupasargasyeti sambadhyate / tatazca divernirupasargasya karaNaM saha Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 kArakavivaraNam kAthaya nATaya jAsaya piNDhi nijahi niprajahi jantUn / janamevaM kathayantaM paratreha ca 1 duSkRtI rujati // 8 // vyavahAradurodarayo ya'vaharati paNAyati pradIvyati ca / / vaNikca jAlmazca zataM svamatiniyogAtsahasraM vA // 9 // uktAnAM vAkyAnAM yasmAtkarmasaMjJA padAttasmAt / / tasyA vikalpapakSe zeSe SaSThI vidhAtavyA // 10 // vivakSayA siddhAyA api vihitaH karmavikalpo yatnaH / sati sambhava IdRzyAH syAtna samAso yathA SaSThyAH // 11 // zreSThI zatasya dIvyati jAlmo'pi ca tathA'kSaratho akSAn / maitroDau devayate caitreNa yadakSazauNDatamaH // 12 / / karmaniSedhe tu SaSThI kramAttathA karaNakarmate parataH / karaNatvAcca tRtIyA'bhAvazca parasmaipadakarmatayoH // 13 // adheH zIGthA''sa AdhAra upA'nvadhyAvasastathA / karmasaMjJo'bhinivize vikalpena 2 sa eva saH // 14 // adhitiSThatyadhizete'dhyAste'dhivasatyupavasati grAmam / vasatirihA'nadAdiH sthAnArthazcA'pyabhiprataH // 15 // sa grAmamabhinivizate kalyANe ceti na caikatra 3 mate / 1 duSkRtiriti / azubhA kRtirityarthaH / duSkRtiriti siddho bhAvo natu sAdhyaH, 'kRdabhihito bhAvo dravyavatprakAzate' iti bhASyokteH / . .. 2.sa AdhAra eva saH karmasaMjJa ityarthaH / ___ 3 ekatraiva zande karmA''dhAratve itIme dve vikalpena na mate / kintu Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka vivaraNam // 16 // // 18 // dve kamIdhAratve yato vyavasthitavibhASeyam kAlAsdhvabhAvadezA AdhArAH karmasaMjJakA vA syuH / akarmaka dhAtuyoge te ca tathA'karmasaMjJakAH 1 saha vA // 17 // kAlo jJeyo muhUtAdistathA'dhvA yojanAdikaH / siddhayeha bhAvazva dezo grAmAdikaH punaH mAsamAste devadattaH krozatreNa suSyate / gopena sthIyate goSThaH kesarI rAjate vanam // 19 // dIpena dIpyate rAtriM pakSe jJeyeSu saptamI / viSaye karmasaMjJAyA vizeSo'yaM pradarzitaH gauNAdeva dvitIyAdyAH karmadeH syurvibhaktayaH / nAmArthamAtre sarvatra mukhyataH prathamA matA. lakSaNArthe yenatenAvantareNA'ntaretyubhau / nipAtau samayAhA'tipratidhinikaSAstathA: etai yoMge dvitIyaiva gauNAnnAmno vidhIyate / avyayenedRzA'nyena yoge'pi kvacidiSyate. hA maitraM vardhate vyAdhirati mRtyuM sa jIvati / prati bhAti na kiJcinmAmantarA taccikitsanam 15 // 20 // // 21 // // 22 // // 23 // // 24 // yatra karmatvaM tatra tadeva, yatra cA''dhAratvaM tatra tadeva / evaJca grAme'bhinivizate ityevaM na prayogaH, kalyANamabhinivizate ityevamapi na prayoga ityAzayaH / 1 yugapadeva karmasaMjJA karmasaMjJA ca vikalpenetyarthaH / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam antareNa kathaM maitraM patnI varteta, dhig vidhim / samayA pitaraM tasya mAtaraM nikaSA'stu kaH? // 25 // yena jAto bhuvaM jantuH prAptastenedRzI dazAm / 1 AdhivyAdhI bhavaM yAvanmuktaye tatprayasyatAm // 26 // dviruktA'dho'dhyuparibhistasantasarvobhayA'bhiparibhizca / yuktAd gauNannAmno jJeyA dvitIyA niyamena // 27 // grAmamadho'dho grAmAH kSetrANIha santyadhyadhi grAmam / uparyupari cA'raNyaM sarvataH sarAMsyubhayato nadyo'pi // 28 // abhinA yuktAnAmno 2 lakSaNavIpsyetthaMbhUtArtheSu / bhAgini ca pratiparyanubhi bhavati dvitIyA vRttimataH // 29 // * dyotate tarumabhi taDid vRkSaM vRkSamanu mAlika: siJcati / sAdhuH zizuH prasUM prati 3 svaM pari so datte dInAya // 30 // 4 janakasahArthaviSayayo vRttAd dvitIyA'nuyuktAd gauNAt / tulyayogaH sahArtho vidyamAnatA cA'tra jJAtavyA // 31 // bhaktimanu zarmalAbhAjjinajanurmaho'nu nirjarA eyuH| devAnanu devendrA vyadhu yathAvidhi jinasnAtram / // 32 // 1 anyena yoge'pIti yaduktaM tadudAharaNamAha - AdhItyAdi / atra bhavapadAd yAvacchandayoge dvitIyA / 2 lakSaNaM jJApakam , vIpsya yadvIpsyate tat , ityaMbhUtaH kimapi prakAra prAptaH / 3 svaM bhAgamityarthaH 4 janaka: phalopadhAyakaH / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam anUpAbhyAM ca yuktAdutkRSTArthakAd dvitIyA gauNAt / anu siddhasenaM kavaya upomAsvAti saGgrahItAraH // 33 // gauNAnAmnaH kAlAdadhvanazca dvitIyA vijJeyA / guNakriyAdravyaizcennirantarasambandho dyotyaH // 34 // mAsamadhIte krozaM giri nadI yojanaM kuTilA / kazcidanyo vizeSaH pariziSTa vakSyate ziSTaH // 35 // karaNakArakaM vivRNvannAhakaraNaM 1 kriyate yena bAhyamAbhyantaraM dvidhA / zrIhIna lunAti dAtreNa meraM gacchati cetasA // 50 // kriyata iti / yadvApArA'vyavadhAnena kriyAsiddhi vivakSyate tadityarthaH / anyathA kArakamAtrasyaiva kriyAsiddhau sAdhanabhAvAdati. vyAtyApatteH / yaduktam "kriyAyAH pariniSpatti yaMdyApArAdanantaram / vivakSyate yadA yatra karaNaM tattadA smRtamiti // 1 // vyApAravatkAraNamityeva tu na karaNalakSaNamatra zAstre, kriyAsiddhau kArakamAtrasyaivAvAntaravyApAravattvAt / nanvevametat / kintu kizcitkArakaM vyavadhAnena, kiJciccAI. vyavadhAnena kriyAsiddhau vyApAravat / yathA chidikriyAyoM devadattAdivyApAro vAsyAdivyApAreNa savyavadhAnaH, vAsyAdizcA'vyavadhAnena tatra vyApAravAn / sa eva ca karaNam / evaJcA'vyavadhAnena vyApAra , 'kriyate yena tatkaraNaM tadvAhyA'bhyantare dvidhe ti ka. ga. pAThaH / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RU kArakavivaraNam vatkAraNaM karaNabhitovocyatAm / tatazca vivakSyata ityadhikam , / tAdRzasya karamatvaniyamAt , nahi vAsyAdizchidikriyAyAM kadAcidapyakaraNamiti cenn| evaM sati pAkakriyAyAM kASThAderiva sthAlyAderapi yugapadeva karaNatvaM syAt , pAkakriyAyAmavyavadhAnena vyApAravattvAt / tatazca kASThaiH sthAlyA. pacatItyAdivAkyAnAmasambhava eva syAt / ato yayApArA'vyavadhAnena kriyAsiddhi vivakSyate tatkaraNamityakAmenA'pyabhyupagantavyam / evaJca kASThavyApArA'vyavadhAnenaiva pAkakriyAsiddhivivakSAyAM sthAlyAderadhikaraNatayoktaprakAravAkyAnAM sambhavo bhavati / na ca pAkAzrayastaNDulastadAzrayazca sthAlIti vyavadhAnAnna sthalyAdestattvamiti na tathAvidhavAkyA'sambhava iti vAcyam / evaM tarhi sthAlyA pacyata ityAdivAkyA'sambhavaH, tasmAdvivakSA'dhInameva kArakam / evaJca sthAlIvyApArA'vyavadhAnena pAkakriyAsiddhau vivakSitAyAM tathAvAkyasambhava iti sarva samaJjasam / uktaM ca "vastutastadanirdezya mahi vastu gyavasthitam / sthAlyA pacyata ityeSA vivakSA dRzyate yata" iti // 1 // kvacit-'karaNaM sAdhakatama mi' ti pAThaH / tatra kriyate yeneti karaNapadavyutpattiH / sAdhakatamamiti / atizayena sAdhakamityarthaH / prakRSTopakArakamiti yAvat / kriyAsiddhAvityarthabalAllabhyate / kva hyanyatra sAdhakatamaM bhavetkArakam ? / . yadyapyanvayavyatirekataH sarveSAmeva kArakANAM kriyAsiddhAvupakAra avyavadhAnena vyApAravataH kAraNasyetyarthaH / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam katvameva, na tu kasyA'pi prakRSTopakArakatvam / tathApyatra kriyAsiddhAvavyadhAnenopakArakatvena vivakSitatvameva prakRSTopakArakatvaM bodhyam / yadvyApArA'vyavadhAnena kriyAsiddhirvivakSyate taditi yAvat / tacca karaNaM dvividhamityAha-bAhyamiti / 1 bAhyaM dAtrAdi, AbhyantaraM manaAtmAdiH / krameNodAharaNamAha-vIhInityAdi / dAtravyApArA'vyavadhAnena lavanakriyAsiddharmanovyApArA'vyavadhAnena gamanakriyAsiddhezcA'bhipretatvAdAtramanasoH karaNatayA tRtIyA bodhyA // 50 // yatra caikatra kriyAsidvau sambhUyA'nekeSAmavyavadhAnenopakArakatvaM vivakSitaM tatra teSAM sarveSAmeva karaNatvam , na tu teSvapi prakarSo'nveSaNIya ityAha-- 2 prakarSo na svakakSAyAM kArakAntarato'sya saH / (48 pRSTe 9 paGktau-' bhavatI' ti / evaJca yugapadeva kASThasthAlyAdivyApArA'vyavadhAnena kriyAsidvivivakSAyAM 'kASThaiH sthAlyA pacyata' ityevamAdyapi vAkyaM bhavatIti bodhyam / ) (48 pRSThe 14 paGktau-tadanirdezyami' ti / tatkaraNamanirdezyam , etatkaraNamityevaM nirdezaM nA'hatItyarthaH / hi yato vastu vyavasthitametatkaraNameva karmaiva vetyevamAdiprakAreNa nirNItavyavasthAkaM nAstItyarthaH / ) 1 bAhyamindriyaviSayamAbhyaMtaraM tadbhinnamityevaM dvidhetyarthaH / 2 kArakAntaratazcA'sya prakarSoM na khakakSayA / dAtraiH zastranakhaivalyo lUnAstadbahudhA'pi tat " iti ka0 pAThaH / ga0 pustake tu 'dAri' tyasya sthAne 'dAtreNe' ti pAThaH / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 kAraka vivaraNam pathA rathena dIpena yAti rAtrau nijaM gRham 5 // 51 // svakakSAyAmiti / svasthAna ityarthaH / svavarga iti yAvat / svavargatA ca kriyAsiddhAvanyadhA nenopakArakatvavivakSAmAtreNa bodhyA / sa iti / prakarSa ityarthaH / kArakAntarA'pekSayA karaNasya prakarSa Azrayate na tvekakaraNA'pekSayA'parasya karaNasyaivetyarthaH / tatrodAharaNamAha - patheti / atra hi yAnakriyAyAM pathyAdInAM sarveSAmeva sannipatyopakArakatvamavyavadhAnena vivakSita miti sarveSAmeva karaNatvam / idantvatrA'vadheyam-svakakSAyAmapi prakarSIpekSaNe mA bhUtsarveSA - 5 ito'gre - 66 rudrAya dadAti pazumityarthe karmaNaH karaNasaMjJA / syAtkarma saMpradAnaM pazunA rudraM yajatyeSaH tathA samaviSamayoH karmatve karaNaM bhavet / samena dhAvati mUDho viSameNa ca dhAvati " iti zlokadvayasyA'dhikasya ka0 ga0 pustake pAThaH / // 2 // 'pazunA rudraM yajatI tyAdikaM vAkyaM chandoviSaya eva na bhASAyAmiti kaiyaTaH / ' samena dhAvatI' tyAdau ca karaNatvavivakSAyAM samena pathaitIti siddhameva / dvitIyaiveti tatra tRtIyaiva sa dhAvatIti kriyAvizeSaNatve ca na karmatvamapi tu vidheyA, natu karmaNaH karaNatvam, karmatvasyaiva prAguktarItyA'bhAvAt / karmatvavivakSayA 'samametI' tyAdiprayogANAmaniSTatve tvetadvidhAnaM saGgacchate / vyAkhyAtA tu pazunA rudraM yajate ' ityAdi vAkyAnAM chandoviSayatvAtkarmatvavivakSAyAM ' samaM dhAvatI' tya divAkyAnAmaniSTatve miti bodhyam / 6 mAnA'bhAvAccopekSita tatra 11911 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka vivaraNam meva karaNatvam , sAmAnyato hetubhAvAdeva tRtIyA syAditi na kimapi hIyate / - yattu-tadA kArakAntarANAM sambandhe SaSThI svAditi, tanna / anabhidhAnAditi dik / karaNe ca tRtIyA bhavati / tathA ceme tRtIyAviSaye saGgrahazlokAH kartakaraNoIyA tRtIyetthaMbhUta 1 lakSaNe cA'pi / phalaniSpAdanayogye hetau vartamAnAd gauNAt : // 1 // kRto ghaTaH kulAlena tenA''datte jalaM janaH / jaTAbhistApasaM dRSTvA bhayenA'sau nilIyate // 2 // samena gacchan mArgeNa 2 viSame'pi ca bhikSukaH / 3 dravyeNA'rthI gajenebhyaM dRSTvopeti girA paTuH // 3 // mASeNonaM na gRhNAti dIno jIrNana vAsasA / bhikSayA vasati grAme zItenA''taH kRzo'pi san // 4 // 1 itthaMbhUtaH kaJcitprakAra prAptastasya lakSaNaM lakSyate jJApyate'neneti tat , cihnamityarthaH / yathA tApasAde jeTa dikam / 2 AdhAravivakSAyAmatra saptamyapIti sUcayitumidamudAharaNam / 3 dravyeNA'rthItyAdau hetau kRtabhavatyAdyadhyAhAreNa karttari karaNe ityambhU. talakSaNe ca tRtIyA yathAyathamUhanIyA / vizadabodhAya caivAnyudAharaNAnyupAttAnIti bodhyam / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam phalasya vivakSitasya kriyAyAzced dyotyate niSpattiH / kAlA'dhvavRttigauNAttRtIyA 1 vyAptau gamyAyAm // 5 // yadahA badhyate karma tatpadena vilIyate / yadi yAnti jina nantuM janA bhaktyA jinAlayam // 6 // arthataH zabdato vA sahAthai gamye tRtIyA gauNAt / / tilaiH saha vapati mASAn dazabhiH putrairvahati kharI bhAram // 7 // janaH sukhenaiti zivaM niSevate yo jinoktimiha bhaktyA / viSayaviSamUDhabuddhi duHkhena jIvati bhave niyatam // 8 // 2 prakAravataH prakArairyadi prakAravadarthayujaH khyAtiH / tadA prakAravadarthAtsyAttRtIyA nAmno gauNAt akSNA kANo'tra khalaH prAyeNeti lokazrutiH khyAtA / . prakRtyA darzanIyo girA mRduH sAdhucaritazca // 10 // niSedhArthaiH kRtAdhairyuktAdvidheyA tRtIyA gauNAt / kRtamatra te vacobhiH kiM gatenA'lamatiprasaGgena // 11 // nakSatrA'rthAtkAle vRttAdAdhAre gauNAnnAmnaH / / prasitotsukA'vabaddhai yuktAttRtIyA vikalpena // 12 // palalaudanaM maghAbhi bhoktavyaM pAyasaM ca puSyeNa / kezaiH striyA prasitayA kAmijano'tyutsuko bhavati // 13 // 1 vyApti dravyaguNAdibhirnirantarasambandhaH / 2 prakAra itarebhyo bhedakaH svagato vizeSaH, yathA'kSNaH kANatvAdiH / khyAtirabhidhAnam / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam vIpsAyAM vyApyebhyaH syAd dvidroNAdibhyo gauNebhyaH / vibhakti vI tRtIyA dvidroNena dhAnyaM datte // 14 // sampUrvAjjAnAterasmRtyarthasya vyApyAd gauNAt / . vA vidheyA tRtIyA mAtrA saJjAnIte zizuH // 15 // saptamI vA dvitIyA jJAtavyaiSu pakSe yathAyogam / puSye pAyasamadyAtsaJjAnIte ca mAtaraM bAlaH // 16 // samprapUrvasya dAmaH sampradAne'dharmya vRttAt / . tRtIyA''tmanepadaM ca tatsanniyoge vidheyaM dAmaH // 17 // dravyaM dAsyA kAmI samprayacchate dhigindriyavazatvam / yadapaharate vivekaM vidhiniSedhayo balAjjantoH // 18 // vizeSavidhistadevaM tRtIyAyA darzito'vagantavyaH / anuziSTazca vizeSaH pariziSTe vakSyate ziSTaH // 19 // sampradAnaM nirUpayannAhasampradAnaM yasmai ditsA pUjA'nugrahakAmyayA / anumantRprerakamanirAkartR vidheti tat // 52 // yasmai ditseti / yamudvizya pUjAdikAmanayA dAnakriyApravRttistadityarthaH / etacca sampradadAtyasmA ityanvarthatvaM saMjJAyA anurudhya / evaJcaitanmate dadAtikriyAviSaya eva sampradAnasaMjJA / "patye zete' ityAdau caivaM tAdAdau yathAkathaJciccaturthI nirvAhyA / avAntaravyApAravata eva kArakatvAtsampradAne cA'numatipreraNA'nirAkaraNarUpa Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 kArakavivaraNam vyApAratrayasya yathAyathaM sambhavAttanmUlakaM traividhyamAha-anumantriti / yaduktam* " bhanirAkaraNAkaratu rasyAgAGgaM karmaNepsitam / preraNA'numatibhyAM ca labhate sampradAnatAmi" ti // 1 // anumantranirAkartR prerakaM tyAgakAraNam / vyApyenA''taM dadAtestu labhate sampradAnatAmi" ti ca // 2 // 52 // anumantRsampradAnamAhadadAmIti vacaH zrutvaivaM 1 kurvityanumanyate / anumantu tadeva syAd gurave gAM dadAtivat // 63 // anumantriti / sampradAnamityanuSajyate / ata eva npuNsknideshH| evamagre'pi / gurave iti / atra hi guru ne prerako na vA niSedhakaH, kintu tubhyaM gAM dadAmIti pUjAdikAmyayA ziSyaM prArthayamAna ' mevaM kuru, dehi ve' tyevamAdiprakAreNA'numanyata iti gururanumantR sampradAnam // 53 // prerakamAhayaddehIti bhaNitvA ca dAtAraM prerayenmuhuH 2 / tatprerakamiti proktaM bhikSAM dehi dvijAyavat // 54 // muhuriti / atantramidam / sakRdapi hi preraNe prerakameva bhavati, prerako hi vAraM vAraM prerayatItyutsarga eva na tu niyamaH / 'zrutvetyevaM kurvanumanyate / itthaM tadanumantR syAdi' ti ka0 ga0 pAThaH 2 'yatyaho' iti ka0 ga0 pAThaH / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka vivaraNam dvijAyavaditi / dvijAyeti yathetyarthaH / atra hi bhikSAM dehIti prerayan dvijaH prerakaM sampradAnam // 54 // : anirAkartrIha phalamAha ---------------- anumanyeta yo naiva mUkavatprerayena vA / bhavettadanirAkartR valiM datte surAyavat // 55 // anumanyetetyAdi / na niSedhedityapi bodhyam / anirAkartRzabdasvarasAt / mUkavaditi / mUko hi vAgabhAvAdanumananapreraNayorazaktaH, tadvadityarthaH / iGgitAdinA tu tatkartuM zaknotyapi / kiMtu preraNAdivyApArahInaH ' kiM mUkavattiSThasI ' tyAdidarzanAnmUkatvena vyapadizyata itIyamupamA bodhyA / valimiti / devo hi nA'numanyate, na niSedhati, na vA prerayatIti tadanirAkartR sampradAnam // 55 // yasmai dAnamityanuktyA ditsoteH pUjAdikAmanoktezva 55 rAjJo daNDaM mataHpRSThaM datte 2 ditsA na gamyate / zataM bhaTTasya dattena nAcInugrahakAmanA || 56 // 6 ' yannA'numanyate nA'pi prerayetkintu mUkavat / bhavettadanirAkartR datte devAya hemavat' iti ka0 ga0 pAThaH / 2 ' ditsAsa nAstyaho ' iti ka0 pAThaH / ' ditsA ca nAstyaho ' iti ga0 pATha: / 3'nAlA'nugrahakAmyayA iti ka0 pAThaH / , iti ga0 pAThaH / ' nAca ISnugrahakAmyayA ' Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam . rAjJa iti / rAjJo daNDaM datte, nataH pRSThaM datte iti vAkyam / atra rAjAnaM nantaM coddizya dAnamiti sampradAnatvA''zaGkA / ditsAgra. haNAcca svato ditsA gRhyate / aparAdhAdinimittaM daNDito hi bhayAdinA rAjJo daNDaM datte, na tu tatra svato ditseti ditsAM vinA daNDadAnAssambhave'pi na kSatiH / tathA mastakAdiSu ghAtasya duHsahatvaM ghAtasya cA'nivAryatvamanyAGgApekSayA pRSThasya ghAtakSamatvaJca pazyan pRSThaM ghAtAsbhimukha kurvan prataH pRSThaM datta ityucyate / tatrA'pi svato ditsA'bhAvaH, nahi ko'pi svato daNDaM ghAtArtha pRSThaM ca ditsati / astvevam , kintu ' zataM bhaTTasya datte' ityatra svato ditsAsattvAd bhaTTasya sampradAnatA prApnotIti cenna / tadAha-nAcaityAdi / RNAdirUpeNa dAne hyAdyabhAvAnna sampradAnateti / evaJcA'cIdikAmyayA svato ditsAyAmeva sampradAnatA / ata eva lakSaNe tathoktamityAzayaH // 56 // nanu rajakasyAM'zukaM datte, bhATakena gRhaM datta viprasyetyAdau ca ditsAyA vidyamAnatayA sampradAnatA prApnotItyAzaya samAdhatte-- sampradAnaM tadeva syAtyAgabhAvayutaM ca yat / dIyamAnena saMyogAtsvAmitvaM labhate ca yat // 57 // rajakasyAM'zukaM datte 1 tyAgA'bhAvotra dRzyate / bhATakena gRhaM datte viprasya svAmitAja na // 58 // tyAgeti / tyAgabhAvanayA dAne yuddezyasya sampradAnatA / kiJca 1 ' tyAgabhAva' iti ka0 ga0 pAThaH / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka vivaraNam 57 dIyamAnena gRhagavAdinA saMyogAtsambandhAllabdhuH svAmitvalAbhastadA sampradAnatetyarthaH / tyAgaH svasvAmitva visarjanam / evaM ca rajakasyAMzukaM datte ityAdau na vastre svasvAmitvavisarjanaM dAturiti na rajakasya sampradAnatA / bhATakena gRhaM datte viprasyetyAdau ca bhATakahaNena gRhe svasvAmitvavisarjanaM gamyate, na ca tAvatA tatra viprasya svAmitvaM jAyate, bhATakadAnena gRhopabhoga eva tadadhikArAt, tadevametatparikrayaNamAtram / kiJca bhATakagrahaNena svAmitvavisarjanasya bhATakadAnena svAmitvasya ca svIkAre'pi na tAvatA sampradAnatA, svAmitvasya nivRtterutpattezca nirupAdhikAyA eva sampradAnaprayojakatvasyeSTatvAt, IdRzasthale ca tayoranupAdhikayorabhAvAt / ata eva bhATakA'dAne gRhaM gRhapateH, viprasya tadupabhogAbhAvazca / evaJca parasvAmitvotpattiparyantA svasvAmitvanivRttidAnamiha gRhyata iti bhAvaH / sUkSmekSaNavicakSaNAstu naitanmanyante, anyatrA'pi sampradAnatAyA darzanAt / tathA ca mahAbhASye- 'na pApAya matiM dadyAt, khaNDikopAdhyAyaH ziSyAya capeTAM dadAtI 'ti / nahi matau svasvAmitvanivRttiriheSTA, na vA capeTAyAM ziSyasya svAmitvam / tasmAt kriyAdvArA vyApyadvArA vA zraddhAdijanitaH sambandho yena karturiSTastat sampradAnamityeva sampradAnalakSaNam / rajakasyAMzukaM datta ityAdau ca na rajakena vastrAdirUpavyApyadvArA tAdRzaH sambandha iSTa iti nA'tiprasaGgaH / ziSyAya capeTAM dadAtItyAdau ca tathAsambandha iSTa iti nAvyAptirapi / evaJca patye zete ityAdAvapi kArakavibhaktireva natUpapadavi 8 - Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 kArakavivaraNam bhaktiH, bhAvanAvikriyayA zraddhAdijanitasambandhasya patyAdineSTatvAdityavamam // 57 // 58 // atha vizeSaH saGgRhyatespRhe yApyaM vikalpena sampradAnaM mataM yathA / guNAntarebhyaH spRhitaH puSpebhyo bhramaro yathA kopamUlakodhadrohA'sUyeArthazca dhAtumiH / voge satsa pradAnaM syAd bhavetkopo yakaM prati // 2 // . krudhyati cA'pacikIrSatyasUyatIrNyati sate jano duSTaH / 2 bhArthAmIrNyati maitro mA'nupazyatvenAmanyaH // 3 // upasAdhidruhyo yoge kopo'sti yaM prati / sampradAnaM mataM tanna maitraM caitro'bhidruhyati // 4 // sampradAne'tha tAdarthaM caturthI gauNato mtaa| patye sonAmanAyolAvalamidaM yathA prIyamANe vikAre yaduttamaNe ca vartate / gaumAttatazcaturthI syAda rucikRpyarthadhAribhiH / yadyapi kopaH krodha eveti kopamUlakrodha ityasaGgatam , tathApi nA'kupitaH krudhyattIti vyavahArAtkopazabdena prathamA'nudbhutA kopAvasthA krodhazabdena ca dvitIyA bhrakuTyAdyanumeyodbhUtA kopAvastheha gRhyate / evaJca prathama dvitIyasthA mUlamiti spaSTameva / mAryAyAM hi na kopamUleA kintu parakartRkadarzananimitteti na catu Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam // 7 // // 10 // maitrAya rocate dharmaH zleSmaNe jAyate dadhi / dhArayatyekonazataM caitro maitrAya mAsikam pratyApUrvazruvA yoge gauNAnnAno'bhilASuke / yAcamAne'yAcamAne caturthI vartamAnataH AkhyAtari vartamAnAtpratyanubhyAM pareNa ca / yoge gRNAtinA gauNAccaturthI nAmato matA pratizRNoti viprAya gAM bhUmi kanakaM ca saH / AcAryAyopadizate'nugRNAli ca tatparaH yasyA'bhiprAyadaivAdeH sandehaviSayasya cet / nirUpaNe sto rAdhIkSI caturthI gauNatastataH sandehaviSaye daive eva kecitpare punaH / rAdhIkSyarthadhAtuyoge'pIcchanti 1 viSayAdapi yathekSate parastrIbhyo gargaH kRSNAya sadhyati / sa sAdhayati maitrAya vaNig lAmA pazyati Akasmikanimittana jJApyamAnArthavRttikAt / gauNAnnAmnazcaturthI syAdvAtAya kapilA taDit tiSThati hnutizapatizlAdhidhAtubhiranvitAt / caturthI gauNato nAmnaH prayojye vartamAnataH zlAghate svaM sa maitrAya sahasraM vaNije hanule / // 12 // // 13 // // 14 // // 15 // 1 yadviSayakaM rAdhanAdi tasmAdityarthaH / . Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6... kArakavivaraNam tiSThate paurakanyAbhyo mitrAya zapate yathA // 16 // bhAvavAcighaJAdyantAttumo'rthe gauNato mtaa| svArthe caturthI pAkAya yAti sUdo mahAnasam // 17 // tumo'rthe gamyamAne syAttavyApyAd gauNataH punaH / caturthI sA gatA'raNyaM khinnA ninAmikai 1 dhase // 18 // 2 pAdavihArAtmagataranAkrAntA''pyavRttikAt / caturthI gauNato vA syAd grAmaM grAmAya vaiti sH|| 19 // manyasya gauNato vyApyAnnAvAdibhyo vivarjitAt / caturthI vA tataH kutsA''dhikyaM cetpratipAdyate // 20 // na tvA tRNAya manye'haM na tvA manye tRNaM yathA / kutsAmAtre kecidAhuH SaSThI jJeyA 3 kRdanvaye // 21 // yuktAd hitasukhAbhyAM ca caturthI gauNato bhavet / sukhaM lokAya santoSo vijanaM munaye hitam // 22 // AyuSyakSemabhadrArthArthakairyuktAttathA''ziSi / gauNAd hitasukhArthI caturthI nAmato bhavet // 23 // AyuSyamastu zrAddhebhyaH kSemamarthaM hitaM sukham / bhadraM ca jainadharmIya dharmamukhyAya bhUtale // 24 // 1 edhAMsyAhartumityarthaH / 2 pAdavihArarUpA yA gati stasyA ya anAkrAnto'prApta Apyo vyApyastadvAcakAdityarthaH / 3 kRdyoge ityarthaH / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam 1 kiyatkAlA''tmasAtkAre karaNaM vetanAdi yat / tadarthAd gauNato nAmnazcaturthI vA vidhIyate // 25 // tacchatAya parikrItaM tubhyaM mAsaM gRhaM shubhe!| sambhogAya parikrIte ! katA'smi tava yat priyam // 26 // namaH svastisvadhAsvAhAvaSaDbhi hNanAmataH / zaktArthazcA'nvitAnnityaM caturthIha vidhIyate // 27 // apAraduHkhA'kUpArapArAya prabhaviSNave / namo bhAvyA'bjamitrAya saGghAya ca z2inAya ca // 28 // saGgrahyokto vizeSo'yaM caturthI viSaye punaH / pariziSTa pravakSyAmi ziSTaM zAstrAnusArataH athA'pAdAnaM nirUpayatiyasmAdapAyastadapAdAnaM tadacalaM calam / / 2 vRkSAtpatanti parNAni dhAvato'zvAtpapAta ca // 59 // yasmAditi / apAyo vizleSaH, tathA ca yadavadhiko'pAyastadapAdAnamityarthaH / avadhizca vizleSAzrayaH, tacca vizleSAzrayAtmakamapAdAnamacalaM sthiraM calamasthiraM ceti dvividhaM bhavati / tatra krameNodAharaNamAha-vRkSAditi / atra hi vRkSo'vadhiracalaH, azvarUpastu dhAvata iti vizeSaNAccalaH pratIyate / 1 niyatakAlaM svAdhInIkaraNa ityarthaH / 2 'patati parNa ceN| ti ka0 ga0 pAThaH / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam nanu vizleSo vibhAgaH / sa ca saMyoga iva dviSThaH / tathA ca vRkSAdiva pAdapyapAdAnatvamAphtatIti cenna / vizleSajanakakriyA'nAzrayatve sati vizleSAzrayatvarUpasyA'dhitvasyeha vivakSitatvAt / ato yasmAdapAya ityuktam / yadyapi parNasya kriyA'nAzrayatvavirahAdevA'pAdAnatvavAraNam , tathA'pi kuDyAtktato'zvAtpatatItyAdAvazvAdeH kriyAzrayatayA'vyApti mI prasAGkSIditi vizleSajanaketi / na caivamapyatrA'vyAptireva, azvasya patato vizleSahetukriyAzrayatvAditi vAcyam / tadvizleSahetukriyAnAzrayatve tAtparyAt / ata eva parasparasmAnmeSAvapasarata ityAdAvapi vibhAgaikye'pi tattanmeSagatakriyAbhedAdekakriyAmAdAyA'parasyA'pAdAnatvamityavadheyam / tatazca tadvizleSAzrayatve sati tadvizlaSajanakatakriyA'nAzrayatvamapAdAnatvamiti niSkarSaH / taduktaM hariNA "apAye yadudAsInaM calaM vA yadi vA'calam / dhruvamevA'tadAkezAttadapAdAnamucyate // 1 // patato dhruvaH emA'zvo yasmAdazcAtpatatyasau / tasyA'pyazvasya patane kuDyAdi dhruvamucyate // 2 // ubhAvaNyadhruvau meSau yadyapyubhayakarmaje / vibhAge, pravibhakte tu kriye tatra vyavasthite // 3 // meSAntarakriyApekSamavadhitvaM pRthakpRthak / meSayoH svakriyApekSaM kartRtvaM ca pRthakpRthak " // 4 // iti / etaccA'pAdAnaM trividham / yathAha hariH - Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam " nirdiSTaviSayaM kiJcidupAntaviSayaM tathA / apekSitakriyaM ceti vidhA'pAdAnamucyate" // 1 // iti / tatra, nirdiSTaviSayamiti / nirdiSTo dhAtunA sAkSAbodhito viSayo nirUpako'rtho yasya tat / vibhAgajanakakriyArthako dhAtunidizyate yatra tadityarthaH / yathA .vRkSAtparNAni patantItyAdau / upAttaH samabhivyAhRtadhAtunA lakSito viSayo vibhAgajanakakriyArUpo yatra tadupAttaviSayam / yathA kuzUlAtpacatItyAdau / atra kuzUle. nA'nvayA'nupapatterAdAnavizeSitapAkaM pacilakSayati / AdAnaM ca vibhAgajanakavyApAra eva / apekSitA pratIyamAnA kriyA tadvAcakapadazrutyabhAvAdyatra tadapekSitakriyam / anupAttadhAtvarthakriyAsAkAGkSamiti yAvat / yathA--kuto bhavAn ?, pATaliputrAdityAdau / evamAdiSu vAkyeSu vibhAgajanakA''gamanAdikriyA'dhyAhAreNA'nvayaH // 59 // atha paJcamIviSaye vizeSaH saGgrahyocyateapAdAnAtpaJcamI syAdgauNAdAGA tathA'nvitAt / mayAdAyAM cA'bhividhau 1 vartamAnena nAmataH // 1 // bhavyo bibheti saMsArAttaM tatastrAyate jinaH / 2 duHkhamAjanmano'vazyamA muktezca bhavasthitiH // 2 // paryapAbhyAmanvitAtsyAdvajye'rthe vartamAnataH / 1 vartamAnena AGA ityandhayaH / 2 atrA'mividhAvAGa, paratra ca maryAdAyAmiti bodhyam / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 kAraka vivaraNam paJcamI gauNato nAnno 1 guroH pari kuto matiH ? yamapekSya pratinidhipratidAne tadarthakAt / gauNataH pratinA yuktAnnAmataH paJcamI bhavet AcAryAtpratyupAdhyAyo yuvarAjo nRpAtprati / tilebhyaH prati maitro'yaM mASAnasmai prayacchati vidyAyAzcadadhigamo niyamAd gauNatastadA / AkhyAtari varttamAnAtpaJcamI nAmato bhavet ratnatrayeopasevAsu tatparAH sAdhavo'nizam / upAdhyAyAd dhIvizuddhAtsAGgopAGgamadhIyate gamyasya yau yantasya karmadhArau tadarthakAt / paJcamI gauNataH 2 saudhAdAsanAdavalokate prabhRtyarthaistathA'nyArthairdikzabde z zvetareNa ca / bahirArAdhvanibhyAM ca paJcamI gauNato'nvitAt bhavAtprabhRti sevyo'nyaH ko jinAdyo bhavAtparaH / na gaccheditaro bhavyAdbahizca bhavacakrataH phalasAdhanayogyatvAdRNaM heturyadA bhavet / tadarthAtpaJcamI gauNAttadA, baddhaH zatAdyathA astrIvRtte rhetubhUtaguNArthIdgauNato bhavet / // 3 // // 4 // // 5 // // 6 // // 7 // // 8 // // 9 // 1120 11 // 11 // 1 guruM parivarjyA'nyato bodho na sambhavatItyarthaH / 2 saumAruhya Asane upavizyetyarthaH / 3 itarazabdenetyarthaH / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka vivaraNam paJcamI vA yathA jADyAdvaddho muktaH sa pATavAt // 12 // dUrAntikArthe yuktAdvA paJcamI gauNato matA / ArAcchabdena nityaM tu grAmAddUraM sthito muniH // 13 // stokakRcchrA'lpakatipayazabdebhyazca vA paJcamI karaNe / asattve vRttimadbhayo jinabhakto mucyate stokAt // 14 // sagRhIto vizeSo'yaM paJcamIviSaye punaH / vakSyate sa yathAzAstraM pariziSTe kiyAnapi // 15 // nanu saMyoganAzako guNo vibhAgaH, saMyogazca dravyayoreveti saMsArAdbibheti, saMsArAttrAyate ' ityAdau tAdRzavibhAgA'pratIteH kathamapAdAnatvamiti cet, ucyate - atra hi vibhAgaH kAyasaMsargapUrvako buddhisaMsargapUrvakazca gRhyate / yatra ca kAyasaMsargapUrvakasya tasya na sambhavastatra buddhisaMsargapUrvakavibhAgamAdAyaivA'pAdAnatA / uktodAharaNayozca vadhabandhAdiprayojakaM saMsAraM buddhyA prApya tato nivarttata iti bibhetItyucyate / saMsAramagno'yaM mahAklezabhAgiti janaM ko'pi tato nivarttayatIti trAyate ityucyate / tatazcobhayatra buddhisaMsargapUrvako vibhAgaH spaSTa eva / yaduktam 66 buddhayA samIhitaikatvAn paJcAlAn kurubhiryadA / buddhyA vibhajate vaktA tadA'pAyaH pratIyate " // 1 // iti / ata eva ca - 15 "golomno jAyate dUrvA gomayAvRzcikaH smRtaH / godohAda gorasaM prAhu gaGgAducyate zaraH "" // 1 // Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 kAraka vivaraNam ityAdayo'pi prayogAH saGgacchante / nanu vyAkaraNAntare IdRzasthaleSu paJcamyarthe yatnAntaraM kRtam / tatra cedRzasthale nityaiva paJcamI vihitA / taba mate ca tAdRzavibhAgA'vivakSaNe vibhaktyantarasyA'pyApattiriti cet bhavatyeva / tathA ca prayogAH - ' balAhake vidyotate balAhakaM vidyotate, adharmamadharmeNa vA jugupsate, mauryeNa pramAdyati, caureNa caiaureSu caurANAM vA bibheti, bhojanena parAjayate, zatrUn parAjayate, yaveSu gAM vArayati, zRGge zaro jAyate ' ityAdayaH / adhikamanyatrA - Snusandheyam / vistarabhayAttato viramyate iti / athA'dhikaraNaM nirUpayati syAdAdhAro'dhikaraNaM SaTprakAraM ca tadviduH / 1 vaiSayika pazleSike abhivyApakameva ca / / 60 // naimittikaM sAmIpyakamaupacArikamantimam / AdhAra iti / kriyAzrayasyeti zeSaH / yaduktam - " kartRkarmavyavahitAmasAkSAd dhArayakriyAm / upakurvakriyAsiddhI zAstre'dhikaraNaM smRtam " // 1 // iti / anyathA kriyAyA evAdhArasyA'dhikaraNasaMjJApattiH syAt / nanukartRkarmadvArA kriyAzrayatvamAdAyaiva kArakatvAtkriyAzrayasyA'pyadhikaraNasaMjJeti kriyAzrayatvamAtrato'pISTA'dhikaraNatvaM siddhayatyeveti cenna / , 1' vaiSayikamapazleSikamiti ga0 pAThaH / 'mupazleSikami ti ka0 pAThaH / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam sAkSAkriyAzrayasya lAbhe paramparayA tadAzrayasyA'dhikaraNatvasyA'nyAyyatvAt / gauNamukhyayo mukhya kAryasampratyayaparibhASaNAt kriyAzrayastha kartuH karmaNa eva cA'dhikaraNatvA'patteH / yadi tu kA disaMjJAbhiH svaviSaye tabAdhenA'gatyA gauNasyaiva tattvam , AdhArapadaM ca kriyAzrayAzraya eva rUDham / evaJcA''dhArapadAkriyAzrayamAtrasyopasthitirapi na sambhavati / na ca yogAttathopasthitiH, rUDherbalIyastvAt , tathopasthitAvapyukta 1 yukteradoSAcca / ata eva pANinIyAdA 'vAdhAro'dhikaraNami' tyetAvanmAtramevoktamiti vibhAvyate, tadA kriyAzrayasyetyanupAdeyameva / yattu-'kriyAdhAra' ityetAvatyucyamAne sAkSAt kriyAdhArabhUtayoH kartRkarmaNoreva saMjJA syAnna tu tadAzrayasya kaTAdeH, mukhyAbhAve hi gauNAzrayaNaM syAt / na ca kartRkarmaNoH kartRkarmasaMjJAbhyAM adhitatvAnmukhyA'sambhavAdvauNasvIkAra iti vAcyam / karmasthakriyeSu kartuH kriyAzrayatvAbhAvAdasyA'pravRttau kartRsaMjJAyAzcaritArthatvAt , kartRsthakriyeSu ca karmaNaH kriyAzrayatvA'bhAvAtkarmasaMjJAyAH, tasmAdAzrayasyeti kartavyami' ti / tatraitanna vidmo yatkarmasthakriyAdiSu yadi nAma katrAdine kriyAzrayastadA kathaM nAma tasya kartRtvAdyapi ?, kiyAzrayasyaiva kArakatvAt / kriyAgrahaNaM cA'pi niSprayojanam / AdhAro'dhikaraNami 1 kartRkarmadvArA kriyAzrayatvamAdAMyetyAdiyukte rityarthaH / . Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kAraka vivaraNam tyetAvataivoktarI 1 tyeSTasiddheH / na ca kriyApadA'nuktau devadattAdyAdhAratvamAtreNA'dhikaraNasaMjJApravRttau tasya kArakatvA'nApattiriti vAcyam / kArakA'dhikArAtkriyA'nAzrayasyA'dhikaraNasaMjJA'sambhavAt kartRkarma-dvArA kriyAzrayatvasyaivAdhArapadapravRttinimittatvAcceti / adhikaraNabhedAnnirUpayitumAha-paTprakAramiti / ke te prakArA ityapekSAyAmAha -vaiSayikaupazleSike ityAdinA / vaiSayikam, aupazleSikam, abhivyApakam naimittikam, sAmIpyakam, aupacArikamityarthaH / antimamiti / SaSThamityarthaH // 60 // " vaiSayikasya svarUpanidarzanapUrvakamudAharaNamAhaviSayo'nanyabhAvo divi devAH sthitA yathA // 61 // ananyatra bhAva iti / anyatra pravRttyabhAva ityarthaH / yasya ------------------ I hi yatra pravRttiH, sa tasya viSayaH / yathA cakSurAdInAM rUpAdayaH / divi ca devAnAM pravRttinA'nyatreti teSAM dyaurviSaya iti viSayAya zaktamiti vaiSayikamadhikaraNaM dyauriti bhAvaH // 61 // aupazleSikamadhikaraNamAha ekadezena saMyoga upazlepaH samIritaH / yathA caitraH kaTa Aste gRhe tiSThati vA gRhI // 62 // saMyoga iti / sambandha ityarthaH / na tu saMyoga eva sambandhaH, 1 AdhArapadasya kriyAzrayAzraye rUDhatvAt kartRkarmadvArA kriyAzrayatvamAdAya ceti tAtparyam > Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam vRkSe zAkhetyAdau saMyogA'bhAvAt / upazleSa evaupazleSikam / kaTAdezca devadattAdinaikadezamAtrasaMyoga iti kaTAdInAmaupazleSikA'dhikaraNatvam // 62 // abhivyApakamadhikaraNamAhayatra sarvAGgasaMyogastadabhivyApakaM matam / yathA tileSu tailaM syAghRtaM syAdani vA yathA // 63 // sarvAGgasaMyoga iti / saMyogasamavAyAdinA sIvayakavyAptirityarthaH / sA cA''dheyAvayavairAdhArAvayavAnAmAdhArAvayavairAdheyAvaya-- vAnAM vetyubhayathA'pi sambhavati / tileSu tailamityAdau tilAdyavayavAstailAdyavayavAMstailAdyavayavA vA tilAdyavayavAn vyAppA'vatiSThante / gavi gotvamityAdau tu gotvAdinA vyakte ne tu vyaktyA gotvAderabhivyAptirityavadheyam // 63 // naimittikamadhikaraNamAhayasya yatsyAnimittaM tanaimittikamudAhRtam / yuddhe sannahyate 3 yodhazchAyAyAmAcasityasau // 64 // naimittikamiti / nimittameva naimittikam / vinayAditvAtsvArthe ikaN / atra sannahanAdInAmanyatrA'pi sambhavAdananyabhAvA'bhAvAnna 1 'hanti dantayoH kuJjaraM yathA' iti ka0 ga0 pAThaH / paramatra vyApyasambandhAddhetau saptamI na tvadhikaraNe ityupapadavibhakti na kArakavibhaktirityadhikaraNodAharaNaprasaGge nA'smollekha ucita ityupekSitam / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam vaiSayikA'dhikaraNatvaM yuddhAdInAm / kintu yuddhAdinimittAni sannaha. nAdInIti tAni naimittikAnyadhikaraNAnItyAzayaH / ___atredaM vicAraNIyam-mokSe icchA'stItyAdau na mokSAdaya icchAdInAM nimittam , upazleSAdyabhAvAcca na prakArAntareNA'dhikaraNatvasambhavasteSAm / nA'pIcchAdInAmananyabhAvaH, ghaTAdAvapi teSAM sattvAt / na ca tacadicchAdInAmananyabhAva eva / ata eva mokSaviSayiNIcchetyeva tataH pratIyate sarve ne tu mokSanimittamiti vAcyam / evantarhi tattatsannahanAdInAmapyananyabhAva eveti yuddhAdIni vaiSayikAdhikaraNAnyeva na naimittikAdhikaraNAnIti naimittikamadhikaraNaM nAstIti // 64 // sAmIpyakamadhikaraNamAha-- 2 sAmIpyakaM kriyAheturyatsyAtsannidhimAtrataH / ghoSastiSThati gaGgAyAM gurau vasati bhaktimAn // 65 // sAmIpyakamiti / samIpazabdAd bheSajAditvAtsvArthe TyaN / tato yAvAditvAtke sAmIpyakam / ghoSa iti / gaGgAdayo hi sannidhAnamAtreNa ghoSAdisthitihetava iti teSAM sAmIpyakAdhikaraNatA / na ca gaGgAdayo ghoSAnAzrayAH, yadadhInA hi yasya sthitiH sa tadAzrayaH / yathA puruSo rAjAzrayaH / asti ca ghoSAdInAM gaGgAdyadhInaM sthityAdi / 2 'samIpameva sAmIpyaM gaGgAyAM ghoSa unmdH| AkAze zakuniryAti' iti ka0 ga0 pAThaH / kintvanA''kAzaM na sAmIpyakamadhikaraNam , kintu zakunerananyatrabhAvAdvaiSayikamAkAzaikadezasaMyogAdaupazleSikameva vetyupekSitam / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam vastutastvIdRzasthale gaGgAdizabdaistatsamIpadezAdirevocyate lakSaNayA / anyathA ghoSAdeH sthityAdikriyAzrayasya gaGgAsamIpadeza evaM sattvAd gaGgAdInAmadhikaraNatvameva na syAt , teSAM tAdRzakriyAyAM savyApAratvA'bhAvAt / na ca sAmIpyAttaduparyata ityapi yuktam / tathA sati tatraipacArikAdhikaraNatvameva syAnna tu sAmIpyakAdhikaraNatvam / evaJca gaGgAdipadebhya IdRzasthaleSvaupazleSikAdhikaraNa eva saptamIti na sAmIpyakamadhikaraNamastIti // 65 // aupacArikAdhikaraNamAhabhavedyadupacArAttadaupacArikamucyate / aGgulyagre karizatamAste yadvatprakIrtyate // 66 // upacArAditi / upacAraM hetumapekSyetyarthaH / adhikaraNamiti prakaraNAlabhyate / upacArazcA'nyatrA'vasthitasyA'nyatrA''ropaH / aupacArikamiti / upacAre bhavam , adhyAtmAdityAdikam / udA. haraNamAha-aGgulyagra iti / atrA'gulyaprAdau karizatA'vasthAnAdyasambhavAtkenA'pi prayojanAdinA karizatAdAvamulyamAdisthatvamupacayete iti bhavatyamulyagrAdiraupacArikamadhikaraNamiti / atrA'pyanulyagrAdizabdena karizatAdyadhiSThitadezAdInAmeva lakSaNayA bodhAttadopazleSikamevA'dhikaraNam / tathA-'dveSyaH prativasatyakSNo hRdayeM vasati priya' ityAdAvapi dveSyastadapakAravidhitsayA tatkRtapratividhitsayA tavyApAranirUpaNecchAdinA vA sadA'kSiviSaya iva bhavati, priyo'pi ca priyatvAtsadA smRtyAdiviSaya iti hRdayaviSaya ityakSAdIni Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka vivaraNam vaiSayikAdhikaraNAnIti na pRthagaupacArikamadhikaraNam / evaJca trividha mevA'dhikaraNam / yaduktam -- " mAdhArastrividho jJeyaH kaTA''kAzatilAdiSu / pazleSiko vaiSayiko'bhivyApaka eva ce " ti // 1 // SaTprakAroktistu ziSyabuddhivaizadyArthaH // 66 // atha saptamIviSaye vizeSaH saGgRhyocyategauNAnAmno'dhikaraNe vibhaktiH saptamI bhavet / icchuma gurau vAsaM kuryAjjanmani saMyataH saptamI vA'dhikaraNe gauNataH kAlavAcinaH / vArArthapratyayAntena yuktAd bhuGkte dvirahUnyasau kuzalA''yuktazabdAbhyAmanvitAd gauNanAmataH / AdhAre saptamI vA syAdAsevA yadi gamyate kuzalo vidyAgrahaNe Ayuktazca vrate muniH / 1 AdhAratvA'vivakSA nAsssevAvArArthayoH pare svAmIzvarAdhipatibhidIyAdadhvaninA tathA / sAkSipratibhUprasUta gaNAdvA saptamI yutAt vIraH sa muniSu svAmI sAkSI tatrA''gamo mataH / vIre saGgho'sti dAyAdo muktau ca pratibhUrjinaH // 1 // // 2 // // 3 // // 4 // * 11 149 11 // 6 // 1 vivakSAbhedenaiva vikalpena saptamIsiddhau viziSya tadvidhAna prayojanamAhaAdhAratvetyAdi / pare paratra, kAlavAcibhinnasthale kuzalA''yuktazabda yuktanAmabhinnasthale cetyarthaH / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka vivaraNam 1 ktenantavyApyato gauNAnnAmataH saptamI bhavet / adhItI dvAdazAGge'yaM gRhItI saMyame muniH kriyArambho yadarthaH syAttadarthAdyApyasaMyutAt / saptamI gauNato nAmno mauktikeM zuktikAcitiH asAdhudhvaninA yuktAdgauNataH saptamI, na cet / pratyAdayaH prayujyante maitro'sAdhuH svamAtari sAdhuzabdenA'nvitAtsyAtsaptamI gauNato, na cet / pratyAdayaH prayujyante sAdhumaitro mahIpatau sAdhunipuNazabdAbhyAmanvitAtsaptamI bhavet / gauNAdacI bhavedgamyA pratyAdi rna prayujyate nipuNo janake maizcaitrazca nijamAtari / zrute sa nipuNaH sAdhuH sAdhuzcAritrapAlane svasvAminorvarttamAnAd gauNAtsyAdadhinA yutAt / . saptamyadhi jine lokA lokeSvadhi jino yathA vRttimato'dhikyarthe saptamI syAdupena yutAdvaiauNAt / astyupakhAya droNastathopa rUpyake paNAni daza anyadIyakriyA yasya kriyayA parilakSyate / tadvRtteH saptamI gauNAd bhAve gamye'pi jAyate janmotsavArthamAgacchan surA jAte jinezvare / 119 11 // 8 // // 9 // // 10 // // 11 // // 12 // // 13 // // 14 // // 15 // 1 ktAntAd ya in pratyayastadantasya yo vyApyastata ityarthaH / 10 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam kalAyamAtrepvAneSu gataH pakveSu cAgataH bhavyeSu mucyamAneSu yadabhavyAH samAsate / modamAnepvabhavyeSu bhavyAH klizyanti tadbhave // 17 // saGgRhIto vizeSo'yaM saptamIviSaye yathA / pariziSTe tathA'nyo'pi vakSyate zAstrasammataH // 18 // athoktayuktyA sambandhasyA'pi kArakatvavyavasthApanAttadarthe jAyamAnAM SaSThI nirUpayati asyA'yamiti sambandhaH SaSThyutpattira : mukhyataH / sa kArakavizeSANAM vivakSA'bhAvalakSaNaH // 67 // asyA'yamiti / asyA'yamiti zabdapravRttiryataH sa ityarthaH / asyA'yamiti zabdapravRttinimittamiti yAvat / nahi sambandhaM vinA'syA'yamiti pratipAdayituM zakyam , atiprasaGgAt / SaSThyutpattiriti / tatretyAdiH / sambandharUpe'rtha ityarthaH / nanvevaM sambandhasya dviSThatvAdrAjJaH puruSa ityAdau puruSapadAdapi SaSThI prApnotIti cenna / tadAha-amukhyata iti / gauNAdityarthaH / mukhyatvaM hi kriyApadasAmAnAdhikaraNyam / tacca puruSasya na rAjapadasyeti puruSapadAtprathamA rAjapadAcca SaSThIti vivekaH / "stu mukhyataH / yasmAdbhavanti sarvANi kArakANi vivakSayA" iti ka0 ga0 pAThaH / sa tUpekSitaH, nahi yataH zeSe SaSThI tato vivakSayA sarvANi kArakANi bhavanti / kiJca 'vivakSAtaH kArakANI ti paribhASaNAsarvatraiva vivakSayA sarvANi kArakANI ti sarvatra SaSThayApattireva syAt / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam nanu mA bhUtpuruSapadAtSaSThI, prathamA tu katham ?,nAmArthamAtre hi prathamA vidhIyate, atra ca sambandharUpasyArthasyAdhikasya bhAnAditi cenna / sambandhasya vAkyArthatvAtpuruSapadAnnAmArthamAtre prathamotpatteH / yaduktaM mahAbhASye-' Adhikyasya vAkyArthatvAdi' ti / .. athaivaM rAjapadAdapi SaSThI na syAt , sambandhasya vAkyArthatvAditi cenna / 1 parArthatvena vivakSitatvAdrAjJa iti kevale pade prayukte'pi sAmAnyataH sambandhArthasya pratItestatra sambandhasya vAkyArthatvA'bhAvAt / puruSapadaprayoge ca sambandhavizeSapratipattirityanyadetat / puruSapadasya tu rAjapadasamabhivyAhAramantareNa na sambandhArthapratItiriti tatra tasya vAkyArthatvameva / yaduktaM hariNA dviSTho'pyasau parArthatvAdguNeSu vyatiricyate / tatrA'bhidhIyamAnazca pradhAne'pyupayujyate" // 1 // iti / yadA tu puruSasyaiva parArthatvena vivakSA tadA tataH SaSThI bhavatyeva 'puruSasya rAje' ti / guNapradhAnabhAvazcaikasyA'pekSAbhedena sambhavatyeva, ekasyaiva caitrAderapekSAbhedena pitAputratvAdivaditi syAdvAdo vijayate / nanu karmAderapi kriyAdibhiH sambandha iti tatrA'pi SaSThI . . 1 paraH svabhinnaH puruSAdirarthaH prayojanaM vizeSaNIyatvAdinA yasya sa tAdRzastasya mAvastena rUpeNa, puruSAdivizeSaNatayetyarthaH / paraM vizeSayitumiti yAvat / ata eva vizeSyA'nuktAvapi kevalAd rAjJa ityAdipadAdapi sambandha. sAmAnyasyopasthitiH / yadi ca tattvena vivakSA na syAttathA pratItirapi na syAt / evaJca tAdRzavivakSAbalAdeva kevalAdapi tathA pratItiriti bhAvaH / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam prApnoti, yadi ca karmAdivivakSAyAM dvitIyAdibhiH SaSThayA bAdha ityucyate, tadA ka SaSThIti viziSya vaktavyamiti cetsatyam / tadevAhasa iti / sambandha ityarthaH / kArakavizeSANAmiti / karmAdInAM SaNNAmityarthaH / karmAdInAmavivakSAyAM satyAM pratIyamAne sambandhamAtre SaSThIti yAvat / ata evoktaM bRhannyAse-'karmAdibhyo'nyaH sambandha evA'vatiSThate iti sAmarthyAtsambandhe SaSThI bhavatI' ti / evaM ca kArakasAmAnyavivakSAyAM SaSThI, kArakavizeSavivakSAyAM tu karmatvAdinimittA dvitIyAdayo bhavantIti vivekaH / karmAdInAmavivakSAyAM hi sambandhamAtraM pratIyata iti yatra sambandhamAtrapratItistitra SaSThI, yatra punaH karmAdi vivakSitam , tatra karmAderadhikasya bhAnamiti dvitIyAdaya eva tatra, na SaSThIti niSkRSTo'rthaH // 67 // SaSThyarthAnAM sambandhAnAM sambhavantImiyattAmAkAGkSAnivRttaye Aha.. ekaM zataM hi SaSThayarthAH svasvAmitvAdibhedataH / svasvAmitve yathA bhUmeH patiH svAmI gavAmayam // 68 // ekaMzatamiti / sambhavamAnata itthamuktiH / natvetAvadevetyavadhAraNaM bodhyam / adhikasyA'pi sambhavAt / ata evoktaM mahAbhASye'ekazataM SaSThayAH, yAvanto vA santi, sarve SaSThyAmuccAritAyAM prApnuvantI' ti / ke te ityAkaGkSApUraNAyAha-sveti / pratyeka sarveSAmupAdAnasya duHzakatvAdanAvazyakatvAccAha-AdIti / janyajanakabhAvAdirAdinA gRhyate / udAharaNamAha- bhUmeriti / bhUmiH Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam svam , patizca svAmI, tayobhAve hi bhUmeH patiriti prayogaH / evamagre'pi // 68 // bodhavaizadyArthamudAharaNAntarANyAhajanyajanakasambandhe jagataH pitarau yathA / 1 vadhyaghAtakabhAve ca yathA kaMsasya ghAtakaH // 69 // bhojyabhojakabhAve syAdahe bhoktA'sti bahiNaH / dhAryadhArakabhAve ca 2 yathA chatrasya dhArakaH // 70 // kaMsasyeti / karmavivakSAyAM tu kRdyoge karmaNyeva SaSThI / tadaviva kSAyAM sambandhamAtre SaSThI, tadedamudAharaNam / evamaherityatracchatrasyetyatrA'pi ca bovyam / ahiH sarpaH, barhiNo mayUraH // 70 // atha SaSThIviSaye vizeSaH saGgrahyocyateajJAnArthasya jAnAtaH karaNAd gauNato bhavet / SaSThI tailaM sa jAnIte sarpiSo'tra 3 bhramo'matiH // 1 // ririSTAtstAdastAdasatasAtpratyayAntayuktAd gauNAt / nAmnaH SaSThI tamasaH parastAjjino budhairgItaH // 2 // 1 'vadhyavadhakabhAve tu yathA kaMsasya hiMsaka' iti ka0 ga0 pATha / 2 'tu' iti ka0 ga0 pAThaH / 3 anA'jJAnamityasya na jJAnasAmAnyabhinnamarthaH / kintu jJAnaM pramA, tadbhinnamapramAtmakaM jJAnamevA'jJAnam / sarpiSastailatvena paricchede cAtra jAnAti mavati tadabhAvavati tatprakArakajJAnAtmakabhramarUpA'jJAnArthe ityAzayaH / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7.8% kAraka vivaraNam // 5 // mauNAd dviSo'tRzantasya vA SaSThI karmaNISyate / dviSan bhavyasya yo'bhavyastaM kadApi na sa dviSan dvayoH karmaNorekatra syAd dvikarmakadhAtuSu / vA SaSThI 1 nityamanyatrobhayatrA'pIti kecana mukhye karmaNi dukhAde nyAdInAM gauNake tathA / kecidvikalpamicchanti vaiyAkaraNatallajAH janasya netA sanmArga sanmArgasya janaM tathA 2 / jino'bAdhitavijJAnaH sanmArgasya janasya 3 vA sambandhinoH kRdantasya gauNAtsyAtkartRkarmaNoH / SaSThI tIrthasya nirmAtu dezanA muktidAyinI kartRkarmaSaSThayoH prApte nimattasya kRto bhavet / striyAM vihitA'NakAbhyAM SaSThI vA'nyasya 4 karttari // 8 // dharmasya dezanA dattA jinAnAmathavA jinaiH / mukteH sambandhamicchUnAM bhavyAnAM kAmadA matA canetyarthaH / // 3 // 2 neteti sambadhyate / janaM sanmArgasya netetyarthaH / || 8 || // 6 // // 9 // 1 ekala vA nityamanyatretyanvayaH / ubhayatrApi nityameva SaSThIti ke - // 7 // 3 neteti sambadhyate / ubhayatrA'pItimate janasya sanmArgasya netetyudAharaNam / 4 karmakartRSaSThIprAptinimittasya strIvihitA'NakAbhyAmanyasyaH kRtaH karttari vA SaSThItyarthaH / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam keciduktasthale SaSThI karmaNyeva na kartari / yathA''zcaryo gavAM doho'gopAlenetyudAharan // 10 // . SaSThI jJeyA kilpena gauNAtkRtvasya kartari / 1 lokena muktikAmena sevanIyo jinezvaraH // 11 // kRtyo yadA bhavetSaSThyA nimittaH kartRkarmaNoH / nobhayatra tadA SaSThI pracchayo dharma janairmuniH // 12 // ksvaanshtRnnkcstRnnudntaa'vyyaa'tRshH| DikhalAzcetyeteSAM kRtAM SaSThI ca nobhayoH 2 // 13 // cAritraM caritA jiSNU ripUn kRtvA tapo mahat / vidvAMstattvaM smaran mantraM sAsahizca parISahAn // 14 // ghAtikarmANi nighnAnaH kArako bhaksaMkSayam / yastena sulabho mokSo'dhIyatAmAni sAdhunA . . // 15 // vartamAnAttathA''dhArAdanyArthe vihitau yakau / taktavatU tayoH karmakoMH SaSThI na jAyate // 16 // dIkSA''ttA neminA bAlyAprabhRti brahma paalitm| tIrthoddhAraM sa kRtavAn jJAtamadyA'pi dehinAm // 17 // napuMsake kRtaH kto yaH SaSThI vA tasya kartari / 1 SaSThIvikalyAtRtIyA'tra bodhyA / SaSThyAM tu lokasyetyAdirUpeNa prayogaH / 2 katRkarmaNorityarthaH / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam // 18 // // 19 // vijJAnamariNA proktaM 1 tRptaM tallokacetasaH kameranyasyokAntasya na SaSThI krmnniissyte| pAtakI ghAtuko jIvAn kAmukazca parastriyAH RNe bhaviSyadarthe ca kRtayoriNino bhavet / na karmaNi SaSThI dAyI zataM grAmaM gamI naraH vizeSaH SaSThIviSaye yathAzAstraM samuccitaH / pariziSTe tathA kazcidagre sa vakSyate punaH // 20 // // 21 // // 1 // // atha vibhaktipariziSTam // hetvathairanvitAnnAmno gauNAtsavA vibhaktayaH / sAdessyustadekArthAtko hetu rvasatIha saH vivakSitA'dhvano'ntAdhA vibhakti vA'dhvano'pi sA / gatazabdA'prayoge syAccedbhAvo bhAvalakSaNam kadambatIrthAtsyAdekaM yojanaM siddhaparvataH / gavyUtau ca tato hastagiriH syAdanumAnataH Rte ityavyayena syAdvarjanArthena saMyutAt / dvitIyA gauNato nAmnaH paJcamI ca yathAyatham Rte dharma sukha na syAnna mokSaH saMyamAdRte / // 2 // // 3 // // 4 // ... 1 prakcanasya tRptijanakatvAtkAraNe kAryopacArAtproktaM tRptam / tena ca pravacanasyA'vyabhicAreNA'sAdhAraNyena ca tRptijanakatvaM dhvanyate / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam 8) Rte yathArthavaktRtvamAptatve / jagato'pi tat // 5 // vinAzabdena saMyuktAd gauNAnnAno vidhIyate / dvitIyA ca tRtIyA ca vibhaktiH paJcamI tathA . // 6 // dharmA'dharmoM vinA nA'GgaM vinA'Ggena mukha kutaH ? / mukhAdvinA na vaktRtvaM tacchAstAraH pare katham ? // 7 // eno yo'naJce vihitastadantenA'nvitAd bhavet / gauNAd dvitIyA SaSThI ca jAyate 2 'zcestu paJcamI // 8 // kadambAguruttareNa giriH zatruJjayo mahAn / taM cA'di dakSiNena 3 nadI zatruJjayA'bhidhA // 9 // dUrArthAdantikArthAcca TAGasiGivibhaktayaH / - asattvavAcino nAmno vidhIyante yathAyatham // 10 // 4 dUreNa dUrAdvA mukteH so'ntike vA'ntikaM bhavet / bhavabhramaNaheto ryo viSayasyA'budho janaH // 11 // bhUyo'rthAdhikazabdenAnvitAdalpIyaso bhavet / . tRtIyA gauNato nAmno'dhikaM mASeNa rupyakam // 12 // 1 jagataH sarvasyA'pi tadAptatvam / prasajyate iti zeSaH / 2 aJce yaM eno vihitastadantenA'nvitAdityartha / .. 3 zatruJjayamityarthaH / 4 yo'budho jano mavabhramaNaheto viSayasyA'ntike'ntikaM vA maveta mukte *reNa dUrAdetyanvayaH / u Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam pRthaGnAnAdhvanibhyAM syAdanvitAd gauNanAmataH / tRtIyApaJcamyau jIvAtpRthag jIvena vA'citaH // 13 // syAttRtIyA ca SaSThI ca gauNAttulyArthakai ryutAt / jJeyA mAtrA samA'nyastrI dharmastulyaH pitustathA // 14 // hetvarthairanvitAdgauNAttadekArthAdvibhaktayaH / / tRtIyAdyA vidhIyante bhikSayA hetunA gataH // 15 // vihAya bhogAn prAvAjItsa nimittAya muktaye / karmANIha na badhyante gRhItAtkAraNADhtAt // 16 // kAlo'dhvA ca yaH kriyayo madhye gauNAttadarthakAt / paJcamI saptamI ca syAditi zAstravyavasthitiH // 17 // bhuktavA'dya sa yahe bhoktA yahAdetA gato muniH / yojane pazyatIhastho lAti krozAcca pudgalAn // 18 // alpIyovAcinA yuktA 1 dadhikadhvaninA bhavet / bhUyo'rthAdgIMgato nAmnaH paJcamI saptamI tathA // 19 // khAryAmastyadhiko droNo droNAccA''dhikamADhakam / adhikaM zataM sahasre zatAtsanti dazA'dhikAH // 20 // SaSThI vA'nAdare gamye yadbhAvo bhAklakSaNam / tasmAdgauNAtsa prANAjIllokasya rudato'mamaH // 21 // buddhyA yadekadezasya samudAyAtpRthakkRtiH / 1 alpIyovAcinA'dhikadhvaninA yuktAdityanvayaH / . . Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka vivaraNam jAtyA guNakriyAdyaizca tannidhI raNamucyate gamye nirdhAraNe SaSThI saptamI cA'pi gauNata: / Avatra jino loke sarvamukhyaH prakIrtitaH bhavedvizeSA'vagati yadyapi zAstrAttathApi yatkiJcit / bodhArtha pariziSTaM vibhaktezcitaM yathAzAstram // 22 // // 23 // // 24 // tadevamanuktAnyabhidhAya karmAdInyuktAnyAha - jino jayati jainena prANiSu 1 kriyate dayA / snAnIyaM snAtyaneneti dAnIyo'smai tu dIyate / / 71 / / bibhetyasmAdasau bhImo ? yasminnAsyata Asanam / gomAn santyasya gAvazca 3 proktAnyeSu yathAkramam // 72 // iti paNDitazrI amaracandrakRtaM kArakavivaraNaM samAptam // jina iti / atra jayatIti karttari pratyaya iti karturuktatvAdarthamAtre jinapadAtprathamA / uktArthAnAmaprayoga iti nyAyAcatsamvAdAtkamAdizaktiSu tyAdibhiranabhihitAsu satsu dvitIyAdivibhaktInAM vidhAnAgatyAdibhirabhihitAsu ca tAsu vizeSAnabhidhAnAtparizeSAtsvArthavyaliGgasaGkhyAzaktirUpA'rthamAtre prathamaiva jAyate / na cA'bhihitAH karma / dizaktayo'rthamAtraM cedanabhihitA api / 1 'NAm' iti ka0 ga0 pAThaH / 3 ' hi proktAnyuktAnyamUnya ho' iti ka0 ga0 pAThaH / 6 stva' iti ka0 ga0 pAThaH / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka vivaraNam evaJca sarvatra prathamaiva prApnotIti vAcyam / evametat / kintvanabhihitAsu satISu tAsu vizeSavidhAnabalAd dvitIyAdInAM bhAvAt / 84 jaineneti / kriyata iti karmaNi pratyaya iti karmaNa uktatvAiyeti prathamA / kartuzcA'nuktatvAjjaineneti tRtIyA / snAnIyamiti / snAtyaneneti vyutpattipradarzanena kRtvA strAnIyamityatrA'nIyapratyayena karaNArthasyoktatA pradarzitA / evaJca snAnIyaM cUrNamityAdau karaNAccUrNAttRtIyA na bhavati, kintUktarItyA prathamaiva / evaM dAnIyaH sAdhurityAdau na caturthI, anIyapratyayena sampradAnArthasyoktatvAt / ata eva dIyate'smai iti vigrahaH pradarzitaH / bhIma siMha ityAdau na siMhapadAtpaJcamI, phalakamAsanamityAdau na phalakapadAtsaptamI / apAdAnA'dhikaraNayorarthayoruktatvajJApanArthaM bibhetyasmAdityAsyate yasminniti ca vigraha uktaH / gomAMzcaitra ityAdau taddhitena sambandhArthasyoktatvAcca na caitrapadAtpaSThI / ata eva sambandhasyoktatvasUcanArthaM gAvaH santyasyeti vigrahaHpradarzitaH / proktAnIti / eSu sthaleSu yathAkramaM katrAdikrameNa proktAni kArakANi jJeyAnIti zeSaH / upalakSaNametat / yAvatA - samAsena citraguzcaitra ityAdau sambandhAdeH, nipAtena 'amuM nArada ityabodhi sa ' ityAdau ca karmaderarthasyoktatA / ata eva caitrAdipadAnna SaSThyAdIti bodhyam / nanvAsanamityAdAvanaTA'dhikaraNA'rthasyoktatayA ' Asana Asta ' ityAdau saptamyAdyanApattiriti cenna / guNabhUtA''sikriyA'dhikaraNatva Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam zaktaruktAvapi mukhyA''sikriyA'dhikaraNatvasyA'nuktatvAttatra saptamIvidhAnAt / vyavahArANAM pradhAnAnuyAyitvAt / yadyapi prAsAde Aste ityAdau / tathA sambhave'pi Asana Asta ityAdau kRdantA''khyAtavAcyA''sikriyaikaiva, kriyAyAH kArakabhedAtphalabhedAdeva ca bhedAt / atra ca katurdevadattAderavikaraNadravyasyA'karmakANAM phalamAtravAcakatvapakSe phalasya cA'bhedAt / nA'pyadhikaraNatA bhinnA, tasyA nirUpakabhedena bhedAt / atra ca tannirUpakakriyAyA aikyAt / evaJcoktasthale saptamIvidhAne vihitaM samAdhAna na manaHsamAdhaye'lam 2 / tathApyAsanamAste ityaneno 3 tArthA'nabhidhAnAtkRdantavAcyA''sikriyAsAmAnyanirUpitAyA adhikaraNatvazakteruktAvapi zabdazaktisvAbhAvyAdAkhyAtavAcyakartavizeSavRttyAsikriyAvizeSanirUpitAyAstasyAH sAmAnyAtideze vizeSA'natidezavadanuktatayA tatra yathAkathaJcitsaptamI samAdheyA / atha " caramajinaM zrIvIraM vande karuNAgAraM trAtArami" tyAdI trAtRtvAdiguNaviziSTasya zrIvIrasya vandanakriyAvyApyatayA tato jAtayA dvitIyayA karmaNa uktatayoktarItyA caramajinAdipadAdvitIyA nopapadyate iti cet / 1 tatra hi prasattyAsanakriyayorbhedAt 'pradhAnena hi vyapadezA bhavantI' tyAzritya pradhAnakriyA'pekSAdhikaraNatvanimittakasaptamIsambhave'pItyarthaH / 2 gauNamukhyavyavahArasya bhedaniyatatvAdabhinne tadabhAvAnmukhyakriyApekSAdhikaraNatvanimittakasaptamItyevaM vaktumazakyatvAditi bhAvaH / 3 AsanamAsta iti vAkyena 'Asane Aste' ityaanbhidhaanaadityrthH| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam 8 . atretthaM vicAryatAm-' nIlaghaTAnayane nIle guNe nA'nayanA'nvaya iti na vaktuM zakyam / tatazca dravye iva guNeSvapi kriyAnvayApratyekaM pRthak kriyAvyApyatayA dravyavAcakAdiva guNavAcakAdapi dvitIyA nyaaysiddhaa| pazcAcca pAThiko vizeSaNavizeSyamAvenA'nvayaH / yadi tu guNAdiSu na sAkSAkriyAnvayaH, kintu dravyadvArA / evaM ca dravyasyaiva mukhyakarmatvamiti tasminnukte gauNakarmaNo'nuktatayA 'nIlaM ghaTa AnIyate' ityAdiprayogApattiriti vibhAvyate / atredaM draSTavyam-' na kevalA prakRtiH prayoktavyA nA'pi kevalapratyaya' iti niyamAdavibhaktikAvAM prayogAnahatvAtsamAnavibhaktimantareNa ca sAmAnAdhikaraNyena vizeSaNatvA'yogAt-kriyAsu sAkSAdanvayena dravyasyaiva karmatve'pi akarmaNAmapi vizeSaNAnAM dravyakarmatvenaiva yAcitamaNimaNDananyAyena dvitIyA / dhanikamitrANAM svayaM nirdhanatve'pi tadekayogakSematvAttaddhanikadhanenaiva phalabhAktvavadveti / paramatra pakSe-' kaTo'pi karma bhISmAdayo'pI'ti bhASyaM spaSTameva virudhyate iti vizeSa'NAnAM karmatve gauNamukhyatAvArtA'karmatve bhASyavirodha iti seyamubhayataH pAzArajjuH / .. kizca kaTAdidravye prakaraNAdinA labhye bhISmaM karotIti prayogAnApattiH, bhISmasya guNatvAtsvato'karmatvAd dravyA'nuktestatkarmaNA karmatvasyA'pi vaktumazakyatvAcceti vRkSAtpatite mudgaraprahAraH / na ca prakaraNAdinA labdhena dravyeNa nirvAhaH / zAbdayA AkAGkSAyAH Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka vivaraNam zabdenaiva pUraNAt / zabdAnupasthitasya zAbdabodhe bhAnA'GgIkAre'tiprasaGgApatteH / nanvatra bhISmasyaiva vizeSyatvena vivazeti tasyaiva sAkSAtkriyAnvayo ' gAM dogdhI' tivaditi cet, evaM tarhi pratyekaM pRthak sAkSAtkriyA'nvayena karmatvamupapAdya pazcAdAkAGkSAdivazAtpadAntarasambandho jAyatAm, kA hAni: ?, alaM bhISmAdInAM dvitIyAdyartha paramukhaprekSikayA / evaJca bhASyamapi na virudhyate / 1 ata evAtra pakSe bRhadvRttau na nirbharaH / yatazvoktaM tatraivA'gre - ' kRtaH kaTo bhISma udAro darzanIya' ityAdau tu karoterutpadyamAnaH kto yasya yasya tayA kriyayA sambandhastasya tasya sAkalyena karmatvamabhidadhAtIti kvacidapi dvitIyA na bhavatI 'ti / yadi hi guNAnAM kriyayA'sambandha eveSTaH syAttarhi ' yasya yasya tayA kriyayA sambandha ' iti kathamabhidadhyAt ? / paretu-na dravyasyaiva sAkSAtkriyA'nvaya iti na guNAnAM kArakatvamiti yuktam / paramparayA'pi kriyA'nvaye kArakatvAt / anyathA'dhikaraNasya kaMtrIdyanvayadvAraiva kriyA'nvayAtkArakatvaM na syAt / guNAnAM paramparayA kriyAnvaya ityapi na yuktam / 'yathaiva sau kaTaM karotyevaM bhISmamapI' ti bhASyAd guNAnAmapi sAkSAtkriyAnvayasya 1 vizeSaNAnAM dravyakarmatvenaiva yAcitamaNimaNDananyAyena dvitIyetyAdi pakSe ityarthaH / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 08 kArakavivaraNam spaSTaM pratipAdanAt / evaJca paramparayA kriyA'nvayAda gauNakarmatetyapi smaahitaa| pAThikA'nvayena ca guNadravyatetyAhuH / paktvaudano bhujyate devadattanetyAdau tu pacikriyAkarmaNo'nuktAvapi bhujikriyAkarmaNa uktatayA vyavahArANAM pradhAnA'nuyAyitvAtprathamaiva / nokatra vibhaktidvayamekadA bhavitumarhati / evaJcezasthaleSu vyavahArA'nurodhAdeva vyavasthA / tathA coktam -- . "pradhAnetarayoryatra dravyasya kriyayoH pRthak / ' zakti guNAzrayA tatra pradhAnamanurudhyate // 1 // . pradhAnaviSayA zaktiH pratyayenA'bhidhIyate " iti / yattu 'bhAvA'bhidhAyinA ktvApratyayenaudanA'dhikaraNA'pradhAnapacikriyAviSayA karmazaktiranabhihitA'pi pradhAnabhujikriyAviSayA''tmanepadenA'bhihiteti 2 tadvatprakAzamAnA dvitIyotpattau nimittaM na bhavatI' ti samAdhAnam / tannA'timanojJam / nahi yA pacikriyAviSayA saiva bhujikriyAviSayA'pi karmazaktiH / zakternirUpakabhedena bhedAt / ata eva-yatra punarekadravyAdhArA pradhAnA'pradhAnakriyAviSayA'nekA zaktiri' tyuktam / zakterabhede. ''neke' ti kathanA'saGgateH / navaikatra 1 nanvevaM guNAnAmapi sAkSAkriyAnvaye 'gauNaM karma mukhya karme' tyevaM gauNamukhyanyavahAro na syAtsarvatra mukhyakarmatvasyaiva sattvAdityata AhapArTikAnvayenetyAdi / guNadravyatA = vizeSaNavizeSyabhAvaH gauNamukhyateti yAvat / 2 abhihitavadityarthaH / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam : pradhAnA'pradhAnabhAvo yujyate / tasya vyaktibhedaniyatatvAt / evaJca pacikriyAviSayA sA na bhujikriyAviSayA''tmanepadenoktA bhavitumarhati / ' nanu mA bhUduktA, kintvekadravyAdhAratvAduktaikA'nuktAM bhinnAmapi tAmuktavatprakAzayatItyarthe tattAtparyam / ata eva 'tadvatprakAzamAne ' tyuktamiti cet / 1 uktatyuktyaiva siddhAvIdRzadrAvir3aprANAyAmasyA'nAvazyakatvAt / yadvopAyasyopAyAntarAdUSakatvamityeSo'pyupAyaH / paramatra kalpanA''dhikyaM spaSTameveti vicAraNIyam / . kRtapUrvI kaTamityAdau vRttau satyAM na kaTAdeH kRtAdinA'nvayaH / vRttAvekArthIbhAvasvIkArAtkevalasya kRtapadArthasya padArthaikadezatayA'nyatrA'nvayA'yogAt / kintu kRtapUrvIpadazAbdabodhA'nantaraM kriyAphalajijJAsAyAM kaTAderupasthityA kriyAvyApyatayA dvitIyaiva bhavati / na cA'stu kriyAvyApyatvaM kaTAdeH, kintu ktenoktA karmatvazaktiriti dvitIyA na prApnotIti vAcyam / vRttau satyAM tasyopasarjanatayA mukhyatvavidhAtAd gauNakarmatvanimittadvitIyotpatterabAdhAt / ata eva siddhahaimazabdA'nuzAsane 'akathitAdi ' tyanuktvA 'gauNAdi ' tyuktam / evaJca kRteti karmasAmAnya eva to bodhyo na tu bhAve / bhAve hi ktaH karoterakarmakatvaM vinA na sambhavatIti bhAve kte kriyAphalajijJAsaiva nirmUlA syAditi kaTAde dvitIyA na spAdityavadheyam / 1 vyavahArANAM pradhAnA'nuyAyitvayuktyetyarthaH / ... Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam nanu kaTAdeH kriyAmAmatvayo'pi durupapAdaH, tasyA api padArthaikadezatvAdavigRhItatvena nyagbhUtatvAcceti cenna / kriyA'nvayaviSaye ' padArthaH padArthenA'nveti, na tu padArthaMkadezene' ti vyutpattyasvIkArAt / vigRhItAyA ivAvigRhItAyA apItaratrA'nvaye bAdhakA'bhAvAcca / yaduktam - "avihA gatAdisthA yathA prAmAdikarmabhiH / kriyA sambadhyate tadvatkRtAdiSu sthite" ti // 1 // yatUktaM hariNA "vizeSakarmasambandhe ni ke'pi kRtAdibhiH / vizeSanirapekSo'nyaH kRtAndaH pravartate" // 1 // "bhakarmakarave satyevaM kAntaM bhAvA'bhidhAyi tat / tataH kriyAvatA kI yogo bhavati karmaNAm // 2 // iti / atredaM cintyam-kArakANAM kriyAyAmevA'nvayaH, pazcAtteSAM parasparaM paarttiko'nvyH| kriyA'nvayA'bhAve ca na kArakatvam , kArakamiti mahAsaMjJAkaraNabalAtkaroti kriyAM nivartayatIti vyutpattyA kriyAnvayina eva kArakatvalAbhAt / akarmakatve ca bhAve te na kaTasya kriyA'nvaya ityAyAtam / anyathA'karmakatvameva na syAt / kriyAvatA kI cana kA'nvayaH, kriyA'nvayA'bhAvena karmatvasyaivA'bhAvAtkArakANAM kriyAnvayaniyamAca / evaJca kriyA'nvayaM vinA na pASThiko'nvayo'pi / evaJcadaM bodhyam- kRtaH kaTa ityAdau kaTena karmasambandho 1 kriyAyA ityarthaH / bhavigRhItatvena vizeSaNatnena / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakavivaraNam nirbhuktaH / sa eva tAdRzaH karmatvazaktimAn kaTazabdaH kRtapUrvItyanenA'nveti / na tu kRtapUrvyAdipadArthakriyA'nvayena karmatvaM tasya / anyathA'karmakatvA'bhAvAda bhAve to na syAt , kaTazabdAd dvitIyA ca na syAt / / ata evoktaM tataH kriyAvatA kA yogo bhavati karmaNAmi' ti / nanvevamastvanvayaH, dvitIyA tu katham , kRteti ktena karakarmaNa uktatvAditi cenna / kRtapUrvItyanenA'nvaye kRtasambandhasya tirodhAnAdeta tsambandhasya codabhUtatvAtkaTakarmaNo gauNatvAttadvidhAnAt / atra ca kaTazabdAdvitIyAvidhAne kaH prakAra upAdeya ityatra sudhiya eva pramANam / iti kArakavivaraNe zrItapogacchAdhipatizAsanasamrATkadambagiritAladhvajarANakapurakAparaDAyanekatIrthoddhArakAcAryazrIvijayanemisUrIzvarapa. hAlaGkArasamayajJazAntamUAcAryazrIvijayavijJAnasUrIzvarapaTTadharasiddhAntamahodadhiprAkRtavidvizAradAcAryavaryazrIvijayakastarasUrIzvaraziSyarataprakhyAtavyAkhyAtRkaviralapanyAsapravarazrIyazobhadravijayagaNivaraziSyapanyAsazrIzubhakaravijayagaNiviracitabhadrAkarodayAbhidhA TIkA samAptA // 1 kaTetyasya na kriyAyAmapi tu kRtapUrSItyatrA'ndhayAdevetyarthaH / kriyA'nyaye 'kriyAvatA kA yoga' ityuktirasaGgatA syAditi bhAvaH / 2 kRtapUrvItyetatsambandhasyaityarthaH / / iti kArakavivaraNe prakhyAtavyAkhyAtRkaviramapanyAsapravarabhIyatAmahavijayagaNivaraziSyaratnavipazcidapazrimapanyAsapravarazrI bharavijayagaNivara ziSya---. munisUryodayavijayaviracitaM prabhAnAma TippaNaM samAsam // Page #109 -------------------------------------------------------------------------- Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // aham // zrInemi-vijJAna-kastUrasUri-panyAsayazobhadra-zubhakarasadgurubhyo namaH / * kArakaparIkSA ke // bhadraGkarodayAkhyavivRtisahitA // atha tatra 'suptiGantaM padam ' ( paa0)| atra subiti svAdayaH bhadrakarodayA adhiSThitamagocaraM kumatikITakRSTA''nmanAM padAnyanu padaM zivaM yaditi kIrtyate tatsanAt / jinaM jitabhayaM bhaje guruvaraM yazobhadravAksugItamasamaM guNaiH kaviraviM namAmyAdarAt // 1 // zubhakaraH panyAsaH karoti kArakaparIkSAyAH / bhadrakarodayAkhyAmiha viSamasthalAnAM vivRtim // 2 // matha 'na kaNThameti kArakaM kaThinami 'tyadhyetRNAM pravAdAtkArakaviSaye sahajabuyA'pi sphurantIvizadavyutpattibalenaiva samAdhAtavyA vipratipattInirAkastukAmazca mahopAdhyAyaH pazupatiralpAyAsena tadadhigamo yathA syAditi sugamaprakAreNa kArakaparIkSAkhyaM prakaraNaM samArabhate-athetyAdinA / suptiattamiti / 'styAdyasaM padami' ti siddhahemazabdAnuzAsanasUtram / tadanusAreNa ca supo'rthe smAdipadasya, svAgarthe sAdiparala, prathamaika. 13 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 kArakaparIkSA sapta vibhaktayo gRhyante / / tatra prathamA prathamamavagatA tAvadvicAryate / kA punariyaM prathamA ?, 'su au jasi ' ti / tasyAH punaretallakSaNam'prAtipadikArthe 'tyAdi / tatra advayavAdinAmetadarzanam-' sattA prAtipadikArtha' iti / tathA cAhuH 2-'sattA nAma kAcidanAdinidhanarUpA nityatvena vyavasthitA saMrvazabdarabhidhIyata ' iti / taduktam sambandhi-bhedAtsattaiva bhidyamAnA gavAdiSu / jAtirityucyate tasyAM sarve zabdA vyavasthitAH // 1 // bhadraGkarodayA vacane "su" ityasya sthAne "si" ityasya prAtipadikapadArthe nAmapadasya ca vyavahAraH / prathamamavagateti / saptasu vibhaktiSu prAthamyAdAdAvupasthitetyarthaH / pratItyAdi / 'prAtipadikArthaliGgaparimANavacanamAtre prathamA' iti pA0 sUtram / 'nAmArthe prathamA' iti si0 he. sUtram / kaH prAtipadikArtha ityAkAGkSAyAmAha - sattA prAtipadikArtha iti / kA satteti jijJAsAnivRttaye Aha-sattA nAmeti / kAciditi / svarUpato'. nirvacanIyetyarthaH / tATasthyena lakSayannAha-anAdinidhanarUpetyAdi / Adizca nidhanaM cA''dinidhane, avidyamAne te yasya tattAdRzaM rUpaM yasyAH sA taadRshii| anAyanantetyarthaH / prAgabhAvA'pratiyogitve sati dhvaMsA'pratiyoginItyarthaH / nityatvena vyavasthiteti / kUTastharUpetyarthaH / upacayA'pacayarahitA'bhinnA ceti yAvat / nanvevaM ghaTapaTAdipadArthAnAmaikyamApadyata iti cettatrAha-sambandhibhedAdityAdi / evaMca jAtibhedAtpadArthabhedaH / jAtizca gavAdisambandhibhedAtkalpitamedavatI sattaiva / tAdRzyAmeva ca sattAyAM zabdA 1 'yujyante' iti ka0 / 2 ' tathA ca teSAM darzanam ' iti ka0 / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavivRtisahitA prAptakramavizeSatvAt 1 kriyA saivA'bhidhIyate / kramarUpasya saMhAre tatsattvamiti ceSyate. 2 atastAM 3 prAtipadikArthaM dhAtvarthaM ca cakSate / sA nityA sA mahAnAtmA tAmAhustvatalAdayaH // 3 // yadyeva (mabhAva 4) zazaviSANAdizabdebhyaH prathamA na prApnotiteSAmabhAvavAcakatvena sattAyA abhAvAt / + 6 naSTaH paTaH, (ghaTo 5 bhadrakarodayA 99 varttanta iti nizcayanayamate'bhedo vyavahAranayamate ca kalpito bheda iti bhedAbhedAtmikA sattA nAmArtha iti sarvaM samaJjasamityAzayaH / nanvevaM kriyA nA'nAdyananteti sA na satteti na sattA'dvaitam / iyaM kriyedaM dravyamityAdivyavahArAnupattizca sattA'dvaitavAdinAM sattA'tiriktapadArtho'bhAvAdityata Aha- prAptetyAdi / AropitakramarUpA sattA kriyA, saMhRtakramarUpA ca sA sacvaM dravyamityarthaH / evaJca vyavahAranayamate upAdhibhedAtkalpita eva kriyAdravyAdivyavahAra iti bhAvaH / upasaMharannAha - ata ityAdi / uktaprakAreNa bhedAbhedAbhyAM sarvavyavahArasiddheH sattA'dvaitasyopapAdanAddheto.. rityarthaH / tAM sattAmeva / seti / nizcayanayA'bhimatA, mahAnAtmA = brahmAtmikA / vyApikA'bhinnA ceti yAvat / tAmiti / vyavahAranayAbhimatA mAropitabhedavatI jAtyAdyAsikAM sattAmityarthaH / 1 ' vizeSattvAt kriyAyai ' iti ka0 / 3 ' rtAsAM ' iti ka0 / 4-5-6 ( ) etadantargataH pAThaH ka0 // 2 // evamiti / sattAyA nAmArthatva ityarthaH / sattAyA abhAvAditi / sato bhAvo hi sattA satsu bhAveSu ghaTAdiSveva syAt / kSabhAvAdipadasya ko pustake nAsti / ' cocyate ' iti ka0 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 kArakaparIkSA bhaviSyatI' ) tyAdau prathamA na syAt / ( naSTA'nutpannayoH 6 sattAsbhAvAt / ' aGkuro jAyata' ityAdau ca prathamA na syAt ) sato janmA'bhAvAt / atrocyate - neha vastusattA'bhipretA, kiM tarhi ?, abhidheya(sattA) = abhidheyabhUtasyA'rthasya vidyamAnatA / sA cA'bhAvazazaviSANAdizabdAnAmapi vidyate / tathA coktaM nyAsakRtA - " abhAvo'pyabhidheyo bhavatyeva / anyathA hi abhAvAdivacanamanuccAraNIyaM 1 syAt / nahAnarthakaM vacanaM prayogamarhati / arthapratyAyanAya (hi) zabda: prayujyate / sa ceha nAsti, kiM prayogeNa ? / asti cA'bhAvAdizabdAnAM prayogaH / tato nizcIyate vipazcitA'bhAvo'pyabhidheya " iti / 9 bhUta bhadrakarodayA cAsbhAva evA'rtha iti tatra sattAyA abhAvAttasyA nA'bhAvAdinAmArthasvamiti sattAyA abhAva iti bhAvaH / naSTe'nutpanne cA''zrayA'bhAvaH deva sA nAsti / kramarUpasya saMhAra ityAdayuktarItyA nityasattA'minnaghaTAde - tItAnAgatatvayorabhAvAcca naSTaH paTa " ityAdivAkyAnAmevA'sambhavaH syAt / evam ' aGkuro jAyata' ityAdAvapyupapAdanIyam / "" abhidheyasattetipadArtha vivRNvannAha - abhidheyabhUtasyetyAdi / bodhaviSayatayeti zeSaH / sAceti / uktaprakArA sattA cetyarthaH / abhAvAdivacanasyA'nuccAraNIyatve yuktimAha - nAnarthakamityAdi / " 1 abhavaditi vacanamuccAraNIyamiti ka0 pAThaH / 2 ' bhUtabhaviSyadutpannaM sadvA vastvabhidheyaM yatsattayA na vyabhicaratI ' ti ka0 pAThaH / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavivRtisahitA bhaviSyadatyantA'sadvA cA'bhidhayasattAM na vyabhicarati / bhASyakRtA'pyuktam-" na padArthaH sattAM vyabhicarati " / vastusattApakSe bhASyavacanamidamanupannaM syAt , padArthasya vastusattAvyabhicArAt ' naSTo ghaTa' ityAdau prayoge / evamabhAvaH sattA vicAritaH / - 'yatrA'rthAntaranirapekSA zabdasya vRttiH sa zabdArtha' iti nyAyaH / atrocyate--jAtizabdAnAM gavAdInAM jAtyapekSA dravye vRttiH, guNazabdAnAM zuklAdInAM guNApekSA, kriyAzabdAnAM pAcakAdInAM kriyApekSetyastyAntarApekSA teSAmiti tadvAcibhyaH prathamayA na bhavitavyamiti / bhadrakarodayA vastusattAvyabhicArAditi / naSTo ghaTo hi padArtha:-padajanyodhaniya. yo'sti, natu vastutvena san , nAzAditi vastusattAyA bhabhAve'pi padArthasatteti padArtho vastusattAvyabhicArIti / yaduktamabhidheyArthasya vidyamAnateti / tatra zabdAbhidheyaHko'rtha iti jijJAsAnivRttaye zabdArtha parIkSamANa gAha-yatretyAdinA / dravye vRttiriti / etad guNApekSetyatra kriyApakSetyatra / sambandhaH nIyam / teSAmiti / jAtizabdAdInAmityarthaH / tadvAcibhya iti / gavAdivAcibhya ityarthaH / na bhavitavyamiti / uktarItyA mavAdInAM zabdA. rthatvA'bhAvAdabhidheyasattArUpanAmAthI'bhAvAditi bhAvaH / 1 'evaM sattAbhAvo vicArita ' iti ka0 pAThaH / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... kArakaparIkSA . ucyate-yo yenA'bhidhIyate sa tsyaa'rthH| jAtyAdivi. ziSTa evA'rtho jAtizabdAdibhi: rabhidhIyate / jAtyAdyapekSA tu svArtha evA'pekSitA / jAtyAdiviziSTa eva teSAmartho nArthAntaraM jAtyAdaya iti tadarthA'parityAgAt / (prathama )pravRttau yannimittamapekSate tadviziSTa eva tasyA'rtha iti nA'rthAntaraM bhavati / yatpunaH kvacidarthe vartitvArapunararthAntare vartituM nimittamupAdIyate tadarthAntaramiha draSTavyam / ... yadyevaM gau vAhIkaH, siMho mANavakaH' ityatra gozabdo gavi vartitvA siMhazabdazca svArthe vartitvA punarAntare vartate / astya bhadrakarodayA ___ tadarthA'parityAgAditi / evaM ca yadartho yadviziSTa eva bhavati na ca parityajati svArtha evA'pekSyate ca sa tadartha ityaashyH| nanvevaM guNaviziSTa pUrva dravyazabdArtho guNasya kadApyaparityAgAditi guNo dravyazabdasya padArtha mApadyate iti cettatrAha-prathamapravRttAvityAdi / gavAdayaH zabdA hi prathamapravRttau gotvAyeva nimittamapekSante, tadviziSTA eva ca tadI iti nAthAntaram / dravyazabdazca prathamapravRttau dravyatvameva nimittamapekSate natu guNaM kriyAdibhirvinigamanAvirahAditi tatra guNAdirna dravyazabdArthaH / prthmetiprvRttivishessnnphlmaah-ytpunrityaadinaa| yathA dravyazabdo dravyatvaviziSTa vartitvA prayojanavazAd guNaviziSTe vartituM guNaM nimittamapekSata iti guNo'thIntaramiti na guNaviziSTa iti dravyazabdArthaH, kintu damyatvaviziSTa eveti / .. . 1 'zandairabhi' iti ka0 pAThaH / 2 'vartitvAt / iti ka0 pAThaH / evamagre'pi / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodAkhyavivRtisahitA thIntarA'pekSA, ataH prathamayA na bhavitavyam / prAtipadikArthA'bhAvAt / kiM ca ' sthANu vI puruSo ve ' ti saMzayAtiriktaH prAtipadikArthaH / gauriva gavayaH' ityatropamAnA'tiriktaH, 'nIlamutpalam , kaSTaM zritaH, zaGkulayA khaNDaH, kuberAya baliH, vRkebhyo bhayam , rAjJaH puruSaH, akSeSu zauNDaH' ityAdau vizeSaNavizeSyamAnA'tiriktaH prAtipadikArtha ityayuktaM 1 prathamayA bhaktuim / kiJca 'vAkyasamAnArthI vRttiri 'ti sarvatra samAse vizeSaNaviziSTa evA'rtho'bhidhIyate iti samAsAtprathamA na prApnoti / kiMca kRttaddhitayoH sambandhA'bhidhAnaM (bhAvapratyayene) ti sambandhA'tiriktavRtteH kRdantAttaddhitAntAca (svatApantAt ) prathamayA na bhavitavyam / kiM ca 'devadasaH pacatI tyA kartari 'pacyate odana' iti karmaNi ra cA'tirikta prathamA na syAta, mAtRzabde ca / atiriktaniSedhAditi / atrocyate yato'rtho'nvayI (tataH sa) prAtipadikArtho'ndhayavyatirekasiddhaH / tathA coktam-' yadanuvRttau yo'nuvartate yannivRttau yo nivarttate' ityanvayavyatirekAbhyAM yasyAbhidhAnazaktiravadhAritA sa . bhadrakarodayA atiriktaniSedhAditi / atiriktasyA'dhikasya niSedhAdarjanAdityarthaH / 'prAtipadikArtha' ityAdisUtre. mAtragrahaNena prAtipadikArthamAtre prakSametyarthAt tadadhikasya varjana labhyate iti / ... 1 'ityuktaM ' iti ka. paatthH| 2 'karmA'tirikta iti ka0 pAThaH - - - - - Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. - kArakaparIkSA tasyArthaH / tatra 'vRkSaH, vRkSeNe' tyAdau sarveSu vibhaktyartheSu phalamUlopalambhakA'nurUpo'rtha / upAttasaGkhyAkAdivizeSitaH 2 sarvavibhaktyathA'nvayI vartate, sa tasyArthaH / yaduktam " yatra yo'nveti yaM zabdamarthastasya bhvedsau| ... avayavyatirekAbhyAM zaktistatrA'vasIyate // 1 // iti / . tadevaM yo'sau sarvavibhaktyA'nvayI anvayavyatirekasiddhaH prAtipadikArthastanmAtraM safayate / (tatra ) prathamaM prathamA karttavyA / tata 3 uttarakAlaM siddhapadaM padAntareNa sambandhamupaiti / padAntarasampAd yabadAdhikyamupajAyate, nA'sau padArthaH / kintu nAmapadA'basvAyAM pUrvamapratIto'rthaH padAntarasannidhAvuttarakAlamavagamyamAnaH padasamudAyagamyaH svabhAvAdvAkyArtha ityavadhAryate / na ca tatrA'rthe prathamA, pUrvamevA'nvayini prAtipadikArthe prathamAyA utpannatvAt / (tadevaM) sarvo'yaM kucodyAM'zakhara ekaprahAreNaiva nirastaH / tathA coktam-- "kevalena padenA'rtho yAvAnevA'bhidhIyate / - bhadrakarodayA svabhAvAditi / sahajabuddhayetyarthaH / tAdRzo'rtho vAkyArtha iti bodhe na duniyAyAma iti yAvat / .. . 1 'yo'nupAtaH' iti ka0 pAThaH / 2 'vizeSa' iti kaH pAThaH / 3 'tatrottarakAlasiddhAda' iti pha* pAThaH / 'NA'vasAnamu' iti ka. pAThaH / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavikRtisahitA 01 vyavasthA tAvato'rthasya tadAhurabhidhAyakam // 1 // sambandhe sati yattvanyadAdhikyamupajAyate / vAkyArthameva taM prAhuranekapadasaMzrayam" // 2 // iti vRttau kRttaddhitAnte yadyapi padAntarayogo'sti / tathApi tatra vizeSaNaviziSTa evA'rtho vibhaktayA'nvayIti tAvAneva tatra tatra prAtipadikArtho nA'tiriktaH / tena prAtipadikArtha eva prathamA siddhA / yo yamartha na vyabhicarati sa tasya prAtipadikArthaH / tathA coktaM bhASyakRtA- 'anvayI prAtipadikArtha' iti / yo yAvantamartha na vyabhicarati, yasya yAvAnevA'rtho'nvayI tasya tAvAneva prAtipAdikArthoM na vyatirikta ityucyate / anyadidAnImabhidhIyate-nanu yadyanvayI prAtipadikArthastadAsI sarveSu vibhaktyartheSu vidyata ityaGgIkartavyam / kathaM nAmA (nyathA)'ndhI syAt ? / evaM cA'nvayino vastumAtrasya prAtipadikArthasya sarvatra prataktatvAttanmAtrAzrayA prathamA'ntaraGgatvAt / dvitIyAdayastu kAskavibhaktayaH kriyApadA'pekSatvena bahiraGgAH / 'karoti, kaTena kRtami' tyAdau yAvadeva karotyAdi (kriyA) padaM na prayujyate tAvadeva kaTazabdAdantaraitvAtprathamayA bhavitavyam / ( ityantaraGgatvAtprathamayA 1) sakalo viSayo vyAptaH / kvedAnI dvitIyAdibhirbhavitavyamiti vidhAnamidaM 2 (sarvanakulIbhUtaM vartate / 5 () etadantarmataH pAThaH ka0 pustake nAsti 2 'vibhakti vicAro'yamAkuLIlo / iti kara-paH / / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 kArakaparIkSA 3 atrocyate 1 - lokaprayuktAnAM zabdAnAmidamanvAkhyAnam / loke vAkyamitthaM 2 prayujyate, tasya sampUrNArthapratipAdakatvena nirAkAGkSatayA'rthakriyA'rthinAM ca pravRttihetutvAt / vAkyAccA'poddhRtya 4 padamanvAkhyAyate / tat karmadiSu kArakeSvanabhihiteSu dvitIyAdayaH karttavyAH, (abhihiteSu karmAdiSu prathameti / evaM vibhaktInAM viSayavibhAgaH / ata evoktaM bhASyakRtA - ' abhihito yo'rthaH sa sampannaH prAtipadikArtha:' iti / asyA ) 'yamarthaH - so'rthaH karmAdirabhihito yadA bhavati tadA'nvaya prAtipadikArtho yaH sa vidyamAneSvapi kArakeSu prathamAyA vAcyatayA 5 sampannaH, ( yadA punaH ) so'rthaH karmI dilakSaNo nA'bhihito 6 bhavati tadA dvitIyAdibhistato bhavitavyamiti vidyamAno'pi 7 prAtipadikArthaH prathamayA vAcyo na bhavati / karmAdIni 9 kArakANyeva bAcyAni bhavanti na prAtipadikArthaH / ukteSu karmAdiSu prAtipadikArthaH sampannaH / prathamayA 10 vAcyatveneti zeSaH / iti prathamAvicAraH // 1 // evaM pUrvoktaparamparayA 11 prathamAM vicAryedAnImavasaraprAptA dvitIyA * ( 1 'atra pratividhIyate ' iti ga0 pAThaH / 2 ' meva ' iti kaM0 pAThaH / 3' binA vRtti' iti ga0 pAThaH / 4 ctropo " iti ka0 pATha: / ( ) etadansargataH pAThaH / ka0 pustake nAsti / * * 'prathamAvAcakatayA ' iti ka0 pAThaH / 6 'anabhi' iti ka0 pAThaH / 7 me'vi' iti ka0 pAThaH / 8 ' mAyA' iti ka0 pAThaH / 1 'diyA' iti ka0 pAThaH / 10 'mAyA' iti ka0 pAThaH / 11 evaM manamA vicAritA, dvitInedAnIM vicAryate iti ka0 pAThaH / " Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavivRtisahitA " vicAryate - kA punariyaM dvitIyA, ' am au zasi ' tIyaM dvitIyA / tasyAH punaretallakSaNam -' karmaNi dvitIyA' ( pA0 ) iti / karmaNi kArake dvitIyA vibhaktirbhavati / atha kiM karma ?, 'karturIpsitatamaM karma' (pA0 ) ( kartuvyApyaM karma ' ( si0 he0 ) kartuH kriyayA yad vyAptumiSyate tamAM 1 tatkArakaM karmasaMjJaM bhavati / tacca trividhaM - nirva vikArya prApyaM ceti / tatra nirvatya - yadasadevotpadyate / yathA ' kaTaM karoti, saMyogaM 'janayati' / yadAha- - 2 satI vA'vidyamAnA vA prakRtiH pariNAminI / yasya nAsszrIyate tasya nirvartyatvaM pracakSate // 1 // nanu ' satI nAzrIyata' iti yuktaM 3 vaktum, tasyA [AzrayabhadrakarodayA " pariNAminIti / prApyamANavikAretyarthaH / nirvasyatvenA'vivakSitA prakRtiriti yAvat / yathA - " kAzAn kaTaM karoti " / nAtra kAzA nirnayaH / kintu pariNAmina eveti kaTasya vikAryakarmA | kAzAnAM tu karordvikarmakatvAd gauNakarmatA / 'kapAlAn ghaTAMzca karoti / atrobhayornirvartyatvameva natvekasya nirvartyatvamaparasya ca vikAryatvam / samuccayabalena nirvatrtyatvenaivobhayatra vivakSA'vagamAt / kapAlAn ghaTAn karotIti svArthikArtha iti dhyeyam / * 1 ' yadAptumiSTatamami ti ka0 pAThaH " 3 ' ityayuktamuktami' ti ka0 pAThaH / 103 " tadAha ' iti ka0 pAThaH / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 NasambhavAt / avidyamAnAyAstvavidyamAnatvA devA''zrayaNaM nAsti, tat 1 kimarthamavidyamAnAyA anAzrayaNamuktam ! | 1 atrocyate - asya zlokasyA'yamarthaH - avidyamAnA prakRtiryasya tasya nirvartyatvam / yathA-'saMyogaM janayati, vibhAgaM janayatI 'ti / saMyogavibhAgau na kasyAzcitprakRtervikArA 2 vityavidyamAnaprakRtikatvAnnirvartyatvaM tayoH / satI vA prakRtiH pariNAminI yasya nA'zrIyata tasya nirvartya - tvam / yathA - ' kaTaM karoti / kaTasya yadyapi kAzAH prakRtibhUtaH :santi, tathApi te 3 yadA na vivakSyante tadA kaTasya nirvartyatvam, yadA tu vivakSyante tadA 4 vikAryakarmatA kaTasya, ' kAzAn 5 kaTaM karoti' / yadAha 6. " yadasajjAyate sadvA 7 janmanA yatprakAzate 8 / tannirvarthaM vikArye ca dvedhA karma vyavasthitam // 1 // kiJcitkAraNo 9 cchedena yathA-' kASThaM bhasma karoti', kiJci bhadrakarodayA dveti / nirvartya vikArya cetyubhayaM dvedhetyartho bodhyaH / tatra nis dvividhamupapAditam / idAnIM vikArya dvividhamupapAdayannAha kiJciditi / 5 8 1' tatkathami ti kapAThaH / 2 ' prakRtivikArau ' iti ka0 pAThaH / 6 3 ' te ' iti ga0 pu0 nAsti / tadA' iti ga0 pu0 nAsti / ' kAzAt ' iti ka0 " kAraka. parIkSA 6 kAzyate iti ka0 / ( 4 pUrvaiti / tadAha' iti ka0 / 7 , 9 ' kiM ca karaNo ' iti ka0 / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavivRtisahitA " guNAntarotpattyA yathA - ' suvarNa kuNDalaM karoti' / taduktamprakRtyucchedasambhUtaM kiJcitkASThAdibhasmavat / kiJcidguNAntarotpattyA suvarNAdivikAravat // 2 // yatra tu kriyAkRtA 1 vizeSAH pratyakSAnumAnAbhyAM nopalabhyante, tatprApyam / yathA - ' AdityaM pazyati, veda 2 madhIte / taduktamkriyAkRta 3 vizeSANAM siddhi yaMtra na gamyate / darzanAdanu 4 mAnAdvA tatprApyamiti kathyate // 3 // gantuM zakyaH, yathA - kASThaM dahati iti mukhe vivarNAdikArya 'numeyazca yatra punardarzanAt - pratyakSAdanumAnAdvA kriyAkRto 5 vizeSo'vapratyakSagamyaH / devadattaM roSayati, tadvikArya na prApyam / prApyaM tu yatra kriyAprAptimAtraM na tatkRto vizeSa iti trividhaM karma nirUpitam / bhadrakarodayA pratyakSagamya iti / dAhAtmakaH kriyAkRto vizeSa iti zeSaH / anumeya iti / roSarUpaH kriyAkRto vizeSa iti zeSaH / tadvikAryamiti / kASThAdikaM karmeti zeSaH / vizeSa iti / yathA''dityaM pacama 1 ' ta iti ka0 1 2 ' vedAna' iti ka0 / 3 3 ' kRtA' iti ga0 / 'kASThaM 5 ' kriyAkRtavizeSA' avagantumazakyAH, tatprApyam / yathA-' dahati pratyakSagamyam, devadattaM roSayati' iti mukhavivarNatva vikAryA'numeyaM tAvadvikArya na prApyam / tadvi prathamataH kriyAyAH prAptimAtraM na tu tadvikRtaM vizeSa' iti ka pAThaH / 6 4 dupa iti ga0 / > . J Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 kArakaparIkSA idAnImanyannirUpyate-nanu karma kArakam / kArakaM ca kriyAnimittaM bhavati / iha ca kriyAsAdhyaM karma / kathaM tatsAdhyaM / tasyAH sAdhanaM bhavitumarhati ? / tatredamucyate nirvatya kArakaM naiva kriyA tasya hi sAdhikA / vikAryamapyabhAvena viruddha naiva kArakam // 1 // prApyatvAt pUrvikA'vasthA na sA karma budhairmatA / prApyA'vasthA kriyA sAdhyA sAdhyatvAtsAdhanaM nahi // 2 // ... .. bhadraGkarodayA tIti zeSaH / tatsAdhyamiti / kriyayA sAdhyamityarthaH / ahaMtIti kAyA naivA'hatItyarthaH / anyonyAzrayApatteriti bhAvaH / / nirvartyamiti / nirvayaM vikAryamapyabhAvena, kriyAtaH pUrvamiti zeSaH / apizcA'rthe / naiva kArakam / sAdhanamityarthaH / sAdhanaM kArakamityabhimAnaH / kriyAtaH pUrvamabhAve hetumAha-kriyetyAdi / yaddhi yasya sAdhakaM na tatpUrva tatsambhavaH, sata: sAdhanA'yogAdityAzayaH / nanu yasya kriyA sAdhikA tanna kArakamiti kuta iti cettatrAha-viruddhamityAdi / sAdhya kArakaM caikameveti viruddha mityatI naiva kaarkmityaashyH| prApyatvAditi / bhane setyukteti labhyate / sAdhanaM nahIti / sAdhyatvasAdhanatvayo - 1 sAdhyamityasyA'ye " tasyA" ityataH pUrvam-' yataH kriyAtaH pUrva kriyAkRtavikArA'bhAve na vikAryam / tasyaivA'sambhavAt / viruddhatvena na kArakam / tasyAH sAdhanaM bhavituM nAhatI ' tyadhiko ga* pAThaH / . Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodAkhyavivRtisahitA anayoH ( zlokayo) rayamarthaH-yadasAvu / tpadyate tannivaya'm / tasya 2 ca kriyAkRta evA''tmalA 3 bha iti pUrva tasyA'sattvam / asatazca 4 kathaM kArakatvam ? / atrocyeta 5-kriyAto labdhAtmasattvaM pazcAt kriyAM prati sAdhanaM 6 bhaviSyati / tathA 7 coktam AtmalAbhe hi bhAvAnAM kAraNA'pekSitA bhavet / labdhAtmanAM svakAryeSu pravRttiH svayameva hi // 1 // .. viSamo'ya 8 mupanyAsaH / yatra hi kAraNA (ntarA 9) dutpadyate, (utpadya 10 pazcAttena ) kAryAntaraM kriyate tatraiva / mucyate / atra tu tasyA eva kArakamityekaviSayatvenA'yuktam / tathAhi-kriyAdhInaM karma, karmAdhInA kriyeti kamI'bhAve kriyA nAsti kriyA'bhAve ca 12karma bhadrakarodayA . . virodhAditi bhAvaH / AtmalAbha iti / utpattAvisyarthaH / mayamA. zaya:- bhalkura bhAramalAme bIjamapekSate / labdhAtmA ca sa svakAryeSu bIjeSu svayameva pravartate / kArakamAtmalAbhe kriyAmapekSate / landhAtma ca kriyAsu pravartata iti na sAdhyasvasAdhanasvayo virodha iti / tadeta. davicAritA'bhidhAnamityAha-viSama ityAdi / ayuktamiti / etatkArikAsthasya viruddha mi ' svasva gyAlyAnam / , 'sadu' ga0 / 2 'thA' ka0 / 3 'vAsya lA! ka. / 5 'tvAcca' ka0 / 5 'tathAsati kriyAmupalabhyA' kA / 6 'kArakaM bhavati / ga0 / 7 'yayo' ga0 / 8 'yosya' / 9-10 () etadantargataH pAThaH ka. pulake nAsti / " 'da maa| 12 :na kati daze k.| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakaparIkSA nAstIti dvayorapyabhAvaH / itaretarAzrayatvaM ca - karma kriyAmapekSate kriyA ca karmeti / vikAryaprApyayorapi vikAryaprApyarUpatA (kriyAsAdhyA '), sAdhyarUpatvA 2 tsAdhanaM nahi / tadevaM trividhe'pi karmaNi kArakatvamanupa 3 pannamiti / ___atrocyate-kartuH, kriyayA yadAptumutpAdayituM vikArayitu / prAptuM veSTatamaM tatkarmeti / trividhe'pi karmaNi svagatavyApAro'sti, sadapekSayA karmaNaH 5 kArakatvamaviruddham / tathA ca yadu 6 tpadyate tadutpAdyate (iti * ) utpattikriyAkartRbhUtasya karmabhAvaH / tathA moktamsvavyApAreSu kartRtvaM sarvatravA'sti kArake / . bhadrakarodayA sAdhyarUpatvAditi / tasyAH sAdhyaM tasyAH eva sAdhanaM nahItyarthaH / apekSAbhedena sAdhyavasAdhanasvayoH samAvezasya prAguktatvAditi bodhyam / yadAptumiti / bhAptamityasyaiva vyAkhyAnamutpAdayitumityAdIti bodhyam / yaddhbuspAyate vikAryate prApyate ca tatsarva kriyayA''pyata eveti nitya rikArya prApaMkripayA''ptumitamamiti bhAvaH / svavyApAreSviti / mukhya lavanAdikriyAsiddhau sveSAM vAsyAdInAM ve 1 () etadantarmataH pAThaH ka0 pustake nAsti / 2 'sAdhyatvAt ' ka. / 3.mupA0 / 4 (vikAra - prApayituM veSTa' iti ka0 / 5 'Ni' ka0 / 6 'yattAvadu' ka0 / 7 ka. pustake nAsti / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavivRtisahitA vyApArabhedAspekSAyAM karaNatvAdisambhavaH // 1 // evaM ca ' kaTaM karotI ' 1 tyasyA'yamarthaH - kaTamutpadyamAnamutpA dayatIti / tathA coktam karoti kriyamANena na kazcit karmaNA vinA / bhavatyarthasya yaH karttI karoteH 2 karma jAyate // 1 // ( kaTo 3 bhavatyutpadyate ) bhavaterutpattivacanAt kaTamutpadyamAnaM 4 karotItyarthaH / tena bhavatyarthasya kartuH karoteH 5 karmatA / yadyayaM kaTo'nutpattidharmI syAttadA na ( taM 7 ) devadattaH kartuM zaknuyAt 8 / yathoktam-- nityaM 9 na bhavanaM yasya yasya vA nityabhUtatA / ma tayoH kriyamANatvaM khapuSpAkAzayoriva // 1 // bhadrakarodayA vyApArAH saMyogAdayasteSu tadviSaya ityarthaH / kartRtvamiti / vyApArAzrayasvAditi bhAvaH | vyApArabhedeti / vyApAravizeSetyarthaH / lavanAdimukhyadhyApArApekSAyAmityarthaH / kriyamANeneti / utpadyamAnenetyarthaH / bhata evA'gre vyAkhyAsyate - " yadyayaM kaTo'nutpattidharma / syAdi " tyAdineti bodhyam / nityamiti / kadApItyarthaH / bhavanamiti / utpadyamAnatetyarthaH / nityaM yadbhUtaM pRthivyAdyanyatamaM tadbhAvo nityabhUtatA / nityatvamiti yAvat / < 9 kaTaM karoti, tasyArtha ' iti ka0 / 2 ' ti nAsti / 109 , , ka0 / 3 ka0 " 4 kaTa utpadyamAnaH, tamutpAdayatItyarthaH ' iti ka0 yadi ' ka0 / 7 ka0 pustake nAsti / 9 'nityatvabhAvanAyAyasyA'stye ' iti ka0 / 8 8 ka0 iti ka0 / 15 6 pustake 5 ' ti ( > zaktaH' Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 kArakaparIkSA 4 avazyaM ca 1 karmaNaH svagatakriyAkRtaM kartRtvamaGgIkarttavyameva 2 / anyathA karmavatsUtravidhAnamanupapannArthaM syAt / tathAhi - tena karmaNa: kartRbhUtasya karmavadbhAvo vidhIyate / yadi ca karmaNaH svagatA kriyA na syAt tadA kriyArahitaH kathaM 5 kattI syAt ? | kartRtvAbhAve 6 ca tasya karmavadbhAvavidhAnamanupapannaM syAt / tasmAt karmavadbhAvavidhAnAdavasIyate - ' 'sti karmaNo'vayavakriyeti / vikAryaprApyayorapi -- yo vikAryate sa vikRto bhavati yazca prApyate sa prAptisahita 7 iti, tayorapi svagatakriyApekSayA kArakatvamaviruddhamiti siddhaM karmaNaH kArakatvamiti vicAritA dvitIyA // 2 // bhadraGkarodayA " 6 khapuSpasya nityaM na bhavanam AkAzasya ca nityabhUtateti bodhyam / anyatheti / karmaNaH svagatakriyAkRtakartRtvA'svIkAra ityarthaH / karmavaditi / 'karmakarmaNA tulyakriya iti pA0 sUtram / karma kiye kA karmakriye' iti si0 he0 sUtram / bhAvayannAha - tatha, hItyAdinA / karmaNastaNDulAdeH saukry| tizayAdinA tadgatakriyAyA eva pacAdidhAtvarthatayA vivakSaNAttadAzrayasya kartRbhUtasyetyAzayaH / kathamiti kAkvA naiva syAdityarthaH / kriyAzrayasyaiva kartRtvAditi bodhyam / aviruddhamiti / ekakriyApekSayaivaikatra sAdhyatvasAdhanatvayorvirodhAt atra ca svagatakriyApekSayA kArakatvaM mukhya kriyApekSayA ca sAdhanatvamityavirodha iti " - * 1 ka0 pustake nAsti / 2 'maGgIkaraNIya' iti ga0 / 3 ' vidhAna ' ka0 nAsti / 4 naM ga0 / 5 ' kattI na syAt ' ka0 / 6 7 ' ptiM sahate' iti ka0 / 8 ' iti ' , 'karturabhAve tasya ' ka0 / ka0 nAsti ! Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodAkhyavivRtisahitA tRtIyedAnImavasaraprAptA vicAryate-kA punariyaM tRtIyA ?, 'TAbhyAm bhis' iti / tasyAH punaridaM 1 lakSaNam-kartRkaraNayostRtIye' ti (pA0 ) ( " hetukartRkaraNetthambhUtalakSaNe" iti si0 he0) asyAyamarthaH-kartari karaNe ca kArake tRtIyA vibhaktirbhavati 2 / athA'tra kaH katI ? svatantraHkatI ' / ( kimidaM svAtantryam ?, prAdhAnyami 3 ti amaH) / tathA ca vRttikAraH-aguNabhUto 4 yo'rthaH kriyAsiddhau prAdhAnyena vivakSitaH ( sa ca 5 pradhAnakarteti ' ) / nanu sAmagyadhInA hi kriyAsiddhiH, ekasyA apyabhAve na bhavati 6 / tatazca sarveSAmeva kArakANAM kriyAsiddhAvanvayavyatirekAbhyAM 7 tulyatvAt kathamekasya prAdhAnyamitarasya 8 guNIbhAva ? iti / ucyate bhadrakarodayA 'viruddhaM naiva kArakami' tyAdi samAhitamiti / aguNabhUta iti / asyaiva vyAkhyAnaM kriyAsiddhAvityAdiriti bodhyam / / anyathA guNIbhUtatvAt prayojyasya prayojakasannidhAne kartRtvaM na syAt / kriyAsiddhau prAdhAnyena tu prayojyo'pi vivakSita iti tasyA'pi kartRtvam / taduktaM bhASye-"prayojakavyApAre satyapi svArthadarzanAdicchAyAM satyAM karotI" tyAdi vistareNopapAdita kArakavivaraNabhadraGkarodayAyAmiti tatraiva draSTavyam / pradhAnakarteti / pradhAnatvAtkarttatyarthaH / sAmAnyataH kartuH prastutatvAt , kartuH pradhAnagauNabhedA'bhAvAcceti bodhyam / anvayavyatirekAbhyAmiti / 1 'tallakSaNaM cedam ' ka0 / 2 'ktiH syAtU ' ka0 / 3 () ka. nAsti / 4 'yo'guNarUpo'rtha ' iti ka0 / 5 () ka0 nAsti / 6 'siddhayati ' ka / 7 'yostulya ' iti k0| 8 'tu gauNI' iti ka. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakaparIkSA karaNAdInAM kriyAsiddhau kartRniyuktAnAmeva 1 kI pravRttiH, tu ra svasAmarthyenaiva kriyAsiddhau pravartate / tenA'sya 3 prAdhAnyam , tadadhIna4. pravRttitvAtkaraNAdInAM guNIbhAva iti / / yadyevaM devadatto'sti vidyate 5 vetyAdau devadattasya kartRsaMjJA na syAt 5, tatprayojyAnAM 7 karaNAdInAmabhAvAt 8 / ihaiva syAtdevadattaH kASThaiH sthAlyAmo 9 danaM pacatIti / tatazcA'vyApakaM lakSaNaM syAt / tasmAdanyathA prAdhAnyaM pratividhIyate-dhAtUkta 10 kriyAvattvaM prAdhAnyam / yadIyo 11 vyApAro dhAtunocyate sa ca 12 pradhAnakarteti / tathA coktam--- bhadrakarodayA sAmagryadhInetyAdinA'nvayavyatireko bhAvitAviti bodhyam / evamiti / prAdhAnyasya kartRtva ityarthaH / karaNAdInAmabhAvAditi / ayaMbhAvaH - prAdhAnyasya sanirUpakatvAttanirUpakANAM karaNAdInAM gauNAnAmabhAve prAdhAnyamapi na kasyA'pIti tAdRzasthale devadatto'stItyAdau kartR. saMjJA na prApnotIti / avyApakamiti / lakSaNasyA'dhyAtirityarthaH / lakSye lakSANA'gamanAditi bodhyam / anyatheti / pUrvaniruktavailakSaNye. netyarthaH / pratividhIyate-nirucyate / dhAtUktetyAdi vivRNvanAha-yadIya 1 'nAMpra' ka0 / 2 'tu' ka0 naasti| 3 tena tasya ' iti ka0 / 4 'pra' iti ka0 nAsti / 5 'vettItyA' iti ga0 / / 6 'siddhayati' ka0 / bhavati ga0 / 7 'jakA' k0| 8 - 'sambhavAtU ' ga0 / 9 'svalpamo' ka0 / 10 'dhAtvantarakriyA tvapradhAnA' / iti ka0 / 11 'yo ka0 / 12 "tatpradhAnavyApArAzrayaH kartati' ka. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavivRtisahitA dhAtunoktakriye nityaM kArake kartRteSyate / sarveSAmeva bhAvAnAM vidyate kartRlakSaNam // 1 // iti / nanu yatpradhAnaM 2 tadutkRSTameveti kartuH karaNasaMjJayA bhavi - 3 taMvyam / ekasaMjJA'dhikAre saMjJAdvayaM na 4 bhaviSyatIti cet, na 5 / krameNa syAt / taduktam 113 bhadrakarodayA iti / dhAtuneti / tathA ca prakRtadhAtUpAttavyApArAzrayaH kartteti niSkarSaH / ta eva kArakANAM sarveSAmeva yatkiJcidhAtUktakriyAvattve'pi na kSatiH / sa ca tAdRzaH pradhAnameveti pradhAnakartetyuktamiti bodhyam / evaJca devadatto'stItyAdAvuktaprAdhAnye'vivAdAddevadattAdeH kartRtvaM samAhitam / 6 kaDArA: * utkRSTameveti / sAdhakatamamityarthaH / bhAvyamiti / ' sAdhakatamaM karaNamitisUtrAdityAzayaH / ekasaMjJA'dhikAra ityAdi / ayaMbhAvaH - ' bhA kaDArAdekA saMjJA' iti pA0 sUtram / kaDArapadaghaTitasUtrAt karmadhAraye ' ityataH prAgekasyaikaiva saMjJA jJeyA yA parA'navakAzA ceti tadarthaH / kArakaprakaraNaM cAsskaDArIyam / evaJcakasyaikaiva saMjJA na saMjJAdvayamiti / krameNeti / paryAyeNetyarthaH / na tu paurvAparyeNa / pUrva pravRttasaMjJAbalena jAtApA vibhakteH pazcAdbhAvinA saMjJAsahasreNA'pyanunmUlanIyasvAt phalAbhAvAdeva pazcAtsaMjJAntarasyA'pravRtteH saMjJAyAH phalavatvaniya mAt / tasmAdubhayoH prAptisattvAd yugapadAkaDArIyatvAtpaurvAparyeNa ca phalA , 1 'yA' ga0 / 4 ' na' ga0 nAsti | 8 ' yat ' ka0 nAsti / 5 ' na' ka0 nAsti / 3 : ' bhAvyam ' ka0 / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 utkRSTaM karaNaM cA''Du 1 stathA kartuH svatantratAm 2 | utkRSTasya svatantrasya vizeSo vada kIdRzaH 1 // 1 // ' kIdRzo vizeSa ' iti 3 pratyavamRzya 4 vadeti kriyAsambandhe kriyamANe vizeSAd 5 dvitIyA na bhavati 6 / samudAyasya 7 karma - tvAt / samudAyazca vAkyam / na ca vAkyAd vibhaktirbhavati, tasyA'prAtipAdikatvAt / bhadrakarodayA bhAvAtpravRtyabhAve'pi prAptibalAt paryAyeNa saMjJAdvayApateH / na caivaM karaNatvAdeva tRtIyAsiddhau ' kartRkaraNayostRtIye' tyanukte karttari tRtIyA - vidhAnAnupapatyA karturna karaNatvamiti jJApyata iti vAcyam / anukte karttari tRtIyaiveti niyamArthatayA tatsArthakyAditi / kAraka parIkSA (f ( nanu zloke ' vizeSo bada kIdRza' ityasaGgatam / vadatikriyA - janyaphalAzrayatayA vizeSapadAd dvitIyAyA aucityAdityAzaGkAM samAdadhadAha kIdRza ityAdinA / vizeSAditi / vizeSapadAdityarthaH / tasyA'prAtipadikatvAditi / kRttaddhitasamAsAce " ti samAsagrahaNakRtaniyamena vAkyasya vyAvarttanAt / adhAtuvibhaktivAkyamarthavannAma' iti si0 he0 vAkyaparyudAsAcceti bhAvaH / na ca ' kaTo'pi karma bhImAdayo'pIti bhASyAnusAreNa pratyekaM karmatayA vAkyasya nAmasaMjJA'bhAve'pi pratyekaM nAmasaMjJAyAM dvitIyA durbaraiveti vAcyam / vizeSasyA'dhyAhRtA'stikriyAnva'tA' ka0 / 3 ito'gre ' vada iti vimRzya pratyavamRSTa: sanniti ga0 / 5 ' vizeSA ' syADaka' ga0 / , 1 'ha' ga' / 2 vadeti ka0 ka0 / 6 pATha: / 4 " 6 syAt ' ka0 / 7 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavivRtisahitA atrocyate--- yadi nAma karaNamutkRSTaM tathApi pradhAnaM na bhavati, tadvyApArasya 1 dhAtunA'nabhidhAnAt / yadA ca karaNavyApAra eva dhAtunocyate tadA tasya 2 prAdhAnyAtkartRtvameva na karaNatvam , yathA"sadhvasizchinattI 3 ' ti nirUpitaH katI / ___ ( karaNamidAnI 1 nirUpyate / ) atha (kiM 2 ) karaNam ?'sAdhakatamaM karaNam ' (pA, si0 he.) kriyAsiddhau yatprakRSTopakArakatvena vivakSitaM tatsAdhakatamaM (karaNam 3 / ) tadetadapezalaM 4 zIla. zAlinAM manasi pratibhAsate / tathAhi-samagyadhInA (hi 5) bhadrakarodayA yenetarArthe nirAkAGkSatvena vadatikriyAyAmananvayAkarmatvA'bhAvAdvitIyAyA anavasarAt / anabhidhAnAditi / nanu kartuHkaraNasaMjJA''pAditA, parihatA ca karaNasya kartRsaMjJetyanyad bhuktamanyadvAntamiti cet / mApAtata evaM prati. bhAti / vastutastu utkRSTa pradhAnaM na bhavatItyuktyA utkarSaprAdhAnyayormeda. pradarzanamukhena kartuH karaNasaMjJA'pi parihatva / yathA hi karaNasya prAdhAnyA'bhAvAna kartRsaMjJA / tathA karturapyurakarSA'bhAvAma karaNasaMjJA / utka. pazca tadvyApArA'vyavadhAnena kriyApariniSpAdakatvena vivakSitatvam , tacca na karmuriti dik / tadetaditi / ekasya prakRSTopakArakatvena vivakSitatvamityarthaH / apezalamamanojJam / zIlazAlinAM dAkSiNyavatAm , sarvatra kArakeSu samamA1 tadyayorasye ' ti ka0 / 2 'tasyaiva' ga0 / 3 'sAdhunA chinnam / ana chinattinirUpitaH karteti k0| 1-2-3-5-8 () ga. nAsti / 4 tadetatpezalazIlazAlinAM manasi na pratibhAsate' iti k0| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakaparIkSA kriyAsiddhirekasyA'pyabhAve 6 na bhavati / tadekasyA 7 manekasAdhanasAdhyAyAM (kriyAyAM 8) ko'syA'tizayo yena karaNaM sAdhakatama syAnnA'nyAni 9 ? / ucyate 1.yadi nAma karaNasyA'tizayo 11 nAsti, tathAvivakSitatvAd bhaviSyati / kiM sato vivakSA'thA'sataH ? / yadi 12 sato vivakSA, tadA prakarSasya sattvaM pradarzyatAm 13 / asato vivakSAyAmA'saMsparzitvaM zabdasya syAt / vivakSAta evA'tizayasambandhasiddhiriti cet , na / bhadrakarodayA vAnAmityarthaH / atizaya iti / prakarSa ityarthaH / tathAvivakSitatvA. diti / prakRSTopakArakatvena vivakSitatvAdityarthaH / sata iti / prakarSasyeti zeSaH / pradaryatAmiti / prakarSoM'stItyupapAdyatAmityarthaH / sAmaadhInetyAdayuktarItyA utra prakarSoM nAstyeveti hRdayam / arthA'saMsparzitvamiti / yo'tizayo'rtho vivakSitastatsambandha eva zabdasya nAsti, karaNapadavAcyatveneSTe padArthe vivakSitasyA'rthasyAtizayarUpadharmasyA'satvAt / na. yaman sambandhamati / tadevamatizayaviziSTo'rthaH karaNapadapratipAyo na syAditi bhAvaH / nanvasato'rthasya vivakSayA siddhiriSTA cet , tadupa 6 kiyA' ityanaMtaraM 'siddhiH' ityataHprAkcA'sti, tathapi vivakSitatvAd bhaviSyati, kiM sato'' ityadhikaH ka. pAThaH / 7 'tadasyA' iti ka0 / 9 'syAditi ka0 / 10 'atrocyate / ka0 / 11 'karaNasyA'sti / ka0 / 12 'tatra yadi ' ka0 / 13 'daryatAm ' ka0 / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodAkhyavivRtisahitA evaM hi vandhyAyA api sutena sambandhaH syAt / kiJca vivakSAzabdo( 'yaM / ) vakturicchAyAM vartate / icchA ca puruSasya padArthA'nurodhinI na ( tu 2 ) puruSecchA'nu 3 rodhI padArthaH / yaduktam 4.. " utkRSTaM 5 naiva karaNamanyaistulyatvadarzanAt / prakarSamitthambhUtasya vadetko'tra 6 hyabAliza" // 1 // iti / __ bhadrakarodayA pattaye tAdRzA'rthasambandho'pi vivakSayaiveSTavya eveti manasikRsvA''ha-vivakSAta evetyAdi / nanu vandhyAderasatA'pyarthena sutAdinA bauddho'bhipreta eva sambandhaH, bhanyathA'sAmarthyAsamAsA'bhAvAt " eSa vandhyAsuto yAti khapuSpakRtazekharaH / kUrmakSIracaye snAtaH zazazRGgadhanurdharaH" // 1 // ityAdyukti nai sambhavedityaparitoSAdAha-kizcetyAdinA / padArtha iti / tatazca sataH sambaddhasyaiva cA'rthasya vivakSA sambhavati na svasataH sato vA'sambaddhasya / evaJcA'sato'sambaddhasya ca prakarSasya vivakSA'sambhavAskaraNasya sa sudurlabha iti bhaavH| tatra prAcaH samvAdamAha-utkRSTamityAdinA / 1-2 () ka0 nAsti / 3 'SA'nu' ka0 / 4 'taduktam / ka. ' 5 'utkRSTaM karaNaM naivA'nyaistu tulyadarzanAt / kanaM necchAmabhAvasya' iti ka0 / 6 "kohi kuryAdabAlizaH' iti ka0 / 7 ko vadediha bAlizaH" iti ma0 / 16 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 kArakaparIkSA satyam / / karaNaprayojakatva 2 lakSaNaH 3 kartRvyApAra iti karaNati 4 rohitaH 5 kI kriyAsiddhau vyApipati / karaNaM punaravyavadhAnena kriyAM nivartayati / avyavadhAnena kriyAnivartakatvamati 6 zayaH karaNasyeti sAdhito'tizayaH karaNasya / ya " duktam kriyAyAH pariniSpatti ryadvyApArAdanantaram / vivakSyate yadA yatra 8 karaNaM tattadA smRtam // 1 // ( evaM ca 9 sata eva prakarSasya vivakSA nA'sataH, avyavadhAnena kriyAnivartakatvasya vidyamAnatvAt / nanu yadi karaNavyavahitaH katI kriyAyAM vyApriyate tadA kathamasau pradhAnam / ucyate-tadadhInavRttikatvAtkaraNasya / nA'styeva tatkaraNaM yatkarbadhInatvaM ) nA'pekSate 10 / ataH parA''yattavRttitvAt bhadrakarodayA karaNaprayojakatvalakSaNa iti / taduktam=" niyoktA paratantrANAM sa katI nAma kArakami" ti dhyeyam / karaNatirohita iti / karaNavyavahita ityarthaH / kathamasau pradhAnamiti / avyavadhAnena kriyAnirvartakatvaM 1 'atrocyate' k0| 2 'kasattva' ka0 / 3 'Naka' ka0 / 4 "NAti ' ka0 / 5 'takartA' ka0 / 6 'katva' ityato'gre ' yaduktamityataH prAk 'mityAyAtami ' tyeva pAThaH ka0 pustake / 7 'ta' ka0 / 8 'tatra karaNatvaM tadA' iti ga0 / 9 ( ) etadantargataH pATha ka0 pustake nAsti / 10 'vivakSyate' ka0 / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavivRtisahitA karaNamapradhAnam / katA vitaranirapekSaH svasAmarthyena pravartata iti (pradhAnam 1) / dhAtukta 2 kriyAvatvAcca kartuH prAdhAnyam / nahi karaNakriyA dhAtunopAdIyate / yadA copAdIyate tadA karaNaM karta bhavet / ( yathA 3 ) sAdhvasizchinatti / taduktaM maNDana mizreNa karaNaM khalu sarvatra kartRvyApAragocaraH 5 / tirodadhAti katAraM prAdhAnyaM tannibandhanam // 1 // nirUpitaM karaNam / vicAritA 6 tRtIyA // 2 // idAnIM 7 caturthI nirUpyate / kA punariyaM caturthI ? ' bhyAm bhyas' iti / tasyA hyuktameta 8 lakSaNam-' caturthI sampradAne' (pA0) iti / kiM 9 tatsampradAnam ?--' karmaNA yamabhipreti tat bhadraGkarodayA hi prAdhAnyam , taccoktarItyA na karturityabhimAnaH / dhAtUkteti / asya prakRtetyAdiH / upAdIyate iti / ucyate ityarthaH / kartRvyApAragocara iti / kartRprayojya ityarthaH / tirodadhAti vyavadadhAti / prAdhAnyamiti / karturiti labhyate, sAmIpyAt / 1 ka. nAsti / 'prAdhAnyam ' ga0 / 2 'pradhAnadhAtUpAttakriyatvAcca / ka0 / 3 ka0 nAsti / 4 'madana' ka0 / 5 'ram' ka0 , 6 ata:karaNe nirUpitA' ka0 / 7 'idAnImavasaraprAptaM caturthInirUpaNam' ga0 / 8 ' punarida' ga0 / 9 'punaridaM' ka0 / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. kArakaparIkSA (kArakaM ) sampradAnam (pA0) (" kamA'bhipreyaH sampradAnam / " si0 he0')| (asyA'yamarthaH 1-karmaNA karaNabhUtena kA yamarthamabhipreti tatsampradAnam / ) tacca 2 trividham / (prerakam , 3 anumantRkam , anirAkartRkaM ca / tatra ) prerakaM yathA-brahmaNAya gAM dadAti / sa (brAhmaNo 4) hi pUrva mahyaM (gAM 5) dehIti prerayatIti 6 (sa 7) tena (prerito 8) dadAti / anumantR( kaM 9) yathAupAdhyAyAya gAM dadAti / upAdhyAyo hi na pUrva gAM prArthitavAn / atha (ca 10) dIyamAnAM 11 gAmanumanyate-' bhadraM kRtami' ti / anirAkata (kaM 12) yathA-devAya 13 baliM datte / nA'tra devaH 14 prArthayate nA'pyanumanyate / ya 15 duktam --- tyAgAjhaM 16 karmaNA vyAptaM prerakaM cA'numantR ca 17 / anirAkartR cetyuktaM sampradAnaM tridhA 18 punaH // 1 // anvarthasaMjJAvijJAnAt samyak prakarSeNa dIyate yasmai tat sampradAnam / (tadedamasamaJjasam ,19 dAnA'sambhavAt / ) tathAhi 1 () etadantargataH pAThaH ka. nAsti / 2 'tattredhA' ga. 3 ()) etadantargataH pATho ga0 naasti| 4 ka0 nAsti / 5 ka0 nAsti / 6 'ti' ka. / 7 ka0 nAsti / 8 ka. nAsti / 9 ga. nAsti / 10 ka0 nAsti / 11 'nagA' ga0 / 12 ga0 nAsti / 13 'AdityAya puSpaM dadAti' ka0 / 14 'AdityaH, ka0 / 15 'ta' k0| 16 'tyAgakarmaNyabhivyApya' ka0 / 17 'pA' k0| 18 'prakIrtitam ' k0| 19 () etadantargata pAThaH ka0 nAsti / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavitisahitA dAnaM nAma svasvAsvaparityAgaH / parasvatvApAdanaM ceti / tatra kiM svasvattve vidyamAne parasvattvamApAdyate, (asati 3 kA / ): sati / cet , tanna / svasvasvaparasvatvayo virodhAt / svasvasvaM parityajya parasvattvamApAdayatIti cet , (n| 5) yat kila yena parityaktaM tattadIyaM 6 na bhavati / ata audAsInyAtkathaM parasvatvamApAdayitumutsahate ? / taduktam " svasvatve vidyamAne tu parasvatvaM na vidyate / tyajyate 7 sampradAnaM cedaudAsInyAnna siddhayati" // 1 // atrocyate-svasvastvaparityAgopakramaH parasvatvA''pAdanaparyavasAnaH samudA (yo dadAtyarthaH 8) / svasvattvaM parityajan parasvatvamApAdayatIti yo'rthaH sa eva dadAtizabdasya / yadi 9 svasvatvaparityAgamAtraM , bhadrakarodayA . audAsInyAditi / ayaMbhAvaH-iha kiJcidvastu svakIya kinci. sparakIyaM kiJciccodAsInamiti tridhA vastusthitiH / evaM ca yatra svasvatvaM tatra na parasvatvamiti svasvatve parityakte tadudAsInam / tasmiMzca na parasvatvamApAdayituM zakyam / nahi yanna svaM tatkasmaiciyamiti / siddhayatIti / tyajyate ityatra svasvattvamityarthabalAdvibhaktivipariNAmena samba 1 'gara' ka0 / 2 ka0 nAsti / 3 ka0 nAsti / 4 'atha vidyamAne tAvanna sambhavati' ka0 / 5 ka. nAsti , / 6 'tadeva yanna' ka0 / 7 'parityajya sampradAnamau' iti ka0 / 8 'dAyArtha' ka0 / 9 yadItyanantaraM 'na punaH' ityadhikaH ka0 / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 kArakaparIkSA parasvattvA''pAdanamAtraM vA dadAtya 1 rthaH syA 2 ttadokta 3 doSaH / yadA punaH samudAyo dadAtyartha " stadA na kiJcid duSyatIti sarvamanavadyam / iti caturthI vicAritA 5 / idAnI 6 paJcamI nirUpyate / kA punariyaM paJcamI ? " GasibhyAm bhyas" iti paJcamI / tasyAH punaretallakSaNam-" apAdAne paJcamI" (pA.) ti / (paJcamyapAdAne si0 he.) apAdAne kArake pazcamI bhavati ) / kiM punaretadapA 8 dAnam ? " dhruvamapAye'pAdAnam " (pA0) (" apAye'vadhirapAdAnam " si0 he0)| asyA'yamarthaH-(dhruvaM 9 yadapAyayuktam apAye ) sAdhye yadavadhibhUtaM tatkArakamapAdAnasaMjJaM bhavati / yadi ( ca 10 ) dhruvamacalaM 11 ( yat 12 ) tadapAdAnam / evaM bhadrakarodayA dhyate / tatazca-svasvasvaM tyajyate cedIdAsInyAtsampradAnaM na siddhayatItyanvayaH / na kizciduSyatIti / svasvatvayAgaparasvatvApAdanayoH paurvAparya eva madhye audAsInyAd dadAtehaktaprakAreNaikAMzamAtrA'rthakatve vA dAnA'sambhavaH / samudAyArthatve tu yogapadyamiti na kazciddoSa ityAzayaH / atratyo vizeSo 1 'ta.tya' g0| 2 'syAt / ka. naasti| 3 'tadasmokta' ka0 / 1 'tItya' ga0 / 5 ' caturthI samAptA' ga0 / 6 'atha paJcamI' g0| 7-9-14-24 () etadantargataH pAThaH ga0 nAsti / 8 'narapA' g0| 10-12 () etadantargataH pAThaH ka0 nAsti / 11 'calitaM' ka0 | Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavivRtisahitA 123 tarhi 'dhAvato'zvAtpatito devadatta (itya 13) trA'pAdAnasaMjJA na syAd (dhAvato' 14) zvasyA'dhruvatvAt / atrocyate 15-apAyaviSayaM yadavicalatvam 16=apAyayukta 10 gacchatyagamanaM 18 patatyapatanaM 19 tadiha dhruva (tva 20) m / taccA'zvasya 21 vidyata eva / tathAhi-devadatte patati satyadho na patati / yadi cA'zvaH patettadA'zvadevadattau patitAviti syAt / tasmAd devadatte patatyapatanaM (tatpAte 22 nA'nupravezo)s. zvasyA'sti ( ityaudAsInyameva 23 / ) (tena praveyA'zvAdInAmeva 24 kriyAyA dhruvatvam / ) taduktam " apAye yadudAsInaM calaM vA yadi vA'calam / dhruvamevA'tadAvezAtta 25 dapAdAnamucyate // 1 // patato 62 dhruva evA'zvo yasmAdazvAtpatatyasau 27 / tasyA 28 'pyazvasya patane kuDyAdi dharuvamucyate // 2 // ___ bhadrakarodayA vicAraH kArakavivaraNabhadrakarodayAto'vagantavyaH / atadAvezAditi / bhapAyajanakakriyA'nAzrayatvAdityarthaH / 13-14 'so'tra' ka0 / 15 'ucyate' ka0 / 16 'calita' k0| 17 'kta' k0| 18 'chad' k0| 19 'tpt'k0| 2. 'va' ka0 nAsti / 21 'tva' ka0 / 22 etadantargataH pAThaH ka0 nAsti / 23 () etadantargataH pAThaH ka0 ga0 nAsti / aucityAd yojitam / 25 () etadantargataH pATho ga0 naasti| 25 'dapAdAnaM prakIrtitam ' g.| 26 'patite dhruvamevA'zvo' ga0 / 27 'sAnu' g0| 28 'eSa pAdaH ga* nasti / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 kArakaparIkSA - - rA tasya 1 pAtavivakSAyAM jAyate 2 kArakAntaram / " yadyevamapasarato meSAnmeSo'pasaratIti dvayorapyapasaraNena sambandhA3. skathamekasya dhruvatvam ? / ucyate-Azraya 4 bhedenA'pasaraNaM bhidyate / tatra yadekasyA'pasaraNaM tatretarasyA 5 'nanupravezA 6 prakRte dhruvatvameva / ' yadi punaranupravezaH syAttadA 'meSAvapasarata' iti syAt / tadayamarthaH-apAye-vizleSe sAdhye tatsAdhanabhUtAsu * kriyAsu yadrudAsInaM yannA'nu 9 pravizati caladvA'caladvA bhavati taddhvamevA'tadAvezAt=( kriyAyAmanaMnupravezAt 10 / ) . bhadrakarodayA kArakAntaramiti / 'kujyaM patatI' tyAdau kuDyAdeH pAtavivakSAyAmapAyajanaka. kriyAzrayasvAttasya nA'pAdAmavaM kintu kartRtvAdikamevetyAzayaH / kukhyAtpatato'zvAtpatatItyAdau tu pradhAnadevadattAdipAtakriyAnimittasyApAdanasvasyaiva prAdhAnyam / ata evoktaM calaM vA yadi vA'calamiti / tadanurodhApaJcamyeveti bodhyam / tadayamartha iti / 'apAye yadudAsInami' tyAdipayasyeti bodhyam / yannA'nupravizatIti / kriyAjanyaphalAzrayo na bhavatItyarthaH / - 1 'azva' ka0 / 2 'jAtaM ' ka0 / 3 'datvA' ka0 / 5 'meSa ' ka0 / 5. sthanAnu' k0| 6 'za' k0| 7 'stu' k0| 8 'stadyayu' k.| 'vaa'nupr| k0| 10 () etadargata; pATho ga. nAsti / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodAkhyavivRtisahitA 125 nanu yadi kriyAyAmudAsInaM dhruvaM / na( 2 tarhi) kArakam / kAraka hi ghaTanAtmakaM( bhavati 3 / ) na co 4 dAsInaM ghaTate / (ghaTate 5) cetkathamudAsInam ? / tasmAtkArakA'dhikAre kArakasyA'pAdAnasaMjJA vidhIyamAnA dhruvasyA 6'kArakatvAnna 7 siddhayati / ( yathoktam 8 " dhruvaM na kArakaM manye nopakAragato yataH / apAyA''dhArabhUto'sau kriyeti ca na kthyte")| ucyate -- sarvakArakANAM svagatakriyAdvAreNaiva pradhAnakriyAyA bhadrakarodayA / kriyAyAmudAsInamiti / kriyAsiddhAvudAsInamityarthaH / niyA. pAratvamaudAsInyamityabhimAnaH / ghaTanAtmakamiti / sanyApAra ityarthaH / kathamiti / kAkvA nodAsInamityarthaH / niyApArasvA'bhAvAditi bhAvaH / tasmAditi / niApAravAdityarthaH / nopakAragata iti / kriyAsiddhI nopakaroti-na savyApAra ityarthaH / nanu tarhi kIdRzaM dhruvamityAkAkSAyAmAha-apAyetyAdi / apAyA''dhAratAmAtraM dhruvasyetyarthaH / kathyate iti / apAyA''dhAratA ca kriyetyevaM na kathyate dhyapadizyate / ghaTanaM hi kriyeti prAksUcitatvAt / evaM ca nirvyApAravAna dhruvaM kArakamisyAzayaH / 1 'taddhRvaM' k0| 2 kaH nAsti / 4 'ca tadu' g0| 5 () ka0 nAsti / 6 'sya kA' ka0 / 7 'vaM na siddhayati / ka0 / 'svAnnApAdAnatvam ' ga0 / 3-8 () etadantargataH pATho ga0 nAsti / 9 'satyam / ga* pAThaH / 10 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 kArakaparIkSA nimittabhAvaH / yathA (pAke 2 ) jvalanAdidvAreNa 3 kASThAdInAM nimittamAvaH / tathehA'pi grAmo'vatiSThate / avatiSThamAna ( eva 4 grAmo) devadattA 5 gamanaM prati nimittatAM 6 pratipadyate (iti bhavati " kArakam / ) " yadi 8 grAmo'pyAgacchettadA'pA9 yo na niSpa 10 yeta" iti" bruvatA nyAsakAreNA''pi 12 tasyA 13 'nAgamAnameva devadatA''gamanaM 14 prati nimittamiti darzitam / kasyacitkAryasya kiya - bhadraGkarodayA darzitamiti / evaJcaudAsInyaM na niApArasvam , kintu vizleSa. janakakriyAnAzrayatvameva / tacca grAmAderakSataM svagatA'vasthAnAdikriyAdvArotarItyA kArakatyAcetyapAdAnatvaM sUpapAdam / nancaudAsInyAtsAdhyA''gamanAdikriyAyAM promAdeH sAmagrItvaM nevyate eveti cenna / tadAha-kasyacidityAdi / bhayaMbhAvaH-uttaradezasaMyogAdyAtmakamAgamanAdikaM pUrvadezAdito'pAyaM vinA'nupapamam / apAyazca nirAzrayo na sambhavatIti grAmAdirapekSitaH / evanA''gamanAdau tadanAzrayasvAdudAsIno'pi grAmAdiH svA'vasthitikriyayA'. pAvaM sAdhayabAgamanamupakarotIti sAmagrIjyate / saiva cA'pAdAnamityucyata iti / ataeva codAsInasyA'pAdAnatve kAdibhinnasya jagato'pyapAdAna 2-7 () etadantargataH pAThaH ga0 nAsti / 3 'jvalanadvArA kASThAnAM mimittatA' ga. pAThaH / 4 () etadantargataH pAThaH ka0 nAsti / 5 'ta A' ka0 / 6 'nimittabhAvamutpAdayati' iti ka0 / 7 yadItyataH pUrva tathA coktaMnyAsakRtA iti ka. ga. adhikaH pAThaH / 9 cchedaSA' ka0 / 20 'pA' ka0 / 11 'iti dhruvaM dhrupatA' ka0 / 12 'Na nyAsasyA' ka. / 13 ' syAga ' ka. / 14 'gabhananimitta ' ka0 / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAlyavivRtisahitA tyapi sAmagrI sAdhya 1 kriyodaasiinaa| (udAsIna 2 ) sAdhana- 3 sAdhyatvamevA'pAyasyetI 4 yatI sAmagrI / nanvava 5 sthAnaM gatinivRttiH, (gati 6 )nivRttizcA'bhAvaH / ( sa ") kathaM kriyA 8 ? / ( ucyate 9)-dhAtorarthaH kriyeti 10 caiyAkaraNAnAM (kriyA 11) lakSaNam / tenA'bhAvo'pi dhAtunA 12 'bhidhIyamAnaH kriyA bhavati / (yathA 13 - nazyatI 'ti / nazinA dhAtunA' 14. bhidhIyamAno nAzo' 15 bhAvarUpaH kriyA bhavati / anyathA'vatiSThate, nazyatItyAdau dhAtusaMjJaiva (na 16 ) syAt , akriyA'rthatvAt / nanu tathA'pyavatiSThamAno (na 17 ) gacchatIti gamanaM pratyudAsInameveti kathaM kArakatvam ? / atha na kArakatvaM tadA ''pAye yadudAsInami' tyatra zloke udAsInavacanavyakti noMpapadyate / bhadraGkarodayA svApattiriti vAcoyukte nA'vasaralezo'pi / apAyAzrayasyaivA'pAdanasvAditi dik / 1 'sA ki' ka0 / 2 etadantargataH pAThaH ka. ga. nAsti / 3 'asAdhanatvAdupAyasya' ka0 / 4 ' iti ' ka. nAsti / 5 'nvevaM ' ga0 / 6-7-9 () ka. nAsti / 8 ' kriyate' ka0 / 10 'yaiveti' k0| 11 ga. nAsti / 12 'nAM vi' ka. 13 yathetyArabhya nirUpitA paJcamItyanto granyo ga0 pustake nAsti / 14 'nAM vi ' mU 0 0 / 15 'zAbhA' mU0 pra0 / 16-17 mU0 pra0 nAsti, aucityAnnivezitaH / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 kArakaparIkSA atrocyate-udAsInamityasya ko'rthaH ? / AgamanakriyAyAH kI na bhavati gacchantaM devadattaM nA'nugacchati, Agamaya ti=nimitta punarbhavatyapAyasyeti / tathAhi-apAyo vizleSaH, sa ca dvAbhyAM sAdhyate / tatra yadaikaH kriyAyAM pravartate tadA siddhayati / a ? nyastUdAsInatayA'pAyasiddhau nimittamiti nimittabhAva evodAsInazabdena darzita iti vistareNa nirUpitA paJcamI ) // 5 // (SaSThI 3 samprati nirUpyate / kA punariyaM SaSThI?, 'Gas os Ami' ti / tasyAH punaretallakSaNam )- 'SaSThI zeSe' (pA0) iti / karmadibhyo yo'nyaH prAtipadikArthavyatirekI 4 svasvAmi 5 bhAvAdisambandhaH ( sa 6) zeSaH / prAtipadikArtho yena vyatiricyate-atiriktI bhavati sa prAtipadikArthavyatirekaH / karmAdikArakaiH prAtipadikArtho'tirekIkriyate 7 / kaTaM 8 karotItyAdau karmatvAdeH prAtipadikA. thIdanyatvAt / sa 9 hi phalamUla( palAza 10 )skandhAdirUpo'11. nupAttasaGkhyAkarmAdivizeSaH sarvavibhaktyarthA' 12 vyabhicArI anvayI / 1 'ma i' mU. pra. / 2 'tadevo' mU. pr.| 3 () etadantargatapAThasthAne 'atha SaSThI' tyetAvanmAnaM ga0pAThaH / 4 'kaH' ka0 / 5 'tvAdi' ga0 / 6 ka0 nAsti / 7 kriyate ityato'gre nanu 'karmAdayo'pi prAtipadikArthavyatirekiNa' ityadhiko ga0 pAThaH / 8 'ghaTa' g0| 9 'prAtipadikArtho hyanvayI phala' iti kH| 10 ga0 nAsti / 11 po'rtho'' ka0 / 12 thI'nvayI vya' ka0 / - - - - Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadratarodayAkhyavivRtisahitA na ca kamIdayo'nvadhinaH, teSAmanya 1 vibhaktyarthe vyabhicArAt / tathAhi 2-' kaTene 'tyatra karmatvaM nAsti / (kaTAyetyatra 3 karaNatvaM nAsti ) ityAdi yojyam / tasmAtkAdibhiH prAtipadikArtho'tirekIkriyate / tathA sambandhenA'pi (prAtipadi 4 kArtho'tirekI ) kriyate / (tathAhi 5-asyedaMbhAvalakSaNaH sambandhaH / na cA'sau sarvavibhaktya-- thA'vyabhicArIti nAsau prAtipadikArtha iti / atastenA'pi prAtipadikArtho'tiricyate / ) yadyapi sambandhena karmAdibhizca (dvAbhyAM 6 ) prAtipadikArtho'tiricyate, tathApi karmAdInAM prAkpravacanA " ttadapekSayA tadanyaH prAtipadikArthavyatireko gRhyamANaH pArizeSyAtsabandha eva (vijJAyate 8 iti ) / (ata 9 Aha-kAdibhyo yo'nya ' ityAdi / ___ etena zeSazabdeneha sambandho grahItavyaH / (tata 10 ) etaduktaM bhavati-sambandhe SaSThIti / sa ca sambandhaH sarvatra kriyAkAraka( pUrvako 11) janyajanakabhAvAdiH / tathAhi-' rAjJaH puruSa' ityatra bharaNakRto rAjapuruSayoHsambandhaH / 'vRkSasya zAkhe' ti| avasthAnakriyAkRto vRkSazAkhayoH sambandhaH / vibhaktipuruSaM (prati 12 ) rAjanenA'sau rAjocyate / vRkSe 13 tiSThati zAkheti tasya saa| tadevaM sarvatra sambandhe'tha1 'SAmanvayino'nyatra ' ka0 / 2 'yathAhi / ga0 / 3-4-5-6 () etadantargataH pATho ga. nAsti / 7 'karmatvAt ' ka0 / 8 ka. nAsti / 9 'ata Ahe ' tyArambha 'atikrAmatI ' tyanto grantho ga0 nAsti / 10-11-12 ( etadantargataH pAThomUlapatau na.sti, aucityAnnivezitaH / 13 vRkSe tiSThati zAkhA sa tAvattatreti tasya sA, zAkhAstatra vRkSe tiSThanti, tasya vRkSasya tAH zAkhA ityarthaH iti mU. pra. pATaH / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakaparIkSA yamANA'pi kriyA hetubhUtA smbndhdrshnenaa'numeyaa| kvacitpunaH zrUyamANAyA ekakriyAyAH sambandho vivakSyate / yathA-' mASANAmaznAti ' / tadetadazanaM 1 tanmASANAM nA'nyeSAmityartho vivakSitaH / taduktam----- " sambandhaH 2 kArakebhyo'nyaH kriyAkArakapUrvakaH / zrutAyAmazrutAyAM vA kriyAyAM so'bhidhIyate" // 1 // tatrA' 3 syedaMbhAvalakSaNarUpa eka eva sambandhaH / ( yadyapi 4 svasvAmijanyajanakabhAve ) tyAdayo bahavaH sambandhAH puruSAyuSeNA'pi gaNayituM na zakyante / (tathApi 5) sarvatra sambandhibheda eva sambandhasya bhedako'treSTavyaH / paramArthatastu sambandha eka eva, asyedaMbhAvasya sarvatra vidyamAnatvAt / sa nAstyeva hi sambandho yo'syedaMrUpamatikAmati / ) sa cA'yaM sambandhaH sambandhiniSThatvAd dviSThaH / tatra yadyapi (sa 7) dviSThastathApi vizeSaNAdeva SaSThI na vizepyAt / (taduktam -- 'yathA zeSo'yaM prakRtAdanyamAcaSTe tathA parArthamapi / tena vizeSaNasya parArthatvAttata eva SaSThI' ti / tantreNA''vRttyA vA zeSazabdadvayaM draSTavyam / zeSe sambandhe zeSe parArthe vizeSaNe sssstthii| taduktam--- 1 'zanatanmA' mU. pra. / 2 'sambandhakArake'nyonyaH' mU. pra. / 3 'tatra yadyadyasye' mU. pra0 / 4-5 () etadantargataH pATho mU. pra. nAsti / 6 'tasma dasyedabhAvarUpa eva sambandhaH sambandhidvayaniSThaH' iti ka. pAThaH / 7 'sa' iti ga0 nAsti / 8 'taduktaM ythe| tyArabhya 'SaSThyutpattistu bhedakAdi / tyanto prantho ga0 nAsti / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavivRtisahitA 131 'parArthe svArthanikSepAdapradhAnaM vizeSaNam / vizeSyatvAtpradhAnaM syAtsvArthasyaiva prakAzanAt // 1 // bhedyabhedakayoH zliSTaHsambandho'nyonyamipyate / dviSTho yadyapi sambandhaH SaSThyutpattistu bhedakAt ' // 2 // nanu yadi sambandho dviSThastadA'sau kiM sarvAtmanA vartate utAMs'zena ? / (tatra 2) yadi sarvAtmaneti 3 pakSastadA rAjani yaH sambandhaH sarvAtmanA sa puruSe nAsti, puruSe yaH sthitaH 4 sa rAjani nAsti ( iti 1) rAjapuruSAvasambaddhau 2 syAtAm / ( tatazca 3) rAjan bhadraGkarodayA parArtha ityAdi / para,rthe vizeSyapadArthe svArthasya nikSepAttadAzritasvena nivezAd vizeSaNamapradhAnam / loke hi parAzrita evApradhAnaM kathyate / evaM ca parArthatvamevA'prAdhAnyamiti bhAvaH / yacca svArthameva prakAzayati natu parArthe nivizate tadvizeSyatvAtparArthe svArthA'nikSepAspradhAnamityarthaH / evaJca svArthamAtraprakAzakatvaM prAdhAnyamiti bhAvaH / bhedyabhedakyorityAdi / bheSabhedakayo vizeSyavizeSaNayoranyonyaM sambandhaH / yathA rAjJaH puruSeNa tathA puruSasya rAjJA / ata eva sa eka eva sambandha ubhayoH zliSTaH sthitaH / tadevaM yadyapi sambandho dviSTho'sti tathApi SaSThyutpattirbhedakAnatu bheyAdityarthaH / ___ asambaddhau syAtAmiti / yo okatra sarvAtmanA bhavati so'ncana na 1 'ubhayAGgena vA' ka0 / 2 ga0 jAsti / 3 'nA vrcle| ka 4 'tiSThati' ka0 / 1 ka0 nAsti / 2 'mbandhAveva' ka0 | 3 ka0 ga. nAsti / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakaparIkSA zabdAdutpannayA SaSThyA puruSasambandhasyA'nabhidhAnAttadabhidhAnArtha puruSazabdAdaparayA SaSThayA bhavitavyam / / athAM'zena 2, tadA rAjani na sambandho'sti nA'pi puruSe / kiM tarhi ?, tadaMza 3 sambandhastiSThati / (iti 4) na rAjanzabdAnnA' 5pi puruSazabdAtSaSThI bhavitumarhati 6 / kiM tarhi, rAjapuruSasamudAyA deva / bhadrakarodayA / bhavati / na hi gRhe sthito devadatto bahirbhavati / evaJca yaH sambandho rAjani na sa puruSe yazca puruSe sa na rAjanIti dvayoHpRthageva svasva. sambandha iti ekasya sambandhasyobhayoravartanAdanyonyaM sambandhA'bhAvAd dvA. vasambadvau / ekasya sambandho yadyaparatra bhavati tadA hi sambaddhatvavya. vahAra ityAzayaH / bhavatu vA svasvasambandhena rAjA puruSazca sambaddhaH, ubhI ekena sambandhena sambaddhAviti na syAditi rAjasambandhavAn puruSa iti rAjapuruSapadAna pratIyeteti bodhyam / bhavitavyamiti / atredaM vi. cAraNIyam-sambandhaH sarvAtmanA vartata iti pakSe sambandhA'bhidhAnArthamu. bhayatra paThyAmapyuktarItyA tasatSaSThIvAcyasambandhasya tasmiMstasminnekasmijheva vartanAdubhayoH parasparamekasambandhA'bhAvAd 'rAjapuruSAvasambaddhau syAtAmi' syuktApattitAivasthyamiti bhakSite'pi lazune na zAnto vyAdhirityubhayatra pacyA mApAdanamabaddha miti / nApi puruSe iti / aMzena vRttau na vRttitA sambandhasyetyabhimAnaH / samudAyAdeveti / yadyapi bhUtalAdI ghaTAdAvivA'zena vRttAvapi 1 'bhAvyam / k0| 2 'te' k0| 3 'tadaMzenAM'zasambandhaH 'ka0 / 'tadaGgasambandhastiSThati' ga. / 4 ka. nAsti / 5 'diva' ka0 / 6 'bhavati * / 7 'yAt ' ga* | Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodAkhyavivRtisahitA kiMca ( ' rAjJaH 1 puruSa ' ityatra rAjA puruSazca dvayamupalabhyate / tatra na rAjA sambandho nA'pi puruSaH, tayoH prAtipadikArthatvAt / tayatirekI ca sambandhaH / tasmAtsa nAstItyanumIyate / ___ atrocyate :-sambandhaH savAtmanA rAjani puruSe cA'stItyaGgIkAryam / dviSTho'pyasAveka eva / ya eva rAjJi sa eva puruSe nA'nyaH / tenaikena dvAvapi sambaddhau, ekatvAcca sa ekasmAdeva sambandhina utpadya bhadrakarodayA . vRttitA nirAbAdhA tathApi na sambandhAMze'pi tu sambandhe SaSThIti samudAyAtvaSyavA'vikalasambandhArthalAbhasambhava iti samudAyAdeva paDIsambhava iti bodhyam / upalabhyata iti / pratyakSata itizeSaH / tavyatirekI prAtipadikArthavyatirekI / co hetau / yatastavyatirekI sambandho'tastayoH prAtikArthasvAma rAjA nApi puruSaH samandha ityandhayaH / tavyatirekI ca sambandha ityanantaraM 'sa tu nopalabhyate' iti zeSaH / anumIyate iti / iha hi yadbhavati tadupalabhyate rAjapuruSAdiriveti hRdayam / astIti / sambandhasya tathAsvAbhAjyAditi bodhyam / eka eveti / pratyekamubhayAdau vartamAnadvitvAdivaditi dhyeyam / sambaddhAviti / eksa " rAjapuruSAtrasambandAveba syAtAmi' tyApatte nA'vasara iti bhAvaH / 1 () etadantargata: 'rAja' ityArabhya 'anumeyaH sampandha' ityanto granthaH ka. nAsti / 18 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 kArakaparIkSA mAnayA SaSThyA pratyAyitatvAd dvitIyasambandhino nA'rhati bhavitum / yattUktam- (tasmAtsa 1 nAstItyanumIyata) iti / tatrocyate-rAjJaH puruSa ityukte ( sambaddhatvaM 2 raajpurussyorgmyte)| sambaddhatvaM ca sambandhaM vinA nopapadyata iti dharmA' 3 numeyaH sambandhaH ) / ( nanu 1) yadi 2 sambandhena rAjapuruSau sambaddhau tadA sambandhaH kena tAbhyAM sambaddhaH ? sambandhAntareNa cet , so'pi kenA' 3 pi sambandhAntareNetyanavasthA / atha sambandhaH svata eva sambaddhaH / evaM bhadrakarodayA nAhatIti / uktArthAnAmaprayoga itinyAyAditi bodhyam / evaJca . 'sadabhidhAnArtha puruSazabdAdaparayA SaSThyA bhavitavyami' tyApattinirasteti dhyevam / gamyata iti / zabdazaktisvAbhAbyAtsambaddhatayaiva tatastayoH pratIteH / bhanyathA rAjakIyapuruSAdivodhecchayA tAdRzavAkyAnAmasambhava evA''payeteti bodhyam / dharmeti / sambaddhatvadharmetyarthaH / evaJca sambandho nAstIti nirAkRtaM veditavyam / nahi yadulabhyate tadevA'sti, api svanumityAdi.. viSayo'pIti bodhyam / , 'sambandho nAstyeSA'pratIteH' mU0 pra0 / 2 'sambandhorAjapuruSavadgamyate' mU0 pra0 / 3 'karmA' mU0 pr0| 1-5-6 () etadantargataH pAThaH mU0 pra0 nAsti / 2 ga0 nAsti / 3 'na sa' ka0 / 4 'ndhaH' ka0 / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavivRtisahitA nA'pi / tarhi rAjapuruSAvapi svata eva sambaddhau bhaviSyataH / tataH kiM sambandheasambandha eva sambandho rAjapuruSau sambandhinAviti ( cet 5 ) / evaM satyatiprasaGgaH / anvayI yenA'pi sa sambandho nA'nyaH / ( iti 6 vicAritA SaSThI ) / atha 1 saptamI nirUpyate- " kriyA''zrayasyA''ghAse'dhikaraNam " (si0 he0)| kriyAyA AzrayaH katI karma ca / tasya ya AdhArastadadhikaraNam / 135 "" kartRkarmavyavahitAmasAkSAd dhArayatkriyAm / upakurvat kriyAsiddhau zAstre'dhikaraNaM smRtam " // 1 // tatpunastrividham / aupazleSikaM yathA -kaTe Aste / vaiSayikaM yathA-khe zakunayaH / abhivyApakaM - tileSu tailam / bhadrakarodayA evaM satIti / yadyasambandha eva sambandhaH, tAvataiva ca rAjapuruSau sambandhinAvityabhyupeyate, tadA'sambandhA'vizeSAjjagato rAjapuruSatvApattiH / na ca tathA / tasmAtsambandhavazAdeva ko'pi sambandhI, sa ca sambandhaH svarUpa : eva sambaddho na sambandhAntaramapekSate, tathAsvAbhAvyAdityaGgIkAryam / anyathA'navasthApatteH / na cA'sambandhA'vizeSe'pi yatrA'nvayaH sa sambandhIti na ko'pyatiprasaGga iti vAcyam / anvayo hi na sambandhaM vinA, anyathA pUrvoktadoSatAdavasthyAt / nanvastu kathamapyanvanvaya iti sambandho'siddha eveti cet / yenA'pi kRtvA'nvayI, sa sambandho nAnya iti / 1 etadArabhya samAsiM yAvadgranthaH ka0 nAsti / * Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakaparIkSA sAmpratamanyanirUpyate-(devadatto na bhavati 2 ) kaTaM na karoti, asinA na cchinatti, devAya baliM (na 3 ) datte, grAmAnna yAti, rAjJo nA'yaM puruSaH, gRhe nAstI' tyAdau dvitIyAdibhi ne bhavitavyam , tannimittasya nanA niSedhAt / atrocyate-prAptipUrvako hi niSedhaH / pUrva pratiSedhaviSayopadarzanaM kartavyamiti dvitIyAdayo bhavantyeva / pazcAnnA sambandhaH / na hyadarzitaviSayaH pratiSedhuM 4 zakyate / bhadrakarodayA - talimittasyeti / kriyAyA ityarthaH / kriyAjanakaM kArakamiti kiyaiva hi kArakatvanimittamiti kriyAniSedhe tajjanakasvarUpakArakatvA'sambhava iti bhAvaH / pratiSedhuM zakyata, iti / bhayaMbhAvaH devadatta deH kriyAsambandhA'bhAve kriyAniSedho vyarthaH, niSedhyA'bhAvAt / nanvevaM devadattAdeH prAkriyAsambandhA'bhyupagame pazcAttaniSedho'pi vyarthaH / . yaduktam-"bhuktavantaM prati mA bhuttathA iti brUyAt , kiM tena kRtaM syAdi" ti cet / evaM tarhi buDhyApAditakriyAsambandha eva niSedhaviSayastAdRzavAkyavyavahArA'nyathA'nupattyezasthaleSu bodhyaH / vaktA hyAdau devadatta dIna buddhyA kriyayA sambadhnAti pazcAbhiSedhati / bauddhaH kriyAsambandho na kArakatvAyA'lam , karotIti kArakamiti vyutpatterityasAmpratam / bauddhArthamAdAya zazazRGgAdipadeSu nAmavavabauddha kriyAsambandhamAdAya kArakatvasyAparyanuyojyatvAt / 2-3 mU0 pra0 nAsti / 4 ' upalabdhum ' mU. pra. / / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madraGkarodayAkhyavivRtisahitA 137 idAnImanyanirUpyate- devadattaH kASThaH sthAlyAM pacatIti / atha kiM devadattAdInAM pAkaM prati pratyekaM kriyAkArakatvamuta samudA-- yasya ? / tatra yadi pratyekam , tadaikenaiva pAkasya kRtatvAditareSAmanupayogAdakArakatvam / aparairapi kriyA janyata iti cenna / kRtasya karaNA'sambhavAt / anyA kriyata iti cenna / pacatIti ekaiva kriyA zrUyate, sA ca devadattenaiva kRtA / anyA ca na zrUyate, yA kASThAdibhirvidhIyeta / evaM teSAmakArakatvamApannam / kiJca yadi pratikArakaM ( kriyA )bhedastadA yAvanti kArakANi tAvatyaH kriyAH prApnuvanti, tAvanti ca kriyAphalAni / kizca devadattAdInAM mithaH sambandho na syAt kriyAbhedAt / ekakriyAkRto hi kArakANAM mithaH sambandhaH / siddharUpatayA teSAM (na svato mithaH sambandhaH), samattvAt / yathoktam- 'guNAnAmasambandhaH bhadrakarodayA pratyuta tAdRzavyutAttibalena bauddho'pi kriyAsambandho'pekSita eva kArakatve ityeva labhyate / bhASye siddhahemazabdAnuzAsanabRhadvayAdau ca buddhikRtasaMsargapUrvakavibhAgamAzrityA''pAdAnatvaM nivAhya bhayArthakAdiyoge apAdAnatvArtha pRthagyogasya pratyAkhyAtatvAcca / __kriyAphalAnIti / pratyeka kriyAyAH phalasadbhAvAt , kriyAyAH phala. vattvaniyamAditi bodhyam / samattvAditi / 'guNAnAM ca parArthatvAdasambandhaH samatvAtsyAditi jaiminisUtram / ayaM bhAvaH / siddhaye hyanyA'pekSA / siddhazca sidvatvAdeva nirapekSaH / tasmAna kArakANAM mitha: sambandhaH, siddhasvena samattvAt / yathA guNAnAM pArAyasAmyAnmitho na Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 kArakaparIkSA samatvAdi ' ti / kriyAkRto'pi nAsti, kriyAbhedAt / na ca bhinnakriyAkArakayomithaH sambandho dRSTaH / (na hi) 'pacanti pAcakAH, yajanti yAjakA ' iti pAcakayAjakayobhinnakriyayoH sambandho'sti / ___ atha samudAyasya kArakatvamiti pakSaH kakSIkriyate tadA deva. dattAdInAM pratyekaM kArakatvaM na syAt , samudAyasya kArakatvAt / tatazca devadattAdisamudAyaH pacatIti prayogo yujyate, na tu devadattaH pacatIti pUrvapakSaH / atrocyate--pratyekameva kArakatvam / pratikArakaM ca kriyAbhedaH / taduktaM bhASyakRtA- " pratikAraka kriyAbheda " iti / devadattasya vikledanAdivyApAraH, odanasya viklittiH, kASThAnAM jvalanam , sthAlyA ambhodhAraNamityevaM pratyekaM kriyAbhedaH / sarvANyapi kArakANi svavyApAre katRtvamanubhUya pradhAnavyApAre karaNAdivyapadezamaznuvate / rAjasannidhAvamAtyAnAmiva pradhAnasannidhau teSAmapradhAnatvAtkaraNAdivyapadezo na tu kartRtvaM svagatavyApAre satyapi / yadA tu pradhAnasannidhi ne bhavati tadA svavyApAre sarveSAM prAdhAnyAtkartRtvamevA''virbhavati / yathA klidyatyodanaH, jvalanti kASThAni, sthAlI jalaM dhArayati / uktaJca __ bhadrakarodayA sambandhaH / kriyAyAM svekasyAM sAdhyAyAM tasyAH sabhbhUya sAdhyatvAtsamAna. prayojanasadbhAvAd yuddhe yodhAnAmiva kArakANAM takriyAkRte mitha: sApe. kSatvAt sambandha iti / nAstIti / kArakANAM mithaH sambandha iti zeSaH / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavivRtisahitA 139 " svavyApAre ca kartRtvaM sarvatraivA'sti kArake / vyApArabhedA'pekSAyAM karaNatvAdisambhavaH" // 1 // nanu 'caitraH kASThaiH sthAlyAmodanaM pacatI' tyekaiva kriyA zrUyate nahi kriyAntaram / tatkathaM kriyAbhedAtkArakabheda iti / . atrocyate --atraiva kASThAdayaH pAkamupakurvate / gRhItasvavyApArA eva pAkamupakartuM zaknuvanti na niyApArAH / na (hi) jvalanaM vinA kASThaiH pAka upakartuM zakyate / tato yadyapi nAma kriyAntaraM na zrUyate tathApi karaNAdikArakA'nurodhenA'zrUyamANamapi gamyata evetya-- doSaH / azrUyamANakriyAkArakatvenA'prAdhAnyAcca karaNAdivyapadezaM labhate / yadA ca teSAM kriyA zrUyate tadA zrayamANakriyatvena prAdhAnyA bhadrakarodayA karaNAdikArakAnurodheneti / karaNavAdyAtmakakArakatvA'nyathA'nupapatyetyarthaH / bhakriyasyoktarItyA mukhyakriyAM pratyupakArakatvA'sambhavAttadapekSa. kArakatvasyA'pyasambhavAt , kArakamiti mahAsaMjJayA'kriyasyA'kArakatvAditi bodhyam / nanvevaM svagatakriyA'pekSaH kartRvyapadeza eva sarveSAM kArakANAM kuto netyAzaGkAyAmAha-azrUyamANakriyAkArakatvenetyAdi / bhayaMbhASa:-apamANakriyA pradhAnamiti tannimittakArakasya prAdhAnyam / bhabhUyamaprakriyA na pradhAnamiti tannimittakArakasyA'pyaprAdhAnyam / evaJcA'bhUyamANakriyAkartura. zramANakriyAkArakatvenA'prAdhAnyAna kartRvyapadezaH / kintu pradhAnakriyAnimittakaraNAdiSyapadeza eva, pradhAnena hi vyapadezA bhavantIti nyAyAditi / zrUyate iti / upalakSaNametat / tena yadA karaNAdInAM svagata. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAskaparIkSA teSAmapi kartRtvam / yathA-' jvalanti kASThAni' / tathA kASThAdIni svavyApAraM kurvantyeva devadattasya vyApAramupakurvanti / svavyApArayuktAnyeva pradhAnanyApAreNa pAkena sambadhyante / yataH svavyApArasambandhaH pAkasambandhanimitta tatreti svavyApAranibandhano mithaH kArakANAM na sambandhaH, tasya pratikArakamanyatvAt / tathApi pradhAnakriyAyA ekatvAttannimitto mithaH kArakANAM sambandhaH / kimatrA'nupapannam ? / __tathA pradhAnakriyAphalamuddizya sarvANi kArakANi pravartanta iti yaduddizya pravRtti stadeva tasya phalamityuddezyatayA. pradhAnakriyAphalameva sarveSAM phalamiti phalabhedalakSaNo doSo nA'vakAzamaznute iti avasthitaiva kArakavyavasthA--- avayavakriyA kArakANAM pradhAnakriyAkArakatve nimittamiti / bhadrakarodayA kiyaiva pAkAdyanukUlasvena prAdhAnyena vivakSyate tadApi kartRtvam / tathA ca-"kASThAmi pacanti, sthAlI pacati, bhodanaH pacyate " ityAcapi / pradhAnavyApAreNa pAkeneti / pradhAnapAkakriyayetyarthaH / yathAzruta tu na samyak / pAkasya phalatvAd vyApAratyA'bhAvAditi dhyeyam / kimatrA'nupapannamiti / pratyekaM kArakatvaM mithaH sambandhazcaikakriyAni mitta upapadyate, na ca kriyAbheda Avazyaka iti sarvamapyuktarItyopapayata evetsarSaH / .... Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodAkhyavivRtisahitA 14, yadyevamapAdAnasampradAnayoH kArakatvaM na syAt , avaya-- vakriyA'bhAvAt / satyam , tayorapi svagatakriyA kArakatvanimitta vidyata eveti / "grAmAdAgacchati"-avatiSThamAno grAmo'pAyaM= vizleSaM karoti, avasthAnamapAdAnasya svagatakriyA kArakatve nimitta pradhAnakriyAyAH / saMpradAnamapi pradIyamAnavastunaH preraNA'numananA'nirAkaraNaiH pradhAnakriyAM karoti, preraNAdi ca sampradAnasya svagatakriyA kArakatve nimittamiti / yasya cA'vayavakriyA nAsti na tatkArakam / nanu kimiti pratikAraka kriyAbhedAtpratyekaM kArakatvamiSyate ?. yAvatA upAttakriyA'pekSayaiva pratyekaM kArakatvaM bhaviSyati / naivam / upAttA hyebhiH kriyA ekaiva / sA caikena kArakeNa kRtetItareSAmakArakatvaM syAt / kArakabhedAtpAkakriyAbheda iti cet / evaM tarhi sarveSAM sAkSAtpAkakriyAsambandhAt kartRtvaM syAt / tatazca kartRbahutvAdbahuvacanaM syAt , kASThasthAlIdevadattAH pacantIti prayogaH syAt / utsannA kArakAntaravyavasthA, upAttakriyAsambandhena sarveSAM kartRtvAt / kiJca ya eva eSAmekakriyAsambandhastatkRta eva teSAM parasparasambandhaH / uktaJca 'pratyAtmikastu sambandhaH kArakANAM kriyAkRtaH / kriyAyAH kArakaireva sAkSAd yogo'bhidhIyate' // 1 // bhadraGkarodayA . . . pratyAtmika iti / pratisvamityarthaH / mitha iti zeSaH / kArakaireveti / kArakANAM kriyayaiva na tu mithaH sAkSAdyoga ityarthaH / yadyapi 19 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakaparIkSA - iti samudAyaparIkSA // idAnImanyad vicAryate-yatra kriyApadaM na zrUyate tatra yatkriyArahitaM vAkyamuccAryate tadasambaddham , tatazca kriyApadA'dhyAhAraH kAryaH / nanu kimiti kriyArahitaM vAkyamasambaddham ? yAvatA 'padasamudAyo hi vAkyam ' / tatrA'mISAM padAnAM vizeSaNavizeSyabhAvalakSaNa eva sambandho'stIti kimiti asambaddhaH syAt ? / yathA 'rAjapuruSaH / satyam / kriyArahitAni padAni sAdhanA'bhidhAyIni / siddhaM ca sAdhanaM bhavati / na ca siddhaM siddhamAkAGkSati, samattvAt / tasmAdAkAGkSAyA abhAvAdasambandhaH / bhadraGkarodayA kArakANAM kriyayA'nvaye kriyAyA api kArakaiH sa ityevaMrItyA yathAzrutaM na duSyati / tathApi pUrvAdhasvArasyAtkArakANAM kriyayaiva sAkSAd yoga ityarthasyaiva tAtparya viSayatvaM gamyate / na ca kriyAyA anvayo jijJAsita iti yathAzrute'napekSitA'bhidhAnatvApattizceti dhyeyam / evaM ca kArakabhedAstriyAbhedasvIkAre kArakAntarA'sambhavaH kArakANAM mithaH sambandhA'sambhavazreti kriyekyamavazyameSTavyam / sA copAttA kriyakena kRtetItareSAmakArakaravaM mA prasAkSIditi svagatakriyAyAH kArakatve nimittatvameSTavyam / tata. bhopAttakriyA'pekSayA karaNAdivyapadeza iti nirgalito'rthaH / / siddhaM cetyAdi / yaddhi na siddhaM kintu sAdhyameva, tatsvayama. labhAtmalAbhaM na parasAdhanayogyam / yaduktam-'nahi svayamasiddhaHparAn sAdhayituM samartha' iti bhAvaH / asambandha iti / bhAkAGkSayA hi Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavivRtisahitA 143 143 sAdhyaM ca sAdhanamapekSata iti sAdhyakriyA sAdhanamapekSata ityasti sAdhyasya sAdhanA''kAGkSAkRtaH sambandha iti sAkSAt kriyAyAH kArakANAM sambandho na parasparam / pratyAtmikastu sambandho mithaH kArakANAM kriyAkRto na svataH / yathoktam- 'pratyAtmikastu sambandhaH kArakANAM kriyAkRta' ityAdi / tatra kriyArahite vAkye sambandhA'ghaTanAd yuktaH kriyA'dhyAhAravyavahAraH / kiJcA'dhikA'pi yuktirasti / yathA- yat kriyArahitaM vAkyaM tadanekaprakArakriyApekSatvAt sandigdhArtham / yathA-vRkSa' ityukte na jJAyate dRzyate ucchidyate vetyanekakriyApariplutatvAt sandigdhArthatA / tato yuktaH kriyA'dhyAhAraH / kiMca yuktyantaramidam-yathA yadakriyApadaM vAkyaM tatrA'dhyA. hAraH kAryaH, asampUrNatvAt / tathAhi-kriyArahitAni syAdyantAni padAni sAdhanAni sAdhyamapekSante / yaccA'pekSyate, tena rahitamasampUrNa vAkyam / na cA'sampUrNenA'bhimatArthapratipattiH zakyate kartumiti / taduktam bhadraGkarodayA sambandhamAnam / yaduktam-'ekapadArthe'parapadArthasya saMsargaH saMsargamaryAdayA bhAsate' iti / sambandhini caivA'nvayabodhArthamAkAGkSA / evaJca yatrA''. kAGkSA nAsti tatra sambandho'pi nAsti / nanu rAjJaH puruSa ityAdI puruSeNaivA''kAGkSApUtte ne tatra mantryAdyAkAGkSA / na ca tAvatA tatra rAjJaH sambandho nAstIti vaktuM sAmpratamiti cet / upAttapadArtheSu yatra nA''kAGkSA tatra na sambandha ityAzayAt / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakaparIkSA " sAdhyasAdhanasambandhaH sarvA''khyAteSu gamyate / sarvavAkyeSu cA''khyAtaM tenA''kAGkSAnivartanAt // 1 // tiGantena yadA yogaH syAdyantasyeha jAyate / sampUrNa tatra jAnIhi vAkyasyA'rtha tadA dhruvam " // 2 // iti kArakANAM parIkSA // astu tarhi avayavakriyaiva, kiM pradhAnakriyayA ? / naivam / yadi pradhAnakriyA na syAt , tadA'vayavakriyANAM bhedAd devadattAdInAmekavAkyatvaM na syAt / ekakriyAnibandhanamekavAkyatvam / tacca kriyAbhede na syAt / pradhAnakriyA sarvakArakANAM sAdhyA, iti yuktaM tadapekSayakavAkyatvam / bhadrakarodayA avayavakriyaiveti / kArakANaM svagatakriyAvAcakA''khyAtapadA'dhyAhAra evA'stvityarthaH / evaJca tAdRzakriyA'nvayAt nA'sambandho na vA sandhigdhArthatA nA'pyasampUrNI'rthateti bhAvaH / ekakriyAnibandhanamiti / ekakriyA'nvayitvaM hyekavAkyatvam "ekatiG vAkyami" ti, 'savizeSaNamAkhyAtaM vAkyami' ti ca vaiyAkaraNasamayAt / 'pazya mRgo dhAvati, pacati bhavatI' tyAdAvekatiko mukhyavizeSyatayA bhASyasiddhaikavAkyatopapAdanIyA / kriyAbhede na syAdivi / pratyekaM kArakasya pRthaktattakriyA'nvayAdekakriyA'nvayitvA'bhAvAdvAkyabheda eva syAt , nasvekavAkyatvam / tathA / sati vivakSitA'rthA'pratipattezca nAnAkArakaghaTitavAkyaprayoga evocchinna: sthAditi mAvaH / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavivRtisahitA kiJca yadi samudAyarUpA kriyA na syAttadA karaNAdInAM karaNAdibhAvo'pi na syAt , avayabakriyAyAM sarveSAM kartRtvAt / uktaMca " svavyApAreSu kartRtvaM sarvatraivA'sti kArake / vyApArabhedA'pekSAyAM karaNatvAdisambhavaH // 1 // iti / evaM caikavAkyatAnimittaH karaNAdivyavahAraH / kriyAbhede sati vAkyabhedena sa na syAt / tasmAdavayavakriyA samudAyakriyA ceti dvayamaGgIkAryam / // iti kArakaparIkSA mahopAdhyAyazrIpazupatikRtA / bhadrakarodayA nanu " devadattaH kASThaiH sthAlyAM pacatI" tyAdau yatra kriyApadaM zrayate tatra takriyAyAmeva sarvakArakANAmanvayaH iti na vAkyocchedaH, na vA vivakSitA''pratipattinI'pi vAkyabhedaH / yatra cA'dhyAhAraprasaGgastatra tattatkArakagatakriyAvAcakapadAdhyAhAra evA'stu, vinigamanAvirahAdityA. zaGkAyAmAha-kiJcati / samudAyarUpA kriyeti / kArakasamudAyA'nvayinI mukhyA kriyetyarthaH / tasmAditi / avayavakriyAM vinoktarItyA pratyekaM kAraka. tvAnupapatteH samudAyakriyAM vinoktarItyA karaNavAdyanupapattezcetyarthaH / iti kArakaparIkSAyAM tapogacchA'dhipatizAsanasamrATakadambagiritAladhvaja rANakapurakAparaDAdhanekatIrthoddhArakAcAryavaryavijayazrInemisUrIzvara-- paTTAlaGkArasamayajJazAntamUAcAryavaryazrIvijayavijJAnasUrIzvarapaTTa Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 kArakaparIkSA dhasiddhAntamahodadhiprAkRtavidvizAradAcAryavaryazrIvijaya-- kastUrasUrIzvaraziSyaratnaprakhyAtavyAkhyAtRkaviratnapanyAsapravarazrIyazobhadravijayajIgaNivaraziSyapanyAsazrIzubhaGkaravijayagaNiviracitA bhadrakarodayAkhyA vyAkhyA pUrtimagAt / // zrIrastu / zubhaM bhavatu // TOTHRI JmwwME Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // arham // zrIvijayanemi--vijJAna--kastura--sUri--panyAsayazobhadrasadgurubhyonamaH / * kArakaDyAzrayakAvyam OM bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSitam / jayati sa jino garIyAn yadAsyaniHsRtavaco'mRtaM loke / bhavamarau karmadharme:khinnAn tRSNA''kulAn sukhayati // 1 // natvA guruM yazobhadraM vitanoti zubhaGkaraH / kArakaTyAzraye ladhvIM vyAkhyAM bhadrakarodayAm // 2 // atha rAtrau svapne " prabhAsavidhvaMsapareSu teSu daNDozanA tvaM bhava sajyadhanve" ti zambhoHprabhAsezasya somanAthasya nidezamApya prAtaH sabhAmadhiSThitena zrImUlarAjena svayaMpratiSThApitasyA''bhIrasya surASTrezasya grAharipusamAkhyasya tapasvipIDanAdyavinayaduSTasya sAdhanopAyaM pRSTo mukhyAmAtyo jehulastannigrahamupadizya rAjJastatra pravRttaye tasya grAharipordurAcAraM varNayannAha mahainasAM kArakavatkriyANAM hetuH 2 svatantraH 3 sa kukarma kI / 1 kArakalakSaNamuktam / 2-3 kArakamedau / 4 kartustRtIyaH karmakAlyo medo nirvatyamiSTra karma ca maGgyoktam / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 bhadraGkarodayAkhyavivRtisahitA vizvaM 5 tatApA''Ta dizo 6 lalace bdhI 7 nAsa durgANi 8 bhayaM na lebhe // 1 // mahainasAmityAdi / sa grAharipuH svatantraH svairavRttiH, kukarma tapasvipIDanAdirUpadurAcAraM kartA kurvan kriyANAM dhAtvartharUpANAM gatisthityAdInAM kArakavat kArakamiva mahainasAM mahatAmatiduSphalAnAmenasAM pApakarmaNAM vakSyamANaprakArANAM hetu janakaHprayojakazca vizvaM sarvAH prajAstatApa santApayAmAsa / kena prakAreNetyAha-dizaH sarvAsu dikSuATa babhrAma, abdhIna lalace, durgANyAsa babhaJja / trANArtha dikSu palAyya samudreSu durgeSu ca kRtasaMzrayA api prajA dizo bhrAntvA'. bdhIn vilaya dugANi bhattavA ca tatApetyarthaH / evaM kurvazca kuto'pi bhayaM na lebhe / kukarma pApaM cA'pi kartR phaladAne svatantraH pApAntarANAM heturdigAdisthitAnapi svaduSpariNAmena vizvaM tApayatIti grAharipuH pApAtmeti dhvanyate // 1 // vizvatApanameva vizadIkurvannAha -- kelyA'pyaTana bhApayate sa bhUpAn ? vasUni 1 gA 2 dogdhyanuzAstyadharmam / / munInna 4 sAmA''ha 5 ruNaddhi vRttiM 6 na satpathaM pRcchati yAcate'rtham 8 // 2 // 5 iSTaM vikArya karma / 6 iSTaM prApyaM karma / 7 aniSTaM nirvatyai karma / 8 aniSTaM vikArya karma 9 aniSTaM prApyaM karma // 1 // 1 anubhayaM prApyaM karma / 2-3-4-5-6-7-8 yathAyathaM dvikarma * Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madraGkarodayAkhyavyAkhyAsahitam . 27 HTRA. kelyA'pItyAdi / samAharipuH kelyA manovinodena rAja. pATyA hetunA vA''pyaTana mahatA sainyasambhAreNa parivRtatvAnmA manovinodavihAracchalena parAbhavitumayamAgacchatIti zaGkayA bibhyato bhUpAna mApayate / tathA, gAM mahIM lakSaNayA prajA vasUni dhanAni karAdidvArA dogdhi niSpIDya gRhNAti, adharmamanuzAsti gA pApe pravartayati, munIna sAma hRdayaGgamaM nA''ha, paruSamevA''hetyarthaH / vRttiM bhikSAdi. rUpoM ruNaddhi niSedhati munIn / tathA munIn satpathaM sanmArge na pRcchati, artha dhanaM ca yAcate munIn // 2 // grAharipostejo varNayannAharatnAni 1 ratnAkara 2 muccinoti nidhIn 3 kubera - vijigISate'sau 5 / prANAna 4 vipakSairyudhi bhikSyate ca svabhartRbhAvaM 7 bata nIyate ca // 3 // ratnAnItyAdi / asau grAharipU ratnAkaraM sAgaraM ratnAnyadhinoti saGgrahNAti / sambhRtakoSo'sAviti bhAvaH / kuberaM dhanA kadhAtuSu duhAdiSu vasvAdi pradhAnaM gavAdi cA'pradhAnaM karma // 2 // --2-3-4 dvikarmakadhAtuprayoge ratnAdi pradhAna ratnAkarAdi cApradhAna krm| 5-6-7 duhAderapradhAne karmaNi pratyayo nyAdezca pradhAne iti prathamArasAvityatra / viracA aprANAn bhikSayanti, svabhartRbhAve nayanti cetyarthava. lAdyathAyathaM gauNatA mukhyatA ca // 3 // TAN 20 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 kArakaTyAzrayakAvyam nidhIn nidhyAtmakadhanAni vijigISate / sadA kopavRddhiM cintayatIti yAvat / tathA'sau yudhi vipakSaiH pratipakSa dibhiH prANAn mikSyate ca, bateti sede / svabhartRbhAvaM svasvAmitvaM nIyate prApyate ca / vipakSAstatsvAmitvaM svIkurvanti svaprANAMstrAyante ceti cadvayaM samuccaye / AjJAmasvIkurvataH pratipakSAn hantyeveti yAvat / nA''jJAsvIkAraM vinA vipakSAn jIvato muJcatIti saralArthaH / etena parAkramI tejasvI cA'sau durniyA iti dhvanyate // 3 // tasyA''tatAyitvamAha- 2 ahe'nyadArAn 1 svapurIM dazAsyo gAM kArtavIryo yatinaM 4 mumoSa / bhrUNAna 5 karSad bhaginIM ca kaMsosgrahIt kimetAna 7 sakAvanItIH 8 // 4 // jahve ityAdi / dazAsyo rAvaNo'nyadArAn rAmabhAyI sItAM svapurIM laGkAM jahe'pahRtya ninAya, kArttavIryaH sahasrArjuno yatinaM muniM jamadamiM gAM kAmadhenurUpAM dhenuM mumoSA'pajahAra, kaMso mathurA narezastadAkhyo bhaginIM jAmi deva bhrUNAn garbhInakarSad gRhItavAn / prasiddhA etAH purANavarNitAH kathA loke / asakau kutsito'sau prAharipuretAn dazAsyAdInanItIH paradArA'paharaNAdirUpAnanAcArAnagrahIt 1-2-3-4-5-6-7-8 dvikarmakaghAtUnAmanyadArAdikaM mukhyaM sva. puryAdikaM cA'mukhyaM karma yathAyathaM bodhyam // 4 // Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madrarodayAkhyadhyAkhyAsahitam kimiti vitarke / yato'yamuktaprakArA anItI: karoti, tatastathA zake ityarthaH / kiJca teSu pratyekamekakam , atra tatsarvamekoti tebhyo'pyayamatyAcArIti dhvaniH // 4 // tasya pratApAtizayaM varNayannAha-~gajA'zvagAH 1 sindhupati 2 mamantha mahIbhRto 3 bheda 4 muvAha cettham / indraM 5 guNAn / daNDitavAnnu kAlaM 7 sa ghAtayAmAsa na tena 8 kAlaH // 5 // gajAzvagA ityAdi / sa grAharipuH sindhupati sindhudezezaM gajAzvagAH gajAnazvAn gAzca vRSabhAdIMzca mamantha parAjitya daNDarUpeNAgrahIt / tathA, mahIbhRto nRpAn saMhatya sthitAn bhedamasaMhatatvaM, bhinnamatikatvanityarthaH / uvAha ninAya ca / kUTanItiprayogeNa bheditavAnityAzayaH / itthamanena sindhumanthanamahIbhRdbhedaprakAreNa kRtvA sa indraM devendraM guNAn vailakSaNyANi, vizeSAnityarthaH / daNDitavAn balAjagrAha / vityutprekSAyAm / tena cendrAdaptarikavalavattvaM tasya dhanyate / indra airAvataM gajamuccaiHzravasamazvaM kAmadhenuM ca samudraM mamantha vajreNa mahIbhRto'drIMzca vibhedeti paurANikAH / te guNAzcA'trA'sIti zabdasAmya 1-2-3-4-5-6 dvikarmakadhAtuprayoge yathAyathaM mukhyaM gauNaM ca karma / 7- -NigyavivakSitakarmaNo hanteH kartuNigi vA karmateti yathAyathaM dvitIyA hatIyA ca // 5 // Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakaDyA zratha kAvyam mUlotprekSA / tathA sa kAlaM yamaM ghAtayAmAsa dhanantaM prerayAmAsa, kAlastena grAharipuNA nai, ghAtayAmAseti sambadhyate / sa evaM kAlasya prerako natu svayaM kAlavaza iti tasya mahApratApitvaM dhvanyate / yuddhAdinA so'samaye'pi bahUn jaghAna naMtu svayaM kvApi mriyate'tibalazAlitvAdityAzayaH / yasmin sa prasIdati sa jIvati yasmai ca kupyati so'vazyaM mriyate iti niSkarSaH // 5 // so'jIgamatkhedamilA ' balauvairabodhayadbhArarujaM phaNIndram 2 | adarzayatkAlapurI marAtI 3nabhojayattatpizita pizAcAn 4 // 6 // sa ityAdi / sa mAharipu balaughaiH sainyasamUhaiH kRtvA ilA mahIM khedaM zramamajIgaMmadaprApayat / ata eva taireva sa phaNIndra zeSanAgaM phaNaghRtapRthivIkatvAd bhArarujaM sainyasamUhabhAravatpRthivIbhArajanyAM dviguNIkRtAM pIDAM paramparayA'bodhayadanubhAvayAmAsa / tathA taireva so'rAtIn zatrUn kAlapurIM yamanagaramadarzayat zatrUna vadhIdityarthaH / ata eva ca teSAmarAtInAM pizitaM mAMsaM pizAcAn pretavizeSAnabhojayat / mahAbalasamanvito vijayI ca sa iti bhAvaH // 6 // " 1-2-3-4 gatisAmAnyabodhavizeSabodhA''hArArthAnAM dhAtUnAmaNikkaniMgi karmatA // 6 // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadarAdayAsyavyAkhyAtAhatam AzrAvayanigrahagarbhavAcaM bandIkRtAn / daNDamavIvadatsaH / saMsthApayan vairiziraHsu pAda 2 tejobhi 3 rupraiH kamadIpacana // 7 // AzrAvayadityAdi / sa grAharipu bandIkRtAn balAd gRhItvA nigaDitAn nRpAn nigrahagI ' tvayaitAvadAtavyamanyathA te prANasaMzaya' ityevaM daNDapratipAdanapratyalAM vAcamAzrAvayaMstAneva daNDamadIpadana svIkAritavAn / etena tasyA'tiGkarAcAra uktaH / tathA sa vairiNAM ziraHsu mastakeSu pAdaM saMsthApayan kurvan , vairiNo'tyantaM nyatkurvannityarthaH / atyantanyatkAre lAkSaNikamidaM vAkyamiti bodhyam / ugrairutkaTaH, pracaNDairityartha / tejoMbhirdaNDapratApaiH ke nApIpacata , kAkvA sarvAnevA'tItapadityarthaH // 7 // sa ujjayante camarI maMgavyevAnAyayannAdayate zvavRndaiH 1 / Akrandayan khAdayati prabhAsatIrthAzramaNIrapi citrakAyaiH 2 // 8 // 1-2 zandavyApyazabda kriyAnityAMkarmaNAM dhAtUnAmaNikaraturNigi krmtaa| 3 gatyarthAditvA'bhAvAdaNikartustejaso Nigi tRtIyA // 7 // 1-2 gatyAdiSu varjanAnnayaMtyAdInamitrA'NikkatuNigi na dvitIyA, kinkhanuktakartRtvAttRtIyA // 8 // Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakadhAzrayakAvyam - ___sa ityAdi / sa grAharipu rujjayante raivatakAdrau mRgavyeSvAkheTakeSu zvavRndaiH sArameyasamudayaH prayojyakartRbhizcamarIstadAkhyA gA AnAyayan , zvavRndAn tA AnetuM prayojayannityarthaH / taireva tA Adayate tAn tAH khAdataHprerayatItyarthaH / naitAvadeva, kintu citrakAyaistadAkhyaiH zvApadavizeSaiHprayojyakartRbhiH prabhAsatIrthe ye AzramA munivasatayasteSAmeNI maMgIH prabhAsatIrthAzramaiNIrapi, apinA''zramamRgyAH pAlitatvAtkadApyavadhyatvaM dhvanyate / AkrandayanArATayaMstaireva tAH khAdayati / atihiMsraH sa iti bhAvaH // 8 // evaM grAhariporanAcAraM varNayitvA samprati tatra vidheyamAha-... zabdAyaya hAyaya mA'dya dUtai 1staM bhakSayantaM jagatA' 2 'pyabhakSyam / zArI xipAn 3 vAhaya vAhayA''jJA taddaNDacaNDAM nanu daNDanetrA 4 // 9 // zabdAyayetyAdi / taduktaprakArA'nAcArAcaraNAddheto staM grAha. ripumabhakSyamabhojyaM mAMsAdikaM jagatA lakSaNayA lokenA'pi prayojyakI, apinA tasyA''tmanastu kathaiva keti sUcyate / bhakSayantaM sannaM dataiH prayojyakartRbhi mI zabdAyaya cetavANIM mA prApaya mA hvAyayA'' 1 hAyizandAyyoraNikkarturNigi karmatvaniSedhAd - dUtairiti tRtIyA / 2 bhakSe hiMsane'Nikva turNigi karmatvAbhAvAttRtIyA / 3 vaheH sAthikartRtvAdaNikka" dvipo Nau karma / 4 vaherasArathikartRtvAdaNikya turNI karmatvAibhAvAt tRtIyA // 9 // Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAsahitam kAraya, bodhanArthamiti gamyate / tAdRzadurAcAre tayo niSphalatvasyaiva nizcayAdatyAcAriNi tayo nItiviruddhatvAcca / kintu 'AtatAyinamAyAntaM hanyAdevA'vicArayanni' ti tannigrahArthamadya sampratyeva, dvipAn gajAn zArIH paryANAdikaM vAhaya dhAraya, yuddhAya gajAdIn sajjayetyarthaH / tathA daNDanetrA senAnyA daNDacaNDAM daNDAtmakatayA'tyugrAmAjJAm , nanvavazyantayA vAhaya pravartaya / yathAzIghraM taM nigRhANetyarthaH // 9 // AtatApinigraho nRpadharmaH, anyathA dharmahAnirityAha---- vihArayedyo janatAM 1 kuvar vihArayenmRtyupathaM hi tena 2 / . ahArayaMstaM kila daNDamIzaH khaM hArayeddharmamadhena tasya // 10 // vihArayedityAdi / yo'tyAcArI jano janatAM lokAn kuvarmotpathaM vihArayenAyayet , IzaH prabhu hi nizcayena tenA'tyAcAriNA kI mRtyupaMthaM prANanAzamArga vihArayennAyayet / atyAcArI prabhuNA hantavya evetyrthH| kileti pakSAntare rAjadharmasamvAde / IzastamatyAcAriNaM daNDamahArayanaprApayan svaM dharma rAjadharma tasyA'. tyAcAriNo'dhena pApena kI hArayennAzayet / yaduktam--" adaNDyAn 1-2 harateraNikka Nigi vikalpena karmateti janatAmiti tamiti ca dvitIyA, tenetyadheneti ca tRtIyA // 10 // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakaDAzrayakAdhyamU duNDyanU rAjA daNDyAMzcaivA'pyadaeDayana / ayazo mahadAmoti rAjyAnte narakaM bajehi " ti // 10 // pAralaukikI hAnimuktavedAnImaihalaukikI tAmAha-~apyantakaM sthAna 1 nikArayetsa nikArayestaM yadi nAtmadaNDaiH 2 / upekSitAH svaM hyavikArayadbhiH sadbhiH 3 khalAH kena vikArayeyuH // 11 // apyantakamityAdi / yadi taM grAharipumAtmadaNDai duSTadaNDanasAdhanaiH svakIya daNDairbalAdibhirna nikAraye nigRhya pratikArayestadA sa grAharipuH sthAma svabalamantakaM sarvAntakAriNaM yasamapi nikArayet, svabalena yamanigrahe'pi pravartatetyarthaH / tadA tava kA katheti tasminna.. nigRhIte tavA'pi tato bhayasityAzayaH / tadeva samarthayannAha-hi yataH vaM nijAmAnamavikAsyadbhirvikAramaprApayadbhiH sadbhiH sAdhucaritaH, grAhamupezya sAmaiva prayojayadbhirityarthaH / upekSitAH khalAH ke janaH kartRbhita vikArayeyuH 1, kAn vikAraM gacchato na prerayeyuH, api tu sA vezAdisahitAvapi vikRtAn vidadhyurityarthaH / etadeva hi khalasamiti bhAvaH // 11 // tasmArakSamA vihAya ruDeva bhajanIyetyAha--- 1-2-3-4 karoteraNikkartuNI pA karmateti yathAyathaM dvitIyA tUtIyA ca // 1 // 21:' . Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAsahitam durnItimi / darzayamAnameta- 2 madyApi kiM darzayase prasanaH / mA mAyinaM 3 jAtvabhivAdayasva nyAyyai 4 nayajJA hyabhivAdayante // 12 // durnItibhirityAdi / durnItibhi rdurAcaraNai darzayamAnametamava. lokamAnA durnItI: kIranukUlAcaraNena prerayantaM prAharipum , durnItayo yathA khyAtAH syustathA punaH punastA evA''carantamityarthaH / adyApi tadurAcaraNAnigrahakAle samupasthite'pi kiM prasanno darzayase 1, svasmin prasannaM tvAM pazyantaM taM phimanukUlAcaraNena prerayasi ? / kAkyA naitaducitamityarthaH / kiJcainaM mAyinaM kapaTapaTuM prAharipuM jAtu kadApi mA'bhivAdayasva mAyayA'bhivadantaM praNamantamenamanukUlAcaraNena mA prerayetyarthaH / hi yasmAt nayajJA nItinipuNA nyAyyai nyAyaparAyaNaiH kartRbhirabhivAdayante'bhivadato nyAyino'nukUlAcaraNena prerayanti na tu durAcAriNa ityarthaH // 12 // nanAtha yastvAM nizi nAtha ! nAthaM taM nAthase ceyazasA 1 mathoccaiH / svavaMzadharma smarasi smRte 2 vA cettaddayasveha ruSAM 3 kSamA 4 mA // 13 // 1-2-3-4 dRzerabhivAdezvA''tmanepadaviSayasyA'kkartuNiNigi vA karma. teti yathAyathaM kartuditIyA tRtIyA ca // 12 // 1-2-1-1 bhAtmanepadino nAyaH smRtyarbhasya dayatema mApasya karmatA 21 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakaDyAzrayakAvyam __nanAthetyAdi / nAtha ! svAmin ! yaH zambhuH somanAtho nizi rAtrau, svapne iti bodhyam / tvAM nanAtha "prabhAsavidhvaMsapareSu teSu daNDozanA tvaM bhava sajyadhanve" tyAdinA grAharipunigrahaM yAcitavAn , taM somanAthaM zambhu nAthaM cennAthase sa zambhu nAtho me bhUyAdityevamAzaMsase, atha kiJcoccairatimahatAM yazasAM nAthase--mahatI kIrti meM bhUyAdityevamAzaMsase tathA svavaMzadharma svasya vaMzasya kulasya cAlukyAkhyasya dharmamutpathagAmino daNDanIyA ityevaM gRhItakarttavyaM smarasi, smRteranayapravRttA daNDanIyA iti rAjadharmasaMhitAyA vA cetsmarasi tattadeha grAharipau viSaye ruSAM kopAnAM dayasvA''pnuhi, kopaM kurvityarthaH / kSamA zAnti mA dayasva // 13 // tvameva tasye 1 ziSa ityadikSadIzAna IT tvAM tadupaskuruSva / balaM 2 dhiyAM cA'sya vadhe rujeddhi rAjyasya 3 rASTraM dviDupekSaNA'maH // 14 // tvamevetyAdi / tvaM mUlarAja eva nA'nyastasya grAhariporIziSe, taM nigrahItuM samartho'sItyarthaH / iti ata eva IT prabhurIzAnaH zambhuH somanAthastvAmadikSat grAharipuM nigRhANeti svapne aajnyaapitvaanityrthH| anyathA tadayogye tadvidhinidezAcchambhorasarvajJatvAvikalpeneti pakSe SaSThI // 13 // 1-2-3 pratiyatnArthakakRgo rujArthasya ca vyApyasya vA karmatvamiti / yathAyathaM paSThI // 14 // Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodAkhyavyAkhyAsahitam / patteriti bhAvaH / tattasmAcchambhorAjJAbhaGgo mA bhUtsvaM ca tadyogya matvA'sya grAharipo baMdhe vadhArtha balaM sainyamupaskuruSva vividhAstrazastrAdibhirvizeSaguNaM sampAdayasva, kiJca . dhiyAM mantrasyopaskuruSva viziSTena prakAreNa buddhiM prayuGvetyarthaH / sahajabuddhyA tasyA'sAdhyatvAditi bhaavH| " hiMsraH svapApena vihiMsyate khala " iti buddhayA tadupekSaNamanucitamityAha -hi yato dviDupekSaNA'mo dviSa upekSaNAtmako'mo rogo rAjyasya rAjazAsanasya rASTra dezaM ca rujelIDayet / vinAzayedityarthaH / rogo'pi yupekSito rogiNaM nAzayati // 14 // alaM vijJeSu vijJaptirityAha-- santApayantaM jvarayantamurvI 1 tamAmayaM chattumalaM nideshaiH| bhuvaH 2 kilojjAsayadadricakraM kenendra ujjAsayituM niyuktaH ? // 15 // santApayantamityAdi / urvI mahIM lakSaNayA prajAH santApayantaM karabhArAdibhiduHkhAkurvantaM jvarayantamuktaprakAreNa pIDayantaM ca taM grAharipurUpamAmayaM rogam , rogo'pi hi santApayati tApenA''kulayati aGgAni vyathayati ceti bhAvaH / chettuM nAzayituM nidezaiH preraNAbhirasmadAdikRtAbhiralaM kRtam , na prayojanamityarthaH / nanu kathaM tarhi 1 varisantApyo varjanAnnityaM karmatvam / 2 jAse yogyasya vA karmatvamiti paSThI // 15 // . Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 kArakAyAzrayakAvyam mama pravRttiH syAditi cetsvata eva vijJatvAtsamarthatvAcca / tatra dRSTAntamAha-kiletyaiti / bhuvaH pRthivyA ujjAsayattatra tatra pAtena kRtvA nAzayadadricakraM girisamudaya mujjAsayituM bhettumindraH kena niyukto nidiSTa: ? / kAvA na kenA'pi kintu vijJatvAtprabhutvAcca svata eva sa tatra pravRttaH / prajA ujjAsayato'drIn vajreNendro vidArayAmAseti paurANikAH // 15 // zatrunigro na kAlakSepamaItItyAha- lokasya 1 piMSantamariM hyanunnATayannRpo nATayati kSamAyAH 2 / peSTA na cettAmasi 3 tatprajAnA- 4 sutkrAthayantaM krathayainamadya 5 // 16 // lokasyetyAdi / lokasya prajAnAM piMSantaM nAzayantamariM dviSamanunnATayannanigRhNannRpaH kSamAyAH pRthivyAH tAtsthyAttAcchabyamiti lokasyaiva nATayati hinasti / daNDAdhikRtaH kAle daNDyAnadaNDayan paramparayA prajAnAM nAzakaH sa eveti bhAvaH / cedyadi tAM pRthivIM peSTA nAzayitA nA'si, pratyuta pAlako'si tattadA prajAnAmutkrAthayantaM nAzayantamenaM grAharipumadya vinAvilamba krathaya nigRhANa / anyathA kAlavilambe rogiNi mRte kiM cikitsayeti bhAvaH // 16 , 1-2-3-4-5 hiMsArthInAM nATakAthapiSAM vyApyasya vA karmatvamiti yathAyathaM SaSThI dvitIyA ca // 16 // . Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadratarodayAkhyavyAkhyAsahitam jambhaM 1 yathA'jIjasadugradhanvA madhuM 2 yathA'nInaTadadhizAyI / puraM 3 yathA'cikrathadIza evaM nighnantamurtyAH 4 praNijahyamuM 5 tvam / / 17 // jambhamityAdi / yathogradhanvendro jambhaM tadAkhyamasuramajIjasaddhatavAna , yathA'ndhizAyI viSNu madhuM tadAkhyamasuramanInaTadanAzayat , yathezaH zambhuH puraM tripurAsuramacikrathanAzitavAn ; evamuktaprakAreNa tvamurtyA lakSaNayA lokasya nighnantaM nAzayantamamuM grAharipuM praNijahi nAzaya / upadhanvAdinA jambhAderiva tvayA tannAzaH sukara Avazyakazcati bhAvaH // 17 // atha rAjJo'paramantripreraNamAha-.-. zrutveti vAcaM dviSatAM 1 prahantuM rAjJA kharAdIniva ra niprhntraa| mantrI dRzA prerita ityavocat sa jambako jAmbavadagnyabuddhiH // 18 // 1--3 AkArogAntyasyaiva jAsetyAdiviziSTotyA jAsAdevyApyasya vA karmatvamiti atra tadabhAvannityaM karmalam / 4-5 niprapUrvAddhante yApyasya vA karmatvamiti yathAyathaM dvitIyA paSThI ca // 17 // . 1-2 vyastAdyatyastAcca niprapUrvAhntavyApyasya vA karmatvamiti SaSThA dvitIyA ca // 18 // Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 kArakavyAzrayakAvyam zrutvetItyAdi / iti uktaprakArAM vAcaM jehulamantrivANIM zrutvA rAjJA dvipatAM zatrUNAM grAharipuprabhRtInAM prahantuM nAzAya, te'rayaH kathaM nAzanIyA ityevaM kharAdIn kharadUSaNAdIn niprahantrA nAzayitrA rAmeNeva dazagrIvAdInAM dviSatAM prahantuM jAmbavAniva dRzA dRksaMjJayA preritaH pRSTaH, jAmbavAnivA'yyA prazasyA buddhiryasya sa jAmbavadagnyabuddhi jambakastadAkhyo mantrI iti vakSyamANaprakAreNa avocat vaktumupAkramata / yathA rAmeNa pRSTo jAmbavAn tathA rAjJA pRSTo jambako dviSannAzaviSaye svavicAraM kathayitumArabhatetyarthaH // 18 // jambakoktimevAha--- na ke'paNAyan suhRdAM 1 sutAMzca 2 vyavAharan vA vibhavAna 3 sUnAm 4 / kArye prabho hulavaccavAdItathyaM ca pathyaM ca na kazcidittham // 19 // 2 na ke ityAdi / prabhoH svAminaH kArye kAryanimittaM ke svAmibhaktA bhRtyAdayaH suhRdAM mitrANAM tato'pyadhikamiSTAn sutAMzca nAspaNAyan krayavikraye dravyANIva na niyuktavantaH, vinimeyatAM na prApitavanta ityarthaH / kAkA bahava IdRzA iti vyajyate / vA tathA mitraputrebhyo'pi priyAn vibhavAn dhanAni tato'pi priyANAmasUnAM 1-2-3-4 vyavapUrvasya harate: paNAyatezca vyApyayo vinimeya dyUtapayo va karmatvamiti yathAyathaM paSThI dvitIyA ca // 19 // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAsahitam 163 prANAnAM ke na vyavAharan dyUtapaNatAM na prApitavanta ityarthaH / kAMkvA bahavo'pi tAdRzA ye svAmikAryArtha mitrAdiprANAntAn vyayitavanta iti vyajyate / tu vizeSe / kintu jehulavaditthamuktaprakAra tathyaM satyaM ca pathyaM hitaM ca na kazcidavAdIta / etena jehulo jJAnI svAmibhaktaziromaNizceti dhvanyate // 19 // mvAmikArye'satyA'hitabhASiNo dUSayannAhakIrteH 1 pradIvyanti kulaM 2 ca dIvyantyAtmonnate 3 ste kila ye hi mantre / dIvyanti kUTaM 4 caTunA 5 ca lobha-6 madhyAsitAH pApa 7 madhiSThitAzca // 20 // kIrityAdi / ye mantriNo mantre guptavicAre lobhaM dhanAdilAbhecchAmadhyAsitA AzritA ata eva pApaM chalAtmakaM duSkarmA'dhiSThitA AzritAzca kUTamasatyaM caTunA cATukAreNa ca dIvyanti vyavaharanti, lobhAcchalenA'satyamahitaM ca mantraM dadatItyarthaH / te tAdRzA mantriNaH kila vastutaH kIrteH sanmantritvakhyAtaH kulamuccairgotraM ca svaM pradIvyanti vinimeyatAM nayanti, AtmonnateH svA'bhyudayasya 1-2 sopasargasya dIvyate ppyasya vA karmasvamiti SaSThI dvitIyA ca / 3 nirupasargasya dIvyateH karmatvaM neti SaSThI / 4-5 dIvyateH karaNasya karmatvaM cetyekatra dvitIyA'nyatna tRtIyA / 6-7 adherAsestiSThatezvA''dhA. ramya karmatvam // 20 // Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 . kArakahyAzrayakAvyam ca dIvyanti yUtapaNatAM nayanti, hi tadetatsphuTam / kIrti kulaM ca vigopAyanti, AtmonnatiM ca rundhantItyarthaH / dhanAdIni labhante kIyAdIni ca jahatIti dhanAdibhiH kIyAdIni vinimayante paNAyanti veti sArArthaH // 20 // atha svAmikArye satyavAdinaM stauti---- bhartuH sa ceto 1 'dhizayIta so'dhivasetsabhAmAvasatA 2 ca maulim / guroH samIpaM sa upoSitazca brUyAtsado 5 'nUSitavAn sphuTaM yaH // 21 // bharturityAdi / yaH sado mantraNAgRhamanUSitavAnadhiSThitaH san sphuTamRjvakSaraM brUyAt sa bhartuH svAmina zveto'dhizayItA'dhivaset / bhartumanojJaH syAdityarthaH / sa sabhAmAvasatAmAzritAnAM maulimuttamA mukuTaM cA'dhivaset / lokAnAM mauliriva sa sabhyAnAM mukhyaH syAdityarthaH / tathA sa eva guroH samIpamupoSitaH kRtavAso na tvanIdRzaH, gurau vAsaphalamya tatraivopalambhAditi bhAvaH / spaSTavaktA bhartuH priyaH sabhyamUrdhanyazca bhavati, gurUpAsanAyAH sphuTavaktRtvameva phalamiti ca sArArthaH // 21 // 2-3-4-5 upA'nvabhyAG ...1 adheH zIGa AdhArasya karmatA / vasaterAdhArasya karmatA // 21 // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakrodayAkhyavyAkhyAsahitam svAM satyoktipratijJAmAha---- tatte'rthazAstre : 'miniviSTabuddhervadAmyamithyAbhinivizya pArzvam 2 / godoha 3 mIze truTi 4 mapyudAste ya Asyate drAg narakaM 5 hi tena // 22 // tatte ityAdi / tat satyA'satyayoraktaguNadoSaphalatvAddhetoH, arthazAstre rAjanItAvabhiniviSTabuddheH abhiniviSTA samyakkRtA'vagAhA nipuNA buddhiryasya tAdRzamya te tava svAminaH pArzva samIpamabhinivizyA'dhyAsyA'mithyA satyameva vadAmi / na vijJe kUTasAphalyamiti svAmipArthasthitinihAya ca tvadane mithyAvAco'navakAzAtsatyameva vadAmi, tasyA uktadoSAdavazyaheyatvAcca mAdRzAM vivekinAM mahata upasevinAmiti hRdayam / nanu maunaM sarvArthasAdhanamiti tUpNIka eMvA''stAmiti cenna, avasaratyAge'narthasamprApterityAha-ya Ize lakSaNayezakArye godohaM gau rduhyate yAvatA kAlena tAvantaM kAlamapi, kiM bahunA, truTiM lavamAnaM kAlamapyudAste upekSate, anavahito bhaktItyarthaH / tena nareNa drAg jhaTityeva narakamAsyate sthIyate / hIti 1-2 abhinivizerAdhArasya vyavasthitavibhASayA karmatvamityekalA''dhAratyameva / 3-4-5 akarmakA''sadhAtuyoge bhAvakAladezAnAmAdhArANAM karmatvam / karmatvAkarmatve yugapaJca / tena narakamAsyata iti sakarmatvAdvitIyA'karmatvAcca bhAve pratyayaH // 22 // 22 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakaDyAzrayakAvyama dhauvye / so'vazyaM narakaM yAtItyarthaH / tasmAdavasare satyamavazyavaktavyamiti bhAvaH // 22 // samprati vastuto grAharipo rdu:sAdhyatvamAha--- kroze 1 giri yojana 2 mandhirasya durga svapuryA 3 vasato'styamuM tat / samutthitaM nizyapi 4 zAlipAke' 5. pyazAyinaM mA sma mathAH susAdham // 23 // .. kroza ityAdi / asyaM grAharipoH svapuyA svanagare vAmanasthalInAmnyAM vasatastiSThataHsato girI raivatakAdriHkroze krozaparimitamArgAnte, atisamIpe'stItyarthaH / abdhiH samudro yojanaM yojanaparimitamArgAntasthaH, sannihita eva nAtidUra ityarthaH / tadevaM girirabdhizca durgamagamyaM sthAnaM tannagarasamIpa iti girisamudrarakSitA tannagarI durgamyetyasAdhyeti bhAvaH / na kevalaM tasyAzrayabalameva, kintu svayamapi sa sadA jAgradityAha.. zAlipAke zAlayaH pacyante yAvatA kAlena tAvati kAle'pyazAyinaM nidrAmalabhamAnam , analasaM rakSAviSaye ityarthaH / amuM grAharipuM susAdhaM svaM vihAya daNDanetrAdinaivA'lpopAyena sukhena sAdhyata iti taM tAdRzaM mA sma mathA abuddhaaH| durgabalasampanna udyamI satataM jAgracca na susAdhya ityarthaH // 23 // 1-2-3-4-5 akarmakaghAtuyoge mAgIdeH krozAdegadhArasya vA karmatvamiti yathAyatha saptamI dvitIyA' ca // 23 // Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mkkbiidbaashyaali godoha ? mapyudyamamatyajanto bhajantyahorAtramamuM 2 nRpAstat / . krozAJ 3 zataM sainyapatiM dizaMstadvadhAya 4 dAMtreNa 5 taruM lunAsi // 24 // godohamityAdi / godohaM yAvatA kAlena gaurduhyate tAvantaM kAlamapyudyamamatyajantaH, satatodyatAH santa ityarthaH / nRpA adhInA rAjAno'muM grAharipumahorAtraM naktandivam , aviratamityarthaH / bhajanti sevante / etena balasampaduktA / tattasmAddhetoH krozAJ zataM krozazataM dUre ityarthaH / etena tatra gatasya senAnyo'vasare tava sAhAyyaM durlabhamiti sUcyate / tasya grAhariporvadhAya sainyapati senAnyaM dizan vyApArayan dAtreNa tarulavanA'yogyena zastravizeSeNa kRtvA taraM vRkSaM lunAsi cchettuM vyavasyasi / yathA dAtreNa tarulavanamazakyaM tathA tAdRzasya tasya senAnyA vadho'zakya ityarthaH // 24 // nanu tarhi kiM kartavyamiti cettatrAha-- jayAya 1 cetvaM spRhaye yazo 2 vA. lokAya 3 kupyantamasUyamAnam / 1-2-3 sakarmakadhAtuprayoge'pi kAlAderAdhArAyAptau gamyAyAM nityaM karmatvamiti matAntareNaiSu karmatvaM bodhyam / ' 4 sampradAne caturthI / 5 karaNe tRtIyA // 24 // / 1-2 spRhe yApyasya vA sampradAnatvamiti yathAyathaM caturthI dvitIyA / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 kArakavyAzrayakAvyam duhyantamantamamuM 4 svayaM tat pradrogdhumutkudhya kRtAbhiyogaH / / 25 / / jayAyetyAdi / tvaM cejjayAya yazo vA spRhaye:, jayaM kIrti vecchasItyarthaH / tattadA lokAya prajAbhyaH kupyantaM kudhyantamasUyamAnaM lokasyaiva guNeSu doSAnAviSkurvANaM tasmA eva druhyantamapacikIrSantamarNyantaM lokasampadamasahamAnamamuM grAharipuM pradrogdhuM hantuM svayaM na tu daNDanetrAdinA kRtA'bhiyoga udyogamadhiSThitaH sannutkrudhya taM krodhaviSayaM kurvityarthaH / svayaM tamabhiSeNayeti yAvat / tAdRzA'pakAri balavatsu satsu mandotsAho nocita iti hRdayam || 25 || dRSTAntadvAreNa nijoktiM draDhayannAha siMho nikuJja 1 dabhisRtya yUthA- 2 ddhantIbhamuddAmatamaM mRgebhyaH 3 / yAnA 4 svayaM mA virama pramAdya mA mA jugupsasva jagattato 'van / / 26 || siMha ityAdi / siMho nikuJjAllatAdipihitodarAdvanAdabhisRtya nirgatya svayamabhiyAyetyarthaH / mRgebhya itaravanyebhya uddAmatamaM baliSThamucchraGkhalaM cebhaM gajaM yUthAnmRgasamUhAnniSkRSya hanti / nca | 3 krudhAdyarthakadhAtuprayoge caturthI / 4 sopasargayoH krudhaduhyoH prayoge sampradAnatAniSedhAd dvitIyA // 25 // 1-2-3 yathAkramaM nirdiSTa viSayopAttavipayA'pekSitakriyA 'pAdAnAni / 45. buddhikRtamapAdAnatvaM bodhyam // 26 // Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyadhyAkhyAsahitam . 169 parAkramiNAM svayaM parAkramo dRSTa iti bhAvaH / tato grAharipoH jagatprajA avan rakSan san , grAharipoH prajArakSaNavidhAvityarthaH / svayaM yAnAdabhiyAnAt , mahAn zramo'treti virajya mA virama nivartasva, mA pramAdya daNDanetrAdinavaiSa sAdhya ityAlasyaM mA gAH / tathA mA jugupsasva hIno'yaM mahAnubhAvasya mamA'bhiyAtumayogya iti kutsAmAropya mA nivartasva / kintu balavAn durAcArI cA'yaM mayA'vazyaM vadhya ityutsAhaM prApnuhItyarthaH // 26 // balavAnapyeko'yamakiJcitkara iti bhramanirAsAyAhayudho 1 'parAjiSNurare 2 rabhIrustrAtA turuSkAnapi kacchadezAt 3 / kuto 4 'pyanantardadhadasya so'sti lakSaH sakhA jAta ivaikamAtuH 5 // 27 // yudha ityAdi / asya grAharipoH, yudho raNAdaparAjiSNuraglAsnuH, yudhi sotsAha ityarthaH / tathA'reH zatro balavato'pi abhIruratrasnuH, kuto'pyare bhayamaprApnuvannityarthaH / kacchadezAt turuSkAnapi, AsatAmanye nRpAH, mahAbalazAlinasturupkAnapi trAtA rakSakaH, nivArayitetyarthaH / turuSkANAM kacchadezAkramaNapratirodhaka ityAzayaH / kuto'pi kasmAdapi anantardadhadanilIyamAnaH, anazyannityarthaH, ata eva tAdRzeravadAtaguNaiH sa prasiddho lakSastadAkhyaH kaccheza ekamAtu 1-2-3-4-5 sarvatra buddhikRtamapAdAnatvaM bodhyam // 27 // Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakacAbhayakAvyam jAtaH sodara ivA'tiprItimAn sakhA mitramasti / evaJcA'yaM naikossahAya iti na senAnyA nigrAhya iti bhAvaH // 27 // nanu sakhA'pi lakSo dUrasthatvAnna sAhAyyaM kartumIzvara iti cettatrAha kacchA 1 surASTA'STasu yojaneSu dIpotsavaH pakSa ivA''zvayujyAH 2 / phullA 3 tprabhUto na tadasya dUre sthAnA'dhiko bhUmipatibhya 4 uAm 5 // 28 // kacchAdityAdi / AzvayujyA AzvinapUrNimAyAH pakSe'rdhamAse gate dIpotsavo dIpamAlikeva kacchAttadAkhyadezAdaSTasu yojaneSu gateSu surASTrA tadAkhyadezo bhavati / tattasmAdasya grAharipoH, uAm pRthivyAM bhUmipatibhyo nRpebhyaH sthAnA balena kRtvA'dhikaH / balavattama ityarthaH / phullAttadAkhyanRpAtprabhUto jAtaH, phullanRpaputra ityarthaH / lakSAkhyo nRpo dUre na, apratimabalazAlitvAtsamaye sa samIpastha ivA'STau yojanAnyullaGghaya grAhAreH sAhAyyaM kartumIza ityAzayaH // 28 // na ca tau dvAveveti bhramaH kArya ityAha 1-2 atra gate gamye'pAyaH supratIta ityapAdAnatvam / 3-4 atra buddhisaMsargapUrvakamapAyamAzrityA''pAdAnatvam / 5 vaiSayikAdhAre saptamI // 28 // Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAsahitam yesdrau 1 samudre 2 ca nRpA dadhAnAH kSatratvamAtma 3 nyuSitA dRgagre 4 / dspyasya saMvarmayitAra Ajau 5 naiko na ca dvau bahavo dviSastat // 29 // 171 drAvityAdi / ye yatprakArA nRpA Atmani svasmin kSatratvaM kSatriyaguNaM parAkramAdikaM dadhAnA AzrayantaH santo'drau parvate ca samudre lakSaNayA tatsamIpadeze coSitA adhiSThitAH santi, tathA ye'sya grAharipo rdRgagre netragocaradeze, pArzva eva taM sevamAnA ityarthaH, upitAH santIti sambadhyate / te sarve Ajau tvayA saha yuddhe, tannimittamityarthaH / saMvarmayitAraH sannaddhA bhaviSyanti tatpakSA'zritatvAditi bhAvaH / tattasmAdayaM grAharipu nako nA'sahAyaH, na ca dvau sa lakSazceti dvAveva na, kintu bahavo dviSaH santi / tasmAtsenAnyA asAdhyaH saH prabhUtasahAyatvAditi bhAvaH // 29 // tasmAttavaiva sAdhyo'yaM nA'nyasyeti sphuTamAha - mitraM 1 nRpendra ! samayA nikaSA'tha durga 2 yaH so'pyalaM bhavati kiM punarantarA te 3 / 1 aupazleSika AdhAraH / 2 sAmIpyakAdhAraH / 3 abhivyApakAdhAraH / 4 aupacArikAdhAraH / 5 naimittikAdhAraH // 29 // 1-2-3-4-5-6 samayAnikaSA'ntarA'ntareNazabdayoge dvitIyA // 30 // Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 kArakaDyAzrayakAvyam tattaM nihantumavanI 4 diva 5 mantareNa tvA 6 mantareNa nahi samprati kazcidIzaH // 30 // mitramityAdi / nRpendra ! yo mitraM samayA samIpe bhavet , atha kiJca durga parvatasamudrAdidurgamabhUmiM nikaSA samIpe bhavetso'pyekatarasamIpastho'pyalaM samartho bhavati, svarakSaNa iti bodhyam / te mitradurge antarA madhye yo bhavetsa kimpunaH ?, so'laM bhavatIti kimu vaktavyam / dvAbhyAmeva rakSaNAtsa samarthatama iti sphuTamiti bhAvaH / tasmAdatibaliSThatvAtsahAyasamagratvAcca taM grAharipuM nihantuM vAyAsvanI pRthivIM divamAkAzaM cA'ntareNa madhye, dyAvApRthivyormadhya ityarthaH / tvAM mUlarAjamantareNa vinA samprati kazcinnahIzaH prabhuH / tasmAtsvayamevA'bhiyAhi tamiti bhAvaH // 30 // nanu yaH kenA'pyasAdhyaH sa mayA sAdhyaH kathamiti zaGkAM nirAkurvannAha tenA''bhIrAna 1 yena surASTrA 2 mativRddhaH pArtha 3 sthAnA tvaM calitazcetsamarAya / hA prANezAMna 4 ghigvidhi 5 mevaM pralapeyuvairistraiNAnIti vibho! mAM 6 prati bhAti // 31 // tenetyAdi / AbhIrAn grAharipuprabhRtIna tenA'bhilakSya surASTrAM 1-2-3-4-5-6 lakSaNArthakayenatenAbhyAmatikramaNArthakA'tizabdena hAbhivamatizandai yoge ca yathAyathaM dvitIyA // 31 // Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAsahitam .. 173 tadAkhyadezaM yenA'bhilakSya pArthamarjunamati, pArthasyA'tikramaNetyarthaH / sthAmnA balena kRtvA vRddho'dhikaH, pArthAdapyadhikabalavAniti militArthaH / tvaM samarAya yuddhAyaM calitazcet prasthito yadi bhavasi, vibho! prabho! tvayi calitamAtra eva, hA prANezAn vigvidhimityevaM vairistraiNAni vairistrIvargaH pralapeyuH pralApAn kuryuriti mAM prati bhAti, evaM mama buddhiH sphurati / tava pArthAdapyadhikabalattvena vairistrINAM svapatimRtyunizcayAtprAgeva pralapitumArabheraMstA ityAzayaH / tvaM pArthavadevA'-- pratividheyo'rihantA ceti tavA'gre ko nAma grAharipuH sasahAyo'pIti tvayA zaGkA na vidheyeti tAtparyam // 31 // athopasaMharannAha-- uparyupari bhUbhRto 1 'dhyadhi vanA 2 nyadhodho'mbudhIna 3 dviSo'bhigadite'munA pulakabhRdvapuH 4 sarvataH / bhujA 5 vubhayataH kSipan dRzamatho udsthaannRpH| sthitau tama 5 bhitazva tau parita utthitastAJ 7 janaH // 32 uparyuparItyAdi / bhUbhRtaH parvatAnuparyupari, pavartasArasa ityarthaH / vanAnyadhyadhi vanapratyAsannadeze, ambudhInadhoyA samudrasamIpe ca dviSo grAharipuprabhRtayaH zatravaH santItyamunA jambakenAbhigadite uktaprakAreNa varNite sati vapuH sarvataH.zarIrasya sarveSu 1-2-3 dviruktoparyuparyadho'dho'dhyadhizabdayoge dvitIyA / 4-5-67 tasantasarvobhayA'bhiparizandayoge dvitIyA // 32 // 23 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 kArakaDyAzrayakAvyam bhAgeSu, sarvAGgaM vyApyetyarthaH / pulakabhRd hRSTaromA / zatrusmaraNena tadvijigISayA jAtotsAhavazAtsAttvikabhAvodayAtsarvAGgeSu romAJcAJcita ityarthaH / bhujAvubhayato dvayobAhvo IzaM dRSTiM kSipan kurvan , yasya kasyA'pi zatronigrahe samarthoM me bhujAviti darpaNa tau dRSTayA sammAnayanityarthaH / nRpaH udasthAtsiMhAsanAdutthitavAn / atho anantaraM taM nRpamabhitaH ubhayataH sthitI niSaNNau tau jehulajambako sacivA udasthAtAm / tAn nRpA'mAtyAn paritaH sarvataH sabhAgRhAbahiH sthito janazcotthitavAn / sabhA visRSTeti yAvat / atra nRpasya pula. kena bhujAvalokanena ca prasthAnanizcayo dhvanyate // 32 // ___ atha digvijayayAtrAbhUmikAmAracayannAdAvanukUlatvAccharadaM varNa. yannAha atha 1 dyAmabhi zubhrA'bhrA sunIrA'bhi saraHsaraH 2 / abhi digvijayaM 3 sAdhurupatasthe zaratkSaNAt // 33 // ___ athetyAdi / atha grAharipumabhi yAnamantraNAnantaraM yAM vyoma abhi lakSIkRtya, vyomnIti yAvat / zubhrAbhrA zubhrANi varSattauM vRSTatvAnnyUnajalatayA vizadAnyabhrANi meghA yasyAM sA, dhavalajaladharakhaNDamaNDitA, saraHsaraH taDAgaM taDAgamabhi vyApya, vIpsAyAM dviruktiH / sunIrA svacchasalilA / alpAtapatvAtsulabhapeyajalatvAcca digyAtrAnukUletyAzayaH / ata eva digvijayaM lakSaNayA digvijayayAna 1-2-3 yathAkrama lakSaNavIpsyatyambhUrthArtheSu abhizabdayoge dvitIyA // 33 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrasarodayAkhyavyAkhyAsahitam 175, mabhi lakSIkRtya / tadviSaya ityarthaH / sAdhuranukUlA, sAdhutvaprakAramApannetyarthaH / zarattadAkhyatuH kSaNAtsadya ivopatasthe ArvibhUtA / nRpamupacarituM samAgateva / etena vidheye sAdhanasAkalyasaulabhyAkAryasiddhiH, nRpasya mahAn prabhAvo yahatavo'pi tadabhiprAyA'nusAriNa iti ca sUcyate // 33 // babhuH prati nRpaM 1 grAmapatiM 2 paryanu karSakam 3 / prati grAmaM dizaM 5 paryanu kSetraM 6 sasyasampadaH // 34 // babhurityAdi / grAmaM sAmAn , jAtAvekatvam / prati lakSIkRtya dizaM dizaH pari lakSIkRtya kSetra kedAramanu lakSIkRtya sasyasampadaH sasyasamRddhiH nRpaM prati nRpANAM bhAge, grAmapati pari grAmaNyAM bhAge karSakaM kRSikarmaNAmanu bhAge ca babhuH prabhUtatayA virejuH / grAme grAme dizi dizi kSetre kSetre ca sasyAni yathAyogya karSakagrAmaNInRpANAM bhAgeSu pracuratarANi jAtAnItyarthaH / Adau kSetrapatitvAtkarSakANAM bhAge sasyAni pracurANi, ataeva grAmabhUsvAmitvAd grAmaNyAM tatra pracuro bhAgaH kararUpatayA prAptaH / tata eva ca rASTrapatitvAnnRpANAM bhAge tAni pracurANi | sAkSAtparamparayA ca kSetrasvAmitvAtteSAM pratyekaM sasyeSu bhAgAditi bodhyam // 34 // 1-2-3 bhAgini pratiparyanubhiryoge dvitIyA / pratiparyanubhiryoge dvitIyA // 34 // 4-5-6 lakSaNe Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAradhAzrayakAvyam pratIbhamibha 1 manvazvamazvaM 2 gAM gAM 3 ca paryasau / sAdhuH prati mada 4 manu pAlanaM 5 balitAM 6 pari // 35 // . pratIbhamityAdi / asau zarat , ibhamibhaM gajaM prati, gajamamivyApyetyarthaH / madaM prati madodbhavamabhilakSya, madodmaviSaya ityarthaH / azvamazvamanu azvamabhivyApya, pAlanamanu pAlanaM lakSIkRtya, raktasrAvAdirUpacikitsayA'zvAnAM nIrogatA''pAdanarUpapAlanaviSaya ityrthH| gAMgAM pari vRSabhAnabhivyApya balitAM baliSThatAM pari lakSIkRtya, balagrahaNaviSaya ityarthaH / sAdhuranukUlA, abhUditi zeSaH / zaradi hi kAlamAhAlyAdgajA mAdyanti, azvA vizeSacikitsayA nIrogatAM gacchanti, vRSabhAdayazca navapalAlAdibhakSaNena hRSTAH puSTA baliSThAzca jAyante iti tAtparyam // 35 // saro 'nvavasitAnyabjA 2 nyanveyu yat sitacchadAH / tenarttavo'nu zarada 3 mupagaGgA 4 mivA''pagAH // 36 // sara ityAdi / saro'nu sarobhiH saha, jAtAvakatvam , anuH sahArtha iti bodhyam / avasitAni sambaddhAnyabjAni kamalAni anu / atrAnutau / tathA ca sarobhiH saha sambaddhaiH kamalai hetubhi 1-2-3 vIpsye yathAyogaM pratyAdiyoge dvitIyA / 4-5-6 ityambhUte pratyAdiyoge dvitIyA // 35 // 1-2 sahArthe hetau cAnunA yoge dvitIyA / 3-4 hIne'rthe'nunA moge utkRSTAd dvitIyA // 36 // Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAravyacyA ravyAta hitam 177 riti militArthaH / saraHsu kamalAnAM vijRmbhaNAddhetoriti yAvat / sitacchadA haMsA yadyasmAdeyurAgatAH zaradIti labhyate / varSauM meghamayAnmAnasaM gatA haMsAH punaH zaradi pazvAdAgacchantIti kavisamayaH / tena hetunA zaradaM tadAkhyamRtumanu Rtavo hemantAdyAH, zaradapekSayA hemantAdyA hInAH, tatra sitacchadAnAmanAgamanAtkamalAnAM nAzAdazobhanatvAccetyAzayaH / gaGgAmupa ApagA nadya iva, yathA nadyo gaGgAyA hInAstathetyarthaH / anUpAvapakarSe / yo hi mahataM Agamayati zobhA sampanna sa eva mahAniti bhAvaH // 36 // " zAlIn 1 pakkAn sapramodaM 2 rakSantyo gopikA dinam 3 / kroze 4 vyastArayan gItI nItiM godoha 5 mapyayuH // 37 // zAlInityAdi / gopikAH zAligopyo dinaM vyApya, akhilaM dinamityarthaH / pakvAn pariNatAn zAlIn kalamAdidhAnyAni, zaradi zAlInAM pAkAditi bhAvaH / tAdRzapakvazAlidarzanena sapramodaM sollAsaM yathA syAttathA / kSetre pkvsh| lidarzanena kSetrapatInAM pramoda : sahaja :, zramasAphalyAditi bhAvaH / rakSantyaH zukAdibhyo gopAyantyaH, gItIgInAni krozaM vyApya vyastArayan, tathoccairgIyanti sma yathA krozaM yAvacchrutirityarthaH / yadvA gopikAH pakvAn zAlIn rakSantyaH sapramodaM dinaM kroza gItIrnyastArayannityanvayaH / akhilaM dina dvitIyA / 1 karmaNi dvitIyA / 2 kriyAvizeSaNatvAd dvitIyA / 3-4 vyAptau 5 matAntareNa vyAptau dvitIyA // 37 // Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 kAskavyAzrayakAvyam muccairgIyantya eva tasthurityarthaH / godohaM gAvo duhyante'smin kAle taM sAyaMkAlamabhivyApyA'pi yadvA gAvo dubante yAvatA kAlena tAvantaM kAlamapi, arti gAnakhedaM na yayuH prApuH / sapramodaM yadvidhIyate tatra na khedAnubhava iti bhAvaH // 37 // pArAyaNaM navAhenA 1 'dhItya krozena cA''ziSam / godohena. 3 dvijA yAjyAnabhyaSiJcan yathAvidhi / / 38 / / pArAyaNamityAdi / dvijA brAhmaNA navAhenA''zvina zukle pratipadAta Arabhya navarmI yAvannavAhAni vyApya pArAyaNaM pAro'yyate gamyate'neneti taddurgAsaptazatIdevIbhAgavatAdikamadhItya pAThena samApya, krozena yAvatA kAlena krozo gamyate tAvantaM kAlaM vyApyA''ziSamAzIrmantraM ca, adhityoccArya godohena yAvatA kAlena gaurdahyate tAvantaM kAlaM vyApya yathAvidhi vidhipUrvakaM yAjyAn nRpAdIn yajamAnAn abhyaSiJcan abhiSekamantreNA'bhiSekaM cakruH / zaradi dvijA Azvinazukla pratipadAta Arabhya kumbhaM yathAvidhi sthApayitvA navAhaM yAvaddurgAsaptazatyA dipArAyaNaM kurvanti sAzIrvacanaM yajamAnAnabhiSiJcanti zubhodarkAya / tatra prAyeNA''zIrmantroccAraNe yAvatA kAlena kozo gamyate tAvAn, abhiSeke ca yAvatA kAlena gaurduhyate tAvAn kAlazcA'tyetIti bodhyam // 38 // 1- 2 phalasiddhau gamyAyAM kAlA'dhvanostRtIyA / 3 phalasiddhau bhAvAdapi tRtIyeti matAntaram // 38 // Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAsahitam adhIyAnai dina 1 mapi cchando nA'grAhi mANavaiH 2 / gopIgItyA 2 hRdodbhAntaiH 4 samena 5 viSameNa 6 ca // 39 // ____ adhIyAnairityAdi / mANavai vipravaTubhi dinamakhilaM dinamabhivyApyA'pi samena samavRttena lakSaNayA supAThyena sthAnakena, saralena prakAreNa vA, kRtvA, viSameNa viSamavRttena lakSaNayA kaThinapAThyena sthAnakena, zramasAdhyena prakAreNa vA kRtvA, caH samuccaye / adhIyAnarabhyAsaM kurvANairapi, gopIgItyA zAligoptrIgAnena hetunA hRdA manasA uddhAntairasthiraiH, gopIgItAkarNanAkAGkSAcaJcalacitaiH sadbhirityarthaH / chando vedo nA'grAhi nA'bhyastam / vedo na kaSThasthI. kRta ityarthaH / anyamanaskena bahvapyabhyasyamAnaM na kaNThagataM bhavati zAstramiti tAtparyam / atra gItAnAM manoharatvaM dhvanyate // 39 // dhAnyenA' 1 rtha itIndrasya mAsA 2 pUrva pyomucH|| kautukenA 3 'rthinaH paurAH stambhenA 4 'drAdurutsavam // 40 // dhAnyenetyAdi / paurA nAgarAH kautukena kutUhalena hetunA arthino'bhilASukAHsantaH, dhAnyena arthaH prayojanaM vidyate iti ataH, dhAnyAdiprayojanasiddhaye kriyamANamityarthaH / payomucaH lakSa 1 siddhathamAvAd vyAptI dvitIyA / 2 kartari tRtIyA / 3 hetau tRtIyA / 4-5-6 karaNe tRtIyA // 39 // 1-2-3 vidyatyAdikriyAdhyAhAreNa kartari karaNe hetau vA tRtIyA / * ityambhUtalakSaNe tRtIyA // 40 // Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 kAskaghyAzrayakAvyam NayA ghanAgamasya mAsA mAsena pUrvamagre, pazcAdityarthaH / "pUrva tu pUrvaje / prAgagre zrutabhede ce" ti haimaH / varSaumAsAnantaramAzcinapUrNimAyAmityarthaH / indrasya devendrasya stambhena dhvajAdibhUSitenottugavaMzAdidaNDarUpeNopalakSitam , utsavamadrAkSuH / AzvinazuklA'STamItaH prArabhya pUrNimAM yAvaddhAnyAdiprAcuyArthamindramahotsavo vidhIyate // 40 // mitra mAsAvare 1 vIcA 2 nipuNaiH saha gokule / guDena 3 mizraM veSeNa 4 zlakSNA gopAH payaH papuH // 41 // mitrarityAdi / gopA gokulasvAmino janA veSeNa nepathyena zlakSNAH sUkSmA mRdavazva, dhRtamRdudukUlA ityarthaH / santa iti zeSaH / gokule vraje mAsA mAsenA'varai laghubhiH, savayobhirityarthaH / vAcAnipuNaiH vAkpaTubhirmitraiH sakhibhiH saha sambhUya guDenekSuvikAravizeSeNa mizraM saMskRtaM payo dugdhaM jalaM vA papurapiban / zaradi hi hitaM sUkSmAMzukaM guDamiti bhiSajaH // 41 // dANDAyAM giriNA ! kANAH khaNDAH zaGkulayA 2 mithaH / " grAmyA yuktayA 3 'nUnA muSTibhiH 4 kalahaM vyadhuH // 42 // daannddaayaamityaadi| yuvatayA yauvanenA'nUnA anyUnAH, yuvAna 1-2-3- kRtAdikriyAdhyAhAreNa karttari karaNe, hetau vA tRtIyA // 41 1-2-3-4 kRtAdyadhyAhAreNa kartari karaNe hetau vA tRtIyA // 42 // Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAsahitam 18 - ityarthaH / grAmyA grAmabhavA janAH dANDAyAM daNDapraharaNasAdhyAyAM zaGkhalAkandukakrIDAyAM giriNA kandukena kI kANA ekAkSA iva kRtAH, zaGkhalAhatenocchalitena kandukenA'kSyAghAtAnmudritakAkSaNa kandukA'valokanAditi bhAvaH / tathA zaGghalayA'nRjvagrayA yaSTayA khaNDAH paGgava iva kRtAH, kandukaskhalitayA zaGkulayA pAdeSvAghAtA. tkuNThagatayaH kRtAH paGgava iveti bhAvaH / mithaH parasparaM sRSTibhiH kalahaM yuddhaM vyadhuH / parasparaM vipriyaM prAptAH kruddhA muSTibhireva prahatya kalahaM cakrurityarthaH / zaradi dANDA krIDA pravartate / tatra ca zakulayA mitho viruddhaM kanduka Ahanyate // 42 // pulinAni saha kSaumaiH 1 sarAMsi nabhasA 2 samam / jyotsnyo'mA'hvA 3 'miSanmeghAH sAkaM kailAsasAnubhiH 4 // 43 // pulinAnIti / pulinAni nadItaTAni zromai DhukUlaiH saha amiSannaspardhanta, sAdRzyAditi bhAvaH / zaradi hi nadItaTeSu varmAmbupravAhakSAlanayA vizadatA kramazo nadIpUrasya nIcairgamanAsatkameva saikateSu taraGgapadAni ca dRzyante, tathA janAH zaradi kSaumAgi vAsAMsi zubhrANi valitataraGgitAni ca dhArayanti / sarAsi taDAmA varSA'bhAvAt sthirajalatayA nirmalajalAni nIlAbhAni bhavantIti sAha 1-2-3-4 sahAyoge tRtIyA // 4 // Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 kAraka yAzrayakAvyam yAtAni nabhasA vyomnA'pagatavegenA'tinirmalena nIlAbhena samamamiSan / evaM jyotsnyazcandrikAcAryyo rAtrayaH zAradyo nirmalaprakAza - dbhAvAd ahnA dinena amA sahA'bhiSan / dinavattAsAmapi nirmalaprakAzatvAt ! kiJca meghAH kailAsasAnubhiH kailAsAdreH zikharaiH, sahAmiSan / riktajalatvAnmeghAnAM kailAsazikharavadeva zubhratvAt / pulinAni kSaumavannirmalAni taraGgitasaikatAni ca sarAMsi nabhovannirmalAni nIlAbhAni ca rAtrayo dinavadadhikaprakAzA meghAzca kailAsazikharavacchubhrAH zaradyajAyanta ityarthaH // 43 // bandhukAnyadharaiH 1 strINAM padmAni yugapanmukhaiH 2 / sArdha hAsaizca kAzAni spardhA nyakSeNa 4 cakrire // 44 // bandhUkAnItyAdi / bandhUkAni tadAkhyapuSpavizeSA raktAbhatvAstrINAM yuvatInAmadharairadharoSThaiH saheti gamyate / padmAni vikacAni kamalAni mukhairvadanai yugapatsaha, strINAmiti sambadhyate / tAsAmeva hAse hAsyaiH sArdhaM kAzAni kAzapuSpANi / hAsaH zukla iti kavisamayaH / nyakSeNa samagratayA saha spardhAmabhibhavecchAM cakrire vidadhire, apAspRdhurityarthaH / zaradi hi tAni bhavanti yathAkramaM ca strINAmadharamukhahAsa tulyAni ceti strIsAdRzyamata eva prItisampAdakatvaM ca zarado dhvanyate / atra prasiddhasyopamAnasyopameyatvaprakalpanamati sAdRzyAya // 44 // 1-1-3-4 sahArthe gamye tadyoge ca yathAyathaM tRtIyA // 44 // Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAsahitam kArtsnyenA 1 'bjavanodbhede sukhenA 2ssthuH sitacchadAH / duHkhenA 3 'bdale prApye kaSTenA " ''saMzca cAtakAH || 45|| Jai kAtsnrtsnyeneti / zaradi kAtsnrtsnyena sAmastyena saha abjavanodbhede abjAnAM kamalAnAM vanAnAM samUhAnAmudbhede vikAse sati sitacchadA haMsAH sukhenAsklezena asthustiSThanti sma / bhojyasya prAcuryAtsau -- labhyAcceti bhAvaH / varSartau tu taddaurlabhyAd duHkhenetyAkUtam / kintu abdajale abdasya meghasya jale vRSTe jalabindau duHkhena varSasyAlpatvAkadAcitprApye labhye, daurlabhye sati / zaradi hi kadAcideva meghA varSantIti bhAvaH / cAtakAstadAkhyA varSodabindumAtravRttayaH pakSivi - zeSA vRttidaurlabhyAtkaSTena kaSTapUrvakamAsanasthuH / sarvo hi vRttisaukarye sukhI taddauSkarye ca duHkhI bhavati / zaradi hi kamalAni vikacAni haMsA: sukhamamA varSaurlabhyaM cAtakakUjitAni ca jAtAni // 45 // sasyeSvApyeSvanAyAsenA 1 sspye'nAyAsa 2 mambuni / pAnthAH pathi sukhaM 3 proSu duHkha ? mUSuzca tatpriyAH // 46 // sasyeSvityAdi / sasyeSu kSetragateSu dhAnyeSu anAyAsena sukhena ApyeSu prApyeSu satsu / zaradi sasyAnAM pAkAttAni sulabhAnIti bhAvaH / tathA ambuni jale'nAyAsaM sukaratayA''pye prApye 1 sahArthe tRtIyA / 2- 3-4 eSvapi kriyayA sukhAdeH sahArtha iti tRtIyA // 45 // 1 sahArthe tRtIyA / 2-3-4 kriyAvizeSaNatvAd dvitIyA // 46 // Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 kArakadyAzrayakAvyam sati / sarvatraiva nirmalajalasadbhAvAditi bhAvaH / pAnthA adhvagAH pathi mArge sukhaM yathAsyAttathA proSuH pravAsaM kRtavantaH / pravAse hi pathyazanapAnasaulabhyaM sukhamiti bhAvaH / kintu, tatpriyAsteSAM pAnthAnAM priyAH priyatamAH striyo duHkhaM yathA syAttathA USustiSThantisma / priyaviraho hi priyAyA du:khaheturiti bhAvaH / zaradi sasyAni jalAni ca sulabhAni bhavanti, varSA'pagamAtpAnthAH saukaryAtsukhaM pravasanti, ata eva tat striyo virahAkulA stiSThantIti // 46 // jatyo 1 gro'nu timIn vapreSsthAtprakRtyA 2 zaTho bakaH / akSNA 3 kANaH padA 4 khaJjaH khalA: prAyeNa 5 mAyinaH // 47 // jAtyetyAdi / jAtyA janmanograzcaNDa, janmana eva nirdaya iti yAvat / matsyAdihiMsAsAdhyavRttikayonAvutpatteriti bhAvaH / tathA prakRtyA svabhAvena zaTho vaJcakaH, matsyA mA jJAsipuriti zanaizcArAdimatsyavaJcanavyApArapaTurityarthaH / tAdRzo vakastadAkhyaH pakSivizeSaH, vapre nadItaDAgAditaTe timIn matsyAnanu lakSIkRtyA'kSNA netreNa kANa: jalAntarmatsyaM draSTuM dRSTerekatra lakSye sthirIkaraNAya saGkocitaikakanetratvAtkANavadupalakSyamANaH / jalA'ndhakArAdyantaritaM vastu draSTuM 1-2-3-4-5 prakAravataH prakAraiH prakAravadarthayujaH khyAteH prakArapatastRtIyA // 47 // Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanakarodayAlyavyAkhyAsahitam 185 dRSTisthirIkaraNAyaikAkSasaGkocaH pratIta iti bodhyam / tathA padA caraNena khaJjaH pazavadupalakSyamANaH / paoNvadevaH zanairvikRtaM ca pAdanyAsAditi bhAvaH / tAdRzaH sannasthAt / tatsamarthayati--khalA ugrAH prAyeNa bAhulyena mAyinaH zaThAH, bhavantIti zeSaH / aradi saritsaraHpalvalAditaTeSu matsyAnatuM bakAH saJcaranti // 47 // gotreNa : puSkarAvarta ! kiM tvayA 2 garjitaiH 3 kRtam / / vidyutA'laM 4 bhavatvaddhi 5 haMsA UcunvidaM dhanam // 48 // gotreNetyAdi / gotreNa kulena puSkarAvarta ! puSkarAva khyakhyAtakulotpanna ! medha !, tvayA kim ?, kimiti kSepe / na tvayA kimapi prayojanamityarthaH / kiM kRtamalaMbhavatvityAdyavyayaM pratiSedhe prayujyate / tathA tava, garjitaiH stanitaiH kRtam , niSprayojanaM garjitamityarthaH / vidyutA taDitA'lam / taDinniSprayojanetyarthaH / addhi jalai bhavatu, jalaM niSprayojanamityarthaH / varSauM pracuravRSTejelAkAGkSA'bhAvAditi bhAvaH / ata eva, avasarA'pagamAnniSphalatvAcca meghAdinA'lamiti bodhyam / idamuktaprakAraM vacanaM haMsA dhanaM meghabhUcurnu kathitavanta iva / kathamanyathA te uccai ruvanti meghAdayazca shnaiH| zaradi haMsA ruvanti, meghAdInAM cA'lpateti tAtparyam // 48 // 1 prakAravataH prakAraiH prakAravadarthayujaH khyAteH prakAravatastRtIyA / 23-4-5 niSedhe kRtAdiyoge tRtIyA // 48 // Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakadhAzrayakAvyam maghAbhiH 1 pAyasaM zrAddhaM maghAsu 2 brahmacaryavat / " zrutyA 3 smRtau ca prasitA vidadhurvidhino 5 tsukaaH||49|| maghAbhirityAdi / dvijA iti prastAvAllabhyate / zrutyA vede smRtI manuyAjJavalkyAyuktadharmasaMhitAyAM ca prasitA nityasambaddhAH, zrutismRtyabhyAsaparAyaNA ityarthaH / ata eva, vidhinA vihitakarmaNi utsukA atyantaM vyApRtAH, yathAvidhi vihitakarmaparAyaNA ityarthaH / adhItavedAdi hi vihitakarmaparAyaNo bhavatIti bhAvaH / maghAsu candrayuktamaghAyuktakAle brahmacaryavat brahmacaryamiva, maghAbhizcandrayuktamaghAnakSatrayuktakAle pAyasaM payaHsaMskRtAnnasampAdya zrAddhaM pitRkarma vidadhuzcakuMH / zaradi pitRpakSe dvijAH zrAddhaM kurvanti brahmacarya ca pAlayanti // 49 // utsukAH karadAne 'vabaddhAH kRSyA 2 pazuSva 3 pi / bIhIn dvidroNAn dvidroNAn dvidroNaizca tilAn daduH // 50 // utsuqA ityaadi| kRSyA kRSau, kSetrakarSaNa ityarthaH / pazuSu 1-2 kAle nakSatravAcina AdhAre vAtRtIyA, pakSe saptamI / 34-5 prasitAdiyoge AdhArAdvA tRtIyeti yathAyathaM tRtIyA saptamI ca // 49 1-2-3 utsukAdiyoge yathAyathaM tRtIyA saptamI ca / 4-5 vyApye dvidroNAdibhyo vA tRtIyA, pakSe dvitIyA // 50 // Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAsahitam 187 gomahiSyAdiSvapi, avabaddhAH tatparAH karadAne karo rAjaprAyo bhAgastadAne utsukAstatparAH, prastAvAtkarSakA iti labhyate / kara. bhuktyai, dvidroNAn dvidroNAn , vIpsAyAM dviruktiH / ADhakacatuSTayAnADhakacatuSTayAn vrIhIna dhAnyAni dvidroNe vidroNAn dvidroNAn tilAMzca daduH / prastAvAtkarogrAhakarAjapuruSebhya iti gamyate / tRtIyayaiva vIpsAyA uktatvAnna dviruktiH / zaradi sasyaniSpattau karSakAH karaM dadati // 50 // krauzcAn sahasraM sahasraM paJcakenA' 'nvajIgaNan / sahasreNa 2 zukAn gopyaH paJcakaM paJcakaM rasAt // 51 // krauJcAnityAdi ! gopyaH zAligopThyo yuvatayaH sahasra sahasraM sahasrazaH kauzcAn tadAkhyapakSivizeSAn rasAt pakSisamUhadarzanajanyAd harSAtkautukAcca paJcakena paJcasaGkhyAparicchinnaucakarAsinA, ekaikarAzau paJca paJca krauJcAn kRtvetyarthaH / manovinodArthamiti bodhyam / anvajIgaNan gaNayAmAsuH / na kevalaM krauzcAneva, kintu sahasreNa sahasrasaGkhyAkAn sahasrasaGkhyAkAn zukAn kIrAnapi paJcakaM paJcakaM paJcAnAM rAziM paJcAnAM rAzimanvajIgaNan / etena zaradi krauJcAnAM zukAnAM ca bAhulyaM sUcyate // 51 // 1-2 dinoNAditvAdvIpsAyAM tRtIyA // 5 // Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakaDyAzravakAvyam saMjAnAnA guNaiH 1 prema 2 saMjAnantaH purA rateH 3 / saMpAyacchanta dAsImi 4 /hIna grAmINadArakAH // 52 // ___ saMjAnAnA ityAdi / grAmINadArakAH grAmINAnAM grAmyANAM karSakaprabhRtInAM dArakAH putrAH, grAmyayuvAna ityarthaH / guNaidAsInAM yauvanalAvaNyAdibhi vizeSaiH prema rAga saMjAnAnA jAnantaH, yatra hi yauvanalAvaNyAdikaM tatraiva prema grAmyANAmiti teSAM yauvanAdikameva prema natvanyadajJatvAdityAkUtam / tathA purA pUrva dAsISvanubhUtAyA rate. sambhogasya saMjAnantaH smarantaH, pakveSu zAliSu vrIhIn dAsyAmIti purA ratikAle pratijJAtaM smaranta ityarthaH / tAdRzAH santaH dAsIbhidAsIbhyo bahIna dhAnyAni saMpAyacchanta dduH| rativetanarUpeNa paritoSArtha veti bodhyam / grAmyA hi dharmA'nabhijJA adhAmapi dAsI smayanti, zaradi zAlipAkAcca brIhyAdidAnena tAH paritoSayanti ca // 52 // samprAyacchad visaM haMsyai 1 haMso yattanmude 2 'bhavat / Atmane 3 rocanAllabdhaM kasmai 4 na svadate'tha vA // 53 // 1-2 sampUrvasya jAnAterasmRtyarthasya vyApyAdvA tRtIyeti yathAyathaM tRtIyA dvitIyA ca / 3 smRtyarthatvAtRtIyA neti sssstthii| 4 samprapUrvasya dAma uddezyasyA'dhamya tRtIyA // 52 // 1 adhayA'bhAvAtsampradAne caturthI / 2 tAdarthya caturthI / 3-4 rupAnAM yoge preye caturthI // 53 // Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAsahitam samprAyacchadityAdi / haMso yad bisaM mRNAlaM haMsyai svapriyAyai samprAyacchaddadau tat haMsadattaM bisaM tanmude tasyA haMsyA mude harSAyA'bhavat / tatsamarthayannAha - athaveti / Atmane svasmai rocanAt rocate ityevaMzIlo rocana stasmAtpriyAllabdhaM premNA prAptaM kimapi vastu, kasmai na svadate rocate / kAkvA priyeNa labdhaM sarvasyA'pi mu jAyate ityarthaH / zaradi haMsAnAmAgamAttatkelirapi pravarttate // 53 // 189. jajJe svAtyambu muktAbhyo 1 dugdhaM dadhne 2 nvakalpata / rikto'pi na yayau meghaH zarade 3 dhArayan RNam // 54 || jajJe ityAdi / svayam svAtI lakSaNayA svAtinakSatrayukta--. sUryayuktakAle'mbu vRSTaM jalaM muktAbhyo jajJe muktArUpavikAramApannam / svAtyambu zuktimukhe patitaM muktA sampadyata iti lokaprasiddhiriti bodhyam / nvityupamAyAm / yathA dugdhaM kSIraM dadhne'kalpata dadhirUpavikA ramA pannaM tathetyarthaH / zaradi dugdhaM dadhi ca kAlAntarA'pekSayA prazastaM ca bhavati / kiJca rikto'pi jalarahito'pi meghaH zarade tadAkhyatve RNaM dhArayanniveti luptotprekSA / na yayau kintu tasthAveva / RNagrasto hyuttamaNA'dhIno bhavatIti RNamadhamarNa dharati, tacca tacchodhanA'zaktatvAddhArayannivetyarthaH / tatazca yathA RNaM dhArayan tadavizodhya na gacchati, riktatvAcacchodhanAszakteH, tathA megho'pi 1 - 2 klupyarthayoge vikAre caturthI / 3 dhAreryoge uttamarNe caturthI // 54 // 25 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakadyAzrayakAvyam RNaM dhArayanniva rikto'pi na yayAvityarthaH / zaradi meghA bhavanti, jalariktatvAdvarSanti netItthamuktiH // 54 // dhvAnaiH pratyazRNonmaitrI zikhibhyo 1 'nugRNan ghanaH / tasmai 2 pratigRNantaste'pyAzRNvan kekayA'tha tAm // 55 // ____dhvAnarityAdi / ghano megho dhvAnaH stanitaiH kRtvA zikhibhyo mayUrebhyo'nugRNannanuvadan , mayUroktamanuvadanniva kekAravaM kurvato mayUrAn protsAhayanniva vA tebhyastaireva maitrI sAtizayAM prItiM pratyazuNot pratijJAtavAn , svIcakArevetyarthaH / luptotprekSA / evamagre'pi / zaradi dhanadhvanikekayoH santati jAyata itItthamuktiH / atha punaH, sata eva, tasmai ghanAya kekayA svavANyA kekAkhyayA pratigRNanto noktamanuvadanta iva garjantaM taM protsAhayanta iva vA te mayUrA api tayaiva tasmai tAM maitrImAzRNvan pratijJAtavantaH, svIcakrurivetyarthaH / pathapi zaradyapi meghadhvaniH kekikekA ca, tathApi vasantabhinnakAle sato'pi kokilakUjitasya varNanamiva kavisamayaviruddham / athA'pi bahubhiH kavimirAhatamiti bhAvanIyam // 55 // rAtsyanti devatAstubhyaM 1 nAtha ! kiM mahya 2 mIkSase / evamArAdhayan sAMyAtrikebhyaH 3 kulayoSitaH // 56 // 1-2 pratyApUrvazRNote yoge pratyanupUrvagRNAteoMge cA'thinyAkhyAtari ca caturthI // 55 // 1-3-3 rAdhIkSyostadaparkaghAtozca prayoge yaviSayaM parmAlocanaM limati. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAsahitam rAtsyantItyAdi / nAtha ! svAmin !, yadyapi dezAntaraM gantuM kRtanizcayasya tava yogakSemau saMzayAmahe, tathApyAzaMse yat , tubhyaM dezAntaraM gacchatastava yogakSemaviSayaM devaM devatA iSTadevAH, vanadevatAjaladevatAdayazca rAtsyanti payAlocayiSyanti / devatAstava yogakSemaM vakSyantItyarthaH / mahyaM kimIkSase ?, kimitikSepe / mAM nekSitavyamityarthaH / mama virahe kathamiyaM bhaviteti saMzayya mama kSemAdiviSayaM devaM kiM nirUpayasi ? tava yogakSemayormamA'pi tanizcayAditi bhAvaH / evamuktaprakAreNa kulayoSitaH kulastriyaH sAMyAtrikebhyaH potavaNigbhya ArAdhayan saMzayya kSemAdiviSayaM daivaM polocayan / deveSu zraddhA'tizayAtsavizvAsamUcurityarthaH / kulInatvAditi bodhyam / natvakulInA iva kSemAdiviSayaM devaM saMzayya yAtrAM niSedhayAmAsuriti bhAvaH / yadvA deva! devavadArAdhanIya ! nAtha ! tA matsapatnya stubhyaM rAtsyanti tvaM kadA ganteti vikalpya tava gamanaM pAlocayiSyanti, tAsAmakulInatvAditi bhAvaH / madyaM kimIkSase ? asyAH kIdRzo'bhiprAya iti saMzayya kiM nirUpayasi ?, mama kulInatvAravAM vinA mama kSaNamapi sthitirduHsaheti tvaM naiva yAhItyeva mamA'bhiprAyo nA'tra saMzayaH kArya ityevaM kulayoSitaH sAMyAtrikebhyasteSAmabhiprAya vikalpya ArAdhayan pAlocayannityarthaH // 56 // pUrvakaM tatazcaturthI // 56 // Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 kArakadyAzrayakAvyam asAdhayanna putrebhyo 1 dArebhyo 2 dadRzu na ca / proSu lAbhAya 3 rAdhyanto'pazyantaH zrAntaye 4 'dhvagAH // 57 // asAdhayannityAdi / adhvagAH pravAsinaH putrebhyo nA'sAdhayan mayi proSite kathamete bhaviSyantIti vimatipUrvakaM putrAdikSemAdiviSayaM daivaM na payAlocayan / tathA dArebhyazca na dadRzuH, madvirahe iyaM kathaM bhaviSyatIti vimatipUrvakaM dArakSemAdiviSayaM daivamapi na paryAlocayan / tatra hetugarbha vizeSaNamAha-lAbhAya rAdhyantaH, vANijyAdinA vikalpapUrvakaM lAbhaviSayaM daivameva payAlocayantaH, ata eva zrAntaye pravAsajanitazramAya apazyanto vikalpya bhAvizramaviSayaM daivamapAlocayantaH proSuH pravAsaM kRtavantaH / lAbhalobhAbhibhUto lAbhAyaiva pazyati yatate ceti bhAvaH / zaradi vaNijAdayo vyApArArtha dezAntaraM yAnti // 57 // ... lohinIva taDijjyotsnA tApAya 1 virahe hi tat / straiNaM sma zlAghate patye 2 tiSThate zapate hanute // 58 // ___ 1-2 rAdhIkSyarthadhAtuyoge caturthI / 3-4 rAdhIkSyarthaviSayAdapi iti mate caturthI // 57 // 1 utpAtena jJApye caturthI / 2 zlAghAdidhAtuyoge zIpsyamAnAcaturthI // 58 // Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madrakarodayAkhyavyAkhyAsahitam 113 lohinIvetyAdi / hi yasmAd virahe praNayakalahAdinA mAnAdiprayukte'saGge sati jyotsnA candrikA lohinI raktAmA taDid vidyudiva kAmavRddhayA tadaprAptijanitA''kulatvAya, vidyutpakSe AtapAyetyarthaH / lohinI vidayudAtapanimittamutpAta iti nimittavidaH / AsIditi zeSaH / tat tasmAt straiNaM strIsamUhaH patye priyAya zlAghate sma tiSThate sma zapate sma nute sma / samuccayo gamyaH / mAninyo jyotsnayA kAmoddIpanAnmAnaM vihAya, patiH prArthayatvitikAmanayA vakroktyAdibhiH zlAghayA svaprazaMsayA 'ahamanyAbhyo guNeradhikA tvayi nitAntamanuraktA ce' tyAdinA guNavattayA jJApyaM pati jJApayanti sma, sthAnenA'nurAgariraMsAdisUcakena sthitivizeSeNA'nusktAM riraMsuM jJApyaM svaM patiM jJApayanti sma, zapathena sambhAvyamAnA'-- parAdhanirAkaraNapUrvakamanaparAdhinaM jJApyaM svaM patiM jJApayanti sma, nihavena prAkkRtamAnAdyapalApena rirasuM jJApyaM svaM patiM jJApayanti smetyarthaH / zaradi jyosnA kAmoddIpikA // 58 // pAkAya 1 prayatA jagmu nIMvArebhya 2 stapasvinaH / caturmAsopavAse'pi neyu grAmaM 3 purAya 4 vA // 59 // ___ pAkAyetyAdi / tapasvina zcaturmAsopavAsAditapaHpradhAnAstApasA upavAsAnte pAraNArtha pAkAya nIvArAdIn paktuM prayatA Azri 1 tumo'rthe caturthI / 2 gamyasya tumo vyApye caturthI / 3-4 gatyarthayoge'prApte dvitIyAcatu? // 59 // Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakamdhAzrayakAvyam - tocamAH santaH, teSAmasamahazIlatvAt svayaMpAkitvAcceti bhAvaH / nIvArebhyo munyannAnyAhattuM jagmuH gatavantaH / jIrNajalAzayAdAviti bodhyam / tatraiva nIvAralAbhAditi dhyeyam / kintu caturmAsopavAse catueM mAseSu bhavazvaturmAso ya upavAso'nazanAtmakaM tapastasmin satyapi / caturo mAsAn yAvadanazanaM vidhAyA'pIti yAvat / grAma purAya vA neyuH grAmaM puraM vottamabhikSArtha na jagmurityarthaH / apinA'. lpopavAse tu kathaiva keti sUcyate / tApasA hi keciccaturmAsopavAsa kurvanti, vanyaireva cAnnaistatpArayanti ca, natUttamabhikSArtha grAmapurAdikaM yAnti / teSAmatinaiSThikatvAt / zaradi nIvArAH prAyeNa bhavanti tAesAzca tapa: pArayanti // 59 // citrAM 1 svAte 2 vizAkhAyai 3 gantuM bhAnostviSA'ditAH / yAnto'dhvAna 4 mamanyanta na zune 5 svaM na vA busam 5 // 60 // citrAmityAdi / adhvAnaM mArga yAnto vrajantaH, adhvagA: pravAsina ityarthaH / citrAM tadAkhyanakSatraM svAte stadAkhyanakSatrasya vizAkhAyai tadAkhyanakSatrAya ca gantuH prAptuH, citrAdinakSatraiH 1-1-3 kRdantagatyarthayoge dvitIyaiveti SaSThyeveti caturthI ceti matamiti yathAyathaM dvitIyA SaSThI caturthI ca / 4 gatyarthayoge'prApte dvitIyaiva / 5-6 atikutsane manyasya vyApyAdA caturthI pakSe dvitIyA // 60 // . Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAsahitam saMyujyamAnasyetyarthaH / bhAnoH sUryasya viSA''tapena arditAH atyantaM pIDitAH santaH svamAtmAnaM zune sArameyAya nA'manyanta, vA'thavA busaM palAlaM nA'manyanta / svasyA'tikaSTasthityA svaM zuno'pi nikRSTaM busAdapyasAraM menire ityarthaH / zaradi hi citrAdinakSatreSu ravisacAraH / tatra ca tasyA''tapo'tyugro duHsaho bhavati prAyeNa // 60 // nA'naM ' nAvaM 2 zukaM 3 kAkaM 4 zRgAlaM 5 menire vRSam / payaHpAnonmadA gopA mahiSaM tu zune 6 tRNam 7 // 61 // nA'nnamityAdi / gopA gopAlakA yuvAnaH payaHpAnonmadAH payasaH kSIrasya pAnenonmadA atihRSTAH santaH, ata eva vRSam , jAtAvekatvam / gopatInityarthaH / annaM nAvaM zukaM kAkaM zRgAlaM vA na menire / svasya kSIrapAnenA'tibaliSThatvAd vRSANAmIpatkaravazyatvAttAnanAdibhyo'pi tucchaM bubudhire / tu vizeSe / mahiSaM sairibha tu zune kukkurAya tRNaM vA menire / vRSA'pekSayA'tibaliSThatvAnmahiSasyeti bodhyam / zaradi kSIraprAcuryAttatpItvA gopA baliSThA jAyante // 6 // 1-2-3-4-5 atikutsane'pi nAvAdivarjanAd dvitIyaiSa / 6-. naprayogA'bhAvAskutsAmAkhapratIteratikutsanA'pratItezca / dvitIyeva na caturthI kutsAmAtre'pi caturthItyanye / evaJca zune iti caturthI tRNamiti dvitIyA ca // 61 // Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 kArakaTyAzrayakAvyam na tRNasya 1 busAya 2 svaM mntevaa'shunnydmbudH| sukho hito'pi pRthavyai 3 dyo 4 yaMdaprINAnna cAtakam // 62 na tRNasyetyAdi / ambudo meghaH pRthvya tAtsthyAttAcchabdaya. miti prajAbhyaH sukhaH sukhaprayojakasasyAdiniSpattihetutvAtsukhaprayojako'pi dhostAsthyAttAcchabdayamiti svargavAsino devasya hitaH sasyauSadhyAdiyajJopakaraNaniSpattihetutvAdiSTo'pi san yat cAtakaM svAtyudabinduvRttikaM tadAkhyaM pakSivizeSaM varSaNA'bhAvAnnAprINAd nA'tarpayat , ataH svaM tRNasya busAya vA manteva svaM tRNAdivadakiJcitkaraM manyamAna ivA'zuSyajjalarahito'bhavat tanutAM gato vA / yo'pi hyambuda iva dAnAdinA lokahito yajJAdibhiH paralokahitazca mahAnubhAvaH, catate yatata iti cAtako yAcakastamazaktyAdinA kAle na prINAti so'pi svamakizcitkaraM manyamAnaH zuSyati khedAttanutvaM yAti / zaradi megho na varSati jalAbhAvAdviralazca bhavati // 62 // zaM pathyaM bhadramAyuSyaM stAtkSemo'rthazca siddhayatu / rAjJaH 1 prajAbhya 2 ityUcegastirudhana ghanasvanaiH // 63 // zamityAdi / agasti stadAkhyo nakSatravizeSaH, upalakSaNasvAnmunizca udyan udayaM gacchan san , munipakSe jJAnena tapaHprabhRti 1-2 kRdantasya manyate yoge SaSThI, caturthyapItimate caturthI / 34 hitasukhayoge vA caturthIti yathAyathaM caturthI SaSThI ca // 12 // 1-2 mukhAdyarthakazamAdiyoge caturthI // 63 / / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAsahitam mizcA'dhyAtmaguNavRddhiM prApnuvan san rAjJaH prajAbhyazca, samuccayo gamyaH / zaM sukhaM pathyaM hitaM bhadramaizvaryAptirAyuSyamAyurvRddhikarapadArthaH kSemo labdharakSaNaM vipadriraho vA stAd bhavatAt, arthamiSTakArya ca siddhyatu sampadyatAm ityuktaprakAreNa ghanasvanai rmeghagarjitaiH kRtvA Uce azIrvacanamudAjahA reveti luptotprekSA / zaradi hi agastinakSatramudeti ghanA svananti / munirapi kazcij jJAnAdivRddho nRpebhyaH prajAbhyazvoktaprakAramAziSaM ghanasvanai gabhIrayA vAcA datte, tasya lokahitecchrutvAt // 63 zreyazcarAyuH kuzalaM statkAryaM siddhimetu ca / putrebhyazca 1 snuSANAM 2 ce - tyUcurbalima striyaH // 64 // 197 zreya ityAdi / striyaH kulavRddhAH striyo balimahe balirAjyadinotsave kArtikasyAmArAtrau zuklapratipadi ca putrebhyazca snuSANAM ca putravadhUnAM ca zreyo bhadramaizvarye ca cirAyu dIrghajIvitaM ca kuzalaM vipadvilayazca stAd bhavatAt / kArya prayojanaM siddhimetu sampadyatAM cetI - tthamUcurAzIrvacanamudA jahUruH / zaradi kArtikasyA'mArAtrau zuklapradi * padi ca lokA balirAjyamahaH kurvanti / tatra ca kulavRddhAH striyo bhaginyAdayazca praNamadbhyaH putrAdibhyo bhrAtrAdibhyazca candanAdidAnapUrvakamuktaprakAreNAzIrvacanamudgiranti // 64 // 1-2 bhadrAdyarthairyoge vA caturthIti yathAyatha caturthI pakSe SaSThI ca ||14|| 26 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 kArakavyAzraya kAvyam zaradA kiM parikrItAH sahasrAyA 1 'yutena 2 vA / alaM kelyai 3 zriyai 4 zaktA haMsAstasyA yadanvayuH // 65 // zaradeti / haMsAH svanAmaprasiddhAH pakSiNaH / kelyai krIDAyai alaM zaktAH zriyai zobhAyai zaktAH samarthaH / haMsA: krIDAsAdhanaM zobhAhetuzca svayamapi ca te krIDAparAH zobhamAnAzcetyataH zaradA tadAkhyartunA sahasrAya sahasrasuvarNAdimudrayA'yutena dazasahasrasuvaNIdimudrayA vA parikrItAH niyatakAlaM svAyattIkRtAH kimityutprekSAyAm / yad yasmAtte tasyAH zarado'nvayuranusaraNaM vidadhuH / sevakA hi krIDAzobhAdinipuNA vetanAdinA svayattIkriyante dhanikaiH kAle / te ca tAnanusaranti niyatakAlaM yAvat / haMsAzca zaradi samAgacchanti, tatastathotprekSeti bodhyam // 65 // : svadhA pitRbhya 1 indrAya 2 vaSaT svAhA havirbhuje 3 / namo devebhya ityutvigvAcaH sasyazriyA'phalan || 66 / / 4 svadhetyAdi / pitRbhyo'bhiSvAttAdibhyaH pitRbhyaH svadhA havistyAgo'stu, indrAya devendrAya vaSaT havistyAgo'stu havi - rbhuje'gnaye svAhA havistyAgo'mtu, devabhyo namo namaskAro'stu, itIttham RtvigvAcaH RtvijAM purohitAnAmRtau varSa varSavighnani 1-2 vetanAdinA kiyatkAlAtmasAtkAre parikrayaNe vA yathaM caturthI tRtIyA ca / 3 - 4 zaktArthairyoge caturthI // 65 // 1-2-3-4 svadhAdizabdayoge caturthI // 66 // caturthIti yathA Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAsahitam vAraNArtha sasyasamRddhayarthaM ca kArIrISTiprabhRtiyAge vihitA vAco mantrAH sasyazriyA sasyasampadA pracurasasyaniSpattyA hetunA kRtvA'phalan saphalA jAtAH // 66 // prajAMbhyaH 1 svastyabhUnidrA samudrazayanAdyayau 2 / A sindhoH 3 zAdvalAnyAsannazmarAt 4 paryapoSarAt 5 // 67 prajAbhya ityAdi / prajAbhyo lokebhyaH svasti sasyAdi. sampattyA bhadramabhUt / samudrazayanAt samudraH kSIrasAgaraH zayanaM zayyA zayanasthAnaM vA yasya sa tAdRzo viSNustasmAdvizlipya nidrA zayanaM yayau apgtaa| kArtika zuklaikAdazyAM viSNurnidrAM tyajatIti pauraannikaaH| lokAzca devotthAnakAdazIti kIrtayanti upavAsAdikaM ca kurvanti, vidhinA viSNumutthApayanti ca / AsindhoH samudraparyantaM nadImabhivyApya vA azmarAdapa azmavantaM dezaM varjayitvA UparAtpari UparamiriNaM kSAramRttikApradhAna dezaM varjayitvA ca zAvalAni haritatRNAcchAditatvAtsaharitAni bhUkhaNDAni AsannabhUvan / varSoM ghAsA. nAmudmAccharadi tardezAH zAdvalino bhavanti // 67 // pratidvipamadA''modAd gandhaM sptcchdaanydhuH| zephAlIbhyo dadulAsyaM prati gandhAca 2 mArutAH // 68 // 1 bhadrArthakayoge caturthI / 2 apAdAne paJcamI / 3 maryAdAbhividhyoraGA yoge pnycmii| 4-5 varjanArthakaparyapAbhyAM yoge paJcabhI // 17 // 1-2 pratinidhipratidAnayoH pratinA yoge paJcamI // 18 // Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakayAzrayakAvyam pratItyAdi / saptacchadAni zAradatarupuSpANi dvipamadAmodAd dvipasya gajasya yo mado dAnavAri tasya ya AmodaH saurabhyaM tasmAtprati tatpratinidhibhUtam , tattulyamityarthaH / gandhaM saurabhyamadhudhRtarvanti / mArutAH samIrAzca zephAlIbhyastadAkhyalatAvizeSapuSpebhyo gandhAt prati saurabhyasya pratidAnabhUtaM lAsyaM nRtyaM daduH zikSayAmAsuH / kalopAdhyAyA hi gandhAdi gRhItvA nRtyaM zikSayanti / zaradi gajA mAdyanti, madagandhIni saptacchadapuSpANi udgacchanti, zephAlIpuSpANi ca sugandhIni vikasanti, mArutAzca mandaM vahanti, latAdIn kampayanti AmodAMzca dikSu nayanti // 68 // upAdhyAyAdadhItyeva 1 kekI zrutvA naTasya 2 vA / prAsAdAgrAnanatenaM 3 pauryaH prekSanta cA''sanAt 4 // 69 // upAdhyAyAdityAdi / kekI mayUraH upAdhyAyAt kalAgurodhItya niyamapUrvakaM nRtyavidyAmadhigamyeva, vA tathA naTasya nRttAjIvasya vetanAdinA nRtyavidyAM zrutvevA''karyeva, luptotprekSA / athavA pUrvamupAtta ivazabda iha sambandhanIyaH / prAsAdAgrAt prAsAdAyamAruhya, devAyatanAdizikharamAruhyetyarthaH / nanata nRtyaM cakAra / yathA nRtyavidyAM guroradhItya naTasya tAM zrutvA ca nRtyanipuNazcAru nRtyati tathA mayUro'pi jAtisvabhAvAccAru nRtyatItyutprekSA / ata eva, mano 1-2 niyamapUrvakavidyAsvIkAre paJcamI / tadabhAvAcca naTasyeti sambandhasAmAnye paSThI / 3-4 yapi gamye paJcamI // 69 // Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhya vyAkhyAsahitam raJjanAtkautukAcca pauryaH purastriyaH AsanAtphalakAdyAsane upavizya enaM nRtyantaM kekiMna praikSanta sAdaramavAlokayanta / zaradyapi mayUrA nRtyanti // 69 // 201 varSAtyayAt prabhRtyabjodgamAdA 2 rabhya cAssvabhau / anya vINAkvaNAd 3 bhinno veNunAdA 4 dalisvanaH // 70 varSAtyayAdityAdi / varSA'tyayAd varSANAM varSartteratyayo'pagamastataH prabhRti tata Arabhya, abjodgamAd abjAnAM kamalAnAmudgama udbhedastata Arabhya ca alisvanaH alInAM bhramarANAM kamalamadhupAnonmadAnAM svano guJjanam, vINAkvaNAd vINAyAstantryAH kaNaH prakvANastadanyo vilakSaNaH, veNunAdAd veNovAdyavizeSasya nAdAtsvanAdU bhinnaH visadRzaH, tayonIdA'pekSayA'pyadhikaM karNapriyatvAditi bhAvaH / ata eva, Ababhau veNuvINAsvanA'pekSayA'tizayena zuzubhe / atizayena cittAvarjakatvAditi bhAvaH / zaradi kamalAnAM vikAsAttanmadhupAnonmadAnAM bhramarANAM guJjanamati madhuraM bhavet // 70 // gamyespi pazcime deze grAmAtprAcyAM 1 yayurjanAH / mahAnavamyA 2 apare'hni krozAt 3 sIma laGghitum // 71 // 1-2 prabhRtyarthayoge paJcamI / 3-4 anyArthayoge paJcamI // 70 // 1 dizi dRSTatvAddezavRttinA'pi dikzabdena yoge dikzabdayoge ca 2 kAlAvRttidikzabdayoge paJcamI / 3 gamyamAne'pi dikzabde paJcamI // 71 // paJcamI / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202. kArakyAzrayakAvyam gamye'pItyAdi / janA lokA mahAnavamyA AzvinazuklanavamItitherapare'nantare'hni dine, dvitIye dine ityarthaH / vijayadazamyAmiti yAvat / grAmAd upalakSaNatvAnnagarAdibhyaH pazcime pazcimadiksthe deze bhUmau gamye pazcimadigyAtrAmuhUrtasattvAd gatipratikUlanakSatrAdyabhAvAcca suge'pi sati krozAt krozaparimitadezAtpareNa sIma prAmAdisImAnaM lacitumuttarItuM yayurjagmuH / vijayadazamyAM hi krozAdhika zakunAdilAbhAya janA gacchanti, tathA''cArAt / tacca sImollaGghanamiti prasiddham / tatra ca prAcyAmeva gacchanti nA'nyAM dizam / yadvA grAmapadopAdAnAd grAmyANAmeSA rUDhi yetyAcyAmeva gacchanti nAgarAstu sImollacituM zubhamuhUrttAdinA'nukUlAM pazcimAdidizamapi gacchanti // 71 // ArAtIrA ' bahirnIrA 2 cchItebhya 3 itarai raveH / apyupraistApyamAno'sthAd RNAbaddho 4 nu kacchapaH // 72 // ArAdityAdi / kacchapaH kamaThaH, jAtAvakatvam / zItebhyaH zItalebhya itarai bhi naiH, tadvirodhitvAttadvitIyaH, evaM cA'tyupNarityarthaH / atizayalAbhArthameva niSedhamukhena pratipAdanamiti bodhyam / raveH sUryasya uauH kiraNa stApyamAnaH santApyamAno'pi nIrAjjalAbahirupari deze tIrAdArAt taDAgAditIrasamIpe RNAd deyAd hetoH 1-2-3 ArAdvahiritarazabdayoMge yathAvatha paJcamI / 4 hetau RNAtpaJcamI // 72 // Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAsahitam baddho nigRhIto nu, nvitIvArthe / asthAdatiSThat / yathA RNasyA'vizodhe RNikena baddho'dhamarNo'tigharme'pi Atapa eva nirupAyastiSThati na tu zaityArtha jalaM pravizati tathetyarthaH / zaradi kacchapA jalAni - tyAsstape tiSThanti // 72 // saurabhA 1 danurAgeNa mudA baddho'lirabhramat / kumudasyA 3 'ntike'bjAcca 4 dUre nIpasya ketakAt 6 // 73 // 203 saurabhAdityAdi / ali bhramaraH jAtAvekatvam / saurabhAkumudA'jAmodAd heto jItena anurAgeNa premNA hetunodbhUtayA mudA harSeNa vaddhaH sambhRtacetAH san kumudasya kairavasya abjAt kamalAdantike samIpe nIpasya kadambasya ketakAt ketakIpuSpAd dUre'kAlaprAptatvenA'manojJatvA dvirAgAd dUra eva ca abhramadati sma / kAlocitasya hi premNA samIpaM gacchanti, akAlaprAptasya ca virAgeNa dUraM gacchanti / zaradi na nIpaketakayo rmanojJatvaM satorapi, kumudAjayostu kAlocitatvAttattvam / zaradi bhramarAH kumudAdisamIpe bhramanti // 73 // 1 guNAd hetau paJcamI / striliGgasvAnmudeti guNAdapi na paJcamI kintu tRtIyA / 3-4-5-6 ArAdadhairyoge paJcamIti yathAyatha paJcamI pakSe SaSThI ca zeSe // 73 // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.4 kArakaDyAzrayakAvyam stokAjAtIH 1 spRzan stokenA 2 'bjAnyalpAcca 3 zIkarAn / alpena 4 vAnapi marut kRcchrAtsehe 5 viyogibhiH // 74 // stokAdityAdi / stokAd ISajjAtI mallikAH, upalakSaNasvAttatpuSpANItyarthaH / stokena ISadabjAni vikacAni kamalAni, etena saurabhyamuktam / alpAdISat zIkarAn jalakaNAMzca, etena zaityamuktam / caH samuccaye / tena spRzanniti jAtyAdibhiH pratyekaM sambadhyate / spRzan yathAyathamAndolayan vahaMzca marut pavano'lpena mandaM vAn saJcarannapi, puSparajojalakaNabhArAdiveti dhvaniH / ata eva jAtyAdInAmISatsparza iti bodhyam / viyogibhi virahibhiH kRcchAt kaSTaM yathAsyAttathA sehe mRSTaH / surabhiH zItalo mandazca marutkAmoddIpakatayA virahiNAM tApAya kalpate ityAzayaH / zaradi jAtayaH kamalAni ca puSpanti marucca mandaM vAti // 74 // kRcchreNA 1 'rkasya vIkSyatvAd grISmaH katipayA 2 ccharat / prAvRT katipayenA 3 'lpai 4 maiMdhaiHstokaizca 5 garjitaiH // 75 1-2-3-4-5 asattve stokAdibhyo vA paJcamI pakSe sahArthe tRtIyA // 74 // 1-2-3 asattve kRcchrakatipayAbhyAM vA paJcamI / pakSe sahArthe tRtIyA 4-5 sattvavRttitvAdayastokAbhyAM karaNe hetau vA tRtIyA // 75 // Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madrakarodayAkhyavyAkhyAsahitam : kRcchretyAdi / zarat tadAkhyartuH kRcchreNa kaSTena arkasya sUryasya vIkSyatvAd avalokituM zakyatvAt katipayAdalpena grISmo nidAghAtmakaH / zaradi raveH pracaNDAH karA:, tataH sa durdarzo dharmakara bhavati / tathA, alpairviralairmeghairambudaiH, stokairalpai garjitaiH stanitaizca kRtvA, meghAnAmalpatvAditi bodhyam / katipayenA'lpena zarat prAvaD varSatvAtmikA, abhUditi zeSaH / etena samazItoSNatvAccharadaH sukhAvahatvamuktam // 75 // 1 klAntAH kRcchreNa tApena jyotsnAyAH 1 prAgajAta / vIcihnAdaistato'jAnaMcakorAH sarasAM 2 payaH // 76 // 205 klAntA ityAdi / cakorAstadAkhyAH pakSiNaH kRcchreNa kaSTena lakSaNayA kaSTakareNetyarthaH / tApasyA'tyumatvAtkaSTAdhikyaM dhvanituM kAraNe kAryopacAro bodhyaH / tApenA''tapena klAntA AcAH santaH, prAk Adau sarasAM taDAgAnAM payo jalaM jyotsnAyAH kaumudyA ajAnata, sarojale jyotsnAbhramAtpravRttAH / Arcasya zItamicchato bhramaH sulabha iti bhAvaH / etena zaradi sarojalasya jyotsnAvannirmalatvaM dhvanyate / yadvA jyotsnA priyatvAd rAgAvezAtsarojalameva jyotsnArUpeNa pratipannavantaH / rAgAdhikyAttadviSayo bhramo rAgiNAM pratIta iti bodhyam / tato jyotsnAyA alAbhAdvAdhajJAnAttAdRzabhramanirAsAnantaraM 1 ajJAnArthasya jAnAte yoge SaSThI / 2 jJAnArthatvAtsambandhasAmAnye SaSThI // 76 // 27 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 kArakaTyAzrayakAvyam - vIcihAdaiH vIcInAM taraGgANAM hAdai rdhvanibhiH saraHpayolakSaNaiH kRtvA sarasA payaH sarasAM paya eva ajAnan jJAtavantaH / atra vIcihnAdo'pi jyotsnAbhramanirAkaraNaheturiti bodhyam // 76 // zailasyo' paryadho'vastAtparastAdutpatiSNubhiH / upariSTAccharallakSmyA 2 nIlacchanAyita zukaiH // 77 // zailasyetyAdi / zailasya parvatasya upari Urdhvamadha UrdhvadezA'pekSayA'dhobhAge avastAtpazcimabhAge parastAtpurobhAge upalakSaNatvAtpArzvayozca utpatiSNubhiruDDIyamAnaiH zukaiH kIraiH zarallakSmyAH zarado lakSmyAH zobhAyAH, rAjalakSmyAM iveticchatrapadasAnnidhyAd dhvanyate / upariSTAd uparibhAge chatrAyitam chatravadAcaritam / zukaizchatravadeva bAhulyAdAvaraNAyitatvAditi bodhyam / chatraM rAjalakSmIcihnamiti zaralakSmyAstAdRzAH zukAzchatram / atredamavadheyamrAjalakSmIciMha zvetacchatraM natu nIlamiti varNanamidaM viruddhamiti / zaradi zukA bAhulyena bhavanti parvatAdiSu ca nivasanti // 77 // dhruvasyA ' 'bhAdakSiNaMto vAtApeH 2 psAturuttarAt 3 / pitRNAM durgate 4 styAge'dhvA dyo 5 yAnasya 6 sAdhakaH // 78 dhruvasyetyAdi / pitRNAM pretAnAM pUrvajAnAM durgaterdandazUkatvA1-2 ririSTAdAdizabdayoge SaSThI // 77 // 1-3 atasAtooMge SaSThI / 2-1-5-6 kRdyoge karmaNi SaSThI // 7 // Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ makarodayAkhyavyAkhyAsahitam dyadhamagate styAge parihAre sati dyoH svargasya karmabhUtasya yAnasya sAdhakaH sampAdakosdhvA mArgaH, arthAtpitRNAmeveti bodhyam / vatsAkhyo jyotiSe prasiddha AkAze mArgavallakSyamANatvAtpitRmArgatvena prasiddha ityarthaH / dhruvasya tadAkhyasya nakSatrasya dakSiNato dakSiNasyAM dizi vAtApe stadAkhyAsuravizeSasya karmabhUtasya psAtu bhakSakasya agasteraMgastimunisAhRnakSatravizeSasya uttarataH uttarasyAM dizi abhAt lakSito babhUva / munipIDako vAtApi nAmA'suro'gastyena bhakSitaH, sa evAgastyo dakSiNasyAM tadAkhyanakSatramiti paurANikAH / AkAze zaradi lakSyamANena vatsAkhyena mArgeNa pitaro durgatiM vihAya svarga gacchantIti tadvidaH / sa ca vatso dhruvA'gastyormadhye lakSyate // 78 // 20 nidrAM yo'tyaktapUrvyabdai garjakaiH sAdhvapAM 1 pibaiH / sa tAmatyajadambhodhau kaiTabhasya 2 madhu 3 dviSan // 79 // nidrA mityAdi / yo viSNurambhodhau kSIrasAgare, nivasanniti bodhyam / apAM jalAnAM pibaiH pibantIti pivAstai stAdRzai rjalAni pitradbhiH, jalasambhRtairityarthaH / ata eva sAdhu sAtizayaM marjakaiH garjitAni kurvadbhirabdai jaladharaiH, varSAsu megho saridAdijalAni pivatIti prasiddham / nidrAM zayanamatyaktapUrvI tyaktA pUrvamaneneti tyaktapUrvI, na tAdRza ityatyaktapUrvI, jaladharagarjanayA'pi yo nidrAM na jahA~ sa 1 karmaNi kRdyoge SaSThI / 2- 3 anuzantasya dviSaH karmaNi vA SaSThI pakSe dvitIyA // 79 // Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakayAzrayakAvyam tAdRza ityarthaH / kaiTabhasya tadAkhyA'surasya madhuM tadAkhyamasuraM ca dviSan nAzakaH, madhukaiTabhahantA viSNurityarthaH / zaradi tAM nidrAmatyajat , prabuddhavAnityarthaH / zaradi hi devotthAnakAdazI samupA. syate janaiH, tasyAM ca viSNuM mantravidhinA prabodhayanti / tadetanmahanmAhAsyaM zaradaH, yadanyenA'sAdhyaM sAdhayatIti bhAvaH // 79 // pavane khaM 1 tuSArANAM 2 taralatvasya 3 vIrudhAm 4 / dizAM 5 netari kiJjalkA 6 zrAntAnAM deg zAyikA'bhavat // 80 // pavana ityAdi / pavane vAyau tuSArANAM jalakaNAnAM khamAkAzaM netari prApayitari sati, jalakaNAnAdAyA''kAzaM gacchati satItyarthaH / jalakaNasampAcchItale satIti yAvat / tathA taralatvasya caJcalatAyA vIrudhAM latAnAM netari sati, svagativegena latA Andolayati satItyarthaH / mandaM vAti satIti yAvat / tathA, kiJjalkAn lakSaNayA kamalakezaraparAgAn dizAM dikSu netari sati, parAgAn sugandhInAdAya vahati satItyarthaH / mande zItale surabhiNi ca khedApahare samIre saJcarati satIti militatAtparyam / zrAntAnAM mArgagamanAdikhinnAnAM zAyikA zayanamabhavat / apagatakhedo hi zete / 1-2-3-4-5-6 dvayoH karmaNoH kRdyoge ekatra vA SaSThIti yathAyathaM SaSThI dvitIyA ca / 7 kRyoge kartari SaSThI // 80 // Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAsahitam 209 zaradi trividho vAyurvarNyate'niyata diggatizca saH // 80 // kRtiH svarANAM cIbhi 1 vipaJcInAmivA''babhau / Rtumatyeva 2 kAzAlyAH kusumasya prakAzanam // 81 // kRtirityAdi / krauJcIbhiH krauJcapakSijAtistrIbhiH katrabhiH svarANAM kUjitAnAM karmabhUtAnAM kRti vidhAnam krauJcIkUjitamiti yAvat / vipaJcInAM vINAnAM kartrINAM svarANAM kRtiriva Ababhau karNapriyatayA''virbabhUva / tathA, kAzAlyAH kAzAkhya tRNazreNyAH karSNaH kumumasya jAtAvekatvamiti puSpANAM karmabhUtAnAM prakAzanamAvi - bhIvaH, RtumatyAH rajasvalAyAH kaH kusumasya strIdharmasya rajasaH karmabhUtasya prakAzanamivA''babhau / atra strIdharmasya raktatvAtprakAzanamAtreNa sAmyaM bodhyam / kintu jugupsAvyaJjakatvA nikRSTagrAmyatvAdasabhyatvAccA'tyantamanucitamiti pratibhAti / zaradi hi krauJcayaH zrutipriyaM kUjanti kAzAni ca kusumitAni bhavanti // 81 // " zRGgasya tyAga eNAnAM mitrasyeva durAtmabhiH 1 / vibhitsA bhedikA cokSNAM 2 payasAmiva rodhasaH ||82 // zRGgasyeti / eNAnAM mRgANAM kartRRNAM zRGgasya viSANasya 1 - 2 kartRkarmaSaSThIhetoH kRto yoge vASaSThI pakSe tRtIyA // 81 // 1 kartRkarmaSaSThI hetoH kRto yoge karttari vA SaSThIti tRtIyA / 23 stryadhikAra vihitA'NakapratyayaparyudAsAd dvihetoH kRto yoge'pi SaSThayeva // 82 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21. kArakavyAzrayakAdhyam karmabhUtasya durAtmabhiH durduSTo drohAdisaGgatatvAdAtmA'ntaHkaraNaM yeSAM laistAdRzai rdurjanaiH kartami mitrasya sakhyuH karmabhUtasyeva tyAgo'panayanam abhUditi zeSaH / yathA durAtmAno mitrANi tyajanti tathA mRgAH zRGgANi tatyajurityarthaH / tathA, ukSNAM balIvadAnAM kartRNAM rodhasastaTasya karmabhUtasya bibhitsA bhettumicchA bhedikA vilekhanaM ca payasAM jalAnAM varSauM dRSTajalocchalitanadIpUrANAM rodhaso bibhitsA bhedikeva ca, abhUditi zeSaH / zaradi mRgAH zRGgANi pAtayanti, vRSabhAzca puSTA madAda vaprakrIDAyAM taTAni bhindanti )) 82 )) stutyamAnyA'nuyAnIyagAtavyA''deyasadguNaH / nRNAM 1 devazca 2 sa tadA rAjA yAtrAM pracakrame // 83 // stutyetyAdi / tadA tAdRze zaratkAle vijRmbhamANe sa prastuto nRNAM janAnAM kartRNAM devaiH suraiH kartRbhizca stutyamAnyA'nuyAnIyagAtavyA''deyasadguNaH stutyAH prazasyA mAnyAH pUjanIyA anuyAnIyAH anusaraNIyA gAtavyAH susvaraM kIrtanIyA AdeyA grAhyAzca santa uttamA guNAH zauryodAyaryAdayo'tizayA yasya sa tAdRzo rAjA mUlarAjAkhyo nRpo yAtrAM grAharipuM prati prayANakaM pracakrame prArabdhavAn / zaratkAlasya prayANocitatvAditi bhAvaH // 83 // 1-2 kRtyAntayoge kartari vA SaSThati yathAyathaM paSThI tRtIyA Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAsahitam 111 atha yAtrArambhaM varNayannAha--- netavyo'ntaM 1 ripuH pAtrA gAma 2 nenecchanA 3 yazaH / pUraM pUraM namo 5 nAdai dundubhiH procivAnidam 6 // 84 // ___ netavya ityAdi / anena prastutena mUlarAjena gAM pRthivIM pAtrA durjananigraheNa kRtvA rakSitrA satA tathA tatkRtameva yazaH kIrti micchanA'bhilASukeNa ripuH zatrugrIharipuprabhRtirantaM nAzaM netavyaH prApaNIyaH, zatru hatvA yazo vindeta gAM ca rakSediti yAvat / idamuktaprakArArtha vacaH, nAdai nibhiH kRtvA nabho vyoma pUraM pUraM vyApya vyApya dundubhI raNabherI procivAnnu jagAviva / raNabherInAdai g2ama vyAptamityAzayaH // 84 // pavamAno jagattanvan 1 svaraM 2 bibhrANamuccatAm 3 / cakrANo maGgalaM 4 zaGkhazchando 5 'dhIyanniva dvijaH // 85 pavamAna ityAdi / zaGkho vijayayAtrAzaGkhaH chando vedamadhIyan susvaraM paThan dvijo brAhmaNa iva uccatAM tAratvamudAttatvaM ca bibhrANaM dhArayantaM svaraM dhvani tanvan kurvan , ata eva jagat lokaM pavamAnaH pavitrayannApUrayaMzca maGgalaM zubhAzaMsanaM cakrANazcake / yAtrA 1-3 ubhayahetoH kRtyasya yoge karmakoMna SaSThIti kartari tRtIyA goNe karmaNi ca dvitIyA / 2-4-5-6 tRnnudantA'vyayakSasuyoge na SaSThIti dvitIyA // 84 // 1-2-3-4-5 AnazatratRzyoge SaSThI neti. dvitIyA // 85 // Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 - kArakayAzrayakAvyam kAle uccaiH zaGkho mAyate dvijAzca vedaM paThanti maGgalArthamityAcAraH // 85 // DhakkAmizcakribhivAnaM : duHsahaM diggajairapi 2 / so'strabhRtkArako yAtrAM 3 sujJAno vajriNA'pyabhRt / // 86 DhakkAbhirityAdi / yAtrAM vijayayAtrAM kArakaH kariSyan , ata eva, astrabhRt astraM bANAdikamupalakSaNatvAcchastraM khaDgAdikaM ca bibhartIti sa tAdRzaH sa nRpo mUlarAjo diggajaiH paurANikaprasiddhaidigantasthitai danteSu pRthvyuttolakai gajai diggajA iti prasiddha IHsahaM duHkhenA'tizayena karNapIDAkampAdikaratvAtsahyata iti tAdRzam , apinA yatra tAdRzabalavatAmatidUrasthAnAmapi tAdRzazabdena pIDA tatrA'nyeSAM duHsahaH sa dhvAna iti kimuvaktavyamiti sUcyate / tAdRzaM dhvAnamuddhatanAdaM cakribhiH kurvatIbhi DhakkAbhi vijayayAtrAbherIbhiH kRtvA vajriNA svaHsthenendreNA'pi sujJAno'lpenaiva jJeyo'bhUt / DhakkAdhvani digantavatsvargamapi vyAptavAnityAzayaH / nRpasya vijayAtrArthamastradhAraNavelAyAM vizeSato DhakkA vAdyante // 86 // mRdaGgai ruddhavadbhi 2 yA dhvaninA'nukRto 3 ghanaH / zikhibhiH zIlitAH kekA gatai harSa satAM 4 matAH // 87 // .. 1-2-3-4 DikhalNakacyoge SaSThIniSedhAd yathAyogaM dvitIyA tRtIyA ca // 86 // 1-2-3 taktavatvooMge SaSThIniSedhAd yathAyathaM dvitIyA tRtIyA ca / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAsahitam mRdaGgairityAdi / dhvaninA nAdena kRtvA dyAmAkAzaM ruddhavadbhi(tavadbhirmRdaGgaistadAkhyaiH prasiddha vAdyavizeSaiH kartRbhi dhano megho'nukRto lakSaNayA meghadhvani viDambitaH, sAmIpyAd dhvaninaivetibodhyam / mRdaGgA vAdyamAnA meghadhvanitulyaM dhvAnaM cakrurityarthaH / mRdaGgadhvane meghadhvanitulyatvAdeva meghadhvanibhramAd harSa modaM gataiH prAptaiH zikhibhirmayUraiH, mayUrANAM dhanadhvaniH priya iti prasiddhaH / satAM vijayayAtrAzakunajJAnAM matAH zubhazakunatvAdiSTAH, vartamAne ktaH / kekAH svavANyaH zIlitAH punaH punaH kRtAH, abhyastA ityarthaH / bhUte ktaH // 87 // ArakSa rakSitaM bhUpasyA 1 ''sitaM prati yoSitaH / kIrteH / zriyAM 3 nu hasitaM mauktikasvastikAn vydhuH||88 ArakSarityAdi / ArakSairaGgarakSakai rakSitaM kRtarakSam , bhUte ktH| bhUpasya nRpasya mUlarAjasya AsitamAsanam ,. AdhAre ktaH / siMhAsanamityarthaH / tatprati lakSIkRtya yoSito'vidhavAH striyo'ti-- nirmalatvAccAkacakyA'zcitatvAcca kIrte yazasaH zriyA lakSmyA hasitaM nu hAsa ivotprekSitAn mauktikasvastikAn maGgalAya mauktikaiH kRtAH svastikA AlepanavizeSAstAn vyadhurviracayanti sma / maGgalArtha hi strIbhiH svastikA racyante // 88 // 4 vartamAne te na SaSThIniSedhaH // 87 // 1 AdhAre te na sssstthiinissedhH| 2-3 mAve te vASaSThIti yathAvarSa sRtIyA SaSThI ca // 88 // 28 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakaDyAzrayakAvyam kAmukasya zriyAM 1 bhUpA rAjJa AjJA 2 prapAdukAH / surASTrAM 3 gaminastasthustatra koTiM 4 nu dAyinaH // 89 // kAmukasyetyAdi / zriyAM zatrulakSmINAM kAmukasyA'bhilASukasya, ata eva, surASTrAM tadAkhyadezaM gamino gantumicchataH, grAharipunigrahArthamiti zeSaH / rAjJo mUlarAjasya AjJAM nidezaM prapAdukAH pratipattAraH, adhInatvAditi bhAvaH / bhUpA nRpA statra siMhAsanasamIpe koTi koTisaGkhyAM mudrAM dAyino dhArayanto'dhamaNI nu iva tsthuH| dravyecchoruttamarNasya samIpe'dhamaNIstadAjJAM vahantastiThantyeva // 89 // jagadA 1 gAmino'riSTasyA 2 'vazyaMchedino dvijAH / eyustatrA 3 ''zitAro dvirmAse * mAso 5 dvirambupAH // 90 jagadityAdi / mAse dvirAzitAro dvau vArau bhoktAraH, tathA mAso mAsasya dvirambupA dvau vArau jalapAyinaH, atyugratapaHparAyaNA ityarthaH / ata eva tAdRzatapaHprabhAvAdeva, jagat prajA AgAmina eSyato'pi ariSTasyA'maGgalasyA'vazyaMchedino dhruvaM vinAzayitAro 1 kamerukAntasya na SaSThIniSedhaH / 2 ukAntayoge na SaSThIti dvitIyA / 3-4 eSyadarthe RNe cenantayoge na SaSThIti dvitIyA || 89 1 eNyadarthe inantayoge SaSThIniSedhAd dvitIyA / 2 AvazyakArthe Nini pachIniSedhaH / 3 sAmIpye saptamI / 4-5 sujathai yoge kAle vA sasamI pakSe SaSThI // 10 // Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madraGkarodayAkhyavyAkhyAsahitam dvinA brAhmaNAstatra siMhAsanasamIpe eyurAgatAH, zAntikArthamiti bhAvaH // 90 // sauvastikaiH sanmuhUrta AyuktaistapasaH 1 zrute 2 / mantre 3 zAntezca 4 kuzalai cakre hastyazvapUjanam // 91 // sauvastikairityAdi / tapasastapazcaraNe zrute vedAdizAstre, samu. cayo gamyate / AyuktaistatparaiH, tapojJAnaparAyaNairityarthaH / naiSThikaijJAnibhizceti yAvat / mantre mantraprayogaviSaye zAnteH zAntikavidhau ca kuzalainipuNaiH sauvastikai maGgalakarmajJaiH sanmuhUrte sati zubhe muhUrte kAle hastyazvapUjanaM savidhi hastInAmazvAnAM ca pUjanaM cakre / vijayayAtrAprasaGge maGgalArtha hastyAdayaH pUjyante // 91 // svAmino'zve 1 vimAnAM 2 cA'nasAM 3 pattiSu 4 cezvarAH / lakSmyAM 5 kSite 6 zvA'dhipateH sadyo dvAraM siSevire // 92 // svAmina ityAdi / azveSu azvAnAmibhAnAM gajAnAM svAminaH patayaH, azvasenApatayo gajasenApatayazcetyarthaH / tathA anasAM zakaTAnAmupalakSaNatvAdrathAnAM ca pattiSu padAtisainyAnAM cezvarAH patayaH 1--2-3-4 kuzalA''yuktazabdAbhyAM yoge vA saptamIti yathAyathaM zeSe SaSThI saptamI ca // 91 // 1--2-3-4-5-6 svAmIzvarA'dhipatiyoge vA satamIti yathAyayaM saptamI SaSTI ca // 92 // Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakanyAzrayakAvyam rathasenApatayaH padAtisenApatayazcetyarthaH / caturaGgasainyanAyakA iti samuditArthaH / lakSmyAM rAjalakSmyAH kSite bhUmezvA'dhipateH svAminaH rAjJo mUlarAjasyetyarthaH / dvAraM siMhadvAraM sadyastatkAlameva, etena sainyAnAmutsAho dakSatA ca sUcyate / siSevire samprAptAH / sajjAH santa iti zeSaH / vijayayAtrArthamiti bodhyam // 92 // pratibhUbhiH zriyaH 1 kI 2 dharme 3 nItezca 4 sAkSibhiH / zukre 5 guroH 6 prasUtai rnu dAyAdai nvAyi mantribhiH // 93 // prtibhuubhirityaadi| zriyo lakSmyAH kIrtI yazasazca pratibhUbhilagnakaiH, tatra hetudvAreNa vizeSaNamAha-dharma dharmasya rAjadharmasya prajA. dharmasya ca nIte rAjanIte lokniiteshc sAkSibhi ISTrabhiH, dharmiSThainItijJaizcetyarthaH / ata eva zrIkIrtibhiH samanvitaistatpradezceti bhAvaH / ata eva, zukre zukrAcAryasya daityaguro guro bRhaspatezca devaguroH prasUtai rapatyai viva dAyAdaiH sagotribhirivopalakSitai mantribhiH sacivairAyi AyAtam / nRpAntikamiti zeSaH // 93 // jyotiSa 1 'dhItino janma cchAyAyAM 2 zakumAdadhuH / dviSya 3 sAdhu nRpe sAdhu lagnaM sAdhayituM kSaNAt // 94 // 1-2-3-4-5-6 pratibhUsAkSiprasUtadAyAdazabdayoge vA saptamIti yathAyathaM zeSa SaSThI saptamI ca // 93 // 1 tenantavyApyAtsaptamI / 2 tayukta hetau saptamI / 3-4 asAdhusAdhuzandAbhyAM yoge saptamI // 94 // Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrArodayAkhyavyAkhyAsahitam - jyotiSe ityAdi / janma janmakAlaM vyApya, janmana Arabhyaiva jyotiSe jyotiHzAstre adhItinaH kRtA'bhyAsAH, jyotiHzAstranipuNA iti yAvat / dviSi zatrau viSaye asAdhu parAjayaphalatvA. dazubhaM nRpe yAtrodyate mUlarAjanRpaviSaye sAdhu vijayaphalatvAcchubhaM laga yAtrAmuhUrta kSaNAtsadyaH, sAdhayituM nizcetum , yAtrAlamatvena nizcito muhUrtaH samajani na veti jJAtumityarthaH / chAyAyAM chAyAnimittaM zabakumRNu saptAGgulyAdimAnaM kASThakIlakamAdadhuH samabhuvi ropayAmAsuH / kAlajJAnArtha jyotirvidaH zakuM bhUmau sthApayanti, tacchAyAmAnena ca kAlaM nizcinvanti / tadeSA prakriyA nirabhra pAMzuvRSTyAdirahite dine sambhavati / anyathA cchAyAyAH samyagajJAnAditi dinasya yAtrAyogyatA sUcitA // 94 // svaM pratyasAdhUna sAdhUMzvA'gaNayan vetriNAM patiH / sAdhUna svAmini ' tatkArye 2 nipuNAMcA'grato vyadhAt // 95 svamityAdi / vetriNAM vetradharaNAM pratihAriNAM patiradhyakSaH, pratihArimukhya ityarthaH / svaM nijaM vetripatiM prati asAdhUna abhatAn sAdhUna bhaktAMzcA'gaNayannavicArayanneva svAmini nRpe mUlarAje sAdhUna bhaktAn tatkArye tasya nRpasya kArya sevAdividhau nipuNAn kuzalAMzca agrato nRpasya purastAd vyadhAt sthApitavAn / prAyo hi rAjJo bhRtyAH svasauvidhyArtha svabhaktAneva rAjJAM purataH sthApayanti / 1-2 arcAyAM sAdhunipuNazabdayoge saptamI // 95 // Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 kArakavyAzrayakAvyam asya nRpasya tu bhRtyo'tyantaM svAmibhakta iti svasauvidhyamavicAryaiva nRpasauvidhyavidhitsayA kuzalAn svAmibhaktAneva ca rAjJaH puro vyadhAdityAzayaH // 95 // 1 hasanto nipuNAn mAtuH pituH 2 sAdhUMzca zastriNaH / pratIzaM nipuNAstasthuH zreNyA dvAre'GgarakSakAH / / 96 // ph hasanta ityAdi / IzaM svAminaM mUlarAjaM prati nipuNAH kuzalAH, sAdhava ityarthaH / svAmirakSAdakSA iti yAvat / aGgarakSakAH nRpazarIrarakSAniyuktA bhaTA mAtuH nipuNAn mAtraiva na tvanyenA'i nipuNo me putra ityevaM manyamAnAn pituH sAdhUMzca pitraiva sAdhu putra ityevaM manyamAnAMzca vastuto'yogyA eveme bhaTA iti hasanto virUpahA - senA'vajAnanto dvAre dvAri zreNyA paGktyA, paGktibaddho bhUtvetyarthaH / tasthuH sthitAH / rAjJo'GgarakSArthamiti bodhyam // 96 // bhRtyAnAmadhi caulukye 1 'dhyadriSu 2 kSmAbhujAM balam / upakhAyAmiva 3 droNo milatyAgAdvale 4 'dhikam // 97 // bhRtyAnAmityAdi / caulukye caulukyA'nvavAye Izitavye 1 - 2 - 3 sAdhunipuNazabda yoge'pyaca'bhAvAtpratizabdayogAcca na samI // 96 // 1 - 2 adhiyoge Ize Izitavye ca saptamI / 3 upayoge'dhikani samI / 4 bhAvalakSaNe saptamI // 97 // Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyadhArakhyAsahitam / - adhi Izasya, caulukyavaMzA'dhipasya mUlarAjasyetyarthaH / bhRtyAnAM bhRtyavadAjJAvazaMvadAnAm , adriSu IzitavyeSu adhi IzAnAM parvataphtInAM kSmAbhujAM mahIbhujAM balaM sainyaM bale sainye, arthAnmUlarAjasyeti gamyate / milatyekatrite bhavati sati, upa adhikinyAM khA~ SoDazadroNaparimANAyAM citau droNa ADhakacatuSTayamiva adhikamupariSTAt AgAt prAptam / mUlarAjasya ekatrite sainye parvatapatyAdisainyaM mahadapi khAyaryA droNa ivA'dhikaM jAtamityAzayaH / etena mUlarAjasainyaM droNAtkhArIvA'timahaditi vanyate // 97 // veNau ? dhvanati bheryAsta bheyA 2 veNurapi kSaNAt / AsIneSu dvijeSvApuH 3 svaM sUtA eSu ca dvijAH // 98 // veNAviti / veNau vaMzavAdyopalakSite prekSaNake veNoM dhvanati zabdAyamAne sati, satAlalayaM veNau vAdyamAne satItyarthaH / merI yAtrADhakkA Asta niHzabdaM sthitA,DhakkAvAdanaM vAritamityarthaH / anyathA DhakkAnAdasyA'titAratayA prekSaNakavighnaH syAditi bhAvaH / tathA bheyA vanantyAM satyAM kSaNAtsadya eva veNuvaMzo'pyAsta, nirarthakatvAditi bodhyam / evaM dvijeSu brAhmaNeSu AsIneSu dAnamalabhamAneSu sthiteSu sUtA bhaTTAH svaM dhanamApuHprApuH, tathA eSu bhaTTeSu AsIneSu ca dvijA dravyamApuH / vijayayAtrAkAle hi utsavArtha prekSaNakaM DhakkAditUrya 2-3 kriyA'rhANAM kArakatve. tadvaiparItye ca mAvalakSaNe saptamI / 1-4 kriyA'narNAimakArakatve tadvaiparItye ca bhAvalakSaNe saptamI // 18 // Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 kArakadhyAzrayakAvyam vAdanaM ca krameNa bhaved / nRpo bhaTAzca yAtrodyatAH stAvakebhyo bhaTTebhyo yazase dravyaM dvijebhyazca zubhArtha dravyaM vitaranti // 98 // grAmo yo.yojanA 1 nyaSTau yojaneSu 2 dazasvitaH / parne vA'hni 3 trayodazyA yAtrAM draSTuM sa Ayayau // 99 // ___ grAma ityAdi / trayodazyA stadAkhyatitheH sakAzAd ahni ekasmidine caturdazItithyAtmake gate parva pUrNimAtithiriva / yathA trayodazyA ekasmin dine gate pUrNimA bhavettathetyarthaH / itaH pattanAd yo yAdRzo grAmastAtthyAttAcchabdadyAd grAmastho jana ityarthaH / aSTau aSTasaGkhyAkAni yojanAni, aSTasu yojaneSu gateSvityarthaH / dazasu dazasaGkhyAkeSu yojaneSu vA, sa tAdRzo lokaH, apirarthabalAd gamyate / tena tadabhyantarasya tu kathaiva keti sUcyate / yAtrAM vijayaprasthAnaM draSTum Ayayau AjagAma / vijayayAtrAprasaGge'dbhutanAnotsavasadbhAvAttadraSTuM dUrastho'pi janaH kutUhalAdAgacchati // 19 // pauryo rudatsu 1 bAleSu sIdatAM 2 gRhakarmaNAm / eyu draSTuM nRpaM zreSThaM nRSvindramiva 3 nAkinAm 4 // 10 // 1-2 gate gamye bhAvalakSaNe'dhvana aikAyeM veti prathamA pakSe saptamI / 3 atra naikAryamiti mAvalakSaNe nityaM saptamI // 99 // 1-2 anAdare gamye vA SaSThI pakSe saptamIti yathAyathaM pachI mAvalakSaNe saptamI / 3-4 nirdhAraNe SaSThI saptamI ceti // 10 // Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAsahitam 221 ___ paurya ityAdi / bAleSu zizuSu rudatsu rodanaM kurvatsu, mAtuH pArzve'bhAvAditi bodhyam / gRhakarmaNAM gRhasya gRhasthajanopayogitvAd gRhasambandhinAM karmaNAM pAkAdivyApArANAM sIdatAM samAkulapravRttInAm , paktrAderabhAvAditi bodhyam / rudato bAlAn sIdanti gRhakarmANi cA'nAhatyetyarthaH / etenA'tyautsukyaM vyajyate / pauryaH purastriyaH nAkinAM devAnAM madhye indraM devendramiva nRSu janeSu zreSThaM rUpabalaizvaryAdiguNairutkRSTaM nRpaM rAjAnaM mUlarAjaM draSTumeyurAjagmuH / sarvo hi zreSThaM draSTuM kutukIbhavati // 10 // tadA'stribhyo' varA yodhA rejuryaiH sthAnakasthitaiH / viddhaH krozAt 2 krozayo 3 vI niyeta kSaNayoH 4 kSaNAt 5 // 101 // . tadetyAdi / tadA vijayayAtrAprasaGge, yaiyAzairyodhaiH sthAnakasthitaH sthAnakAni yodhAnAM lakSyavedhAdikAle AsanavizeSA vIrA''lIDhAdyAkhyAstaiH kRtvA sthitairavasthitaiH, vIrAsanAdikamadhizritaiH sadbhiH kozAtkrozaparimitadUradezAtkrozayoH krozayugaparimitadezato vA viddho vedhamApito lakSyaH prANI kSaNayoH dvayoH kSaNayoH kSaNAd ekasmAdeva kSaNAdvA, atyalpakAlAdityarthaH / mriyeta prANAn tyajed iti sambhA 1 nirdhAraNe paJcamyapIti mate paJcamI / 2-3-4-5 kriyayormadhye'. dhvakAlayo yathAyathaM paJcamI saptamI ca // 101 // 29 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 kArakaDyAzrayakAvyam vyate / yodhAnAM balavattvAdvedhagauravAditi bhAvaH / tAdRzAH, u evAstribhyo'stradhAribhyo dhanurdharebhyo varAH zreSThA yodhA bhaTA re svakauzalapradarzanA'vasaraprAptyotsAhAt tejasvino bhAnti sma // 101 saMghaTTazINastrIhAraimuktAnAM rAjavezmani / khAryAH 1 khAryo 2 rapyadhiko droNo'rdhana 3 tadA'bhavat // 102 // saMghaTTetyAdi / tadA vijayaprayANakAle rAjavezmani rAja kule saMghadRzIrNastrIhAraiH saMghaTTena mAGgalikalAjAdikSepArthamahaMpUrvikaya pravarttamAnAnAM strINAM parasparaM sammardaina zINInAM truTitAnAM strINa hArairmuktAsrambhiMni mittaiH muktAnAM mauktikAnAm ardhena ADhakadvaye adhiko'dhirUDho droNa ADhakacatuSTayam khAryA droNacatuSTayAt khAryo khArIyuge, apirvA'rthe / adhiko'bhavatsamapadyata / yAtrAprasaGge lAjA kSepAdyartha tAvantyo dhanADhyastriyaH samAgatAH, yenA'hamahamikayA pravarta mAnAnAM tAsAM saMghaTena muktaahaaraastruttitaaH| tato vikIrNAzca muktA sArdhadroNA'dhikA khArI khArIdvayaM vA samapadyatetyarthaH / / 102 / / 1-2 adhikayoge'dhikini paJcabhIsaptamyau / 3 adhikayoge'lpIyasastRtIyA // 102 // Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAsahitam nAkSatai 1 candanAnnAnA 2 na dadhno 3 durvayA 4 pRthak / na puSpebhyaH 5 phalaM 6 varte pAtrANi dadhire'GganAH // 103 // _223 nA'kSatairityAdi / aGganAH yAtrAprasaGge rAjakule samAgatA mahebhyAdistriyaH, pAtrANi sthAlAdibhAjanAni, akSatairakhaNDataNDulaicandanAnmalayajadravAnnAnA riktAni na naiva dadhire haste dhArayAmAsuH, tathA dadhnaH, dUrvayA tRNavizeSeNa pRthag riktAni na dadhire, tathA puSpebhyaH phalaM vA Rte vinA na dadhire / maGgalArtha striyo rAjakulAdiSu akSatacandanadadhidUrvApuSpaphalapUrNAni pAtrANi nayantI - tyAcAraH // 103 // nAsssan vinA'GgarAgeNa kausumbhaM 2 bhUSaNAt 3 striyaH / tulyA rateH 4 zriyA : cendoH 6 padmena ca samai mukhaiH // 104 // 7 nA''sannityAdi / indozcandrasya padmena kamalena ca AhlAdakatvAdAraktatvAcca samaistulyaiH mukhai rvadanaiH kRtvA rateH kAmapriyAyAH 1-2-3-4-5-6 nAna | pRthagRtezabdayoge yathAyathaM tRtIyApaJcamyau // 103 // 1 - 2 - 3 vinAyoge yathAyatha tRtIyA dvitIyA paJcamI ca / 4 5-6-7 tulyArtha kairyoge yathAyathaM paSThI tRtIyA ca // 104 // Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 kArakadyAzrayakAvyam zriyA lakSmyA ca tulyAH sadRzyaH striyo maGgalavidhau rAjakule samAgatA mahebhyakulAGganA aGgarAgeNa vilepanena kausumbhaM kusumbharaktavastraM bhUSaNAtsvarNAdyalaGkArAcca vinA rahitA nA''san nA'bhUvan / mAGgalikavidhau hi sadhavAH striyaH suveSA eva kriyAsu vyApRtA bhavanti // 104 // dattAH prAsAdaM 1 pUrveNa gopurasyA 2 'pareNa ca / prAkprayANA 3 dutsavena hetunA kuGkumacchaTAH // 105 // dattA ityAdi / prayANAd vijayaprasthAnAt prApUrvakAla eva utsavena hetunA utsavArtha prAsAdaM rAjagRhaM pUrveNa pUrvadizi gopurasya puradvArasya apareNa pazcimadizi ca kuGkumacchaTAH ghusRNamizrAmbusekAH dattA vihitAH / rAjaprAsAdasya pUrvA'bhimukhatvAd rAjaprAsAdadvArAdArabhya gopuraM yAvatkuGkumAmbusekaH kRta ityarthaH / utsave mArge kuGkumAmbuseko vidhIyate // 105 // snehAya 1 hetave bhakte 2 nimittAnmudi 3 kAraNe / narendradarzanasyA 4 rthasyotsuko'bhUnna kastadA // 106 // snehAyetyAdi / snehAya hetave premAtmakahetoH, bhakte nimi 1-2 enantayoge yathAyathaM dvitIyA SaSThI ca / 3 enantatve'pyaJcatyantatvAd dvitIyAdyabhAvAd digyoge paJcamI / 4 hetvarthe tRtIyA // 105 {-2-3-4 hetvarthe paJcamI saptamI SaSThI ca // 106 // Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAsahitam ttAt prItibahumAnahetoH, mudi kAraNe harSanimittaM ca yat , narendradarzanasya narendrasya rAjJo mUlarAjasya darzanamavalokanaM tasyA'rthasya hetoH ko janastadA yAtrAkAle utsuka Aturo nA'bhUt / kAkvA snehAd bhakte harSalAbhAcca sarva eva narendradarzanotsuko'bhUdityarthaH // 106 // yo 1 hetu vAjinAM heSA yaM 2 hetuM dantinAM mdH| hetunokSNAM dhvaniyanA 3 'rthAya yasmai 4 bhaTodyamaH // 107 // socchvAsA bhUryato 5 heto yasya 4 hetoH sukho marut / tatra 7 hetau na dUreNa 8 rAjJobhAvI jayo mahAn // 108 // (yugmam) yo heturityAdi / yo heturyena hetunA vAjinAmazvAnAM heSA ravaH, yaM hetuM yena hetunA dantinAM gajAnAM mado dAnajalodmaH, yena hetunA ukSNAM vRSabhANAM dhvani ninAdaH, yasmai arthAya yena hetunA bhaTodyamaH bhaTAnAM yodhAnAmudyamaH sotsAhaM pravRttiH, yatohetoH bhUrbhUmiH socchvAsA ucchvAsena vaizayena harSavyApAreNa ca sahitA manojJadarzanA vA, yasya heto phaina hetunA marutpavanaH sukhaH sukhasparzaH, tatra hetau tena hetunA rAjJo nRpasya nRpAdvA mahAn sarvazatrUcchedAdasadRzo jayo vijayaH na dUreNa ArAdeva bhAvI bhaviSyati / azvAdInAM heSAdinA zubhazakunena hetunA prasthAnakAryasya vijayasya ArAdeva siddhiH sUcitetyarthaH // 107 // 108 // 1-2-3-4-5-6-7 hetusAmAnAdhikaraNye sarvAdeH sarvA vibhktyH| 8 asattve ArAdarthakadUrazabdAtRtIyaikavacanam / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakadyAzrayakAvyam atha dUre'pi 1 lokasyAntike 2 nu tejasA jvalan / na darA 3 cchyasAM siMhAsanamadhyAsta bhUpatiH / / 109 / / itikalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitasiddhahemazabdAnuzAsanabyAzrayamahAkAvyadvitIyatRtIyasargata uddhRtya sagRhItaH kArakaDyAzrayaH samAptaH / athetyAdi / atha sainyasajjAdyanantaram , tejasA pratApena kAntyA ca jvalana prabhAvotpAdakatayA virAjamAnaH, ata eva, lokasya purajanasya prajAnAM ca dUre'pi sacivasAmantAdibhiH parivRtatvAtsAmAnyajanAnAM nikaTasthityabhAvAt kiJcidUre'pi sthitaH antike nu samIpastha iva lakSyamANaH, apinA dUrasthasya samIpasthatvena lakSyatA viruddhati suucyte| samIpasthatayA lakSyatve hetuzca tejasvitvamityavirodhaH / tejasvI hi sUryAdiratidUrastho'pi na tathA dUrastho lakSyate iti pratItam / bhUpati mUlarAjanRpaH, zreyasAM racitAnAM svastikAdimAGgalikyAnAM zreyaHsAdhanAnAM na durAdArAsthitaM siMhAsanaM rAjAsanam adhyAstA'dhitaSThau / yadvA zreyasAM maGgalAnAM ca na dUrAdArAdvartamAno bhUpatiH siMhAsanamadhyAstetyanvayaH // 109 // iti kArakacyAzrayakAvye zrItapogacchAdhipati-zAsanasamrAT-- 1-2-3 asattve ArAdarthakadUrA'ntikazabdAbhyAM yathAyathaM saptamI paJcamyorekavacanam // 109 // Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAsahitam kadambagiritAladhvajarANakapurakAparaDAyanekatIrthoddhArakAcAryavaryazrIvijayanemisUrIzvara-paTTAlaGkAra-samayajJazAntamUrtyAcAryavaryazrIvijayavijJAnasUrIzvara-paTTadhara-siddhAntamahodadhiprAkRtavidvizAradAcAryavarya-zrIvijayakastUrasUrIzvaraziSyaratna--prakhyAta--vyAkhyAtR--kaviratnapanyAsapravarazrIyazobhadravijayagaNivaraziSya-panyAsazrIzubhakaravijayagaNiviracitA--bhadraGkarodayAkhyA vyaakhyaa-smaaptaa| * samAsA ceyaM kArakamAlA * uddadhe tIrthagotrAM pravacanadavarai jIrNatApaGkapannAM prAptaH samrATapadaM sanmatisamupahRtaM gauravAcchAsanasya / bAlyAccAritrapUtaH kumatitimirabhid yastapogacchasUro jAtaH sUriHsa nemi vinatapadakajadvandva Izai dharAyAH // 1 // tatpaTTAkAzabhAnu bhavinalinavanobodhaniSNoktibhAnuvijJAnaH zAntamUrti jinasamayasudhApAnapuSTopalabdhiH / tacchiSyaH prAkRtajJA'tulavipulamatiH khyAtakIrtirguNAnyaH kastUro lokapUjyo jayati jagati yaH so'sti siddhAntavAdhiH // 2 // Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 kArakahyAzrayakAvyam Aste tacchiSyaratnaM nijavizadavacaH sarjanairbhavyasaGghasvAntaprItiprakarSopanayanapaTutopArjitoccaiH samajJaH / panyAsakSI'mRtAMzurgaNivibudhavanI kalpavRkSarddhidhanyaH zrImAn sAraizcaritraiH kavikulatilakaH so yazobhadranAmA // 3 // ziSyeSvanyatamastasya prasAdAllabdhasanmatiH / zubhaGkaro gaNirahaM panyAsapadabhAgapi kRtA kArakamAlAyA mayA sUryodayA'rthanAt / bhadrakarodayAkhyeyaM vyAkhyA lokopakAriNI jJAnataH kArakasya syAttathA syAdvyavahArataH / lAbho jijJAsuvRndasya saphalo me'tra tacchramaH azvacandrAnayane vaikramAbde samApitA / beMgalorupure seyaM tapaH pUrNA kuje kRtiH // zrIrastu / zubhaM bhavatu // || 8 || 114 11 // 6 // // 7 // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharakarA jayata yakamA mada