Book Title: Apbhramsa Kavya Saurabh
Author(s): Kamalchand Sogani
Publisher: Apbhramsa Sahitya Academy
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001710/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apamaMza kAvya saurabha DaoN. kamalacanda sogAraNI saNujjIvo jIvoM jaina vidyAravAnIkArdarajI prakAzaka apabhaMza sAhitya akAdamI jainavidyA saMsthAna digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI rAjasthAna dain Education international For Private & PersonalUse Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza kAvya saurabha (kAvya-saMkalana, hindI anuvAda, vyAkaraNika vizleSaNa evaM zabdArtha sahita) . DaoN. kamalacanda sogAraNI (sevAnivRtta prophesara, darzanazAstra) saMyojaka apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura janavidyA saMsthAna, zrImahAvIrajI saahaa apabhaMza sAhitya akAdamI jainavidyA saMsthAna digambara jaina pratizaya kSetra zrImahAvIrajI rAjasthAna Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 prakAzaka apabhraMza sAhitya akAdamI, jainavidyA saMsthAna, digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI zrImahAvIrajI-322220 (rAjasthAna) 0 prAptisthAna 1. jainavidyA saMsthAna, zrImahAvIrajI 2. apabhraMza sAhitya akAdamI digambara jaina nasiyAM bhaTTArakajI savAI rAmasiMha roDa, jayapura-302004 0 prathamabAra, 1992 0 mUlya pustakAlaya saMskaraNa (sajilda) peparabaika 125.00 75.00 C mudraka madaralaiNDa prinTiga presa 6-7, gItA bhavana, prAdarza nagara jayapura-302004 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha saMkhyA pATha-1 pATha- 2 pATha-3 pATha-4 pATha-5 pATha-6 pATha-7 pATha-8 pATha-9 pATha-10 pATha-11 pATha-12 pATha-13 pATha-14 pATha-15 pATha-16 pATha-17 pATha-1 pATha-2 pATha-3 pATha-4 pATha-5 pATha-6 pATha-7 pATha-8 913-9 anukramaNikA viSaya prakAzakIya prastAvanA kAvya-anuvAda paumacariu paumacariu paumacariu paumacariu paumacariu mahApurANa mahApurANa mahApurANa jaMbusAmicariu sudaMsaNacariu sudaMsaNacariu karakaNDacariu toukumAracari hemacandra ke dohe paramAtmaprakAza pAhudohA sAvayadhamma dohA vyAkaraNika vizleSaNa evaM zabdArtha saMketa sUcI paumacariu paumacariu paumacariu paumacariu paumacariu mahApurANa mahApurANa mahApurANa jaMbUsA micariu pRSTha saMkhyA 2-7 8-13 14-19 20-27 28-33 34-39 40-45 46-49 50-55 56-63 64-69 70-73 74-81 82-87 88-93 94-99 100-103 3-4 5-18 19-30 31-41 42-54 55-65 66-77 78-90 91-98 99-111 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha saMkhyA viSaya pRSTha saMkhyA pATha-10 pATha-11 pATha-12 pATha-13 pATha-14 pATha-15 pATha-16 pATha-17 pariziSTa-1 pariziSTa-2 zuddhi patra sahAyaka pustakeM evaM koza sudaMsaNacariu sudaMsaraNacariu karakaMDacariu ghaNNakumAracariu hemacandra ke dohe paramAtmaprakAza pAhuDadohA sAvayadhammadohA kavi-paricaya kAvya-prasaMga 112-127 128-138 139-146 147-164 165-173 174-182 183-192 193-199 1-20 21-40 41-42 43-44 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya hamAre deza meM prAcInakAla se hI lokabhASAoM meM sAhitya-racanA hotI rahI hai / 'apabhraMza' bhI eka aisI hI lokabhASA/janabhASA thI jisameM jIvana kI sabhI vidhAoM meM puSkalamAtrA meM sAhitya racA gayA / 8vIM se 13vIM zatAbdI taka yaha sAre uttara bhArata kI sAhityika bhASA rahI / apabhraMza sAhitya kI vizAlatA, lokapriyatA aura mahattA ke kAraNa hI prAcArya hemacandra ne apane 'prAkRta-vyAkaraNa' ke caturtha pAda meM sUtra saMkhyA 329 se 446 taka svatantrarUpa se apabhraMza bhASA kI vyAkaraNa-racanA kI / apabhraMza bhAratIya AryabhASAoM (uttara-bhAratIya bhASAoM) kI jananI hai, unake vikAsa kI eka avasthA hai| ataH hindI evaM anya sabhI uttara bhAratIya bhASAoM ke vikAsa ke itihAsa ke adhyayana ke lie apabhraMza bhASA kA adhyayana Avazyaka hai / aneka kAraNoM se apabhraMza kA sAhitya prakAzita na hone se isakI ruci pAThakoM meM na panapa sakI aura isake samucita jJAna kA prabhAva banA rahA / dhIre-dhIre yaha aparicaya kI proTa meM chipa gaI, isake adhyayana-adhyApana kI bhI ucita vyavasthA na ho sakI, pariNAmataH apabhraMza kA adhyayana atyanta duSkara ho gyaa| - apabhraMza sAhitya ke adhyayana-adhyApana evaM pracAra-prasAra ke uddezya se digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI dvArA saMcAlita jainavidyA saMsthAna ke antargata 'apabhraMza sAhitya akAdamI' kI sthApanA kI gaI / akAdamI kA prayAsa hai-apabhraMza ke adhyayana-adhyApana ko sazakta karake usake sahI rUpa ko sAmane rakhanA jisase prAcIna sAhityika-nidhi ke sAtha sAtha Adhunika mArya bhASAoM ke svabhAva aura unakI saMbhAvanAeM bhI spaSTa ho skeN| isake lie akAdamI meM apabhraMza bhASA ke adhyApana kI samucita vyavasthA hai / akA. damI meM apabhraMza sarTiphikeTa korsa aura apabhraMza DiplomA korsa vidhivat niHzulka calAye jAte haiN| apabhraMza bhASA sarala rUpa meM sIkhI jA sake, isa krama meM 'apabhraMza racanA saurama' prakAzita kI gii| usI krama meM 'apabhraMza kAvya saurama' prakAzita hai / isameM apabhraMza kAvyoM se cayanita aMza, unake hindI anuvAda, vyAkaraNika vizleSaNa evaM zabdArtha diye gaye haiN| merA apabhraMza kAvya saurabha ] Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvAsa hai ki vizvavidyAlayoM ke hindI vibhAgoM ke lie yaha kRti upayogI hogI aura vidyArthI apabhraMza bhASA ke kAvyoM kA rasAsvAda kara skeNge| ___ isa pustaka ke prakAzana meM akAdamI ke vidvAna evaM mudraNa ke lie madaralaiNDa prinTiga presa, jayapura dhanyavAdAha haiN| 6 akTUbara, 1992 bhaTTArakajI kI nasiyAM, savAI rAmasiMha roDa, jayapura-302 004 DaoN. kamalacanda sogAraNI saMyojaka jaina vidyA saMsthAna samiti ii ] [ apabhraMza kAvya saurabha : Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA apabhraMza bhAratIya Arya-parivAra kI eka susamRddha loka bhASA rahI hai / isakA prakAzita-aprakAzita vipula sAhitya isake vikAsa kI gauravamayI gAthA kahane meM samartha hai / svayaMbhU, puSpadanta, dhanapAla, vIra, nayanandi, kanakAmara, joindu, rAmasiMha, hemacandra, raidhU Adi apabhraMza bhASA ke amara sAhityakAra haiM / koI bhI deza va saMskRti inake AdhAra se apanA mastaka UMcA rakha sakatI hai| vidvAnoM kA mata hai 'apabhraMza hI vaha Arya bhASA hai jo IsA kI lagabhaga sAtavIM zatAbdI se terahavIM zatAbdI taka sampUrNa uttara-bhArata kI sAmAnya loka-jIvana ke paraspara bhAva-vinimaya aura vyavahAra kI bolI rahI hai| yaha nirvivAda tathya hai ki apabhraMza kI kokha se hI sindhI, paMjAbI, marAThI, gujarAtI, rAjasthAnI, bihArI, ur3iyA, baMgalA, asamI, pazcimI hindI, pUrvI hindI Adi Adhunika bhAratIya bhASAoM kA janma huA hai| isa taraha se rASTra bhASA kA mUla srota hone kA gaurava apabhraMza bhASA ko prApta hai / yaha kahanA yuktisaMgata hai-"apabhraMza aura hindI kA sambandha atyanta gaharA aura sudRr3ha hai, ve eka dUsare kI pUraka haiM / hindI ko ThIka se samajhane ke lie apabhraMza kI jAnakArI Avazyaka hI nahIM, anivArya hai / "2 DaoN. hajArIprasAda dvivedI ke anusAra-"hindI sAhitya meM (apabhraMza kI) prAyaH pUrI paramparAeM jyoM kI tyoM surakSita haiN|" ata: rASTrabhASA hindIsahita Adhunika bhAratIya bhASAoM ke sandarbha meM yaha kahanA ki apabhraMza kA adhyayana rASTrIya cetanA aura ekatA kA poSaka hai, ucita pratIta hotA hai| uparyukta vivecana se spaSTa hai ki apabhraMza bhASA ko sIkhanA-samajhanA atyanta mahatvapUrNa hai| isI bAta ko dhyAna meM rakhakara 'apabhraMza racanA saurabha' prakAzita kI gaI thii| usI krama meM 'apabhraMza kAvya saurabha' taiyAra kI gaI hai / isameM apabhraMza ke vibhinna granthoM se kAvyAMzoM kA cayana kiyA gayA hai / unake hindI anuvAda, vyAkaraNika vizleSaNa evaM zabdArtha prastuta kiye gaye haiN| pariziSTa-1 meM kavi-paricaya likhA gayA hai tathA pariziSTa-2 meM kAvyAMzoM ke prasaMga de diye gae haiN| isa taraha se apabhraMza bhASA sIkhane ke sAtha-sAtha kAvyoM kA rasAsvAdana kiyA jA skegaa| 1. hindI ke vikAsa meM apabhraMza kA yoga, DaoN. nAmavarasiMha, pR. 287 / 2, apabhraMza aura avahaTTa : eka antaryAtrA, DaoN. zambhUnAtha pANDeya, 1979, pR. 9 / apabhraMza kAvya saurabha ] Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAbhAra kAvyAMzoM evaM unake vyAkaraNika vizleSaNa se sambandhita pustakoM kA prUpha-saMzodhana kA kArya atyanta kaThina hotA hai / kintu mujhe harSa hai ki apabhraMza ke mere vidyArthiyoM-- suzrI prIti jaina, suzrI sImA batrA evaM suzrI mAyA zarmA ne, jinhoMne akAdamI kI 'apabhraMza DiplomA parIkSA uttIrNa kI hai aura jo akAdamI ke prakAzana vibhAga meM kAryarata haiM, isa kaThina kArya ko saharSa aura rucipUrvaka sampanna kiyA hai / ata: maiM unakA AbhArI huuN| maiM suzrI prIti jaina kA vizeSarUpa se prAmArI hU~ jinhoMne kAvyoM ke anuvAda evaM vyAkaraNika vizleSaNa meM mahatvapUrNa sujhAva sujhAe / merI dharmapatnI zrImatI kamalAdevI sogAraNI ne isa pustaka ko taiyAra karane meM jo sahayoga diyA hai usake lie prAbhAra vyakta karatA huuN| ___ isa pustaka ko prakAzita karane ke lie janavidyA saMsthAna samiti evaM samiti ke pUrva saMyojaka zrI jJAnacandra khindUkA ne jo vyavasthA kI usake lie maiM unake prati AbhAra prakaTa karatA huuN| kamalacanda sogANI (sevAnivRtta prophesara, darzanazAstra) saMyojaka apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura jainavidyA saMsthAna, zrImahAvIrajI / -0000 iv 1 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza kAvya saurabha Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-1 paumacariu sandhi-22 kosalagandaNeNa sa-kalateM riNaya-ghara pAeM / prAsADhamihiM kiu NhavaNu jiNindahoM rAeM // 22.1 sura-samara-sahAsa~hi~ dummaheNa paTThaviyai~ jiNa-taNu-dhovayAi~ suppahaha gavara kaJcui raNa pattu 'kaha kAi~ riNayamviriNa maNe visaraNa paNaveppiNu vuccai suppahAe~ jai hau~ je pANavallahiya deva tahi~ avasara kaJcui Dhukku pAsu gaya-dantu ayaMgamu (?) daNDa-pANi kiu NhavaNu jiriNandahA~ dasaraheNa // 1 devihiM divvai~ gandhodayAi~ // 2 pahu pabhaNai rahasucchaliya-gattu // 3 cira-cittiya bhitti va thiya vivnnnn'|| 4 'kira kAi~ mahu tariNayae~ kahAe~ // 5 to gandha-salilu pAvai raNa kema' / / 6 chaNa-sasi va riNarantara-dhavaliyAsu // 7 aNiyacchiya-pahu pakkhaliya-vANi // 8 ghattA-garahiu dasarahaNa __ jalu jiNa-vayaNu jiha 'paI kaJcui kAi~ cirAviu / suppaharu davatti Na pAviu' // 22.2 paNaveppiNu teraNa vi vRttu ema paDhamAusu jara dhavalanti prAya gai tuTTiya vihaDiya sandhi-vandha siru kampai muha pakkhalai vAya parigaliu ruhiru thiu Navara cammu 'gaya diyahA jovvaNu lhasiu deva // 1 puNa asai va sIsa-valagga jAya // 2 ga suganti kaSNa loyaNa riparandha / / 3 gaya danta sarIrahoM gaTTha chAya // 4 mahu etthu jai huu raNaM avaru jammu // 5 2 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-1 paumacariu sandhi-22 apane ghara pahu~ce hue kozalanagara (ayodhyA) ke (rAja-) putra, rAjA (rAma) ke dvArA patni-sahita aSAr3ha kI aSTamI ke dina jinendra kA abhiSeka kiyA gayA / 22.1 [1] devatAoM ke sAtha hajAroM yuddhoM meM kaThinAI se mAre jAnevAle dazaratha ke dvArA (bhI) jinendra kA abhiSeka kiyA gyaa| [2] (abhiSeka ke pazcAt) jinezvara ke tana ko dhonevAlA divya gandhodaka (sugandhita jala) deviyoM (rAja-patniyoM) ke lie (kaJcukI ke sAtha) bhejA gyaa| [3] kaJcukI kevala (rAnI) suprabhA ke (pAsa) nahIM phuNcaa| harSa se pulakita zarIravAlA svAmI (rAjA) kahatA hai-[4] "he (suDola) strI ! kaho (tuma) mana meM duHkhI kyoM (ho) ? (aura) purAnI citrita bhIta kI taraha sthira (aura) nisteja (kyoM ho)?[5] (rAjA ko) praNAma karake suprabhA ke dvArA kahA jAtA hai-he prabhu ! mere sambandha meM carcA se kyA (lAbha)? [6] he deva ! yadi maiM (suprabhA) bhI isa prakAra (Apake lie) prANoM se pyArI (hotI), to (suprabhA) gandhodaka kyoM nahIM pAtI ? [7] usI samaya para kaJcukI (jisakA) mukha zarada (Rtu) kI pUrNimA ke candramA kI taraha (vRddhAvasthA ke dvArA) nirantara sapheda kiyA gayA (thaa)| [8] (jisakA) danta (-samuha) TUTa gayA (thA), (jo) jar3a (thA), (jisake) hAtha meM lakar3I (thI), (jisake dvArA) patha nahIM dekhA gayA, (jisakI) vANI lar3akhar3AtI huI (thI) (suprabhA ke) pAsa phuNcaa| pattA-dazaratha ke dvArA (kaJcukI) nindA kiyA gayA (aura kahA gayA ki) he kaJcukI ! tumhAre dvArA dera kyoM kI gaI ? (jisase) suprabhA ke dvArA jina-vacana ke sadRza gandhodaka zIghra nahIM pAyA gayA / 22.2 [1] (rAjA ko) praNAma karake, usake dvArA bhI isa prakAra kahA gayA-he deva ! (mere) dina cale gaye, yauvana khisaka gayA, [2] bur3hApA prArambhika Ayu (yuvAvasthA) ko sapheda karatA huA pA gayA, aura kulaTA (strI) kI taraha sira para car3hA huyA vidyamAna hai / [3] gati TUTa gaI (hai), haDDiyoM ke jor3oM ke bandhana khula gaye (haiM), kAna sunate nahIM haiM), prAMkheM bilkula andhI (haiN)| [4] sira hilatA hai, mukha meM vANI lar3akhar3AtI hai / dA~ta ghaTa gaye (haiM), zarIra kI kAnti naSTa ho cukI (hai) / [5] khUna kSINa ho cukA (hai); kevala apabhraMza kAvya saurabha ] [ 3 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ giri-i-pavAha ga vahanti pAya vayaraNeNa teNa kiu pahu-viyappu 'saccara calu jIviu kavaNu sokkhu ghattA - suhu mahu-vindu-samu varitaM kammu kiu kaM divasu vi hosai zrArisAhu~ ko hau~ kA mahi kahA~ taragau davvu jovvaNu sarIru jIviu dhigatthu visu visaya vandhu diDha - vandhaNAi~ suya sattu vidatta zravaharanti jIvAu vAu haya haya varAya taNu taNu je kharagaddhe yahA~ jAi duhiyA vi duhiya mAyA vimAya } dhattA - prAyai~ avarai mi puNu tara karami' dhattA- dasarahu aNNa- di hara ra M 22.3 22.7 gandhovau pAvau kema rAya' 116 ma-visAyahI~ rAma - vappu // 7 gau parama taM kijjai sijjhai jeNa mokkhu // 8 duhu meru- sarisu paviyambhai / jaM pau ajarAmaru labbhai // kaJcui pravattha amhArisAhu~ / / 1 siMhAsaNu chattai~ thiru savva // 2 saMsAra prasAra praNatthu pratthu // 3 ghara dAra parihava - kAraraNAi~ // 4 jara maraNaha~ kiGkara ki karanti // 15 sandaNa sandaNa gaya gaya je gAya | 6 dhaNu dhaNu ji guraNeNa vi vaku thAi || 7 sama-bhAu lenti kira terA bhAya // 18 sava rAhavahI~ samavi / fra dasarahu ema aiyappeMvi // kira rAmahoM rajju samappai / unhAlaeN dharariNa va tappai // [ apabhraMza kAvya saurabha Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ camar3I raha gaI (hai), mAno merA yahA~ dUsarA hI janma huA (hai)| [6] (isalie) paira parvatIya nadI ke (samAna) pravAha ko dhAraNa nahIM karate haiM, (to) he rAjA (vaha rAnI) (usa) gandhodaka ko kisa prakAra pAve / [7] (kaJcukI ke) usa kathana se rAjA (dazaratha) ke dvArA (mana meM) vicAra kiyA gayA (aura ve) rAma ke pitA (dazaratha) atyanta duHkha ko prApta hue / [8] (unhoMne socA) (yaha) satya (hai) (ki) jIvana caMcala (hai), (to phira) vaha kaunasA sukha (hai), (jo) anubhava kiyA jAtA hai, jisase mokSa (zAzvata pada) siddha hotA hai / ghattA-(indriya-) sukha madhu kI bindu ke samAna (hotA hai), duHkha meru-parvata ke samAna lagatA (dikhatA) hai / kiyA huaA vaha (hI) karma acchA (hotA hai), jisase ajara-amara pada prApta kiyA jAtA hai| 22.3 [1] kisI dina hama jaisoM kI (avasthA) aise (logoM) ke (samAna) hI hogI, (jaisI) kaJcukI kI avasthA (hai)| [2] (isa para rAjA ke dvArA vicAra kiyA gayA ki) maiM kauna (hU~)? kisakI pRthvI (hai)? kisakA dhana (hai) ? siMhAsana (aura) chatra sabhI asthira (haiN)| [3] yauvana, zarIra, dhana (aura) (cala rahe) jIvana ko dhikkAra (hai)| saMsAra asAra (hai), dhana hAnikAraka (hotA hai)| [4] (indriya-) viSaya viSa (haiM), bandhu kaThora bandhana (haiM), ghara aura patnI duHkha dene ke kAraNa (bana jAte haiN)| [5] suta (putra) zatru (ho jAte haiM), (ve) upAjita (dhana) ko chIna lete haiM / bur3hApe aura maraNa ke avasara para naukara-cAkara kyA karate haiM ? [6] jIva kI prAyu havA (kI taraha) (caMcala) (hotI hai), (dekho) becAre ghor3e (yuddha meM) mAre gaye (haiN)| ratha TUTanevAle (hote haiM), mare hue (vyakti) (sadA ke lie) hI gaye, (ve) (kabhI) nahIM lautte| [7] zarIra tRNa (ke samAna) hI (hotA hai), (vaha) prAdhe kSaNa meM kSaya ko prApta hotA hai / dhana dhanuSa (ke samAna) (hotA hai), (jo) pratyaJcA (rUpI durguNa) se bAMkA rahatA hai| [8] putrI duHkhI karanevAlI (hotI) hai, mAtA moha-jAla (hotI hai), cUMki (bhAI) (sampatti meM) samAna hismA lete haiM, isalie (hI) (ve) bhAI (haiN)| ghattA - inako (aura) dUsare saba ko bhI rAma ko dekara (maiM) svayaM tapa karUMgA / isa prakAra vicAra karake dazaratha sthira hue / 22.7 pattA-dazaratha dUsare dina (jaba) rAma ko rAjya de dete haiM, taba kekaya deza ke rAjA kI kanyA (kaikayI) mana meM, (tapatI hai, duHkhI hotI hai), jaise grISma-kAla meM dharatI tapatI hai| apabhraMza kAvya saurabha ] [ 5 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22.8 Narindassa soUraNa pavvajja-yajjaM sasA doNarAyassa bhaggANurAyA gayA kekkayA jattha pratthANa-maggo varo maggiyo 'NAha so esa kAlo 'pie hou evaM' to sAvalevo sa-rAmAhirAmassa rAmassa rajjaM // 1 tulAkoDi-kantI-layAliddha-pAyA // 2 Narindo surindo va pIDhaM valaggo // 6 mahaM NandaraNo ThAu rajjANupAlo' // 7 samAyAriyo lakkharaNo rAmaevo // 8 pattA- 'jai tuhu~ puttu mahu chattai~ vaisaraNau to ettiu pesaNu kijjai / vasumai bharahahA~ appijjaI' / 23.3 cintAvaNNu NarAhiu jAhi~ dummaNu entu NihAliu mAyae~ 'dive dive caDahi turaGgama-raNAeNhi~ dive diva vandiraNa-vindai hi~ thumvahi dive dive dhuvvahi camara-sahAsa hi~ dive dive loyahi~ vuccahi rANau taM riNasuNevi valeNa pajampiu jAmi mAe~ diDha hiyavaeN hojjahi valu riNaya-riNalau parAiu tAvai hi~ // 1 puNu vihasevi vuttu piya-vAyae~ // 2 ajju kAi~ aNuvAhaNu pAeNhi~ // 3 ajju kAi~ thuvvantu raNa suvvahi // 4 ajju kAi~ tau ko vi raNa paashi||5 ajju kAI dIsahi viddAraNau' // 6 'bharahahA~ sayalu vi rajju samappiu // 7 jaM dummiya taM savvu khamejjahi // 8 ghattA-jeM pAucchiya mAya aparAiya mahaevi 'hA hA putta' bhaNantI / mahiyale paDiya ruyantI // 61 apabhraMza kAvya saurabha Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1] rAjA dazaratha ke saMnyAsa -vidhAna ko aura patnIsahita zrAkarSaka (laganebAle) rAma ke lie rAjya ( dene) ko sunakara, [2] droNa rAjA kI bahina ( kaikayI), (jisakA ) ( rAma ke prati ) sneha TUTa gayA ( thA ), ( jisake ) paira latA- rUpI nUpuroM se lipaTe hue aura kAntisahita ( the), [6] ( vaha ) ( usa prora) gaI, jahAM (rAja) sabhAsthAna kA patha ( thA ) (aura) (sabhAsthAna meM ) indra kI taraha rAjA (dazaratha) prAsana para sthita ( the ) / [7] ( vahA~ pahu~cane para usane kahA-) he nAtha ! yaha vaha samaya ( hai ) ( jaba) mAMgA huA vara ( pUrA kiyA jAnA cAhie ) ( usane kahA ) merA putra (bharata) rAjya kA pAlana karttA rahe / isI prakAra hove / taba garvasahita rAma aura lakSmaNa bulAe gae / [8] he priye ! 22.8. ghattA - yadi tuma mere putra (ho), to itanI AjJA pAlana kI jAe ( ki) chatra, Asana ( siMhAsana) aura pRthvI bharata ke lie de dI jAe / [1] jaba narAdhipa (dazaratha) cintA meM DUbe hue ( the ), taba ( hI ) baladeva (rAma) manavAlA (rAma) dekhA gayA / [3] pratidina (tuma) ghor3e aura [4] pratidina (tuma) stuti nija bhavana ko ge| [2] mAtA ke dvArA prAtA huA udAsa phira bhI ( mAtA ke dvArA ) ha~sakara priyavANI se kahA gayA - hAthI para car3hate the, Aja binA jUtoM ke ( naMge) pairoM se kaise ? gAyakoM ke samUhoM dvArA stuti kie jAte the, zrAja stuti kie jAte hue kaise nahIM sune jAte ho ? [5] pratidina (tuma) hajAroM ca~varoM se paMkhA kie jAte the, Aja tumhAre Asa-pAsa meM koI bhI kyoM nahIM hai ? [6] pratidina tuma logoM ke dvArA rANA (choTe rAjA) kahe jAte the, prAja (tuma) nisteja kyoM dikhAI dete ho ? [7] usako sunakara baladeva ( rAma ) ke dvArA kahA gayA- bharata ko sampUrNa rAjya hI de diyA gayA hai / [8 he mAM ! (maiM) jAtA hU~, (tuma) mana kI avasthA meM dRr3ha rahanA, jo ( mere dvArA ) kaSTa pahu~cAyA gayA ( hai ), usa sabako (tuma) kSamA karanA / apabhraMza kAvya saurabha | 23.3 dhattA - jisa taraha se mAtA pUchI gaI ( usake pariNAmasvarUpa ) hAya putra ! kahatI huI (vaha) mahAdevI aparAjitA dharatI para rotI huI gira par3I / 47 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha--2 paubhacariu gae~ varaNa-vAsahA~ rAma thiya raNIsAsa muanti sandhi-24 ujjha raNa cittahA~ bhAvai / mahi uNhAlae~ raNAvai / 24.1 sayalu vi jaNu ummAhijjantau ujvellijjai gijjai lakkhaNu sui-siddhanta-purANehi lakkhaNu aNNu vi jaM jaM ki pi sa-lakkhaNu kA vi raNAri sAraGgi va vuNraNI kA vi raNAri jaM lei pasAhaNu kA vi NAri jaM parihai kaGkaNu kA vi pAri jaM joyai dappaNu to etthantara pAriNaya-hAriu 'so pallaGku taM jai uvahAraNau dhattA-taM gharu rayaNa tAI ___ raNavara Na dIsai mAe~ khaNu vi raNa thakkai NAmu layantau // 1 murava-vajja vAijjai lakkhaNu // 2 proGkAreNa paDhijjai lakkhaNu // 3 lakkhaNa-gAmeM vuccai lakkhaNu // 4 vaDDI dhAha muevi paruNaraNI // 5 taM ulhAvai jANa i lakkhaNu // 6 dharai su-gADhau jAragai lakkhaNu // 7 __aNNu raNa pekkhai mellevi lakkhaNu // 8 purai vollanti paropparu NAriu // 9 sejja vi sa jjai taM jai pacchANau // 10 taM cittayammu sa-lakkhaNu / rAmu sasIya-salakkhaNu' // 24.3 jaM pIsariu rAu prArarAnde 'hau mi deva pai~ sahu~ paThavajjami rajju asAru vAru saMsAraho rajju bhayaGkaru iha-para-loyahA~ rajje hou hou mahu sariyau rajju akajju kahiu muriNa-cheyahi~ vuttu eveppiNu bharaha-garinde // 1 duggai-gAmiu rajju raNa bhujami // 2 rajju kharaNeraga ragei tambArahoM // 3 rajjeM gammai rigacca-riNagoyaho // 4 sundaru to kiM pai~ parihariyau // 5 duTTha-kalattu va bhuttu aNeyahi~ // 6 8 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-2 paumacariu sandhi-24 rAma ke vanavAsa (cale) jAne para ayodhyA citta ko acchI nahIM lagatI hai jaise grISmakAla meM sthita pRthvI (garma) zvAMsa chor3atI huI (citta ko acchI nahIM lagatI hai)| 24.1 ___[1] samasta jana (-samUha) viyoga meM nyAkula kiyA jAtA huA bhI nAma letA huyA (eka) kSaNa bhI nahIM thakatA hai| [2] lakSmaNa (kA nAma) uchAlA jAtA hai, gAyA jAtA hai, lakSmaNa mRdaMgavAdya meM bajAyA jAtA hai / [3] zruti siddhAnta aura purANoM'dvArA lakSaNa (samajhA jAtA hai), oMkAra se lakSaNa (vyAkaraNa zAstra) par3hA jAtA hai / [4] anya jo-jo kucha bhI lakSaNa-sahita hai, (vaha) lakSmaNa nAma se lakSaNa kahA jAtA hai| [5] koI nArI hariNI ke samAna duHkhI huI (aura) bar3I cillAhaTa nikAlakara roii| [6] koI nArI jisa AbhUSaNa ko pahanatI hai, (vaha) usako lakSmaNa samajhatI hai (jo) (use) zAnti detA hai| [7] koI nArI jisa (bhI) kaMgana ko pahanatI hai, (vaha) (usako) khUba gAr3hA dhAraNa karatI hai, (vaha) (usako) lakSmaNa samajhatI hai| [8] koI nArI jisa (bhI) darpaNa ko dekhatI hai, usameM lakSmaNa ko chor3akara anya ko nahIM dekhatI hai / [9] taba isI bIca meM panihArine nagara meM nAriyoM ko prApasa meM kahatI haiM-[10] vaha hI palaMga, vaha hI takiyA, zayyA bhI vaha hI (aura) vaha hI DhakanevAlI (cAdara) hai| ghattA - vaha (hI) ghara, ve (hI) ratna, lakSmaNa-sahita vaha (hI) citra (chavi) (kintu) he mAM ! kevala sItAsahita aura lakSmaNasahita rAma nahIM dekhe jAte haiM / [1] jaba rAjA harSa se nikalA (to) bharata rAjA ke dvArA praNAma karake kahA gayA[2] he deva ! maiM bhI tumhAre sAtha saMnyAsa luuNgaa| durgati denevAle rAjya ko nahIM bhoguuNgaa| [3] rAjya asAra (hai), saMsAra kA dvAra (hai), rAjya kSaNa bhara meM vinAza ko pahu~cA detA hai| [4] rAjya isa (loka meM) aura paraloka meM duHkha-janaka (hotA hai) / (manuSya ke dvArA) rAjya se nitya-nigoda ke lie jAyA jAtA hai| [5] rAjya ke dvArA madhu ke samAna rucikara huA gayA (hai) to (yaha aisA) hove / (kintu) (phira) tumhAre dvArA (rAjya) kyoM chor3a diyA gayA ? [6] nirmala muniyoM dvArA rAjya nahIM karane yogya kahA gayA (hai) (vaha) aneka ke apabhraMza kAvya saurabha ] [ 9 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIsavantu mayalaJcharaNa-vimvu va to vi jIu puNu rajjahA~ kaGkhai bahu-dukkhAuru dugga-kuDumvu va // 7 aNudiNu prAu galantu Na lakkhai // 8 ghattA - jiha mahuvinduha~ kajja karahu Na pekkhai kakkaru / tiha jiu visayAsattu rajje gau saya-sakkaru // 1 24.4 bharahu cavantu NivAriu rAeM ____ 'ajja vi tujhu kAi~ tava-vAeM // 1 ajja vi rajju karahi suhu bhujahi ajja vi visaya-sukkhu aNuhuJjahi // 2 ajja vi tuhu~ tambolu samAraNahi ajja vi vara-ujjANai mAraNahi // 3 ajju vi aMgu sa-icchaeN maNDahi ajja vi vara-vilayau avaruNDahi // 4 ajja vi joggau savvAharaNahA~ ___ ajja vi kavaNu kAlu tava-caraNahA~ // 5 jiNa-pavvajja hoi ai-dusahiya ke vAvIsa parIsaha visahiya // 6 ke jiya cau-kasAya-riu dujjaya ke prAyAmiya paJca mahavvaya // 7 ke kiu paJcahu~ visayahu~ riNaggahu ke parise siu sayalu pariggahu // 8 ko duma-mUle vasiu varisAla' ko ekkaMgeM thiu sIyAlaeN // 9 ke uNhAlae~ kiu atAvaNu eNu tava-caraNu hoi bhIsAvaNa // 10 ghattA - bharaha ma vaDDhi u volli tuhaM so ajja vi vAlu / . bhujahi visaya-suhAI ko pavvajjaha~ kAlu' // 11 24.5 taM NisuraNevi bharahu prAruTThau 'viruyau tAva vayaNu pai~ vRttau kiM vAlattaNu suha hiM raNa muccai kiM vAlahoM pavvajja ma homo matta-gaindu va citteM duTThau // 1 kiM vAlahoM tava-caraNu raNa juttau // 2 ki vAlahoM daya-dhammu Na ruccai // 3 kiM bAlahoM dUsiu para-lono // 4 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArA anubhava kiyA gayA (hai) jaise duSTa strI (aneka) (puruSoM dvaaraa)| [7] (vaha rAjya) doSavAlA (hotA hai) jaise candramA kA bimba, (vaha) bahuta duHkhoM se pIr3ita (hotA hai) jaise daridra kuTumba / [8] (Azcarya hai ki) to bhI jIva rAjya kI/ke lie icchA karatA hai| pratidina galatI huI Ayu ko nahIM dekhatA hai| ghattA-jisa prakAra jala kI bUMda ke prayojana se U~Ta kaMkara ko nahIM dekhatA hai, usI prakAra viSaya meM Asakta jIva ne rAjya se atyadhika prAdara-satkAra pAyA hai (isalie) (vaha) (usase prApta duHkhoM ko nahIM dekhatA hai)| 24.4 [1] rAjA ke dvArA bolatA huA bharata rokA gyaa| (rAjA ne kahA) Aja hI tere lie tapa kI bAta se kyA (lAma) ? [2] Aja hI rAjya kara (aura usake) sukha kA anubhava kr| Aja hI viSaya-sukha ko bhoga / [3] prAja hI tU pAna kA upabhoga kr| Aja hI (tU) zreSTha udyAnoM ko mAna / [4] Aja hI (tU) zarIra ko sva-icchA se sajA (aura) Aja hI zreSTha striyoM kA AliMgana kr| [5] Aja bhI (tU) sabhI alaMkAra ke yogya (hai)| Aja hI tapa ke AcaraNa kA kaunasA samaya (hai)? [6] jina-pravrajyA bahuta asahya hotI hai / kisake dvArA bAIsa parISaha sahana kie gae (haiM) ? [7] kisake dvArA durjeya cAroM kaSAyoMrUpI zatru jIte gaye (haiM), kisake dvArA paMca mahAvrata grahaNa kie gae (haiM) ? [8] kisake dvArA pAMcoM viSayoM kA nigraha kiyA gayA (hai) ? kisake dvArA sakala parigraha samApta kiyA gayA (hai) ? [9] kauna varSAkAla meM vRkSa ke nIce basA (hai)? kauna zItakAla meM kevalamAtra zarIra se rahA (hai) ? [10] kisake dvArA grISmakAla meM zarIra kA tapana kiyA gayA (hai) ? yaha tapa kA AcaraNa bhISaNa hotA hai / ghattA he bharata ! tU bar3hakara mata bola / (tU) Aja bhI vaha (hI) bAlaka (hai)| viSaya-sukhoM ko bhoga / (yaha) pravrajyA kA kaunasA kAla (hai) ? '245 [1] usako sunakara bharata kruddha (ruSTa) humA / masta hAthI kI taraha citta meM duHkhI huA / [2] (bharata ne kahA ki he pitA) taba Apake dvArA pratikUla (virodhI) vacana kahe ge| kyA bAlaka ke lie tapa kA AcaraNa ucita (yukta) nahIM hai ? [3] kyA bAlapana sukhoM ke dvArA nahIM ThagA jAtA hai ? kyA bAlaka ke lie dayA evaM dharma rucikara nahIM hotA hai ? [4] kyA bAlaka ke lie pravrajyA nahIM huI ? kyA bAlaka kA paraloka dUSita (nahIM) apabhraMza kAvya saurabha ] [ 1 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ki vAlahoM sammattu ma hozro ki vAlahoM jara-maraNu Na dukkai taM Nisukhevi bharahu rimbhacchiu evahi~ sayalu vi rajju karevau 12 ] fka vAloM u iTTha- vipropro // 5 ki vAlahoM jamu divasu vi cukkai' / / 6 'to ki pahilau paTTu paDicchiu // 7 pacchaleM puNu tava caraNu carevau' // 8 ghattA - ema bharaNeppiNu rAu saccu samappeMvi majjaha~ / bharahoM vandhevi paTTu dasarahu gau pavvajjahe // 9 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (hotA)? [5] kyA bAlaka ke lie samyaktva nahIM huA ? kyA bAlaka ke lie iSTaviyoga nahIM (huA) ? [6] kyA bAlaka ke lie jarA-maraNa nahIM AtA hai ? kyA bAlaka ke lie yamarAja dina bhUla jAtA hai ? [7] usako sunakara (rAjA ke dvArA) bharata jhir3akA gayA (ki) taba (tumhAre dvArA) pahale rAjapaTTa (siMhAsana) kyoM svIkAra kiyA gayA ? [8] isa samaya (to) (tumhAre dvArA) sampUrNa rAja hI kiyA jAnA cAhie (aura) (jIvana ke) pichale bhAga meM phira tapa kA AcaraNa kiyA jAnA caahie| ghattA-isa prakAra kahakara patnI ke vacana ko pUrA karake (aura) bharata ko paTTa bA~dhakara (rAjA) dazaratha pravrajyA ke lie cale gae / apabhraMza kAvya saurabha ] | 13 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghattA - vari pahariu vari kiu tavacaraNu vari visu hAlAhalu vari maraNu / aft focha gampaNu guhila - vara Navi rigavisu viNivasiu pravahaNe // 9 to tiNi vi dira- pacchima - paha vityiSNu guru vesu vukkaraNa - kisalaya raNNu kare vi varaNa- kukkuDa piyamAhaviyau so taruvaru 14 ] pATha 3 paumacariu sandhi-27 27.14 paisanti ema cavantAi~ viNiggayAi~ jAva sundara-sarAi~ ravanti zrAyaranti lavanti guru- garagahU- samANu ka- kkA kukkU ko - kkau 27.15 ummAhau jagahoM jaragantAI // 1 kuJjara iva viula-varaNaho gayAi~ || 2 gaggohu mahAdumu diTTha tAva 113 gaM vihaya paDhAva krAi~ || 4 vAuli- vihaGga ki kkI bhaNanti // 5 to vi kalAvi ke vakai cavanti // 6 kaMkA vappIha phala-patta-vantu dhattA-paisantahiM prasura- vimaraNehiM siru sAmeMvi rAma-jagaha hiM / parizravidumu dasaraha - sueNhi~ zrahiNandiu muriNa va saI bhu eNhiM // 9 samullavanti 117 prakkhara - rihANu // 8 sandhi - 28 sIya sa-lakkhaNu dAsarahi taruvara-mUle pariTThiya jAveMhi~ / pasarai su-kaheM kavvu jiha meha-jAlu gayaNaGga tAveMhi~ // [ apabhraMza kAvya saurabha Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-3 paumacariu sandhi-27 27.14 ghattA-(vyaktiyoM ke dvArA) (yadi) prahAra kiyA gayA (hai), (to) adhika acchA (hai), (yadi) tapa kA prAcaraNa kiyA gayA (hai), (to) (bhI) adhika acchA (hai), (yadi) hAlAhala viSa (piyA gayA hai), (to) (bhI) adhika acchA (hai), maranA (mI) adhika acchA (hai),gahana vana meM jAkara Tike hue (honA)(bhI) adhika acchA(hai), kintu pala bhara (bhI) mUrkha-jana meM Thahare hue (rahanA) (acchA ) nahIM (hai)| 27.15 [1] taba tInoM hI (rAma, lakSmaNa va sItA) (usa) jana (-samUha) meM atipIr3A ko utpanna karate hue (aura) isa (uparyukta) prakAra se kahate hue [2] dina ke antima prahara meM bAhara nikala gae (aura) hAthI kI taraha (ve) ghane vana ko cale gye| [3] jyoM hI vizAla vana meM praveza karate hue (ve) (Age bar3he), tyoM hI (unake dvArA) baragada-mahAvRkSa dekhA gayA / [4] (vaha vRkSa aisA thA) mAno zikSaka ke rUpa ko dhAraNa karake pakSiyoM ko sundara svara va akSara par3hAtA ho / [5] kaue nae komala pattoM (vAlI TahanI) para (baiThe hue) ka-kkA, ka-kkA bolate the (aura) bAuli pakSI ki-kkI, ki-kkI kahate the| [6] jalamurge ku-kkU, ka-kkU kahate the, aura bhI mora ke-kkaI, ke-kaI bolate the| [7] koyale ko-kkaU, ko-kaU bolatI thIM (tathA) papIhe kaMkA, kaMkA bolate the / [8] (isa taraha se) vaha zreSTha vRkSa phala-pattoM vAlA thA (aura) guru gaNadhara ke samAna akSaroM kA bhaNDAra (thaa)| ghattA-asuroM kA nAza karanevAle dazaratha ke putra, rAma-lakSmaNa dvArA (vana meM) praveza karate hI sira ko namAkara (baragada kA) vRkSa muni kI taraha (namana kiyA gayA) aura (usakI) parikramA karake (unake dvArA) apanI bhujAoM se (bhI) abhinandana kiyA gyaa| sandhi-28 jyoM hI (dazaratha -putra) rAma sItA (aura) lakSmaNa ke sAtha (usa) zreSTha vRkSa ke nIce ke bhAga meM baiThe, tyoMhI sukavi ke kAvya kI bhA~ti bAdaloM ke saghana-samUha AkAza ke yaugana meM (cAroM ora) phaila gae / apabhraMza kAnya saurabha ] [ 15 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28.1 pasarai meha-vindu gayaNaGgaNe pasarai jema timiru aNNANahoM pasarai jema pAu pAviTThahoM pasarai jema joNha mayavAhaho. pasarai jema cinta dhaNa-hIragahoM pasarai jema sadada sara-tUrahoM pasarai jema davaggi vaNantare taDi taDayaDai paDai ghaNu gajjai pasarai jema seNNu samaraGgaNe // 1 pasarai jema dhuddhi vahu-jANahA~ // 2 pasarai jema dhammu dhammiTThahoM // 3 pasarai jema kitti jagaNAhahA~ // 4 pasarai jema kitti sukulINahA~ // 5 pasarai jema rAsi-ragahai sUrahoM // 6 pasarai meha-jAlu tiha amvara / / 7 jAragai rAmahA~ saraNu pavajjai // 8 ghattA-amara-mahAdhaNu gahiya-karu meha gaindai cahu~ vi jasa-luddhau / uppari gimbha-raNarAhivahA~ pAusa-rAu pAi~ saraNaddhau // 9 28.2 jaM pAusa-parindu galagajjiu dhUlI-rau gimbheraNa visajjiu // 1 gampiNu meha-vindai aAlaggau taDi-karavAla-pahAre hi~ bhaggau // 2 jaM vivarammuha caliu visAlau uTThiu 'haNu' bhaNantu uNhAlau // 3 dhagadhagadhagadhagantu uddhAiu / hasahasahasahasantu saMpAiu // 4 jalajalajalajalajala pacalantau jAlAvali phuliGga mellantau // 5 dhUmAvali-dhayadaNDubbhappiNa vara-vAulli-khaggu kappiNu // 6 mphlsphee vru paharantau taruvara-riu-bhaDa-thaDa bhajjantau // 7 meha-mahAgaya-ghaDa vihaDantau jaM uNhAlau diThTha bhiDantau // 8 161 | apabhraMza kAvya saurabha Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28.1 [1] jisa prakAra yuddha ke kSetra meM senA phailatI hai (aura) AkAza ke kSetra meM jalakaraNoM kA samUha phailatA hai / [2] jisa prakAra prajJAna (-rUpI aMdherI rAta) kA andhakAra phailatA hai, jisa prakAra bahuta prakAra kA jJAna rakhanevAle kI buddhi phailatI hai (majabUta hotI hai)| [3] jisa prakAra atyanta pApI kA pApa phailatA hai, jisa prakAra atyanta dhArmika kA dharma phailatA hai / [4jisa prakAra mRga ko dhAraNa karanevAle (candramA) kA prakAza phailatA hai, jisa prakAra jinadeva kI mahimA phailatI hai| [5] jisa prakAra dhana se rahita (vyakti) kI cintA ubharatI hai, jisa prakAra atyadhika zAlIna kA yaza phailatA hai| [6] jisa prakAra devoM kI turahI kA zabda phailatA hai, jisa prakAra sUrya kI kiraNeM AkAza meM phailatI haiN| [7] jisa prakAra dAvAgni (jaMgala kI Aga) jaMgala ke andara phailatI hai, usI prakAra bAdaloM kA samUha AkAza meM phailA hai| [8] bAdala (samUha) garajA (aura) bijalI ne taDa-taDa kiyA (aura) (pRthvI para) par3I, (mAno) (vaha) jAnakI (aura) rAma kI zaraNa meM gaI ho / ghattA-(sArA dRzya aisA pratIta ho rahA thA) mAno pAvasa (varSA Rtu kA) rAjA (jo) yaza kA icchuka (hai), (jisakA) hAtha indradhanuSa ko pakar3e hue (hai), (vaha) megharUpI hAthI para car3hakara grISma-rAjA ke Upara AkramaNa ke lie taiyAra (ho) / 28.2 [1] jaba pAvasa (varSA Rtu kA) rAjA garajA, (to) grISma dvArA dhUla-vega (prAMdhI) bhejA gayA / [2] (vaha) (dhUla) megha-samUha se jAkara cipaka gaI, (phira) bijalIrUpI talavAra ke prahAroM se (vaha) (dhUla) chinna-bhinna kara dI gaI / [3] (isake pariNAmasvarUpa) jaba (dhUla) vimukha calI (to) bhayaMkara grISma Rtu (pAvasa rAjA ko) 'mAro' kahatI huI uThI / [4] (aura) khUba jalatI huI UMcI daur3I (tathA) uttejita hotI huI (pAvasa rAjA kI mora) pravRtta huI / [5] aura (usa ora) kUca karatI huI tejI se jalI, (taba) (USNa) lapaTa kI zRMkhalA se cinagAriyoM ko chor3ate hue (Age clii)| [6] (aura) jaba USNa Rtu dhUma kI zRMkhalA ke dhvajadaNDoM ko UMcA karake, tUphAnarUpI zreSTha talavAra ko khIMcakara, [7] jhapaTa mArate hue (aura) prahAra karate hue, zreSTha vRkSoMrUpI zatru ke yoddhA-samUha ko naSTa karate hue, [8] megharUpI mahA-hAthiyoM kI TolI ko khaNDita karate hue (pAvasa rAjA se) bhir3atI huI dikhAI dii| apabhraMza kAvya saurabha ] [ 17 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghattA-dhaNu apphAliu pAusaiNa taDi-TaGkAra-phAra drisnte| coeNvi jalahara-hatthi-haDa gIra-sarAsaraNa mukka turante // 9 28.3 jala-vANAsariNa-ghAyahi~ ghAiu dadura ravi lagga NaM sajjaNa NaM pUranti sariu akkanda raNaM parahuya vimukka ugghoseM raNaM saravara bahu-aMsu-jalolliya NaM uNhavina davaggi vinoeM NaM atthamiu divAyaru dukkheM ratta-patta taru pavaraNAkampiya gimbha-NarAhiu raNe viriNavAiu // 1 NaM Naccanti mora khala dujjaraNa // 2 NaM kai kilikilanti prANandeM // 3 NaM varahiNa lavanti pariproseM // 4 NaM girivara hariseM gajolliya // 5 NaM Nacciya mahi viviha-viNoeM // 6 NaM paisarai rayariNa sai~ sukkheM // 7 'keNa vi bahiu gimbhu' NaM jampiya // 8 ghattA-tehae~ kAla bhayAurae~ veNNi mi vAsueva-valaeva / taruvara-mUla sa-sIya thiya jogu laeviNu muriNavara jema // 9 18 | [ apabhraMza kAvya saurabha Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghattA-bijalI kI TaMkAra aura camaka dikhAte hue pAvasa ke dvArA dhanuSa tAnA gayA (aura) bAdalarUpI hAthIghaTA ko prerita karake (usake dvArA) jalarUpI tIra turanta chor3e ge| 28.3 [1] jalarUpI tIroM ke prahAroM se coTa pahu~cAyA huA grISma rAjA yuddha meM (mArakara) (nIce) girA diyA gyaa| [2] isalie meMDhaka sajjanoM kI taraha rone lage (aura) zarAratI mora duSToM kI taraha nAce / [3] (aisA pratIta ho rahA thA) mAno rone ke kAraNa nadiyoM ne (apane ko) (A~sUrUpI jala se) bharA ho (aura) mAno (varSA se prApta) Ananda se kavi prasanna hue hoN| [4] mAno koyaleM U~cI AvAja meM (bolane ke lie) svatantra kI gaI (hoM) aura mAno mora saMtoSa se bole hoN| [5] mAno bar3e tAlAba vipula A~sUrUpI jala se bhare hue (hoM aura) mAno bar3e parvata harSa se pulakita (hoN)| [6] mAno tapta dAvAgni ke viyoga se dharatI vividha vinoda ke kAraNa nAcI (ho)| [7] mAno duHkha ke kAraNa sUrya asta huA ho (aura) mAno sukha ke kAraNa rAta svayaM vyApta ho gaI ho| [8] vRkSa ke patte suhAvane hue (aura) pavana se hile-Dule, mAno (unake dvArA) (yaha) bolA gayA (hai) (ki) grISma kisake dvArA mArA gayA / ghattA-usa jaise bhayAtura samaya meM donoM hI rAma aura lakSmaNa sItA- sahita (usa) (bar3e) vRkSa ke nIce ke bhAga meM yoga-grahaNa karake mahAmuni kI bhA~ti baiTha gaye / apabhraMza kAvya saurabha / / 19 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ous fartaNu soyakkamiyau tuhu~ ga jino'si sayalu jiu tihuzraNu tuhu~ paDipro'si Na paDiu purandaru diTThi Na gaTTha ragaTTha laGkAuri hAru ra tuTTu tuTTu tArAyaNu cakku raMga Dhukku Dhukku ekkantaru jIu Na gau gau prAsA - poTTalu sIya raNa prANiya prANiya jamauri diTTha puraNo vi jAhu piya-gArihi~ vAhiNihi~ va sukkala rayaraNAyaru kumuiNihi vva jaraDha-mayalaJchaNu 20 1 pATha 4 paumacariu sandhi - 76 76.3 ghattA - suravara saNDha varAiNA sayala-kAla je miga sambhUyA / rAvaNa pai~ soheNa viNu te vi ajju sacchandohUyA' // 9 'tuhu~ ragatthamiu vaMsu zratthamiya // 1 tuhu~ raNa mujheo'si munau vandiya jaNu // 2 mauDuraMga bhaggu bhaggu giri - mandaru || 3 vAya raga ragaTTha gaTTha mandoyari // 4 hiyau ga bhiSNu bhiNNu gayaNaGgaNu // 5 prAu raMga khuTTu khuTTu rayaNAyaru / / 6 tuhu~ Na suttu suttau mahi-maNDalu // 7 hari-vala kuddha raga kuddhA kesari // 8 76.7 suttu matta-hatthi va gaNiyArihiM // 1 kamaliNihi~ va pratthavaNa - divAyaru || 2 vijjuhi vva chuDa chuDa varisiya ghaNu // 3 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 4 paumacariu sandhi-76 76.3 [1] zoka se yukta vibhISaNa royA (aura) (bolA)-(he bhAI) tuma (hI) samApta nahIM hue (ho), (kintu) (mAno) (sampUrNa) vaMza (hI) samApta ho gayA (hai)| [2] tuma (hI) nahIM jIte gae ho, (kintu) (mAno) sakala tribhuvana (hI) jIta liyA gayA (ho)| tuma (hI) nahIM mare ho, (kintu) (mAno) sammAnita jana-samudAya (hI) mara gayA (ho)| [3] tuma (hI pAhata hokara jamIna para) nahIM par3e ho, (kintu) (mAno) (vahA~) indra (hI) par3A (hai)| (tumhArA) mukuTa (hI) Tukar3e-Tukar3e nahIM kiyA gayA hai, (kintu) (mAno) sumeru parvata (hI) Tukar3e-Tukar3e kara diyA gayA (ho)| [4] (tumhArI) vicAra-paddhati (hI) samApta nahIM huI, (krintu) (mAno) laMkApurI (hI) samApta ho gii| (tumhArI) vANI (hI) naSTa nahIM huI, (kintu mAno) mandodarI (hI) naSTa ho gaI / [5] (tumhArA) hAra (hI) nahIM TUTA, (kintu) (mAno) tArAgaraNa (hI) TUTa gae (hoM), (tumhArA) (vyApaka) hRdaya (hI) bhaMga nahIM kiyA gayA (hai) (kintu) (mAno) (vyApaka) AkAza-pradeza (hI) bhaMga kara diyA gayA (hai)| [6] (lakSmaNa ke pAsa tumhArA) cakra (astravizeSa hI) nahIM pAyA (pahu~cA) (kinta) / tumhAre lie) eka parivartita dazA (mRtyu) prA phuNcii| (tumhArI) (laMbI) Ayu (hI) kSINa nahIM huI, (kintu) (vistRta) sAgara (hI) kSINa ho gayA / [7] (tumhArA) jIvana (hI) vidA nahIM huA (kintu) (hamArI) prAzAoM kI poTalI (hI) vidA ho gaI / tama (hI) nahIM soe, (kintu) (mAno) (sampUrNa) pRthvI-maNDala (jagata) so gayA / [8] (tumhAre dvArA) sItA (hI) nahIM lAI gaI, (kintu) (mAno) (tumhAre dvArA) yamapurI (hI) lAI gaI (ho)| rAma kI senA (hI) kupita nahIM huI, (kintu) (mAno) siMha (hI) kupita huA (ho)| ghattA--he rAvaNa ! becAre devatAoM ke samuha dvArA, jo sabhI kAla meM (tumhAre samakSa) hariNa (ke samAna) rahe, tere (jaise) siMha ke binA ve hI Aja svacchandI hae / 76.7 [I] phira priya patniyoM dvArA pati dekhA gayA, jaise hathiniyoM ke dvArA soyA hA matavAlA hAthI (dekhA gayA) (ho)| [2] jese nadiyoM dvArA sUkhA humA samudra (dekhA gayA) (ho), jaise kamaliniyoM ke dvArA DUbane se (samApta huA) sUrya (dekhA gayA ho)| [3] jaise kumudiniyoM apabhraMza kAvya saurabha [ 21 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amara-vahUhi~ va cavaNa-purandara bhamarAvalihi mva sUDiya-taruvaru kalayaNThIhi mva mAhava-Niggamu bahula-panosu va tArA-pantihiM dasa-siru dasa-seharu dasa-mauDau gimbha-disAhi~ va ajaNa-mahiharu // 4 kalahaMsIhi mva a-jalu mahA-saru // 5 NAiNihi~ va haya-garuDa-bhuyaGgam // 6 tema dasAsa-pAsu Dhukkantihi~ // 7 giri va sa-kandaru sa-taru sa-kUDau // 8 ghattA-riNaeNvi avattha dasANaNahA~ hA hA sAmi' bhaNantu sa-veyaNu / ante uru mucchA-vihalu givaDiu mahihiM jhatti NicceyaNu // 9 sandhi-77 bhAi - vinoeM jiha jiha karai vihIsaNu sou / tiha tiha dukkhaiNa ruvai sa-hari-vala-vANara-lou / 77.1 dummaNu dummaraNa-vayaNau aMsu-jalolliya-NayaNau / Dhukku kaiddhaya satthau jahiM rAvaNu palhatthau // 1 teNa samANu viriNaggaya-NAmahiM diThTha dasANaNu lakkharaNa-rAmahi // 2 dii~ sa-mauDa-siraI paloTTaI gAi~ sa-kesarAI kndottttii||3 diTThai~ bhAlayalai~ pAyaDiyai~ addhayanda-vimvAi~ va pddiyiN||4 dii~ mariNa-kuNDalai~ sa teyai~ NaM khaya-ravi-maNDalai prrnneyii||5 diu bhauhau bhiuDi-karAlau raNaM palayaggi-sihau dhUmAlau // 6 diTTaI dIha-visAlai~ Nettai~ mihuNA iva aaamrnnaasttiN||7 muha-kuharai~ daTThoTTaI diTThaI jamakaraNAI va jamahA~ annitttthii| 8 di mahabbhuva bhaDa-sandoheM / NaM pAroha mukka NaggoheM / / 9 22 ] apabhraMza kAvya saurabha Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke dvArA kSINa candramA (dekhA gayA ho), jaise bijaliyoM dvArA punaH punaH barasA huA bAdala (dekhA gayA ho)| [4] jaise devatAoM kI striyoM dvArA maraNa ko prApta indra (dekhA gayA ho), jaise grISma meM dizAoM dvArA (sUkhe) vRkSoM se yukta parvata (dekhA gayA ho)| [5] jaise bhaMvaroM kI paMktiyoM dvArA nAza ko prApta zreSTha vRkSa (dekhe gae) (hoM), jaise rAja-haMsa niyoM dvArA jalarahita bar3A tAlAba (dekhA gayA ho)| [6] jaise kokiloM dvArA basanta Rtu kA (calA) jAnA (dekhA gayA ho), jaise nAginiyoM dvArA garur3a se mArA huA sarpa (dekhA gayA ho)| [7] jaise tAroM kI paMktiyoM dvArA doSoM se yukta kRSNa pakSa (dekhA gayA ho), usI prakAra dasamukhavAle (rAvaNa) ke pAsa jAtI huI (rAniyoM) ke dvArA (doSayukta) (pati) (dekhA gyaa)| [8] (usake) dasa sira, dasa zikhA tathA dasa mukuTa (the) (mAno) parvata (hI) guphA-sahita, vRkSa-sahita (tathA) zikharasahita (ho)| ghattA -- rAvaNa kI (aisI) avasthA ko dekhakara pIr3Asahita hAya-hAya svAmI kahate hue antaHpura (rAniyoM kA samudAya) mUrchA se vyAkula (huA) (aura) zIghra (hI) pRthvI para cetanA-rahita (hokara) giraa| sandhi-77 bhAI ke viyoga se vibhISaNa jaise-jaise zoka karatA, vaise-vaise rAma-lakSmaNa-sahita vAnara jAti ke loga duHkha ke kAraNa rote / 77.1 [1] duHkhI mana aura udAsa mukhavAlA (tathA) A~sU ke jala se gIlI huI A~khoMvAlA kapi (-cihna yukta) dhvaja (liye hue) jana-samUha (vahA~) pahuMcA jahA~ rAvaNa mAra girAyA gayA (thaa)| (2) usa (samUha) ke mAtha (bAhara) phaile hue nAmavAle (vikhyAta) rAma aura lakSmaNa dvArA (bhI) (par3A huA) rAvaNa dekhA gyaa| [3] jamIna para gire hue (usake) mukuTa-sahita sira dekhe gae, mAno parAga-sahita kamala (hoN)| [4] (vahA~) khule hue lalATa dekhe gae, mAno paDe hae arddhacandra ke pratibiMba (hoN)| [5] mariNayoM se (bane hue) kAntiyukta-kuNDala dekhe gae, mAno gire hue aneka ravi-cakra (hoN)| [6] bhauM ke vikAra se bhayaMkara (huI) bhauMheM dekhI gaI, mAno (ve) dhueM ke pAzrayavAlI pralaya kI prAga kI jvAlAeM (hoN)| [7] (usake) laMbe aura caur3e netra dekhe gae, mAno (ve) mRtyu taka (prAjIvana) Asakta strI-puruSa ke jor3e (hoN)| [8] (usake) mukha-vivara (aura) dA~toM se kATe gae hoTha dekhe gae, mAno (ve) yama ke aprItikara mRtyu ke sAdhana (hoN)| [9] yoddhAnoM ke samUha dvArA (rAvaNa kI) mahA-bhujAe~ dekhI gaIM, apabhraMza kAvya saurabha ] [ 23 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diTTha ura-sthala phADiu cakke zravaNiyalu va viJNa vihaJjiu so muu jo maya-mattau vaya-cArita - vihUraNau saraNAiya- vandiggaheM goggaha~ riya-parihaveM para bireM raga jujjai praNu ikkiya-kamma-jaNerau savvaMsaha vi sahevi ra sakkai des vAhiriNa ki mai~ sosahi chijjamAraNa varaNasai ugdhosai pavaNu ra bhiDai bhANu kara khaJcai vindhai kaNTehi~ va duvvaya rohiM 24 1 dhattA - pekkhavi rAmeNa samaraGgaNeM rAmaNa ( hoM) muhAi~ / prAliGga ppiNu dhIriu 'ruvahi vihIsaNa kAI || 12 77.2 dira - majbhu a ( ? ) majjhatyeM k // 10 NaM vihi~ bhAeNhi~ timiru va puJjiu ||11 dhattA - dhamma 1 jIva- dayA paricattau / dAraNa - raNaGgaNeM dI u sAmi zravasareM mitta-pariggaheM // 2 tehau purisu vihIsaNa rujjai // 3 garugrau pAva bhAru jasu kerau // 4 gAu maraNanti ra thakkai // 5 dhAhAvai khajjanto zrasahi // 6 kaiyahu~ bharaNu girAsahoM hosai // 7 dhaNu rAula coraggihu~ saJcai || 8 visa-rukkhu va maNkhijjai saya rohiM // 9 ma - bihUraNau pAva- piNDu praNihAliya- yAmu | so rovevara jAsu mahisa- visa mesahi~ sAmu // 10 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAno bar3a ke per3a ke dvArA nikAlI huI ( chor3I huI) zAkhAe~ ( hoM ) / [ 10 ] cakra ke dvArA phAr3I huI ( damakatI ) chAtI dekhI gaI, mAno ( AkAza ke ) madhya meM sthita sUrya ke dvArA dina kA bIca (do barAbara ke bhAga) (hue) / hoM ) / [11] mAno vidhya (parvata) ke dvArA pRthvI - tala vibhakta kara diyA gayA ( ho ), mAno ( pRthvI ke) vividha bhAgoM dvArA aMdhakAra ikaTThA kiyA gayA (ho) / ghattA - yuddhasthala meM rAvaNa ke ( par3e hue) mukhoM ko dekhakara rAma ke dvArA (vibhISaNa ko) chAtI se lagAkara dhIraja ba~dhAyA gayA / (aura) ( kahA gayA ) ( ki) he vibhISaNa ! (tuma) kyoM rote ho ? (tathA) (jisake [1] vaha (hI) marA huA (hai), jo ahaMkAra ke naze meM cUra ( hai ) dvArA ) jIva dayA chor3a dI gaI ( hai ) | ( jo ) vrata aura cAritra se hIna hai, ( jo ) dAna aura yuddha - sthala meM mIru ( hai ) / [2] ( jo ) zaraNa meM Ae hue ke lie, kaidI rUpa meM pakar3ane meM, (gAya kI corI hone para ) gAya ke samaya meM, mitra kI sahAyatA meM, nija kA apamAna hone para, ( doSiyoM ko) saMrakSaraNa meM, svAmI ke ( kaThina ) (aura usako ( aisA vyakti ( tathA ) ( jisake dvArA ) dUsare ke duHkha meM ( kAma meM ) nahIM lagA jAtA hai, he vibhISaNa ! vaisA puruSa royA jAtA hai| [47] anya bhI ( jo ) pApa karma kA utpAdaka ( hai ) ( vaha) (tathA) jisake (jIvana meM ) pApa kA bahuta bhArI bojha (hai) (vaha) ( royA jAtA hai ) ( jisako) pRthvI bhI sahane ke lie samartha nahIM hai ( vaha bhI ) ( jisa ) anyAya ko kahatI huI nahIM thakatI hai, ( jisake kAraNa ) nadI kAMpatI hai, kahatI hai ) ( ki ) (tuma) (merA ) ( prayoga karake) mujhako kyoM sukhAte ho ? royA jAtA hai ) ( jisake kAraNa ) khAI jAtI huI prauSadhi hAhAkAra macAtI hai, arthAt duHkhI hotI hai), (jisake kAraNa ) kATI jAtI huI vanaspati ghoSaNA karatI hai (U~cI AvAja meM kahatI hai ) ( ki) (aise) duSTa cittavAle (vyakti) kA maraNa kaba hogA / [8] usa (pApI) ke (sAtha) (zItala) pavana bhI ( bAra-bAra) bhir3atA hai parAsta kara detI haiM / ( vaha) rAjakula ke coroM kI (sabhI ko ) durvacanarUpI kA~ToM se bIMdha detA hai / jAtA hai (aisA vyakti royA jAtA hai) / ( (aura) sUrya kI (tapta) kiraNeM (bhI) (use) stuti se dhana ikaTThA karatA hai / [9] (vaha) ( vaha) svajanoM dvArA viSa-vRkSa kI taraha mAnA 77.2 ghattA- - (jo) dharmarahita (hai), (jo ) pApa kA piNDa ( hai ), ( jisakA ) yahAM nivAsa kiyA huA (anya ) (koI ) sthAna nahIM hai (jisakA koI Thaura-ThikAnA nahIM hai) jisakA nAma mahiSa, vRSa aura meSa (rAzi) ke dvArA ( kahA jAtA hai) vaha royA jAnA cAhie / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 25 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taM risuNevi pahAraNau 'ettiu rumi dasAsahoM ega sarIreM virAya - thANeM suracAveraNa va prathira - sahAveM rambhA - gabbheNa va gosAreM tara raga ciNNu maraNa - turau raNa khaJci vau ra dhariu mahu raga kiu riNavAriu 26 ] 77.4 bhaNai vihIsaraNa - rAraNau / bhariu bhuvaNu jaM prayasa hoM // 1 diTTha- NaTTha - jala- vindu- samANeM // 2 taDi-phuraNa va takkharaNa - bhAveM // 3 pakva phalega va uragAhAreM // 4 mokkhu raga sAhiu rAhu Na aJciu || 11 appara kiu tiraNa - samau girAriu' / / 12 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77.4 [1] usako sunakara pradhAna rAjA vibhISaNa ne kahA (ki) (cUMki) dasamukhavAle (rAvaNa) ke dvArA (yh| jagata apayaza se bhara diyA gayA hai (isalie) (maiM) itanA rotA hU~ / [2] (prAyaH) dekhA gayA (hai) (ki) jala-bindu ke samAna (asthira) tathA doSa ke ghara isa zarIra ke dvArA nAza ko prApta huyA gayA (hai) (itanA to maiM samajhatA huuN)| [3] (aura yaha bhI samajhatA hU~) (ka) (zarIra) asthira-svabhAvavAle indra-dhanuSa ke samAna hai (aura) zIghra (parivartanazIla) avasthA hone se bijalI kI camaka ke samAna hai| [4] (tathA) (vaha) kele ke per3a ke sArarahita bhItara (ke) (mAga) ke samAna hai (tathA) pakSiyoM ke (priya) bhojana pake phala ke samAna hai| [11] (kheda hai ki rAvaNa ke dvArA) (isa zarIra se) tapa nahIM kiyA gayA, manarUpI ghor3A vaza meM nahIM kiyA gayA, mokSa nahIM sAdhA gayA (tathA) paramezvara nahIM pUjA gyaa| [12] (aura mI) (mokSa prApti ke lie) vrata dhAraNa nahIM kiyA gayA (tathA) (sabake dvArA) rokA huA yaha vinAza kiyA gayA / (usake dvArA) nizcaya hI apanA (jIvana ) tinake ke samAna (tuccha) banAyA gayA / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 27 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-5 paumacariu sandhi-83 83.2 pattA-'ettaDau dosu para rahuvaihai jaM paramesari pAhi~ ghrai| mapamAyahi loyahu~ chandaraNa prANeMvi kA vi parikkha kreN||9 - 833 taM riNasuNevi cavai rahuNandaNu 'jANami sIyaha taNau saittaNu // 1 jANami jiha hari-vaMsuppaNI jANami jiha vaya-guNa-saMpaNNI // 2 jANami jiha jiraNa-sAsaNe bhattI jANami jiha mahu sokkhuppattI // 3 jA aNu-guNa-sikkhA-vaya-dhArI jA sammatta-rayaNa-mariNa-sArI // 4 jANami jiha sAyara-gambhIrI jAraNami jiha sura-mahihara-dhIrI // 5 jAraNami aMkusa-lavaraNa-jaNerI jANami jiha suya jaraNayahA~ kerii||6 jAgami sasa bhAmaNDala-rAyahA~ jAgami sAmiriNa rajjahA~ prAyahA~ // 7 jANami jiha anteura-sArI jANami jiha mahu pesaNa-gArI // 8 dhattA-melleppiNu NAyara-loeNNa mahu gharai ubbhA kareMvi kara / jo dujjasu uppara ghittau euga jANahA~ ekku para' // 9 83.4 tahi avasara rayaNAsava-jAeM kokkiya tiyaDa vihIsaNa-rAeM // 1 28 ] apabhraMza kAvya saurabha Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-5 paumacariu sandhi-83 83.2 ghattA-kintu he raghupati ! itanA (hI) doSa hai ki paramezvarI (saba aizvarya se sampanna) (sItA) ghara meM nahIM hai / Apa logoM ke chala se na bhaTake (galata nirNaya na kreN)| (pApa) samajhakara (jAnakara) koI bhI parIkSA kreN| 83.3 [1] usako sunakara raghunandana ne kahA-(maiM) sItA ke satItva ko jAnatA hai| [2] jisa prakAra (vaha) harivaMza meM utpanna huI (hai) (usako) (maiM) jAnatA huuN| jisa prakAra vrata aura guNa se yukta hai (maiM) jAnatA huuN| [3] jisa prakAra (usakI) jina-zAsana meM bhakti hai (usako) (maiM) jAnatA hU~ / jisa prakAra (vaha) mere lie sukha kI utpatti ko (karatI hai, usako) (maiM) jAnatA huuN| [4] jo aNuvrata, guNavrata va zikSAvatoM ko dhAraNa karanevAlI hai, jo samyakttvarUpI ratnoM aura mariNayoM kA sAra hai (usako maiM jAnatA huuN)| [5] jisa prakAra (vaha) sAgara ke samAna gaMbhIra hai, jAnatA huuN| jisa prakAra (vaha) meruparvata ke samAna dhairyavAlI hai (usako) (maiM) jAnatA huuN| [6] (maiM) lavaNa aura aMkuza kI mAtA ko jAnatA hU~ / jAnatA hU~, jisa prakAra (vaha) janaka kI putrI hai / [7] rAjA bhAmaNDala kI bahina ko jAnatA hU~, (maiM) isa rAjya kI svAminI ko jAnatA huuN| [8] jisa prakAra (vaha) antaHpura meM zreSTha hai, maiM jAnatA huuN| jisa prakAra (vaha) mere lie prAjJA (pAlana) karanevAlI hai (maiM) jAnatA huuN| dhattA - kintu nagara ke logoM dvArA milakara mere lie ghara meM hAthoM ko U~ce karake jo apayaza (mere) Upara DAlA gayA hai, eka yaha (hI) samajhane (jAnane) ke lie (maiM) (samartha) nahIM (huuN)| 83.4 [1] usa avasara para ratnAzrava (se utpanna) ke putra vibhISaNa rAjA ke dvArA trinaTA apabhraMza kAnya saurabha ] [ 29 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vollAviya ettahe vi turanteM viNi vi viNNavanti paNamantiu / 'deva deva jai huvahu Dajjhai jai pAyAle NahaGgaNu loTTai jai uppajjai maraNu kiyantahA~ jai pravareM uggamai divAyaru eu asesu vi sambhAvijjai laGkAsundari to haNuvante // 2 sIya-saittaraNa-gavvu vahantiu // 3 jai mAruu paDa-poTTale vajjhai / / 4 kAlantaraNa kAlu jai tiTThai // 5 jai NAsai sAsaNu arahantahA~ // 6 meru-sihara jai riNavasai sAyaru // 7 soyaha solu Na puNu mailijjai // 8 ghattA-jai eva vi gau pattijjahi to paramesara eu kareM / tula-cAula-visa-jala-jalapaha~ paJcaha~ ekku ji divya dhrai'||9 83.5 taM riNasuraNa vi rahuvai pariprosiu eva hou' hakkArau pesiu // 1 ghattA-'caDu puppha-vimAraNe maDArie~ milu puttaha~ pi-devrheN| sahu~ acchahi~ majha pariThiya pihimi jema cau-sAyaraheM' // 9 83.6 taM Nisuvi lavaNaMkusa-mAyae~ NiThThara-hiyayahA~ a-laiya-NAmahA~ ghalliya jeraNa ruvanti vaNantara jahi~ mANusu jIvantu vi luccai tahi~ vaNe ghallAviya aNNANe vuttu vihIsaNu gaggira-vAyae~ // 1 jANami tatti Na kijjai rAmahA~ // 2 DAiriNa-rakkhasa-bhUya-bhayaGkara // 3 vihi kali-kAlu vi pANahu~ muccai / / 6 evahiM kiM tahA~ taNeNa vimANe // 7 30 ] apabhraMza kAvya saurama Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bulAI gii| [2] taba yahA~ para hanumAna ke dvArA turanta hI laGkAsundarI bulavAI gii| [3] donoM hI sItA ke satItva ke garva ko dhAraNa karatI huI (aura usako) praNAma karatI huI kahatI haiM / [4] he deva ! he deva ! yadi agni jalAI jAtI hai, yadi kapar3e kI poTalI meM havA bAMdhI jAtI hai / [5] yadi pAtAla meM prAkAza loTatA hai, yadi samaya bItane se kAla naSTa hotA hai| [6] yadi yamarAja kA maraNa utpanna hotA hai, yadi arahanta kA zAsana naSTa hotA hai| [7] yadi sUrya pazcima dizA meM ugatA hai, yadi parvata ke zikhara para sAgara rahatA hai| [8] (to) yaha saba bhI socA jA sakatA hai, (sambhAvanA karAI jA sakatI hai) kintu sItA kA zIla (AcaraNa) malina nahIM kiyA jA sakatA / ghattA-yadi isa prakAra bhI (tumako) vizvAsa nahIM hotA to he paramezvara ! (Apa) yaha kareM (ki) tila-cAvala-viSa-jala-agni ina pAMcoM (parIkSA) meM se Aropa kI zuddhi ke lie kI jAnevAlI parIkSA (ke lie) eka hI (vastu) ko dhAraNa krleN'| 83.5 [1] usa (bAta) ko sunakara raghupati santuSTa hue / 'isI prakAra ho' (yaha kahakara sItA ko bulAne ke lie) harakArA bhejA gayA / ghattA-'he pUjanIyA ! (pApa) puSpaka vimAna para (meM) cddh'eN| (apane) putroM, pati aura devaroM ko mileN| (Apa) (unake) sAtha (isa prakAra) raheM jisa prakAra cAroM sAgaroM ke madhya meM pRthvI sthita hai| 83.6 [1] usako sunakara lavaNa (aura) aMkuza kI mAtA ke dvArA bharI huI vANI se vibhISaNa (ko) kahA gayA / [2] 'niSThurahRdaya rAma ke nAma ko mata lo, (unako) (maiM) jAnatI haiM, (unake dvArA) (merI) koI tRpti nahIM kI gii| [3] jinake dvArA DAkiniyoM, rAkSasoM aura bhUtoMvAle DarAvane vana meM (maiM) rotI huI DAla dI gii| [6] jahA~ para jItA hayA (jIvita) manuSya bhI kATa diyA jAtA hai, jahA~ vidhAtA aura kAla-rUpI zatra (mRtyU) bhI prANoM se chuTakArA pA jAtA hai / [7] usa vana meM (maiM) ajJAna se (ajJAna meM) DalavA dI gaI / aba usake lie vimAna se kyA (lAbha hai)? / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 31 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghattA - jo teNa DAhu uppAiyau pisuNAlAva - bharosieNga / so dukka ulhAvijjai meha-saeNa vi varisieNga // 8 raNa bhIya saittaraNa - gavveM balaivi pavolliya macchara- gavveM // 7 'purisa khihI honti guNavanta vi tiyaha~ raga pattijjanti maranta vi // 8 32 1 83.8 ghattA -- khaDu lakkaDu salilu vahantiyaha~ paurAkhiyaha~ kuluggayaha~ / rayaNAya khArai~ dentau to vi raga thakkaDa sammayaha~ // 9 sANu ra kerA vi jaraga garigajjai sasi sa-kalaMku tahi~ ji paha riNammala uvalu pujju raga keraNa vi chippa dhujjai pAu paMku jai laggai dIvau hoi sahAveM kAlau gara-gArihiM evaDDuu prantaru eNha pai~ kavaraNa volla pArambhiya tu pekkhantu pracchu vIsatthau 83.9 gaGgA - gaihiM taM ji vhAijjai // 1 kAlau mehu tahi~ jeM taDi ujjala / / 2 tahi~ ji paDima candaNa vilippas || 3 kamala - mAla puNu jiNa hoM valaggai || 4 vaTTi - sihaeN maNDijjai zrAlau || 5 maraNeM vi velli Na mellai taruvaru / / 6 sai-vaDAya mai~ zrajju samubbhiya || 7 Dahau jalaNu jai DaheMvi samatthau // 8 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pattA-IyA se bojhila (bhare hue) cugalakhoroM ke kathana (pAlApa) se usake dvArA (rAma ke dvArA) (mere mana meM) jo saMtApa utpanna kiyA gayA hai, vaha saikaDoM (bAra) mehoM ke barasane se bhI kaThinAI se zAnta kiyA jAyagA / 83.8 [7] satItva ke garva ke kAraNa sItA nahIM DarI, (sItA dvArA) mur3akara IrSyA aura garva se kahA gayA (mAkramaNa kiyA gyaa)| [8] 'puruSa cAhe guNavAna hoM athavA tuccha kintu strI ke dvArA cAhe (vaha) maratI huI (ho, to bhI) ve vizvAsa kiye jAte haiN| ghattA ghAsa phUsa (va) lakar3I ko bahAtI huI (le jAtI huI) prAcIna aura pavitra narmadA (nadI) kA jala (samudra meM giratA hai) to bhI samudra khAra ko detA huA nahIM thakatA hai / 83.9 [1] kisI (bhI) jana ke dvArA kuttA Adara nahIM diyA jAtA, (yadi) vaha gaMgA nadI meM bhI nahalAyA jAya / [2] candramA kalaMkasahita (hotA hai) (kintu) usase (utpanna) prabhA nirmala (hotI hai) / megha kAlA (hotA hai) (para) usase (utpanna) bijalI ujjvala (hotI hai)| [3] patthara apUjya (hotA hai) (isalie) kisI ke dvArA bhI chupA nahIM jAtA (to bhI) usase hI (banI huI) pratimA candana se lIpI jAtI hai / [4] yadi kIcar3a lagatA hai, (to) pAMva dhoyA jAtA hai, kintu (kIcar3a meM utpanna) kamala kI mAlA jinendra ke (caraNoM meM) car3hatI hai / [5] dIpaka svabhAva se kAlA hotA hai, (to bhI) battI kI zikhA se ghara suzobhita kiyA jAtA hai / [6] nara aura nArI meM itanA (hI) antara hai ki marane para bhI (nArI-rUpI) bela (nara-rUpI) vRkSa ko nahIM chor3atI hai / [7] tumhAre dvArA yaha bola kisalie prArambha kiyA gayA (hai) / mere dvArA Aja bhI satItva kI patAkA bhalI prakAra se U~cI kI gaI hai / [8] tuma dekhate hue (ho) (ki) maiM (Aja bhI) atyanta vizvAsa-yukta (hU~), yadi agni jalAne ke lie samartha hai (to) jlaave| apabhraMza kAvya saurabha ] [ 33 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 pATha 1 16.3 dhattA - thiu cakku raMga puravari paisarai raMgAvai keraNa vi dhariyau // sasibibu va hi tArAyarNAhaM suravaroha pariyariyau // 13 6 mahApurANa sandhi-16 taM suSpiNu bhai purohiu kkhami taM risusahi paramesara bhuyajuyabalapaDibalaviddavaNahaM tezrohA miya caMda disahaM kittisattijaraNa mettisahAyahaM seba karaMti raga hAIvaiM deti saga karamara kesa rikaMdhara zrajja vi te sijyaMti Na jeraNa ji tA bhariNayaM girAimA rUDharAiNA khaMDavADaveyaM / ki thiyamiha rahaMgayaM NiccalaMgayaM taruNataraNiteyaM // 1 16.4 jehu gaiphsara girohiu // 2 devadeva dujjaya marahesara 13 payabhara thiramahiyala kaMpavaraNahaM // 4 jagaNadiNNa mahilacchivilAsahaM // 5 ko paDimallu etyu tuha mAyahaM // 6 u bhavaMti tuha payarAIva || 7 para muhiyai muMjaMti vasuMdhara // 8 paisai paTTaNi cakku Na tetha ji // 9 16.7 tA vigayA bahuyarA jaraNamagoharA rizavakumAravAsaM / dumadalala liyatoraNaM rasiyavAraNaM chiNNabhUmivesaM # 1 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 913-6 mahApurANa sandhi - 16 16.3 ghattA - cakra Thahara gayA / zreSTha nagara meM (usane ) praveza nahIM kiyA, mAno (vaha) kisI ke dvArA pakar3a liyA gayA (ho) / zreSTha devatAoM ke dvArA gherA gayA ( vaha ) ( aisA lagatA thA mAno AkAza meM candramaNDala tArAgaraNoM dvArA (ghera liyA gayA) (ho) / 16.4 [12] taba nirbhaya aura prasiddha rAjA (bharata) ke dvArA (yaha ) kahA gayA ( ki ) pracaNDa vAyu ke vegavAlA, yuvA sUrya ke tejavAlA (yaha ) dRr3ha aMgavAlA cakra yahA~ kyoM ThaharA (sthira huA ) ? [34] usako sunakara (rAja) purohita ne kahA (ki ) jisa kAraNa se isa (cakra) kI gati kA pravAha rokA gayA ( hai ) usako (maiM) batAtA hU~- he paramezvara ! he devoM ke deva ! he durjeya bharatezvara ! (grApa ) usako suneM / [5-6-7] (tumhAre bhAiyoM kA ) (jo ) donoM bhujAtroM ke bala se zatru kI senA kA ( vividha prakAra se ) damana karanevAle (haiM), (jo ) sthira pRthvItala ko pairoM ke bhAra se ka~pAnevAle ( haiM ), ( jinake dvArA ) sUrya aura candramA kA teja tiraskAra kiyA gayA (tiraskRta) ( hai ), (jinako) pRthvIrUpIlakSmI pitA ke dvArA manovinoda ke lie dI gaI ( hai ), (tathA) kIrti, zakti prora janatA se ( unakI ) mitratA ( hai ) ( aura ve ) ( unakI) sahAyatA ke lie ( tatpara haiM ) / tumhAre (una ) bhAiyoM kA yahA~ kauna jor3avAlA ( pratidvandvI ) ( hai ) / [8] ( isalie ) ( ve) ( tumhArI) sevA nahIM karate haiM / tumhAre atyadhika kAnti se ( yukta) nakhavAle caraNarUpI kamaloM ko (ve) praraNAma nahIM karate haiN| [9] (aura bhI) siMha ke samAna gardanavAle ( tumhAre ) (bhAI) kara kI rAzi bhI nahIM dete haiM, kintu (ve ) ( isa prakAra ) binA mUlya ke hI pRthvI ko bhogate haiN| [10] jisa (uparyukta) kAraNa (samUha) se hI ve Aja bhI ( siddha nahIM haiM) jIte nahIM jAte haiM, usa kAraNa (- samUha ) se hI cakra nagara meM praveza nahIM karatA hai / 16.7 [12] manuSyoM ke mana ko haranevAlA dUta (una) rAjaputroM ke ghara gayA / ( vaha ghara) vRkSa - samUha se ( nirmita) sundara toraNavAlA ( thA), ghor3e aura hAthIvAlA ( thA) aura apabhraMza kAvya saurabha ] [ 35 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tehi bhaNiya te viraNa u kareppiNu sAmisAlataNuruha paveppiNu // 2 suraNaravisaharabhayaI jaNerI karahu kera garaNAhahu kerI / / 3 paraNavahu ki bahueNa palAveM puhai Na labbhai micchAgAveM // 4 taM NisuNevi kumAragaNu ghosai ' to paNavahuM jai vAhi Na dosai // 5 to paNavahuM jai susui kalevaru to paNavahuM jai jIviu suMdara // 6 to paNavahuM jai jarai raNa jhijjai to paraNavahuM jai puTThi Na bhajjai / / 7 to paNavahuM jai balu pohaTTai to paNavahuM jai sui Na vihaTTai // 8 to paNavahuM jai mayaNu Na tuTTai to paNavahuM jai kAlu ra khuTTai // 9 kaMThi kayaMtavAsu Na cuhuTTai to paNavahuM jai riddhi Na tuTTai // 10 pattA -- jai jammajarAmaraNaI harai caugaidukkhu NivArai / to paNavahuM tAsu paresaho jai saMsArahu tArai // 1 // 16.8 puNaravi tehiM gahirayaM savaraNamahurayaM erisaM pauttaM / prANApasaradhAraNe dharaNikAraNe paNaviuM juttaM // 1 piDikhaMDu mahikhaMDu maheppiNu kiha paNavijjai mANu mueppiNu // 2 vakkalaNivasaNu kaMdaramaMdira vaNahalabhoyaNu vara taM suMdara // 3 vara dAlidu sarIrahu daMDaNu Nau purisahu ahimAgavihaMDaNu // 4 parapayarayadhUsara kiMkarasari asuhAviriNa NaM pAusasirihari // 5 NivapaDihAradaMDasaMghaTTaNu ko visahai kareNa uraloTTaNu // 6 ko joyai muhaM bhUbhaMgAlau ki harisiu ki roseM kAlau // 7 36 ] apabhraMza kAvya saurama Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bA~TI huI jamIna ke bhAgavAlA ( bhAga meM sthita ) ( thaa)| [3] zreSTha svAmI ke putroM ko praNAma karake (aura) (unake prati ) vinaya karake unake dvArA (dUta ke dvArA) ve kahe gaye / [4] ( dUta ne kahA ) tuma (saba) naranAtha ( rAjA bharata) kI ( aisI ) sevA nizcaya hI karo (jo) devatAoM, manuSyoM aura dhArmika ( - jana ) ( meM) bhaya ko utpanna karanevAlI (ho), [5] (tuma) ( saba ) ( unako ) praNAma kro| bahuta pralApa ( bakavAsa ) se kyA lAbha ( hai ) ? mithyA garva se pRthvI prApta nahIM kI jAtI hai| [6] usako sunakara kumAragaNa ne kahA - yadi ( kisI ke) vyAdhi nahIM dekhI jAtI hai to ( hama ) ( usako ) praNAma karate haiM / [7] yadi ( kisI kA) zarIra atyanta pavitra ( hai ) to ( hama ) ( usako ) praNAma karate haiM / yadi (kisI kA) [9] [8] jo na jIrNa hotA hai (na) yadi (kisI kA) bala kama nahIM (kisI kI ) pavitratA naSTa nahIM yadi (kisI kA) prema khaNDita nahIM yadi [10] jIvana sundara ( hai ) to (hama) (usako) praNAma karate haiM / kSINa hotA hai to (hama) (usako ) praNAma karate haiM / hotA hai to (hama) (usako ) praNAma karate haiM / hotI hai to ( hama ) ( usako ) praNAma karate haiN| hotA hai to (hama) ( usako ) praNAma karate haiM / yadi ( kisI kI ) umra kSINa nahIM hotI hai to ( hama ) ( usako) praNAma karate haiN| [11] yadi (kisI ke) gale meM yama kA phandA nahIM cipakA hai to ( hama ) ( usako ) ( praNAma karate haiM), yadi kisI kA vaibhava nahIM ghaTatA hai to (hama) (usako ) praNAma karate haiM / ghattA -yadi (koI) janma-jarA aura maraNa kA haraNa karatA hai, (yadi ) (koI) cAra gati ke duHkha ko dUra (naSTa) karatA hai, yadi (koI ) saMsAra se pAra lagAtA hai, to (hama) usa rAjA ko praNAma karate haiM / - [12] phira unake dvArA mahatvapUrNa (gaura) sunane meM madhura (zabda) isa prakAra kahe gaye - prajJA-prasAra (prasArita AjJA ) ke pAlana karane ke prayojana se (aura) pRthvI ke nimitta se praNAma karanA (karane ke lie) upayukta nahIM hai| [3] ( isa ) zarIra ko (aura) bhU-khaNDa / pRthvI ko maha va dekara (kintu ) Atma-sammAna ko chor3akara (kisI ko) kyoM praNAma kiyA jAe ? [4] vRkSa kI chAla kA vastra, guphA meM ghara, jaMgala ke phaloM kA bhojana zreSTha (tathA) acchA hai / [5] nirdhanatA (aura) zarIra ke lie daMDa denA zreSTha ( hai ) ( kintu ) vyakti ke svAbhimAna kA khaMDana (zreSTha) nahIM ( hai ) / [6] sevakarUpI nadI dUsaroM ke pairoM kI dhUla se pIle raMgavAlI (ho jAtI hai) (isalie) asundara (hotI hai) mAno ( zrAtma-sammAnarUpI) varSA [7] rAjA ke dvArapAloM ke DaMDoM kA saMgharSaNa (prora) [8] ( usa ) ( mukha ko) kauna dekhe (jo ) bAra-bAra kyA ( vaha ) prasanna hugrA ( hai ) yA kyA krodha se kAlA Rtu kI zobhA ko haranevAlI (ho) / hAtha se chAtI para prahAra kauna sahegA ? hoM kI sikur3ana kA sthAna ( hai ) apabhraMza kAvya saurabha | 16.8 1 37 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahu prAsaNNu lahai ciTThattaNu moNe jar3a bhaDu khaMtii kAyara amuriNayahiyayacArugasyatte mahurapayaMpiru cADuyagArau paviraladasaNu piNraNehattaNu // 8 prajjavu pasu paMDiyau palAviru // 9 kalahasIlu bhaNNai suhaDateM // 10 kema vi guriNa Na hoi sevArau // 1 16.9 ahavA tehiM ki hayaM jaM samAgayaM dullahaM parataM / taM jo visayavisarase ghivai paravase tassa ki buhattaM // 1 kaMcaNakaM. jaMbuu vidhA mottiyadAmeM maMkaDu baMdhai // 2 kholayakArariNa deulu moDai suttaNimittu dittu mariNa phoDai // 3 kappUrAyararukkhu riNasuMbhai koddavachattahu vai pAraMbhai // 4 tilakhalu payai Dahivi caMdaNataru / visu geNhai sappahu Dhoyavi karu // 5 pIyaI kasaNaiM lohiysukkiN| takeM vikkai so mANikkaiM // 6 jo maNuyattaNa bhoeM NAsaha teNa samANu hoNu ko sIsai // 7 cittu samattaNi raNeya riNayattai / puttu kalattu vittu saMcitai // 8 marai rasaraNaphaMsaNarasadaDDhau me me me karaMtu jiha meMDhau // 9 khajjai palayakAlasandUleM Dajjhai dukkhahuyAsaNajAleM // 10 maMjaru kuMjarU mahisau maMDalu hoi jIva makkaDu mAhuMDalu // 1 pattA-kelAsahu jAivi tavayaraNa tAeM bhAsiu kijjai / jeNeha sudUsahatAvayari saMsAriNi tisa chijjai // 12 38 ) apabhraMza kAvya saurabha Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (huA) ( hai ) ? [9] (jo) rAjA ke samIpa ( sthita ) ( rahatA hai), (vaha) DhIThatA / nirlajjatA ko pAtA hai, (jo ) ( rAjA kA) bahuta thor3A darzana karanevAlA (hotA hai ) ( vaha) sneharahitatA ko ( prApta hotA hai / pAtA hai) / [ 10 ] mauna ke kAraNa vIra AlasI (kahA jAtA hai), kSamA ke kAraNa (vIra) kAyara (kahA jAtA hai), saralatA pazu kA ( cihna mAnI jAtI hai), bakavAsa karanevAlA paNDita ( kahA jAtA hai) / [11] sundara va mahAn ( kintu ) hRdaya meM na samajhe hue (nAsamajha) ke dvArA yoddhApana ke kAraNa (vyakti) kalahakArI kahA jAtA hai| [12] ( rAjA se) madhura bolanevAlA khuzAmadI ( kahA jAtA | sevA (cAkarI) meM lIna (vyakti) kisI prakAra bhI guNI nahIM hotA hai / nimitta ( mAlA meM ko naSTa karatA hai vRkSa ko jalAkara ( usase ) tiloM kI khala ko [1] athavA (jisake dvArA) prApta durlabha manuSyatva naSTa kiyA gayA (hai), usase kyA ( lAbha hai) ? to jo viSayarUpI viSa ke rasa meM (apane ko) DAlatA hai, (vaha) dUsare ke vaza meM (hotA hai), usakI kyA vidvatA (hai) ? [2] (vaha aisA vyakti hai) (jo) sone ke tIra se siyAra ko Ahata karatA hai, (jo) motI kI rassI se baMdara ko bA~dhatA hai| [3] ( jo ) khambhe ke prayojana se deva mandira ko tor3atA hai, (jo) sUta ke piroye hue) dIpta mariNa ko phor3atA hai / [4] (jo) kapUra ke zreSTha vRkSa (aura) (usase) kodoM ke kheta kI bAr3a banAtA hai / [5] ( jo ) candana ke pakAtA hai (aura) (jo ) hAtha meM sarpa ko Dhokara viSa graharaNa karatA hai / [6] vaha pIle, kAle, lAla aura sapheda mANikyoM ko chAcha ke prayojana se becatA hai / [7] jo manuSyatva ko bhoga ke prayojana se naSTa karatA hai, usake samAna hIna kauna kahA jAtA hai ? [8] (jo) samatva meM citta ko nahIM lagAtA hai (gaura) putra, patnI aura dhana kI atyanta cintA karatA hai / [9] (jo ) jihvA aura sparzana indriyoM ke rasa se satAyA huA maratA hai, jisa prakAra meDhA me me (zabda) karatA huA (maratA) hai| [10] (jo) pralayakAlarUpI bAgha (siMha) ke dvArA khAyA jAtA hai (tathA) duHkharUpI agni kI jvAlA ke dvArA jalAyA jAtA hai| [11] ( aisA ) jIva bilAva, hAthI, bhaiMsA, kuttA, bandara aura sarpa hotA hai / 16.9 ghattA - jisake dvArA kailAza parvata para jAkara pitA ke dvArA batAyA huA tapa kA AcaraNa (yadi) kiyA jAtA hai (to) (usa) saMsArI jIva ke dvArA yahA~ atyanta dusahya - duHkhakArI pyAsa chedI jAtI 1 apabhraMza kAvya saurabha ] t 39 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118-7 mahApurANa sandhi - 16 tA patto caro puraM rivaiNo gharaM bharaNai suraga surAyA / isaro tuha sahoyarA sIlasAyarA ajju deva jAyA // 1 ekku ji para bAhubali sudummai raMgau ta karai raNa tumhahaM paraNavai || 2 40 ] 16.11 16.19 kesarikesaru varasaitha layalu jo hatthe chivai so kehau hauM so paraNavami ko so bhAi ki jammariNa devahi grahisiciu ki taha praggai suravai gacci cakku daMDu taM tAsu ji sArau karisUyara rahavaraDibhayarahaM bharahu harai ki majbhu bhuyAbharu jaM diNNaM mahesirA duriyaNAsiragA ragayaradesa mettaM / taM maha lihisAsaNaM kulavihasaNaM harai ko pahuttaM // 1 poyaNaNayaru prAijiNideM ghattA -tahu meiNi maha diNNauM / bhiDa paDa prasi sihisihahiM jai Na sarai paDipavaNNauM || 10 suhaDahu saraNa majbhu dharaNIyalu // 2 ki kayaMtu kAlAraNalu jehau 113 mahikhaMDeNa kavaraNa paramuNgai // 4 ki maMdaragirisihari samacciu // 5 sirisairiNiya kiM romaMciu || 6 mahu puNu NaM kuMbhArahu kerau 11 7 para NihaNami raNi je vi mahAraha // 8 tai cukkai jai sumarai jiraNavaru // 9 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-7 apabhraMza kAvya saurabha mahApurANa [1] to dUta pahale rAjA ke ghara pahu~cA (aura) bolA- he zreSTha rAjana ! ( grApa) suno| he deva ! zIla ke sAgara tumhAre bhAI zrAja ( hI ) muni ho gaye haiN| [2] kintu eka bAhubali hI pratyanta durmati (hai) (jo) na tapa karatA hai (aura) na tumako praNAma karatA hai / sandhi - 16 ] 16 11 [1] jo pApa ke nAzaka maharSi ( RSabha ) ke dvArA (mere lie) kevala (kucha) nagara aura deza die gae haiM, vaha mere lie likhita Adeza (hai); (tathA) (vaha) (mere) kula kI zobhA (hai) / (usa) prabhutA ko kauna chInatA (chIna sakatA hai 1 [23] jo (vyakti) siMha ke bAla ko, zreSTha satI ke vakSasthala ko, subhaTa kI zaraNa ko tathA merI jamIna ko hAtha se chUtA hai, kyA ( tuma samajhate ho) vaha kaisA (hotA hai ) ? ( vaha aisA hI hotA hai) jaisA yama aura kAlarUpI agni (hotI hai ) / [4] vaha kauna ( hai ) ( jo ) maiM usako praNAma karU~ ? pRthvI khaMDa ke kAraNa kisakI parama unnati kahI jAtI hai ? [5] kyA ( vaha) janma para devatAoM ke dvArA abhiSeka kiyA gayA ? kyA (vaha) sumeru parvata ke zikhara para pUjA gayA ? (hai)? are ! (vaha) svecchAcAriNI lakSmI ke dvArA kyoM aura daNDa usake lie hI mahatvapUrNa ( mUlyavAna ) hai, kintu (ca) ( hai ) / [8] hAthIrUpI sUaroM yoddhA manuSya ( haiM ) ( unako) maiM raNa bala ko kyA haregA ? yadi (vaha) jinavara kA smaraNa karatA hai, tabhI ( vaha) baca nikalegA / [6] kyA usake Age indra nAcA pulakita ( hai ) ? [7] vaha cakra mere lie (to) vaha kumhAra kA zreSTha rathoM para tathA choTe ratha (samUha) para jo bhI mArUMgA ( naSTa karU~gA ) / [ 9 ] bharata mere bhujA para, ghattA-- - tumhArI pRthvI aura merA podanapura nagara Adijinendra ke dvArA die hue ( haiM ) | yadi ( vaha ) svIkAra kiye hue (vibhAjana) ko nahIM mAnatA hai, (to) (merI) talavAra ko mile (aura) agni kI jvAlA meM par3e / 16.19 [ 41 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16.20 tA dUeNa jaMpiyaM kiM suvippiyaM bhagasi bho kumaaraa| vAraNA bharahapesiyA pichabhUsiyA hoMti duNNivArA // 1 patthareNa ki meru dalijjai kiM khareNa mAyaMgu khalijjai // 2 khajjoeM ravi gitteijjai kiM ghuTTeNa jalahi sosijjai // 3 goppaeNa kiM gahu mANijjai aNNANe kiM jiNu jANijjai // 4 vAyaseraNa kiM garuDu Nirujjhai NavakamaleNa kulisu ki vijjhai // 5 kariNA kiM mayAri mArijjai ki vasaheNa vagghu dArijjai // 6 ki haMseM sasaMku dhavalijjai kiM maNueNa kAlu kavalijjai // 7 DeMDuheNa ki sappu Dasijjai kiM kammeNa siddha vasi kijjai // 8 kiM NIsAseM lou riNahippai ki paI bharahaNarAhiu jippai // 9 ghattA-ho hou pahuppaI jaMpieNa rAu tuhuppari vggi| karavAlahiM sUhi savvAhaM parai raNaMgaNi laggai // 10 16.21 tA bhaNiyaM saheuNA mayarakeuraNA ettha kahi mi jaayaa| je paradaviNahAriNo kalahakAriNo te jayammi rAyA // 1 vaDDhau jaMbuu siva saddijjai eNa gAI mahu hAsau dijjai // 2 jo balavaMtu coru so rANau riNabbalu puNu kijjai NiprANau // 3 hippai mRgahu mRgeNa ji Amisu hippai maNuyahu maNueNa ji vasu // 4 rakkhAkaMkhai jUhu raeppiNu ekkahu keri prAraNa laeppiNu // 5 te riNavasaMti tiloigaviThThau sohahu kerau vaMdu raNa diu / / 6 mAraNabhaMgi vara maraNu raNa jIviu ehau dUya suThTha maI mAviuM // 7 Avau mAu ghAu tahu daMsami saMjhArAu va khariNa viddhasami // 8 sihisihAhaM devidu vi Na sahai mahu maNasiyaha visiha ko visahai // 9 ekku ji para uvvAruNariMdahu jaba par3asarai saraNa jiNayaMdahu // 10 42 } apabhraMza kAvya saurabha Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16.20 [1] taba dUta ke dvArA (yaha ) kahA gayA - - he kumAra ! (Apa) kyA apriya (vacana) kahate ho / bharata ke dvArA bheje hue paMkha se vibhUSita bANa kaThinAIpUrvaka haTAye jAnevAle hote haiM / [2] kyA patthara se meru (parvata) Tukar3e-Tukar3e kiyA jAtA hai ? kyA gadhe ke dvArA hAthI girAyA jAtA hai ? [3] juganU dvArA kyA sUrya tejarahita kiyA jAtA hai ? ghUMTa ke dvArA kyA samudra sukhAyA jAtA hai ? [4] gau ke paira ke dvArA kyA AkAza mApA jAtA hai ? ajJAna ke dvArA kyA jinendra samajhA jAtA hai ? [5] kaue ke dvArA kyA garur3a rokA jAtA hai ? nUtana kamala ke dvArA kyA vajra bedhA jAtA hai ? [6] hAthI ke dvArA kyA siMha mArA jAtA hai ? baila ke dvArA kyA zera cIrA jAtA [7] kyA dhobI ke dvArA candramA sapheda kiyA jAtA hai ? kyA manuSya ke dvArA kAla nigalA jAtA hai ? [8] kyA meMDhaka ke dvArA sAMpa kATA jAtA hai ? kyA karma ke dvArA siddha vaza meM kiyA jAtA hai ? [9] kyA zvAsa se loka sthApita kiyA jAtA hai ? kyA tumhAre dvArA bharata narAdhipa jItA jAtA hai ? ghattA - Azcarya ! (koI ) pralApa kiyA huA hone ke kAraNa samartha hotA hai (to) hove / rAjA (bharata) talavAroM ke sAtha, trizUloM ke sAtha, bargoM ke sAtha nikaTavartI raNa ke A~gana meM bhramaNa karegA aura tumhAre Upara caukar3I bharegA / 16.21 [1] taba kAmadeva ke dvArA yuktisahita (yaha ) kahA gayA- -jo paradravya ko haranevAlA (hai), kalahakArI (hai), ve jagata meM yahA~ yA kahIM bhI rAjA hue ( haiM ) ? [2] (vaha) (bharata) bUr3hA siyAra ( hai ) ( jisake dvArA) (aba bhI) samRddhi bulAI jAtI hai| isase mAno mere lie ha~sI dI jAtI hai| [3] jo balavAna cora ( hai ) vaha rAjA (hotA hai ), phira nirbala (vyakti) niSprANa kiyA jAtA hai| [4] pazu ke dvArA pazu kA mA~sa hI chInA jAtA hai / manuSya ke dvArA manuSya kA prabhutva hI chInA jAtA 1 [5-6] rakSA kI icchA se vyUha racakara, eka kI AjJA lekara ve (rAjA) nivAsa karate haiM / triloka meM khoja kiyA huA ( hai ) ( ki) siMha kA samUha nahIM dekhA gayA ( hai ) / [7] mAna ke bhaMga hone para maraNa zreSTha (hai), jIvana nahIM / he dUta ! aisA mere dvArA samamuca vicArA gayA ( hai I [8] bhAI Ave, ko dikhalAU~gA / sandhyArAga kI taraha eka kSaraNa meM naSTa kara jvAlAoM ko devendra bhI nahIM saha sakatA hai, (to) mujha kAmadeva ke [10] rAjA kI parama bhalAI eka ( isameM ) hI hai yadi (rAjA) jinadeva kI zaraNa ko calA jAye / (maiM) usake ghAta [9] agni kI dUMgA / bAraNoM ko kauna sahegA ? apabhraMza kAvya saurabha ] [43 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghattA - saMghaTTami luTTami gayaghaDahu dalami suhaDa raNamaggai | pahu prAvara dAvau bAhubalu mahu bAhubalahi zraggai // 11 11 2 113 tA dUu viNiggazro niyapuraM gamro tammi viriNavAsaM / so viNNavas sAyaraM sArasAyaraM paNaviuM mahIsaM // 1 visamu deva bAhubali garesaru nehu Na saMdhai saMghai guriNa saru saMdhi raga icchai icchai saMgaru ANa raMga pAlai pAlai riyachalu || 4 ara ra citas citai porisu // 15 puhai Na dei dei vANAvali // 6 aMgu Na kaDDhai kaDhai khaMDau para jANami desai raNabhoyaNu // 8 Dhoesai dhra uvu raurarayaNa // 9 #17 kajju raga baMdhai baMdhai pariyaru padmaM Nau pecchai pecchai bhuyabalu mANu Na chaMDai chaMDai bhayarasu saMti raNa maNNai maNNai kulakali tujbhu Na ragavai Navai muNitaMDau deva Na dei bhAi tuha poyaNu Dhous rayaNaI u karirayaNaiM 44 16.22 dhattA - saMtANu kulakkamu gurukahiu khattadhammu u vujjhai / majjAyavivajjiu sAmarisu pravaseM dAiu jujjhai // 10 1 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghattA - ( maiM ) gajasamUha ko lUTUMgA, mArU~gA (praura) yoddhAmroM ko raNa-patha meM cUra-cUra karU~gA / rAjA zrAve, (apane ) bAhubala ko mujha bAhubali ke Age dikhAe / [1] taba dUta nija-nagara ko gayA aura usa (nagara) meM rAjA ke ghara gayA / ( usake dvArA ) balarUpI sAgara, pRthvI kA Iza Adara sahita praNAma kiyA gayA / usane ( rAjA ko ) kahA - [2] he deva ! he narezvara ! bAhubali khataranAka ( hai ) ( vaha) sneha nahIM rakhatA hai, ( kintu ) dhanuSa kI DorI para bANa rakhatA hai| [3] (vaha) kArya nahIM karatA ( para) kamara kasatA hai / ( vaha ) saMdhi nahIM cAhatA hai, ( para ) yuddha cAhatA hai / [4] (vaha) tumako nahIM dekhatA hai, (apanI ) bhujAoM ke bala ko dekhatA haiM / ( vaha ) ( tumhArI ) AjJA ko nahIM pAlatA hai, kintu apanI dalIla ko pAlatA hai / [5] (vaha ) svAbhimAna nahIM chor3atA hai, bhaya kA bhAva chor3atA | ( vaha ) prArabdha ko nahIM vicAratA hai, ( kintu ) puruSArtha ko vicAratA hai / [6] (vaha ) zAnti nahIM vicAratA hai, kuTumba kA jhagar3A vicAratA hai / ( vaha ) pRthivI nahIM detA hai, (kintu) bANoM kI paMkti detA hai / [7] (vaha) tumako praNAma nahIM karatA hai, munisamUha ko praNAma karatA hai / (vaha) aMga ko nahIM khIMcatA hai ( kintu ) talavAroM ko khIMcatA hai / [8] he deva ! bhAI tumheM podanapura nahIM degA / kintu ( maiM ) jAnatA hU~ (vaha) ( tumhe ) raNarUpI bhojana degA / [9] (vaha) ratnoM aura hAthIrUpI ratnoM ko (tumako) bheMTa nahIM karegA / ( vaha) nizcitarUpa se manuSya ke chAtIrUpI ratnoM ko bheMTa karegA / 16.22 dhattA - ( vaha) vaMza, kulAcAra, guru ke dvArA kathita kSatriyadharma ko nahIM samajhatA hai / ( vaha ) maryAdArahita, irSyAlu, samAnagotrIya (bhAI) avazya hI yuddha karegA / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 45 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-8 mahApurANa sandhi-17 17.7 pattA-chuDu chuDu kAraNi vasumaihi seNNaiM jAma haraNaMti paroppara / aMtari tAma paiTTha tahiM maMti cavaMti samugbhivi nniykru|| 17.8 bihiM balahaM majjhi jo muyai bANa taM riNasuriNavi seNNaiM sAriyAI taMriNasuriNavi rahasAUriyAI taM NisuriNavi dhArApahasiyAI taM riNasuriNavi riNaddhaMgaI ghaNAI taM NisariNavi maya-mAyaMga ruddha taM riNasuriNavi maccharabhAvabhariya raha khaMciya kaDDhiya paragahoha tahu hosai risahahu taNiya prANa // 1 caDiyaiM cAvaI uttAriyAI // 2 vajjataiM taraiM vAriyAiM // 3 karavAlaI kosi NivesiyAiM // 4 riNammukkaI kavayariNabaMdharaNAiM // 5 paDigayavaragaMdhAluddha kuddha // 6 hari phuruhuraMta dhAvaMta dhariya // 7 vAriya vidhata praraNeya joha // 8 17.9 paNamiyasirehi mauliyakarahiM uggamiyarosapasamaMtaehiM tumhaI viNi vi jaraNa caramadeha tumhaiM viNi vi akhaliyapayAva tumhaI viNi vi jagadharaNathAma tumhaI viNi vi surahaM mi payaMDa tumhaI viNi vi riNavaNAyakusala bAhubali bharahu mahurakkharehiM // 1 viNi vi viviya mahaMtaehi // 2 tumhaiM viNi vi jayalacchigeha // 3 tumhaI viriNa vi gaMbhIrarAva / / 4 tumhaI viriNa vi rAmAhirAma // 5 mahimahilahi kerA bAhudaMDa // 6 riNayatAyapAyapaMkaruhamasala // 7 46 ] apabhraMza kAvya saurabha Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-8 mahApurANa sandhi-17 17.7 ghattA-ati zIghra hI dharatI ke prayojana se jyoM hI senAeM eka dUsare para prahAra karatI haiM, tyoM hI vahA~ bIca meM mantrI praviSTa hue aura (unhoMne apanA hAtha U~cA karake khaa| 17.8 [1] donoM senAoM ke bIca meM jo bANa chor3egA, usa lie RSabhadeva kI saugandha hogii| [2] usa (bAta) ko sunakara senAe~ haTAI maI, car3he hue dhanuSa utAre ge| [3] usa (bAta) ko sunakara bega se bharI huI (tathA) bajatI huI turahiyA~ rokI gaI / [4] usa (bAta) ko sunakara dhAroM kA upahAsa kI huI talabAreM myAnna meM rakhadI giiN| [5] usa (bAta) ko sunakara ghane (aura) kAnti-yukta ghaTakavAle kavacoM ke bandhana khola die gae / [6] usa (bAta) ko sunakara pratipakSI (hAthiyoM kI) zreSTha gandha ke icchuka kruddha, madavAle hAthI roka lie ge| [7] usa (bAta) ko sunakara ISyAbhAva se bhare hue, tharatharAte hue aura daur3ate hue ghor3e pakar3a lie ge| [8] ratha khIMca lie gae, lagAmeM (bhI) khIMca lI gaIM, bedhate hue aneka yoddhA roka die ge| 17.9 [1-2] saMkucita kie hue hAthoM se (aura) siroM se praNAma karake, madhura zabdoM se, utpanna hue krodha ko zAnta karate hue mantriyoM dvArA bharata aura bAhubali donoM hI kahe gaye-- [3] Apa donoM hI manuSya antima dehavAle (haiM), grApa donoM hI vijayarUpI lakSmI ke ghara (haiN)| [4] Apa donoM hI abAdhita pratApavAle (haiM), bhApa donoM hI gambhIra vANIvAle (haiN)| [5] Apa donoM hI jagata ko dhAraNa karane kI zaktivAle ho, Apa donoM hI striyoM ke lie aAkarSaka ho / [6] Apa donoM hI devatAoM ke lie bhI pracaNDa (bhayaMkara) (ho), (tathA) pRthvIrUpI mahilA kI lambI bhujAeM (ho)| [7] aApa donoM hI rAjanIti meM kuzala (ho) / apabhraMza kAvya saurabha ] / 47 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tumhaiM viNi vi jaraga jaragahu cakkhu kharapaharaNadhArAdAriega kira kAI varAeM daMDieraNa dohaM mi kerA majjhattha hovi pahilau avaropparu diTThi dharaha bIu haMsAvalimArie jujjhaha bigi viriNavamalla tAma varoru jirivi parakkamerega ghattA - zravaloyaMtu dharAhivai ettiu kijjau suttu sujuttau | tumhahaM dohaM mi hou raNu tivihu dhammagAera khiuttara || 12 taNusohAhasiyapuraMdarehi ki dUhaviyahi ragavajovvaNega icchahu amhArau dhammapakkhu ki kiMkarariyareM mAriela sImaMtirasatyeM Diega 48 ] 11 8 119 11 10 uhu mellivi khamabhAu levi // 11 17.10 dhattA - je raMga karaMti suhAsiyaI maMtihiM bhAsiyAiM gayavayarapaI / tAhaM paridahaM riddhi ko kahiM sIhAsaNachattaI rayaNaI // 10 mA pattalapattaraNa calaNu karaha # 1 avaropparu siMcahu pAriNA // 2ekkeraNa tulijjai ekku jAma // 4 gehahu kulahara siri vikkameNa // 5 tA citiu dohiM mi suMdarehiM // 16 ki phalieraNa vi kaDueM vaNeNa // 7 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apa donoM hI nija pitA ke caraNarUpI kamaloM ke bhauMre ( haiM ) / [8] Apa donoM hI jana-jana ke cakSu ( haiM ), ( prApa) hamAre dharma-pakSa ko cAheM / [9] prakhara AyudhoM kI dhAra se vidArita (aura) mAre gae anucara - samUha se kyA (lAbha) ( hai ) ? [10] sajA die hue (una) becAroM se ( ApakA ) kyA (lAbha) ? vidhavA kie hue nArI samUha se (Apako ) ( kyA) (lAbha) ? [11] (Apa) donoM (senAtroM) ke hI madhya sthita hokara grAyudha chor3akara kSamA-bhAva ko dhAraNa karake (raheM) / ghattA - upayukta aura bhalI prakAra kahe hue ko samajhate hue he rAjan ! itanA kiyA jAe - tuma donoM meM hI dharma aura nyAya se nirdhArita tIna prakAra kA yuddha ho / [1] pahale (Apa) eka-dUsare para dRSTi DAlo (aura usameM ) palakoM ke bAlarUpI bAraNoM ke agrabhAga kA halana calana mata kro| [2] dUsarA, haMsa kI katAroM se sammAnita pAnI dvArA eka-dUsare ke viruddha chir3akAva karo / [4] ( usI prakAra ) ( mApa) donoM hI rAjArUpI pahalavAna taba taka yuddha kareM jaba taka eka ke dvArA eka uThA (nahIM) liyA jAtA hai / [5] (grapanI) zUravIratA se eka-dUsare ko jItakara (grapane) sAmarthya se pitR-gRha ke vaibhava ko grahaNa kareM / [6] (jinake dvArA) zarIra kI zobhA ke kAraNa indra kA upahAsa kiyA gayA (hai), (una) donoM sundara ( rAjAoM) dvArA bhI usa samaya vicArA gayA / [7] duHkhI karanevAle nava-yauvana se kyA (lAbha) ? phale hue kar3ave vana se bhI kyA (lAbha) ? 17.10 ghattA jo mantriyoM dvArA kahe hue sundara vacanoM ko (tathA) nIti vacanoM ko vyavahAra meM nahIM karate haiM, una rAjAoMoM kI riddhi kahAM se (rahegI) (tathA) (unake lie) siMhAsana, chatra aura ratna kahA~ ( hoMge) ? apabhraMza kAvya saurabha ] [49 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-9 jaMbUsAmicariu sandhi -9 9.8 viraNayasiroe~ kahANau sIsai saMkhiNinihi varaittahoM dosai // 1 kammi purammi daridde tADiu saMkhiriNa nAma ko vi kavvADiu // 2 diNi diNi vaNe kavvADahA~ dhAvai / bhoyaraNamattu kilese pAvai // 3 bhuttasesu divasesu pavanau rUvau ekku rokku saMpannau // 4 mahilasahAe~ rahaseM caDDiu kalase chuhavi dharAyale gaDDiu // 5 aha ravigahaNe kayAvi vihAraNai~ caliyai~ titthe cayavi niyathAraNai~ // 6 pUriehi~ maNirayaNasuvaNNahi~ avaloDau saMkhiriNanihi aNNahi~ // 7 maMtijjae~ pAeraNa asAre khaDahaDaMtarUvayasaMcAreM // 8 jANAviu loyAraNa samaggA amhai~ gihAvijjahu laggA // 9 citavi tammi chuddha niu bhallau ekkekkau mariNarayaNu garillau / / 10 so saMpuNNu karevi pavattai~ NhAeNvi tittheM niyayagharu pattai~ // 11 aha charaNadiriNa mahilAe~ kahijjai rUvau ajju nAha vilasijjai // 12 saMkhiriNa khaNai kalasu jahi~ dhariyau diu tAma karaNayamariNabhariyau // 13 sarahasu rahasa~ kahiu pie~ pekkhahi maI sama puNNavaMtu ko lakkhahi // 14 ajjavi siddhinaeNa nihANe rayami uvAu avaru mainANeM // 15 ki pi na lemi karemi na khoyaNu hosai kavvADeNa vi bhoyaNu // 16 aha kalasesu chuheM vi ekkekkau bahu daviraNAsaeN gaDDevi mukkau // 17 aNNahi~ panca puNu vi paha~ dii pUrahu kema hiyae~ na paiTThai // 18 nihihi~ rayaNu ekkekkau laiyau suNNau kavi samvu paricaiyau // 19 50 ] apabhraMza kAvya saurabha Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-9 jaMbU sAmicariu sandhi- 9 9.8 [1] vinayazrI ke dvArA (eka) kathAnaka kahA gayA (aura) nidhi kI ( bAta ) dUlhe (jaMbUsvAmI) ke lie batalAI gaI / [2] (sthiti) ke dvArA tAr3A huyA saMkhiraNI nAmaka koI kabAr3I ( thA ) / vana meM kabAr3Ipana ( jaMgala kI vibhinna vastuyoM) ke lie bhAgatA thA [4] kucha dinoM meM bhojana ) ( usake dvArA ) eka rupayA sahayoga se ekAnta meM car3hA ( usase prApta kImata se ) duHkhapUrvaka bhojanamAtra ( hI ) pAtA thA / meM se bacA huA ( paisA / bhojana ) prApta kiyA gayA ( isa prakAra rokar3I hAsila kiyA gayA / [5] ( usake dvArA ) patnI ke gayA ( jAyA gayA ) ( auaura) ( vahA~ ) (eka) kalaza meM ( rupaye ko ) rakhakara, ( vaha kalaza ) dharatI meM gAr3a diyA gyaa| [6] bAda meM sUrya grahaNa ke avasara para prabhAta meM kisI bhI samaya nija nivAsoM ko chor3akara ( kucha loga usa ) tIrtha-sthAna ko cale / aura sone se sampanna anya ( vyaktiyoM) ke dvArA saMkhiNI kI nidhi [8-9 ] ( udhara ) trAe hue (logoM) dvArA khar3akhar3a karate hue rupaye kI prasAra gati ke kAraNa socA gayA ( ki ) sva-mArga meM lage hue logoM ke lie ( rupaye ke dvArA ) ( kucha ) batalAyA gayA hai (aura usase ) hama (kucha) graharaNa karAye jAte haiN| [10] usa (viSaya) meM nija bhale ko socakara ( unake dvArA ) eka-eka zreSTha maNiratna ( kalaza meM ) DAla diyA gayA / ( usameM ) saMkhiraNI kI kisI nagara meM daridra [3] (vaha) pratidina (aura) ( phira bhI ) [11] vaha (kalaza) pUrNa kara diyA gayA (aisA karake, (ve) (yAtrA para ) pravRtta hue / tIrtha meM snAna karake (ve saba ) apane ghara ko pahu~ce / [12] taba ( kisI ) utsava ke dina para patnI ke dvArA kahA gayA (ki) he nAtha ! zrAja ( pahale rakhA huA ) rupayA bhoga kiyA jAe / [13] saMkhiNI ( vahA~ ) khodatA hai jahA~ para kalaza rakhA gayA thA, taba ( vaha) (kalaza) svarNa tathA maNiyoM se bharA huA dekhA gyaa| [14] utsAhasahita ekAnta meM kahA gayA - he priya ! dekha, mere samAna kauna puNyavAna ( hai ) ? (tuma) smjho| [15] zrAja hI (maiM) buddhi-jJAna se, yoga-zakti kI yukti se khajAne meM (vRddhi ke lie) dUsarA upAya racatA hU~ / [16] ( isameM se ) maiM kucha bhI nahIM lUMgA / (aura) ( maiM ) ( isakA ) khanana ( bhI ) nahIM karUMgA / (pUrvavat) kabAr3Ipana se hI bhojana ho jAyegA / [17] taba ( usake dvArA ) kalazoM meM eka-eka ( ratna) ko rakhakara bahuta dravya kI prAzA se (pratyeka kalaza) gAr3akara chor3a diyA gyaa| [18] phira (kisI dUsare parva para patha meM (una yAtriyoM dvArA punaH ) (kalaza) dekhe gaye (aura vicArA gayA ki ) kisa prakAra (inheM) (hama) bhareM / (ye bAteM) hRdaya meM nahIM baiThIM / [19] ( taba ) nidhi meM se eka-eka apabhraMga kAvya saurabha ] [ 51 [7] mariNa, ratna dekha lI gaI / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zravarahi samaeN jAma ugghADai zracchau rayaraNasamUhu sarUvau taM nisuNevi kumAreM vuccai yahi nayareM siyAlu paiTThau bhakkhateNa daMta-varaNeM kAriNau~ hueN pahAe~ basa - zrAmisamujjhiu bhayakaMpiru nIsarivi na sakkau appara muyau karivi varisAvami dIes divasa miliya puraloeM prasahatthu luu puccha - sakaraNau jIvesa mi zrapucchu viNu kaNNa hi~ vollai avaru ekku kAmuyajaNa pAhaNu levi daMta kira cUrai khaMDiya puccha - kaNNa maNyi tiNu citavi mukku dhAu java-pAroM mAriu tAma jAraNa kayanAeM iya visayaMdhu mRdu jo accha 52 ghattA- - sAhIra lacchi nau bhuMjai mahai samaggala saggadihi | saMkhirihi jema varaittahI~ kareM laggesai sukhanihi // 22 rittau niyavi karahiM siru tADai || 20 so vi viThu mUli jo rUvau // 21 9.11 visu sAhINu kiM na lahu muccai || 1 muu baladdu racchAmuheM diTThau 12 rayaNivirAmapamANu na jANiu~ // 3 11 4 11 5 jara saMcAravamAleM bujjhiu citiyamaMtu paDeviNu thakkau kira RNu puNu vi nisAgami pAvami // ekka nareMga pavaDDhiyaroeM 117 citas jaMbuu zrajja vi dhaNNau 118 ekabAra jai chuTTami puNNa hiM // 19 gehamidantu karami vasi piyamaNu // 10 jANiva jaMbuu hiyai bisUrai // 11 dukkaru jIviyAsa daMtahiM viNu laiu kaMTheM harisariseM sA khaddhau milivi suragahasamavAeM kavarabhaMti so palayahoM gacchA || 12 # 13 # 14 Ir 15 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratna le liyA gayA (aura) saba (kalazoM ko) khAlI karake (vahA~) (hI) chor3a diyA gyaa| [20] kisI dUsare samaya jaba (vaha) (kalazoM ko) ughAr3atA hai (to) khAlI (kalazoM) ko (hI) dekhakara hAthoM se (apanA) sira pITatA hai| [21] (aura kahatA hai)-saundarya-yukta ratna-samUha ko (to) jAne do, (kintu duHkha hai ki) jo rupayA mUla meM thA vaha bhI naSTa ho gyaa| pattA -- (jo) svAdhIna lakSmI ko (to) nahIM bhogatA hai (kintu) pUrNa mokSa-sukha kI icchA karatA hai, (usa) dUlhe (jaMbUsvAmI) ke hAthoM meM zUnya nidhi (hI) lagegI, jisa prakAra saMkhiNI ke (hAtha meM zUnya nidhi hI lgii)| 9.11 [1] usako sunakara kumAra (jaMbUsvAmI) ke dvArA kahA gayA--apane pAsa (yadi) viSa (hai) (to) kyA (vaha) zIghra nahIM chor3a diyA jAtA hai ? [2] rAtri meM nagara meM (eka) gIdar3a praviSTa huA (usake dvArA) marA huA baila mohalle ke mukha para (hI) dekhA gyaa| [3] dA~toM ke samUha se (baila ko) khAte rahane ke kAraNa (usakA dA~ta-samUha) DhIlA ho gyaa| (aura) (khAne meM lIna hone ke kAraNa) rAtri kI samApti kI sImA (usake dvArA) nahIM jAnI gaI / [4] prabhAta hone para baila ke mAMsa meM mohita (gIdar3a) manuSyoM ke AvAgamana ke kolAhala se hoza meM AyA / [5] (manuSyoM ko dekhakara) (vaha) bhaya se kaMpanazIla (huA) (para) (nagara se) nikalakara (bhAgane ke lie) samartha nahIM huA / (to) (mana meM) yojanA vicArI gaI (jisake anusAra) (vaha) (jamIna para) par3akara nizceSTa huA / [6] (yaha ThIka hai ki) (maiM) apane ko marA huA banakara dikhalAtA huuN| phira rAtri Ane para avazya hI vana ko jaauuNgaa| [7-8] dina (hone) para nagara ke logoM dvArA milakara (vaha) dekhA gayA / bar3he hue roga ke kAraNa eka manuSya ke dvArA auSadhi ke lie (nimitta) (usakI) kAna-sahita pUMcha kATa lI gaI / gIdar3a ne socA (ki) Aja bhI (abhI bhI) bhAgyazAlI (huuN)| [9] pUMcharahita aura binA kAnoM se (maiM) jI luuNgaa| yadi kevala eka bAra puNyoM se chUTa jAU~ / [10] (tabhI) eka anya ( dUsarA) kAmuka manuSya bolA- (maiM) dA~ta letA hU~, (isase) priyA ke mana ko vaza meM kruuNgaa| [11] (vaha) patthara lekara dA~ta tor3atA hai| gIdar3a ne (yaha) jAnakara mana meM kheda kiyaa| [12] (usane socA) (ki jaba) pUMcha aura kAna kATe gae (to) ( mere dvArA) (vaha ghaTanA) tuccha mAnI gaI / (kintu) dA~toM ke binA (to) jIne kI ummIda kaThina (hai) / [13] (aisA) socakara (vaha) mlAna (gIdar3a) prANoMsahita vega se bhAgA, (to) siMha ke samAna (khUkhAra) kutte ke dvArA (vaha) muMha ( kaMTha) meM pakar3a liyA gayA [14] aura mAra diyA gayA / mAra DAlane ke kAraNa usa samaya (vaha) kuttoM ke samUha ke dvArA mila kara khA liyA gayA, (isa bAta ko) (tuma saba) samajho / [15] isa prakAra jo mUr3ha (vyakti (indriya-) viSayoM meM andhA rahatA hai, vaha nAza ko pAtA hai / (isameM) kyA sandeha ( raha jAtA hai ? apabhraMza kAvya saurabha 1 53 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10.11 jaMbUsAmi kahANau sAhai gau paratIre puhaidharaNatullau caDivi poi laMghai sAyarajalu jA velAulu pAvami tahiM puNu, hari-kari kiraNavi bhaMDu nAraNAvihu aha hatthAu galiu daranidahA~ dhAhAvai tariyahu dIharagira nivaDiu etthu rayaNu avaloyahoM sAyarai na? vahaMtahoM poyahA~ vAriNau ko vi parohaNu vAhai / / ekku ji rayaNu kirigau bahumollau // 2 prAvaMtau citai maNe maMgalu // 3 vikkami eNu mAriNakku mahAguNu // 4 ghara jAesami nivasaMpayanihu // 5 paDiu rayaNu taM manjha samuhahA~ // 6 hA hA jANavattu kijjau thiru // 7 taM prANevi puNu vi mahu DhoyahA~ // 8 kahi~ labbhai mAriNakku paloyahA~ // 1 pattA-iya maNuyajammu mANikkasamu risuhniddaavsjaaybhmu| saMsArasamuddi harAviyau joyaMtu kema puNu lahami hau~ // 10 54 1 apabhraMza kAvya saurama Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10.11 [1] jaMbUsvAmI kathAnaka kahate haiM--koI vaNika jahAja le gyaa| [2] (vaha) dUsare kinAre para gyaa| (usake dvArA) pRthvI ke dhana ke tulya eka hI bahumUlya ratna kharIdA gyaa| [3] (jaba) (vaha) jahAja para car3ha kara sAgara ke jala ko pAra karatA hai (to) (kinAre para) pahu~cate hue mana meM iSTa (bAteM) socane lgaa| [4-5] jaba (maiM) bandaragAha (samudra taTa) ko pahu~cUMgA phira (maiM) vahA~ isa atyadhika kImatavAle mANikaratna ko becUMgA (aura) (phira) rAjA kI sampadA ke samAna nAnA prakAra ke bartana (bhAMDe, sAmAna) ghor3e va hAthI kharIdakara (maiM) ghara jaauuNgaa| [6] taba alpanidrA meM ratna hAtha se nikala gayA (aura) vaha samudra ke bhItara jA pdd'aa| [7] (taba) (usane) hAhAkAra mcaayaa| (pAnI meM) tere hue (tairate hue) (logoM) ke lie U~cI AvAja (nikAlI)-are-are ! jahAja sthira kiyA jaae| [8] he upasthita (logoM) ! yahA~ (pAnI meM) ratna girA (hai)| avalokana ke lie (grApa) (jahAja) (ke) phira usako lAkara mere lie (do)| [9] he dekhanevAle (manuSyo)! calate hue jahAja meM sAgara meM lupta huA ratna kahA~ prApta kiyA jAyegA ? ghattA- yaha manuSya-janma ratna ke samAna hai| (kintu) (manuSya) rati-sukharUpI nidrA ke vaza meM huA bhramaNa (karatA hai) (isa taraha) (tumhAre dvArA) harAyA gayA maiM saMsAra-samudra meM kisa prakAra khojatA huA phira (manuSya janma) pAU~gA / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 55 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 zrANi putta sappAi dukkhu visaya vi raMga maMti ciru ruddavattu vaDhu Ayarega so cchohattu jUyaM ramaMtu maMsAsaraNeraNa hilasai majju pasarai prakitti jaMgala prasaMtu mairApamattu raccha paDe hotA sagavva sAiriNa va vesa tahoM jo vasei vesApamatta kadIvesu je sUra hoMti varaNe tiraNa caraMti varNamayaulAI pAraddhirattu ] pATha-10 sudaMsaraNacariu sandhi - 2 2.10 jaha zrAgameM satta vivasara vRtta // 1 iha diti ekka bhaveM duNNirikkhu // 2 jammaMtarako Dihi~ duhu jaragaMti 113 viDiu NarayaNNave visayajuttu // 14 jo ramai jUu vahuDaphphareraNa // 5 zrAharaNai jaragaNi sasa ghaririNa puttu // 6 galu taha ya juhiTThillu viharu pattu // 7 vaDDhe dappu dapperaNa terA 18 jUu vi ramei bahudosasajju // 19 te kajje kIrai tahA~ rivitti // 10 vaNu rakkhasu mAriu garae pattu // 11 kalaheppiNu hiMsai iTThamittu // 12 ubhiyakaru vihalaMghalu ragaDei // 13 gaya jAyava majje khayaho savva | 14 rattAgharasaraNa darisai suvesa 1115 so kAyaru ucchiu asei // 16 giddhaNu huu iha variNa cArudattu // 17 raNAsaMtu parammuhu chuTTakesu 11 18 savarA hu vi so te rau harati / / 19 risuNevi khaDakkau giru DaraMti // 20 kiha haNai mUDha kiu tehi~ kAi // 21 cakkavas garae ubhayattu // 22 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-10 sudaMsaNacariu - sandhi -2 2.10 [1] jisa prakAra Agama meM sabhI sAtoM vyasana samajhAe gaye (haiM) he putra ! (tuma) (unako) suno / [2] sarpAdi (prANI) yahA~ eka janma meM (hI) kaThinAI se vicAra kie jAnevAle (ghora) duHkha ko dete haiN| [3] kintu (indriya-) viSaya karor3oM janmoM ke avasara para duHkha utpanna karate (rahate) haiM / (isameM)(koI) sandeha nahIM hai / [4] (indriya-) viSayoM meM lIna rudradatta dIrghakAla ke lie narakarUpI samudra meM pdd'aa| [5-6] jo mUrkha utsAhapUrvaka jumrA khelatA hai, vaha (junA meM lIna hone ke kAraNa) roSa se yukta huA mAtA, bahina, patnI aura putra ko kaSTa detA hai / [8] juvA khelate hue nala ne aura isI prakAra yudhiSThira ne (bhI) kaSTa pAyA / [8-9] mAMsa khAne ke kAraNa ahaMkAra bar3hatA hai usa ahaMkAra ke kAraNa (vaha) madya kI icchA karatA hai, junA bhI khelatA hai (tathA) bahuta sI burAiyoM meM gamana (karane lagatA hai)| [10] (usakA) apayaza phailatA hai| usa kAraNa se usase nivRtti kI jAnI caahie| [11] mAMsa khAte hue varaNa rAkSasa mArA gayA (aura) (usane) naraka pAyA / [12] madirA ke kAraNa naze meM cUra hupA (manuSya) jhagar3A karake priya mitra ko (bhI) kaSTa pahuMcAtA hai| [13] (kabhI) (vaha) rAjamArga para gira jAtA hai (tathA) (kabhI) (vaha) unmatta zarIravAlA (hokara) hAtha ko UMcA karake nAcatA hai| [14] madirA (pIne) ke kAraNa ghamaNDI hote hue sabhI yAdava vinAza ko prApta hue| [15] vezyA sundara veza dikhAtI hai (aura) pizAcinI kI taraha khUna (ke kaNoM) kA gharSaNa (karatI) (hai)| [16] usake (ghara meM) (kAmakrIr3A ke lie) jo rahatA hai, vaha astavyasta (vyakti) (mAno) jUThana khAtA hai| [17] yahA~ (yaha ullekhanIya hai ki) vezyA meM masta huprA vyApArI cArudatta dhana-rahita ho gayA / [18] (dhana-rahita hone ke kAraNa) (cArudatta ko) (apane yahAM se) dUra haTAtI huI (vezyA) usase) vimukha (huI) (aura) (usake dvArA) (usake) bAla kATa die gae (aura (usakA) veza dayanIya banA diyA gyaa| [19-20] jo vIra hote haiM, cAhe vaha zabaroM kA (samUha) hI ho, ve vana meM rahanevAle mRgoM ke samUha ko, (jo) vana meM ghAsa carate haiM (aura kevala) khar3akhar3a AvAja sunakara nizcita Dara jAte haiM, (unako) nahIM mArate haiN| [21] (unako) mUrkha (vyakti) kyoM mAratA hai ? unake dvArA kyA kiyA gayA hai ? [22] zikAra kA premI cakravartI apabhraMza kAvya saurabha ] [ 57 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calu coru dhi? gurumAyabappu mAraNai Na iThTha // 23 riNayabhuyabaleNa vaMcai te avara vi so chaleNa // 24 bhayakUvi chUDha gau riNaddabhukkhu pAvei mUDha // 25 paddhaDiya eha supasiddhI pAmeM vijjaleha // 26 ghattA-pAvejjai baMdhai vi riNajjai vityAraivi raheM cccreN| vaMDijjai taha khaMDijjai mArijjai puravAhira // 27 paravasurayaho aMgArayaho iya NieNvi jaNo to vimUDhamaNo jo parajuvai iha ahilasai sahiUraNa jae riNavaDai garae parayArarayA ciru khayahA~ gayA 2.11 sUlihi~ bharaNaM jAyaM maraNaM // 1 corI karai eu pariharai // 2 so NIsasai gAyai hasai // 3 hoU abuhA rAmaNa pamuhA // 4 satta vi vasaNA ee kasaNA // 5 8.7 iyaraha divvAharaNaha~ pAsiu harivi gIya jA kira dahavayaraNe taha araNaMtamai sIlagurukkiya rohiriNa kharajaleNa saMbhAviya hari-hali-cakkavaTTi-jiraNamAyau eyau sIlakamalasarahaMsiu jarapariNaeN chArapuMju vari jAyau sIlavaMtu buhayaNe salahijjA sIlu vi juvaiha~ maMDaNu mAsiu // 1 sIle sIya daDDha gau jalaNe // 2 khagakirAyauvasaggaheM cukkiya // 3 sIlaguNeNa gaieN raNa vahAiya // 4 prajja vi tihuyaNammi vikkhAyau // 5 phaNiNarakhayarAmarahiM pasaMsiu // 6 eu kusolu mayaraNeNummAyau // 7 solavijjieNa kiM kijjai // 8 58 ) [ apabhraMza kAvya saurabha Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmadatta naraka meM gayA / [23] caMcala aura nirlajja cora guru, mA~ aura bApa ko ( bhI ) zrAdaranahIM mAnatA hai| [24] vaha unako (tathA) dUsaroM ko bhI nija bhujAoM ke bala se (tathA) jAlasAjI se ThagatA hai| [25] (vaha) upekSita mUr3ha (vyakti) saMkaTarUpI kue meM ( giratA hai) (aura) (vaha) nidrA aura bhUkha ko nahIM pAtA hai| [26] yaha (vaha) paddhaDiyA chaMda (hai), (jisako) vidyullekhA nAma se khyAti ( hai ) / dhattA - (cora) pakar3A jAtA hai, bAMdhakara le jAyA jAtA hai, caurAhe aura mukhya mArga para (usake) (corI ke kArya ko phailAkara (vaha) daMDita kiyA jAtA hai tathA zahara ke bAharI bhAga meM kATA jAtA hai (aura) mArA jAtA hai / 2.11 [1] paradravya meM anurakta hone ke kAraNa aMgAraka (cora) ke dvArA mUliyoM para dhAraNa karanevAlA maraNa prApta kiyA gyaa| [2] isako jAnakara bhI manuSya usa samaya ( corI karane ke samaya) mUrkha ( bana jAtA hai) (aura) corI karatA hai / (duHkha hai ki vaha ) ( corI karane ko nahIM chor3atA hai| [3] loka meM jo anya kI strI ko cAhatA hai, vaha ( usase milatA-julatA hai, ( usakI prazaMsA karatA hai (aura) ( usake lie) lAlAyita rahatA hai / [4] jagat meM (apamAna) sahakara (vaha) naraka meM giratA hai / AdaraNIya rAvaNa (bhI) zrajJAnI hunA (aura) para strI meM anurakta huA / [13] AkhirakAra vinAza ko ( pahu~ca gayA / ( isa taraha se ye sAtoM vyasana zraniSTakara (hote haiM) / 8.7 [1] anya sundara AbhUSaNoM ( samAna) zIla bhI yuvatI kA AbhUSaNa samajhA gayA (hai) (aura) kahA gayA ( hai ) / [2] jo sItA rAvaNa ke dvArA haraNa karake le jAI gaI (baha), jaisA ki batalAyA jAtA hai, zIla ke kAraNa agni ke dvArA nahIM jalAI gii| [3] usI prakAra kaThora zIladhAraNa kI huI anantamatI vidyAdharoM aura kirAta (jaMgala meM rahanevAlI eka jAti ke manuSyoM) ke upadrava se rahita huI / [4] (nadI ke) teja dhAravAle jala meM DubAI gaI rohiNI, zIla guraNa ke kAraNa nadI ke dvArA nahIM bahAI gaI / [5] nArAyaNa, baladeva, cakravartI tathA tIrthaMkaroM kI mAtAeM Aja bhI (zIla ke kAraNa ) tInaloka meM prasiddha ( haiM ) / [6] ye zIlarUpI kamala-sarovara kI haMsinI ( thIM) (ataH ) ( ve) nAgoM, manuSyoM, AkAza meM calanevAle (vidyAdharoM) aura devoM dvArA prazaMsita ( thIM) / [7] he mAtA ! (yadi ) (koI) (jalakara) rAkha kA r3hera ho jAe (to) (yaha) adhika acchA ( hai ), ( kintu ) kAma-vAsanA ke kAraNa pAgalapana paidA karanevAlA kuzIla ( acchA ( hai ) / [8] vidvAna vyakti ke dvArA zIlavAna (manuSya) prazaMsA kiyA jAtA hai / (koI batAe ) zIlarahita hone se kyA ( prayojana) siddha kiyA jAtA hai ? ) nahIM apabhraMza kAvya saurabha ] [59 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . pattA-iya jANeviNu sIlu paripAlijjae~ mAe~ mhaasi| NaM to lAhu NiyaMtiheM hale mUlacheu tuha hosai // 9 8.9 Na phiTTai peyavaNe iha giddha ___Na phiTTai paMkae~ bhiMgu paiTTha // 1 Na phiTTai tuMbaraNArayageu Na phiTTai paMDiyaloyaviveu // 2 e phiTTai dujjaNe duTThasahAu Na phiTTai NiddhaNacittai visAu // 3 Na phiTTai lohu mahAdhaNavaMta Na phiTTai mAraNacittu kayaMta // 4 Na phiTTai jovvaNaittai maraTu Na phiTTai vallaha~ cittu cahuTu // 5 Na phiTTai vijhi mahAkarijahu Na phiTTai sAsaeN siddhasamUhu // 6 Na phiTTai pAvihe pAvakalaMku Na phiTTae kAmuyacittai jhasaMku // 7 Na phiTTai prAyaha jo prasagAha suchaMdu vi mottiyadAmau eha // 8 pattA-ahavA jaM jiha jeNa kira jiha avasameva hoevau / taM tiha teNa ji dehieNNa tiha ekkaMgeNa sahevau // 9 8.32 sulahau pAyAlae gAyaNAhu sulahau Navajalaharai jalapavAhu sulahau karasoraeN ghusipiMDu sulahau dIvaMta vivihabhaMDu sulahau malayAyale surahivAu sulahau pahupesaraNe kaeN pasAu sulahau ravikaMtamariNahi~ huyAsu sulahau prAgamai dhammovaesa sulahau kAmAurai virahaDAhu // / sulahau vairAyare vajjalAhu // 2 sulahaTha mANasasaRs kamalasaMDa // 3 sulahau pAhANe hiraNNakhaMDu // 4 sulahau gayaNaMgaNe uDuNihAu // 5 salahau IsAse jaNe kasAu // 6 sulahau varalakkhaNe payasamAsu // 7 sulahau sukaIyaNa maivisesu // 8. 60 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghattA-isako samajhakara he mAtA ! he mahAsatI ! (yadi) zIla pAlana kiyA jAtA hai to lAbha hai| (varanA) he sakho ! (udAharaNoM ko) dekhate hue (mere dvArA) (yaha) (samajhA gayA hai) (ki) Apake AdhAra kA (hI) nAza ho jAyegA / 8.9 .-. [1] isa loka meM zmazAna se giddha dUra nahIM hotA hai| kamala meM ghusA huA bhauMrA (usase) dUra nahIM hotA hai| [2] nArada ke tambUre kA gIta nahIM chUTatA hai| jJAnI samudAya (manuSyoM) kA viveka naSTa nahIM hotA hai| [3] duSTa svabhAva durjana se ojhala nahIM hotA hai| nirdhana ke citta se cintA samApta nahIM hotI hai| [4] mahAdhanavAna se lobha nahIM jAtA hai / yamarAja se mArane kA bhAva dUra nahIM hotA hai| [5] yauvanavAn se ahaMkAra nahIM haTatA hai / premI meM lagA huA mana vicalita nahIM hotA hai| [6] mahAn hAthiyoM kA samUha vindhya parvata se nIce nahIM pAtA hai| siddhoM kA samUha zAzvata (sthiti) se rahita nahIM hotA hai / [7] pApI se pApa kA kalaMka nahIM chUTatA hai| kAmuka citta se kAmadeva haTatA nahIM hai / [8] (isI prakAra) (rAnI kA) jo kadAgraha (anaitika nizcaya) (hai) (vaha) (usake) mana se nahIM haTegA (aisA lagatA hai)| yaha hI mauktikadAma chanda (hai)| ghattA-athavA (aisA kaheM ki) jahAM, jisa prakAra jisa (vyakti) ke dvArA jaisI (ghaTanAeM) utpanna kI jAyeMgI, vahA~ (ve) avazya hI usI prakAra, usa hI vyakti ke dvArA aphele vaisI ha. sahI jAyeMgI (isako TAlA nahIM jA sakatA hai)| 8.32 [1] pAtAla meM sau kA svAmI suprApya (hai), kAma se pIr3ita (vyavita) meM viraha kA saMtApa svAbhAvika (hai)| [2] naye bAdala meM jala kA pravAha sarala (hai), hIre kI khAna meM hIre kI prApti AsAna (hai)| [3] kazmIra meM kesarapiMDa sulabha (hai), mAnasarovara meM kamaloM kA samUha sulabha (hai)| [4] dvIpoM ke andara nAnA prakAra kI vyApArika vastue~ suprApya (haiM), patthara meM sone kA aMza sulabha (hai)| [5] malaya parvata se sugandha-yukta vAyu kA (calanA) svAbhAvika hai, vyApaka AkAza meM tAroM kA samUha svAbhAvika (hai)| [6] svAmI kA prayojana pUrNa kiyA gayA hone para puraskAra prAsAna (hai), IrSyA-yukta vyakti meM kaSAya svAbhAvika (hai) / [7] sUryakAnta mariNayoM dvArA agni AsAnI se prApta (kI jA sakatI) (hai), uttama vyAkaraNa-zAstra meM padoM meM samAsa sulabha (hai)| [8] pAgama meM mUlyoM (dharma) ke upadeza sulabha (haiM), sukavi-jana meM buddhi kI zreSThatA sulabha (hai) / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 61 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sulahau maNuyattarNepiu kalattu jiNasAsaNe jaM Na kayA vi pattu ghattA -ema viyappivi jAma thiu pravidholacittu suhavaMsaNu / abhayAdevi vilakkha huyatA liyamaNa vittai puNupuNu // 11 62 j para ekka ji dullahu prapavittu // 9 kiha raNAsami taM cAritavitu // 10 . [ apabhraMza kAvya saurabha Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [9-10] manuSya avasthA meM priya patnI sulabha (hai), kintu jinazAsana meM atipavitra eka (cAritra) hI durlabha (hai), jisako (pahale) (maiMne) kabhI prApta nahIM kiyA usa cAritrarUpI dhana ko (maiM) kaise barbAda kara dUM ? ghattA-isa prakAra vicAra karake jaba (sudarzana) (jisakA) darzana manohara (hai) zAntacittavAlA huA (to) abhayAdevI lajjita huI (aura) vaha nija mana meM bAra-bAra vicAra karane lgii| apabhraMza kAvya saurabha ] [ 63 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sutaraMgaheM gaMgahaeN gou tA suhamai jigamai sayaNayale suracittaharo siharI pavaro pavaraMburiMgahI pajalaMtu sihI pasarammi saI varasuddhamaI Nisi lakkhiyau tasu pravikhayau lai jAhu~ varaM jiraNaceiharaM payati zralaM siviraNassa halaM bhari ramaraNI iya chaMdu muNI 64 ] pATha -11 sudaMsaraNacariu sandhi-3 3.1 ki phalu iya siviraNayadaMsaNeNa iya pisurivi Navajalahara sarega uttuMge bharabhAriyadharega kusumarayasurahikaya mahurega suraramaNIkIlAma gahare jalalaharI cuMbiya aMbareNa zrairiNaviDajaDattaviNAsaNeNa dhattA - gaya jiraNaharu muNivaru pariNavevi jiragadAsie~ risi diTThau / girivaru taru suraharu jalahi sihi iya siviNaMtaru siTThau / / 18 kira jAva jammi raga gacchai / / 9 suttiya siviraNaya pecchai // 10 vakappayarU amariMdagharU # 11 suvirAiyo avaloiyo || 12 gaya sigghu tahiM thiu kaMtu jahiM // 13 pabharaNei paI piya haMsagaI // 14 pravilaMbaNI bhayavaMtamuraNI // 15 calahAramaraNI caliyA ramaNI // 16 17 3.2 hosai paramesara kahi kharaNe // 1 suriNa suMdari pariNau muNivareNa // 2 hosai sudhIra suu girivareNa // 3 cAiu lacchIharu taruvareNa // 14 suravaMdaNIu varasuraharega 115 guNagaNagahIru rayapAya rekha 116 kalimalu NiDDahai huprAsaNeNa // 17 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-11 sudaMsaraNacariu sandhi -3 3.1 [9-10] manohara taraMgavAlI gaMgA nadI se gopa jaba taka punarjanma meM nahIM gayA taba zubhamati (se yukta) jinamati ne sUtra se bane hue bichaunoM para svapnoM ko dekhA / [11-12] devatAoM ke citta ko haraNa karanevAlA zreSTha parvata, nayA kalpavRkSa, indra kA ghara (svarga), uttama samudra, camakatI huI (tathA) atyanta suzobhita agni (yaha svapna-samUha) dekhA gyaa| [13] prabhAta meM uttama zuddhamati satI zIghra vahA~ gaI jahA~ (usakA) pati baiThA (thaa)| [14-15-16] usake dvArA rAta meM dekhe gae (svapna) (pati ko) kahe ge| pati ne kahA-he haMsa kI cAlavAlI priyA ! pracchA ThIka, (hama) zreSTha jina-catyaghara jAte haiM (calate haiM) (vahA~) pUjya muni (jinake) zabda (dhvani/upadeza) binA vilamba ke (sahaja) (hote) haiN| svapna (samUha) kA hala pUrNarUpa se prakaTa kara deMge, (ataH) (vaha) ramaNI, (jisake) hAra kI maNiyA~ laharAnevAlI thIM (pati ke sAtha) cala pdd'ii| [17] muni ke dvArA yaha ramaNI chaMda kahA gyaa| ghattA-(donoM) jina-mandira gye| (vahA~) muriNavara ko praNAma karake jinadAsI ke dvArA rAtri meM svapna ke bhItara dekhA gayA zreSTha parvata, kalpavRkSa, indra kA nivAsa, agni aura samudra kahA gayA / 3.2 [1] (zuddhamati ne pUchA) isa svapna (-samUha ke) darzana se kyA phala hogA? he paramezvara ! turanta kheN| [2] isako sunakara naye megha ke samAna (gaMbhIra) svaravAle munivara ke dvArA kahA gayA- he uttama strI ! suno| [3] (svapna meM dekhe gae) U~ce (aura) bhArI bhAra dhAraNa karanevAle girivara (parvata) se (tumhArA) putra atyadhika dhairyavAna hogA / [4] makaranda (phUloM kI raja) kI sugandha se AkarSita kie gae maeNvara-(samUha) sahita taruvara (kalpavRkSa) (dekhane) se (tumhArA) (putra) lakSmIvAna (tathA) dAnI (hogaa)| [5] devatAoM kI ramaNiyoM kI krIr3A se sundara (laganevAle) indra kA ghara (dekhane) se (tumhArA) putra devatAoM dvArA vandanIya (hogaa)| [6] (jisakI) jala-taraMgeM AkAza se chU lI gaI haiM (aisA) samudra (dekhane) se (tumhArA putra) guNoM kA samUha (tathA) gambhIra (hogaa)| [7] ati ghane jar3atva apabhraMza kAvya saurabha ] [ 65 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suMdaru maraNaharu guNamaNiriNakeu riNayakulamANasasararAyahaMsu uvasaggu sahevi havevi sAhu jiNa muNi pavevi harisiyamaNAi~ govau vi NiyANe tahi~ marevi juvaIyaraNavallahu mayarakeu // 8 Nimmaccharu vahayaNaladdhasaMsu // 9 pAvesai jhANe mokkhalAhu // 10 riNayageha gayai~ vipi vi jrnnaaiN|| 11 thiu vaNipiyauyaraeN avayarevi // 12 ghattA-tahi~ gambhae~ abbhaeN gAI ravi kamaliNirala NAvai jalu / sippiuDae~ riNaviDae~ Thiu sahai NaM Nitullu muttAhalu // 13 3.5 teNa putteNa jaNu tu? khe mahaMtehiM mehehiM jalu buTTha // 1 duTThapAviThThaporatthagaNu ta? NaMdi pAraNaMdi devehiM Ahe ghuTTha // 2 duMduhIghosu kayatosu huu dibyu phulla papphulla mellei vaNu savvu // 3 maMdu pAraNaMdayArI hupro vAu vAvi kuvesu abbhahiu jalu jAu // 4 gosamUhehi~ vikkhittu thaNaduddha eMtajaMtehiM pahiehiM pahu ruddha // 5 to diNe chaThThi ukkiTThakamaseraNa dAviyA chaThThiyA jjhatti vaiseNa / / 6 aTTha do divaha bolINa chuDu jAya tAma jA raNAma jiNayAsi saNurAya // 7 vAlu somAlu devidasamadehu levi bhattIeN jAevi jiNagehu // 8 toe~ pecchiyau pucchiyau muNicaMdu mattamAyaMgu ragAmeNa iya chaMdu // 1 ghattA-maMdaru jiha thiru tiha buhayaraNahi~ kuMbharAsi pabhariNajjai / mahutaraNau taraNau erisu muNivi muriNavara NAmu raijjai / / 10 3.6 taM suriNaUraNa paragaTTharaIso mehariNaghosu bhaNei jaIso // 1 diThTha tae siviNaMtara sAro puttie~ tuMgu sudaMsaraNamero // 2 66 ] apabhraMza kAvya saurabha Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA vinAza kara denevAlI agni (dekhane) se (vaha) pAparUpI mala ko jalA degaa| [8] (aura bhI) (tumhArA putra) sundara, manohara, guNarUpI maNiyoM kA ghara, yuvatI-varga kA priya aura prema kA devatA (hogaa)| [9] (tumhArA putra) IrSyArahita (tathA) apane kularUpI mAnasarovara kA rAjahaMsa (hogA) (aura aisA hogA) (jisake dvArA) jJAnI varga kI prazaMsA prApta kara lI gaI hai| [10] (jo) sAdhu hokara upasarga sahana karake dhyAna ke dvArA mokSa ke lAbha ko prApta kregaa| [11] jinendra (aura) munivara ko praNAma karake harSita manavAle donoM hI manuSya (pati-patnI) nija ghara ko cale ge| [12] gopa bhI vahAM nidAna sahita marakara vaNika kI patnI ke udara meM Akara rahA / ghattA-vahA~ (vaha) garbha meM AkAza meM sthita sUrya kI taraha, kamalinI ke patte para jala kI taraha, saghana sippidala meM (khokhalI jagaha meM) asAdhAraNa motI kI taraha zobhAyamAna humA / 3.5 [1] (janme hue) usa putra se manuSya varga santuSTa huA / aAkAza meM ghane bAdaloM dvArA jala barasAyA gyaa| [2] nagara kA duSTa aura atyanta pApI (evaM) IrSyAlu/dveSI varga Dara gayA (duHkhI hugrA) / devatAoM dvArA prAkAza meM harSa (aura) Ananda ghoSita kiyA gyaa| [3] (jisake dvArA) santoSa diyA gayA (aisA) divya duMdubhi-ghoSa (utpanna) huaaa| samasta vana khile hue phaloM ko chor3ane lagA (barasAne lgaa)| [4] AnandakArI manda pavana claa| bAvar3iyoM aura kutroM meM atyadhika jala bhraa| [5] gau-samUhoM dvArA tharaNoM se dUdha bikherA gayA / Ate-jAte hue pathikoM ke kAraNa mArga ruka gyaa| [6] taba (janma ke) chaThe dina para vaNika ke dvArA utkRSTa rUpa se jhaTapaTa utsava dikhalAyA gayA (manAyA gyaa)| [7-8]jaba zIghra pATha aura do dina (=dasa dina) vyatIta hue, taba jinadAsI nAmaka (mAtA ne) anurAga-sahita (usa) sukumAra (aura) indra ke samAna dehavAle bAlaka ko lekara (aura) bhaktipUrvaka jina-mandira jAkara (jinendra ko praNAma kiyaa)| [9] (vahA~) usake dvArA muriNacanda dekhe gae (praura) (ve) pUche gae / yaha chanda nAma se mattamAttaMga (hai)| . - ghattA-jisa prakAra meru-parvata sthita hai usI prakAra jJAniyoM dvArA kumbha rAzi kahI jAtI hai / he munivara ! aisA jAnakara mere putra kA nAma racA jAe / 3.6 [1] usako (mAtA ke vacana ko) sunakara (ve) viziSTa muni (jinake dvArA) kAma naSTa kara diyA gayA (hai), (jinakA) svara megha ke samAna (hai) bole-[2] he putrI ! tumhAre dvArA svapna ke andara zreSTha, U~cA (aura) sundara parvata dekhA gyaa| [3] ataH (isakA) nAma apabhraMza kAvya saurama ] / 67 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kijjau teraNa sudaMsaNu lAmo vivi jaIsaM to jiNayAse sohaNamAse dira chuDu dittaM devamahIhari raNaM suravaccho vaDDhai NaM vayapAlaNeM dhammo vaDDhai raNaM gavapAusi kaMdo 68 ] 113 sajjaNakA miNisottahirAmo citteM paTTi gayA sariNavAsaM // 4 baddha pAlaraNayaM suvicittaM vaDDhai tattha pariTThiu vaccho vaDDhar raNaM piyaloyaNeM pemmo esa payAsiu dohayachaMdo ghattA -- jagatamaharu sasaharu mayaraharu jiha vaDUDhaMtau bhAvai / maraNavallahu dullahu sajjaraga ha~ puraevahA~ suu NAvai // 9 115 // 6 // 7 118 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzana rakhA jAe (jo ) sajjana aura kAminiyoM ke kAnoM ke lie manohara hai| [4] taba jinadAsI mana meM Anandita huI aura viziSTa muni ko praNAma karake svanivAsa ko gaI / [5] zIghra (zubha) dina (aura) zubhamAsa meM divya (aura) pratyanta sundara pAlanA bA~dhA gayA / [6-7-8] vahA~ rahA huA bAlaka bar3hane lagA, jaise deva-bAlaka deva- parvata (sumeru) para ( bar3hatA hai), jaise vratapAlana se dharma bar3hatA hai, jaise snehI ke darzana se prema bar3hatA hai, jaise naI varSA Rtu meM kaMda (bAdala) bar3hatA hai, isa prakAra dodhaka chaMda vyakta kiyA gayA ( hai ) / ghattA - jisa prakAra samudra aura jaga ke andhakAra ko dUra karanevAlA candramA bar3hatA huA acchA lagatA hai, ( usI prakAra ) sajjanoM ke mana ko acchA laganevAlA (jinadAsI kA ) durlabha (putra) purudeva (RSabhadeva) ke suta (marata) ke samAna (acchA lagatA hai) / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 69 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-12 karakaNDacariu sandhi -2 puNu uccakahAraNI rigasuriga putta parikalivi saMgu ragocahA~ hieNa vANArasiNayari maNohirAmu saMtosu vahaMtau riNayamaNammi jalarahiyahi~ aDavihi~ so paDiu pramieNa viriNammiya suhayarAi saMtuTThau tahA~ variNavarahoM rAu uvayAru mahaMtau jAragaeNa 2.16 saMpajjai saMpai je vicitta // 1 ucceNa samau kiu saMgu teraNa // 2 praraviMdu raNarAhiu asthi raNAmu // 3 pAraddhihe gau ekkahiM diNammi // 4 tahi~ taNhae~ bhukkhae~ viNraNa Diu // 5 tahA~ diNNai~ variNaraNA phalai~ tAI // 6 ghari jAivi tahA~ diNNau pasAu // 7 variNa riNahiyau maMtipayammi teraNa // 8 ghattA-aNurAe~ viNi vi tahi~ vasahiM diNayarateyakalAyara / guNagaNarayaraNaha~ sIlaNihi gahirimAI raNaM sAyara // 9 2.17 tA ekkahi~ viriNa maMtIvareNa AharaNai~ leviNa dihikarAsu gayamollai~ jaNaNayapaha~ piyAi~ sarayAgamasasaharamANaNIhaiM maI mAriu NaMdaNu raNaravaIhi~ taM suriNavi tAi~ pabhariNau saNehu ettahi~ alahaMte suu riNaveNa jo rAyahA~ NaMdaNu kahai ko vi tahA~ rAyahA~ NaMdaNu harivi teraNa // 1 gau turiu vilAsiriNamaMdirAsu // 2 tahiM varigaNA tAha samappiyAi~ // 3 puNu kahiyau teNa vilAsiNIhaiM // 4 iu kahiyau sayalu vi thiraraIhi // 5 mA kAsu vi payaDu karehi ehu // 6 devAviu DiDimu Nayara teNa // 7 sahu~ daviNai~ meiNi lahai so vi // 8 70 1 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-12 karakaNDacariu sandhi -2 2 16 [1] isake viparIta he putra ! ucca (saMgati) kI kahAnI suna / jisase nAnA prakAra kI sampatti prApta kI jAtI hai| [2] hRdaya se nIca kI saMgati ko samajhakara usa (vaNika) ke dvArA ucca (vyakti) ke sAtha saMga kiyA gayA / [3] vArANasI nagara meM mana ko prasanna karanevAlA araviMda nAmaka rAjA thaa| [4] apane mana meM prasannatA ko dhAraNa karatA huA (vaha) eka dina zikAra ke lie gayA / [5] vaha jalarahita jaMgala meM phaMsa gayA, vahA~ para bhUkha (aura) pyAsa ke dvArA vyAkula kiyA gayA / [6] (taba) vaNika ke dvArA amRta se bane hue ve sukhakArI phala usa (rAjA) ko die mae / [7] rAjA usa zreSTha vaNika para prasanna huA, (aura) ghara jAkara usako puraskAra diyA gyaa| [8] (apane Upara) mahAna upakAra samajhanevAlA hone ke kAraNa, usa (rAjA) ke dvArA vaNika mantrI-pada para rakhA gayA / ghattA-(ve) donoM (jo) teja meM sUrya aura candramA (ke samAna) the, (jo) guNasamUharUpI ratnoM ke (va) zIla ke nidhAna (the),(jo) gaMbhIratA meM sAgara ke samAna (the), snehapUrvaka vahA~ para rahane lge| 2.17 1] taba eka dina usa rAjA ke putra kA haraNa karake usa mantrIvara ke dvArA (bhAgA gayA) / [2] (vaha) (usake) grAbhUSaNoM ko lekara zIghratA se (snehazIla) vilAsinI (mahilA) ke sukhakArI ghara ko gyaa| [3] (be) (prAbhUSaNa) (jinakA) mUlya calA gayA (hai), (jo) manuSyoM ke nayanoM ke lie priya (haiM), usa vilAsinI (mahilA) ke lie vaNika ke dvArA vahA~ pradAna kie ge| [4] zarada Rtu meM prAne vAle candramA kI taraha mukhavAlI (usa) bilAsinI ko usa (vaNika) ke dvArA phira kahA gyaa| [5] mere dvArA rAjA kA putra mArA gayA (hai) / yaha sArI (bAta) hI (usake dvArA) sthira snehavAlI (vilAsanI) ko kahI gaI / [6] usa (bAta) ko sunakara usa (vilAsinI) ke dvArA (varipaka ke lie) sasneha kahA gayA (ki) yaha (bAta) kisI ke lie bhI (tuma) prakaTa mata krnaa| [7] yahA~ para rAjA ke dvArA putra ko na pAte hue hone ke kAraNa, usake dvArA nagara meM Dhola-(bajAkara) AjJA karavAyI gayI (hai)| [8] (aura rAjA ke dvArA kahalavAyA gayA ki) jo koI bhI rAjA ke putra ko batAtA hai (batAyegA) vaha hI sampatti ke sAtha bhUmi ko pAyegA / apabhraMsa kAvya saurabha ] [ 71 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghattA-tA keNa vi ghiThe turiyaeNNa NaraNAhahA~ aggaI maNiu / uvalakkhiu tuha suu deva mai~ so gavalaI maMtie~ hariNau // 9 taM vayaNu suraNeviNu saralabAhu tihiM phalahiM majhai ekkahA~ phalAsu pravarAha doNi ajja vi khamIsu pariyAriNavi maMtii rAyaNehu prAi hohi garesara paramamittu vaNivayaNu suraNeviNa garavareNa guruvAraNa saMgu jo jaNu vahei eha uccakahANI kahiya tujha 2.18 saMtuTThau maMtiha~ dharaNiNAhu // 1 riNarahariyau riNu maI maivarAsu // 2 khariNa huyau pasaNNau dharaNiIsu // 3 riNavaNaMdaNu appiu divvavehu // 4 mai~ deva tuhArau kaliu cittu // 5 aipauru pasAu paiNNu teNa // 6 hiyaicchiya saMpai so lahei // 7 guNasAraNi puttaya hiyaI bujha // 8 ghattA-karakaMDu jaraNAviu kheyaraI hiyabuddhie~ sayalau kalau / iya Nittie~ jo garu vavaharai so bhuMjai Nicchau bhUvalau // 9 72 ] apabhraMza kAvya saurabha Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghattA -- taba kisI DhITha (vyakti) ke dvArA zIghratA se rAjA ke Age kahA gayA ( ki ) he deva ! tumhArA suta (putra) mere dvArA dekhA gayA ( hai ), vaha ( tumhAre ) nae mantrI dvArA mAra diyA gayA ( hai ) | / [1] usa bAta ko sunakara pRthvI kA nAtha (rAjA) saralabAhu, mantrI se prasanna huA / [2] ( rAjA ne kahA ki jaMgala meM die gae ) tIna phaloM meM se mantrIvara ke eka phala kA RNa mere dvArA cukA diyA gayA ( hai ) [3] ( mantrI ne kahA ki ) he nAtha ! anya do ( phaloM ke RNa) ko Aja hI kSamA kIjie / pRthvI kA mukhiyA (rAjA) kSaraNa bhara meM prasanna huA / [4] rAjA ke sneha ko jAnakara mantrI ke dvArA sundara dehavAlA rAjA kA putra sauMpa diyA gayA / [5] he narezvara ! ( zrApa ) ( mere ) parama mitra ho ! he deva ! mere dvArA tumhArA citta pahicAna liyA gayA ( hai ) / [6] ( isa taraha se ) vaNika ke vacana ko sunakara usa rAjA ke dvArA (vaNika ke lie) khUba puraskAra sArvajanika rUpa se ghoSita kiyA gayA / [7] ( isa prakAra ) jo manuSya acchoM kI saMgati ko dhAraNa karatA hai, vaha mana se cAhI gaI sampatti ko prApta karatA hai / [8] he putra ! yaha ucca (puruSa) kI kahAnI (jo ) guNoM kI paramparAvAlI hai, tere lie kahI gaI hai (isako ) (tU) hRdaya meM samajha / 2.18 dhattA - khecara ( vidyAdhara ) ke dvArA hitakArI buddhi se karakaMDa samasta kalAe~ sikhAyA gayA / isakI nIti se jo manuSya vyavahAra karatA hai vaha avazya hI bhUmaNDala ko upabhoga karatA hai / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 73 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uDi-khagga savvahiM kari dhAriya dUraha huMti teraNa niyacchiya ehu mAratthi iha prAvahiM iya mariNa maMtivi puNu bhayataTThau te bollAvahiM bho gihi zrAvahi vacchaulai~ riNayagehi parANiya tujbhu jara riNa tu dukkha salliya taha vi ra so riNayattu bhayabhIyau jAya rayaNi te sIha-bhayAura tAsu jaragari mahadukkha tattI hA hA kiha suva daMsaNu hosai bhAya-bhAya hA kima jIvesami hA hA kiM baMdhava Nicitau hau~ tuva saraNi viese pattI mahu maNu pracchai bahudukkhAyaru pracchahi kaNu ma kaMdahi bahiNI 74 ] : pATha- 13 tomkumAracari sandhi-3 3.16 11 1 11:5 11 6 || 7 11 8 bhogavai calliya viriNavAriya hakka dita prAvaMta vi pecchiya // 2 vacchaulai~ gau kattha vipAvahiM // / 3 pacchau valivi rievi variNa NaTThau / / 4 ehi ehi mA bhayavasu dhAvahi tuhu i thakku raNa maie jAriNaya mA variNa jAhi muivi ekalliya murAi parvaca sayalu iNu kIyau pallaTTivi gaya te puNu giyaghara huya pirAsa khariNa pagaliyaNettI duTTha vihihiM puNu - puNu sA kosai subAhu suvattu kima pecchesami mahu suu visamAvatyahi~ pattau karahi gaMpi mahu puttahu tattI iya kaMdaMti riNavArai bhAyaru pura-sayAsi so visai rayaraNI / / 16 11 9 || 10 // 11 11 12 1113 11 14 # 15 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-13 dhagNakumAracariu sandhi -3 3.16 [1] sabhI ke dvArA lakar3iyA~ aura talavAreM hAtha meM rakhI gii| bhogavatI (sAtha meM jAne se) rokI gaI (phira bhI) (vaha) (unake sAtha) (jaMgala meM) cala dii| [2] usake (akRtapuNya ke) dvArA dUra se (hI) (saba) dekha lie gae (ki) (ve) haiN| hA~ka dete hue (aura) prAte hue bhI (ve) dekha lie ge| [3] (usane socA ki) (jaba) bachar3oM ke samUhoM ko (unhoMne) kahIM bhI nahIM pAyA hogA (to) ina (hathiyAroM) se (mujhe) mArane ke icchuka yahA~ (jaMgala meM) Aye haiN| [4] mana meM yaha vicArakara (vaha) bhaya se kaaNpaa| phira pIche kI ora mur3akara, dekhakara (vaha) jaMgala meM chipa gyaa| [5] ve bulAte (the) (ki) he (bAlaka) ! (tuma) ghara meM praayo| prAyo, praayo| bhaya ke adhIna (hokara) mata bhAgo / [6] (tuma suno ki) bachar3oM ke samUha nija ghara meM pahuMca gae (haiN)| tU (jaMgala) (meM) ho ThaharA hai, (hamAre dvArA) buddhi se (yaha) nahIM samajhA gayA (thaa)| [7] tumhArI mAtA tumhAre duHkha dvArA duHkhI kI gaI (hai), (usako) yahA~ akelI chor3akara vana meM mata jaa| [8] to bhI vaha bhayabhIta (akRtapuNya) (vApisa) nahIM lauTA / (vaha) isa sabako ( unake dvArA) kiyA huA chala samajhatA hai / [9] rAtri huI ! phira siMha ke bhaya se pIr3ita ve palaTakara apane ghara ko gae / [10] usako mAtA mahAduHkha ke kAraNa duHkhI (aura) nirAza huI / (vaha) (eka) kSaNa meM bahatehue netravAlI (huI) [11] hAya-hAya ! (aba) suta kA darzana (milana) kaise hogA ? vaha (apanI) duSTa kismata ko bAra-bAra kosane lgii| [12] he bhAI ! he bhAI ! hAya ! (maiM) (aba) kaise jItUMgI ? sundara bhujAvAle (aura) sundara mukhavAle (putra) ko kase dekhUgI ? [13] hAya-hAya ! he bhAI ! (tuma) nizcinta kyoM ho ? merA putra kaThina (viSama) avasthA meM par3A huA (hai)| [14] maiM videza meM tumhArI zaraNa meM par3I huI (huuN)| (kahIM) jAkara mere lie (tuma) (kucha) karo, (jisase) (mujhako) putra se santoSa (mile) / [15] merA mana bahuta duHkhoM kI khAna (ho gayA) hai / isa prakAra rotI huI (usa) ko bhAI rokatA hai| [16] he bahina ! Thaharo ! karuNAjanaka mata ropro| (AzA hai ki) rAtri meM vaha nagara ke pAsa (kahIM) rhegaa| apabhraMza kAvya saurabha [ 75 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghattA - ji riyauri dhariyau khIreM bhariyau parapesaNeNa ji posiyau / maha - dukkha pAliu dehe lAliu taM vIsarai kema hiyau // 17 hau~ hoMta dukha-dAlidda - jaDiu NibaMdhau chuha - tisa - saMbhariu thakkai soya-mAma ji dhari mai dANu padiNNau~ muriNavarahu hau~ vacchaulaha~ rakkhaNaha~ gau pavaNAya te riNaya zrAya ghari thakka tahiM prAya bahu suNiu jA rigavasamitA siMgheraNa hau muNivayaNapasAe~ dukkhabharu etaha taha mAyari duhabhariyA huya suppahAe sayala ji miliyA savvattha vaNammi gavesiyau mucchAviya jaNariNa rievi tAi ummucchivi mAyara muddavi dhAha hA hA mahu gaMdaNu hau~ sadukkhi vAraM savvaha~ gayau kAi 76 1 3.19 puvvakiya dukkammera ragaDiu jaNaNie sahu desaMtara phiriu hau~ pratthi pavaTTiu taha pavari sahuM jaragaNie hiNiya bhavasarahu tahi suttau jAvahi vigaya - bhau hau~ bhayabhIyau kaMdari - vivari saMsAra - sarUvau vi citti muNiu hau~ suravara jAyau ciya faas chidivi khariNa jAyau sukkhagharu mahadukkhe khaviya vihAvariyA saha~ jarie taM joyahuM caliyA maha soe~ purajaNu sosiyau ghattA - tahu~ khojju riNayaMtai~ jatai~ saMtai~ pattai~ giri-guha-vAri puNu / tahi~ taha kara calaNai~ bahu- duha-jaragaNai~ diTThai~ dahadisi paDiya taNu // 13 3.20 p 1 11 2 // 3 // 4 11 5 1 6 // 7 // 8 || 9 10 1 11 11 12 11 2 sayala vi dukkhAviya tetthu ThAi # 1 rovaraNaha lagga hA huya praNAha kiM mukkI NikkAraNi uvekkhi hA-hA ki NAyau geha-ThAi // / 3 11 4 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghattA-(mAtA ne kahA ki) (vaha) nija chAtI se lagAyA gayA, dUdha se poSita dUsaroM kI sevA se hI (vaha) pAlA gyaa| bar3e kaSToM se (vaha) rakSaNa kiyA gayA / (apanI) deha se (vaha) snehapUrvaka saMbhAlA gayA / usako hRdaya kaise bhUlegA ? 3.19 [1] maiM duHkha-daridratA se yukta hotA huA pUrva meM kie hue duSkarma dvArA nacAyA gyaa| [2] (prArambha meM) (maiM) dhandhe-rahita (hokara) bhUkha-pyAsa-sahita (rahA) (aura) mAtA ke sAtha videza meM phiraa| [3] usa samaya maiM azoka mAmA ke zreSTha ghara meM pravRtta huA (aura) rahA / [4] mere dvArA mAtA ke sAtha isa saMsAra-sarovara ke vinAza ke lie (samartha) zreSTha muni ke lie (pAhAra)-dAna diyA gyaa| [5] maiM bachar3oM ke samUha kI rakSA ke lie (vana meM) gayA (aura) jaise hI (merA) bhaya naSTa huA (maiM) vahA~ so gyaa| [6-7] (teja) vAyu se prAghAta prApta (pAhata) be (bachar3e) apane ghara meM A gae (aura) bhaya se kAMpA huA (bhayabhIta) maiM guphA ke dvAra para baiThA / vahA~ Agama bahuta sunA gayA aura saMsAra kA svarUpa citta meM samajhA gyaa| [8] jaba (maiM) (vahA~) baiThA thA taba maiM siMha ke dvArA mArA gayA / (vahAM se marakara) (mere dvArA) zreSTha deva kA viziSTa pada pAyA gyaa| [9] (isa taraha se) muni ke vacana ke prasAda se du:kha ke bojha ko kATakara (eka) kSaNa meM (maiM) sukha ke ghara (sthAna) ko gyaa| [10] idhara usakI mAtA duHkha se bharI huI thI (aura) atyanta kaSTa se (usake dvArA) rAtri bitAI gii| [11] (taba) saba hI suprabhAta meM (upasthita) hokara mile / mAtA ke sAtha (usako) khojane ke lie (sabhI) cale / [12] (unake dvArA) sAre vana meM (vaha) khojA gyaa| mahAna zoka ke kAraNa nagara ke jana kRza ho gaye (the)| ghattA-phira usake mArga-cihna dekhate hue, jAte hue, thake hue (ve saba) parvata kI guphA ke daravAje para phuNce| vahA~ usake zarIra ke hAtha aura paira dasoM dizAoM meM par3e hue dekhe gae * jo) bahuta du:kha ke janaka (the)| 3.20 [1] una (hAtha-pairoM) ko dekhakara (zoka ke dvArA) mAtA mUcchita kara dI gaI |(aur) saba bhI usa sthAna para duHkhI (hue) / [2] amUcchita hokara (mUrihita hokara, hoza meM Akara) mA~ ne cillAhaTa (kI) (ki) chor3akara (calA gayA) (phira) rone kA cihna (prakaTa humA) / hAya ! (maiM) anAtha ho gaI (huuN)| [3] hAya-hAya ! he mere putra ! maiM atyanta duHkha meM (huuN)| maiM (tere dvArA) niSkAraNa upekSA karake kyoM chor3a dI gaI ? [4] sabake rokate hue hone para (bhI) (tuma) (vana meM) kyoM gae ? (aura) (phira) hAya-hAya ! apabhraMza kAvya saurabha ] [ 77 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ki kumai jAya tuva eha putta viesi mahu chaMDi gayau tuhu kiM iya bhariNavi calaNa kara melave vi tA suravaru citai saggavAsi jAivi saMbohami tAhi zrajju aNu vi Niyaguru caraNAraviMda iya citivi prAyau tahi~ suresu riyaDau prAvivi jaMpivi suvAya hau jIvamANu mahu riNayahi vattu mohAura girivi vayaraNa sigghu ghattA - mellivi kara-caraNai~ bahuduhakara raNai~ dhAivi zrAliMgehi tahu / tA suravaru sArau vasu-guNa-dhArau para sarevi thiu so vi lahu // 15 jaMpai bho bujjhahi jaNaNi sAru ko kAsu rAhu ko kAsu bhiccu mohe baddhau me me karei anAru raga kijjai mohu aMbi jeM labbhahi~ icchiya sayalasukkha kharaNa bhaMguru sayalu ma karahi sou sahahi jikhAyamu sarivi zrajju zravahie jArivi hau~ etthu Au 78 ] jaM vaNi zrAvAsiu kamalavatta 11 5 hau~ pAraNa cayami puNu iha paesi // 6 prAliMgai jA raheNa levi || 7 kima jaNariNa majbha huva sokkharAsi // 8 jima sijjhai tahi paraloi kajju 11 9 paramavi jAivi gaimala riMgada mAyai~ karevi cira - deha - vesu kiM kaMdahi rovahi majbhu mAya hau~ prakayapuNNu rAmeNa puttu // 13 ripacchai jAgiu mahu suu araNagdhuM // 14 # 10 # 11 || 12 3.21 11 4 jiNavayaNu dayAvaru jagaha tAru # 1 jAra hi saMsAru ji mariNa praNiccu || 2 kkha ku vikAsu raga dharei / / 3 jidhammu gahahi mA iha bilaMbi cheijjahi~ jeM bhavadukkhalakkha mahu puNu pecchahi saMjaya mou huu paDhama-saggi sura devapujju tuva boharAtthi payaDiya - suvAu // 8 11 5 11 6 11 7 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (tuma) nivAsa sthAna meM (ghara ke A~gana meM) kyoM nahIM pahu~ce ? [5] he kamala ke samAna mukhavAle putra ! tumhAre (mana meM) yaha kumati kyoM utpanna huI ki (tumhAre dvArA) vana meM (hI) rahA gayA ? [6] mujhako chor3akara tU paradeza meM kyoM calA gayA ? (ataH) maiM isa sthAna para hI prAraNa chor3atI (huuN)| [7-8 ] yaha kahakara usake) hAthoM aura pairoM ko milAkara (unako) sneha se uThAkara jaba (vaha) (unakA) AliMgana karatI hai, taba sukha kI khAna svarga kA vAsI zreSThadeva vicAratA hai (ki) merI mA~ ko kyA huA (hai)? [9] (maiM) jAkara usako aAja samajhAU~gA, jisase paraloka meM usakA kArya siddha ho| [10] dUsarI (bAta) bhI (vicArI) (ki) (maiM) (vahA~) jAkara malarahita va niMdArahita nija guru ke caraNarUpI kamaloM ko praNAma karake unake prati (kRtajJatA jJApana kruuNgaa)| [11] ina (donoM bAtoM) ko socakara mAyA se purAnI deha ke veza ko banAkara uttama deva vahA~ paayaa| [12] nikaTa pAkara (aura) madhura vacana kahakara (bolA) (ki) he merI mAtA ! (tuma) kyoM krandana karatI ho ? (tuma) kyoM rotI ho ? [13] maiM jItA huprA (jIvita) huuN| (tuma) mere mukha ko dekho / maiM (tumhArA) putra (hU~) (jo) nAma se prakRtapuNya (hai)| [14] (usake) vacana ko sunakara moha se pIr3ita (mAtA) ne zIghra jAnakara aura nizcaya karake (kahA) (ki) (are ! ) (yaha) (to) merA uttama putra (hai)| ghattA-bahuta duHkha ko utpanna karanevAle hAthoM aura pairoM ko chor3akara, daur3akara vaha usa ( mAyAvI putrI ko prAliMgana karatI hai| taba vaha zreSTha deva bhI, (jo) sarvottama pATha guNoM kA dhAraka (thA), (mAtA kI) avasthA ko smaraNa karake sthira huaa| 3.21 [1] (mAyAvI) (putra) bolA (ki) he mAtA ! (tU) manuSyoM ke lie zreSTha, dayAvAna (aura) ujjvala jina-vacana ko samajha / [2] kauna kisakA nAtha (hai) ? kauna kisakA naukara (hai| ? (tU) mana meM saMsAra ko anitya jAna / [3] (vyakti) moha se jakar3A humA merA-merA karatA hai, Ayu ke samApta hone para koI bhI kisI ko pakar3a nahIM sakatA / [4] he mAtA ! atyadhika icchAvAlA (bandhanavAlA, moha nahIM kiyA jAnA cAhie / yahA~ (ava) derI mata kro| (tuma) jinadharma ko grahaNa kro| [5] jisake dvArA icchita sabhI sukha prApta kie jAte haiM, jisake dvArA saMsAra ke lAkhoM duHkha naSTa kiye jAte haiM / [6] pratyeka (sambandha ) kSaNa meM nAzavAna (hotA hai)| (ata.) (tU) zoka mata kara / phira mujhako dekha / (aisA kahane se) (mAtA meM) harSa utpanna huaa| [7] Aja (hI) jinAgama kA smaraNa karake (usameM) zraddhA kara / (dekha isake prabhAva se) (maiM) prathama svarga meM devoM dvArA pUjya deva humA (huuN)| [8] avadhi-jJAna se jAnakara maiM yahA~ prAyA (hU~) / (maiM) tumhArI zikSA (bodha) kA icchuka (hU~) / (isalie) (mere dvArA) (tumhAre) putra kI Ayu (jIvanakAla apabhraMza kAvya saurabha ] [ 79 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iya vayaNu suriNavi uvasaMtamoha deve puNu riNaya-muNiragAha pAsi ti payAhiriNa deppiNu gurupayAI kara-caraNa muivi jAyA suboha // 9 varu guha-abhaMtari vi gaya tAsi // 10 deve vaMdiya tA garahiyAI // 11 ghattA-bahu thottu payAsivi cirakaha mAsivi tumha pasAe~ deva pau / mai~ pAviu dhaNNau bahu-suha chaNNau ema bhariNavi paNavAu kau // 12 80 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA rUpa ) prakaTa kI gaI ( hai ) / [ 9 ] isa vacana ko sunakara ( mAtA kA moha zAnta huA (mRta) hAtha-pairoM ko chor3akara ( vaha) uttama jJAnavAlI huI / [10] phira deva ke dvArA apane muninAtha (guru) ke pAsa jAyA gayA / (ve) bhayaMkara aura zreSTha guphA ke bhItara hI (nivAsa karate the) / [11] guru caraNoM ko tIna pradakSiNA dekara deva ke dvArA vandanA kI gaI (aura) taba ( unake samakSa ) ( apane doSa) nindita kie gae / ghattA- - ( guru ke samakSa ) ( unakI ) bahuta stuti ( ko ) vyakta karake ( zraura ) ( unako apane sambandha kI ) purAnI kathA kahakara (deva ne) (kahA) (ki) (he guru) tumhArI kRpA se mere dvArA prazaMsanIya aura bahuta sukhoM se AcchAdita (yaha ) deva kA pada prApta kiyA gayA / isa prakAra kahakara (usake dvArA) (phira) praNAma kiyA gayA / apabhraMza kAvya saurabha 1 [ 81 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 1. sAyaru upari taNu dharai tali ghallai rayaNAI / sAmi subhicca vipariharai saMmAraNei khalAI || 2. 3. jo guNa govai prapaNA payaDA karai parassu tasu hau~ kali-jugi dullahaho bali kijjauM supraNassu || 5. 4. dai ghaDAvai vaNi taruhu~ saurihaM pakka phalAI / so vari sukkhu paiTTha raga vi kAhiM khala-vayaNAI || 6 pATha-14 hemacandra ke dohe 7. mArei / varuDDANe paDa khalu zrappaNu jiha giri-siMgahuM paDi sila antu vi cUru karei // 8. dhavalu visUrai sAmi graho garuprA bharu pikkhevi / hauM ki na juttau duhuM disaha khaMDaiM doNi karevi || kamalaI mellavi ali ulaI prasulahameccharaNa jAhaM bhali te jIviu kAsu na vallahauM dhaNu puNu kAsu na iTTha / doNi vi zravasara - nivaDigraI tiNa-sama gaNai visiTTha // kari-gaMDAI mahanti / ga vi dUra garapanti // bali prabbhatthaNi jai icchahu vahuttaNauM dehu mahu - mahaNu lahuI huA soi / ma maggahu koi 1 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandra ke dohe [1] ( Azcarya hai ki ) sAgara ghAsa-phUsa ko Upara rakhatA hai (aura) ratnoM ko paide meM pheMka detA hai / ( isI prakAra ) ( Azcarya hai ki ) rAjA guNavAna sevaka ko tyAga detA hai (aura) duSTa sevakoM kA sammAna karatA hai / pATha-14 [2] ( AcaraNarUpI ) U~cAI se ur3ane ke kAraNa ( haTane / Digane ke kAraNa ) girA huA duSTa (vyakti) apane ko (aura) ( dUsare ) manuSyoM ko naSTa karatA hai, jisa prakAra parvata kI zikhA se girI huI zilA ( apane sAtha ) anya ko bhI Tukar3e-Tukar3e kara detI hai / [3] jo svayaM ke guNoM ko chipAtA hai, dUsare ke ( guNoM ko) prakaTa karatA hai, usa durlabha sajjana kI (isa) kali yuga meM ( maiM ) pUjA karatA hU~) / [4] daiva ne vana meM pakSiyoM ke lie vRkSoM ke pake phala banAe, vaha (pakSiyoM ke lie) zreSTha sukha ( hai ), (kyoMki) (vana meM rahane ke kAraNa unake kAnoM meM duSToM ke vacana praviSTa (praveza) nahIM hue / [5] svAmI ke bar3e bhAra ko dekhakara (gAr3I meM jutA huA ) uttama baila kheda karatA hai ( ki) he (svAmI) ! maiM (apane) do vibhAga karake donoM dizAoM meM kyoM na jota diyA gayA ? [6] kamaloM ko chor3akara bha~varoM ke samUha hAthiyoM ke gaMDasthaloM kI icchA karate haiM / (ThIka hI hai) jinakA kadAgraha (haTha) prasulabha lakSya ko ( prApta karanA hai) ve ( usako ) bilkula dUra ( sthita ) nahIM mAnate ( haiM ) / [7] jIvana kisake lie priya nahIM hai ? (naura) dhana (bhI) kisake lie priya nahIM hai, (kintu) vizeSa guraNa - sampanna (vyakti) samaya grA par3ane para donoM ko hI tinake (ghAsa) ke samAna ginatA hai / [8] bali rAjA se mA~ganevAlA hone ke kAraNa vaha viSNu bhI choTA huA / yadi (tuma) bar3appana ko cAhate ho (to) do / kucha bhI mata mA~go / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 83 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. kuJjara ! sumari ma sallaiu saralA sAsa ma malli / kavala ji pAviya vihi-vasiNa te cari mANu ma melli // 10. digrahA janti jhaDappaDahiM pahiM maraNoraha pacchi / jaM acchai taM mAriNama iM hosai karatu ma acchi // 11. santA bhoga ju pariharai tasu kantaho bali kIsu / tasu daivega vi muNDiyauM jasu khallihaDau sIsu // 12. taM tettiu jalu sAyaraho so tevaDu vitthAru / tisahe nivAraNu paluvi navi para dhuThThAi prasAru // 13. kira khAi na piai na vihavai dhammi na veccai rupaDau / iha kivaNu na jANai jai jamaho khaNaNa pahuccai duuaddu|| 14. kahiM sasaharu kahiM mayaraharu kahiM barihiNu kahi mehu / dUra-ThiyAhaM vi sajjaraNahaM hoi asaDDhalu nehu // 15. sarihiM na sarehiM na saravarehi navi ujjAraNa-vaNehiM / desa ravaNNA honti vaDha ! nivasantehiM su-arahiM // 16. ekka kuDullI pahiM ruddhI tahaM paJcahaM vi juaMjuma buddhI / bahiNue taM gharu kahiM kimva nandau jetthu kuDumbauM appnn-chNd|| 17. jibibhandiu nAyagu vasi karahu jasu adhinnaI annaiM / mUli viThThai tuMbiriNahe avase sukkaiM paNNaiM // 84 ] apabhraMza kAvya saurabha Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [9] he gajarAja ! zallakI kara / (aura) (usake lie ) ( gahare sA~soM ( vRkSarUpI) bhojana vidhi ke vaza se svAbhimAna ko mata chor3a / [10] dina jhaTapaTa se vyatIta hote haiM, icchAeM pIche raha jAtI haiM, jo honA hai vaha hogA hI (aisA ) mAnakara socatA huA hI mata baiTha / [11] jo vidyamAna karatA hU~ / jisakA sira gaMjA hai ( nAmaka ) ( svAdiSTa vRkSa vizeSa) ko (aba) yAda mata ko lekara ) svAbhAvika sA~soM ko mata tyAga / jo (tere dvArA) prApta kiyA gayA ( hai ) unako khA, (para) bhogoM ko tyAgatA hai usakA sira (to) deva ke [12] ( yadyapi ) sAgara kA vaha jala itanA (gaharA ) ( hai ) (tathA) vaha itanA (bar3A) vistAra (lie hue) hai, (to bhI) (Azcarya hai ki ) ( usase ) pyAsa kA nivAraNa jarAsA bhI nahIM (hotA hai) / kintu ( vaha) nirarthaka ( gUMja kI ) AvAja karatA rahatA hai / usa sundara (vyakti) kI ( maiM ) pUjA dvArA hI mu~DA huA hai / [13] nizcaya hI kaMjUsa na khAtA hai, na pItA hai, na ghUmatA hai aura na rupaye ko dharma meM vyaya karatA hai / jabaki (kRpaNa) yahA~ (yaha ) nahIM samajhatA hai ( ki ) yama kA dUta kSaraNa bhara meM pahu~ca jAyegA / [14] kahA~ candramA (hai), kahA~ samudra, kahA~ mora ( hai ) (aura) kahA~ megha ? (phira) bhI ( inameM Apasa meM ) prema hai / ( isI prakAra ) dUrI para sthita ( bhI ) sajjanoM kA prema asAdhAraNa hotA hai / [15] he mUrkha ! na nadiyoM se, na jhIloM se, na tAlAboM se, na hI udyAnoM aura vanoM se deza sundara hote haiM / (ve) (to) sajjanoM dvArA base hue hone ke kAraNa hI sundara (hote haiM) / apabhraMza kAvya saurabha ] [16] eka kuTiyA pA~ca (vyaktiyoM) dvArA rokI huI hai / una pA~coM kI bhI buddhi alaga-alaga hai / hai bahina ! kaho, vaha ghara kaise harSa manAnevAlA ( hogA ) jahA~ kuTumba svacchandI (ho) ? [17] anya ( indriyA~) jisake adhIna haiM, ( aisI ) pramukha rasanA indriya ko vaza meM kro| mUla ke samApta ho jAne para tumbinI ke patte pravazya hI nirAdhAra ( mlAna) (ho jAte haiM) / I 85 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. jeppi asesu kasAya-balu deppiNu abhau jayassu / levi mahavvaya sivu lahahiM jhAeviNu tattassu // 19. devaM dukkaru niya-dhaNu karaNa na tau paDihAi / emvai suhu bhuJjaraNahaM maNu para bhujahiM na jAi // 86 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [18] sampUrNa kaSAya kI senA ko jItakara, jagata ko abhaya (dAna) dekara, mahAvratoM ko grahaNa karake, tattva kA dhyAna karake (vyakti) mokSa prApta karate haiM / [19] nija dhana ko dene ke lie (tatpara honA) duSkara (hai), tapa ko karane ke lie (koI) dikhAI nahIM detA hai| isI prakAra sukha ko bhogane ke lie (to) mana (tatpara rahatA hai), kintu (usako) bhogane ke lie (koI) (prayAsa) utpanna nahIM hotA hai / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 87 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-15 paramAtmaprakAza 1. puNu puNu paramavivi paMca-guru bhAve citti dharevi / bhaTTapahAyara riNasuriNa tuhu~ appA tivihu kahevi // 2. appA ti-viha muraNevi lahu mUDhau mellahi bhAu / muriNa saNANe gAraNamau jo paramappa-sahAu // 3. mUDha viyakkhaNu baMbhu paru appA ti-vihu havei / dehu ji appA jo muNai so jaNu mUdu havei // 4. deha-vibhiNNau pAraNamau jo paramappu rigaei / parama-samAhi-pariTThiyau paMDiu so ji havei / / 5. appA laddhau pANama u kamma-vimukke jeNa / mellivi sayalu vi davvu para so para mugahi maNeraNa // 6. piccu riNaraMjaNu raNANamau paramAraNaMda-sahAu / jo ehau so saMtu siu tAsu muNijjahi bhAu / 7. jo Niya-bhAu Na pariharai jo para-bhAu raNa lei / jANai sayalu vi rigaccu para so siu saMtu havei // 8. jAsu raNa vaNNu raNa gaMdhu rasu jAsu Na saddu raNa phAsu / ___ jAsu Na jammaNu maraNu Na vi gAu riNaraMjaNu tAsu // 88 ] apabhraMza kAvya saurabha Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-15 paramAtmaprakAza [1] pA~ca gurutroM ko bAra-bAra praNAma karake (aura) (unako) aMtaraMga bahumAna se citta meM dhAraNa karake (maiM) tIna prakAra kI prAtmA ko kahane ke lie (udyata huaA hU~) / (ataH) he bhaTTa prabhAkara ! tU (dhyAnapUrvaka) suna / [2] tIna prakAra kI prAtmA ko jAnakara (tU) zIghra mUcchita AtmAvasthA ko chor3a / (aura) jo jJAnamaya paramAtma-svabhAva (hai) (usako) svabodha ke dvArA jAna / [3] AtmA tIna prakAra kI hotI hai-mUcchita (AtmA), jAgrata (AtmA) aura parama prAtmA (zuddha prAtmA) / jo deha ko hI prAtmA mAnatA hai vaha manuSya mUcchita hotA hai| [4] jo deha se bhinna parama samAdhi meM Thahare hue jJAnamaya parama AtmA ko samajhatA hai vaha hI jAgrata hotA hai| [5] sakala hI para dravya ko chor3akara jisake dvArA jJAnamaya prAtmA prApta kiyA gayA (hai) vaha karmarahita (mAnasika tanAvarahita) hone ke kAraNa sarvocca (AtmA) (hai) / (tuma) (isako) rucipUrvaka samajho / [6] (AtmA) nitya (hai), niraMjana (hai), jJAnamaya (hai) (aura)(usakA) paramAnanda svabhAva (hai) / jisa (manuSya) ne aisI (avasthA) (prApta kI hai) vaha (nizcaya hI) saMtuSTa huprA (hai) (aura) (vaha) maMgala-yukta (bhI) (banA) (hai)| usakI (isa) avasthA ko (tU) smjh| [7] jo (AtmA) nija svabhAva ko nahIM chor3atA hai, jo para svabhAva ko grahaNa nahIM karatA hai, (jo) nitya (hai), sarvocca (hai) aura sakala (padArtha-samUha) ko jAnatA hai vaha hI santuSTa huA (hai) (aura) maMgala-yukta (bhI) banA hai| [8] jisa (avasthA) kA na (koI) raMga (hai), (jisa avasthA meM) na (koI ) gaMdha (hai), (jisa avasthA meM) na (koI) (indriyAtmaka) rasa (hai), jisa (avasthA) meM na (koI) (karNendriya sambandhI) zabda (hai), (aura) (jisa avasthA meM) na (koI) (sparzanendriya saMbaMdhI) sparza (hai), jisa (avasthA) kA na (koI) janma (hai) (aura na) maraNa, (jisa) (avasthA) (kA) na hI (koI) nAma (hai), usa (avasthA) kA (svarUpa) niSkalaMka (hotA hai)| apabhraMza kAvya saurabha ] [ 89 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 1 9. jAsu raga kohu Na mohu mau jAsu ga mAya Na mANu / jAsu Na ThANa jhANu jiya so ji NiraMjaNu jANu // 10. pratthi ra puNNu Na pAu jasu pratthi raga harisu visAu / pratthi raga ekku vi dosu jasu so ji NiraMjaNu bhAu // 11. jAsu pa dhAraNa dheu raga vi jAsu raga jaMtu raNa maMtu / jAsu pa maMDalu muddA vi so muriMga deu~ pratu // 12. veyahi~ satyahi~ iMdiyahi~ jo jiya murahu ra jAi / rimmala - kAraNaha~ jo visau so paramappu rAi || 13. jehau khimmalu AraNamau siddhirhi visai deu / tehau rigavasas baMbhu paru dehaha~ maM kari bheu || 14. jeM diTThe tuti lahu kammai~ puvva - kiyAi~ / so paru jANahi joiyA dehi vasaMtu raga kAi~ // 15. jitthu raga iMdiya - suha - duhai~ jitthu Na maraNa-vAvAru / soppA muriNa jIva tuhu~ aNu pari zravahAru !! bhaiyAbheya-ragaeNa 1 16. dehAdeha hi~ jo vasai soppA muriNa jIva tuhuM kiM praNe" bahueNa // F 17. jIvAjIva ma ekku kari lakkharaNa bhee~ bheu jo para so para bharaNami muNi appA prappu prabheu // [ apabhraMza kAvya saurabha Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [9] jisa (AtmA) ke na krodha (hai), na moha ( hai ) (aura) (na) mada ( hai ), jisa (grAtmA) ke na mAyA ( hai ) ( auaura) na mAna ( hai ), jisa (grAtmA) ke lie ( anubhUti kA ) (koI) (viziSTa) deza nahIM ( hai ), ( jisa ) ( AtmA ) ( ke lie ) ( prayatnarUpa ) dhyAna nahIM ( hai ), vaha hI AtmA niSkalaMka ( hotA hai) / ( isa bAta ko ) (tuma) jAno / [10] jisa ( avasthA ) meM na puNya hai (aura) na pApa, jisa ( avasthA ) meM na harSa hai. (aura) (na) zoka, jisa ( avasthA ) meM eka bhI doSa nahIM hai vaha hI avasthA niSkalaMka ( hotI hai) / [11] jisake lie ' dhyAna ke yogya ) ( koI ) avalambana nahIM hai, ( prApta karane yogya ) ( koI ) uddezya bhI nahIM ( hai ), jisake lie na yantra (aura) na mantra (upayogI ) ( hai ), jisake lie na hI Asana, ( upayogI hai ) na hai vaha ananta ( zaktivAlA ) divyAtmA ( hai ) ( aisA ) (tuma) jAno / [12] jo (niSkalaMka ) caitanya ( hai ), ( usakA jJAna ) AgamoM dvArA, ( AgamoM para prAdhArita) granthoM dvArA (tathA) indriyoM dvArA nahIM hotA hai / (tuma) nizcaya hI jAno ( ki ) jo anAdi paramAtmA (niSkalaMka caitanya ) ( hai ) vaha nirmala dhyAna kA ( hI ) viSaya ( hotA hai ) / [13] jisa taraha kA nirmala (aura) jJAnamaya divyAtmA mokSa ( pUrNatA kI avasthA ) rahatA hai usa taraha kA ( hI ) paramAtmA (divyAtmA ) ( vibhinna ) dehoM meM rahatA hai / (tU) bheda mata kara / meM [14] jisa (tatva) ke anubhava kie gae hone ke kAraNa pUrva meM kie gae karma zIghra naSTa ho jAte haiM, vaha parama ( AtmA ) ( hai ) (tU) samajha | he yogI ! ( isake ) deha meM basate hue ( bhI ) ( tU ) ( isako ) kyoM nahIM ( dekhatA hai) / (jisake lie ) ( upayogI ) ( hai ) ( viziSTa ) mudrA [15] jahA~ indriya sukha-dukha nahIM ( haiM ), jahA~ mana kA vyApAra ( bhI ) nahIM ( hai ), vaha (parama ) AtmA (hai) / he jIva ! tU ( isa bAta ko samajha aura dUsarI ( bAta ) ko pUrI taraha se chor3a de / [16] bheda aura abheda dRSTi se jo ( kramazaH) deha meM rahatA hai vaha (parama ) grAtmA ( hai ) / he jIva ! ( isa bAta ( bAta ) se kyA ( lAbha hai ) ? lakSaNa ke bheda se (pUrNa) bheda ( hai ) | he manuSya ! jAna / jo ( isase ) granya hai, vaha anya (hI) (hai), apabhraMza kAvya saurabha ] [17] (tU) jIva (grAtmA) aura prajIva (anAtmA) ko eka mata kara | ( inameM ) (tU) abheda rUpa ( vikalpa - rahita ) AtmA ko (aisA ) maiM kahatA hU~ / aura binA deha ke apane meM ko ) tU samajha / dUsarI bahuta [ 91 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. amaNu ariMgadiu NArAmau mutti-virahiu cimittu / appA iMdiya visau gavi lakkhaNu ehu Niruttu // 19. bhava-taNu-bhoya-viratta-maNu jo appA jhAei / tAsu gurukkI vellaDI saMsAriNi tuTTei // 20. dehAdevali jo vasaI deu praNAi-praNaMtu / kevala-NAraNa-phuraMta taNu so paramappu riNabhaMtu // apabhraMza kAvya saurabha Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [18] AtmA manarahita, indriya (samUha se) rahita, mUrti-rahita (rUpa, rasa, gandha aura sparza-rahita), jJAnamaya aura caitanya svarUpa ( hai ), (yaha) indriyoM kA viSaya nahIM ( hai ) / (grAtmA kA) yaha lakSaNa batAyA gayA ( hai ) / [19] jo mana (vyakti) saMsAra, zarIra aura bhogoM se udAsIna huA (parama ) zrAtmA kA dhyAna karatA hai, usakI ghanI saMsArarUpI (mAnasika tanAvarUpI) bela naSTa ho jAtI hai / [20] jo granAdi ( hai ), ananta (hai), (jo) deharUpI mandira meM basatA hai, (jisake kevalajJAna se camakatA huA zarIra ( hai ) vaha divya AtmA (hI) parama AtmA (hai) / (yaha ) ( bAta ) sandeharahita ( hai ) | apabhraMza kAvya saurabha ] [ 93 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-16 pAhuDadohA 1. guru diraNayaru guru himakaraNu guru dIvau guru deu / appAparahaM paraMparahaM jo darisAvai bheu // 2. appAyattau jaM ji suhu teraNa ji kari saMtosu / parasuhu vaDha citahaM hiyai raNa phiTTai som // 3. prAbhujaMtA visayasaha je e vi hiyai gharaMti / te sAsayasuhu lahu lahahiM jiraNavara ema bharaNaMti // 4. Na vi bhujaMtA visaya suha hiyaDai bhAu gharaMti / sAlisitthu jima vappuDau gara garayahaM riNavaDaMti / / 5. prAyaI aDavaDa vaDavaDai para raMjijjai lou / maraNasuddhaI NiccalaThiyaiM pAvijjai paralou // 6. dhaMdhaI paDiyau sayalu jagu kammaiM karai prayANu / mokkhahaM kAraNu ekku khaNu Na vi ciMtai appANu / / 7. aNNu ma jAgahi appaNau ghara pariyaNu taNu iThTha / kammAyattau kArimau prAgami joihiM siThTha / 8. jaM dukkhu vi taM sukkhu kiu jaM suhu taM pi ya dukkhu / paiM jiha mohahiM vasi gayaI teNa // pAyau mukkhu // 94 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-16 pAhuDadohA [1] jo deva (samatAvAna vyakti) (AtmA ke) svabhAva aura parabhAva kI paramparA ke bheda ko samajhAtA hai, vaha mahAn (hotA hai) (jisa prakAra) (prakAza aura andhakAra kI paramparA ke bheda ko dikhAnevAlA) sUrya mahAn (hotA hai), candramA mahAn (hotA hai) (tathA) dIpaka (bhI) mahAn (hotA hai)| [2] jo bhI sukha svayaM ke adhIna (rahatA hai), (tU) usase hI santoSa kara / he mUrkha ! dUsaroM ke (adhIna) sukha kA vicAra karate hue (vyaktiyoM) ke hRdaya meM kumhalAna (hotI hai), (jo) (kabhI) nahIM miTatI hai ! [3] jo (indriya-) viSayoM (se utpanna) sukhoM ko saba ora se bhogate hue (bhI) (unako) kabhI (bhI) hRdaya meM dhAraNa nahIM karate haiM, ve (vyakti) zIghra (hI) avinAzI sRkha ko prApta karate haiM, isa prakAra jinavara (samatAvAna vyakti) kahate haiN| [4] (jo) (vyakti) (indriya-) viSayoM ke sukhoM ko na bhogate hue bhI (unake prati) prAsakti ko hRdaya meM rakhate haiM, (be) manuSya narakoM meM girate haiM, jaise becArA sAlisittha (naraka meM) (par3A thaa)| [5] (jo) (vyakti) aApatti meM aTapaTa bar3abar3AtA hai (usase) (to) loka (hI) khuza kiyA jAtA hai (aura koI lAbha nahIM hotA hai), kintu (Apatti meM) mana ke kaSAyarahita hone para (aura) acalAyamAna aura dRr3ha hone para (yahA~) pUjyatama jIvana prApta kiyA jAtA hai| [6] dhaMdhe meM par3A hugrA sakala jagata jJAnarahita (hokara) (hiMsA Adi ke) karmoM ko karatA hai, (kintu) mokSa (zAnti) ke kAraNa prAtmA ko eka kSaNa bhI nahIM vicAratA hai / [7] ghara, naukara-cAkara, zarIra (tathA) icchita vastu ko apanI mata jAno, (cUMki) (ve) (saba) (prAtmA se) anya (haiM) / (ve) (saba) karmoM ke adhIna banAvaTI (sthiti) (hai) / (aisA) yogiyoM dvArA prAyama meM batAyA gayA hai / [8] he jIva ! (tU) Asakti ke kAraNa paratantratA meM DUbA hai / (isa kAraNa se) jo duHkha (hai) vaha (tere dvArA) sukha (hI) mAnA gayA (hai) aura jo (vAstavika) sukha (hai) vaha (tere dvArA) duHkha hI (samajhA gayA hai)| isalie tere dvArA parama za nti prApta nahIM kI gaI (hai)| apabhraMza kAvya saura ma ] [ 95 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 1 9. mokkhu raNa pAvahi jIva tuhuM dhaNu pariyaNu citaMtu / to i vicitahi tau ji tau pAvahi sukkhu mahaMtu // 10. mUDhA sayalu vikArimau maM phuDu tuhuM tusa kaMDi / fears mmili karahi rai gharu pariyaNa lahu chaMDi // 11. visayasuhA dui divahaDA puNu dukkhahaM parivADi / bhullau jIva ma vAhi tuhuM prappAkhaMdhi kuhADi || 12. uvvali coppaDa ciTTha kari dehi sumiTThAhAra / sayala videha riparattha gaya jiha dujjaNauvayAra // 13. thireNa thirA mailerA NimmalA rigagguNeNa guNasArA / kAraNa jA viDhappaisA kiriyA kiraNa kAyavvA || 14. appA bujjhiu riNaccu jai kevalaraNAsahAu / tA para kijjai kAI vaDha taNu upari praNurAu || 15. jasu mariNa khANu ra viSphurai kammahaM heu karaMtu / so muriNa pAvai sukkhu Na vi sayalaI sattha muNaMtu // 16. bohivivajjiu jIva tuhuM vivariu taccu muNehi / kammaviNimmiya bhAvaDA te zrappAraNa bhaNehi // 17. Na vi tuhuM paMDiu mukkhu Na vi Na vi Isaru Na vi NIsu / ravi guru koi visIsu raga vi savvaI kammavisesu // [ apabhraMza kAvya saurabha Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [9] he jIva ! tU dhana (aura) naukara-cAkara ko mana meM rakhate hue zAnti nahIM pAyegA / Azcarya ! to bhI (tU) unako-unako hI mana meM lAtA hai (aura) (unase) vipula sukha (vyartha meM) (hI) pakar3atA hai / [10] he mUr3ha ! (yaha) saba (saMsArI vastu-samUha) hI banAvaTI (hai) / (isalie) tU (isa) spaSTa (vasturUpI) bhUse ko mata kUTa (arthAt tU isameM samaya mata gavA~) ghara (aura) naukara-cAkara ko zIghra chor3akara tU nirmala zivapada (parama zAnti) meM anurAga kara / [11] (indriya-) viSaya-sukha do dina ke (haiM), aura phira duHkhoM kA krama (zurU ho jAtA hai) / he (prAtma-svabhAva ko) bhUle hue jIva ! tU apane kaMdhe para kulhAr3I mata calA / [12] (tU) (cAhe) (zarIra kA) upalepana kara, (cAhe) ghI, tela Adi lagA, (cAhe), sumadhura AhAra (usako) khilA, (aura) (cAhe) (usake lie) (aura bhI) (nAnA prakAra kI) ceSTAe~ kara, (kintu) deha ke lie (kiyA gayA) saba kucha hI vyartha huaA (hai), jisa prakAra durjana ke prati (kiyA gayA) upakAra (vyartha hotA hai)| [13] asthira, malina aura guNarahita zarIra se jo sthira, nirmala aura guNoM (kI prApti) ke lie zreSTha (sva-para upakAraka) kriyA udaya hotI hai, vaha kyoM nahIM kI jAnI cAhie ? [14] yadi AtmA nitya aura kevalajJAna svabhAvavAlI samajhI gaI (hai), to he mUrkha ! (isa AtmA se) bhinna zarIra ke Upara Asakti kyoM kI jAtI hai ? [15] jisa (muni) ke hRdaya meM (AdhyAtmika) jJAna nahIM phUTatA hai, vaha muni sabhI zAstroM ko jAnate hue bhI sukha nahIM pAtA hai (aura) vibhinna karmoM (mAnasika tanAvoM) ke kAraNoM ko karatA huA hI (jItA hai)| [16] AdhyAtmika jJAna (se rahita) ke binA he jIva ! tU (Atma-) tatva ko asatya mAnatA hai / (tathA) karmoM se racita una (zubha-azubha) cittavRttiyoM ko (tU) svayaM kI (cittavRtti) samajhatA hai / [17] (he manuSya) ! na hI tU paMDita (hai), na hI (tU) mUrkha (hai), na hI (tU) dhanI (hai), na hI (tU) nirdhana (hai), na hI (tU) guru (hai)| koI ziSya (bhI) nahIM (hai) / (ye) sabhI (bAteM) karmoM kI vizeSatA (hai)| apabhraMza kAvya saurama ] [ 97 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. raNa vi tuhaM kAraNu kajju Na vi Na vi sAmiuraNa vibhicca / sUrau kAyaru jIva raNa vi raNa vi uttamu Na vi riNacca // " 19. puNNu vi pAu vi kAlu ragahu dhammu ahammu raNa kAu / ekku vi jIva Na hohi tuhaM millivi ceyaNabhAu / 20. raNa vi gorau Na vi sAmalau raNa vi tuhaM ekku vi vaNNu / raNa vi taNuaMgau thUlu Na vi ehau jANi savaNNu // 98 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [18] he manuSya ! na hI tU kAraNa ( hai ), na hI (tU) kArya ( hai ), na hI (tU) svAmI ( hai ), na hI (tU) naukara ( hai ), na hI (tU) zUravIra ( hai ), ( na hI) (tU) kAyara (hai), na hI (tU) ucca (hai) aura na hI (tU) nIca ( hai ) / [19] he manuSya ! tU puNya, pApa aura mRtyu nahIM ( hai ) / (tU) dharma, adharma aura zarIra nahIM ( hai ) | ( vAstava meM) (tU) jJAnAtmaka svarUpa ko chor3akara kucha bhI nahIM hai / [20] (he manuSya ) ! (tU) na gorA ( hai ), na kAlA ( hai ) / isa prakAra ( terA) koI bhI varNa nahIM hai / (tU) na hI durbala aMgavAlA ( hai ) aura na hI sthUla ( zarIrabAlA ) hai / ( ata: ) tU svavarNa ( sva-rUpa ) ko samajha / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 99 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-17 sAvayadhammadohA 1. dujjaNu suhiyau hou jagi suyaNu payAsiu jeraNa / amiu vise vAsaru tamiraNa jima maragau kacceNa // 2. jiha samilahi sAyaragaryAhaM dullahu jUyahu raMdhu / tiha jIvahaM bhavajalagayahaM maNuyattariNa saMbaMdhu // 3. maraNavayakAhi daya karahi jema Na Dhukkai pAu / uri saNNAhe baddhaiNa avasi Na laggai ghAu // 4. pasudharaNadhaNNaiM khettiyaiM kari parimANapavitti / baliyaI bahuyaiM baMdhaNaI dukkaru toDahuM jaMti // 5. bhogahaM karahi pamANu jiya iMdiya ma kari sadappa / huMti raNa bhallA posiyA duddhe kAlA sappa // 6 dANu kupattahaM dosaDai bollijjai raNa hu bhaMti / pattharu pattharagAva kahiM dIsai uttAraMti // 7. jai gihatthu dAraNeNa viNu jagi pariNajjai koi / tA gihatthu paMkhi vi havai je gharu tAha vi hoi|| 8. kAiM bahuttaI saMpayaI jai kiviNahaM ghari hoi / uvahiNIru khAreM bhariu pAriNau piyai raNa koi / / 9. pattahaM diNNau thobaDau re jiya hoi bahuttu / vaDaha bIu dharaNihiM paDiu vittharu lei mahaMtu // 10 kAI bahuttaI jaMpiyaiM jaM appahu paDikUlu / kAI mi parahu Na taM karahi ehu ji dhammahu mUlu // 100 ] [ apabhraMza kAvya saurama Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-17 sAvayadhammadohA [1] (vaha) durjana jaga meM sukhI hove jisake dvArA sajjana vikhyAta kiyA gayA (hai), jisa prakAra amRta viSa ke dvArA, dina andhakAra ke dvArA (aura) marakata maNi (pannA) kA~ca se (vikhyAta kiyA gayA hai)| [2] jisa prakAra sAgara meM lupta samilA (lakar3I kI khIla) ke lie juve kA chidra durlabha hai, usI prakAra saMsArarUpI pAnI (sAgara) meM par3e hue jIvoM ke lie manuSyatva se sambandha (durlabha) (hai)| [3] mana-vacana-kAya se dayA karo jisase pApa praveza na kare, chAtI meM baMdhe hue kavaca ke kAraNa nizcaya hI ghAva nahIM lagatA hai| [4] pazu, dhana, dhAnya (aura) kheta meM parimANa se pravRtti kara / (ThIka hI hai) bahuta gAr3he bandhana tor3ane ke lie kaThina hote haiM / [5] he manuSya ! bhogoM kA parimAraNa kara / indriyoM ko dambhI mata bnaa| kAle sarpa (yadi) dUdha se pAle gaye (haiM) (to bhI) acche nahIM hote haiM / [6] kupAtroM ke lie dAna dUSaNa (hI) kahA jAtA hai / (isameM) nizcaya hI bhrAMti nahIM (hai) / pa thara kI nAva patthara ko pAra pahuMcAtI huI (kyA) kahIM dekhI gaI hai ? [7] yadi dAna ke binA jagata meM koI gRhastha kahA jAtA hai, to pakSI bhI gRhastha ho jAvegA, cUMki ghara usake bhI hotA hai / [8] (usa) bahuta sampadA se kyA (lAbha hai) jo kRpaNoM ke ghara meM hotI hai ? samudra kA jala khAra se bharA huA (rahatA hai) (isalie) (usa) pAnI ko koI nahIM pItA hai / [9] he manuSya ! pAtroM ke lie thor3A (kucha) diyA huaA (bhI) bahuta hotA hai / pRthvI para par3A huA vaTa kA (choTA sA) bIja bar3A vistAra le letA hai / [10] bahuta kahe gaye se kyA (lAbha) ? jo apane lie pratikUla (hai) usako kaise bhI (kisI bhI taraha) dUsaroM ke lie mata kro| yaha hI dharma kA mUla hai / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 101 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 } 11. dhammu visuddhau taM ji para jaM kijjai kAe / havA taM dhaNu ujjalau jaM zrAvai pAera / / 12. avaru vi jaM jahi uvayarai taM uvayArahi titthu / lai jiya jIviyalAhaDau dehu ma lehu ritthu || 13. ekkahiM iMdiyamokkalau pAvai dukkhasayAiM / jasu puNu paMca vi mokkalA tasu pucchijjai kAI // 14. jai icchahi saMtosu kari jiya sokkhahaM viulAhaM / graha vA duga ko karai ravi mellivi kamalAhaM // 15. maNuyattaNu dullahu lahivi bhoyahaM periu jeraNa / iMdhara kajje kappayaru mUlaho khaMDiu terA // [ apabhraMza kAvya saurabha Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1] vaha hI dharma zuddha (hai) jo pUrI taraha (sva) kAyA se ( apane zrApa se) kiyA jAtA hai| (aura vaha ( hI ) dhana ujjvala ( hai ) jo nyAya se AtA hai / [12] aura bhI jo (manuSya) jahA~ (jaisA) upakAra kara sakatA hai vaha vahA~ (vaisA) upakAra kare / he manuSya ! (tU) jIvana ke lAbha ko grahaNa karake deha ko nirarthaka mata banA | [13] aniyantrita indriya ( jaba ) eka (viSaya) meM ( hI lIna hotI hai) to (vyakti) saikar3oM duHkhoM ko prApta karatA hai / phira jisakI pA~coM ( hI indriyA~) svacchanda haiM, usa (vyakti) kA kyA pUchA jAe ? [14] he manuSya ! yadi (tU) vipula sukhoM ko cAhatA hai, (to) santoSa kara / sUrya ko chor3akara una kamaloM ke lie aura kauna harSa ( pradAna ) karatA hai ? [15] durlabha manuSya janma ko pAkara jisake dvArA ( vaha ) diyA gayA ( hai ) usake dvArA IMdhana ke prayojana se kalpataru mUla se kATA gayA ( hai ) / apabhraMza kAvya saurabha ] bhogoM ke lie lagA [ 103 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNika vizleSaNa evaM zabdArtha Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMketa-sUcI praka -akarmaka kriyA ani -aniyamita prAjJA --prAjJA karma --karmavAcya krivina -kriyA vizeSaNa avyaya -preraNArthaka kriyA bhavi --bhaviSyatkAla pre __ . ) -isa prakAra ke koSThaka meM mUla zabda rakhA gayA hai / *[( )+( )+( )...] isa prakAra ke koSThaka ke andara+cihna zabdoM meM saMdhi kA dyotaka hai / yahA~ andara ke koSThakoM meM mUla zabda hI rakhe gae haiN| *[( )-( ) ( )....] isa prakAra ke koSThaka ke andara'-' cihna samAsa kA dyotaka hai| *[[( )-( )- ( )] vi] jahA~ samastapada vizeSaNa kA kArya karatA hai vahA~ isa prakAra ke koSThaka kA prayoga kiyA gayA hai| bhAva -bhAvavAcya bhakR vakR - bhUtakAlika kRdanta -vartamAnakAla -vartamAna kRdanta -vizeSaNa - vidhi vi vidhi vidhikR -vidhikRdanta sa -- sarvanAma saMka -~~~~sambandhaka kRdanta *jahA~ koSThaka ke bAhara kevala saMkhyA (jaise 1/1, 2/1....aAdi) hI likhI hai vahA~ usa koSThaka ke andara kA zabda 'saMjJA' hai / 'jahAM karmavAcya, kRdanta Adi apabhraza ke niyamAnusAra nahIM bane haiM vahAM koSThaka ke bAhara ani' bhI likhA gayA hai / saka -sakarmaka kriyA savi strI -sarvanAma vizeSaNa -strIliMga -hetvarthaka kRdanta 1/1 aka yA saka -- uttama puruSa ekavacana 1/2 praka yA saka-uttama puruSa/bahuvacana apabhraMza kAvya saurabha ] [ 3 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2/1 aka yA saka-madhyama puruSa ekavacana 2/2 aka yA saka-madhyama puruSa/bahuvacana 3/1 aka yA saka-anya puruSa/ekavacana 3/2 aka yA saka-anya puruSa/bahuvacana 1/1-prathamA/ekavacana 1/2-prathamA/bahuvacana 2/1-dvitIyA/ekavacana 2/2 - dvitIyA/bahuvacana 3/1-tRtIyA/ekavacana 3/2-tRtIyA/bahuvacana 4/1-caturthI/ekavacana 4/2-caturthI/bahuvacana 5/1 --paMcamI/ekavacana 5/2-paMcamI/bahuvacana 6/1-SaSThI/ekavacana 6/2-SaSThI/bahuvacana 7/1-saptamI/ekavacana 7/2-saptamI/bahuvacana 8/1-saMbodhana/ekavacana 8/2-saMbodhana/bahuvacana apabhraMza kAvya saurabha Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNika vizleSaNa evaM zabdArtha pATha-1 paumacariu sandhi-22 kosalaNandaNeNa sa-kalateM Niya-ghara AeM AsADhaTumihiM kozalanagara ke (rAja-)putra dvArA patnI sahita apane ghara pahu~ce hue (ke dvArA) aSADha kI aSTamI ke dina {(kosala)-(NandaNa)3/1] [(sa) vi-(kalatta) 3/1] [(Niya) vi-(ghara) 1/1] (Aa) bhUka 3/1 ani [(AsADha)- (adumihi~)] [(AsADha)-(aTThamI) 7/1] (kia) bhUka 1/1 ani (NhavaNa) 1/1 (jiNinda) 6/1 (rAa) 3/1 kiu vhavaNu jiNinvaho rAeM kiyA gayA abhiSeka jinendra kA rAjA ke dvArA . sura-samara-sahAsehi dummaheNa kiu 22.1 . [(sura)-(samara)-(sahAsa1)3/2] devatAoM ke sAtha hajAroM yuddhoM meM (dummaha) 3/1 vi kaThinAI se mAre jAnevAle (kia) bhUkR 1/1 ani kiyA gayA (NhavaNa) 1/1 abhiSeka (jiNinda) 6/1 jinendra kA (dasaraha) 3/1 dazaratha ke dvArA jiNindaho dasaraheNa paTTaviyaI jiNa-taNu-dhovayAI devihi divva gandhodayAI (paTTava) bhUkR 1/2 bhejA gayA [ (jiNa)-(taNu)-(dhovaya)1/2 vijinezvara ke tana ko dhonevAlA (devI) 4/2 deviyoM ke lie (divva) 1/2 vi (gandhodaya) 1/2 gandhodaka divya suppahahe Navara (suppahA) 6/1 avyaya suprabhA ke kevala 1. kabhI-kabhI saptamI ke sthAna para tRtIyA vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (hema prAkRta vyAkaraNa 3-137) / 2. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 151 / apabhraMza kAvya saurabha ] I 5 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pattu (kaJcu i) 1/1 kaJcukI avyaya nahIM (patta) bhUkR 1/1 ani pahu~cA . (pahu) 1/1 svAmI (rAjA) (pabhaNa) va 3/1 saka kahatA hai [(rahasa) + (ucchaliya)+ (gattu)] harSa se pulakita zarIravAle [[(rahasa)-(ucchala-unchaliya) bhUkR-(gatta) 1/1]vi] pabhaNai rahasucchaliya-gattu kaho kahe kAI NiyamviNi maNe visaSNa (kaha) vidhi 2/1 saka avyaya kyoM (NiyamviNI) 8/1 he strI (maNa) 7/1 mana meM (visaNNa-(strI)visaNNA) bhUkR duHkho 1/1 ani [(cira)vi-(cittiya) bhUkR 1/1 ani ] purAnI citrita (bhitti) 1/1 bhIta avyaya kI taraha (thiya-(strI)thiyA) bhUka 1/1 ani sthira (vivaNNa-(strI)vivaNNA)1/1 bi nisteja cira-cittiya bhitti thiya 5. paNaveppiNa buccai suppahAe kira (paNava) saMkR (vuccai) va karma 3/1 saka ani (suppahA) 3/1 (avyaya) sambodhanArthaka (kAI) 1/1 savi (amha) 6/1 sa (taNiyA) 3/1 vi (kahA) 3/1 praNAma karake kahA jAtA hai suprabhA ke dvArA he prabhu kyA mere sambandhArthaka parasarga vizeSaNa carcA se kAI mahu ttariNayae kahAe 6. jai yadi hau~ avyaya (amha) 1/1 se avyaya [(pANa)+ (ballahA)+ (iya)] [(pANa)-(vallahA) 1/1] bhI prANoM se pyArI pANavallahiya / apabhraMza kAvya saurabha Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra he deva to iya=avyaya (deva) 8/1 avyaya [(gandha)--(salila) 2/1] (pAva) va 3/1 saka avyaya avyaya gandha-salilu pAvai Na kema gandhodaka pAtI hai nahIM kyoM tahi avasare kaJcui dukku pAsu chaNa-sasi (ta) 7/1 savi usI (avasara) 7/1 samaya para (kaJcui) 1/1 kaJcukI (Dhukka) bhUka 1/1 ani pahuMcA (pAsa) 2/1 pAsa [(chaNa)-(sasi) 1/1] zarada kI pUrNimA ke candramA avyaya kI taraha [(Nirantara)+ (dhavaliya)+ (Asu)]nirantara sapheda kiyA gayA mukha [[(Nirantara) vi-(dhavaliya) bhUkR - (Asa) 1/1] vi] Nirantara-dhavaliyAsu 8. gaya-dantu banta (-samUha) TUTa gayA jar3a ayaMgama daMDa-pANi aNiyacchiya-paha [[ (gaya) bhUkR ani - (danta) 1/1] vi] (ayaMgama) 1/1 vi [[(daMDa)-(pANi) 1/1] vi] [[(aNiyanchiya) bhUkR - (paha) 1/1] vi] [[(pakkhaliya) bhUkR - (vANI) 1/1] vi] hAtha meM lakar3I (vAlA) na dekhA gayA (adRSTa)-patha pakkhaliya-vANi lar3akhar3AtI huI vANI (vAlA) garahiDa dasaraheNa paI kaJca kAI cirAviu (garaha) bhUkR 1/1 (dasaraha) 3/1 (tumha) 3/1 sa (kaJcui) 8/1 avyaya (cirAva) bhUkR 1/1 (jala) 1/1 [(jiNa)-(vayaNa) 1/1] avyaya nindA kiyA gayA dazaratha ke dvArA tumhAre dvArA he kaJcuko kyoM dera kI gayo gandhodaka jina-vacana ke sadRza jiraNa-bayaNu jiha apabhraMza kAvya saurabha ] [ 7 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suppahahe davatti suprabhA ke dvArA zodha (suppahA) 6/1 avyaya avyaya (pAva) bhUka 1/1 nahIM pAviu pAyA gayA 22.2 1. paNappiNu teNa vi . praNAma karake usake dvArA vuttu (paNava) saMkR (ta) 3/1 sa avyaya (vutta) bhUkR1/1 ani avyaya (gaya) bhUkR 1/2 ani (diyaha) 1/2 (jovvaNa) 1/1 (lhasa) bhUkR 1/1 (deva) 8/1 kahA gayA isa prakAra cale gae gaya diyahA jovvaNu lhasiu deva . yauvana khisaka gayA 2. paDhamAusu bur3hApA dhavalanti Aya [(paDhama) + (Ausu)] prArambhika Ayu ko [ (paDhama) vi-(Ausa) 2/1] (jarA) 1/1 (dhavala-dhavalanta-(strI) dhavalantI) sapheda karatA hamA vakR 1/1 (Aya) bhUkR 1/1 ani A gayA avyaya aura (asai) 1/1. kulaTA avyaya kI taraha [(sIsa)-(valagga) 1/1 vi] sira para car3hA huA (jAya) bhUka 1/1 ani vidyamAna puNa asai sIsa-balagga jAya gaI gati tuTTiya viDiya sandhi-vandha (gai) 1/1 (tuTTa--tuTTiya-(strI) tuTTiyA) bhUkRl/1 TUTa gayo (vihaDa) bhUka 1/2 khula gae [ (sandhi)-(vandha) 1/2] haDDiyoM ke jor3oM ke bandhana avyaya nahIM (suNa) va 3/2 saka sunate haiM suNanti 1. kabhI-kabhI tutIyA ke sthAna para SaSThI kA prayoga kiyA jAtA hai (he. prA. vyA. 3-134) / 8 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaNNa loyaraNa riparandha (kaNNa) 1/2 (loyaNa) 1/2 (Nirandha) 1/2 vi: kAna AMkheM bilkula aMdho sira muhe pakkhalaI vAya (sira) 1/1 sira (kampa) va 3/1 aka hilatA hai (muha) 7/1 mukha meM (pakkhala) va 3/1 aka lar3akhar3AtI hai (vAyA) 1/1 vAraNI (gaya) bhUka 1/2 ani TUTa gae (danta) 1/2 dA~ta (sarIra) 6/1 zarIra ko (Na?-(strI)NaTThA) bhUkR1/1 ani naSTa ho cako (chAyA) 1/1 kAnti gaya danta sarIraho gaTTha chAya 5. parigaliu rahiru kSINa ho cukA thiu Navara camma (parigala) bhUkR 1/1 (ruhira) 1/1 (thia) bhUkR 1/1 ani avyaya (camma) 1/1 (amha) 6/1 sa avyatha raha gayo kevala camar3I merA ettha yahA~ avyaya (hua) bhUkR 1/1 avyaya (avara) 1/1 vi (jamma) 1/1 pravaru jamma mAno dUsarA janma giri-Nai-pavAha I (giri)-(Nai)-(pavAha) 2/1] parvatIya nado ke (samAna) pravAha ko nahIM dhAraNa karate haiM vahanti pAya gandhovau pAvau kema rAya avyaya (vaha) va 3/2 saka (pAya) 1/2 (gandhovaa) 2/1 (pAva) vidhi 3/1 saka avyaya (rAya) 8/1 gandhodaka ko pAve kisa prakAra 7. vayaNeraNa (vayaNa) 3/1 kathana se apa graMza kAvya racanA ] [ 9 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teNa kira pahu-viyappu gara prm-visaayho| rAma-vappu (ta) 3/1 savi (kia) bhUkR 1/1 ani [(pahu)-(viyappa) 1/1] (gaa) bhUkR 1/1 ani [(parama) vi-(visAya) 6/1] [(rAma)-(vappa) 1/1] usa kiyA gayA rAjA ke dvArA vicAra prApta hue atyanta duHkha ko rAma ke pitA saccau calu satya caMcala jIvana kaunasA jIviu kavaNu sokkhu (saccaa) 1/1 (cala) 1/1 vi (jIvia) 1/1 (kavaNa) 1/1 savi (sokkha) 1/1 (ta) 1/1 sa (kijjai) va karma 3/1 saka ani (sijjha) va 3/1 aka (ja) 3/1 sa (mokkha) 1/1 kinjAi sijjhai neNa mokkha vaha anabhava kiyA jAtA hai siddha hotA hai jisase mokSa 9. suhu mahu-vindu-samu meru-sarisu paviyambhaha vari (suha) 1/1 [(mahu)-(vindu)-(sama) 1/1 vi] madhu kI bindu ke samAna (duha) 1/1 [(meru)-(sarisa) 1/1 vi] meru parvata ke samAna (paviyambha) va 3/1 aka lagatA hai avyaya acchA (ta) 1/1 savi vaha (kamma) 1/1 (kia) bhUka 1/1 ani kiyA huA avyaya jisase (paa) 1/1 [(ajara) vi-(amara) 1/1 vi] ajara-amara (labbhai) va karma 3/1 saka ani prApta kiyA jAtA hai karma kamma kiu pau pada ajarAmara labmai 22.3 1. kaM divasu (ka) 1/1 savi (divasa) 1/1 avyaya kisI dina 1. kabhI-kabhI dvitIyA ke sthAna para SaSThI kA prayoga pAyA jAtA hai (he. prA. vyA. 3-134) / 10 ] [ apabhraMza kAvya saurama Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hosaha ArisAhu~ kaJcui-avastha amhArisAhu~ (ho) bhavi 3/1 aka (Arisa) 6/2 vi [(kaJcui)-(avatthA) 1/1] (amhArisa) 6/2 vi aise (logoM) ke kaJcuko ko avasthA hama jaisoM kI ko kauna ha mahi kaho taragata davyu siMhAsaNu chattaI athiru savvu (ka) 1/1 savi (amha) 1/1 sa (kA) 6/1 savi (mahI) 1/1 (ka) 6/1 sa avyaya (davva) 1/1 (siMhAsaNa) 1/1 (chatta) 1/2 (athira) 1/1 vi (savva) 1/1 savi kisakI pRthvI kisakA sambandhavAcaka parasarva dhana siMhAsana chana asthira sabhI 3. jovvaNu saroru jIviu dhigatyu (jovvaNa) 211 yauvana (sarIra) 2/1 zarIra (jIvia) 21 jIvana ko I(dhiga)+ (atthu)] dhiga-avyaya dhikkAra, atthu (attha) 2/1 dhana (saMsAra) 1/1 saMsAra (asAra) 1/1 vi asAra (aNattha) 1/1 vi hAnikAraka (attha) 1/1 dhana saMsAra prasAru aNatyu visu visaya bandhu (visa) 1/1. (visaya) 1/1 (bandhu) 1/1 [ (diDha)-(vandhaNa) 1/2] [(ghara)-(dAra) 1/2] {(parihava)-(kAraNa) 1/2] | viSa viSaya (bhoga) bandhu (parivArajana) kaThora bandhana ghara aura patnI duHkha dene ke kAraNa viDha-vandhagAI ghara-dArAI parihava-kAragAI 5 suta (putra) suya sattu viDhattau avaharanti (suya) 1/2 (sattu) 1/2 (viDhattaa) 2/1 vi asvA . (avahara) va 3/2 saka zatru upAjita (dhana) ko chIna lete haiM apabhraMza kAvya saurabha / [ 11 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. jIvAja 7. 1. 2. jara maraNa haiN| kiGkara kiM karanti 3. 4. mbh mssllllbraambhwwntM nnddaa ha sandaraNa laNa pe.ttrreteer taNu je yaho jAi dhaNu dhaNu ji guNeNa vi vaMku thAi 12 ] [ ( jarA-jara) - (maraNa ) 6/112 ( kiGkara) 1/2 ( ka ) 1 / 1 savi (kara) va 3/2 saka [ (jIva ) + (Au ) ] [ (jIva ) - (Au ) 1 / 1] (vAu) 1/1 ( haya) 1/2 ( haya) bhUkR 1 / 2 ani ( varAya) 1 / 2 vi ( sandaNa ) 1/2 ( sandaNa ) 1/2 vi ( gaya) bhUkR 1 / 2 ani ( gaya) bhUkR 1 / 2 ani avyaya [ (Na) + (Aya) ] Na (avyaya) Aya (Aya) bhUkR 1/2 ani (taNu) 1/1 ( taNa) 1 / 1 avyaya ( khaNaddha ) 3 / 1 ( vaya ) 6/1 (jA) va 3 / 1 saka ( dhaNa ) 1 / 1 ( dhaNu ) 1 / 1 avyaya ( guNa ) 3 / 1 avyaya (va) 1 / 1 vi ( thA) va 3 / 1 aka bur3hApe aura maraNake avasara para naukara-cAkara kyA karate haiM jIva kI Ayu havA ghor3e mAre gae becAre ratha TUTanevAle mare hue gae hI nahIM, lauTe zarIra tRNa ho prAdhe kSaNa meM kSaya ko prApta hotA hai dhana zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 151 / kabhI-kabhI SaSThI kA prayoga saptamI ke sthAna para pAyA jAtA hai (he. prA. vyA. 3-134), kabhI-kabhI saptamI ke artha meM tRtIyA prayukta hotI hai (he. prA. vyA. 3-137 ) / kabhI-kabhI SaSThI dvitIyA ke artha meM prayukta hotI hai (he. prA. vyA. 3-134 ) / dhanuSa pAdapUraka pratyaJcA se pAdapUraka bAMkA rahatA hai apabhraza kAvya saurabha Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 duhiyA putrI vi duhiya mAyA vi mAya sama-bhAu lenti kira teraNa bhAya (duhiyA) 1/1 avyaya (duhiya-(strI) duhiyA) 1/1 vi| (mAyA) 1/1 avyaya (mAyA) 1/1 [(sama) vi-(bhAa)2/1] (le) va 3/2 saka avyaya avyaya (mAya) 1/2 pAvapUraka duHkhI karanevAlI moha-jAla pAvapUraka mAtA samAna-hissA lete haiM isalie 9. AyarDa avara inako dUsare (anya) pAdapUraka bhI mi savvaI rAhavaho samappevi appuNu (Aya) 2/2 savi (avara) 2/2 vi avyaya avyaya (savva) 2/2 savi (rAhava) 4/1 (samappa+evi) saMkR (appuNa) 1/1 sa (taa) 2/1 (kara) va 1/1 saka (thia) bhUkR 1/1 ani (dasaraha) 1/ avyaya (viyappa+evi) saMkR sabako rAma ke lie (ko) dekara svayaM tapa karatA hUM (kahaMgA) sthira hue dazaratha isa prakAra vicAra karake karami thiu dasaraha viyappevi 22.7 basaraha praNa-viNe kira rAmaho (dasaraha) 1/1 [(aNNa) vi-(diNa) 7/1] avyaya (rAma) 4/1 (rajja) 2/1 (samappa) va 3/1 saka (kekkayA) 1/1 avyaya dazaratha dUsare dina pAdapUraka rAma ke lie (ko) rAjya detA hai (dete haiM) kekaya deza ke rAjA kI kanyA samappar3a kekkaya tAva apabhraMza kAvya saurabha ] [ 13 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNe mana meM prISma-kAla uNhAlae (maNa) 7/1 [(uNha) + (Alae)] [(uNha)-(Alaa) 7/1 'a' svA.] (dharaNi) 1/1 avyaya (tappa) va 3/1 aka dharaNi dharatI . jaise tapatI hai tappar3a 22.8 Narindassa soUNa pavvajja-yajja (Narinda) 6/1 rAjA (dazaratha) ke (soUNa) saMkR ani sunakara [(pabvajjA (strI)-pavvajja) saMnyAsa-vidhAna ko (yajja)2/1] [(ma) + (rAmA)+ (ahirAmassa)] patnIsahita, [(sa) vi-(rAmA)-(ahirAma) 4/I vi] AkarSaka (rAma) 4/1 rAma ke lie (rajja) 2/1 rAjya ko sa-rAmAhirAmassa rAmassa sasA doragarAyassa bhaggANurAyA (sasA) 1/1 bahina (doNarAya) 6/1 droNarAjA kI [(bhagga) + (aNurAyA)] TUTa gayA, sneha [(bhagga) bhUka ani-(aNurAyA) 1/I vi] [[(tulAkoDi)-(kanti-kantI)- napuroM se, (layA)-(liddha) bhUkR ani kAntisahita, (pAya) 1/2] vi] latArUpI, lipaTe hae, para tulAkoDi-kantIlayAliddha-pAyA 6. gayA kekkayA jattha atthAraNa-maggo parindo surindo gayI kaikeyI jahA~ sabhAsthAna kA patha (gaya-(strI) gayA) bhUkR 1/1 ani (kekkayA) 1/1 avyaya [(atthANa)-(magga) 1/1] (Narinda) 1/1 (surinda) 1/1 avyaya (pIDha) 2/1 (valagga) 1/1 vi (de) rAjA kI taraha pIr3ha1 valaggo prAsana para sthita 1. kabhI-kabhI dvitIyA kA prayoga saptamI ke sthAna para hotA hai (he.prA.vyA. 3-137) / 14 1 [ apabhraMza kAvya saurama Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 8. 9. varo maggio NAha so esa kAlo mahaM ragandaro ThAu rajjANupAlo pie E E E E hou evaM sAvalevo samAyArio lakkharago rAmaevo jai tuhu~ puttu maha to ettiu peNu kijjai chattaI vaisaragaDa vasumai bhara ho appijjai apabhraMza kAvya saurama ] (vara) 1 / 1 ( magga) bhUkR 1 / 1 (UTTE) 8/1 (ta) 1 / 1 savi ( eta) 1 / 1 savi (kAla) 1/1 ( amha ) 6 / 1 sa ( NandaNa) 1/1 (ThA) vidhi 3 / 1 aka [ (rajja) + (aNupAlo ) ] [ ( rajja) - ( aNupAla ) 1 / 1 vi ] (fq37) 8/1 ( ho ) vidhi 3 / 1 aka avyaya avyaya ( tumha) 1 / 1 sa (putta ) 1 / 1 ( amha ) 6 / 1 sa avyaya ( ettia ) 1 / 1 vi (pesaNa) 1 / 1 ( kijjai) va karma 3 / 1 saka ani (chatta) 1 / 2 vara mA~gA huA nAtha ( vaisaNaa) 1/1 ( vasumai ) 1/1 ( bharaha ) 4 / 1 ( appa ) va karma 3 / 1 saka vaha yaha samaya merA putra rahe rAjya kA pAlanakartA avyaya taba ( sa + avaleva) 1 / 1 garva sahita ( saM + AyAra AyAria samAyAria ) bulAe gae bhUkR 1 / 1 ( lakkhaNa) 1/1 (rAma) 1 / 1, evo-avyaya pra hove isI prakAra lakSmaraNa rAma, aura waa shraa waa waa putra mere to itanI AjJA pAlana kI jAe ( kI jAtI hai) chatra Asana pRthvI bharata ke lie dI jAtI hai (de dI jAe) [ 15 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23.3 1. cintAvaNNa cintA meM DUbe hue garAhiu jAvehi [(cintA + (AvaNNa)] [(cintA)-(AvaNNa) bhUkR 1/1 ani] (NarAhia) 11 avyaya (bala)1/1 [(Niya) vi-(Nilaa) 2/1] (parAia) bhUka 1/1 ani avyaya balu marAdhipa (rAjA) jaba baladeva nija bhavana ko gaye riNaya-Nilau parAiu tAhiM taba dummaNu NihAliu mAyae (dummaNa) 1/1 vi (e) vakR 1/1 (NihAla-NihAlia) bhUka 1/1. (mAyA) 3/1 avyaya (vihasa) saMkR (vutta) bhUkR 1/1 ani [(piya) vi-(vAyA) 3/1)] udAsa manavAlA prAtA huA dekhA gayA mAtA ke dvArA phira bhI haMsakara kahA gayA priya vANI se puNu vihasevi vuttu piya-vAyae pratidina car3hate ho (the) ghor3e aura hAthI para 3. dive dive ghaDahi turaGgama-NAehiM majz2a kAI aNuvAhaNu pAehiM (diva) 7/1 (diva) 7/1 (caDa) va 2/1 saka [(turaGgama)-(NAa)1 7/2] avyaya avyaya (aNa+uvAhaNa)2=avyaya (pAa) 3/2 bhAja kyoM, kaise binA jUtoM ke pairoM se dive dive vandiNa-vindehi yuvahi ajju (diva) 7/1 (diva) 7/1 [(vandiNa)-(vinda)3/2] (thuvvahi) va bhAva 2/1 aka ani avyaya avyaya (thunvanta) vakR karma 1/1 ani pratidina stuti-gAyakoM ke samUhoM dvArA stuti kiye jAte (ye) prAja kaise stuti kiye jAte hue yuvyantu J. NAga-NAa-NAehiM (zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha-146) / 2 uvANaha-uvAhaNa 16 ] [ apaghraza kAvya saurabha Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyaya (subbahi) va karma 2/saka ani nahIM sune jAte ho subvahi dive dive dhuvvahi camara-sahAsehiM (diva) 711 (diva) 7/1 (dhuvvahi) va karma 2/1 saka ani [(camara)-(sahAsa) 3/2 vi] avyaya avyaya (ta) 6/1sa (ka) 1/1 sa avyaya (pAsa) 71 pratidina paMkhA kiye jAte (the) hajAroM cavaroM se Aja kyoM tumhAre koI bhI teja ko vi nahIM paasehi| Asa-pAsa meM dive-dive loyahiM buccahi rAu ajju (diva) 7/1 (diva) 7/1 (loya) 3/2 (vuccahi) va karma 2/1 saka ani (rANaa) 1/1 'a' svAthika avyaya avyaya (dIsahi) va karma 2/1 saka ani (vidANaa) 1/1 vi 'a' svArthika pratidina logoM ke dvArA bole (kahe) jAte the rANA mAja kyoM dikhAI dete ho nisteja (mlAna) bosahi viddArarAja NisuNevi baleSa pajampiu bharahaho sayalu vi rajju samapiu (ta) 2/1 sa (NisuNa+evi) saMka (bala) 3/1 (pajampa-pajampia) bhUka 111 (bharaha) 4/1 (sayala) 1/1vi avyaya (rajja) 11 (samappa-samappia) bhUka 1/1 usako sunakara baladeva ke dvArA kahA gayA bharata ke lie (ko) sampUrNa rAjya de diyA gayA hai 8. jAmi jAtA hU~ he mA~ mAe (jA) va 1/1 saka (mAA) 8/1 (diDha) 1/1 vi [ (hiya)-(vaa)2 7/1] viDha hiyavae mana kI avasthA meM 1. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 1461 2. vaa-pa-pada-sthAna, avasthA / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 17 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. hojjahi jaM 2.1. vummiya taM savyu khamejjahi jeM Aucchiya mAya hA - hA puta bharaNantI aparAiya mahaevI mahile paDiya dayantI 18 1 ( ho ) vidhi 2 / 1 aka (ja) 1 / 1 savi ( dummiya) bhUkR 1 / 1 ani (ta) 2 / 1 sa ( savva) 2 / 1 savi (khama ) vidhi 2 / 1 saka avyaya (Auccha AucchiyA ) bhUkR 1 / 1 (mAyA) 1 / 1 ( aparAiyA) 1/1 ( mahaevI) 1 / 1 rahanA jo ( mahiyala) 7/1 ( paDa) bhUkR 1 / 1 kaSTa pahu~cAyA gayA usa sabako kSamA karanA avyaya ( putta ) 8 / 1 hAya putra ( bhaNabhaNata (strI) maNantI ) vakR 1 / 1 kahatI huI aparAjitA mahAdevI dharatI para jisa taraha se pUchI gayI mAtA zokAryaka gira par3I ( ruyaruyanta (strI) ruyantI) va 1 / 1 rotI huI [ apabhraMza kAvya saurama Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 2 paumacariu sandhi-24 gae vnn-vaasho| rAme ujjJa Na cittaho mAvaI thiya NIsAsa mupranti mahi uNhAlae NAvaha (gaa) bhUka 7/1 ani jAne para [(vaNa)-(vAsa) 6/1] vanavAsa ko (rAma) 7/1. rAma ke (ujjha) 1/1 ayodhyA avyaya nahIM (citta) 4/1 citta ke lie (ko) (bhAva) va 3/1 saka acchI lagatI hai (thiyA) bhUka 1/1 ani sthita (NIsAsa) 2/1 zvAsa (mua-muanta-(strI) muantI) vakR 1/1 chor3atI huI (mahI) 1/1 pRthvI (uNhAlA-a) 7/1 'a' svA. grISmakAla meM avyaya jaise 241 sayalu samasta bhI jaNu ummAhijjantaja jana-(samUha) viyoga meM vyAkula kiye jAte hue khaNu (sayala) 1/1 vi avyaya (jaNa) 1/1 (ummAha-+- ijja+nta+a) bakR karma 1/1 'a' svA. (khaNa) 1/1 avyaya avyaya (thakka) va 3/1 aka (NAma) 2/1 (laya-layanta--layantama) vakR 1/1 'a' svA. bho nahIM thakatA hai nAma (ko) NAmu layantau letA huzrA, 2. ullijjA (uvvella+ijja) va karma 3/1 saka uchAlA jAtA hai 1. kabhI-kabhI SaSThI kA prayoga dvitIyA ke sthAna para pAyA jAtA hai (he. prA. vyA. 3-134) / 2. ruc (acchA laganA) artha kI dhAtuoM ke sAtha caturthI kA prayoga kiyA jAtA hai / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 19 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gijjada lakkhaNu murava vajje vAijjada lakkhaNu (gA+ ijja) va kama 3/1 saka (lakkhaNa) 1/1 [(murava)-(vajja) 7/1] (vAma) va karma 3/1 saka (lakkhaNa) 1/ gAyA jAtA hai lakSmaNa mRdaMgavAdha meM bajAyA jAtA hai lakSmaNa 3. sui-siddhanta-purANehi [(sui)-(siddhanta)-(purANa) 3/2] lakkhaNu proGkAreNa paDhijjai lakhaNu (lakkhaNa) 1/1 (oGkAra) 3/1 (paDha) va karma 3/1 saka (lakkhaNa) 1/1 zruti, siddhAnta aura purANoM dvArA lakSaNa oMkAra se par3hA jAtA hai lakSaNa aNNu pAvapUraka jo-jo (aNNa) 1/1 vi avyaya (ja) 1/1 savi (ka) 1/1 di (sa-lakkha Na) 1/1 vi [(lakkha Na)-(NAma) 3/1] (vuccai) va karma 3/1 saka ani (lakkhaNa) 1/1 kipi sa-lakkhaNu lakkharaNa-NAmeM kucha bhI lakSaNasahita lakSmaNa nAma se kahA jAtA hai lakSaNa lakkhaNu kAvi pAri sAraGgi (kA) 1/1 savi (NArI) 1/1 (sAraGgI) 6/1 avyaya (vuNNa-vuNNI) bhUkR 1/1 ani (vaDDa--vaDDI) 2/1 vi (dhAha-dhAhA) 2/1 (mua+evi) saMkR (paruNNa-paruNNI) bhUkR 1/1 ani koI nArI hariNI ke samAna duHkhI huI bukkI dhAha muevi cillAhaTa chor3akara (nikAlakara) paruNNI 6. kA vi NAri leDa pasAhaNu (kA) 1/1 savi (NArI) 1/1 (ja) 2/1 sa (le) va 3/1 saka (pasAhaNa) 2/1 (ta) 2/1 sa (ulhA +Ava) va pre. 3/1 saka nArI jisa(ko) letI hai (pahanatI hai) prAbhUSaNa ko usako zAnti detA hai| 20 ] [ apabhraMza kAvya saurama Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jANai (jANa) va 3/1 saka (lakkhaNa) 2/1 samajhatI hai lakSmaNa lakkhaNu kAvi NAri parihA kaNu dharai su-gADhau jAraNi (kA) 1/1 savi koI (NArI) 1/1 nArI (ja) 2/1 savi jisa (ko) (pariha) va 3/1 saka pahanatI hai (kaGkaNa) 2/1 kaMgana ko (dhara) va 3/1 saka dhAraNa karatI hai (su-gADhA) 2/1 vi 'a' svArthika khUba gAr3hA (jANa) va 3/1 saka samajhatI hai (lakkhaNa) 2/1 lakSmaNa kAvi koI nArI pAri jaM joyA dappaNu aNNu (kA) 1/1 savi (NArI) 1/1 (ja)2/1 savi (joya) va 3/1 saka (dappaNa) 2/1 (aNNa) 2/1 vi avyaya (pekkha) va 3/1 saka (mella+evi) saMkR (lakkhaNa) 2/1 jisa (ko) dekhatI hai darpaNa ko anya ko nahIM dekhatI hai chor3akara lakSmaNa ko pekkhai mellevi lakkhaNu 9. avyaya to etyantare pANiya-hAriu pure avyaya (pANiyahArI) 1/2 (pura) 7/1 (volla) va 3/2 saka vividha (NArI) 2/2 taba isI bIca meM panihArine nagara meM bolatI haiM (kahatI haiM) prApasa meM nAriyoM ko bollanti paroppara NAriu . vaha 10. so palaMku palaMga vaha (ta) 1/1 savi (palaGka) 1/1 (ta) 1/1 savi avyaya (uvahANaa) 1/1 'a' svArthika (sejja) 1/1 avyaya takiyA uvahAragau seja vi bhI apabhraMza kAvya saurabha ] [ 21 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. sa jje taM je 11. taM pacchANau 22 gharu rayaNa tAI taM cittayammu sa- lakkhaNu Navara Na dosas mAe rAmu sasIya - salakkhaNa jaM gosariu rAu ANande vuttu veppaNa bharaha garindeM 2. hau mi deva paI saha~ pavvajjAmi duggai-gAmiu ] (ta) 1 / 1savi avyaya (ta) 1 / 1 savi avyaya ( pacchAa ) 1 / 1 vi 1 / 1 sa (ghara) 1/1 ( rayaNa) 1 / 2 (ta) 1/2 savi (ta) 1 / 1 savi (cittayamma) 1 / 1 ( sa - lakkhaNa) 1 / 1 vi avyaya avyaya ( dIsai) va karma 3 / 1 saka ani ( mAa ) 8 / 1 ani (rAma) 1 / 1 [ ( sa sIyAsa sIya) - ( sa lakkhaNa) 1 / 1] 24.3 avyaya ( NIsaraNIsaria ) bhUkR 1 / 1 ( rAa ) 1 / 1 ( ANanda ) 3 / 1 (vRtta) bhUkR 1 / 1 ani ( Nava + eppiNu) saMkR [ ( maraha) - ( Narida ) 3 / 1] ( amha) 1 / 1 sa avyaya (deva) 8 / 1 ( tumha ) 3 / 1 sa avyaya vaha yaha DhakanevAlI ( cAdara ) tsaa- 1thaakkhaau vaha ghara ratna ve vaha citra lakSmaNasahita kevala nahIM dekhA jAtA hai (dekhe jAte haiM ) he mA~ rAma sItAsahita, lakSmaNasahita jaba nikalA rAjA harSa se kahA gayA praNAma karake bharata rAjA ke dvArA maiM bhI he deva tumhAre sAtha saMnyAsa letA hU~ (lU~gA ) ( pavvajja) va 1 / 1 saka [ ( duggai) - ( gAmia ) 2 / 1 vi] durgati denevAle [ apabhraMza kAvya saurabha Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (rajja) 2/1 avyaya rAjya ko nahIM bhogatA hU~ (bhogUgA) mujami (bhuja) va 1/1 saka rAjya asAra asAru vAra saMsAraho saMsAra kA (rajja) 1/1 (asAra) 1/1 vi (vAra) 1/1 (saMsAra) 6/1 (rajja) 1/1 krivi (NI) va 3/1 saka (tamvAra)16/1 khaNeNa kSaNa bhara meM le jAtA hai (pahu~cA detA hai) vinAza ko tambAraho bhayaGkara iha-para-loyaho (rajja) 1/1 (bhayaGkara) 1/1 vi [(iha) vi -(para) vi - (loya) 4/1] rAjya duHkhajanaka isa (loka meM) aura paraloka meM rAjya se jAyA jAtA hai nitya-nigoda ke lie rajjeM gammai Nicca-riNagoyaho (rajja) 3/1 (gammai) va karma 3/1 saka ani [(Nicca)-(Nigoya) 4/1] rAjya ke dvArA rajjeM hou hou hove maha (rajja) 3/1 (ho) vidhi 3/1 aka (ho) bhUkR1/1 (mahu) 6/1 (sariyaa) 1/1 vi 'a' svArthika (sundara) 1/1 vi avyaya avyaya (tumha) 3/1 sa (parihara-parihariya-parihariyaa) bhUka 1/1 'a' svA. huA gayA madhu ke samAna rucikara sariyau sundaru ki kyoM parihariyau tumhAre dvArA chor3a diyA gayA akAju (rajja) 1/1 (akajja) 1/1 vi (kaha-kahia) bhUkR 1/1 [(muNi)-(cheya) 3/2vi rAjya nahIM karane yogya kahA gayA nirmala muniyoM dvArA kahiu muriNa-cheyahi (de)] 1. kamI-kabhI dvitIyA ke sthAna para SaSThI kA prayoga pAyA jAtA hai (he. prA. vyA. 3-134) / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 23 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duTTha-kalattu duSTa strI jaise [(duTTha) vi-(kalatta) 1/1] avyaya (bhutta) bhUkR 1/1 ani (aNeya) 3/2 bhuttu anubhava kiyA gayA aneka ke dvArA aNeyahi dosavantu mayalaJchara-vimva (dosavanta) 1/1 vi [(malayaJchaNa)-(vimva) 1/1] avyaya [(bahu)+(dukkha)+ (Auru) [(bahu)vi-(dukkha)-(Aura) 1/1 vi] [(dugga)vi (de)-(kuDumva) 1/1] avyaya doSavAlA candramA kA bimba jaise bahuta duHkhoM se pIr3ita bahu-dukkhAuna dugga-kuDumbu daridra kuTumba jaise to bhI to vi. jIu jIva rajjaho avyaya (jIa) 1/1 avyaya (rajja) 4/1 (kakSa) va 3/1 saka avyaya (Au) 2/1 (gala-galanta) vakR 2/1 avyaya . (lakkha) va 3/1 saka pAdapUraka rAjya ko/ke lie icchA karatA hai pratidina prAyu ko galatI huI aNudiNu prAu galantu Na mahIM lakkhar3a dekhatA hai 9. jiha mahuvinduhe jisa prakAra ala kI baMda ke prayojana se kamje UMTa pekkhar3a avyaya [(mahu)-(vindu1) 6/1] (kajja)23/1 (karaha) 1/1 avyaya (pekkha) va 3/1 saka (kakkara) 2/1 avyaya (jia) 1/1 [(visaya)+(Asattu)] [(visaya)-(Asatta) bhUkR 1/1 ani] (rajja) 3/1 kakkara mahIM dekhatA hai kaMkara ko usI prakAra jIva ne viSaya meM Asakta tiha jiu visayAsattu rAjya se 1. zrIvAstava, apaghraza bhASA kA adhyayana, pRsstth-151| 2. kabhI-kabhI saptamI ke sthAna para tRtIyA kA prayoga kiyA jAtA hai (he. prA. vyA. 3--137) / 24 ] [ apabhraMza kAma saurabha Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gau (gaa) bhUka 1/1 ani [ (saya) vi-(sakkara) 1/1] pAyA (hai) atyadhika Adara-satkAra saya-sakkara 24.4 bharaha cavantu NivArija rAeM prajja (maraha) 1/1 (cava-cavanta) vakR 1/1 (NivAra,NivAria) bhUkR 1/1 (rAa) 3/1 avyaya avyaya (tumha) 4/1 sa (kAi~) 1/1 savi [(taba)-(vAa) 3/1] bharata bolatA huA rokA gayA rAjA ke dvArA Aja vi ho tujhu kAI tava-vAeM tere lie kyA tapa kI bAta se prAja karahi avyaya avyaya (rajja) 2/1 (kara) vidhi 2/1 saka (suha) 2/1 (bhuja) vidhi 2/1 saka avyaya avyaya [ (visaya)-(sukkha) 2/1] (aNuhuJja) vidhi 2/1saka bhujahi prajja sukha ko (kA) anubhava kara Aja ho visaya-sukkhu aNuhuJjahi viSaya sukha ko bhoga 3. Aja hoto tambolu samArarAhi ajja avyaya avyaya (tumha) 1/1 se (tambola) 2/1 (samANa) vidhi 2/1 sapha avyaya avyaya [(vara) vi-(ujjANa) 2/2] (mANa) vidhi 2/1 saka pAna ko (kA) upabhoga kara (khA) bAja ghara-ujjAragaI bhAraNahi zreSTha udyAnoM ko mAna prajju vi avyaya avyaya (aGga) 2/1 zarIra ko apabhraMza kAdhya saurabha / [ 25 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva-icchA se sajA prAna sa-icchae maNDahi majja bi vara-vilaya avaruNDahi [(sa) vi-(icchA ) 3/1] (maNDa) vidhi 2/1 saka avyaya avyaya [(vara) vi-(vilayA) 2/2] (avaruNDa) vidhi 2/1 saka zreSTha striyoM ko (kA) prAliMgana kara prajja joggau savvAharaNaho Aja bhI yogya sabhI prakAra ke avyaya avyaya (joggaa) 1/1 vi 'a' svArthika [(savva)+ (AharaNaho)] [(savva) vi-(AharaNa)6/1] avyaya avyaya (kavaNa) 1/1 sa (kAla) 1/1 [(tava)-(caraNa) 6/1] bhajja prAja kavaNu kAlu tava caraNahI kaunasA samaya tapa ke prAcaraNa kA 6. jiraNa-pavvaja ai-dusahiya [(jiNa)-(pavvajjA ) 1/1] jina-pravrajyA (ho) va 3/1 aka hotI hai [(ai) vi-(dusaha-dusahiyA)bhUka 1/1] bahuta asahya (ka) 3/1 sa kisake dvArA (vAvIsa) 1/2 vi bAIsa (parIsaha) 1/2 paroSaha (vi-saha-vi-sahiya) bhUkR 1/2 sahana kiye gaye bAvIsa parIsaha visahiya 7. ke jiya cau-kasAya-riu dujjaya (ka) 3/1 sa (jiya) bhUkR 1/2 ani [(cau) vi-(kasAya)-(riu) 1/2] (dujjaya) 1/2 vi (ka) 3/1 sa (AyAma-AyAmiya) bhUkR 1/2 (paJca) 1/2 vi (mahabbaya) 1/2 kisake dvArA jIte gaye cAroM kaSAyoMrUpI zatra durjeya kisake dvArA prahaNa kiye gae paMca mahAvata prAyAmiya paJca mahavvaya 8. ke kiu paJcahu~ visayahu~ (ka) 3/1 sa (ki-kia) bhUkR 1/1 (paJca) 6/2 vi (visaya) 6/2 kisake dvArA kiyA gayA pAMcoM viSayoM kA 26 ] [ apabhraMza kAya saurabha Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jiggaha nigraha parisesiu sayalu pariggahu (Niggaha) 11 (ka) 3/1 sa (parisesa-parisesia) bhUkR 1/1 ani (sayala) 1/1 vi (pariggaha) 1/1 kisake dvArA samApta kiyA gayA sakala parigraha 9. ko kona vRkSa ke samIpa/nIce duma-mUle basA casiu varisAlae ko (ka) 1/1 savi [(duma)-(mUla) 7/1] (vasa-vasia) bhUkR 1/1 (varisAlaa) 7/1 'a' svArthika (ka) 1/1sa [(ekka)+ (aMgeM)] [ekka) vi-- (aGga) 3/1] (thia) bhUkR 1/1 ani (sIyAlaa) 7/1 varSAkAla meM kauna kevalamAtra zarIra se thiu sIyAlae zItakAla meM 10. ke uNhAlae kisake dvArA grISmakAla meM kiyA gayA zarIra kA tapana attAvaNu (ka) 3/1 sa (uNhAlaa) 7/1 (ki) bhUka 1/1 (atta)+ (tAvaNu)] (atta)-(tAvaNa) 1/11 (ea) 1/1 savi [(tava)-(caraNa) 1/1] (ho) va 3/1 aka (bhIsAvaNa) 1/1 vi eu tava-caraNa hoi bhosAvaNu yaha tapa kA AcaraNa hotA hai bhoSaNa 11. bharaha he bharata mata bar3hakara vaDiu volli bola so ajja Aja (bharaha) 8/1 avyaya (vaDDa+iu) saMkR (volla) vidhi 2/1 saka (tumha) 1/1 sa (ta) 1/1 savi avyaya avyaya (vAla) 1/1 (bhuja) vidhi 2/1 saka [(visaya)-(suha) 2/2] (ka) 1/1 savi (pabvajjA ) 6/1 (kAla) 1/1 vAlu bhujahi visaya-suhAI bAlaka bhoga viSaya sukhoM ko kaunasA pravrajyA kA kAla ko pavajahe kAla apabhraMza kAvya saurabha ] [ 27 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24.5 1. taM NisuNeki bharata AruTThau matta-gaindu (ta)2/1 sa usako (NisuNa+evi) saMkR sunakara (maraha) 1/1 (AruTThaa) bhUkR I/1 ani 'a' svArthika krukha (kaSTa) huA [(matta) bhUka ani-(gainda) 1/1] masta hAthI avyaya jaise (kI taraha) (citta)17/1 citta meM (duTThaa) bhUkR 1/1 ani duHkhI huA citteM duu pratikUla viruyau tAva bayaNu taba (viruyaa) 1/1 vi 'a' svArthika avyaya (vayaNa) 1/1 (tumha) 3/1 sa (vuttaa) bhUkR 1/1 ani 'a' svArthika avyaya (vAla) 4/1 [(tava)-(caraNa)] 1/I avyaya (juttaa) bhUkR I/1 ani ki vacana Apake dvArA kahe gaye kyA bAlaka ke lie tapa kA AcaraNa nahIM ucita, yukta bAlahoM sava-caraNa ga juttau 3. ki vAlattaNu suhehi mucca avyaya (vAlattaNa) 1/1 (suha) 3/2 avyaya (maccai) va karma 3/1 saka ani avyaya (vAla) 4/1 [(dayA-daya)-(dhamma) 1/1] avyaya (rucca) va 3/1 aka kyA bAlapana sukhoM ke dvArA nahIM ThagA jAtA hai kyA bAlaka ke lie dayA evaM dharma nahIM rucikara hotA hai bAlahoM daya-dhamma ruccai bAlaho pavvajja avyaya (vAla) 4/1 (pavvajjA) 1/1 avyaya kyA bAlaka ke lie pravajyA nahIM 1. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 146 / 28 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hoo ki vAlahoM dUsiu para-lomo (ho-hoa) bhUkR 1/1 avyaya (vAla) 4/ (dUsa-sia) bhUkR 1/1 [(para) vi-(loa) 1/1] kyA bAlaka ke lie (kA) dUSita para-loka 5. ki vAlahoM sammattu kyA bAlaka ke lie samyaktva nahIM ma horo avyaya (vAla) 4/1 (sammatta) 1/1 avyaya (ho) bhUkR1/1 adhyaya (vAla) 4/1 avyaya [(iTTha) bhUkR ani-(vioa) 1/1] ki vAlahoM kyA bAlaka ke lie nahIM iSTa-viyoga iTTha-viomro 6. ki vAlahoM jara-maraNu kyA bAlaka ke lie jarA-maraNa nahIM dukkA ki avyaya (vAla) 4/1 [(jarA)-(maraNa) 1/1] avyaya (Dhukka) va 3/1 aka avyaya (vAla) 4/1 (jama) 1/1 (divasa) 2/1 avyaya (cukka) va 3/1 saka vAlahoM jam divasu AtA hai kyA bAlaka ke lie yamarAja dina (ko) pAdapUraka bhUla jAtA hai vi cukkar3a 7. taM riNasuNevi bharaha riNamacchiu to ki pahilau paTTa paDicchiu (ta) 2/1 sa (NisuNa+evi) saMkR (bharaha) 1/1 (Nibbhaccha) bhUkR 1/1 avyaya avyaya (pahilaa) 1/1 vi 'a' svAthika (paTTa) 1/1 (paDiccha) bhUkR 1/1 usako sunakara bharata jhiDakA gaba taba kyoM pahale rAja-paTTa svIkAra kiyA gayA 8. evahiM sayalu avyaya (sayala) 1/1 vi isa samaya sampUrNa apabhraMza kAvya saurabha ] [ 29 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha karevau pacchale avyaya (rajja) 1/1 (kara+evau) vidhikR 1/1 (pacchala)7/1 avyaya [(tava)-(caraNa) 1/1] (cara+evau) vidhikR 1/1 kiyA jAnA cAhie pichale bhAga meM puNa tava-caraNu carevau tapa kA AcaraNa kiyA jAnA cAhie ema isa prakAra bhaNeppiNa rAu saccu samappevi bhajjahe bharahaho vandhevi paTTu avyaya (bhaNa+eppiNu) saMkR (rAa) 1/1 (sacca) 2/1 (samappa+evi) saMkR (bhajjA ) 6/1 (bharaha) 6/1 (vandha+evi) saMkR (paTTa) 2/1 (dasaraha) 1/1 (gaa) bhUkR 1/1 ani (panvajjA) 4/1 kahakara rAjA vacana ko samarpita karake (pUrA karake patnI ke bharata ke (ko) bAMdhakara dasarahu gau dazaratha cale gaye pravrajyA ke lie pavvajjahe 301 / apabhraMza kAvya saurabha Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-3 paumacariu sandhi-27 27.14 9. vari pahariu bari kiu tavacaraNa tari visu adhika acchA prahAra kiyA gayA adhika acchA kiyA gayA tapa kA AcaraNa adhika acchA viSa hAlAhala adhika acchA maranA adhika acchA avyaya (pahara-paharia) bhUka 1/1 avyaya (ki-kia) bhRkR 1/1 [(tava)-(caraNa) 1/1] avyaya (visa) 1/1 (hAlAhalu) 1/1 avyaya (maraNa) 1/1 avyaya (accha-acchia) bhUkR 1/I [gama-eppiNu = gameppiNu-gampiNu] saMkR [(guhila) vi-(vaNa) 7/1] avyaya avyaya avyaya (riNavasa-Nivasia) bhUkR 1/1 [(avuha =abuha) vi-(yaNa) 7/1] hAlAhalu vari maraNu vari acchiu gampiNu guhila-vaNe raNavi riNavisa-riNamisa vi Nivasiu Tike hue jAkara gahana vana meM nahIM pala bhara kintu Thahare hue murkhajana meM pravRhayaNe 27.15 1. taba tInoM to tiNi vi ema cavantAI avyaya (ti) 1/2 vi avyaya avyaya (cava-cavanta) vakR 1/2 isa prakAra se kahate hue 1. gama meM sambandhaka-kRdanta arthaka pratyaya 'eppiNu' aura 'eppi' ko lagAne para Adisvara 'ekAra' kA vikalpa se lopa hotA hai| yahA~ bananA cAhie 'gameppiNu' para 'gampiNu' prayoga pAyA jAtA hai, (he. prA. vyA 4-442) / apabhraMza kAvya saurama ] [ 31 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ummAhava jagaho 1 jaNantAI 2. diNa- pacchima - pahare viNiggayAi~ 2 :- viNiggayAI (viNiggaya ) bhUkR 1/2 ani ( kuJjara) 1 / 1 kuJjara iva viula-varaNa ho gayAI 2 = gayAI 3. vitthiSNu ra paisanti jAya go mahAdumu diTTha tAva 4. guru-su kavi sundara-sarAI NaM vihaya paDhAvai akkharAI 5. vRkkaNa-kisalaya kakkA ravanti (ummAhaa ) 2 / 1 'a' svArthika (TOT) 6/1 ( jaNa janta) va 1/2 32 J [ ( diNa) - (pacchima ) vi- (pahara ) 7 / 1 ] avyaya [ ( viula) vi - (vaNa ) 6 / 1 ] ( gaya) bhUkR 1 / 2 ani (jaggoha) 1/1 [ (mahA) - (duma) 1 / 1] ( diTTha) bhUkR 1 / 1 ani avyaya [ (guru) - ( vesa) 2 / 1 ] (kara + evi ) saMkR [ ( sundara ) - (sara) 2/2] avyaya (vitthiSNa ) bhUka 2 / 1 ani (raNNa) 2/1 vizAla ( phaile hue) vana ko (meM) ( paisa paisanta ( strI) paisanti) vakru 1/2 praveza karate hue avyaya jyoMhi baragava ( vihaya) 2/2 ( paDha + Ava) va pre. 3 / 1 saka ( akkhara ) 2/2 [ ( vukkaNa bukkaNa ) - ( kisalaya ) 2 / 2 ] (kakkA) 2/2 ( rava) va 3/2 saka atipIr3A ko jana (samUha) meM utpanna karate hue dina ke antima prahara meM bAhara nikala gae hAthI kI taraha ghane vana ko cale gae mahAvRkSa dekhA gayA tyoMha zikSaka ke rUpa ko dhAraNa karake sundara svaroM ko mAno pakSiyoM ko par3hAtA hai prakSaroM ko 1. kamI-kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para SaSThI kA prayoga pAyA jAtA hai (hema prAkRta vyAkaraNa 3-134 ) / 2. mAtrA ko hrasva karane ke lie yahA~ anusvAra ke sthAna para lagAyA gayA hai ( hai. prA. vyA. 4-410 ) / 3. kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI kA prayoga pAyA jAtA hai (hema prAkRta vyAkaraNa 3-134 ) / 101 kaue, naye komala pattoM (vAlI TahanI) para 4. 'gamana' artha meM dvitIyA vibhakti kA prayoga hotA hai / 5. kabhI-kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para dvitIyA vibhakti kA prayoga pAyA jhAtA hai (hema prAkRta vyAkaraNa 3-137) + ka - ar (dhvani) ko bolate haiM (ye) [ apabhraMza kAvya saurabha Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAuli-vihaGga ki-kkI bhaNanti [(vAuli=bAuli)-(vihaGga) 1/2] (ki-kkI) 2/2 (bhaNa) va 3/2 saka bAuli-pakSI kikkI (dhvani) ko kahate haiM (the) vaNa-kukkuDa jala-murge ku-kkU (dhvani) ko kahate haiM (the) aura Ayaranti aNNu [(vaNa)-(kukkuDa) 1/2] (ku-kkU) 2/2 (Ayara) va 3/2 saka (aNNa) 1/1vi avyaya (kalAvi) 1/2 (ke-kkaI) 2/2 (cava) va 3/2 saka kalAvi ke-kkA cavanti mora ke-kkA (dhvani) bolate haiM (ye) 7. piyamAhaviya ko-pakara lavanti kaM-kA vappIha samullavanti [(piya)-(mAhaviyA) 1/2] avyaya (ko-kkau) 2/2 (lava) va 3/2 saka (kaM-kA) 2/2 (vappIha =bappIha) 1/2 (samullava) va 3/2 saka koyaleM pAvati ko-kau (dhvani) ko bolatI hai kaM-kA (dhvani) papohe bolate haiM (the) 8. so taruvaru guru-gaNahara-samANu phala-patta-vantu prakkhara-NihANa. (ta) 1/1 savi [(taru)-(vara) 1/1 vi] [(guru)-(gaNahara)-(samANa) 1/1 vi] [(phala)-(patta)-(vanta) 1/1 vi] [(akkhara)-(NihANa) 1/1] vaha zreSTha vRkSa gurugaNadhara ke samAna phala-pattoM-bAlA akSaroM kA bhaNDAra paisantehi asura-vimaddaNehi siru NAmevi rAma-jagaddaNehi pariaJcevi (paisa-paisanta) vakR 3/2 I (asura)-(vimaddaNa) 3/2 vi] (sira) 211 (NAma+evi) saMkR [(rAma)--(jaNaddaNa) 312]] (pariaJca+evi) saMka (duma) 111 [(dasaraha)-(sua) 3/2] (ahiNanda-ahiNandia) bhUka 1/1 (muNi) 1/1 avyaya (saiMmua) 3/2 praveza karate hue (ke dvArA) asuroM kA nAza karanevAle sira ko namAkara rAma-lakSmaNa ke dvArA parikamA karake vRkSa cazaratha ke putra (dvArA) abhinandana kiyA gayA muni ko taraha apanI mujAoM se dasaraha-suehiM ahirarAndiu maNi saIbhaehiM apabhraMza kAvya saurabha ] [ 33 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sandhi-28 sIya sa-lakkhaNu dAsarahi taruvara-mUle pariTThiya jAhiM pasarai (sIyA) 1/1 sItA (sa-lakkha Na) 1/1 vi lakSmaNa ke sAtha (dAsarahi) 1/1 rAma [(taru)-(vara) vi-(mUla) 7/1] zreSTha vRkSa ke nIce ke bhAga meM (pariTThiya) bhUka 1/1 ani baiThe avyaya jyoMhI (pasara) va 3/1 aka phailatA hai (phaila gaye) (su-kai) 6/1 sukavi ke (kavva) 1/1 kAvya avyaya kI bhAMti [(meha)-(jAla) 111] bAdaloM ke saghana samUha [ (gayaNa)+ (aGgaNe)][(gayaNa)-(aGgaNa)7/1] AkAza ke A~gana meM avyaya tyoMhI sukihe| kanyu jiha meha-jAlu gayaNaGgaNe tAvehi =tAhiM 28.1 pasarai meha-vindu gayaNaGgaNe pasara jema seNNu samaraGgaNe (pasara) va 3/1 aka phailatA hai [(meha)-(vinda) 1/1] jalakaNoM kA samUha [(gayaNa)+ (aGgaNe)[(gayaNa)-(aGgaNa)7/1] aAkAza ke kSetra meM (pasara) va 3/1 aka phailatI hai avyaya jisa prakAra (seNNa) 1/1 senA [(samara) + (aGgaNe)][(samara)-(aGgaNa)7/1] yuddha ke kSetra meM 2. pasara jama timiru aNNANaho pasaraha jema (pasara) va 3/1 aka avyaya (timira) 1/1 (aNNANa) 6/1 (pasara) va 3/1 aka avyaya (buddhi )1/1 (bahu-jANa) 6/1 vi phailatA hai jisa prakAra aMdhakAra prajJAna kA phailatI hai jisa prakAra buddhi bahuta prakAra kA jJAna rakhane vAle kI buddhi bahu-jANaho 3. pasarai phailatA hai (pasara) va 3/1 aka avyaya jema jisa prakAra 1. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana,pRSTha 156 / 2. iTThaH-iSTa (tulanAtmaka vizeSaNa ke lie lagAyA jAtA hai) abhinava prAkRta vyAkaraNa, pRSTha 261 / 34 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAu pAvidRhoM pasarai jema 5. dhammu dhamma ho 4. pasarai jema joha mayavAhaho pasarai jema kitti jagaNA pasaraI jema cinta dharaNa- hINaho pasarai jema kitti su-kulIho 6. pasarai jema saTTu sura-tUraho pasarai jema rAsi he sUraho 7. pasara jema davaggi apabhraMza kAvya saurabha ] (are) 1/1 ( pAvi + iTTha 1 ( pasara) va 3 / 1 avyaya ( dhamma) 1 / 1 ( dhamma + iThTha 1 dhammiTTha ) 6 / 1 vi pAviTTha ) 6 / 1 vi aka ( pasara) va 3 / 1 aka avyaya (Groer) 1/1 [ ( maya) - (vAha ) 6 / 1 vi] ( pasara) va 3 / 1 aka avyaya (fafer) 1/1 [ (jaga) - ( NAha ) 6 / 1] ( pasara) va 3 / 1 aka avyadha (farat) 1/1 [ ( dhaNa ) - ( hINa ) 6 / 1] ( pasara) va 3 / 1 aka avyaya (ffer) 1/1 ( su- kulIna) 6/1 ( pasara) va 3 / 1 aka avyaya (sadda) 1 / 1 [(sura) - (tUra) 6/1] ( pasara) va 3 / 1 aka avyaya ( rAsi ) 1/2 (ha) 7/1 ( sUra) 6/1 ( pasara) va 3 / 1 aka avyaya (af) 1/1 pApa atyanta pApI kA phailatA hai| jisa prakAra dharma atyanta dhArmika kA phailatA hai jisa prakAra jyotsnA (prakAza) mRga ko dhAraNa karanevAle kA phailatI hai jisa prakAra mahimA jinadeva ko phailatI hai (ubharatI hai) jisa prakAra cintA dhana se rahita ko phailatA hai jisa prakAra yaza pratyadhika zAlIna kara phailatA hai jisa prakAra 1. iTTha = iSTa (tulanAtmaka vizeSaNa ke lie lagAyA jAtA hai) abhinava prAkRta vyAkaraNa, pRSTha 261 / zabda devoM kI turahI (vAdya) kA phailatI hai ( haiM ) jisa prakAra kiraNeM zrAkAza meM sUrya kI phailatI hai jisa prakAra dAvAgni [ 35 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaNantare pasaraha meha-jAlu [(vaNa)+ (antare)][(vaNa)-(antara)7/1] (pasara) va 3/1 aka [(meha)-(jAla) 1/1] avyaya (amvara) 7/1 jaMgala ke andara phailatA hai (phailA hai) bAbaloM kA samUha usI prakAra prAkAza meM tiha ambareM 8. taDi tabyaDa paDada ghaNu gajjai jAragai rAmahoM saraNu pavajjAi (taDi) 1/1 (taDayaDa) va 3/1 aka (paDa) va 3/1 aka (ghaNa) 1/1 (gajja) va 3/1 aka (jANaI) 6/1 (rAma) 6/1 (saraNa) 2/1 (pavajja) va 3/1 saka bijalI (ne) tar3atar3a karatI hai (kiya) par3atI hai (par3I) bAdala garajatA hai (garjA) jAnakI (ko) rAma ko zaraNa meM (ko) jAtI hai (gaI) amara-mahAghaNu-gahiya-kara [(amara)-(mahA) vi-(ghaNu)-(gahiya) bhUkR- indradhanuSa ko, pakar3e hue, hAtha (kara) 1/1] meha-gainde [(meha)-(gainda) 7/1] megharUpI hAthI para caDevi (caDa+evi) saMkR car3hakara nasa-luddha [(jasa)-(luddhaa) bhUkR 1/1 ani 'a' svArthika] yaza kA icchaka upari avyaya Upara gimma-garAhivaho [(gimbha)-(NarAhiva) 6/19 grISmarAjA ke pAusa-rAu [(pAusa)-(rAma) 1/1] pAvasarAnA gAI=NAI avyaya mAno saNgaddha (saNNaddhaa) bhUka 1/1 ani 'a' svArthika AkramaNa ke lie taiyAra 28.2 pAusa-Narindu galagajjiu dhUlI-rau bil visajniu avyaya [(pAusa)-(Narinda) 1/1] [(galagajja-galagajjia) bhUkR 1/1] [(dhUlI)-(raya-2)1/1] (gimma) 3/1 (visajja) bhUkR 11 pAvasa-rAjA garajA dhUla-bega prISma dvArA mejA gayA 1. 'gamana' artha meM dvitIyA kA prayoga hotA hai| 2. raa vega 36 1 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 gmpinnu| meha-vinde Alaggau taDi-karavAla-pahArehiM [gama+eppiNu =gameppiNu--gampiNu] saMkR jAkara [(meha)-(vinda)2 7/1] megha-samUha ko (Alagga-Alaggaa) bhUkR 1/1 ani 'a' svA. cipaka gaI [(taDi)-(karavAla)-(pahAra) 3/2] bijalIrUpI talavAra ke prahAroM bhaggau (bhaggaa) bhUkR 1/1 ani 'a' svAthika chinna-bhinna kara dI gaI 3. jaM vivarammuha caliu visAlau uTTi jaba vimukha (viparIta mukha) ko calI bhayaMkara avyaya (vivarammuha) 2/1 vi (cala-calia) bhUka 1/1 (visAla a) 1/1 vi 'a' svA. (uTTha) bhUka 1/1 (haNa) vidhi 1/1 saka (bhaNa-bhaNanta) va 1/1 (uNha+Ala:-uNhAla-uNhAlaa) 1/1 vi 'a' svAthika uThI bhaNantu mAro kahatI huI uSNa/grISma Rtu uNhAlau 4. dhaga-dhaga-dhaga-dhagantu (dhaga-dhaga-dhaga-dhaga) vakR 1/1 (uddhAia) bhUka 1/1 ani (hasa hasa hasa hasa) vakR 1/1 (saMpAia) bhUkR 1/1 ani khaba (dhaga-dhaga) jalatI haI UMcI daur3o (uThI) uttejita hotI huI pravRtta huI hasa-hasa-hasa-hasantu saMpAiu 5. jala jala jala jala jana (jala jala jala jala jala) va 3/1 aka tejI se jalatI hai (jalI) pacalantau (pa-cala-pacalanta--pacalantaa) vakR 1/1 . calatI huI (kUca karatI huI) 'a' svArthika jAlAvali phuliGga [(jAlA)+ (Avali)+(phuliGga)] lapaTa kI, zRMkhalA se, cigA[(jAlA)-(Avali)-(phuliGga)2/2] riyoM ko mellantau (mella-mellanta-mellantaa) vakR 1/1 'a' svA. chor3ate hue dhUma ko, zrRMkhalA ke, dhvajadaNDoM ko, UMcA karake 6. dhUmAvali-dhayabaNDA ppiNu [(dhUma)+ (Avali)+ (dhaya)+ (daNDa)+ (unbheppiNa)] [(dhUma)-(Avali)-(dhaya)- (daNDa)-(unma+eppiNu) saMkR] vara-pAulli-khanyu (vara) vi-(vAulli)-(khagga) 2/1] kaDDheppiNa (kaDDa+eppiNu) saMka zreSTha, tUphAnarUpI, talavAra ko khIMcakara 1. dekheM pRSTha 31, 27.14.9, pAda ttippnnii| 2. kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai / (hema prAkRta vyAkaraNa 3-137) / apabhraMza kAvya saurama ] [ 37 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. maDama DamaDantu paharanta taruvara-riu-maDa-thaDa (jhaDa jhaDa jhaDa jhaDa) vakR 1/1 jhapaTa mArate hue (pahara-paharanta-paharantaa)vakR 1/1 'a' svA. prahAra karate hue [(taru)-(vara)vi-(riu)-(bhaDa)-(thaDa) zreSTha vRkSoMrUpI, zatru ke, yoddhA, 2/1] samUha ko . (bhajja-bhajjanta-bhajjantaa)vakR 1/1 'a' svA. naSTa karate hue majjantau meha-mahAgaya-ghaDa vihaDantau [(meha)-(mahA) vi-(gaya)-(ghaDA) 2/1] megharUpI, mahA-hAthiyoM ko, TolI ko (vihaDa--vihaDanta-vihaDantaa)vakR 1/1 'a' svA. khaNDita karate hue avyaya jaba (uNhAlaa) 1/1 vi 'a' svArthika grISmaRtu (diTTha) bhUkR 1/1 ani dikhAI dI (bhiDa-bhiDanta,bhiDantaa)vakR 1/1 'a' svA. bhir3atI haI uNhAlau diThTha bhiDantau ghaNu aSphAliu pAuseNa taDi-raMkAra-phAra darisanteM coevi jalahara-hatyi (dhaNu) 1/1 dhanuSa [(apphala)(pre)-apphAla-(apphAlia)bhUva 1/1]tAnA gayA (vRddhi prApta) (pAusa) 3/1 pAvasa ke dvArA [(taDi)-(TaGkAra)-(phAra) 2/1] bijalI kI, TaGkAra aura camaka (darisa-darisanta) vakR 3/1 dikhAte hue (coa+evi) saMka prerita karake [(jalahara)-(hatthi ) bAdalarUpI hAthI(haDa) 2/2 vi] ghaTA ko [(NIra)-(sarAsaNa (strI)->sarAsaNI) 1/2] jalarUpI tIra (mukka) bhUka 1/2 ani chor3e gaye avyaya turanta jIra-sarAsaNi turanteM 28.3 1. jala-vANAsaNi pAyahiM jalarUpI, tIroM ke, prahAroM se dhAina gimbha-garAhiu [(jala)-(vANAsaNa (strI)-vANAsaNI, vANAsaNi1)-(ghAya) 3/2] (ghAya=dhAma-dhAia) bhUkR 1/1 [(gimbha)-(NarAhila) 1/1] (raNa) 7/1 (viNivAia) bhUkR 1/1 ani coTa pahuMcAyA huA grISmarAjA yuddha meM girA diyA gayA raNe viNivAiu 2. baddura (dadura) 1/2 1. samAsa meM rahe hue svara paraspara meM aksara hrasva ke sthAna para dIrgha aura dIrgha ke sthAna para hasva ho jAyA karate haiM (he. prA. vyA. 1-4) / 38 ] / apabhraMza kAvya saurabha Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rone isalie vi lagga lage sajjaNa (raDa) 7/1 avyaya (lagga) bhUkR 1/2 ani avyaya (sajjaNa) 1/2 avyaya (Nacca) ba 3/2 aka (mora) 1/2 (khala) 1/2 vi (dujjaNa) 1/2 vi ko taraha sajjanoM kI taraha nAcate haiM (nAce) mora zarAratI Naccanti mora duSToM 3. pUranti sarita akkanveM avyaya (pUra) va 3/2 saka (sari) 1/2 (akkanda) 3/1 avyaya (kai) 1/2 (kilikila) va 3/2 aka (ANanda) 3/1 mAno bharatI haiM (marA) nadiyoM ne rone ke kAraNa mAno kavi prasanna hote haiM (hue) Ananda se kA .kilikilanti ANanmeM vimukka ugroseN| avyaya (parahuya) 1/2 (vimukka) bhUkR 1/2 ani (ugghosa) 3/1 avyaya (varahiNa) 1/2 (lava) va 3/2 saka (pariosa) 3/1 mAno koyaleM svatantra kI gaI UMcI AvAja meM mAno mora bolate haiM (bole) santoSa se varahiNa lavanti parioseM 5. NaM saravara bahu-praMsu-alohilaya mAno bar3e tAlAba vipula, A~sUrUpI, jala se, bhare avyaya [(sara)-(vara) 1/2 vi] [(vahu) vi- (aMsu)- (jala)- (ulliya) 1/2 vi] avyaya [ (giri)-(vara) 1/2 vi] mAno girivara bar3e parvata 1. kabhI kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para tRtIyA vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (hema prAkRta vyAkaraNa 3-137) / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 39 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hariseM harSa se (harisa) 3/1 (gajolliya) 1/2 vi gajolliya pulakita 6. NaM uNha vi davaggi vimoeM NaM Nacciya mahi viviha-viNoeM avyaya (uNha)6/1 vi avyaya (davaggi) 6/1 (vioa) 3/1 avyaya (Nacca) bhUkR 1/1 (mahi) 1/1 [(viviha) vi -(viNoa) 3/1] vAkyAlaMkAra ke lie tapta mAno dAvAgni ke viyoga se vAkyAlaMkAra nAcI dharatI vividha vinoda ke kAraNa 7. NaM atyamita divAyara mAno asta huA sUrya dukkheM avyaya (athamia) 1/1 vi (divAyara) 1/1 (dukkha) 3/1 avyaya (paisara) va 3/1 aka (rayaNi) 1/1 avyaya (sukkha) 3/1 mAno vyApta hotI hai (ho gaI) paisarai rayaNi saI-saI sukkheM svayaM sukha ke kAraNa 8. suhAvane hue, patte ratta-patta tara pavaNAkampiya vRkSa [(ratta) bhUka ani - (patta) 1/2] (taru)6/1 [(pavaNa)+ (Akampiya)] [(pavaNa)(Akampiya) bhUkR 1/1] (ka) 3/1 sa pavana se hile Dule keNa vi avyaya vahiu gimbhu kisake dvArA pAvapUraka naSTa kiyA gayA (mArA gayA) grISma mAno bolA gayA jampiya 9. tehae kAle bhayAurae (vaha-vahia) bhUka 1/1 (gimbha) 1/1 avyaya (jampa--jampiya) bhUkR 1/1 (tehaba) 7/1 vi 'a' svArthika (kAla) 7/1 [(bhaya)+ (Aurae)] [(bhaya)-(Auraa) 7/1 vi 'a' svArthika] (ve) 1/2 ghi avyaya usa jaise samaya meM bhayAtura donoM veNi mi [ apapraza kAvya saurabha Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAsueva-valaeva taruvara-mUle sa-sIya thiya jogu [(vAsueva)-(valaeva) 1/2] [(taru)-(vara) vi-(mUla) 7/1] [(sa) vi-(sIyA) 1/1] (thiya) bhUka 1/2 (joga) 2/1 [(laa)+(eviNu) saMkR] [(muNi)-(vara) 1/1 vi] avyaya rAma aura lakSmaNa vRkSa ke nIce ke bhAga meM sItA-sahita baiTha gaye yoga grahaNa karake mahAmuni kI mAMti laeviNu muriNavara jema . apabhraMza kAdhya saurama ] Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. runai vihosaNa soyakakamiya tuha satyamiu su atyamiyata 2. tuhu~ ga jinosi waa waa r w bhaa sthoonnddaa sayalu jiu vandiya-jaNu 3. tuhu~ paDipro'si cu paDiDa purandaru 42 ] pATha-4 paumacariu sandhi - 76 76.3 (rua ) va 3 / 1 aka ( vihINa ) 1 / 1 [ ( soya ) - (kkamakkamiyakkamiyaa ) bhUkR 1 / 1 'a' svArthika ] ( tumha ) 1 / 1 sa [ (Na) + ( atyamiu ) ] ga= avyaya ( atthama (ater) 1/1 ( atthama ) bhUka 1 / 1 'a' svArthika atthamia ) bhUkR 1 / 1 ( tumha) 1 / 1 sa avyaya [ ( jio) + (asi ) ] jio (jia ) bhUkR 1 / 1 ani asi (asa) va 2 / 1 aka (sayala) 1 / 1 vi (jia ) bhUkR 1 / 1 ani (fageror) 1/1 ( tumha ) 1 / 1 sa avyaya [ ( muo) + (asi ) ] o ( a ) bhU 1 / 1 ani asi (asa) va 2 / 1 aka ( muamuala) bhUkR 1 / 1 ani 'a' svArthika [ ( vanda) bhUkR - ( jaNa ) 1 / 1] ( tumha ) 1 / 1 sa [ ( paDio ) + (asi ) ] paDio (paDa paDia ) bhUkR 1 / 1 asi (asa) va 2 / 1 aka avyaya (paDa - paDia ) bhUkR 1/1 ( purandara ) 1 / 1 rotA hai ( royA) vibhISaraNa zoka se yukta tuma nahIM, samApta hue vaMza samApta ho gayA tuma nahIM jIte gae, ho sakala jIta liyA gayA tribhuvana tuma nahIM bhare, ho mara gayA sammAnita jana samudAya tuma par3e, nahIM par3A indra [ apabhraMza kAvya saurabha Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. mauDa 6. zl // sth / lg lk th kkaa sthoo sthoo nndd th zl Na bhaggu 4. viTTi giri-mandada laGkAuri paTTa mandoyari / lk zhaa w waa tuTTu tuTTu tArAyaNa hiyaja raga bhiNNu miNNu gayaNaGgaNu cakku Na tukku dukku ekkantaru Au raNa khuTTa khuTTa rayaNAyaka apabhraMza kAvya saurabha ] ( mauDa) 1 / 1 avyaya ( bhagga ) bhUkR 1 / 1 ani ( bhagga ) bhUkR 1 / 1 ani [ ( giri) - ( mandara) 1 / 1] (fafg) 1/1 avyaya ( NaTTa) bhUkR 1 / 1 ani ( g ) bhUkR 1 / 1 ani ( laGkAurI ) 1/1 (vAyA) 1 / 1 avyaya (Na) bhUkR 1/1 ani (g) bhUkR 1 / 1 ani ( mandoyarI ) 1/1 ( cakka ) 1/1 avyaya ( Dhukka ) bhUkR 1 1 1 ani (Dhukka) bhUka 1 / 1 ani [ ( ekka) + ( antaru ) ] ekka (ekka) 1/1 antara (antara) 1 / 1 (Au ) 1/1 avyaya (khuTTa) bhUkR 1 / 1 ani (khuTTa) bhUka 1 / 1 ani ( rayaNAyara) 1/1 mukuTa nahIM Tukar3e-Tukar3e kiyA gayA Tukar3e-Tukar3e kara diyA gayA sumeru parvata ( hAra ) 1 / 1 avyaya ( tuTTa) bhUkR 1 / 1 ani ( tuTTa) bhUkR 1 / 1 ani [ (tArA) - ( aNayaNa) 1 / 1] ( hiyaa ) 1/1 avyaya ( bhiNNa) bhUkR 1 / 1 ani ( bhiNNa) bhUkR 1 / 1 ani bhaMga kara diyA gayA [ ( gayaNa) + (aGgaNu) ] [ ( gayaNa ) - (aGgaNa) 1 / 1] prakAza praveza vicAra paddhati nahIM samApta huI samApta ho gaI laMkApurI vANI nahIM naSTa huI naSTa ho gaI mandodarI hAra nahIM TUTA TUTa gae tArAgaNa hRdaya nahIM bhaMga kiyA gayA caka nahIM yA (pahu~cA A pahu~cI eka, parivartita dazA Ayu nahIM kSINa huI kSoNa ho gayA sAyara [ 43 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIu gau mau prAsA-poTTala (jIa) 1/1 avyaya (gaa) bhUka 1/1 ani (ga) bhUkR 1/I ani [(AsA)-(poTTala) 1/1] (tumha) 1/1 sa avyaya (sutta) bhUkR 1/1 ani (suttaa) bhUkR 1/1 ani 'a' svArthika [(mahi)-(maNDala) 1/1] nIvana nahIM vidA humA vidA ho gaI prAzAoM kI poTamI tuma nahIM soye so gayA pRthvImaNDala tuhu~ suntu muttau mahi-maNDala 8. sIya nahIM AriNaya prAriNaya jamauri hari-vala (sIyA) 1/1 sItA avyaya (ANa-ANiya (strI)-ANiyA) bhakR 1/1 lAyI gaI (ANa-ANiya (strI)-ANiyA) bhakR 1/1 lAI gaI (jamaurI) 1/l yamapurI [(hari)-(vala) 1/1] rAma kI senA (kuddha) bhUkR 1/1 ani kupita huI avyaya nahIM (kuddha) bhUkR 1/1 ani kupita hupA (kesari) 1/1 siMha kesari suravara-saNDha-barAigA sayala-kAla becAre devatAoM ke samUhadvArA sabhI kAla meM jo hariNa miga rahe sambhUyA rAvaNa [(suravara)-(saNDha)-(varAI) 3/1 vi] [(sayala)-(kAla) 7/1] (ja) 1/2 savi (miga) 1/2 (sambhUya) bhUkR 1/2 ani (rAvaNa) 8/1 (tumha) 3/1 sa (sIha) 3/1 avyaya (ta) 1/2 savi he rAvaNa tere soheNa siMha ke binA viNu avyaya hI vi ajju macchandIhUyA prAja avyaya [(sacchanda (strI)-sacchandI) - (ya) bhUkR 1/2 ani] svacchandI, hue 1. kabhI-kabhI saptamI vibhakti meM bhI zUnya pratyaya kA prayoga pAyA jAtA hai| zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 1471 44 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76.7 1. diThTha puNo vi pAhu piya-NArihi suntu matta-hatthi (diTTha) bhukR 1/1 ani avyaya (NAha) 1/1 [(piya)--(NArI) 3/2] (sutta) bhUkR 1/1 ani [(matta) vi - (hatthi ) 1/1] avyaya (gaNiyAri) 3/2 dekhA gayA phira pati priya patniyoM dvArA soyA huA matavAlA hAthI jaise hathiniyoM ke dvArA gariNayArihiM 2. vAhiriNahiM nadiyoM dvArA jaise sukkaDa rayaNAyara kamaliNihiM (vAhiNI) 3/2 avyaya (sukkaa) bhUkR 1/1 ani 'a' svArthika (rayaNAyara) I/I (kamaliNI) 3/2 avyaya [(atthavaNa)1 - (divAyara) 1/1] sUkhA huA samudra kamaliniyoM ke dvArA jaise DUbane se (samApta huA) sUrya athavaNa-divAyara kumuiriNahi kumudaniyoM dvArA vya jaise jaraDha-mayalaJchaNu vijjuhi vva (kumuiNI) 3/2 avyaya I (jaraDha) vi-(mayalaJchaNa) 1/1] (vijju) 3/2 avyaya avyaya [(varisa-varisiya) bhUkR -- (ghaNa) 1/1] kSINa candramA bijaliyoM dvArA jaise punaH punaH barasA humA bAdala varisiya-ghaNu 4. amara-vahUhi cavaraNa-purandara gimbha-disAhi [(amara)-(vahU ) 3/2] avyaya [[(cavaNa)-(purandara) 1/1] vi] [(gimbha)-(disA) 3/2] avyaya [(aJjaNa)-(mahihara) 1/I] devatAoM kI striyoM dvArA jaise maraNa ko prApta indra grISma meM dizAtroM dvArA jaise vRkSoM se yukta parvata ajaNa-mahiharu 5. bhamarAvalihi bhaMvaroM kI paMktiyoM dvArA [ (bhamara) + (Avalihi) ] [(bhamara)-(Avali) 3/2] avyaya [(sUDa-sUDiya) bhUka-(taruvara) 1/1] mva sUDiya-taruvara jaise nAza ko prApta, zreSTha vRkSa 1. astamana-atthavaNa=DUbanA apabhraMza kAvya saurabha ] [ 45 . Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalahaMsIhi sva ajalu mahAsara 6. kalayaNThIhi sva mAhavaNiggamu NAiNihiM 46 va haya-garuDa-bhuyaGgamu 7. vahula-posu va tArA - pantihiM tema dasAsa-pAsu dukkantihi~ 8. dasa- siya dasa-seharu dasa-mauDaDa giri va sa- kandaru sa-taru sa- kUDau 9. riebi avattha dasANa ho hA hA sAmi bharaNantu sa- veNu anteuya mucchA-bihalu NivaDiu [ ( kalahaMsa (strI) va lahaMsI ) 3/2] avyaya - ( ajala ) 1 / 1 vi [ (mahA) vi - (sara) 1/1] ( kalayaNThI) 3/2 avyaya [ ( mAhava ) - ( Niggama) 1 / 1] (gAiNI) 3/2 avyaya [ ( haya) bhUkR ani - (garuDa ) - ( bhuyaGgama) 1 / 1] [ ( bahula ) - (paosa ) 1 / 1 vi] avyaya [(arr)-(fa) 3/2] avyaya [ (dasa) + (Asa) + ( pAsu) ] [ (dasa) vi - (Asa) - ( pAsa ) 1 / 1] ( Dhukka DhukkaMta DhukkaMtI ) va 3/2 [ (dasa) vi- (sira) 1 / 1] (dasa) vi - ( sehara ) 1 / 1] [ (dasa) vi- ( mauDa-a) 1 / 1 'a' svArthika ] (fafe) 1/1 avyaya ( sa - kandara) 1 / 1 vi (sa-taru) 1 / 1 vi ( sa - kUDaa ) 1 / 1 vi 'a' svArthika ( Nia + evi ) saMku ( avasthA ) 2 / 1 ( dasANaNa ) 6/1 avyaya ( sAmi ) 1 / 1 ( bhaNabhaNanta) va 1/1 (sa-veyaNa) 1 / 1 vi ( anteura) 1/1 [ ( mucchA) - ( vihala ) 1 / 1] ( NivaDa viDia ) bhUkR 1 / 1 rAjahaMsaniyoM dvArA jaise jalarahita bar3A tAlAba kokiloM dvArA jaise vasanta Rtu kA jAnA nAginiyoM dvArA jaise garuDa se mArA huzrA kRSNapakSa, doSoM se yukta jaise tAroM kI paMktiyoM dvArA usI prakAra dasamukhavAle ke pasa jAtI huI ( rAniyoM) ke dvArA dasasira dasa zikhA dasamukuTa parvata mAno guphA - sahita vRkSa - sahita zikhara- sahita dekhakara avasthA ko rAvaraNa ko hAya-hAya svAmI kahate hue por3A sahita sarpa antaHpura mUrcchA se vyAkula girA [ apabhraMza kAvya saurabha Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahihiM jhatti NicceyaNu (mahi) 7/1 avyaya (NicceyaNa) 1/1 vi pRthvI para zIgha cetanA-rahita sandhi-77 mAi-vinoeM jiha-jiha vibhISaNa vihIsaNu sou tiha-tiha dukkharaNa ruvA sa-hari-vala-vANara-lou [(bhAi)-(vioa) 3/1] bhAI ke viyoga se avyaya jaise-jaise (kara) va 3/1 saka karatA (vihIsaNa) 1/1 (soa)2/1 zoka avyaya vaise-vaise (dukkha) 3/1 duHkha ke kAraNa (ruva) va 3/1 aka rote [(sa)-(hari)-(vala)-(vANara)-(loa)1/1] rAma, lakSmaraNa sahita vAnara jAti ke loga 77.1 dummaNu (dummaNa) 1/1 vi duHkhI mana dummaraNa-vayaraNau [(dummaNa) vi-(vayarAa)1/I 'a' svA.]vi] udAsa mukhavAlA graMsu-jalolliya-gayau [(aMsu)+(jala)+ (ulliya)+(rAyaNau)] aA~su ke jala se gIlI haI [[(aMsu)--(jala)-(ulla-ulliya) bhUkR- A~khoMvAlA (rAyaNaa) 1/1 'a' svArthika] vi] (Dhukka) 1/1 vi (de) pahu~cA kaiddhaya-satthara [(kaiddhaya)-(satthaa) 1/1 'a' svArthika ] kapi (cihnayukta) dhvaja (lie hue) jana-samUha jahiM avyaya jahA~ rAvaNu (rAvaNa) 1/1 rAvaNa palhatthau (palhatthaa) bhUkR 1/1 ani 'a' svArthika mAra girAyA gayA teNI samANu viNiggaya-NAmehi viThTha (ta)3/1 sa usake avyaya sAtha [[ (viNiggaya) bhUka ani-(NAma) 3/2] vi] phaile hue nAmavAle (vikhyAta) (diTTha) bhUka 1/1 ani dekhA gayA (dasANaNa) 1/1 rAvaNa [(lakkhaNa)-(rAma) 3/2] rAma aura lakSmaNa dvArA dasAgaNu lakkhaNa-rAmehi 1. sAtha (samANu) ke yoga meM tRtIyA vibhakti kA prayoga kiyA gayA hai / apa traMza kAvya sorama ] [ 47 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. diTTaI sa-mauDa-siraI paloTTaI (diTTha) bhUkR 1/2 ani [(sa-mauDa) vi-(sira)1/2] (paloTTa) bhUkR 1/2 ani avyaya (sa-kesara) 1/2 vi (kandoTTa) 1/2 dekhe gae mukuTasahita sira jamIna para gire hue mAno parAga-sahita kamala sa-kesarAI kandoTTaI 4. diTui~ mAlayalaI pAyaDiyaI praddhayanda-vimbAI (diTTha) mUka 1/2 ani (bhAlayala) 1/2 (pAyaDa->pAyaDiya) bhUkR 1/2 [(addhayanda)-(vimva) 1/2] avyaya (paDa->paDiya) bhUkR 1/2 dekhe gae bhAla,lalATa khule hue arddhacandra ke pratibimba mAno paDiyaI dekhe gae 5. viduI maNi-kuNDalaI sa-teya (di8) bhUkR 1/2 ani [(maNi)-(kuNDala) 1/2] (sa-teya) 1/2 vi avyaya [(khaya) bhUkR-(ravi)-(maNDala) 1/2] (aNeya) 1/2 vi mariNayoM se (bane hue) kuNDala kAnti-yukta mAno gire hue, ravi-caka khaya-ravi-maNDalaI prameya aneka dekhI gaI diTTara bhauhau bhiDi-karAlau bhauMheM (diTTha-(strI) diTThA) bhUka 1/2 ani (bhauhA) 1/2 [(bhiDi)-(karAlaa) 1/1 vi 'a' svA.] avyaya [(palaya)+(aggi)+ (sihau)] [(palaya)-(aggi)-(sihA) 1/2] [(dhUma) + (Alau)] [[(dhUma)-(Alaa) 1/1] vi] palayamgi-sihaja bhauMha ke vikAra se bhayaMkara mAno pralaya kI prAga kI jvAlAeM dhue~ ke prAzrayavAlI dhUmAlau diTTaI doha-visAlaI NettaI mihuNA (diTTha) bhUkR 1/2 ani [( dIha) vi-(visAla) 1/2 vi] (Netta) 1/2 (mihuNa) 1/2 avyaya [(AmaraNa)+ (Asattai~)] [(AmaraNa) - (Asatta) bhUkR 1/2 ani] dekhe gae lambe aura caur3e netra strI-puruSa ke jor3e mAno mRtyu taka prAsakta AmaraNAsasaI 1. kabhI-kabhI samAsa ke anta meM 'yala' lagAne se artha meM koI parivartana nahIM hotA hai| 48 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muha-kuharaI TThoTTaI diTThaI jamakaraNAI [(muha)-(kuhara) 1/2] mukha-vivara [(8)+ (oTui~)]r (8) bhUka ani-(oTTha)1/2] dA~toM se kATe gae hoTha (diTTha) bhUkR 1/2 ani dekhe gaye [(jama)-(karaNa) 1/2] mRtyu ke sAdhana avyaya mAno (jama) 6/1 yama ke (aNiTTha) bhUkR 1/2 ani aprItikara jamaho / aNiTThA~ 1. dila mahanbhuvA bhaDa-sandoheM (diTTha) bhUkR 1/2 ani (mahanmuva) 1/2 [ (bhaDa)-(sandoha) 3/1] avyaya (pAroha) 1/2 (mukka) bhUkR 1/2 ani (Naggoha) 311 dekhI gaI mahA-bhujAe~ yoddhAoM ke samUha dvArA mAno zAkhAe~ nikAlI huI bar3a ke peDa ke dvArA pAroha mukka jaggoheM 10. diTTa urasthalu phADi cakke (diTTha) bhUkR 1/2 ani (uratthala) 1/1 (phADa) bhUka 1/1 (cakka) 3/1 [(diNa)-(majjha) 1/1] avyaya (da) (majjhatya) 3/1 di (akka) 3/1 dekhI gaI chAtI phAr3I huI cakra ke dvArA dina kA bIca mAno madhya meM sthita sUrya ke dvArA diNa-manA majjhatthe akka 11. pravaNiyalu vizmeNa vihajiu 1(avaNi)-(yala) 1/1] avyaya (vijha) 3/1 (vihaJja) bhUkR 1/1 avyaya (vi) 3/2 vi (mAa) 3/2 (timira) 1/1 pRthvotala mAno vidhya ke dvArA vibhakta kara diyA gayA mAno vividha bhAgoM dvArA aMdhakAra mAno ikaTThA kiyA gayA vihiM bhAehiM timiru avyaya pujiu (puJja) bhUkR 1/1 12 pekkhevi (pekkha+evi) saMka 1. maha+bhuva=mahanbhuva apabhraza kAvya saurabha / 49 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmeNa samaraGgaNaM rAmaraNaho muhAI zrAliMge ppiNa dhoriu svahi vihIsaraNa karahU~ 1. so e mukha jo maya-mattau nIva dayA-paricatau vaya cArita viNau dANa-raNaGgaNe dIgaDa 2. saraNAiya- vandiggahai gogga sAmihe zravasare mitta-pariggahe 3. Niya parihake para- vihare ga jujjai teha purisu visaraNa rajjaDa 50 1 ( rAma ) 3 / 1 rAma ke dvArA [ ( samara ) + (aGkaNe ) ] [ (samara) - ( aGgaNa ) 7/1] yuddhasthala meM ( rAmaNa ) 6 / 1 ( muha) 2/2 ( AliGga + eppiNu) saMkR (dhIradhIrija ) bhUka 1 / 1 (ruva) va 2 / 1 aka ( vihINa ) 8 / 1 avyaya 77.2 (ta) 1 / 1 savi ( mua ) bhUkR 1 / 1 ani (ja) 1 / 1 savi [ ( maya ) - ( mattaa ) bhUkR 1 / 1 ani 'a' svA. ] [[ (jIva ) - (dayA) - (paricattaa ) bhUkR 1/1 ani ] vi] [ ( vaya ) - (cArita) - ( vihAa ) bhUkR 1 / 1 ani 'a' svArthika ] [ ( dANa ) - ( raNaGgaNa ) 7 / 1 ] ( dINaa) 1 / 1 vi 'a' svArthika [ (go) - (ggaha) 7/1 (arfa) 6/1 ( avasara ) 7/1 [ ( mitta) - ( pariggaha) 7/11 [ ( Niya) vi - (parihava ) 7/1 [ ( para) vi- (vihura) 7/1] avyaya ( jujjai) va karma 3 / 1 saka ani ( a ) 1 / 1 vi 'a' svArthika ( purisa ) 1/1 ( vihINa ) 8 / 1 ( rujjai ) va bhAva 3 / 1 aka ani rAvaNa ke mukhoM ko chAtI se lagAkara dhIraja baMdhAyA gayA rote ho he vibhISaNa kyoM [ ( sAraNa ) + (Aiya ) + ( vandiggahe ) ] zaraNa meM Ae hue ke lie, [ ( sAraNa ) - (Aiya ) bhUka ani - ( vandigmaha) 7/1] ( doSiyoM ko ) kaidIrUpa meM pakar3ane meM gAya ke saMrakSaraNa meM svAmI ke samaya meM mitra kI sahAyatA meM yaha marA huA jo ahaMkAra ke naze meM cUra jIva dayA chor3a dI gaI ( jisake dvArA ) vrata aura cAritra se hIna dAna aura yuddhasthala meM bhIru nija kA apamAna hone para dUsare ke duHkha meM nahIM lagA jAtA hai sA puruSa he vibhISaNa royA jAtA hai [ apabhraza kAvya sorabha Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. aNNu anya bhI pApa-karma kA utpAdaka dukkiya-kAma japerau (aNNa) 1/1 di mavyaya 1(dukkiya)- (kamma) - (jaNeraa) 1/1 vi 'a' svAdhika] (garajaba) 1/1 vi 'a' svArthika [(pAva)-(bhAra) 1/1] (ja) 6/1 sa (keraa) 111 garaprAu pAva-bhAva bahuta bhArI pApa kA bojha jisake sambandhArthaka parasarya 7. savvaMsaha vi sahevi bhI sakkar3a aho agAu bhaNanti (savvaMsahA) 1/1 avyaya (saha+evi) hekR avyaya (sakka) va 3/1 aka avyaya (aNNAa) 2/1 (maraNa-(strI)bhaNantI) kakR 1/1 avyaya (thakka) va 3/1 aka sahane ke lie nahIM samartha hoto hai pAdapUraka anyAya ko kahatI huI nahIM zakatI hai thakkai kA~patI hai nadI kyoM bevaha vAhiriNa ki maI sosahi dhAhAvar3a khajjantI osahi mujhako (veva) ba 3/1 baka (bAhiNI) 1/1 avyaya (amha) 2/1 sa (sosa) va 2/1 saka (dhAhAva) va 3/1 aka (khajja-khajjanta-khajjantI) va 111 (osahi) 1/1 sukhAte ho hAhAkAra macAtI hai khAI jAtI huI auSadhi 7. chijjamAra kATo jAtI huI varaNasai ugghosaha kaiya (chijja-chijjamANa-(strI)chijjamANA) vaka karma 1/1 (vaNasai) 1/1 (ugghosa) va 3/1 saka avyaya (maraNa) 1/1 (Nira+Asa-NirAsa) 61 vi (ho) avi 3/1 aka vanaspati ghoSaNA karatI hai kaba maraNa duSTa cittavAle kara hogA maraNu NirAsaho hosai 8. pavaNu (pavaNa) 1/1 pavana apabhraMza kAvya saurabha ] [ 51 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jA bhiDa mANu (Na) 6/1 sa (bhiDa) va 3/1 aka (de) (bhANu)6/1 (kara) 1/2 (khaJca) va 3/1 saka kara khaJcai usase bhir3atA hai sUrya kI kiraNeM . parAsta karatI hai (parAsta kara detI haiM) dhana rAjakula ke coroM kI stuti se ikaTThA karatA hai dhaNu rAula-coraggihu~ (dhaNa) 2/1 [(rAula)-(cora)-(ggI) strI 5/0] (saJca) va 3/1 saka 9. vindha kaNTehi (vindha) va 3/1 saka (kaNTa) 3/2 avyaya (duvvayaNa) 3/2 (visa)-(rukkha) 1/1] avyaya (maNNa) va karma 3/1 saka (sayaNa) 3/2 bIMdha detA hai kA~ToM se pAdapUraka durvacanarUpI dubvayaNehi visa-rukkhu viSa-vRkSa maNijjA sayahiM kI taraha mAnA jAtA hai svajanoM dvArA 10. dhamma-vihaNau pAva-piNDu aNihAliya-thAmu [(dhamma)-(vihU Naa) bhUkR 1/1 'a' svArthika] dharma-rahita [(pAva)-(piNDa) 1/1] pApa kA piNDa [(aNa)+ (iha)+ (Aliya) + (thAmu)] nahIM, yahA~, nivAsa kiyA [(aNa)-(iha)-(Ali-Aliya) bhUkR - huA, sthAna (thAma) I/I (de)] (ta) 1/1 savi vaha (rova+evau) vidhi kR 1/1 royA jAnA cAhie (ja) 6/1 sa jisakA [ (mahisa)-(visa)-(mesa) 3/2] mahiSa, vRSa aura meSa ke dvArA (NAma) 1/1 nAma so rovevau jAsu mahisa-visa-mesahi NAmu 77.4 1. taM NisuNevi pahANau bhaNai vihIsaNa-rANau (ta) 2/1 savi (NisuNa+evi) saMkR (pahANaa) 1/1 vi 'a' svArthika (bhaNa) va 3/1 saka [(vihIsaNa)-(rANaa) 1/I 'a' svArthika] usako sunakara pradhAna kahatA hai (kahA) vibhISaNa rAjA 1. kabhI-kabhI tRtIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai / (he.prA.vyA. 3-134) / 52 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ettiu ruami dsaasho| itanA rotA hU~ dasamukhavAle (rAvaNa) ke dvArA avyaya (a) va 1/1 aka [(dasa)+ (Asaho)] [[(dasa) vi-(Asa)6/1] vi] (bhara) bhUkR 1/1 (bhuvaNa) 1/1 avyaya (ayasa) 6/1 bhariu bhuvaNu bhara diyA gayA jagata ki aysho| apayaza se sarIreM 2. eNa (Na-NeNa-eNa) 3/1 savi (prA.) (sarIra) 3/1 zarIra ke dvArA aviraNaya-yANe [(aviNaya)-(thANa) 3/1] vi] doSa ke ghara dida-gaTU-jala-vindu-samANe [(diTTa) bhUka ani-(NaTTha) bhUka ani-(jala)- dekhA gayA, nAza ko prApta, (vindu)-(samAraNa) 3/1] jala-bindu ke samAna 3. suracAvaNa athira-sahAya taDi-phuraNeNa [(sura)-(cAva) 3/1] avyaya [[(athira) vi-(sahAva) 3/1] vi] [(taDi)-(phuraNa) 3/1] avyaya [(takkhaNa)-(bhAveM)] takkhaNa=avyaya (bhAva) 3/1 indra dhanuSa ke samAna asthira-svabhAvavAle bijalI kI camaka ke samAna takkhaNa-bhAveM zodha (parivartanazIla) avasthA hone se 4. rammA-gambheNa {(rambhA)-(gambha) 3/1] NIsAreM pakva-phaleNa avyaya (NIsAra) 3/1 vi [(pakva) vi-(phala) 3/1] avyaya [(sauNa)+(AhAreM)] [(sauNa)-(AhAra)3/1 vi] kele ke per3a ke bhItara (ke bhAga) ke . samAna sArarahita pake phala ke samAna pakSiyoM ke (priya) bhojana sauNAhAreM 11. tau tapa nahIM (taa) i/1 avyaya (ciNNa) bhUkR 1/1 ani [(maNa)-(turaa) 1/I] ciNNu maraNa-turaja kiyA gayA manarUpI ghor3A 1 kabhI-kabhI tRtIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he. prA. vyA. 3-134) / 2. tulya (samAna) kA artha batAnevAle zabdoM ke sAtha tRtIyA yA SaSThI vibhakti hotI hai| apabhraMza kAvya saurabha ] [ 53 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaJcita mokkhu avyaya (khaJca) bhUka 1/1 (mokkha) 1/1 avyaya (sAha) bhUkR 1/1 (NAha) 1/1 avyaya (aJca) bhUkR 1/1 nahIM vaza meM kiyA gayA mokSa nahIM sAdhA gayA paramezvara nahIM pUjA gayA sAhiu NAhu ga aJcita 12. vau dhariu maha nahIM dhAraNa kiyA gayA vinAza yaha kiu riNavAriu appau kiu tiraNa-samau NirAriu (vaa) 1/1 avyaya (dhara) bhUkR 1/1 (maha) 1/1 (ima) 1/1 savi (ki) bhUkR 1/1 (NivAra) bhUkR 1/1 (appaa) 1/1 'a' svArthika (ki) bhUkR 1/1 [(tiraNa)-(samaa)1/1 vi 'a' svArthika] avyaya kiyA gayA rokA huA apanA banAyA gayA tinake ke samAna nizcaya hI 54 - apabhraMza kAvya saurabha Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-5 paumacariu sandhi-83 83.2 9. ettaDau itanA dosu doSa para rahuvai kintu raghupati ki paramesari paramezvarI sAhiM ghare (etta+aDaa) 1/1 vi (dosa) 1/I avyaya (rahuvai) 8/1 avyaya avyaya (paramesarI) 1/1 * avyaya (ghara)7/1 avyaya (pamAya) vidhi 2/1 aka (loya) 6/2 (chanda) 3/1 (ANa+evi) saMkR (kA) 1/1 savi (parikkhA ) 2/1 (kara) vidhi 2/1 saka nahIM ghara meM nahIM bhaTake pamAhi loyaha~ chanderaNa ANevi kAvi parikkha kare logoM ke chala se jAnakara, samajhakara koI bhI parIkSA kareM 83.3 1. taM NisuNevi cavaDa rahuraganvaNu jANami soyahe tararAu saittaNu (ta) 2/1 sa (NisuNa+evi) saMkR (cava) va 3/1 saka (rahuNandaNa) 1/1 (jANa) va 1/1 saka (sIyA) 6/1 avyaya (saittaNa) 2/1 usako sunakara kahatA hai (kahA) raghunandana jAnatA hU~ sItA ke sambandhaka parasrSa satIttva ko 2. jAgami jiha (jANa) va 1/1 saka avyaya jAnatA hU~ jisa prakAra apabhraMza kAvya saurabha ] 55 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harivaMsuppaNNI harivaMza meM utpanna huI jANami [(hari)+ (vaMsa)+ (uppaNNI )] [(hari)-(vaMsa)-(uppaNNa- (strI) uppaNNI) bhUka 1/ / ani] (jANa) va 1/] saka avyaya [ (vaya)-(guNa)-(saMpaNNa- (strI) saMpaNNI) bhUka 1/1 ani] jiha jAnatA hU~ . jisa prakAra vrata aura guNa se yukta vaya-guraNa-saMpaNNI 3. jAmi jiha jiraNa-sAsaNe bhattI jAgami (jAga) va 1/1 saka avyaya [(jiNa)-(sAsaraNa) 7/1] (bhatti) 1/1 (jANa) va 1/1 saka avyaya (amha) 4/1 sa [ (sokkha) + (uppattI) ] [ (sokkha) - (uppatti) 2/1 ] jAnatA hU~ jisa prakAra jinazAsana meM bhakti jAnatA hU~ jisa prakAra mere lie sukha kI utpatti ko jiha mahu sokkhuppattI 4. jA (jA) 1/1 savi aNuguNasikkhAvayadhArI [(aNu)-(guNa)-(sikkhA)-(vaya) (dhAra-(strI) dhArI) 1/1 vi] jA (jA) 1/1 savi sammattarayaNamaNisArI [(sammata)-(rayaNa)-(maNi) (sAra-(strI) sArI) 1/1 vi] aNuvrata, guNavata va zikSAvratoM ko dhAraNa karanevAlI jo samyaktvarUpIratnoM aura mariNayoM kA sAra (nicor3a) 5. jAraNami jiha sAyara-gambhIrI jAraNami jiha suramahihara-dhorI (jAga) va 1/1 saka jAnatA hU~ avyaya jisa prakAra [(sAyara)-(gambhIra-(strI)gambhIrI)2/1 vi] sAgara ke samAna gambhIra ko (jANa) va 1/1 saka jAnatA hU~ avyaya jisa prakAra [(sura)-(mahihara) - (dhIra-(strI) dhIrI) meru (devatAoM ke) parvata ke 2/1 vi samAna dhairyavAlI ko 6. jAraNami aMkusa-lavaraNa-jaNerI jANami (jANa) va 1/1 saka jAnatA hUM [(aMkusa)-(lavaNa)-(jaNera-(strI) jaNerI) aMkuza aura lavaraNa ko mAtA 2/1 vi ] (jANa) va 1/1 saka jAnatA hU~ avyaya jisa prakAra (suyA) 2/1 putrI ko (jaraNaya) 6/1 janaka kI jiha suya jaraNyaho 56 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kero 7. jAraNami sasa bhAmaNDalarAya ho jANami sAmirima rajja ho Aya ho 8. jANami jiha zranteura-sArI jAra mi jiha mahu pesaNa-gArI 9. melleppinu gAyara loepa mahu ghare ubbhA karevi kara jo dujjasu uppare ghittau eu raNa jANaho ekku para 1. tahiM avasare rayaNAsa jAeM apabhraMza kAvya saurabha ] avyaya (jANa) va 1 / 1saka (ar) 2/1 J. ( mAmaNDala ) - (rAya) 6/11 (jANa) va 1 / 1 ka ( sAmiNI ) 2 / 1 ( rajja) 6/1 (Aya) 6 / 1 vi ( jabaga) va 1 / 1 saka avyaya [ ( anteura) - ( sAra (strI) sArI) 1 / 1 vi ] (jAra) va 1 / 1 saka avyaya ( amha) 4 / 1 sa I (peNa) - (gAra (strI) gArI ) 1 / I vi] - (mella + eppiNu) saMkR [ ( gAyara ) - (loa ) 3 / 11 ( amha) 4 / 1 sa (ghara) 7/1 ( ubbha) 2 / 2 vi (kara + evi ) saMkR (kara) 212 (ja) 1 / 1 savi ( dujjasa ) 1/1 avyaya (citta) bhUkR 1 / 1 ani (a) 1 / 1 savi avyaya (jANa) 4/1 (ekka) 1/1 vi avyaya 83.4 (ta) 7/1 sa ( avasara ) 7/1 [ ( rayaNAsava ) - ( jAa ) bhUkR 3 / 1 ani ] sambandha sUcaka parasarga jAnatA hU~ bahana ko bhAmaNDala rAjA kI jAnatA hU~ svAminI ko rAjya kI isa ( ko ) jAnatA hU~ jisa prakAra antaHpura meM zra eSTha jAnatA hU~ jisa prakAra mere lie AjJA (pAlana) karanevAlI milakara nagara ke logoM dvArA mere lie ghara meM U~ce karake hAthoM ko jo apayaza Upara DAlA gayA yaha nahIM samajhane (jAnane ke lie eka kintu usa ( para) avasara para ratnAzrava ke putra (dvArA) [ 57 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kokkiya tiyaDa vihisaraga-rAeM (koka--kokkiyA) bhUkR 1/1 (tiyaDA) 1/1 [ (vihIsaraNa)-(rAa) 3/1] bulAyI gaI vijaTA vibhISaNa rAjA ke dvArA 2. bollAviya bulavAI gayI yahA~ para ettahe vi turanteM [(bolla+Avi) pre. bhUka 1/1] avyaya avyaya krivia (laMkAsundarI) 1/1 avyaya (haNuvanta) 3/1 laGkAsundari to haNuvanteM turanta laMkAsundarI taba hanumAna ke dvArA 3. viriNa donoM vi viNNavanti paNamantiu sIya-saittaNa gavyu vahantita (viSNa-viNNI) 1/1 vi avyaya (viNNava) va 3/2 saka (paraNama-paNamanta-paNamantI)bakR 1/2 [(sIyA)-(saittaNa) 6/1] (gabba) 2/1 (vaha-vahanta-vahantI) vakR 1/2 kahatI haiM praNAma karatI huI sItA ke satItva ke garva ko dhAraNa karatI huI 4. deva deva jaI hupravaha DAi jai mAruu paDa-poTrale vajjhai (deva) 8/1 avyaya (huavaha) 1/1 (Dajjhai) va karma 3/1 saka ani avyaya (mArua) 1/1 [(paDa)-(poTTala) 7/1] (vajjhai) va karma 3/1 saka ani yadi agni jalAI jAtI hai yadi havA kapar3e ko poTalI meM bAMdhI jAtI hai 5. pAyAle gahaGgaNu loTTai avyaya yadi (pAyAla) 7/1 pAtAla meM [(Naha+aGgaNu)] [(Naha)- (aGgaNa) 1/1] (loTTa) va 3/1 aka loTatA hai [(kAla)+ (antareNa)][(kAla)-(antara)3/1] samaya bItane se (kAla) 1/1 kAla avyaya yadi (riNaTu-tiTTa) va 3/1 aka naSTa hotA hai kAlAntareNa kAlu jai tidvai yadi avyaya (uppajja) va 3/1 aka uppajjai utpanna hotA hai 58 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. saraNa kiyantaho jai 7. jai 9. gAsai sAsaNu arahantaho zravareM uggamai faaree meru- sihare jai Nivasai sAyaru eu ase vi sambhAvijjai sIyahe solu raNa puNu mailijjai jaha eva vi paDa pattijjahi to paramesara eu apabhraMza kAvya saurabha ] ( maraNa) 1 / 1 (faua) 6/1 avyaya ( gAsa ) va 3 / 1 aka ( sAraNa ) 1/1 ( arahanta ) 6 / 1 avyaya ( avara ) 3 / 11 ( uggama ) va 3 / 1 aka ( divAyara) 1 / 1 [ ( meru) - ( sihara ) 7 / 1] avyaya ( riNavasa ) va 3 / 1 aka ( sAyara) 1/1 (a) 1 / 1 savi (asesa) 1/1 vi avyaya ( sambha + Ava (pre ) sambhAva sambhAvijja) pre. va karma 3 / 1 saka ( sIyA ) 6/1 (sIla) 1 / 1 avyaya avyaya ( maila ) va karma 3 / 1 saka avyaya avyaya avyaya avyaya ( pati + jja 2 ) va 2 / 1 saka avyaya ( paramesara ) 8/1 (a) 2/1 sa maraNa yamarAja kA yadi naSTa hotA hai zAsana zrarahanta kA yadi pazcima dizA meM ugatA hai sUrya parvata ke zikhara para yadi rahatA hai sAgara yaha saba ho saMbhAvanA karAI jA sakatI hai sItAM kA zIla, AcaraNa nahIM kintu malina kiyA jAtA ( sakatA hai yadi isa prakAra bhI 1. kabhI kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para tRtIyA vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (hema prAkRta vyAkaraNa 3-137) I 2. 'jJa' pAdapUraka hai / nahIM vizvAsa hotA hai to he paramezvara isako (yaha ) 1 59 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kare tula-cAula-visa-jalajalaNahaM paJcaha ekku (kara) vidhi 2/1 saka [(tula)-(cAula)-(visa)-(jala)-(jalaNa) tila, cAvala, viSa, jala, 6/2] agni meM se (paJca) 6/2 vi pAMcoM meM se . (ekka) 2/1 vi avyaya (divva) 2/1 vi Aropa kI zuddhi ke lie ko. jAnevAlI parIkSA ko (dhara) vidhi 2/1 saka dhAraNa kareM diSu 83.5 1. taM NisuNevi rahavaI pariosiu eva (ta) 2/I savi (gisuNa+evi) saMkR (rahuvai) 1/1 (pariosa ) bhUkR 1 avyaya (ho) vidhi 3/1 aka (hakkAraa) 1/1 (pesa ->pesia) bhUkR 1/ usako sunakara raghupati (rAma) saMtuSTa hue isI prakAra hou hove hakkAra pesiu harakArA (khulAnevAlA) bhejA gayA 9. car3heM caDu puppha-vimANe bhaDArie milu puttaha! pi-devrheN| sahu~ (caDa) vidhi 2/1 saka (puSpha)-(vimANa) 7/1] (bhaDAriA) 8/1 ani (mila) vidhi 2/1 saka (putta) 6/2 [(pai)-(devara) 6/23 avyaya (accha) 43/2 aka (majjha)7/1 (pariTTiya) bhUka 1/1 ani (pihimi)1/1 avyaya [(cau)-(sAyara) 6/2] puSpaka vimAna para he pUjanIyA milo putroM kA (putroM ko) pati aura devaroM ko sAtha rahatI hai madhya meM sthita pRthvI jisa prakAra cAroM sAgaroM ke acchahi~ majjhe pariTriya pihimi cau-sAyaraheM 1 kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (hema prAkRta vyAkaraNa 3-134) / 2. yahA~ bahuvacana kA ekavacana ke artha meM prayoga kiyA gayA hai| 60 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. taM Nisuravi lavaragaMkusa - mAyae vuttu vihINu gaggiravAyae 2 giTThara - hiyaya ho a-laya-NAmaho jANami tatti Na kijjai rAmaho 3. ghalliya jeNa 6. jahiM mANusu jIvantu vi luccai vihi kalikAlu vi pAhu~ muccai ruvanti (ruva ruvanta (strI) ruvantI) va 1 / 1 vaNantare [ ( vaNa) + (antare ) ] [ ( vaNa) - ( antara) 7/1] DAiNi rakkhasa- bhUya- bhayaGkare [ (DAigi) - ( rakkhasa ) - ( bhUya ) - ( bhayaGkara) 7/1 fa] apabhraMza kAvya saurabha ] (ta) 2 / 1 savi (risuNa + evi ) saMkR [ ( lavaNa) + (aMkusa) + (mAyae)] [ ( lavaNa ) - ( aMkusa ) - (mAyA) 3 / 1] (vRtta) bhUkR 1 / 1 ani ( vihINa ) 1 / 1 [ ( gaggara) - (vAyA) 3 / 11 83.6 [(miTThara) vi- (hiyaya ) 6 / 1] [ (a) + ( lai) + (a) + ( gAmaho ) ] [ ( a - laiya) - (grAma) 6 / 1] (jANa) va 1 / 1 saka (afa) 1/1 avyaya ( ki) va karma 3 / 1 saka (rAma) 6/1 ( ghalla) bhUkR 1 / 1 (ja) 3 / 1 sa avyaya ( mANusa ) 1 / 1 (jIva ) baku 1 / 1 avyaya ( luccai) va karma 3 / 1 saka ani (fafa) 1/1 [ ( kali ) (de ) - ( kAla ) 1 / 1] avyaya (pAraNa) 5/2 ( muccai ) va karma 3 / 1saka ani (ta) 7 / 1 savi usako sunakara lavaNa aura aMkuza ko mAtA ke dvArA kahA gayA vibhISaNa bharI huI vANI se niSThura hRdaya ke nAma ko mata lo jAnatI hU~ tRpti (saMtoSa ) nahIM kI jAtI hai (kI gaI ) rAma ke DAlI gaI jinake dvArA rotI huI vana ke andara meM DAkiniyoM, rAkSasoM, bhUtoMvAle DarAvane (vana) meM jahA~ para manuSya jItA huA bho 7. tahiM 1. kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para paSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai / (he. prA. vyA. 3-134 ) / kATA jAtA hai vidhi ( vidhAtA ) kAlarUpI zatru bho prAraNoM se chuTakArA pA jAtA hai usa (meM) [ 61 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaNe callAviya aNNANe evahiM (vaNa) 7/1 [(ghalla)+ (Avi) pre bhUkR 1/1] (aNNANa) 3/1 avyaya (ka) 1/1 savi (ta) 4/1 sa avyaya (vimANa) 3/1 vana meM DalavA dI gaI ajAna se aba kyA usake lie saMpradAnArthaka parasarga vimAna se taho taNe vimANe 8. jo jo teNa DAhu uppAiyau pisuNAlAva-bharIsiega so (ja) 1/1 savi (ta) 3/1 sa usake dvArA (DAha) 1/1 IrSyA (uppAa-uppAiyaa) bhUkR 1/1 'a' svAthika utpanna kI gaI (pisuraNa)+ (AlAva)+(bhara)+(IsieNa)] cugalakhoroM ke IrSyA se bhare [(pisuraNa)-(AlAva)-(bhara)vi-(Isia)3/1] hue pAlApa se (ta) 1/1 savi krivi kaThinAI se [(ulhA-ulhAva--ulhAvijja) pre va karma zAnta kiyA jAtA hai 3/1 saka] [(meha)-(saa) 3/1] saiMkar3oM mehoM se avyaya (varisa) 3/1 'ia' svArthika barasane se (dvArA) vaha dukkaru ulhAvijjai meha-saeNa vi varisieNa 83.8 7. soya bhIya saittaNa-gaveM valevi pavolliya macchara-ganveM (sIyA) 11 avyaya (bhIya) bhUkR 1/1 ani [ (saittaNa)-(gavva) 3/1] (vala+evi) saMka (pa-volla) bhUkR 1/1 [(macchara)-(gavva) 3/1] sItA nahIM DarI satItva ke garva ke kAraNa mur3akara kahA gayA IyA aura garva se puruSa tuccha 8. purisa riNahINa honti gaNavanta vi (purisa) 1/2 (NihINa) 1/2 vi (ho) va 3/2 aka (guNavanta) 1/2 vi avyaya guragavAna cAhe 62 ] [ apabhraMza kAvya saurama Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiyhe| strI ke dvArA pattijjanti maranta vi (tiyA) 6/1 (Na) 1/2 savi (prA) (patti-pattijja) va karma 3/2 saka (mara--maranta-(strI)marantA) vakR 1/1 avyaya vizvAsa kiye jAte haiM maratI huI cAhe 9. khaDu lakkaDu salilu vahantiyahe paurANiyahe kulugNayahe rayaNAyaru khAraI dentau to vi Na thakkA Nammayahe (khaDa) 2/1 ghAsa-phUsa ko (lakkaDa) 2/1 lakar3I ko (salila) 1/1 pAnI (vaha-vahanta-(strI) vahanti-vahantiya) le jAtI huI vaka 6/1 'a' svArthika (paurANa-paurANiya) 6/1 vi 'ya' svArthika prAcIna (kA) (kula)+(uggayahe)][(kula)-(uggayA)6/1 vi] pavitra (kA) (rayaNAyara) 1/1 samudra (khAra) 2/2 khAra ko (dA-denta--dentaa) vakR 1/1 'a' svArthika detA huA avyaya to bhI avyaya (thakka) va 3/1 aka thakatA hai (NammayA) 6/1 narmadA kA nahIM 83.9 sANu kuttA keNa vi jaNeNa gaNijjai gaGgA-NaihiM (sANa) 1/1 avyaya (ka) 3/1 sa avyaya (jaNa) 3/1 (gaNa) va karma 3/1 saka [ (gaGgA)-(Nai) 7/1] (ta) 1/1 sa avyaya (pahA) pre va karma 3/1 saka nahIM kisI ke dvArA bhI jana ke dvArA Adara kiyA jAtA hai gaMgA nadI meM vaha pahAijjai nahalAyA jAya 2. sasi sa-kalaMku (sasi) 1/1 (rA-kalaMka) 1/1 candramA kalaMka-sahita 1. kabhI-kabhI tRtIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (hema prAkRta vyAkaraNa 3-134) / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 63 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tahiA ji Nimmala kAlau (ta) 6/ sa avyaya (pahA) 1/1 (NimmalA) 1/1 vi (kAlaa) 1/1 vi 'a' svAdhika (meha) 1/1 (ta) 6/1 sa avyaya (taDi) 1/1 (ujjala) 1/1 vi usase pAdapUraka prabhA nirmala kAlA bAdala, megha usase pAdapUraka bijalI zveta/ujjvala tahi taDi ujjala _ uvalu apujju kerA vi Thippa (uvala) 1/1 (apujja) 1/1vi avyaya (ka):/1 sa avyaya (chippai) va karma 3/1 saka ani (ta) 6/1 sa avyaya (paDimA) 1/1 (candaNa) 3/1 (vilippai) va karma 3/1 saka ani patthara apUjya nahIM kisI ke dvArA bhI chuA jAtA hai usase thi| ji paDima candagaNa vilippar3a pratimA candana se lopI jAtI hai dhujjai pAu paMku jai laggai kamalamAla puNu jiNaho valaggai (dhujjai) va karma 3/1 saka ani (pAa) 1/1 (paGka) 1/1 avyaya (lagga) va 3/1 aka [(kamala)-(mAlA) 1/1] avyaya (jiNa) 6/1 (balagamA) va 3/1 aka dhoyA jAtA pA~va kIcar3a yadi lagatA hai kamala ko mAlA kintu jinendra ke caDhatI hai dIvau hoi sahAve kAla (dIvaa) 1/1 (ho) va 3/1 aka (sahAva) 3/1 (kAlaa) 1/1 vi 'a' svAthika dIpaka hotA hai svabhAva se kAlA 1. kabhI-kabhI SaSThI vibhakti kA prayoga paMcamI vibhakti ke sthAna para kiyA jAtA hai (he. prA. vyA. 3-134) / 641 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baTTi - sihae maNDijjai amlau 6. para khArihiM evaDDuu antaru marakhe vi velli 7. Na mellai taruvaru eha paI kavaNa volla pAraMbhiya sai-vaDAya maI ajju samubbhiya 8. tuhu~ pekkhantu acchu cosatyaka Daha jalaNa jai Dahevi samatthau apabhraMza kAvya saurabha 1 I(af)-(fre) 3/1] (maNDa ) va karma 3 / 1 saka (Alaa) 1 / 1 [ ( Nara) - (NArI) 7/21 ( evaDDu + a ) 1 / 1 vi 'a' svArthika ( antara ) 1 / 1 vi ( maraNa) 7/1 avyaya (afees) 1/1 avyaya (mella) va 3 / 1 saka ( taruvara ) 2/1 ( etA ) 1 / 1 savi ( tumha ) 3 / 1 kha (kavaNa) 4 / 1 sa (ator) 1/1 ( pArambha pArambhiyA ) bhUkR 1 / 1 [ (sai) - ( baDAyA) 1 / 1] ( amha ) 3 / 1 sa avyaya ( samubbha samRbhiyA) bhUkR 1 / 1 ( tumha ) 1/1 sa ( pekkha pekkhanta) vakR 1 / 1 (accha) 1/1 (de) (vIsattha - a) 1 / 1 vi 'a' svArthika (Daha) vidhi 3 / 1 akka ( jalaNa ) 1/1 avyaya (Daha + evi ) he ( samatyaa ) 1 / 1 vi 'a' svArthika battI ( after ) kI zikhA se suzobhita kiyA jAtA hai ghara, zrAkhaya nara aura nArI meM itanA antara marane para bhI bela nahIM chor3atI hai vRkSa ko ye tumhAre dvArA kisalie bola Arambha kiyA gayA satItva kI patAkA mere dvArA Aja bhalI prakAra se U~cI kI gaI follo tuma dekhate hue atyanta vizvAsayukta jalAbe yadi jalAne ke lie samartha [ 65 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-6 mahApurANa sandhi-16 16.3 13. thiu cakku Thahara gayA cakra nahIM puravari paisaraha gAva keraNa vi dhariyau sasibibu (thia) bhUkR I/1 ani (cakka ) 1/I avyaya (puravara) 7/1 (paisara) va 3/1 saka avyaya (ka)3/1 sa avyaya (dhara-dhariyaa) bhUkR 1/I 'a' svAthika [(sasi)-(biMba) 1/1] avyaya (maha) 7/1 (tArAyaNa) 3/2 (suravara) 3/2 (pariyara-pariyariya) bhUkR 1/I 'a' svA. zreSTha nagara meM praveza karatA hai (kiyA) mAno kisI ke dvArA pAdapUraka pakar3a liyA gayA candramaNDala mAno AkAza meM tArAgaNoM dvArA zreSTha devatAoM ke dvArA gherA gayA Nahi tArAyaNahi suravarehi pariyariyau 16.4 1. tA bhariNaya rigarAiraNA rUDharAiraNA caMDavAuvayaM ki avyaya taba (bhaNa-maNiya) bhUkR 1/1 kahA gayA (riNarAi) 3/1 vi nirbhaya (ke dvArA) [(rUDha) vi-(rAa) 3/1] prasiddha rAjA ke dvArA [[(caMDa)-(vAu)-(veya) 1/1]vi] pracaNDa vAyu ke vegavAlA avyaya kyoM [(thiya)+ (iha)] (thiya) bhUkR 1/1 ani ThaharA, iha =avyaya yahAM (rahaMga-ya) 1/1 'ya' svArthika cakra [(Niccala)+ (aMgayaM)] dar3ha aMgavAlA (Niccala) vi-(aMgaya) 1/1 'ya' svA.] vi] thiyamiha rahaMgarya NiccalaMgayaM 1. nirAdhi-nirAhi-nirAi-NirAi / 66 ] [ apabhraMza kAvya sorama Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taruNatara riNateyaM 2. taM NisuNepiNa bhaNai purohiu jeNeyahU gaipa saru girohiu 3. akkhami taM suhi paramesara devadeva dujjaya bhara he sara 4. suyajya bala paDibalavivAhaM [[ ( muya ) - ( juya) vi - (bala) - (1 Dibala) - (fa-am) 6/2] fa] 5. teohA miyacaMda diNesahaM nagarapadima hilaccha payabhara thiramahiyalakaM pavanahaM [ ( paya) - ( bhara ) - (thira) - ( mahiyala ) - ( kaMpavaNa ) 6 / 2 vi ko paDimallu etyu tuha bhAyahaM 7. seva [[ (taruNa) - ( taraNi) - (teya) 1 / 1] vi ] (ta) 2/1 sa ( NisuNa + eppiNu) saMkR ( bhaNa) va 3 / 1 saka ( purohia ) 1 / 1 apa traMza kAvya saurabha [ ( jeNa) + ( iyahu ) ] jeNa (ja) 3 / 1 sa ihu ( ima ia iya) 6/1 sa [ ( gai) - ( pasara) 1 / 1] ( pirohia ) bhUkR 1 / 1 ani ( akkha) va 1 / 1 saka (ta) 2 / 1 sa ( NisuNa) vidhi 2 / 1 saka ( paramesara ) 8/1 [ (deva) - (deva) 8 / 1 ] ( dujjaya) 8 / 1 vi ( bharahesara ) 8 / 1 ] (ka) 1 / 1 savi ( paDimalla) 1 / 1 vi yuvA sUrya ke tejavAlA usako sunakara kahatA hai ( kahA ) purohita jisa kAraNa se, isakI gati kA pravAha rokA gayA 6. kittisattijaNamettisahAyahaM [ ( kitti ) - ( satti ) - ( jaNa ) - (meti ) - ( sahAya) kIrti, zakti, janatA se 4/2] mitratA, sahAyatA ke lie kauna avyaya ( tumha ) 6 / 1 sa (mAya) 4/2 ( sevA ) 2 / 1 batAtA hU~ usako ] teja, tiraskRta, cA~da, sUrya kA [ ( tea) + (oha miya) + (caMda) + ( diNesaha ) [ ( tea) - (ohAmiya) (de) vi- (caMda) - (dizesa ) 6/21 [ ( jaNaNa ) - (diNNa) bhUka ani - (mahi) - vilAsahaM ( lacchi ) - ( vilAsa ) 4 / 2 ] suno ( suneM) he paramezvara he devoM ke deva durjeya he bharatezvara bhujAtroM ke jor3A (donoM), bala se, zatru ko senA kA damana karanevAle pairoM ke bhAra se, sthira, pRthvItala ko, kaMpAne vAle pitA ke dvArA dI gaI, pRthvI ( rUpI) lakSmI, manovinoda ke lie jor3avAlA (pratidvandvare ) yahA~ tumhAre bhAiyoM kA sevA [ 67 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaMti Ke gRhamAIva nau NavaMti tuha jayarAIvaI 8. deti raNa karabharU kesarikaMdhara para muhiya i muMjaMti vasuMdhara 9. zrajja ki te sijyaMti gl waa m sthoo shraa shraa tsh_ sthoo ph ji paisar3a ma 1. tA vigayA bahuvarA 68 ] (kara) va 3/2 saka avyaya [ (ha) + (mA) + (aIvaI ) ] [(Naha) - (bhA) - (aIva ) 2 / 2 ] avyaya (Nava) va 3 / 2 saka ( tumha ) 6/1 [ ( paya) - (rAIva ) 2/23 (dA) va 3/2 saka avyaya [ ( kara) - (mara) 2 / 1] [[ ( kesari ) - (kaMdhara) 1 / 11 vi avyaya ( muhiya ) 6 / 1 (de ) avyaya (muMja) va 3/2 saka ( vasuMdharA ) 2 / 1 avyaya avyaya (ta) 1/2 sa (sijjha ) va 3 / 2 saka avyaya (ja) 3 / 1 sa avyaya ( paisa) va 3 / 1 saka ( paTTaNa ) 7/1 ( cakka ) 1 / 1 avyaya (ta) 3 / 1 sa avyaya 16.7 avyaya. ( vigaya) mUkR 1 / 1 ani ( bahuyara ) 1 / 1 karate haiM nahIM nakhavAle, kAnti se, atyadhika nahIM praNAma karate haiM tumhAre caraNa (rUpI) kamaloM ko dete haiM nahIM kara kI rAzi siMha ke samAna gardanavAle kintu binA mUlya ke hI bhogate haiM pRthvI ko zrAja bho ve jIte jAte haiM nahIM jisa kAraNa se hI praveza karatA hai nagara meM cakra nahIM usa kAraNa se hI taba gayA dUta [ apabhraMza kAvya saurabha Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarAmaraNoharA rivakumAra vAsaM dumadalalaliyatoraNaM rasiyavAraNaM chiraNabhUmidesaM 2. tehi 4. bhaNiya te viNau kareNu sAmisAla guruha paravepaNu 3. suraNaravisaharamaya iM jaNerI karahu kera pararagAhaha pherI paNa vahu ki bahue palAveM puhai pa lagbhai micchAgAveM 5. taM suvi kumAragaNu apabhraMza kAvya saurabha ] [ ( jaraNa ) - (maNohara) 1 / 1 vi] manuSyoM ke mana ko haranevAlA rAjaputroM ke ghara [ ( Niva) - (kumAra) - (vAsa) 2 / 1] [[ (duma) - ( dala) - (laliya ) - ( toraNa ) 2 / 1 ] vi] vRkSa samUha se ( nirmita) sundara toraNavAlA [[ ( rasiyA ) - ( vAraNa) 2 / 1 ] vi ] ghor3e aura hAthIvAlA [ [ ( chipaNa) bhUkR ani - ( bhUmi ) - ( desa) 2 / I ] vi] bA~TI huI jamIna ke bhAgavAlA (ta) 3/2 sa (bhaNa bhaNiya) bhUkR 1/2 (a) 1/2 afa (farmer) 2/1 ( kara + eppiNu) saMkR [ ( sAmi ) - ( sAla ) - ( taNuruha ) 2 / 2 vi ] ( paNava + eppiNu) saMkR [ ( sura ) - (gara) - (visahara 1 ) - (bhaya) 2 / 1 ] avyaya (jaNera (strI) jaNerI) 2 / 1 vi (kara) vidhi 2 / 1 saka parasarga [ ( Nara) - ( NAha ) 6 / 1] (kera (ta) 2 / 1 sa (risuraNa + evi ) saMkR [ (kumAra) - ( gaNa ) 1 / 1] 1. visahara = vRSadhara = dharma dhAraNa karanevAlA = dhArmika | (strI) kerI) 2 / 1 (de) ( paNava) vidhi 2 / 1 saka (ka) 1 / 1 savi ( bahua ) 3 / 1 vi ( palAva ) 3 / 1 ( puhaI) 1 / 1 avyaya ( labbhai ) va karma 3 / 1 saka ani [ (micchA) vi- (gAva) 3 / 1 ] unake ( usake ) dvArA kahe gaye ve vinaya karake svAmI, zreSTha, putroM ko ( santAna ko ) praNAma karake devatA, manuSya, dhArmika (jana meM ) bhaya ko nizcaya hI utpanna karanevAlI karo sambandhavAcaka naranAtha kI sevA praNAma karo kyA bahuta pralApa se pRthvI nahIM prApta kI jAtI hai mithyA garva se usako sunakara kumAragaraNa | 69 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghosai to paraNavahuM nai vAhi 8. raNa dosas 6. to paNavahu jai susui kalevaru to paNa vahuM jai joviu suMdaru 7. to lb shraa l~haa bhr zw goo w maa - sthoo w paravahu narai raMga jhijjai jo paNavahuM puTTha pa bhajjai to paravahu jai balu mohaTTai to 70 ] (ghosa ) va 3 / 1 saka avyaya ( paNava) va 1 / 2 saka avyaya ( vAhi) 1/1 avyaya ( dIsai) va karma 3 / 1 saka ani avyaya ( paraNava) va 1 / 2 saka avyaya ( su-sui) 1 / 1 vi ( kalevara ) 1 / 1 avyaya ( paraNava) va 1 / 2 saka avyaya (offerer) 1/1 (suMdara) 1 / 1 vi avyaya (paNava) va 1/2 saka avyaya (jara) va 3 / 1 aka avyaya ( jhijja) va 3 / 1 aka avyaya ( paNava) va 1/2 saka avyaya (gfg) 2/1 avyaya ( majja) va 3 / 1 saka avyaya (paNava) va 1/2 saka avyaya (bala) 1/1 [ ( ga ) + (ohaTTAi ) ] Na avyaya ( ohaTTa ) va 3 / 1 aka avyaya kahatA hai ( kahA ) taba praNAma karate haiM yadi vyAdhi nahIM dekhI jAtI hai| taba (to) praNAma karate haiM yadi atyanta pavitra zarIra taba (to) praNAma karate haiM yadi jIvana sundara taba (to) praNAma karate haiM jo jIrNa hotA hai na kSINa hotA hai to praNAma karate haiM yadi pITha nahIM bhaMga karatA hai to praNAma karate haiM yadi bala nahIM, kama hotA hai to [ apabhraMza kAvya saurabha Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNavahuM jai (paNava) va 1/2 saka avyaya (sui) 1/1 avyaya (vihaTTa) va 3/1 aka praNAma karate haiM yadi pavitratA nahIM naSTa hotI hai vihaTTa to 9. to paNavahuM jai praNAma karate haiM yadi mayaNa ga avyaya (paNava) va 1/2 saka avyaya (mayaNa) 1/1 avyaya (tuTTa) va 3/1 aka avyaya (paNava) va 1/2 saka avyaya (kAla) 1/1 avyaya (khuTTa) va 3/1 aka prema nahIM khaNDita hotA hai to paraNavahaM jai kAlu to praNAma karate haiM yadi raNa nahIM kSoraNa hotI hai 10. kaMThi kayaMtavAsu gale meM yama kA phaMdA (kaMTha) 7/1 [ (kayaMta)-(vAsa) 1/1] avyaya (cahuTTa) va 3/1 aka (de) avyaya (paNava) va 1/2 saka nahIM cipakatA hai to . to praNAma karate haiM paraNavahuM jai riddhi avyaya (riddhi) 1/] avyaya (tuTTa) va 3/1 aka yadi vaibhava nahIM ghaTatA hai 11. jai jammajarAmaraNa harai caugaidukkhu riNavArai avyaya [(jamma)-(jarA)-(maraNa) 2/2] (hara) va 3/1 saka [(cau) vi-(gai)-(dukkha) 2/1] (riNavAra) va 3/1 saka avyaya (paNava) va 1/2 saka (ta) 4/1 savi yadi janma, jarA aura maraNa ko(kA) haraNa karatA hai cAra gati ke duHkha ko dUra karatA hai to paraNavahuM tAsu praNAma karate haiM usa (ke lie) apabhraMza kAvya saurabha ] [ 71 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garesaho rAjA ko (ke lie) yadi naI saMsArakai (Naresa) 4/1 avyaya (saMsAra) 5/1 (tAra) va 3/1 aka saMsAra se pAra lagAtA hai tArai 16.8 1. puNaravi tehi gahirayaM savaNamahurayaM erisaM pauttaM prANApasaradhAraNe avyaya (ta) 3/2 sa (gahira-ya) 1/1 vi 'ya' svArthika [(savaNa)-(mahura-ya) 1/1 vi] (erisa) 1/1 vi (pautta) bhUka 1/1 ani [ (AraNA)-(pasara)-(dhAraNa1) 7/1] phira unake dvArA mahatvapUrNa sunane meM madhura isa prakAra kahA gayA (kahe gaye) AjJA-prasAra ke pAlana karane ke prayojana se pRthvI ke nimitta se praNAma karanA (karane ke lie) dharaNikAraNe pararAviuM [(dharaNi)-(kAraNa) 7/1] (paNava) hekR avyaya (jutta) bhUkR 1/1 ani nahIM juttaM upayukta zarIra-khaNDa ko bhU-khaNDa ko, pRthvI ko mahatva dekara piDikhaMDu mahikhaMDu maheppiNa kiha paNavijjai mANu mueppiNu [(piMDi)-(khaMDa) 2/1] [(mahi)-(khaMDa) 2/1] (maha+eppiNu) saMkR avyaya (paNava+ ijja) va karma 3/1 saka (mANa) ./1 (mua + eppiNu) saMkR kyoM praNAma kiyA jAtA hai (jAe) AtmasammAna ko chor3akara 3. bakkalaNivasaNu kaMdaramaMdira vaNahalabhoyaNu vara [(vakkala)-(NivasaNa) 1/1] [(kaMdara)-(maMdira) 1/1] [(vaNa)-(hala)-(bhoyaNa) 1/1] (vara) 1/1 vi avyaya (sundara) 1/1 vi vRkSa kI chAla kA vastra guphA meM ghara jaMgala ke phaloM kA bhojana zreSTha pAdapUraka acchA sundara 4. vara (vara) 1/1vi zreSTha 1. kabhI-kabhI tRtIyA vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.prA.vyA. 3-135) / 72 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAlidu sarIrahu daMDaNa u purisaha himAdihaMDaNa 5. paraphbarayadhUsara 8. fekarasari asuhAfvariSa NaM parihari 6. vipaDihAradaMDasaMghaTTaNa ko visahara kareNa uraloTTa 7. ko braawaamttaaw tthaaywaa / pahu zrAsaNNu lahai dhiTThattaNu paviraladaMsaNu hatta apabhraMza kAvya saurabha 1 (dalidda) 171 ( sarIra) 4 / 1 (daMDaNa ) 1/4 avyaya ( purisa ) 6 / 1 ( ahiraNa) - (vihaMDaNa ) 1/13 [ ( para) vi- ( paya) - (ratha) - ( dhUsara ghUsarA ) 1 / 1 vi} [ ( kiMkara ) - ( sari) 1/11 ( asuhAviraNI) 1/1 vi avyaya [ ( pAusa ) - (sirihara siriharI ) 111 vi] (ka) 1 / 1 savi (vi- saha ) va 3 / 1 saka (kara) 3 / 1 [ ( ura) - ( loTTaNa ) 1 / 1] (ka) 1 / 1 savi ( joya) va 3 / 1 saka acyaya [ (bhU) + (bhaMga) + (Alau ) ] [ ( bhU ) - (bhaMga) - ( Alaa ) 2 / 1] avyaya [ ( Niba ) -- ( paDihAra ) - (daMDa) - ( saMghaTTaNa ) 2 / 1] rAjA ke dvArapAloM ke DaMDoM kara saMgharSara kauna ( harisa harisia ) bhUka 1/1 avyaya ( rosa ) 3 / 1 ( kAla - a ) 1 / 1vi 'a' svArthika ( pahu) 6 / 1 ( AsaNNa) 1 / 1 vi ( laha) va 3 / 1 saka (fagam) 2/1 [[ ( pa - virala) vi- ( dasarA ) 1 / 1] vi] ( hitta) 2 / 1 nirdhanatA zarIra ke lie daMDa denA nahIM vyakti ke svAbhimAna kA khaMDana dUsare ke pairoM ko dhUla se pole raMgavAlo sevakarUpI nado asundara mAno varSARtu ko zobhA ko harane cAlI sahatA hai (sahemA ) hAtha se chAtI para mahAra kauna dekhatA hai (dekhe) bAra-bAra bhauMhoM kI sikur3ana kA sthAna kyA prasanna huara kyA krodha se kAlA rAjA ke samIpa pAtA hai / prApta hotA hai DhoThatA, nirlajjatA ko bahuta thor3A darzana karanevAlA sneharahitatA ko [ 73 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. moNeM jar3a bhaDu khaMtii kAya zrajjava basu paMDiya palAviru kanahasIla bhaSNai su 1. maharapaifie vAyagArau kema vi guli Na hoi sevAraja 10. muriyAdamaruyatte [ ( amuriNaya ) bhUkR- (hiyaya ) - ( cAru) vi (garuyatta ) 3 / 1 vi] ( kalahasIla) 1 / 1 ki ( bhaNi ) va karma 3 / 1 saka ani ( suhaDatta ) 3 / 1 1. ahavA hi ki harya jaM samAgayaM bullahaM parastaM taM jo visayavisara ghias paravase 74 ] ( moraNa ) 3 / 1 ' ( jaDa) 1 / 1 vi (bhaDa ) 1 / 1 vi (khati khaMtie khaMtii ) (strI) 3 / 1 (kAyara) 1 / 1 vi ( ajjava ) 1/1 ( pasu ) 6/1 ( paMDiyaa ) ( palAvira) 1 / 1 vi 'a' svArthika 1 / 1 vi [ ( mahura ) - ( payaMpira) 1 / 1 vi] ( cAyagAraa ) 1 / 1 tvi 'a' svArthika avyaya ( guNi) 1 / 1 vi avyaya (ho) va 3 / 1 aka [ (sevA) - (raa) 1 / 1 vi 16.9 avyaya (ta) 3/2 sa (ka) 1 / 1 savi ( haya ) bhUkR 1 / 1 ani avyaya ( samAgaya ) bhUkR 1 / 1 ani ( dullaha) 1 / 1 vi (parata) 1 / 1 avyaya (ja) 1 / 1 savi [ ( visaya ) - ( visa ) - (rasa) 7 / 1] (dhiva) va 3 / 1 saka [ ( para) vi - ( vasa) 7/1] mauna ke kAraNa AlasI vIra kSamA ke kAraNa kAyara saralatA pazu kA paMDita bakavAsa karanevAlA na samajhe hue, hRdaya meM, sundara, mahAna kalahakArI kahA jAtA hai yojJApana ke kAraNa madhura bolanevAlA khuzAmadI kisI prakAra bho guNI nahIM hotA hai sevA meM lona athavA unase (usase kyA naSTa kiyA gayA pAdapUraka prApta ( zrAyA huA) durlabha manuSyatva to jo viSayarUpI viSa ke rasa meM DAlatA hai dUsare ke vaza meM [ apabhraMza kAvya saurabha Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tassa usako (ta) 6/1 sa (ka) 1/1 savi (vuhatta) 1/1 kyA buhatta vidvattA 2. kaMcaNakaMDe jaMbuDa vidha mottiyadAmeM maMkaDu [(kaMcaraNa)-(kaMDa) 3/1] (jaMbuja) 2/1 'a' svArthika (vidha) ba 3/1 saka (mottiya)-(dAma) 3/1] (maMkaDa) 2/1 (baMdha) va 3/1 saka sone ke tIra se siyAra ko Ahata karatA hai motI kI rassI se bandara ko bA~dhatA hai baMdha kholapakAraNi deula moDai suttaNimittu [(khIlaya)-(kAraNa) 3/1] (deula) 2/1 (moDa) va 3/1 saka 1 (sutta)-(riNamitta) 1/11 (ditta) bhUka 2/1 avi (mariNa) 2/1 (phoDa) va 3/1 saka khambhe ke prayojana ne devamandira ko tor3atA hai sUta ke nimitta dIpta maNi ko kor3atA hai dittu mariNa phoDa 4. kappUrAyararukla kapUra ke zreSTha cukSa ko rigasuMbhai koddavachettahu~ cai pAraMbhai [ (kappUra)+ (Ayara)+ (rukkhu)] [(kappUra)-(Ayara2)-(rukkha) 2/1] (NisuMbha) va 3/1 saka [ (kodava)-(chetta) 6/1] (vai) 2/1 (pAraMbha) va 3/1 saka naSTa karatA hai kodoM ke kheta kI bAr3a banAtA hai 5. tilakhatyu paya Dahivi caMdaNatara [ (tila)-(khala) 2/11 (paya) va 3/1 saka (Daha+ ivi) saMka [(caMdaNa)-(taru) 2/13 (visa) 2/1 (geNha) va 3/1 saka (sappa3) 6/1 (Dhareya+avi) saMkR tiloM kI khala ko pakAtA hai jalAkara candana ke vRkSa ko viSa grahaNa karatA hai sarpako hokara visu gaNhai sappaDa Dhoyadi 1. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 144 / 2. Ayara--Akara zreSTha, saMskRta-hindI-koza, ApTe / 3. kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.prA.vyA. 3-134) / kSapabhraMza kAvya saurabha ] [ 75 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara (kara) 2/1 hAya meM pole kAle 6. pIyaI kasaNaiM lohiyasukkaI takke vikkai so mANikkaI ipIya) 2/2 vi (kasaNa) 2/2 vi [(lohiya) vi-(sukka ) 2/2 vi] (takka) 3/1 (vikka) va 3/1 saka (ta) 1/1 savi (mANikka) 2/2 lAla aura sapheda chAcha ke prayojana se becatA hai vaha mAriNakyoM ko jo maguyattaNu bhoeM NAsaha (ja) 1/1 savi (maNuyattaNa) 2/1 (bhoa) 3/1 (pAsa) va 3/1 saka (ta) 3/1 sa (samAraNa) 1/1 (hINa) 1/1 vi (ka) 1/1 savi (sIsai) va karma 3/1 saka ani manuSyatva ko bhoga ke prayojana se naSTa karatA hai usake samAna hIna kauna kahA jAtA hai samANu hoNu sIsaha 8. citta ko samatva meM cittu samattariNa ya riNayattai (citta) 2/1 (samattaNa) 7/1 avyaya (Niyatta) va 3/1 saka (putta) 2/1 (kalatta) 2/1 (vitta) 2/1 (saM-cita) va 3/1 saka nahIM lagAtA hai putra ko (ko) strI (patnI) ko dhana kI atyanta cintA karatA hai kalastu vittu saMcita marai rasaraNaphaMsaNarasabau me-me-me karantu (mara) va 3/1 aka [(rasaraNa)-(phaMsaNa)-(rasa)-(daDDaa) bhUkR 1/1 ani 'a' svArthika] avyaya (kara) vakR 1/1 avyaya (meMDhaa) 1/1 'a' svArthika maratA hai rasanA (jihvA) aura sparzana indriyoM ke rasa se satAyA huA me-me (zabda) karatA huA jisa prakAra meMr3hA jiha meMDhau 1. kabhI-kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para dvitIyA vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.prA.vyA. 3-137) / 2. prayojana ke artha meM tRtIyA vibhakti hotI hai / 76 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. khajjai palayakAlasadUleM ujjhai dukkhayAsagajAleM (khajja) va karma 3/1 saka ani [(palaya)-(kAla)-(sadUla) 3/1] (Dajjhai) va karma 3/J saka ani [(dukkha)-(huyAsaNa)-(jAla) 3/1] khAyA jAtA hai pralayakAlarUpI bAgha ke dvArA jalAyA jAtA hai duHkharUpI agni kI jvAlA ke dvArA 11. maMjaru kuMjaru mahisau bilAva hAthI bhaisA maMDalu (maMjara) 1/1 (kuMjara) 1/1 (mahisa-a) 1/1 'a' svArthika (maMDala) 1/1 (de) (ho) va 3/1 aka (jIa) 1/1 (makkaDa) 1/1 (mAhuMDala) 1/1 (de) kuttA hotA hai jIva hoi jIu makkaDu mAhuMDalu bandara sarpa 12. kelAsahu jAivi tavayaraNu vAeM bhAsiu kijjai jeNeha (kelAsa1) 6/1 kailAza parvata ko (para) (jAa) saMkR jAkara [(tava)-(yaraNa) 1/1] tapa kA AcaraNa (tAa) 3/1 pitA ke dvArA (bhAsa-bhAsia) bhUka 1/1 kahA huA (batAyA huA) (kijjai) va karma 3/1 saka ani kiyA jAtA hai [(jeNa) + (iha)] jeNa (ja) 3/1 sa jisake dvArA iha =avyaya yahA~ [(su)-(dUsaha)-(tAvayara-(strI)tAvayari)1/1] atyanta dusahya-duHkhakArI (saMsAriNI2) 6/1 vi saMsArI jIva ke dvArA (tisA) 1/1 pyAsa (chijjai) va karma 3/1 saka ani chedI jAtI hai sudUsahatAvayari saMsAriNi tisa chijjai 1. kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai, (he.prA.vyo. 3-134) / 2. kabhI-kabhI tRtIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai, (he. prA. vyA. 3-134) / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 77 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-7 mahApurANa sandhi-16 16.11 1. tA patto caro pahale rigavaigo rAjA ke ghara bhaNai kahatA hai (bolA) suno suNa avyaya (patta) bhUkR 1/1 ani (cara) 1/1 avyaya (Nivai) 6/1 (ghara) 2/1 (bhaNa) va 3/1 saka (suNa) vidhi 2/1 saka (su-rAya) 8/1 (isi) 1/2 (tumha)6/1 sa (sahoyara) 1/2 [(sIla)--(sAyara) 1/2] avyaya (deva) 8/1 (jAya) bhUkR 1/2 ani he zreSTha rAjana surAyA isiNo muni tumhAre bhAI sahoyarA sIlasAyarA ajju zIla ke sAgara prAja he deva ho gaye jAyA eka ho para bAhubali sudummA Nau tau kintu bAhubali atyanta durmati ekka 1/I vi avyaya avyaya (bAhubali) 1/1 (sudummai) 1/1 vi avyaya (taa) 2/1 (kara) va 3/1 saka avyaya (tumha) 4/2 (paNava) va 3/1 saka kara tapa karatA hai tumhaha pararAva tumako (tumhAre lie) praNAma karatA hai 16.19 (ja) 1/1 savi 78 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digNaM mahesiNA duriyaNAsiNA gayaradesametaM diyA gayA hai (diye gaye haiM) maharSi ke dvArA pApa ke nAzaka nagara, deza, kevala vaha maha (diNNa) bhUkR 1/1 ani (mahesi) 3/1 [(duriya)-(NAsi) 3/1 vi] [(Nayara)-(desa)-(metta) 1/1] (ta) 1/1 savi (amha) 4/1 sa [(liha-lihiya) bhUkR-(sAsaNa) 1/1] [(kula)-(vihUsaNa) 1/1] (hara) va 3/1 saka (ka) 1/1 savi (pahutta) 2/1 lihiyasAsaNaM kulavihUsaNaM mere lie likhita prAdeza kula ko zomA chona (sakatA) hai kauna prabhutA ko ko pahuttaM 2. kesarikesara varasaithaNayalu suhaDahu saraNu majhu dharaNIyala [(kesari)-(kesara) 2/1] [(vara) vi-(sai)-(thaNayala) 2/1] (suhaDa) 6/1 (saraNa) 2/1 (amha) 6/1 sa (dharaNIyala) 2/1 siMha ke bAla ko zreSTha satI ke vakSasthala ko subhaTa kI zaraNa ko merI jamIna ko 3. jo jo hattheraNa chivaI so kehaja (ja) 1/1 savi (hattha) 3/1 hAtha se (chiva) va 3/1 saka chUtA hai (ta) 1/1 savi vaha (keha-a) 1/1 vi 'a' svAthika kaisA avyaya kyA (kayaMta) 1/1 yama [(kAla)+(aNala)] [(kAla)-(agala) 1/l] kAlarUpI agni (jehA) 1/1 vi 'a' svAthika kayaMtu kAlAraNala jaihaja jaMsara ha so| paraNavami ko so bhaNga mahikhaMDeNa kavaNa paramuNragai (amha) 1/1 sa (ta) 2/1 savi (paNava) va ]/1 saka (ka) 1/1 savi (ta) 1/1 savi (bhaNNai) va karma 3/1 saka ani (mahikhaMDa) 3/1 (kavaraNa) 6/1 sa [(parama)+(uNNai)] [(parama)vi-(uNi usako praNAma karatA hU~ (karU) kauna vaha kahI jAtI hai pRthvIkhaMDa ke kAraNa kisako )1/1] parama unnati 1. dvitIyA vibhakti ke artha meM 'so' kA prayoga vicAraNIya hai| apabhraMza kAvya saurabha ] [ 79 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. ki jammariNa devahi asiMci ki 6. ki tahu aggar3a 8 maMdaragirisihari samaccira 80 suravai Nacciu sirisairiNiyas 7. cakku daMDa taM ki romaMciu tAsu ji sArau mahu puNa kuMbhArahu keraja Nara hima rariNa je avyaya ( jammaNa ) 7/1 (deva) 3/2 ( ahisiMca) bhUka 1 / 1 avyaya [ ( maMdara ) - ( giri) - ( sihara ) 7 / 1 ] (samacca) bhUkR 1/1 avyaya (ta) 6 / 1 sa avyaya (suravai) 1/1 ( Nacca rAccia ) bhUkR 1 / 1 [ ( siri) + ( sairiNI) + (yai ) ] [ ( siri) - ( sairiNI ) 6 / 11] yai ai avyaya avyaya (romaMcia ) 1 / 1 vi ( cakka ) 1/1 (daMDa) 1 / 1 (ta) 1 / 1 savi (ta) 4 / 1 sa avyaya ( sAra - a) 1 / 1 vi 'a' svArthika ( amha ) 4 / 1 sa avyaya (Na) 1 / 1 sa ( kuMbhAra ) 6/1 parasarga (jara) 2/2 ( NihaNa) va 1 / 1 saka (raNa) 7/1 (ja) 2/2 savi kyA janma para devatAoM ke dvArA abhiSeka kiyA gayA kyA sumeru parvata ke zikhara para pUjA gayA kyA usake zrAge indra nAcA lakSmI, svecchAcAriNI ke dvArA, are kyoM pulakita karisUyara rahavaraDibhayara haM [ ( kari ) - ( sUyara ) - ( rahavara ) - (Dimaya ) - (raha ) hAthIrUpI sUaroM para zreSTha rathoM para, choTe ratha ( samaha ) para 6/112 cakra daMDa vaha usake lie hI mahatvapUrNa mere lie kintu vaha kumhAra kA sambandhArthaka 1. kabhI-kabhI tRtIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai, (he. prA. vyA. 3-134 ) / 2. kabhI-kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai, (he. prA. vyA. 3-134 ) / manuSya mAratA hU~ (mAgA) raNa meM jo [ apabhraMza kAvya saurabha Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi tthaa mllss llaaw mahAraha 9. bharahu maj bhuyAmaru tai cukkai jai sumarai jiNavaru 10. taha meiriga mahU poyaNaru AijiNide diNNauM bhiDaja paDala asi sihisihaha jai Na sarai paDipavaNNauM 1. tA eNa jaMpiyaM kiM suvippiyaM bharaNasi bho kumArA vANA apabhraMza kAvya saurabha ] avyaya ( mahAraha) 212 vi ( bharaha ) 1 / 1 (hara) va 3 / 1 saka avyaya ( amha ) 6 / 1 sa [ ( bhuyA) - (bhara) 2 / 1] avyaya (cukka) va 3 / 1 aka avyaya ( sumara) va 3 / 1 saka (fouraz) 2/1 (ta) 6 / 1 sa ( meiNI ) 1 / 1 ( amha ) 6 / 1sa [ ( poyaNa ) - ( jayara) 1 / 1] [ ( AI ) - ( jiNida ) 3 / 1] ( diNNa) bhUkR 1 / 1 ani ( abhiDa ) vidhi 3 / 1 saka ( pas ) vidhi 3 / 1 saka ( asi ) 2 / 1 [ (sihi ) - (sihA) 7/1] avyaya avyaya (sara) va 3 / 1 saka ( paDipavaNNaa ) 2 / 1 16.20 avyaya (gar) 3/1 ( jaMpa - jaMpiya) bhUkR 1 / 1 (ka) 1 / 1 savi (su - vippiya) 2 / 1 vi ( maraNa) va 2 / 1 saka avyaya (kumAra) 1 / 1 (aror) 1/2 bho yoddhA bharata haratA hai (haregA) kyA mere bhujAbala ko tabhI usI jamama) cUkatA hai (baca nikalegA ) yadi smaraNa karatA hai| jinavara ko (kA) 'tumhArI pRthvI merA podanapura nagara Adi jinendra ke dvArA diye huye mile par3e talavAra ko agni kI jvAlA meM yadi nahIM mAnatA hai svIkAra kie hue ko taba dUta ke dvArA kahA gayA kyA apriya kahate ho kumAra bAraNa 1 81 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharahapesiyA pichasiyA hauti duNNivAraha / (bharaha)-(peMsa --siya) bhUka 1/2] (piMcha)-(bhUsiya) bhUka 112 ani ] ho) va 3/2 aka (du-riNavAra) 1/2 vi bharata ke dvArA bheje hue paMkha se vibhUSita hote haiM kaThinAIpUrvaka haTAye jAnevAle patthareNa ki kyA lijjai (patthara) 31 avyaya (meru) I idala) va karma 3/1 saka avyaya (khara) 3/I (mAyaMga) 11 (khala) va karma 2/1 saka ki mera (parvata) Tukar3e-Tukar3e kiyA jAtA hai kyA gadhe ke dvArA hAthI girAyA jAtA hai khareNa mAyaMgu khalijjA juganU dvArA khajjoeM ravi Nitteijjai sUrya Ikhajjoa)3/ (ravi) 1/1 (Nittea) karma 3/} saka avyaya (ghuTTa) 3/1 (jalahi) 1/1 (sosa) va karma 3/1 saka ghuTTaNa jalahi sosijaI tejarahita kiyA jAtA hai kyA cUMTa ke dvArA samudra sukhAyA jAtA hai goppaeNa ki goppaa) 3/1 avyaya (Naha) 1/1 (mAraNa) va karma 3/1 saka (aNNANa) 3/1 avyaya (jiraNa) 1/1 (jANa) va karma 3/1 saka gau ke paira ke dvArA kyA AkAza mApA jAtA hai ajJAna ke dvArA mANijjaI aNNANe kyA jiNu jinendra samajhA jAtA hai jANijjai 5. vAyase gaDu NijjhaI zavakamaleNa kulisu (vAyasa) 3/1 avyaya (garuDa) 1/1 (riNarujjhai) va karma 3/1 saka ani [(raNava) vi-(kamala) 3/1] (kulisa) 1/1 avyaya (vijjhai) va karma 3/1 saka ani kaue ke dvArA kyA garur3a rokA jAtA hai nUtana kamala ke dvArA vatra kyA bedhA jAtA hai vijsa 6. kariNA (kari) 3/1 hAthI ke dvArA 82 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA siMha maya.ri mArijjA avyaya (mayAri) 1/1 (mAra) va karma 3/1 saka acyaya (basaha) 3/1 (vagdha) 1/1 (dAra) va karma 3/1 maka yasahesa mArA jAtA hai kyA baila ke dvArA zera corA jAtA hai bagghu dArijjA kyA dhobI ke dvArA haMseM sasaMku dhavalijjA avyaya (haMsa) 3/4 (sasaMka) 1/ (dhavala) va karma 3/1 saka avyaya (maNua) 3/1 (kAla) 1/1 (kavala) va karma 3/1 saka maNue kAlu kavalijja sapheda kiyA jAtA hai kyA manuSya ke dvArama kAla nagalA jAtA hai 8. DeMDuheraNa ki sappu Dasijja DeMDuha) 3/1 avyaya (sappa) 1/1 (Dasa) va karma 3/1 saka avyaya (kamma) 3/1 (siddha) 1/ (vasi) 7/1 (ki) va karma 3/1 saka meMDhaka ke dvArA kyA sA~pa kATA jAtA hai kyA karma ke dvArA kammaraNa siddha vasi vaza meM kiyA jAtA hai kijjai 9. ki gosAse lou riNahippar3a acyaya (NIsAsa ) 3/1 (loa) 1/1 (riNahippai) va karma 3/1 saka ani adhyaya (tumha) 3/1 sva [ (bharaha)-(NarAhia) 1/1] (jippai) va karma 3/1 saka ani kyA zvAMsa se loka sthApita kiyA jAtA hai kyA tumhAre dvArA bharata narAdhipa jItA jAtA hai paI bharahaNarAhiu jippar3a 10. ho pAzcarya hou avyaya (ho) vidhi 3/1 aka (pahuppa) va 3/1 aka pahuppar3a samartha hotA hai apabhraMza kAvya saurama ] [83 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMpieNa (jaMpia) bhUka 3/1 rAu tuhuppari vaggai karavAlAha sUhi savvalahi parai raNaMgaNi lamga harAa) 1/1 [(tuha) + (uppari)]tuha (tumha) 6/1 sa uppariH= avyaya (vagga) va 3/1 aka (karavAla) 3/2 (sUla) 3/2 (savvala) 3/2 (para) va 3/1saka (raNa)+ (aMgaNi)[(raNa)-(aMgaNa)7/1] (lamgaa) bhUkR7/1 ani 'a' svArthika pralApa kiyA huA hone ke kAraNa rAjA tumhAre, . Upara caukar3o bharegA (kUdatA hai) talavAroM ke sAya trizUloM ke sAtha bachoM ke sAtha bhramaNa karatA hai (karegA) raNa ke AMgana meM nikaTavartI 16.21 1. tA bhaNiyaM sa-heuNA mayarakeuNA taba kahA gayA yuktisahita kAmadeva ke dvArA yahA~ kahIM kahi mi jAyA bhI avyaya (bhaNa-bhaNiya) bhUkR 11 (sa-heu) 3/1 vi (mayarakeu) 3/1 avyaya avyaya avyaya (jAya) bhUkR 1/2 ani (ja) 1/2 savi [(para) vi-(daviNa)-(hArI) 1/2 vi] (kalahakArI) 1/2 vi (ta) 1/2 mavi (jaya)7/1 (rAya) 1/2 paradaviraNahAriNo kalahakAriNo paradravya ko haranevAlA kalaha karanevAle (kalahaka.ro) jayammi jagata meM rAyA rAjA 2. vuDDau jaMbuGa siva saddijjai eNa (vuDDaa) 1/1 vi 'a' svArthika (jaMbua) 1/1 'a' svArthika (siva) 1/1 (sadda) va karma 3/ saka (ea) 3/1 sa avyaya (amha) 4/1 sa (hAsaa) 1/1 'a' svArthika (dA-+ijja) va karma 3/1 saka siyAra samRddhi bulAI jAtI hai isase mAno mere lie ha~so dI jAtI hai gAI mahu hAsau dijjai 84 ] [ apabhraMza kAvya saurama Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. jo balavaMtu cora so rApana jo balavAna cora (ja) 1/1 savi (balavaMta) 1/1 vi (cora) 1/1 (ta) 1/1 savi (rANaa) 1/1 'a' svArthika (gibbala) 1/1 vi avyaya (ki) va karma 3/1 saka (NiprANaa) 1/I vi Nibbalu vaha rAjA nirbala phira kiyA jAtA hai niSpAraNa puNu kijja NiprANa chInA jAtA hai pazu kA pazu ke dvArA 4. hippai mRgaha mRgaNa ji prAmisu hippar3a maNuyaha maNueNa (hippai) va karma 3/1 saka ani (mRga) 6/1 (mRga) 3/1 avyaya (Amisa) 1/1 (hippai) va karma 3/1 saka ani (maNuya) 6/1 (maNua) 3/1 avyaya (vasa) 1/1 mAMsa chInA jAtA hai manuSya kA manuSya ke dvArA vasu prabhutva 5. rakkhAkaMkhai raeppiNu [(rakkhA)-(kaMkhA-kakhAe-kaMkhAi)3/1] (jUha-vUha) 2/1 (raa) saMkR (ekka) 6/1 vi parasarga (AraNA) 1/1 (laa) saMka rakSA kI icchA se vyUha racakara ekakI sambandhArthaka prAjJA kerI prAraNa laeppiNu lekara 6. te NivasaMti tiloi gaviTThau (ta) 1/2 savi (Nivasa) va 3/2 aka (tiloa) 7/1 (gaviTThaa) bhUka 1/1 ani (sIha) 6/1 sIhaha nivAsa karate haiM triloka meM khoja kiyA hamA siMha kA sambandhArthaka samUha kerau parasarga baMdu (vaMda) 1/1 avyaya (diTThaa) bhUkR 1/1 ani 'a' svArthika nahIM viTThau dekhA gayA 7. mAraNabhaMgi [(mANa)-(bhaMga) 7/1] mAna ke bhaMga hone para apabhraMza kAvya saurabha ] [ 85 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vara maraNa zreSTha maraNa nahIM jIvana jIviu (vara) 1/1 vi (maraNa) 1/1 avyaya (jIvia) 1/1 (ehaa) 1/1 vi (dUya) 8/1 avyaya (amha) 3/1 sa (bhAva) bhUkR 1/1 aisA dUya suThTha he dUta sacamuca mere dvArA vicArA gayA maI bhAviu Ave 8. Avau bhAu ghAu bhAI taha daMsami saMjhArAu (Ava) vidhi 3/1 saka (bhAa) 1/1 (ghAsa) 2/1 (ta) 6/1.sa (dasa) va 1/1 saka (saMjhArAa) 1/1 avyaya (kharaNa) 7/1 (viddhaMsa) va 1/1 saka ghAta ko usake dikhAtA hU~ (dikhAUMgA) saMdhyArAga kI taraha eka kSaraNa meM naSTa karatA hU~(naSTa kara dUMgA) khaNi viddhaMsami 9. sihisihaahN| devidu vi agni kI jvAlAnoM ko devendra bhI nahIM saha sakatA hai sahai [(sihi)-(sihA)6/2] (deviMda) 1/1 avyaya avyaya (saha) va 3/1 saka (amha)6/1 sa (maNasiya)6/1 (visiha) 2/2 (ka) 1/1 savi (visaha) va 3/1 saka maragasiyaha visiha ko visahai kAmadeva ke bANoM ko kona sahatA hai (sahegA) 10. ekku eka parauvyAva (ekka) 1/1 vi avyaya [(para) vi-(uvvAra) 1/1] (NariMda) 6/1 avyaya (paisara) va 3/1 saka parama-malAI rAjA kI riMdada yadi paisarai jAtA hai (calA jAya) 1. kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.prA.vyA. 3-134) / 86 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraNa jiraNayaMdahu 11. saMghaTTami luTTami ghaDa dalami suhaDa raraNamaggaDa pahu prAvau dAvau bAhubala maha bAhubala praggaDa 1. ar E c u viNiggao riyapuraM gano tammi NivaraNavAsaM so viores sAyaraM sArasAyaraM parapaviDaM mahIsaM 2. visamu deva bAhubali Naresada apabhraMza kAvya saurama } ( saraNa) 2 / 1 ( jiragayaMda ) 6 / 1 ( saMghaTTa) va 1 / 1 saka (luTTa) va 1 / 1 saka [ ( gaya ) - (ghaDA) 6 /2] ( dala) va 1 / 1 saka ( suhaDa ) 2/2 [ ( raNa ) - ( maggaa ) 7/1 'a' svArthika ] ( pahu) 1 / 1 (Ava) vidhi 3 / 1 saka ( dAva) vidhi 3 / 1 saka ( bAhubala) 2 / 1 ( amha ) 6 / 1 sa (argafa) 6/1 avyaya avyaya ( dUa ) 1/1 ( viNiggaa ) bhUkR 1 / 1 ani [ ( giya) vi- (pura) 2 / 1] ( a ) bhUkR 1 / 1 ani 16.22 (a) 7/1 = [ (vi) - ( zivAsa) 2 / 1] (ta) 1 / 1 sa ( viSNava) va 3 / 1 saka ( sAyara) 1 / 1 vi [ ( sAra ) - ( sAyara) 1 / 1] ( paraNava paraNavia ) bhUkR 1 / 1 ( mahIsa ) 1 / 1 ( visama) 1 / 1 (deva) 8 / 1 ( bAhubali ) 1/1 ( Naresara ) 8/1 zaraNa ko jinadeva ko mAratA hU~ ( mArUMgA) lUTatA hU~ (lUTUMgA) gajasamUha ko cUra-cUra karatA hU~ (karU~gA) yoddhAnoM ko ragapatha meM rAjA zrAva dikhAe bAhubala ko mujha bAhubali ke Age taba dUta gayA nijanagara ko 1. kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he. prA.vyA. 3-134 ) / 2. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 151 / gayA vahA~ para rAjA ke ghara vaha / usane kahatA hai ( kahA ) zrAdarasahita balarUpI sAgara praNAma kiyA gayA pRthvI kA Iza khataranAka deva bAhubali he narezvara [ 87 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sneha nahIM saMdhai saMgha gaNi (Neha) 2/1 avyaya (saMgha) va 3/1 saka (saMdha) va 3/1 saka (guNa) 7/1 (sara) 2/1 rakhatA hai rakhatA hai dhanuSa kI DorI para bAraNa kArya nahIM 3. kajju (kajja) 2/1 avyaya baMdhai (baMdha) va 3/1 saka baMdhaipariyaru-pariyara baMdhai [(pariyara) 2/1, (baMdha) va 3/1 saka] saMdhi [saMdhi) 2/1 avyaya icchA (iccha) va 3/1 saka icchai (iccha) va 3/1 saka saMgaru (saMgara) 2/1 karatA hai kamara kasatA hai saMdhi nahIM cAhatA hai cAhatA hai yuddha pahuM pecchA penchai (tumha) 2/1 sa avyaya (peccha) va 3/1 saka (peccha) va 3/1 saka [(bhuya)-(bala)2/1] (ANA) 2/1 avyaya (pAla) va 3/1 saka (pAla) va 3/1 saka [(giya) vi-(chala) 2/1] tumako nahIM dekhatA hai dekhatA hai bhujAoM ke bala ko prAjJA ko bhuyabalu AraNa nahIM pAla pAlai riNayachalu pAlatA hai pAlatA hai apanI dalIla ko mANu chaMDa bhayarasu (mANa) 2/1 avyaya (chaMDa) va 3/1 saka (chaMDa) va 3/1 saka [(bhaya)-(rasa) 2/1] (daiva) 2/1 avyaya (cita) va 3/1 saka (cita) va 3/1 saka (porisa) 2/1 svAbhimAna nahIM chor3atA hai chor3atA hai bhaya kA bhAva prAramdha ko nahIM vicAratA hai vicAratA hai puruSArtha ko vya cita citai porisu 6. saMti (saMti) 2/1 zAnti 88 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maragai maNNai kulakati puhai avyaya (maNNa) va 3/1 saka (maNNa) va 3/1 saka [(kula)-(kali) 210] (puhai) 2/1 avyaya (dA) va 3/1 saka (dA) va 3/4 saka [(vANa)+ (bharavali)] [(vANa)-Avali) 2/11 nahIM vicAratA hai vicAratA hai kuTumba kA jhagar3A yuvI nahIM detA hai detA hai bAraNoM kI paMkti deDa pANAvali 7. tujna tumako nahIM ragavaDa muriNavaMDa aMgu ( tumha) 4/1 va avyaya (Nava) ba 3-1 saka (Nava) va 31/ saka I (muNi)-(taNDava' ) 2| (aMga) 2/1 avyaya (ka) va 3/1 saka (kaDDa) va 3/1 saka (khaMDa) 22 praNAma karatA hai praNAma karatA hai muni samUha ko aMga ko nahIM bAhara nikAlatA (khoMcatA hai bAhara nikAlatA (khIMcatA) hai talavAroM ko kaDDai khaMDana 8. deva bhAi (deva) 8/1 avyaya (dA) va 3/1 saka (bhAi) 1/1 (tumha) 4/17 (poyaNa) 2/1 avyaya (jANa) ba 1/1 saka (dA) bhavi 3/1 saka (raNa)-(bhoyaNa) 2/1] nahIM detA hai (degA) bhAI tumhAre lie 'podanapura tuha poyaNu para kintu jANami desaha jAnatA hai degA raga-rUpI bhojana raNabhoyaNu Dhoyai rayarakhaI gau (Dhoya) va 3/1 saka (rayaraNa) 2/2 bheMTa karatA hai (karegA) ratnoM ko avyasa 1. taNDava-taNDavu-taNDau apabhraMza kAvya saurabha / [ 89 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karirayaraNiM Dhoesai dhruva paraurarayaNaI [(kari)-(rayaNa) 2/2] (Dhukka-Dhoa) bhavi 3/1 saka (de) krivi [(Nara)-(ura)-(rayaNa) 2/2] hAyorUpI ratnoM ko bheMTa karegA nizcita rUpa se manuSya ke chAtIrUpI ratnoM ko 10. saMtANa kulakkama gurukahiu khattadhamma Nau vujhAi majjAyavivajjiu sAmarisu pravaseM dAiu jujjhai (saMtANa) 2/1 (kulakkama) 2/1 [(guru)-(kaha-kahia) bhUkR 2/1] [(khatta)-(dhamma) 2/1] avyaya (vujjha) va 3/1 saka [(majjA -ya)-(vivajjia) bhUka 1/1 ani] (sAmarisa) 1/1 vi (avasa) 3/1 krivi (dAia) 1/1 (jujjha) va 3/1 saka vaMza kulAcAra guru ke dvArA kathita kSatriya dharma ko nahIM samajhatA hai maryAdArahita IrSyAlu avazya hI samAna gotrIya yuddha karatA hai (karegA) 90 ] / apabhraMza kAvya saurabha Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-8 mahApurANa sandhi-17 17.7 11. chuDu-chuDu kAraNi vasumaihi' seNNaI jAma haNaMti paroppara aMtari avyaya (kAraNa) 3/1 (vasumai) 6/1 (seNNa) 1/2 avyaya (haNa) va 3/2 saka (paroppara) 2/1 di (antara) 7/1 avyaya (paiTTha) bhUkR 1/2 ani avyaya (maMti) 1/2 (cava) va 3/2 saka (samubbha+ivi) saMkR I(riNaya) bi-(kara) 2/1] ati zIgha prayojana se dharatI ke senAeM jyoMhI prahAra karatI hai eka dUsare para bIca meM taba ho (tyoMho) praviSTa hue vahA~ maMtrI kahate haiM (kahA) UMcA karake apanA hAtha tAma tahi maMti cavaMti samugbhivi Niyakara 17.8 bihi balahaM. snni donoM senAoM ke bIca meM jo (bi3) 6/1 (bala) 612 (majjha) 7/1 (ja) 1/1 savi (muya) va 3/1 saka (bANa) 2/2 (ta) 4/1 sa (ho) bhavi 3/1 aka muyada bAraNa chor3atA hai (chor3egA) bANa usake lie hogI hosa 1. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 144 / 2. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 1571 3. ekavacana kA bahuvacana artha meM prayoga huA hai| apabhraMza kAvya sorama ] [ 91 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ risahara tariNaya prANa (risaha) 6/1 (strI) parasarga (AraNa) strI 1/1 RSabhadeva kI sambandhasUcaka saugandha 2. ta riNasuNidi seNagaI sAriyAI caDiyaI cAvaI uttAriyAI (ta) 2/1 sa (NisuNa+ivi) saMkR (seNNa) 1/2 (sAra-sAriya) bhUka 1/2 (caDa-caDiya) bhUkR 1/2 (cAva) 1/2 (uttAra-uttAriya) bhUkR1/2 usako sunakara senAeM haTAI gaI car3he hue dhanuSa utAre gae 3. usako taM rigasuriNavi rahasAUriyAI sunakara bega se bharI huI (ta) 2/1 sa (NisuNa+ ivi) saMkR [(rahasa)+ (AUriyAI)] [(rahasa)-(AUra) bhUka 1/2] (vajja-vajjaMta) vakR 1/2 (tUra) 1/2 (vAra) bhUka 1/2 vajaMtaI bajatI huI turahiyoM rokI gaI vAriyAI 4. ta NisuriNavi dhArApahasiyAI karavAlaI kosi NivesiyAI (ta) 2/1sa (riNasuNa+ivi) saMkR [(dhArA)-(pahasa) bhUkR 1/2] (karavAla) 1/2 (kosa) 7/1 (riNavesa) bhUkR 1/2 usako sunakara dhAroM kA upahAsa ko huI talavAreM myAna meM rakha dI gaI 5. usako taM NisuriNavi ripaddhaMgaI sunakara kAntiyukta ghaTakavAle (ta) 2/1 sa (riNasuNa+ivi) saMkR [(riNaddha)+ (aMgaI)] [[(giddha) bhUkR ani-(aMga) 1/2] vi] (ghaNa) 1/2 (riNamukka) bhUkR 1/2 ani [(kavaya)-(NibaMdhaNa) 1/2] ghane gharagAI riNammukkaI kavayariNabaMdhaNAI khola die gae kavacoM ke bandhana 6. taM NisuriNavi (ta) 2/1 sa (riNasuNa+ivi) saMkR usako sunakara 1. vRhat hindI koza / 92 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maya-mAyaMga [ (maya)-(mAyaMga) 1/2] (ruddha) bhUkR 1/2 ani [(paDigaya)-(vara)-(gaMdha-gaMdhA)-(luddha) bhUka 1/2 ani] (kuddha) bhUkR 1/2 ani madavAle hAthI roka liye gae pratipakSI, zreSTha, gaMdha ke icchuka paDigayavaragaMdhAluddha kuddha 7. taM NisuriNavi maccharabhAvabhariya hari phuruhuraMta (ta) 2/1 sa (riNasuNa+ivi) saMkR [(macchara)-(bhAva)-(bhara) bhUkR 1/2] (hari) 1/2 (phuruhura) vakR 1/2 (dhAva) va 1/2 (ghara) bhUkR 1/2 usako sunakara IrSyAbhAva se bhare hue ghor3e tharatharAte hue daur3ate hue pakar3a liye gaye dhAvaMta dhariya ratha khaMciya kaDDiya paggahoha vAriya vidhata aNeya (raha) 1/2 (khaMca-khaMciya) bhUkR 1/2 khIMca liye gae (kaDDha) bhUkR 1/2 khIMca lI gaI [(paggaha)+ (oha)] [(paggaha)-(oha) 1/2] lagAmeM (vAra) bhUka 1/2 roka die gae (viMdha) vakR 1/2 bedhate hue (aNeya) 1/2 vi aneka (joha) 1/2 joha yoddhA 17.9 pararAmiyasirehi mauliyakarahiM bAhubali bharahu mahurakkharehi [ (paNamiya) saMka-(sira) 3/2] praNAma karake, siroM se [(maula-mauliya) bhukR-(kara) 3/2] saMkucita kie hue, hAthoM se (bAhubali) 1/1 bAhubali (bharaha) 1/1 bharata [(mahura)+ (akkharehiM)][(mahura)-(akkhara)3/2] madhura zabdoM se 2. uggamiyarosapasamaMtaehi utpanna hue, krodha ko, zAnta karate hue (ke dvArA) donoM [(uggamiya) bhUkR-(rosa)-(pasamaMtaa) vakR 3/1 'a' svArthika] (vi) 1/2 vi avyaya (viSNava) bhUkR 1/2 (mahaMtaa) 3/2 'a' svArthika viSNi vi viSNaviya mahaMtaehi hI kahe gaye mantriyoM dvArA prApa 3. tumhaiM viSNi (tumha) 1/2 sa (vi) 1/2 vi avyaya donoM vi apabhraMza kAvya saurabha ] / 93 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya antima dehavAle jaNa caramadeha tumhaI vigNi prApa (jaNa) 1/2 [[(carama)-(deha) 1/2] vi] (tumha) 1/2 sa (vi) 1/2 vi avyaya [(jaya)-(lacchi)-(geha) 1/2] vi donoM . hI vijayarUpI lakSmI ke ghara jayalacchigaha Apa donoM viNNi vi prakhaliyapayAva tumhaI viNNi prabAdhita pratApavAle prApa donoM gaMbhIrarAva gaMbhIra vAraNIvAle 5. tumhaI viNNi (tumha) 1/2 sa (vi) 1/2 vi avyaya [[ (akhaliya)-(payAva) 1/1] vi] (tumha) 1/2 sa (vi) 1/2 vi avyaya [[ (gaMbhIra)-(rAva) 1/1] vi] (tumha) 1/2 sa (vi) 1/2 vi avyaya [[ (jaga)-(dharaNa)-(thAma) 1/1] vi] (tumha) 1/2 sa (vi) 1/2 vi avyaya [(rAmA)+ (ahirAma)] [(rAmA)-(ahirAma) 1/1] prApa donoM jagadharaNayAma jagata ko, dhAraNa karane kI, zaktivAle Apa donoM tumhaI vipiNa vi rAmAhirAma striyoM ke lie prAkarSaka Apa 6. tumhaiM viSNi donoM vi mi payaMDa mahimahilahi kerA bAhuvaMDa (tumha) 1/2 sa (vi) 1/2 vi avyaya (sura) 4/2 avyaya (payaMDa) 1/2 vi [(mahi)-(mahilA) 6/1] parasarga [ (bAhu)-(daMDa) 1/2] (tumha) 1/2 sa devatAoM ke lie bhI pracaNDa pRthvIrUpI mahilA kI sambandhavAcaka lambI bhujAe~ 7. tumhaiM prApa 1. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 157 / 94 ] [ apabhraMza kAvya sorama Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ donoM viNNi (vi) 1/2 vi avyaya NivaNAyakusala [(riNava)-(NAya)-(kusala) 1/1 vi] riNayatAyapAyapaMkarahamasala [(Niya) vi-(tAya)-(pAya)-(paMkaraha) (bhasala) 1/2] rAjanIti meM kuzala nija, pitA ke, caraNarUpI, kamaloM ke bhaureM Apa tumhaI viSNi donoM jana (tumha) 1/2 sa (vi) 1/2 vi avyaya (jaNa) 1/2 (jaNa) 6/1 (cakkhu) 1/2 (iccha) vidhi 2/2 saka (amhAraa) 2/1 vi [(dhamma)-(pakkha) 2/1] aga jaNahu cakkhu incha? amhArau dhammapakkhu jana ke cAheM hamAre dharmapakSa ko 9. kharapaharaNadhArAvArieNa [(khara)vi-(paharaNa)-(dhArA)-(dAra--dAria) prakhara, AyudhoM kI, dhAroM se bhUkR 3/1] vidArita (ka) 1/1 savi kyA kiMkaraNiyareM [(kiMkara)-(Niyara) 3/1] anucara samUha se mArieNa (mAra-mAria) bhUkR 3/1 mAre gae 10. kira barAeM daMDieNa somaMtiNisatyeM raMDieNa avyaya (kAI) 1/1 savi (varAa) 3/1 vi (daMDa-daMDia) bhUkR 3/1 [(sImaMtiNI-sImaMtiNi)-(sattha)3/1] (raMDa-raMDia) bhUka 3/1 pAdapUraka kyA becAroM se sajA diye huye (se) nArI samUha se vidhavA kie hue 11. doha donoM ke ho mamattha hovi (do) 6/2 vi avyaya parasarga (majyastha) 1/1 (hu+avi) saMkR (Auha) 2/1 (mella+ivi) saMkR [(khama)-(mAa) 2/1] (le+evi) saMkR Auha mellivi sambandhavAcaka madhyasthita hokara Ayudha (ko) chor3akara kSamAbhAva ko dhAraNa karake levi 12. pravaloyaMtu (avaloya) vakR 1/1 samajhate hue apabhraMza kAvya saurabha ] [ 95 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharAhivas ettiu kijjau 2. sustu sujuttau tumha doha te e mi hou raNa tiviha dhammaNAeNa ziuttara 1. pahilau zravaroppara 2 diTTi dharaha mA pattalapattaraNa calaNa karaha bIyau haMsAvalimArieNa avaropparu siMca pANiekha 4. jujjhaha viNNi 96 1 ( dharAhivai ) 8 / 1 ( ettia ) 1 / 1 vi ( ki + ijja) vidhi karma 3 / 1 saka (sutta) bhUkR 2 / 1 ani ( sujuttaa ) bhUkR 2 / 1 ani 'a' svArthika (tumha) 6/2 sa (do) 6/2 vi avyaya (ho) vidhi 3 / 1 aka (raNa) 1 / 1 (tiviha) 1 / 1 vi [ ( dhamma ) - ( gAa ) 3 / 1] ( Niuttaa ) bhUkR 1 / 1 ani 'a' svArthika 17.10 ( pahila - a) 1 / 1 vi (de) 'a' svArthika (avaroppara) 2 / 1 vi (fafg) 2/1 (ghara) vidhi 2 / 2 saka avyaya [ ( pattala ) - ( pattaraNa ) - (cala) 2 / 1] (jujjha ) vidhi 2 / 2 saka (vi) 1/2 vi he rAjan itanA kiyA jAe bhalI prakAra kahe hue ko upayukta tuma donoM meM ho ho yuddha tIna prakAra kA dharma aura nyAya se nirdhArita (kara) vidhi 2 / 2 saka ( bIyaa ) 1 / 1 vi 'a' svArthika [ ( haMsa ) + (Avali) + (mANieNa ) ] [ ( haMsa) - ( Avali) - (mANa mANia) ] bhUka 3 / 1] ( avaroppara) 2 / 1 vi (trivi) ( siMca) vidhi 2 / 2 saka (41FOTzT) 3/1 pahale eka dUsare para dRSTi DAlo mata palakoM ke bAlarUpI, bAloM ke agrabhAga kA halana calana karo dUsarA haMsa ko, katAroM se sammAnita 1. kabhI-kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai ( hai. prA. vyA. 3-134 ) / 2. isa zabda (paraspara) ke 'Apasa meM' 'eka dUsare ke viruddha' Adi artha meM karma, karaNa aura apAdAna ke ekavacana ke rUpa kriyA - vizeSaNa kI bhA~ti prayukta hote haiM (ApTe, saMskRta - hindI koza ) / eka dUsare ke viruddha chir3akAva karo pAnI se yuddha kareM donoM [ apabhraMza kAvya saurabha Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ripavamalla tAma ekkeraNa tulijjA ekku jAya avyaya i(Niva)-(malla)1/21 adhyaya (ekka) 3/1 vi tula-- ijja) ba karma 3/1 saka (ekka) 1/1vi acyaya ho rAjArUpI, pahalavAna taba taka eka ke dvArA uThA liyA jAtA hai jaba taka 5. avaroppara jiNivi parakkameNa (avaroppara) 2/1 di (jiNa+ivi) saMka (parakkama) 3/1 (geNha) va 2/2 saka [(kula)-(hara)-(sirI) 2/1] (vikkama) 3/1 eka dUsare ko jItakara zUravIratA se grahaNa kareM (karatA hai) pita-gRha ke vaibhava ko sAmarthya se geNhaha kulaharasiri vikkameSa taNasohAhasiyapuraMdarehi tA citiu (taNu)-(sohA)-(hasiya) bhUkR-(puraMdara)6/1] zarIra kI, zobhA ke kAraNa, upahAsa kiyA gayA, indra kA avyaya usa samaya (cita+ciMtima) bhUkR 111 vicArA gayA (do) 3/2 vi onoM avyaya (sundara) 3/2 sundara (rAjAoM) dvArA dohi mo mi sundarehi dUhaviyahi raNavajovaNeSa (ka) 1/1 savi (dUhava-dUhaviya) bhUkR7/1 (ba) vi-(jovaNa) 3/11 (ka) 1/1 savi (phala-phalia) bhUka 3/1 avyaya (kaDua)3/1 vi 'a' svArthika (vaNa) 3/1 kyA duHkhI karanevAle navayauvana se kyA 'phale hue phalieka vi kaDueM paNeSa kar3ave bana se (ja) 1/2 sadhi avyaya (kara) va 3/2 saka (suhAsiya) 2/2 jo nahIM karate haiM sundara vacanoM ko karaMti suhAsiyaI 1. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 1571 2. kabhI-kabhI tRtIyA vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.prA.vyA. 3-135) / apabhraMza kAvya saurabha / [ 97 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtihiM bhAsiyAI NayavayaNaI tAhaM parivaha riddhi kao (maMti) 3/2 (bhAsa-bhAsiya) bhUkR2/2 [(Naya)-(vayaNa) 2/2] (ta) 6/2 savi (gariMda) 6/2 (riddhi) 1/1 avyaya avyaya [(sIhAsaNa)-(chatta) 1/2] (rayaNa) 1/2 mantriyoM dvArA kahe hue nIti-vacanoM ko una rAjAnoM kI riddhi kahA~ se kahA~ siMhAsana, chatra sIhAsaNachattaI raNaya 98 ] [ apabhraMza kAvya saurama Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-9 jaMbUsAmicarita sandhi -9 9.8 1. viNayasiroe kahANau sIsaha saMkhiNinihi baraisaho dosai (viNayasirI)3/1 (kahANaa) 1/1 (sIsai) va karma 3/1 saka ani [(saMkhiNI)-(nihi) 6/1] (varaitta) 4/1 (dIsai) va karma 3/1 saka ani vinayazrI ke dvArA kathAnaka kahA jAtA hai (kahA gayA). saMkhiNI ko nidhiko dUlhe ke lie batalAyI jAtI hai 2. kammi purammi darideM sADi saMkhiNi (ka) 7/1 savi (pura) 7/1 (daridda) 3/1 (tADa-tADia) bhUka 1/1 (saMkhiNI) 1/1 adhyaya (ka) 1/1 savi (kacyADia)1 1/1 vi (de) kisI nagara meM daridra (sthiti) ke dvArA tAr3A huA (pratAr3ita) saMkhiNI nAmaka koI kabAr3I nAma kovi kavvADi 3. diriNa-diNi vaNe kavvADaho dhAva bhoyaNamastu kileseM pAva (diNa)-(diNa)7/1 (vaNa) 7/1 (kavvADa) 4/1 (dhAva) va 3/1 saka [(bhoyaNa)-(matta) 2/13 krivi (pAva) va 3/1 saka pratidina vana meM kabAr3Ipana ke lie bhAgatA hai (thA) bhojanamAtra duHkhapUrvaka pAtA hai (thA) 4. bhuttasesu divasesu pavanau [(bhutta)-(sesa) 1/1 vi] (divasa) 7/2 (pavanaa) bhUkR 1/1 ani 'a' svAthika (rUvaa) 1/1 (ekka) 1/1 vi bhojana meM se bacA huA kucha dinoM meM prApta kiyA gayA rupayA 1. kavvADia=kAvara uThAnevAlA / apabhraMza kAvya saurabha / [ 99 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rokku saMpanna {rokka) 1/1 vi (de) (saMpannama) bhUka 1/1 ani 'a' svArthika rokar3I prApta (hAsila) kiyA gayA 5. mahilasahAe~ caDDiu kalase chuheki dharAyale maDDiGa [(mahila-mahilA)-(sahAba) 3/1] (rahasa)17/1 (caDDa-caDia) bhUkR 11 (kalama) 7/1 (chuha + evi) saMkR dharAyala) 7/1 (gaDa-gaDDia) bhUkR 1/1 patnI ke sahayoga se ekAnta meM car3hA gayA kalaza meM rakhakara dharatI meM mAr3a diyA gayA 6. chi tri chi priji praha ravigahaNe kayAvi vihANaI caliyaI titye cayavi nimayANai~ avyaya (ravi)-(mahaNa) 7/1] avyaya (vihANa) 7/1 (cala-caliya) 1/2 (tittha) 7/1 (caya+avi) saMkR [(niya) vi-(thANa) 2/2] vAda meM sUryagrahaNa ke avasara para kisI bhI samaya prabhAta meM cale tIrtha-sthAna ko chor3akara nija nivAsoM ko 7. pUriehiM maNirayaraNasuvAhi~ abaloiu saMkhiriNanihi aNNahi (pUra-pUria) bhUkR 3/2 [(maNi)-(rayaNa)-(suvaSNa) 3/2] (avaloa-avaloia) bhUka 1/1 [(saMkhiNI)-(nihi) 1/1] (aNNa) 3/2 sa sampanna (ke dvArA) maNi, ratna aura sone se dekha lI gayo saMkhiraNI kI nidhi anya (vyaktiyoM) ke dvArA 8. maMtijjae AeNa asAreM khaDahaDaMtarUvayasaMcAreM (maMta+ijja) va karma 3/1 saka (Aa) bhUkR 3/1 ani (asAra)3/l [(khaDahaDta) vakR-(rUvaya)-(saMcAra) 3/1] socA jAtA hai (gayA) Aye huye ke dvArA asAra khar3akhar3a karate hue rupaye kI gati ke kAraNa 9. jANAviu loyANa (jANa+Avi+a) pre. bhUkR 1/1 (loya) 4/2 (prA) batalAyA gayA logoM ke lie 1. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 146 / 2. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 1461 3. kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.prA.vyA. 3-135) / 1001 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svamArga meM samaggA amhaI giNhAvijjahu laggA [(sa) vi-(magga)17/1] (amha) 1/2 sa (giha+Avi+ ijja) pre. va karma 1/2 sk| (lagga) bhUkR4/2 ani grahaNa karAye jAte haiM lage hue 10. citevi tammi chuddha niu bhallau ekkekkau (cita+ravi) saMkR (ta) 7/1 sa (chuddha) 1/1 vi (de) (nia) 2/1 vi (bhallaa) 2/1 'a' svArthika [(ekka)+ (ekkau)] [(ekka)-(ekkaa) 1/1 vi 'a' svAthika] [(maNi)-(rayaNa) 1/1] (garillaa) 1/1 vi 'a' svArthika socakara usa (viSaya) meM DAla diyA gayA nija bhale ko eka-eka marigarayaNu garillau mariNaratna zreSTha vaha pUrNa kara diyA gayA karake 11. so saMpuNNu karevi pavattaI pahAevi titthe niyayaghara pattaI (ta) 1/1 savi (saMpuNNa) bhUkR 1/1 ani (kara+evi) saMkR (pavatta) bhUkR 1/2 ani . (hA+evi) saMkR (tittha) 7/1 [(niyaya)-(ghara) 2/1] (patta) bhUkR 1/2 ani pravRtta hue snAna karake tIrtha meM apane ghara ko 12. praha charaNadiNi mahilAe kahijjA rUvau avyaya [(chaNa)-(diNa) 7/1] (mahilA) 3/1 (kaha) va karma 3/1 saka (rUvaa) 1/1 avyaya (nAha) 8/1 (vilasa) va karma 3/1 saka taba utsava ke dina para patnI ke dvArA kahA jAtA hai (gayA) rupayA Aja he nAtha bhoga kiyA jAtA hai (jAe) nAha vilasijja 13. saMkhiriNa kharagaDa kalasu jahiM (saMkhiNi) 1/1 (khaNa) va 3/1 saka (kalasa) 1/1 avyaya saMkhiragI khodatA hai kalaza jahAM para 1. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 147 / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 101 . Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rakhA gayA dekhA gayA dhariyara diu tAma karaNyamaNibhariyaDa (dhara-dhariya-dhariyaa) bhUkR 1/1 'a' svA. (diTTaa) bhakR 1/1 ani 'a' svAthika avyaya [(kaNaya)-(maNi)-(bhara-bhariya-mariyama) bhUka 1/1 'a' svArthika] svarNa tathA mariNayoM se bharA humA 14. sarahasu utsAhasahita ekAnta meM kahA gayA he priya kahiu pie pekkhahi maI sama puNavaMtu [(sa) vi-(rahasa) 1/1 vi] (rahasa) 1/1 (kaha) bhUkR 1/1 (pia) 8/1 (pakkha) vidhi 2/1 saka (amha) 3/1 (sama) 1/1 vi (puNNavaMta) 1/1 vi (ka) 1/1 savi (lakkha) vidhi 2/1 saka mere samAna puNyavAna kauna samajho ko lakkhahi 15. ajavi siddhinaeNa nihANe rayami avyaya [(siddhi)--(naa) 3/1] (nihANa) 7/1 (raya) va 1/] saka (uvAa) 2/1 (avara) 2/1 vi [(mai)-(nANa) 3/1]] Aja hI yoga zakti kI yukti se khajAne meM racatA hU~ upAya dUsarA buddhijJAna se uvAu avaru mainANe * 16 kimi nemi karemi (ka) 1/1 savi avyaya (le) va 1/1 saka (kara) va 1/1 saka avyaya (khoyaNa) 2/1 (ho) bhavi 3/1 aka (kavvADa) 3/1 avyaya (bhoyaNa) 1/1 kucha bhI nahIM letA hU~ (lUMgA) karatA hU~ (karUMgA) nahIM khanana ho jAyegA kabADIpana se khoyaNu hosa kavvADeNa moyaNa mojana 1. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 1461 2. 'sama' (samAna) ke yoga meM tRtIyA hotI hai| 102 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. zraha kalasesu chuhevi ekbrea bahu daviraNAsae gaDDevi mukkau 18 apaha pavve puNuvi t to f pahe pUra hu kema na paiTThai 19. nihihiM 1 rayaNu ekkekka laiyau supau karevi savyu paricayau 20. pravarahi samae jAma ugghADai ritau apabhraMza kAvya saurabha ] avyaya ( kalasa) 7/2 ( chuha + evi ) saMkR [ ( ekka) + (ekkau ) ] [ ( ekka) vi - ( ekkaa ) 2 / 1 'a' svArthika ] ( bahu) 6 / 1 vi (aNNA) 7/1 sa ( pavva ) 7/1 bahuta [ ( daviNa ) + (Asae) ] [ (daviraNa) - (AsA ) 3 / 1] dravya kI AzA se ( gaDDa + evi ) saMkR ( mukkaa ) bhUkR 1 / 1 ani 'a' svArthika avyaya ( paha) 7/1 ( diTTha) bhUkR 1 / 2 ani (pUra ) vidhi 1 / 2 saka avyaya ( hiyaa ) 7 / 1 avyaya ( paTTha) bhUkR 1 / 2 ani (fafe) 7/1 ( rayaNa) 1 / 1 ( savva) 211 savi ( paricaya 'a' svArthika paricaya paricaya ) bhUkR 1 / 1 taba kalazoM meM ( avara) 7 / 1 vi (samaya) 7/1 avyaya rakhakara eka-eka ko [ ( ekka) + ( ekkau ) ] [ ( ekka) - (ekkaa) 1 / 1 vi ] (laalaiyalaiyaa ) bhUkR 1 / 1 'a' svArthika le liyA gayA (suNNaa ) 2 / 1 vi 'a' svArthika (kara + evi ) saMkR gAr3akara chor3a diyA gayA dUsare samaya jaba ( ugghADa ) va 3 / 1 saka (rittaa) bhUkR 2 / 1 ani 'a' svArthika ughAr3atA hai khAlI ko 1. kabhI-kabhI paMcamI vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai ( hai. prA. vyA. 3 - 135 ) 1 dUsare parva para phira patha meM dekhe gaye bhareM kisa prakAra hRdaya meM nahIM baiThI nidhi meM se ratna eka-eka khAlI karake sabako chor3a diyA gayA [ 103 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyavi karahiM siMha tADai (niya + avi) saMka (kara) 3/2 (sira) 2/1 (tADa) va 3/1 saka dekhakara hAthoM se sira pITatA hai / 21. acchau rayaragasamUha sarUvau nAne do ratnasamUha ko saundarya-yukta (accha) vidhi 3/1 saka [(rayaNa)-(samUha) 2/1] (saruvaa) 2/1 vi 'a' svAthika (ta) 1/1 savi avyaya (viTTha) bhUkR 1/1 ani (mUla) 7/1 (ja) 1/1 savi (rUvaa) 1/1 vi viNaThTha bhI naSTa ho gayA mUla meM jo no rUvau rupayA svAdhIna lakSmI ko nahIM mogatA hai icchA karatA hai 22. sAhIgalacchi nau bhuMjai mahai samaggala saggadihi saMkhiripahi jema baraittaho kare laggesai suNNanihi [(sAhINa) vi-(lacchI) 2/1] avyaya (bhuMja) va 3/1 saka (maha) va 3/1 saka (samaggala) 2/1 vi [(sagga)-(dihi)12/1J (saMkhiNi) 6/1 avyaya (varaitta) 6/1 (kara) 7/1 (lagga) bhavi 3/1 aka (suSNa)-(nihi) 1/1] mokSa sukha ko (ko) saMkhiNI ke jisa prakAra dUlhe ke hAtha meM lagegI zUnyanidhi 9.11 1. usako ta nisuNeviM sunakara kumAra buccai visu sAhINa (ta) 2/1 sa (nisuNa+evi) saMka (kumAra) 3/1 (vuccai) va karma 3/1 saka ani (visa) 1/1 (sAhINa) 1/1 vi avyaya kumAra ke dvArA kahA jAtA hai (kahA gayA) viSa apane pAsa kyA 1. dihi-sukha / 104 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyaya nahIM lahu zIgha avyaya (muccai) va karma 3/1 saka ani muccai chor3a diyA jAtA hai 2. rayaNihi nayare siyAlu paTTau muu baladdu racchAmahe diTTha (rayaNi) 7/1 (nayara) 7/1 (siyAla) 1/1 (paiTThaa) bhUkR 1/1 ani 'a' svAthika (mua) bhUkR 1/1 ani (baladda) 1/1 [(racchA)-(muha) 7/1] (diTua) bhUkR 1/1 ani 'a' svArthika rAtri meM nagara meM gIdar3a praviSTa huzrA marA huA baila mohalle ke mukha para dekhA gayA 3. bhakkhaM teraNa dNt-vnne| kANi rayariNavirAmapamANu (bhavakha-bhakkhaMta) vakR3/1 [(daMta)-(vaNa) 7/1] (kANa- kANia)2 bhUka 1/11 [(yaNi)-(virAma)-(pamANa) 1/1] avyaya (jANa-jANia) bhUkR i/l khAte rahane ke kAraNa dA~toM ke samUha se DholA ho gayA rAtri kI samApti kI somA jANiu~ jAnI gayo pahAe vasa-prAmisamujjhiu (hu-hua) bhUkR 711 (pahAa) 7/1 [(vasa)-(prAmisa)-(mujjha---mujjhia) bhUkR 1/1] [ (jaNa)-(saMcAra)-(vamAla) 3/1] hone para prabhAta baila ke mAMsa meM mohita jaraNasaMcAravamAleM manuSyoM ke AvAgamana ke kolAhala se hoza meM mAyA (samajhA) bujjhiAu (bujjha-bujhia) bhUkR 1/1 5. bhayakaMpiru nIsarivi [ (bhaya)-(kaMpa+ira= kaMpira) 1/1 vi] (nIsara+ivi) saMkR avyaya (sakkaa) bhUkR 1/1 ani 'a' svArthika (ciMtiya) bhUkR-(maMta) 1/1] (paDa+ eviNu) saMkR (thakkA ) bhakR 1/1 ani 'a' svArthika bhaya se kaMpanazIla nikalakara nahIM samartha huA vicArI huI, yojanA sakkau citiyamaMtu paviNu thakkau par3akara nizceSTa huA 1. kabhI-kabhI tRtIyA vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.prA.vyA. 3-135) / 2. yahAM anusvAra kA Agama huA hai / anusvAra kA anunAsika kiyA gayA hai| apabhraMza kAvya saurama ] [ 105 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. appau muyau karivi barisAvami kira vaNu puNuvi nisAgami apane ko marA humA banakara dikhalAtA hU~ avazya hI (appaa) 2/1 'a' svArthika (muyaa) bhUka 2/1 'a' svAthika (kara+ivi) saMkR (darisa+Ava) pre. ba 1/1 saka avyaya (vaNa) 2/1 avyaya [(ninA)+ (Agami)] [(nisA)-(Agama) 7/1] (pAva) va 1/1 saka vana ko phira rAtri Ane para pAvami calA jAtA hU~ (jAU~gA) bIsai divasi miliya puraloeM ekke nareNa pavaDDiyaroeM (dIsai) va karma 3/1 saka ani dekhA jAtA hai (dekhA gayA) (divasa) 7/1 dina (hone) para (mila+-ya) saMkR milakara [(pura)-(loa) 3/1] nagara ke logoM dvArA (ekka)3/1 vi eka (nara) 3/1 manuSya ke dvArA [(pavaDDa->pavaDDiya) bhUkR-(roa) 3/1] bar3he hue roga ke kAraNa (osaha + atyu1=osahattha) 1/1 auSadhi ke lie (lua) bhUkR 1/1 ani kATa lI gaI [(puccha)-(sa-kaNNaa) 1/1 vi 'a' svArthika] pUMcha, kAna sahita (cita) va 3/1 saka socatA hai (socA) (jaMbua) 1/1 'a' svAthika adhyaya Aja avyaya bhI (dhaNNaa) 1/1 vi 'a' svArthika bhAgyazAlI osahatthu luu puccha-sakaNNau cita jaMbuddha godar3a prajja vi dhAu jo lUMgA pUMcharahita jIvesami apucchu viNu kahi (jIva) bhavi 1/1 aka (apuccha) 1/1 vi avyaya (kaNNa) 3/2 binA ekkavAra avyaya kAnoM se (kevala) eka bAra yadi chUTatA hU~ (chUTa jAU~) puNyoM se avyaya (chuTTa) va 1/1 aka (puNNa) 3/2 chaTTami puNNahiM 1. attha-hetvarthaka parasarga / 2. binA ke yoga meM tRtIyA huI hai| 106 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. vollai avaru (bolla) va 3/1 saka (avara) 1/1 vi (ekka) 1/1 vi [(kAmuya) vi-(jaNa) 1/1] (meNha) va 1/1 saka (daMta) 2/1 (kara) va 1/1 saka (vasa) 7/1 vi [(piyA-piya)1-(maNa)2/1] bolatA hai (bolA) anya eka kAmuka manuSya letA hU~ kAmuyajaNu geNhami daMtu karami basi piyamaNu dAMta karatA hU~ (karUMgA) vaza meM priyA ke mana ko 11. pAhaNu levi deta kira (pAhaNa) 2/1 (le+evi) saMkR (daMta) 2/1 avyaya (cUra) va 3/1 saka (jANa+ivi) saMkR (jaMbua) 1/1 'a' svAthika (hiyaa) 7/1 (bisUra-visUra) va 3/1 aka lekara dAMta pAdapUraka tor3atA hai jAnakara govar3a mana (hRdaya meM) kheda karatA hai jAriNavi jaMbuu bisUraha kATe gaye, pUMcha, kAna mAnI gaI 12. khaMDiyapuncha-kaSNa maNiya tiNu dukkara jIviyAsa [(khaMDiya) bhUka-(puccha)-(kaNNa) 1/1] (maNNa--maNNiya) bhUkR 1/1 (tiNa) 1/1 vi (dukkara) 1/1 vi [(jIviya)+(Asa)] [(jIviya)-(AsA) 1/1] (daMta) 3/2 avyaya kaThina jIne kI AzA (ummIra) daMtahiM viNa dAMtoM ke binA 13. citavi dhAu java-pAraNe laiu (cita+avi) saMkR (mukka) bhUkR 1/1 ani (dhA-dhAa) bhUkR 1/1 [ (java)-(pANa) 3/1] (lai-laia) bhUkR 1/1 (kaMTha) 7/1 [(hari)-(sarisa) 3/1 vi] (sANa) 3/1 socakara mlAna bhAgA vega se, prANasahita pakar3a liyA gayA muMha (kaMTha) meM siMha ke samAna kutte ke dvArA harisarise sAvaM 1. samAsa meM dIrgha kA hrasva ho jAyA karatA hai (he. prA. vyA. 1-4) / apabhraMza kAvya saurama [ 107 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. mAriu tAma jANa kayanAeM (mAra--mAria) bhUkR 1/1 avyaya (jANa) vidhi 3/1 saka (kayana-(strI) kayanA) 3/1 (khaddhaa) bhUkR 1/1 ani 'a' svArthika (mila+ivi) saMkR [(suNaha)-(samavAa) 3/1] mAra diyA gayA usa samaya samajho mAra DAlane ke kAraNa khA liyA gayA milakara kutte ke samUha dvArA milivi surabahasamavAeM 15. iya visayaMdhu isa prakAra viSayoM meM aMdhA mUDha mUr3ha jo avyaya [(visaya)+ (aMdhu)] [ (visaya)-(aMdha) 1/1 vi] (sUDha) 1/1 vi (ja) 1/1 savi (accha) va 3/1 aka (kavaraNa) sa-(bhaMti) 1/1] (ta) 1/1 savi (palaya) 6/1 (maccha) va 3/1 saka acchaha kavaNabhaMti rahatA hai kyA, sandeha vaha so nAza ko palayaho' paccha pAtA hai 10.11 1. jaMbUsAmi kahAragaDa sAhaba vAriNau kovi parohaNu vAhA (jaMbUsAmi) 1/1 (kahANaa) 2/1 (sAha) va 3/1 saka (vAriNaa) 1/1 (ka) 1/1 saki (parohaNa) 2/1 (vAha) va 3/1 saka jaMbUsvAmI kathAnaka kahatA hai (kahate haiM) vaNika koI jahAja le jAtA hai (le gayA) gaU paratIre puhaidhaNa-tullA ekku ji rayaNu kirigau bahumollau (gaa) bhUkR 1/I ani gayA [(para) vi-(tIra) 7/1] dUsare kinAre para [(pahai)-(dhaNa)-(tullaa) 1/1 vi 'a' svA.] pRthvI ke dhana ke tulya (ekka) 1/1 vi eka avyaya (rayaNa) 1/1 (kiraNa-kiNia) bhUka 1/1 kharIdA gayA (bahumollaa) 1/1 vi 'a' svArthika bahumUlya ratna 1. kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.prA.vyA. 3-134) / 108 ] [ apabhraMza,kAvya saurabha Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. caDivi poi laMgha sAyarajalu zrAvaMta cita maNe (caDa+ivi) saMkR (poa) 7/1 (laMgha) va 3/1 saka [(sAyara)-(jala) 2/1] (A-AvaMta-AvaMtaa) vakR 1/1 'a' svA. (cita) va 3/1 saka (maNa) 7/1 (maMgala) 2/1 vi car3hakara jahAja para pAra karatA hai (pAra kiyA) sAgara ke jala ko pahu~cate hue socatA hai (socane lagA) mana meM iSTa maMgalu jaba bandaragAha ko pahuMcatA hU~ (pahuMcUMgA) belAulu pAvami tahi puNa vikkami vahA~ avyaya (velAula) 2/1 (pAva) va 1/1 saka avyaya avyaya (vikka) va 1/I saka (ea) 2/1 savi (mANikka) 2/1 (mahAguNa) 2/1 vi eu phira becatA hU~ (becUMgA) isa mAriNaka, ratna (ko) atyadhika kImatavAle mANikku mahAguNu 5. hari-kari kiNavi bhaMDu nANAvihu grh jAesami nivasaMpayanihu [(hari)-(kari) 2/1] thor3e va hAthI (kiraNa+avi) saMkR kharIdakara (bhaMDa) 2/1 bartana (bhAMDA) (nANAviha) 2/1 vi nAnA prakAra ke (ghara) 2/1 ghara (jAa) bhavi 1/1 saka jAU~gA (niva)-(saMpayA-saMpaya1)-(niha)2/1 vi] rAjA kI sampadA ke samAna 6 taba aha hatthAu galiu daraniddaho hAtha se nikala gayA avyaya (hattha) 5/1 (prA.) (gala-galia) bhUka 1/1 (dara)+(niddaho)] dara:- avyaya (niddA)3 6/1 (paDa-paDia) bhUkR 1/1 (rayaNa) 1/1 pralpa nidrA meM paDiu rayaNu 1. samAsa meM dIrgha kA hrasva ho jAyA karatA hai (he. prA. vyA. 1-4) / 2, niha=samAna / 3. kabhI-kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.prA.vyA. 3-134) / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 109 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ majjhe (ta) 1/1 savi (majjha)7/1 (samudda) 6/1 samuddaho. bhItara (andara) samudra ke ghAhAvai tariyaha doharagira hA-hA jANavattu kijjau thira (dhAhAva) va 3/1 aka (tara-tariya) bhUka 4/1 [(dIhara) vi-(gira) 2/1] avyaya (jANavatta) 1/1 (ki-kijja) vidhi karma 3/1 saka (thira) 1/1 vi hAhAkAra macAtA hai (macAyA) taire hue (logoM) ke lie UMcI prAvAja prare, are jahAja kiyA jAe sthira 8. girA yahA~ nivaDiu etyu rayaNu avaloyaho (nivaDa-nivaDia) bhUka 1/I avyaya (rayaNa) 1/1 (avaloya) 4/1 (ta) 2/1 sa (ANa+evi) saMkR avyaya (amha) 4/1 (Dhoya) 8/2 vi (de) ANevi avalokana ke lie usako lAkara phira mere lie he upasthita (logoM) puNuvi hoyaho 9. sAyare na? vhNtho| pobho| (sAyara) 7/1 (naTTha) bhUkR 1/1 ani (vaha-vahaMta) vaka 6/1 (poya) 6/1 avyaya (lagabhai) va karma 3/1 saka ani (mANikka) 1/1 (paloya) 8/2 sAgara meM lupta humA calate hue jahAja meM kahA~ prApta kiyA jAtA hai (jAegA) nabhai mAriNakku paloyaho he dekhanevAle (manuSyoM) yaha 10. iya maNuyajamma mAriNakkasama raisuhaniddAvasajAyabhama (ia) 1/1 savi [(maNuya)-(jamma) 1/1] manuSya janma [(mANikka)-(sama) 1/1 vi] ratna ke samAna [(rai)-(suha)-(niddA)-(vasa)-(jAya) bhUkR- ratisukharUpI nidrA ke vaza meM (bhama)1/1] huprA bhramaNa 1. kamI-kabhI SaSThI vibhakti kA prayoga paMcamI vibhakti ke sthAna para pAyA jAtA hai (he.prA.vyA. 3-134) / 110 ] / apabhraMza kAvya saurabha Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsArasamuddi harAbiyau joyaMtu [(saMsAra)-(samudda)7/1] (harAviya-harAviyaa) 1/1 vi 'a' svArthika (joya-joyaMta) vakR 1/I avyaya avyaya (laha) va 1/1 saka (amha) 1/1 sa saMsAra samudra meM harAyA gayA dekhatA hubhA (khojatA huA) kisa prakAra phira prApta karatA hU~ (pAUMgA) kema puNu lahami apabhraMza kAvya saurama / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-10 sudaMsaraNacariu sandhi -2 2.10 1. Ayagji prAgame satta vina (AyaNNa) vidhi 2/1 saka (putta) 8/1 avyaya (Agama) 7/1 (satta) 1/2 di avyaya (vasaNa) 1/2 (vutta) bhUkR 1/2 ani jisa prakAra prAgama meM sAtoM ho, sabhI vyasana kahe gaye (samajhAye gaye) vasaNa 2. sappAi dukkhu diti [(sappa)+ (Ai)] [(sappa)-(Ai) 1/2] sarpa prAdi (dukkha ) 2/1 duHkha ko avyaya yahA~ (dA) va 3/2 saka (ekka) 7/1 vi (bhava) 7/1 janma meM (duNNirikkha) 2/1 vi kaThinAI se vicAra kiye jAnevAle dete haiM ekka duNNirikkhu 3. visaya viSaya kintu nahIM maMti nammaMtarakoDihiM (visaya) 1/2 avyaya avyaya (maMti) I/1 [(jamma)+ (antara)+ (koDihi~)] { (jamma)-(antara)-(koDi) 7/2 vi] (duha) 2/1 (jaNa) va 3/2 saka sandeha karor3oM jammoM ke avasara para bharaNaMti utpanna karate (rahate) haiM 4. ciru avyaya vIrghakAla ke lie 1. saMkhyAvAcaka zabdoM ke pazcAt prayukta hone para 'samastatA' kA artha hotA hai| 2. zanya vibhakti, zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 147 / 112 1 [ apabhraza kAvya sorama Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ruddadattu rigavaDiu NarayaNNave (ruddadatta) 1/1 (NivaDa-NivaDia) bhUkR 1/1 [(Naraya) + (aNNave)] [(Naraya)-(aNNava):/l] [ (visaya)-(jutta) bhUkR 1/1 ani] par3A narakarUpI samudra meM visayajustu viSayoM meM lIna AyareNa jo (vaDha) 1/1 vi krivia (ja) 1/1 savi (rama) va 3/1 saka (jUa) 2/1 [(bahu) vi-(Daphphara) 3/1] utsAhapUrvaka jo khelatA hai juA ramada bahuDapaphareNa 6 so cchohajuttu pAhagai jaNi sasa ghaririNa puttu yaha roSa se yukta humA kaSTa detA hai mAtA bahina patnI putra ko (ta) 1/1 savi [(cchoha)-(jutta) bhUkR I/1 ani] (AhaNa) va 3/1 saka (jaNaNI) 2/1 (sasA) 2/1 (ghariNI) 2/1 (putta) 2/1 (jUya) 2/1 (rama-ramaMta) bakR 1/1 (Nala) 1/1 avyaya (juhiTThilla) 1/1 (vihura) 21 (patta) bhUka 1/1 ani 7. jayaM ramaMtu Nalu sahya juA khelate hue nala ne aura isI prakAra yudhiSThira ne kaSTa pAyA juhiDillu viharu pattu 8. maMsAsaNeNa baDhei bappu [(maMsa) + (asaNeNa)] [(maMsa)-(asaNa)3/1] mAMsa khAne ke kAraNa (vaDa) va 3/1 aka bar3hatA hai (dappa) 1/1 ahaMkAra (dappa) 3/1 ahaMkAra ke kAraNa (ta) 3/1 savi usa dappeNa teNa ahilasaha majju (ahilasa) va 3/1 saka (majja) 2/1 (jUa) 2/1 avyaya (rama) va 3/1 saka icchA karatA hai madya kI (ko) jumA mI rameha khelatA hai apabhraMza kAvya saurabha ] [ 113 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahudosasajja [(bahu) vi-(dosa)-(sajju)12/1] bahuta sI burAiyoM meM gamana 10. pasara akitti te-teM kajje-kajjeM korai (pasara) va 3/1 aka (akitti) 1/1 (ta) 3/1 savi (kajja) 3/1 (kIrai) va karma 3/1 saka ani (ta) 5/1 sa (riNavitti) 1/1 phailatA hai apayaza usa kAraNa se - kI jAnI cAhie usase nivRtti taho riNavitti 11. jaMgalu asaMtu vaNu rakkhasu mAriu Narae pattu (jaMgala) 2/1 (asa-asaMta) vakR 1/1 (varaNa) 1/1 (rakkha sa) 1/1 (mAra-mAria) bhUkR 1/1 (Naraa) 7/1 (patta) bhUkR 1/1 ani mAMsa khAte hue vana rAkSasa mArA gayA naraka pAyA 12. mairApamastu [(mairA)-(pamatta) bhUkR 1/1 ani madirA ke kAraNa naze meM cUra huA kalaheppiNu hisai iTTamittu (kalaha+eppiNu) saMkR (hiMsa) ba 3/1 saka [(iTTha)-(mitta) 2/1] jhagar3A karake kaSTa pahuMcAtA hai priya mitra ko 13. racchahe paDe umbhiyakara vihalaMghalu (racchA ) 6/1 (paDa) va 3/1 aka. [(ubha-ubbhiya) saMkR -(kara) 2/1] (vihalaMghala) 1/1 vi (Da) va 3/1 aka rAjamArga para gira jAtA hai U~cA karake, hAtha ko unmatta zarIravAlA nAcatA hai 14. hotA sagavya (ho-hoMta) vakR 1/2 (sagavva) 1/2 vi hote hue ghamaMDI i 1. sarja-sajju gamana, anusaraNa, (saMskRta-hindI koza, aaptte)| 2. yaha vidhi-artha meM bhI prayukta hotA hai, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 121 / zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 2481 4. kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.prA.vyA. 3-135) / 5. kabhI-kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.prA.vyA. 3-134) / 114] [ apabhraMza kAvya saurama Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaya jAyava majje majje khayaho 1 sadhya 15. sAiNi va besa rattAdharisaNa varisai subesa 16. to jo vases so kAyaru cisuur se 17. vesApa mattu khiddhaNu huu iha thaa cariNa cArudattu 18. kayavIjacesu raNAsaMtu parammuha chuTTa 19. je sUra hoMti apabhraMza kAvya saurabha 1 ( gaya) bhUkR 1 / 2 ani ( jAyava) 1/2 ( majja ) 3 / 1 ( khaya) 6 / 1 ( savva ) 1/2 (sAiNI) 1/1 adhyaya (vesA) 1 / 1 [ (rakta rakta raktA 2 ) - ( gharisaraNa ) 2 / 1] ( darisa ) va 3 / 1 saka ( suvesa) 2/1 (ta) 6/1 sa (ja) 1 / 1 savi (vasa ) va 3 / 1 aka (ta) 1 / 1 savi (kAyara) 1 / 1 vi ( ucchiTThaa ) 2 / 1 'a' svAdhika (asa) va 3 / 1 saka [ ( vesA ) - ( pamatta ) bhUkR 1 / 1 ani ] (Ni) 1 / 1 vi ( hu hua ) bhUkR 1 / 1 avyaya (vaNi) 1 / 1 vi ( cArudatta ) 1 / 1 [ ( kaya) bhUkU ani - ( dINa) vi- (vesa) 1 / 1] (pAsa) va 1/1 (parammuha ) 1/1 vi [ (chuTTa) bhUkR ani - (kesa) 1 / 1] (ja) 1/2 savi ( sUra ) 1/2 vi (ho) va 3 / 2 aka prApta hue yAdava madirA ke kAraNa vinAza ko sabhI pizAcinI kI taraha vezyA khUna kA gharSaNa dikhAtI hai| sundara veza usake jo rahatA hai vaha asta-vyasta jUThana khAtA hai vezyA meM masta huA dhanarahita huA yahAM vyApArI cAruvatta 1. kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he. prA. vyA. 3-134) 2. samAsagata zabdoM meM rahe hue svara paraspara hrasva ke sthAna para dIrgha ho jAte haiM (he. prA. vyA 1-4 ) / banA diyA gayA, dayanIya, veza dUra haTAtI huI vimukha kATa diye gaye, bAla no vIra hote haiM [ 115 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savarA zabaroM kA hI hot cAhe (savara) 1/2 avyaya avyaya (ta) 1/1 saki (ta) 1/2 savi avyaya (haNa) va 3/2 saka vaha nahIM mArate haiM harAMti 20. vaNe tiraNa caraMti NisuraNevi (vaNa) 7/1 (tiraNa) 2/1 (cara) va 3/2 saka (NisuNa+evi) saMkR (khaDDakaa) 2/1 avyaya (Dara) va 3/2 aka vana meM ghAsa carate haiM sunakara khar3akhar3a AvAja nizcita Dara jAte haiM khaDDakau Nika DaraMti 21. varaNamayaulAI [(vaNa)-(maya)-(ula) 2/2] kiha bana meM rahanevAle magoM kesamUha ko kyoM mAratA hai avyaya (haNa) va 3/1 maka (mUDha) 1/1 di (ki-kia) bhUka 1/1 (ta) 3/2 sa (ki) 1/1 sa kiu tehiM tehiM kAI-kAI kiyA gayA unake dvArA kyA 22. pAraddhirattu cakkavai Narae gau baMbhayattu [(pAraddhi)-(ratta) bhUka 1/I ani] (cakkavai) 1/1 (Naraa) 7/1 (gaa) bhUkR 1/1 ani (baMbhayatta) 1/1 zikAra kA premI cakravartI naraka meM (ko) gayA brahmadatta 23. cala cora dhi? gurumAyabappu (cala) 1/1 vi (cora) 1/1 (dhiTTha) bhUka 1/1 ani [(guru)-(mAyA)2-(bappa) 2/1] caMcala cora nirlajja guru, mAM aura bApa ko 1. kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.prA.vyA. 3-135) / 2. mAyA-mAya, samAsagata zabdoM meM rahe hue svara paraspara meM dIrgha ke sthAna para hrasva ho jAte haiM (hema prAkRta vyAkaraNa 1-4) / 116 ] [ apabhraMza kAvya saurama Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mANai Na iThTha 24. yiyabaleNa vaMcai pravara vi so chaleNa 25. bhayakUvi chUr3ha Nau giddabhukkhu pAvei mUr3ha 26. paddhaDiya eha supasiddhI gAmeM vijjaleha 27. pAvejjai baMdhevi rigajjai vitvArevi rahe 2 caccare daMDijjaha taha khaMDijjaha mArijjaha puravAhire apabhraMza kAvya saurabha ] ( mANa ) va 3 / 1 saka avyaya ( iTTha) bhUkR 1 / 1 ani [ ( Niya) vi- (bhuya) - (bala) 3 / 1 ] (vaMca) va 3 / 1 saka (ta) 2 / 2 sa (avara) 2/2 avyaya (ta) 1 / 1 savi (chala) 3/1 [ (bhaya) - ( kuva ) 7 / 1 ] (chUTa) 1 / 1 vi avyaya [ ( Nidda) - (bhukkha ) 2 / 1] (pAva) va 3 / 1 saka ( mUDha ) 1 / 1 vi (paddhaDiyA ) 1 / 1 (eA) 1 / 1 savi ( supasiddhi) 1/1 ( NAma) 3/1 (vijjalehA ) 1 / 1 (pAva) 1 va karma 3 / 1 saka (baMdha + evi ) saMka (NI) va karma 3 / 1 saka ( vitthAra + evi ) saMkR (raha) 7/1 ( caccara) 7/1 (daMDa) va karma 3 / 1 saka avyaya 1. pra-Ap pAva pakar3a lenA (ApTe, saMskRta - hindI koza ) / 2. TippaNa, sudaMsaNacariu, 2.10, pRSTha 268 (khaMDa) va karma 3 / 1 saka ( mAra ) va karma 3 / 1 saka [ ( pura ) - ( vAhira ) 7 / 1vi ] mAnatA hai nahIM zrAdaraNIya nija bhujAoM ke bala se ThagatA hai unako dUsaroM ko bho vaha jAlasAjI se saMkaTarUpI kue meM upekSita nahIM nidrA aura bhUkha ko pAtA hai mUr3ha paddhaDiyA chaMda yaha khyAti nAma se vidyullekhA pakar3A jAtA hai bAMdhakara le jAyA jAtA hai phailAkara caurAhe para mukhyamArga para daMDita kiyA jAtA hai tathA kATA jAtA hai| mArA jAtA hai| zahara ke bAharI bhAga meM [ 117 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.11 1. paravasurayaho [(para) vi-(vasu)-(raya)1 6/1] aMgArayaho sUlihi-sUlihi (aMgAraya)16/1 (sUlI) 7/2 (bharaNa) 1/1 vi (jAya) bhUkR1/1 ani (maraNa) 1/1 paratavya meM anurakta hone ke kAraNa aMgArakakezArA saliyoM para dhAraNa karanevAlA prApta kiyA gayA maraNa jAyaM maraNaM 2. iya rigaevi baralo to isako jAnakara manuSya usa samaya (ima) 2/1 savi (Nia) saMkR (jaNa) 1/1 avyaya avyaya (mUDhamaNa) 1/1 vi (corI) 2/1 (kara) va 3/1 saka avyaya (parihara) va 3/1 saka bhI mUrkha mUThamaNo corI corI karatA hai nahIM pariharaDa chor3atA hai 3. jo ahilasaha (ja) 1/1 savi [(para) vi-(juvai) 2/1] avyaya (ahilasa) va 3/1 saka (ta) 1/1 savi (NIsasa) va 3/1 aka (gA-gAya) va 3/1 saka (hasa) va 3/1 saka jo anya kI strI ko loka meM cAhatA hai vaha lAlAyita rahatA hai prazaMsA karatA hai milatA-julatA hai bosasai gAyaka hasa 12. sahiUraNa (saha) saMka (jaba) 7/1 (riNavaDa) 43/1 aka (garama) 7/1 jagata meM giratA hai NivAr3a 1. kabhI-kabhI tRtIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.prA.vyA. 3-134) / 2. nizvas=NIsasa lAlAyita honA, moniyara viliyama, saMskRta-aMgrejI koSa (dekheM-zvas) / 3. has= milanA-julanA, (ApTe, saMskRta-hindI koss)| 118 ] / apabhraMza kAvya saurama Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hoU 1 abuhA rAmaNa pamuhA 13. parayArazyA cida khayaho gayA satta vi vasaNA ee kasaraNA 1. iyaraheM iyarahaM -> pAsiu sola vi jubaihe maMDa mAsiu ( iyara) 6 / 2 vi divyAharaNa divyAharaNahaM[ (divva) + (AharaNahaM ) ] [ ( divva) - ( AharaNa ) 6 / 2] ( pAsa pAsia ) bhUkR 1 / 1 (sIla) 1 / 1 avyaya ( jubai ) 6 / 1 ( maMDaNa ) 1 / 1 (mAsa) bhUkR 1 / 1 2. harivi pIya jA kira - bavaNe dahaba ya sIle sIleM sIya du para jala jalaneM ( hoa) bhUka 1 / 1 ( abuha ) 1 / 1 vi ( rAmaNa ) 1/1 ( pamuha ) 1 / 1 vi apabhraMza kAvya saurabha ] [( ( para) vi - ( yAra ) - ( raya) bhUkR 1 / 1 ani ] avyaya (khaya) 6/1 ( gaya) bhUkR 1 / 1 ani (satta) 1 / 2 vi avyaya ( vasaNa ) 1/2 (a) 1/2 savi ( kasaNa) 1/2 vi 8.7 ( hara + ivi) saMkR ( NIya) bhUkR 1 / 1 ani (jA) 1 / 1 savi avyaya (dahavayaNa ) 3 / 1 (sIla) 3/1 ( sImA ) 1 / 1 (daDDa) bhUkR 1 / 1 ani avyaya (jalana) 3 / 1 huA ajJAnI rAvaNa AdaraNIya/zra eSTha para strI meM anurakta huprA AkhirakAra vinAza ko gayA sAtoM samuccaya artha meM prayukta vyasana T aniSTakara amya sundara grAbhUSaNoM ke Lam jAnA gayA (samajhA gayA ) zola yuvatI kA grAmavaraNa kahA gayA 1. mAtrA ke lie 'u' ko 'U' kiyA gayA hai / 2. kabhI - kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he. prA. vyA. 3-134 ) / haraNa karake le jAI gaI jo jaisA ki batalAyA jAtA hai rAvaNa ke dvArA zola ke kAraNa sItA balAI gaI nahIM agni ke dvArA 119 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. taha khaga kirAyauvasaggahaeN- khagakirAyauvasaggahaM cukkiya 4. rohiNi kharajaleNa zrarAMtamai sIgurukkiya 6. 7. saMbhAviya sIlaguNeNa sAie Na 5. hari-hali-cakkavaTTi - jipamAyau ajju vi vahAiya tiharaNammi vikkhAyau eu sIlakamala sarahaM siu phaNiNarakhayarAmarahiM- -> phaNirakhayarAmarahi pasaMsiu jaNaNi e chArapuMja vari 120 1 avyaya ( anaMtamai ) 1/1 [ (sIla) - (guru) - (kkiya ) bhUkR 1 / 1 ani ] [ (khaga) - (kirAya) - (uvasagga ) 26 / 1] (cukka) bhUkR 1 / 1 (fefor) 1/1 [ ( khara) vi - ( jala ) 3 3 / 1] ( saMbhAviya) bhUkR 1 / 1 ani . [ (sIla) - ( guNa) 3 / 1] (I) 3/1 avyaya ( vaha ( pra . ) vahAva (bhUka) vahA viya bahAiya (strI) vahAiyA) bhUkR 1 / 1 [ (hari) - (hali ) - (cakkavaTTi) - (jiNa) - (mAo) 1 / 2 ] avyaya avyaya ( ti - huyaNa) 7/1 (vikhAyA) bhUkR 1 / 2 ani (eyA) 1/2 savi [ (sIla) - ( kamala) - (sara) - (haMsI) 1 / 2] [ ( phaNi) + (gara) + (khayara) + (amarahiM ) ] [ ( phariNa) - (ra) - ( kha-ghara ) - ( amara ) / 2] ( pasaMsa (strI) pasaMsI) 1/2 vi ( jaNaNi) 8/1 avyaya [ ( chAra ) - (puMja) 1 / 1} avyaya usI prakAra anantamatI kaThora zIla dhAraNa kI huI vidyAdharoM aura kirAta ke upadrava se rahita huI rohiNI teja dhAravAle jala meM DuboI gaI zIla guNa nadI ke dvArA nahIM bahAI gayI ke kAraNa nArAyaNa, baladeva, cakravartI tathA tIrthakaroM kI mAtAeM Aja bho tIna loka meM prasiddha ye zIlarUpI kamala-sarovara kI haMsinI } zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 151 / 2. kabhI-kabhI paMcamI vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he. prA.vyA. 3-134 ) / 3. kamI-kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para tRtIyA vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he. prA.vyA. 3 - 137 ) / nAgoM, manuSyoM, prakAza meM calanevAle ( vidyAdharoM ) kraura devoM dvArA prazaMsita mAtA he ( zrAmantraNa kA cihna) rAkha kA Dhera adhika acchA [ apabhraMza kAvya saurabha Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ragaDa kusolu mayaraNeNummAyau (jA-jA1--jAya) vidhi 3/1 aka avyaya (kusIla) 1/1 [(maraNayeNa)+ (ummAyau)] (mayama) 3/1 (ummAyaa) 1/1 vi ho jAe nahIM kuzIla kAmavAsanA ke kAraNa, pAgalapana paidA karanevAlA (UmAdaka) 8. solavaMtu buhaya -buhayaNe salahijjA solavivajjieNa (sIlavaMta) 1/1 di (buhayaNa) 3/1 (salaha) va karma 3/1 saka [(sIla)-(civajjima) 3/1] (kiM) 1/1 savi (kijjai) va karma 3/1 saka ani zIlavAna vidvAna vyakti ke dvArA prazaMsA kiyA jAtA hai zolarahita hone se kijja siddha kiyA jAtA hai isako samajhakara jANeviNu solu paripAlijjae (i.)2/1 sa (jANa+ eviNu) saMkR (sIla) 1/1 (paripAla+ ijja) va karma 3/I saka (mA) 8/1 avyaya (mahAsai) 8/1 zIla pAlana kiyA jAtA hai mAtA mahAsaha NaM . he mahAsatI avyaya hai lAhu riNayaMtihe avyaya (lAha) 1/1 (riNaya -NiyaMta-NiyaMtI)26/11 (halA) 8/1 [(mUla)-(chea) 1/1] (tumha) 6/1 sa (ho) bhavi 3/1 aka lAbha dekhate hue he sakhI prAdhAra kA nAma ApakA ho jAyagara mUlacheu hosa 00 adhyaya (phiTTa) va 3/1 aka phiTTaI nahIM dUra hotA hai akArAnta dhAtuoM ke atirikta zeSa svarAnta dhAtuoM meM a (ya) vikalpa se jUr3atA hai, abhinava prAkRta vyAkaraNa, pRSTha 265 / 2. kabhI-kabhI tRtIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.prA.vyA. 3-134) / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 121 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ peyava (peyavaNa)1 7/1 avyaya (giddha) 1/1 avyaya (miTTa) 33/1 aka (paMkaa) 7/1 (miMga)111 (paiTTha) bhUka 1/1 ani zmazAna se isa loka meM giddha nahIM dUra hotA hai kamala meM maurA ghusA humA miMgu 2. ma nahIM tuMbaraNArayaneu avyaya (phiTTa) va 3/1 aka [(tuMbara)-(NAraya)-(ge) 1/1] avyaya (phiTTa) va 3/1 aka [(paMDiya)-(loya)-(vivea) 1/1] chUTatA hai nArada ke sambare kA gIta nahIM naSTa hotA hai jAnI samubAba kA viveka paMriyaloyavikeTa 3. nahIM ma phiTTA dujjaNe duTusahAu avyaya (phiTTa) va 3/I aka (dujjaNa)17/1 [(duTTha) bhUka ani - (sahAma) 1/1] avyaya (phiTTa) va 3/1 aka [(giddhaNa)-(citta)1 7/1] (visAma) 1/1 bomala hotA hai durjana se duSTa svabhAva nahIM samApta hotI hai nirdhana ke citta se cintA NivaNacitte visAja 4. Na moha mahAdharaNavaMte avyaya / (phiTTa) 3/1 aka (loha) 1/1 (mahAdhaNavaMta)17/1vi avyaya (phiTTa) 3/1 aka (mAraNa)-(citta) 1/1] (kayaMta)17/1 jAtA hai loma mahAdhanavAna se nahIM mAragacittu dUra hotA hai mArane kA bhAva yamarAna se karyate 5. avyaya (phiTTa) va 3/1 aka (jovvaNa-itta)17/1vi bovaNaitte haTatA hai yauvanavAna se 1 kabhI-kabhI paMcamI vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.prA.vyA.3-136) / 122 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maraTu ahaMkAra nahIM phiTTai vallahe (maTTa) 1/1 avyaya (phiTTa) va 3/1 aka (valla ha)7/1 (citta) 1/1 (bahuTTa) I/I vi vicalita hotA hai premI meM mana lagA hamA bahuTTa 6. na mahAkariha avyaya (phiTTa) va 3/1 aka (viMjha)1 7/1 [(mahA) vi-(kari)-(jUha) 1/1] avyaya (phiTTa) va 3/1 aka (sAsaa)1711 [(siddha)-(samUha) 1/1] nahIM nIce prAtA hai vindhya parvata se mahAna hAthiyoM kA samUha nahIM rahita hotA hai zAzvata se siddhoM kA samUha phiTTA sAsae siddhasamUha phiTTae pAvihe pAvakalaMku nahIM chUTatA hai pApI se pApa kA kalaMka avyaya (phiTTa) va 3/1 aka (pAvi) 5/1 [(pAva)-(kalaMka) 1/1] avyaya (phiTTa) va 3/1 aka [(kAmuya)-(citta)17/1] (jhasaMka) 1/1 phiTTae kAmacirate masaMku haTatA hai kAmuka ciso kAmadeva 8. Na kiTTae prAyahe jo asamAha suchaMdu avyaya (phiTTa) va 3/1 aka (Aya)17/1 (ja) 1/1 savi (asayAha) 1/1 (suchaMda) 1/1 avyaya (mottiyadAmaa) 1/1 'a' svAdhika (ea) 1/1 savi nahIM haTatA hai (haTeyA) mana se Ahe kadAsaha chaMba di motiyavAmana mauktikadAma 9. grahavA avyaya adhyaya jahAM 1. kabhI-kabhI paMcamI vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.prA.vyA. 3-136) / apabhraMsa kAvya saurama ] [ 123 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jiha jeNa kira jiha jaisI pravasameva hoevau tiha avyaya jisa prakAra (ja)3/1sa jisake dvArA avyaya pAdapUraka avyaya avyaya avazya ho (ho+evAhoevA--hoekau) vidhi kR. 1/2 utpanna kI jAnI cAhie (jAyeMgI) avyaya vahAM avyaya usI prakAra (ta) 3/1 savi usake dvArA avyaya (dehia) 3/1 vyakti ke dvArA avyaya (ekkaMga) 3/1 vi akele [(saha+evA-sahevA--sahevau) vidhi kR. I/2] sahI jAnI cAhie (sahI jAyeMgI) teNa dehiega tiha ekkaMgaraNa sahevaca 832 1. sulahau pAyAlae NAyaragAha sulahau kAmAure (sulahaa) 1/1 vi 'a' svA. (pAyAlaa) 7/1 'a' svArthika (NAya)-(NAha) 1/1] (sulahaa) 1/1 vi 'a' svAyika [(kAma)+ (Aure) [(kAma)-(Aura) 7/1 vi] I (viraha)-(DAha) 1/1] suprApya pAtAla meM soM kA svAmI svAbhAvika kAma se pIr3ita meM virahaDAhu viraha kA saMtApa 2. sulahau rAvajalahare jalapavAha sulahana vairAyare (sulahaa) 1/] vi 'a' svArthika [(Nava) vi-(jalahara) 1/1] [(jala)-(pavAha) 1/1] (sulahA) 1/1 vi 'a' svArthika [ (vaira)+ (Ayare) ] [(vaira)-(Ayara) 7/1] [(vajja)-(lAha) 1/1] sarala naye bAdala meM jala kA pravAha prAsAna hIre kI khAna meM vAjalAha hIre kI prApti sulabha 3. sunahara kassIrae cusiraNapiDu sulahau mANasasare (sulahA) 1/1vi 'a' svAthika (kassIraa) 7/1 'a' svArthika [(ghusiNa)-(piMDa) 1/1] (sulahaa) 1/1 vi 'a' svAthika (mANasasara) 7/1 kazmIra meM kesarapiMDa sulabha mAnasarovara meM 124 [ apabhraMza kAvya saurama - Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamalasaMDu [(kamala)-(saMDa) 1/1] kamaloM kA samUha dovaMtare vivihabhaMDu (sulahaa) 1/1 vi 'a' sthAthika suprApya [(dIva)+ (aMtare)] [(dIva)-(aMtara) 7/1] dvIpoM ke andara [(viviha)-(bhaMDa) 1/1] nAnA prakAra kI vyApArika vastueM (sulahaa) 1/1 vi 'a' svArthika sulabha (pAhANa) 7/1 patthara meM [(hiraNNa)-(khaMDa) 1/1] sone kA aMza pAhANe hiraNNakhaMDa 5. sulahau malayAyale surahivAu sulahau gayaNaMgaraNe uDuNihAu (sulahA) 1/1 vi 'a' svAthika svAbhAvika [(malaya)+ (ayale)][(malaya)-(ayala)17/1] malaya parvata se [(surahi) vi-(vAu) 6/1] sugandhayukta vAyu kA (sulahaa) 1/1 vi 'a' svArthika svAbhAvika (gayaNaMgaNa) 7/1 vyApaka prAkAza meM [(uDu)-(NihAa) 1/1] tAroM kA samUha sulahana pahupesaNe kae pasAu sulaha IsAse jaNe kasAu (sulahaa) 1/1 vi 'a' svAthika [(pahu)-(pesaNa) 7/1] (kaa) bhUka 7/1 ani (pasAa) 1/1 (sulahaa) 1/1 vi 'a' svAthika (IsA-sa) 7/1 vi (jaNa) 7/1 (kasAa) 1/1 prAsAna svAmI kA prayojana pUrNa kiyA gayA hone para puraskAra svAbhAvika IAyukta vyakti meM kaSAya (sulahA) 1/1 vi 'a' svAthika (ravikatamaNi) 3/ AsAnI se prApta (hai) sUryakAnta maNiyoM dvArA 7. sulahau ravikaMtamariNahi- ravikatamariNahi huyAsu sulahau varalakkhaNe payasamAsu (huyAsa) 1/1 (sulahaa) 1/1 vi 'a' svArthika [(vara)-(lakkhaNa) 7/1] [(paya)-(samAsa) 1/1] agni sulabha uttama vyAkaraNa zAstra meM padoM meM samAsa 8. sulahana (sulahara) 1/1 vi 'a' svArthika sulabha 1. kabhI-kabhI paMcamI vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.prA.vyA. 3-136) / apabhraMza kAvya saurabha ] / 125 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAgame dhammovasu sulahau sukaIyaNe maivisesu 9. sulahau maNuyattaNe piu kalattu para ekka 1. tshe ji dullaha 10. jiNasAsaNe jaM pavit Th kayAvi pattu kiha NAsami taM cAritavittu 11. ema viyapiki jAma thiu abhilacit suhadaMsaNa abhayAdevi vilakkha 126 J ( Agama) 7/1 zrAgama meM [ ( dhamma) + ( uvaesu) ] [ dhamma ) - ( uvaesa ) 1/1] mUlyoM (dharma) ke upadeza ( sulahaa) 1 / 1 vi 'a' svArthika sulabha sukavijana meM buddhi kI zreSThatA [ ( sukaI) 1 - ( yaNa) 7 / 1] [ ( mai ) - (visesa) 1 / 1] ( sulahaa ) 1 / 1 vi 'a' svArthika ( maNuyattaNa) 7/1 (pia) 1 / 1 vi ( kalatta) 1 / 1 avyaya ( ekka) 1 / 1 vi adhyaya ( dullaha) 1 / 1 vi ( apavitta ) 1 / 1 vi [ ( jiraNa ) - ( sAsaraNa) 7/1 ] (ja) 2/1 sa avyaya avyaya ( patta ) bhUkR 1 / 1 ani avyaya (pAsa) va 1 / 1 saka (ta) 2 / 1 savi [(after)-(far) 2/1] avyaya ( viyappa + ivi ) saMkR samAsa ke kAraNa dIrgha huA hai ( hai. prA. vyA. 14) abyaya (thia ) bhUkR 1 / I ani ( aviolacitta ) 1 / 1 vi [ ( suha ) vi - ( daMsaNa) 1 / 1] ( abhayAdevi ) 1 / 1 (vilakkha) 1 / 1 vi sulabha manuSya zravasthA meM priya patnI kintu eka ho durlabha pratipavitra jina zAsana meM jisako mahoM kamI ( bhI ) prApta kiyA kaise barbAda ka usa ( ko ) afrarUpI dhana ko isa prakAra vicAra karake jaba huA zAnta cittavAnA manohara, darzana prabhayAdevI najjita | apabhraMza kAvya saurama Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huya RT riyamara citai puNe- puNa apabhraMza kAvya saurabha 1 (hu) bhUkR 1/1 (tA) 1 / 1 sarvi [ (Niya) vi - (maNa) 7/1] (ti) va 3 / 1 saka avyaya huI vaha nija mana meM vicAra karatI hai ( karane lagI) bAra-bAra [ 127 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-11 sudaMsaraNacarita sandhi -3 3.1 sutaraMgahe gaMgahe gou kira jAva nammi rAu gacchA (sutaraMga-(strI) sutaraMgA) 5/1 vi (gaMgA) 5/1 (goa) 1/1 avyaya avyaya (jamma)7/1 avyaya (gaccha) va 3/1 saka manohara taraMgavAlI gaMgA nadI se gopa pAdapUraka jaba taka punarjanma meM nahIM jAtA hai (gayA) 10. tA suhamai .. jiraNamai sayaraNayale suttiya siviraNaya pecchA avyaya (suhamai) 1/1 vi (jiNamai) 1/1 [(sayaNa)-(yala) 7/1] (sutta-suttiya) bhUkR 1/I (siviNaya) 2/2 (peccha) va 3/1 saka taba zubhamati jinamati ne bichaunoM para sUtra se bane hue svapnoM ko dekhatI hai (dekhA) 11 suracittaharo [(sura)-(cita)-(hara) 1/1 vi] devatAoM ke citta ko haraNa karanevAlA parvata siharI pavaro NavakappayarU amariMdagharU (sihari) 1/1 (vara) 1/1 vi [(Nava)-(kappayaru) 1/1] [(amariMda)-(ghara) 1/1] zreSTha nayA kalpavRkSa indra kA ghara (svarga) 2. pavaraMburiNahI pajalaMtu sihI suvirAiyo [(pavara) + (aMbuNihi)] [(pavara) vi- uttama-samudra (aMbuNihi) 11] (pajala-pajalanta) vakR 1/1 camakatI huI (sihi) 1/1 agni (su-virAa-suvirAiya--suvirAiyaa) bhUka atyanta suzobhita 1/1 'a' svArthika (avaloa--avaloiya avaloiyaa) bhUkR1/1 dekhA gayA 'a' svArthika avaloiyo 128 ] [ apabhraMza kAvya saurama Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. pasarammi cbrare glitt 14. risi 15. lai jAhu~ varaM jiNaceihara gravilaMbajhuraNI 16. bhayavaMtI payati alaM siforta halaM calahAramaNI caliyA ramaNare 17. bhaNipro ramaNI apabhraMza kAvya saurabha 1 ( pasara) 7/1 (sai) 1 / 1 vi [ (vara) vi - ( suddhamai ) 1 / 1 vi] ( gaya- gayA) bhUkR 1 / 1 ani avyaya avyaya (thia) bhUkR 1 / 1 ani ( kaMta ) 1/1 avyaya (faq-faar) 8/1 [[ ( haMsa) - ( gai ) 8 / 1] vi] (furer) 7/1 rAta meM ( lakkha lakkhiyalakkhiyaa ) bhUkR 1 / 1'a' svA. dekhe gaye (ta) 16 / 1 sa usake dvArA (akkha akkhiya akkhiyaa ) bhUkR 1 / 1 'a' svA. kahe gaye ( pabharaNa) va 3 / 1 saka ( pa ) 1 / 1 avyaya (jA) va 1/2 saka avyaya [ ( jiraNa) - ( ceihara ) 2 / 1] {[ ( avilaMba) vi- (jhuriNa ) 1 / 2] vi ) [ ( bhayavaMta) vi - ( muNi) 1 / 2 ] ( payaDa) va 3 / 2 saka avyaya ( siviraNa ) 6 / 1 ( hala) 2 / 1 [[ (cala) - ( hAra ) - ( maNi) 1/2 ] vi] ( calacaliya (strI) caliyA) bhUkR 1 / 1 ( ramaNI) 1/1 ( bhaNa) bhUkR 1 / 1 ( ramaNI) 1 / 1 prabhAta meM satI uttama zuddhamati gaI zIghra vahA~ baiThA pati jahA~ kahatA hai ( kahA ) pati he priyA haMsa kI cAlavAlI acchA, ThIka jAte haiM calate haiM) zra eSTha jina caityaghara binA vilamba ke (sahaja) dhvani (zabda) pUjya muni prakaTa karate haiM ( kara deMge ) pUrNarUpa se svapna (samUha) kA I. kabhI-kamI tRtIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (hi.prA.vyA. 3-134) / hala hAra kI maNiyA~ laharAnevAlI cala par3I ramaNI kahA gayA ramaNI [ 129 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iya chaMdu muNI bai 18. gaya jiNaharu muNivaru pariNayavi jiragadAsie khisi diTThau girivaru taru suraharu jalahi sihi iya sivirataru siTuDa 1. ki phalu iya sivirayadaMsaraNa hosai paramesara kahi khaNe 2. iya jisuNibi NavajanaharasareraNa suNi 130 ] (iyA) 1 / 1 savi (chaMda) 1/1 ( muriNa ) 16/1 ( gaya) bhUkR 1 / 2 ani [ ( jiNa ) - ( hara ) 2 / 1] ( muriNavara ) 2 / 1 ( pariNava + evi ) saMkR ( jiNadAsI) 3 / 1 (forer) 7/1 ( diTThaa ) bhUkR 1 / 1 ani ( girivara) 1 / 1 3.2 (taru) 1/1 (surahara) 1 /1 ( jalahi ) 1 / 1 (fafe) 1/1 avyaya aura [ ( siviraNa) + ( antaru) ] [ ( siviNa ) - ( antara ) svapna ke bhItara 1/1] (sia ) bhUkR 1 / 1 ani 'a' svArthika (ka) 1 / 1 savi (phala) 1 / 1 (i) 6/1 sa [ ( sivijaya) 'ya' svArthika - ( dasarA ) 3 / 1] (ho) bhavi 3 / 1 aka (paramesara ) 8/1 ( kaha ) vidhi 2 / 1 saka (khaNa) 3 / 1 krivia ( iya) 2 / 1 sa ( NisuNa + ivi ) saMkR [[ (rAva) vi- (jalahara ) - (sara) 3 / 1] vi] ( suraNa ) vidhi 2 / 1 saka yaha chaMda muni ke dvArA gaye jina-mandira munivara ko praNAma karake jinavAsI ke dvArA rAtri meM dekhA gayA zra eSTha paryaMta kalpavRkSa indra kA nivAsa samudraH agni kahA gayA EECE E svapna (-samUha ) ke darzana se he paramezvara 1. kabhI-kabhI tRtIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai ( hai. prA.vyA. 3-134 ) / kaheM. turanta isako sunakara naye megha ke samAna ( gaMbhIra) svarabAle suno [ apabhraMza kAvya saurabha Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdari pabhaNiu muNivareNa (suMdarI) 8/1 (pabhaNa) bhUka 1/i (muNivara) 3/1 he uttama svI kahA gayA munivara ke dvArA 3. uttuMge bharabhAripadhareNa hosai sudhIra (uttuMga) 3/1 vi [(bhara)-(bhAriya) vi-(ghara) 3/1 vi] (ho) bhavi 3/1 aka (sudhIra) 1/1 vi (sua) 1/1 (girivara)3/1 U~ce bhArI mAra dhAraNa karanevAle hogA atyadhika dhairyavAna putra girivareNa girivara (parvata) se 4. kusumarayasurahiphayamahuareNa [(kusumaraya)-(surahi)-(kaya) bhUkR ani - (mahuara) 3/1] makaranda (phaloM kI raja) ko sugandha se AkarSita kiye gaye bhaMvara sahita dAnI lakSmIvAna taruvara se vAiu lacchIharu taruvareNa (cAia) 1/1 vi 'a' svArthika [(lacchI )-(hara) 1/1 vi] (taruvara) 3/1 5. suraramaNIkolAmaNahareNa [(sura)-(ramaNI)-(kolA)-(maNahara) 3/! vi] devatAoM ko ramaNiyoM ko krIr3A se sundara suravaMdaNIu [(sura)-(vaMdaNIa) 1/1 vi] devatAnoM dvArA vaMdanIya varasurahareNa [(vara) vi -(sura)-(hara) 3/1] indra ke ghara se jala-taraMgeM mAkAza se cha lI 6. jalalaharIdhuMbiyapravareNa [[(jala)-(laharI)-(cuMbiya) bhUka -(aMbara) 3/1]vi] guNagaNagahIra [(guNa)-(gaNa)-(gahIra) 1/1] rayaNAyarepa (rayaNAyara) 3/1 guNoM kA samUha (tayA)gaMbhIra samudra se 7. pairiNaviDajaDattaviNAsaNeNa[ (ai) vi-(NibaDa) vi -(jaDatta) bi - (viNAsaNa)3/1vi] kalimalu (kalimala) 2/1 rigaDahAi (rigaDDaha) va 3/saka huAsaNeSa (huAsaNa) 3/1 prati ghane jar3atva kA vinAza karanevAlI pApa (rUpI) mala ko jalA detA hai (regA) agni se 8. suMdara maraNaharu guNamarimaNikeu juvaIyaravallahu mayarakeu (sudara) 1/1 vi (maNahara) 1/1 vi [(guNa)-(maNi)-(Nikea) 1/1] [(juvaI)-(yaNa)-(vallaha) 1/1 vi] (mayarakeu) 1/1 sundara manohara guNarUpI mariNayoM kA para yuvatI varga kA priya prema kA devatA apabhraMza kAvya saurabha / I 131 , Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jimmacchara buhayaNaladdhasaMsu 1/1] (riNammacchara) 1/1 vi [[(buha)-(yaNa)-(laddha) bhUkR ani - (saMsA-saMsa) 1/1] vi] apane kularUpI mAnasarovara kA rAjahaMsa IrSyArahita jJAnIvarga kI prazaMsA prApta kara lI gaI 10. uvasaggu sahevi havevi sAhu pAvasai jhANe mokkhalAhu (uvamagga) 2/1 (saha+evi) saMkR (hava+ evi) saMkR (sAhu) 1/1 (pAva) bhavi 3/1 saka (jhANa)3/1 [(mokkha)-(lAha) 2/1] upasarga sahana karake hokara sAdhu prApta karegA dhyAna ke dvArA mokSa ke lAbha ko 11. jiNu muriNa garvavi harisiyamaNAI riNayageha (jiNa) 2/1 (muNi) 2/1 (gava+evi) saMkR [[(harisiya) bhUkR-(maNa) 1/2] vi] [(Niya) vi-(geha) 2/1] (gaya) bhUkR 1/2 ani (vi) 1/2 vi avyaya (jaNa) 1/2 jinendra ko munivara ko praNAma karake harSita manavAle nija ghara ko cale gaye donoM gayaI viNiga vi jaNAI ho manuSya 12. govau gopa bi vahA~ biyANe tahiM marevi thiu variNapiyauyarae avayarevi (govaa) 1/1 'a' svArthika avyaya bhI (NiyANa) 3/1 nivAnasahita avyaya (mara+evi) saMkR marakara (thia) bhUkR 1/1 ani rahA [(vaNi)-(piyA-piya)-(uyaraja)7/1'a' svA.] vaNika kI patnI ke udara meM (avayara + evi) saMkR prAkara 13. tahi~ gamae anmae avyaya (gabbhaa)7/1 'a' svArthika (abbhaa) 7/1 'a' svArthika avyaya (ravi) 1/1 vahA~ garbha meM prAkAza meM kI taraha sUrya 132 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _ kamaliriNadale gAva kamalinI ke patte para kI taraha jalu sippiuDae NiviDae Thiu sahai [(kamaliNi)-(dala) 7/1] avyaya (jala) 1/1 [ (sippi)-(uDaa) 7/1 'a' svArthika] (NiviDaa) 7/1 vi 'a' svArthika (lia) bhUkR 11 ani (saha) va 3/1 aka avyaya (Nitulla) 1/1 vi (muttAhala) 1/1 sippidala meM saghana sthita zobhatA hai(zobhAyamAna huA) kI taraha asAdhAraNa motI Nitullu muttAhalu 3.5 1. teNa putte jaNu (ta) 3/1 savi (putta) 3/1 (jaNa) 1/1 (tuTTha) bhUkR 1/1 ani (kha) 7/1 (mahaMta) 3/2 vi (meha) 3/2 (jala) 1/1 (vuTTha) bhUka 1/1 ani usa putra se manuSya varga santuSTa humA AkAza meM ghane bAdaloM dvArA jala barasAyA gayA mahaMtehiM mehehiM jalu vuTTha 2. duTThapAviTThaporatthagaNa taThTha [(duTTha) vi-(pAviTTha) vi-(porattha) vi-(gaNa) duSTa, atyanta pApI, IrSyAlu 1/1] varga (samUha) (taTTha) bhUkR 1/1 ani Dara gayA (NaMdi) 1/1 (ANaMda--(strI) ANaMdI) 1/1 Ananda (deva) 3/2 devatAoM dvArA (Naha) 7/1 prAkAza meM (dhuDha) bhUkR 1/1 ani ghoSita kiyA gayA pANaMdi devehi gahe ghuTu 3. duMduhIghosu kayatosu [(duduhI)-(ghosa) 1/1] [I (kaya) bhUka ani -(tosa) 1/1] vi] dhuMdubhI-ghoSa diyA gayA, (kiyA gayA) santoSa utpanna huA divya phUloM ko (phUla) khile hue (hua) bhUkR 1/1 (divva) 1/1 vi (phulla) 2/2 (papphulla) bhUkR2/2 ani divvu papphulla apabhraMza kAvya saurabha ] [ 133 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mellei chor3atA hai (chor3ane lagA) varNa (mella) va 3/1 saka (varaNa) 1/1 (savva) 1/1 savi vana savyu samasta 4. maMdu ANaMdayArI hupro vAu vaavi| kuvesu ammahiu (maMda) 1/1 vi (ANaMdayArI) 1/1 vi (hua) bhUkR 1/1 (vAa) 1/1 (vAvI) 7/2 (kUva) 7/2 (abbhahina) 1/1 vi (jala) 1/1 (jA-jAa) bhUkR 1/1 manda aAnandakArI huzrA (calA) pavana bAvar3iyoM meM kutroM meM jalu atyadhika jala bharA (utpanna huA) jAu 5. gosamUhehi vikkhittu tharaNaduddha eMtajaMtehi pahiehiM [(go)-(samUha) 3/2] (vikkhisa) bhUkR 1/1 ani [(thaNa)-(duddha) 1/1] [(eMta) vakR-(jaMta) vakR 3/2] (pahia) 3/2 vi (paha) 1/1 (ruddha) bhUka 1/1 ani go-samUhoM dvArA bikharA gayA tharaNoM se dUdha prAte-jAte hue (ke kAraNa) pathikoM ke kAraNa mArga ruka gayA 6. taba to diNe chaTTi avyaya (diNa) 7/1 (cha8) 7/1 vi [(ukkiTTha) bhUkR ani -(kamasa) 3/1] (dAva-dAviya) bhUkR 1/l (chaTTiya2-chaTTiyA) 1/1 'ya' svArthika ukkiTThakamaseraNa dAviyA chaTTiyA dina para chaThe utkRSTarUpa se dikhalAyA janma ke pazcAta kiyA gayA utsava jhaTapaTa vaNika (vaizya) ke dvArA jjhatti vaiseNa avyaya (vaisa) 3/1 ___ aTTha ATha (aTTha) 1/2 vi (do) 1/2 vi (divaha) 1/1 divaha dina 1. kabhI-kabhI saptamI vibhakti meM zanya pratyaya kA prayoga pAyA jAtA hai, (zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 147) / 2. chaTThI-chaTTi (strI)=janma ke pazcAta kiyA jAnevAlA utsava / 134 ] [ apabhraMza kAvya sorama Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ volINa vyatIta zodha jAya taba tAma jA (volINa) 1/1 vi avyaya (jA) bhUka 1/1 avyaya avyaya avyaya (jiNayAsI) 1/1 [(sa) vi-(aNurAya) 1/1] NAma jiNayAsi saNurAya jaba nAmaka jiNadAsI anurAga-sahita 8. bAla somAlu deviMdasamadeha levi mattIe jAevi jiNagehu (vAla) 2/1 (somAla) 2/1 vi [[(deviMda)-(sama)-(deha) 2/1] vi] (le+evi) saMkR (bhatti ) 3/1 (jA+evi) saMka [(jiNa)-(geha) 2/1] bAlaka ko sukumAra indra ke samAna dehavAle lekara bhaktipUrvaka jAkara jinamandira toyae pecchiyau pucchiyau muNicandu masamAyaMgu gAmerA (tA) 3/1 sa usake dvArA (peccha-pecchiya-pecchiyaa) bhakR 1/1 'a' svA. dekhe gaye (puccha-pucchiya-pucchiyaa) bhUkR 1/1 'a' svA. pUche gaye (muNicanda) 1/1 municanda (mattamAyaMga) 1/1 matamAttaMga (NAma) 3/1 nAma se (iya) 1/1 savi yaha (chanda) 1/1 chaMda chaMdu 10. maMdara jiha thira tiha meruparvata jisa prakAra sthira usI prakAra jJAniyoM dvArA kumbharAzi kahI jAtI hai (maMdara) 1/1 avyaya (thira) 1/1 vi avyaya (buhayaNa) 3/2 (kuMbharAsi) 1/1 (pabhaNa) va karma 3/1 saka (mamha) 6/1 sa (taraNaa) 2/1 bhavyaya (erisa) 2/1 vi (muNa+ivi) saMkR (muNivara) 8/1 (NAma) 1/1 buhayararAhiM kuMbharAsi pANijjA mahu taNana taNau erisu muNivi merA putra sambandhArthaka parasarga aisA jAnakara he munivara nAma muNivara NAma apabhraMza kAvya saurabha ] / 135 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raijjai (raa) va karma 3/1 saka racA jAtA hai (racA jAe) 3.6 1. taM suNikaraNa paNaduraIso (ta) 2/1 sa usako (suNa) saMkR (prA.) sunakara [[(paNa?) bhukR ani --(rai+Isa)1/1] vi] (jisake dvArA) kAma naSTa kara diyA gayA hai (ve) [I (meha)-(Nighosa) 1/1] vi] megha ke samAna svaravAle (bhaNa) va 3/1 saka kahatA hai (bole) [(jai)+ (Isa)] [[ (jai)-(Isa) 1/1]vi viziSTa muni mehaNiyosu bhaNei jaIso 2. viThTha tae siviNaMtare (diTTha) bhUkR 1/1 ani dekhA gayA (tumha) 3/1 sa tumhAre dvArA [(siviNa)+ (aMtare)] [(siviNa)-(antara) svapna ke andara 7/1] (sAra) 1/1 vi zreSTha (putti) 8/1, e=avyaya putrI, he (tuMga) 1/1 vi U~cA [(sudaMsaNa)-(mera) 1/1] sundara parvata sAro puttie tuMgu sudaMsaNamero teNa 3. kijjau (ki) vidhi karma 3/1 saka avyaya sudaMsaNu (sudaMsaNa) 1/1 NAmo (NAma) 1/1 sajjaNakAmiNisottahirAmo [(sajjaNa)+(kAmiriNa)+(sotta)+ (ahirAmo)] [(sajjaraNa)-(kAmiNi)(sotta)-(ahirAma) 1/1 vi] kiyA jAe (rakhA jAya) isalie sudarzana nAma sajjana aura kAminiyoM ke kAnoM ke lie manohara 4. taba rant to avyaya jiraNayAse-jiraNyAsi (jiNayAsI) 1/1 jinadAsI Navivi (Nava +ivi) saMkR praNAma karake jaIsaM [(jai) + (Isa)] [(jai)-(Isa) 2/1 vi] viziSTa muni ko citte (citta) 7/1 mana meM pahi? (pahiTThA-pahiTTha) bhUka 1/1 ani Anandita huI gayA (gaya--gayA) bhUka 1/1 ani gayo saNivAsaM (saNivAsa) 2/1 svanivAsa ko 5. soharaNamAse diraNe [(sohaNa) vi-(mAsa) 7/1] (diNa) 7/1 zubha-mAsa meM dina meM 136 1 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaDa dittaM baddhau pAlaNayaM suvicittaM 6. devamahIhari NaM suravaccho vaDDai tattha pariTThiu vaccho 7. vaDDai NaM 9. vayapAlaNe dhammo vaDDai NaM 9. piyaloyaraNe pemmo 8. vaDDhai NaM navapAusi kaMdo esu payAsiu dohayachaMdo jagatamaharu sasaharu mayaraharu jiha vaDDhata apabhraMza kAvya saurabha ] avyaya ( dittaM ) bhUkR 1 / 1 ani ( baddhaa) bhUkR 1 / 1 ( pAlaNaya) 1 / 1 'ya' svArthika (suvicitta) 1 / 1vi ani 'a' svArthika [ (deva) - (mahIhara) 7/1] avyaya [ ( sura ) - (vaccha ) 1 / 1 ] (vaDa ) va 3 / 1 aka avyaya ( pariDia ) bhUkR 1 / 1 ani (vaccha ) 1/1 (vaDa) va 3 / 1 aka avyaya [ ( vaya ) - ( pAlaNa ) 13 / 1] (dhamma) 1/1 (vaDa ) va 3 / 1 aka avyaya [ ( piya) vi - ( loyaNa ) 13 / 1] ( pemma) 1 / 1 (va) va 3 / 1 aka avyaya [ (rAva) vi - ( pAusa) 7 / 1] ( kaMda) 1/1 avyaya 1. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 144 / zIghra divya ( prakAzamaya ) bAMdhA gayA pAlanA atyanta sundara deva- parvata (sumeru) para jaise deva - bAlaka bar3hatA hai ( bar3hane lagA ) vahA~ rahA huA (sthita) bAlaka bar3hatA hai jaise vrata pAlana se dharma bar3hatA hai jaise snehI ke darzana se prema ( payAsa) bhUkR 1 / 1 [ ( dohaya) - ( chaMda ) 1 / 1] [ ( jaga ) - ( tamahara) 1 / 1 vi] ( sasahara) 1 / 1 candramA ( mayarahara) 1 / 1 samudra avyaya jisa prakAra ( vaDDha- vaDMta - vaDMtaa ) vakR 1 / 1 'a' svA. bar3hatA huA car3hatA hai jaise naI varSA Rtu bAdala isa prakAra vyakta kiyA gayA dodhaka chanda meM jaga ke andhakAra ko dUra karanevAlA [ 137 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva maraNavallahu dullahu sajjaNahaM puraevaho suu NAvA (bhAva) va 3/1 aka [(maNa)-(vallaha) 1/1 vi] (dullaha) 1/1 (sajjaNa) 6/2 (puraeva) 6/1 (sua) 1/1 avyaya acchA lagatA hai mana ko acchA laganevAlA durlabha sajjanoM ke . purudeva puva ke samAna 138 ] [ apabhraMza kAvya saurama Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-12 karakaMDAra sandhi -2 2.16 uccakahANI NisuNi putta avyaya [(ucca) vi-(kahANI) 2/1] (riNasuNa) vidhi 2/1 saka (putta) 8/1 (saMpajjai) va karma 3/1 saka ani (saMpai) 1/1 (ja) 3/1 sa (vicitta) 1/1 vi isake viparIta ucca kI kahAnI suna he putra prApta kI jAtI hai saMpatti jisase nAnA prakAra kI saMpajja saMpai vicitta 2. parikalivi saMgu pocaho hieNa uccaraNa samau kiu (parikala) saMkR (saMga) 2/1 (NIca) 6/1 vi (hia) 3/1 (ucca) 3/1 vi avyaya (kia) bhUka 1/1 ani (saMga) 1/1 (ta) 3/1 sa samajhakara saMgati ko nIca (vyakti) ko hRdaya se ucca ke (sAtha) sAtha kiyA gayA saMga usake dvArA saMgu teNa 3. vAraNArasiraNayari maNohirAmu arabiMdu NarAhiu asthi vArANasI nagara meM mana ko prasanna karanevAlA araviMda (vANArasI--vANArasi)1-(Nayara)7/1] (maNohirAma) 1/1 vi (araviMda) 1/l (NarAhila) 1/1 (asa) va 3/1 aka avyaya hai (thA) nAmaka 4. saMtosu vahaMtau (saMtosa) 2/1 (vaha-vahaMta-vahaMtaa) va prasannatA ko dhAraNa karatA huA 1/1 'a' svA. 1. samAsa meM hrasva kA dIrgha, dIrgha kA hrasva ho jAtA hai (he.prA.vyA. 1-4) / apabhraMza kAvya saurama ] 139 ] Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamammi pAraddhihe $1 gau ekkahi~ diNammi 5 janarahiya hiM aDavii so * paDiu taha bhukkhae~ viSNaDiu 6. amie viriNammiya suharAI phalaI tAI 7. saMtuTTha taho varavara ho 2 rAu ghari jAivi taho diNNau pasAu 8. uvayAya 140 ] [(fora) fa-() 7/1] ( pAraddhi) 4/1 (gaa ) bhUkR 1 / 1 ani ( ekka) 7 / 1 ki ( diNa) 7/1 [ (jala) - (raha rahiya) mUka 7 / 1] ( aDavI) 7/1 (ta) 1 / 1 savi (paDa avyaya paDia ) bhUkU 1 / 1 ( taNhAa ) 3 / 1 'a' svArthika ( bhukkhAa ) 3 / 1 'a' svArthika (tripaDa viNNaDia ) bhUka 1 / 1 (zrfer) 3/1 (vi- Nimma viriNammiya ) bhUkR 1 / 2 ( suyara) 1 / 2 vi (ta) 4 / 1 sa ( diNNai~) bhukR 1 / 2 ani (afar) 3/1 (ST.) (phala) 1/2 (ta) 1/2 savi ( saMtuTThaa ) bhUkR 1 / 1 ani 'a' svAdhika (ta) 6 / 1 savi (aforaz) 6/1 ( rAa ) 1 / 1 (ghara) 7/1 ( jA + ivi ) saMkR (ta) 4 / 1 savi ( diNa ) bhUkR 1 / 1 ani ( pasA) 1 / 1 ( uvayAra ) 1/1 apane mana meM zikAra ke lie gayA laa waa ; eka dina jalarahita jaMgala meM vaha pha~sa gayA vahAM para pyAsa ke dvArA, se bhUkha ke dvArA, vyAkula kiyA gayA zramRta se bane hue sukhakArI usake lie (usako) die gae vaNika ke dvArA phala ve 1. he heM, mAtrA ke lie anusvAra lagAyA jAtA hai / 2. kabhI-kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai ( hai. prA.vyA. 3-134 ) / kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he. prA. vyA. 3 - 135 ) / 3. [ apabhraMza kAvya saurabha prasanna huprA usa para zreSTha darika para rAjA ghara jAkara usake lie (usako) diyA gayA puraskAra upakAra Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahaMtau jAega vaNi I. Nihiyau maMtipayammi teNa 9. aNurAeM vigivi hi~ basahiM diNayarateyakalAyara guNagaNarayaNaha sIla rahi gahirimAI 1 NaM sAyara sii ekkahi~ diriNa maMtivareNa taho yaho da harivi teNa 2 praharaNa vi dihikarAsu gau turiu vilAsirigamaMdirAsu 2 apabhraMza kAvya saurabha ] ( mahaMtaa ) 1 / 1 vi 'a' svArthika ( jANaa) 3 / 1 'a' svArthika (afm) 1/1 ( rihiyaa ) bhUkR 1 / 1 ani 'a' svArthika [ ( maMti) - ( paya) 7 / 1 ] (ta) 3 / 1 sa ( aNurAa ) 3 / 1 trivia (vi) 1/2 vi avyaya (vasa ) va 3 / 2 aka [ ( diraNayara ) - ( a ) - ( kalAyara ) 1 / 1 ] [ ( guNa) - ( gaNa ) - ( rayaNa) 6 / 2] [ (sIla) - ( Nihi ) 1/11 ( gahirima) 7/1 avyaya ( sAyara) 1 / 1 avyaya ( ekka) 7/1 vi (far) 7/1 ( maMtivara ) 3 / 1 (ta) 6 / 1 savi (rAya) 6 / 1 (daraNa) 2 / 1 ( hara + ivi ) saMkR (ta) 3 / 1 sa 2.17 ( AharaNa ) 2/2 ( le + eviNu) saMkR (dihikara) 6/1 vi (gaa ) bhUkR 1 / 1 ani avyaya [ ( vilAsiriNa) - (mandira) 6 / 1] mahAna samajhanevAlA hone ke kAraNa afte rakhA gayA mantrI pada para usake dvArA snehapUrvaka donoM hI vahAM para rahate haiM ( rahane lage) sUrya, teja meM, candramA guNasamUharUpI ratnoM ke zIla ke nidhAna gambhIratA meM ke samAna sAyara taba eka dina mantrovara ke dvArA usa rAjA ke putra kA ( ko ) haraNa karake usake dvArA 1. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 146 2. kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai ( hai. prA. vyA. 3-134 ) / AbhUSaNoM ko lekara sukhakArI gayA zodhatA se vilAsino ke ghara kare 141 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlya cale gaye manuSyoM ke nayanoM ke lie 3 gayamollaI jaraNaraNyaragaha piyAI tahi vaNiNA priya [[(gaya) bhUka ani -(molla) 1/2] vi] [(jaNa)-(NayaNa) 4/2] (piya) 1/2 vi avyaya (vaNi) 3/1 (prAkRta) (tA)4/1 sa (samappa-samappiya) bhUkR 1/2 vahA~ vaNika ke dvArA usake lie pradAna kie gae tAhe samappiyAI 4. sarayAgamasasaharamANaNohe [(saraya)+ (Agama)+(sasahara)+ (ANaNIhe)]zaradaRtu meM prAnevAle candramA [[(saraya)-(Agama)-(sasahara)- kI taraha mukhavAlI ke lie (ko) (ANaNa-(strI) ANaNI)4/1] vi] avyaya phira kahiyau (kaha-kahiya--kahiyaa) bhUka 1/1'a' svArthika kahA gayA (ta) 3/1 sa usa (variNaka) ke dvArA vilAsiNIhe (vilAsiNi) 4/1 vilAsinI ke lie (ko) puNu teNa 5. maI mAriu zaMdaNu (amha) 3/1 sa mere dvArA (mAra-mAria) bhUkR 1/1 mArA gayA (NaMdaNa) 1/1 putra (Naravai)6/1 rAjAkA (ia) 1/1 sa (kaha-kahiya-kahiyaa) bhUkR 1/I 'a' svArthika kahI gaI (sayala) 1/1 vi sArI hI [[(thira) vi-(rai) 4/1] vi] sthira snehavAlI ke lie(ko) garavaI hiM! iu kahiyau sayalu thirriihi| yaha 6. taM suNivi tAi~-tAeM paNiu saNehu mA kAsu vi (ta) 2/I sa (suraNa / ivi) saMkR (tA) 3/1 sa (pabhaNa-pamaNia) bhUkR 1/1 (sa-Neha) 1/1 na. avyaya (ka) 4/1 sa avyaya usako sunakara usake dvArA kahA gayA sasneha mata kisI ke lie 1. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pR. 151 / 2. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pR. 144 / 3. napu. 1/1 ke zabda kabhI-kabhI krivia kI taraha prayukta hote haiM / 142 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ payaDu karehi eha 7. etahiM lahaMte 8 suu NiveNa devAvija fiss re teraNa jo triline rAya ho da kahai ko vi daviNa iNi lahai so vi 9. tA keNafa dhiTThe turiyae rAho agaI bhaNiu uvalakkhi tuha suu deva mai~ so gavalai~ apabhraMza kAvya saurabha ] ( payaDa ) 2 / 1 (kara) vidhi 2 / 1 saka (e) 2/1 savi (fefe") 1/1 (rAyara) 7/1 (ta) 3 / 1 sa avyaya ( alaha - alahaMta) vakR 3 / 1 (sua ) 2 / 1 (fora) 3/1 (deva + Ava devAva devAvia ) pre. bhUkR 1 / 1 prajJA karavAyI gaI Dhola (ja) 1/1 savi ( rAya ) 6/1 ( NaMdaNa ) 2 / 1 ( kaha ) va 3 / 1 saka (*) 1/1 fa avyaya (daviNaa) 3 / 1 'a' svArthika ( meiNI) 2 / 1 (laha) va 3/1 saka (ta) 1 / 1 savi avyaya avyaya (ka) 3 / 1 savi ( dhiTTha) bhUkR 3 / 1 ani krivia ( rAraNAha ) 6 / 1 avyaya (bhaNa ( uvalakkha ) bhUkR 1 / 1 (tumha) 6 / 1 sa (sua) 1/1 (deva) 8/1 (amha) 3 / 1 sa (ta) 1 / 1 savi (Navalaa ) 3 / 1 'a' svArthika bhaNia) bhUkR 1 / 1 prakaTa karanA yaha yahAM para na pAte hue hone ke kAraNa putra ko rAjA ke dvArA nagara meM usake dvArA jo rAjA ke putra ko kahatA hai (batAyegA ) koI bhI sAtha dravya ( sampatti ) bhUmi ko pAtA hai ( pAyegA) vaha taba kisI (ke dvArA ) DhoTha ke dvArA zIghratA se rAjA ke Age kahA gayA dekhA gayA tumhArA putra, suta he deva mere dvArA yaha nae [ 143 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtieM haNiu (maMti) 3/1 (haNa ) bhUkR 1/1 mantrI ke dvArA mAra diyA gayA 2.18 1. taM vayaNu suraNeviNu saralabAha saMtuTThau maMtihe dharaNiNAhu (ta) 2/1 savi (vayaNa) 2/1 (suNa+eviNu) saMkR (saralabAhu) 1/1 (saMtuTua) bhUkR 1/1 ani 'a' svAthika (maMti) 5/1 [(dharaNi)-(NAha) 1/1] usa (ko) bAta ko sunakara saralabAhu prasanna humA, santuSTa humA mantrI se pRthvI kA nAtha 2. tihiM phalahi majne ekkaho phalAsu girahariyata riNu (ti) 7/2 vi tIna (meM se) (phala) 7/2 phaloM meM se avyaya (ekka) 6/1 vi eka (kA) (phala) 6/1 phala kA (Nirahara-Nirahariyaa) bhUkR 1/1 'a' svArthika cukA diyA gayA (riNa) 1/1 RNa (amha) 3/1 sa mere dvArA (maivara) 6/1 mantrIvara ke maI maivarAsu 3. pravarAha doNi anya (ko) do ko Aja ajja khamIsu (avara)2 6/2 (do) 2/2 vi avyaya avyaya [(khama + Isu)] khama (khama) vidhi 2/1 saka Isu (Isa) 8/1 (khaNa) 7/1 (ha-haya-hayaa) bhUkR 1/1 'a' svArthika (pasaNNaa) bhUkR 1/1 ani 'a' svArthika [(dharaNi)-(Isa) 1/1] kSamA kIjie, he nAtha kSaNa bhara meM huzrA khaNi huyau pasaNNau dharariNaIsu prasanna pRthvI kA mukhiyA 4. pariyANivi maMtie~-maMtiI (pariyANa+ivi) saMkR (maMti) 3/1 nAnakara mantrI ke dvArA 1. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pR. 152 / 2. kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.prA.vyA. 3-134) / 144 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyaNehu riNavaraNaMdaNu apiu divvadeha [(rAya)-(Neha) 2/1] [(Niva)-(NaMdaNa) 1/1] (appa-appia) bhUkR 1/1 [[(diva)-(deha) 1/1] vi] rAjA ke sneha ko rAjA kA putra sauMpa diyA gayA sundara dehavAlA he (sambodhanArthaka) 5. ai hohi paresara paramamittu maI avyaya (ho) 42/1 aka (Naresara) 8/1 [(parama) vi-(mitta) 1/1] (amha) 3/1 sa (deva) 8/1 (tuhAraa) 1/1 savi (kala-kalia) bhUkR 1/1 (citta) 1/1 (he) narezvara paramamitra mere dvArA he deva tumhArA pahacAna liyA gayA citta tuhArau kaliu cittu 6. vaNika ke vacana ko sunakara rAjA ke dvArA vaNivayaNa suviNu paravareNa praipauru pasAu paiNNa [(vaNi)-(vayaNa) 2/1] (suNa eviNu) saMka (Naravara) 3/1 (aipaura) 1/1 vi (pasAa) 1/1 (paiNNa) bhUka 1/1 ani puraskAra sArvajanika rUpa se ghoSita kiyA gayA usa (ke dvArA) teNa (ta)3/1 savi guruArae saMga jaNu (gurua) 6/2 vi acchoM ko (saMga) 2/1 saMgati ko (ja) 1/1 savi jo (jaga) 1/1 manuSya (vaha) va 3/1 saka dhAraNa karatA hai (hiya)-(iccha---icchiya--icchiyA) bhUkR 2/1] mana se cAhI gaI (ko) (saMpai)2/1 sampatti ko (ta) 1/1 savi vaha (laha) va 3/1 saka prApta karatA hai hiyaicchiya saMpa so lahei 8. eha yaha uccakahAraNo kahiya tujhu guragasAraNi (etA) 1/1 savi [(ucca) vi-(kahANI) 1/1] (kaha-kahiya-kahiyA) bhUkR 1/1 (tumha) 4/1 sa [[(guNa )-(sAraNi) 1/1] vi] ucca (puruSa) kI kahAnI kahI gayI tere lie guraNoM kI paramparAvAlI apabhraMza kAvya saurabha ] [ 145 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puttaya hiyaI bujjhu (putta) 8/1 'a' svArthika (hiyaa) 7/1 (bujjha) vidhi 2/1 saka he putra hRdaya meM samajha karakaMDu jaNAviu khayara hiyabuddhieM sayalau kalau LIETU: rhaill iya Nittie~ jo Naru vavaharai (karakaMDa) 1/1 karakaMDa (jaNa+Avi-jaNAvi-jaNAvia)pre. bhUkR 1/1 sikhAyA gayA, samajhAyA gayA (kheyara) 7/1 khecara ke dvArA [(hiya) vi-(buddhi) 3/1] . hitakArI buddhi se (sayala-(strI) sayalA) 1/2 vi samasta (kalA) 1/2 kalAeM (ima-ia-iya) 6/1 sa isakI (Nitti) 3/1 nIti se (ja) 1/1 savi jo (Nara) 1/1 manuSya (vavahara) va 3/1 saka vyavahAra karatA hai (ta) 1/1 savi (bhuMja) va 3/1 saka upabhoga karatA hai krivi avazya hI (bhU-valaa) 2/1 bhU-maNDala ko vaha bhaMjai riNacchata bhavalau nanIyA vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.praa.vyaa.3-135)| 146 ] / apabhraMza kAvya saurama Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-13 dhaNNakumAracariu sandhi -3 3.16 hAtha meM 1. lauDi-khagga samvahiM kari dhAriya bhogavai calliya viriNavAriya [(lauDi)(strI)-(khagga) 1/2] lakar3iyA~ aura talavAreM (samba) 3/2 savi sabhI ke dvArA (kara) 7/1 (dhAra) bhUkR 1/2 rakhI gaI (bhogavaI) 1/ bhogavatI (calla-calliya-(strI) calliyA) bhUkR 1/1 cala dI (viNivAra-viNivAriya-(strI)viNivAriyA)rokI gaI bhUka 1/1 2. dUrahu dUra se hu~ti e usake dvArA dekha lie gae (dUra) 5/1 (krivia) (hu) va 3/2 aka (ta) 3/1 sa (Niyaccha) bhUkR 1/2 (hakkA ) 2/1 (dA-deMta-dita) va 1/2 (Ava) vakR 1/2 avyaya (peccha) bhUka 1/2 teraNa riNayacchiya hakka dipta prAvaMta vi pecchiya hAMka dete hue prAte hue bhI dekha lie gae 3 eyahu mAraNatyi ina se mArane ke icchuka (eyA) 5/2 savi [(mAraNa)+ (atthi)] [(mAraNa)-(atthi) 1/2 vi] acyaya (Ava) va 3/2 saka [(vaccha)-(ula) 2/2] avyaya avyaya (pAva) va 3/2 saka yahAM Ate haiM (Aye haiM) bachar3oM ke samUhoM ko prAvahi~ vacchaulaI rAu katyavi pAvahiM nahIM kahIM bhI pAte haiM (pAyA) 4. isa maNi yaha (iya) 2/1 savi (maNa) 7/1 mana meM apabhraMza kAvya saurabha ] [ 147 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtivi puNu bhayataTTau pacchau balivi Nievi variNa ragaTTau (maMta + ivi) saMkR vicArakara avyaya phira / (bhaya)-(taa) bhUkR 1/1 ani 'a' svAthika] bhaya se kAMpA avyaya pIche kI ora (vala + ivi) saMkR mur3akara (Nia+ evi) saMkR dekhakara (vaNa)7/1 jaMgala meM (gaTThaa) bhukR 1/ / ani 'a' svArthika chipa gayA bollAvahi bulAte (the) gihi Avahi ehi (ta) 1/2 savi (bolla+Ava) pre. va 3/2 saka avyaya (giha) 7/1 (Ava) vidhi 2/1 saka (e) vidhi 2/1 saka avyaya [(bhaya)-(vasa) 1/1 vi] (dhAva) vidhi 2/1 maka ghara meM prAno Ao mata bhaya ke adhIna bhAgo bhayavasu dhAvahi 6. vacchaulaI riNayagehi parANiya bachar3oM ke samUha nija ghara meM pahuMca gae [(vaccha)-(ula) 1/2] [(riNaya) vi-(geha) 7/1] (parANiya) bhUkR 1/2 ani (tumha) 1/1 sa avyaya (thakka) vidhi 2/1 aka avyaya (mai) 3/1 (jAraNa) bhUkR 1/1 thakku ga ThaharA nahIM buddhi se samajhA gayA maie jAriNaya tumhArI tujjhu jarie tua-tuka dukkheM (tumha) 6/1sa (jaNariNa) 1/1 (tumha) 6/1 sa (dukkha) 3/1 (salla-salliya-salliyA) bhakR 1/1 avyaya (varaNa) 7/1 (jA) vidhi 2/1 saka mAtA tumhAre duHkha dvArA duHkhI kI gaI hai| mata vana meM salliya variNa jAhi jA, kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai(he.prA.vyA. 3-135) 148 ] [ apabhraMza kAvya saurama Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muivi ekalliya 8. taha vi Na so 9. riNayattu bhayabhIyau muragai sayalu iNu kIyau jAya rayaNi te soha-mayAura pallaTTivi gaya * te puNa Niyaghara 10 tAsu jaraNi mahadukkhe tattI huya nirAsa khariNa pagaliyaraNetI 11. hA-hA kiha suba-daMsaNu hoi apabhraMza kAvya saurabha ] ( mua + ivi ) saMkR [ ( ekalla) + (iya) ] ( ekallA) 1 / 1 vi iya = avyaya ( jA jAyajAyA) bhUkR 1 / 1 ( rayaNI) strI 1/1 (ta) 1/2 savi [ ( sIha ) + (bhaya) + (Aura ) ] [ (sIha ) - (bhaya) - ( Aura ) 1 / 2 vi ] (pallaTTa + ivi ) saMkR avyaya avyaya (ta) 1 / 1 savi (Niyatta) bhUkR 1 / 1 ani [ (bhaya) - ( mIyaa ) bhUkR 1 / 1 ani 'a' svArthika] bhayabhIta ( muraNa) va 3 / 1 saka ( pavaMca) 2 / 1 (sayala) 2 / 1 vi (ima) 2 / 1 savi (kIyaa ) bhUka 2 / 1 ani 'a' svArthika (ga) bhUkR 1/2 ani (ta) 1/2 savi avyaya [ ( piya) vi- (ghara) 2 / 1 ] (ta) 6/1 sa ( jaNaNI) 1 / 1 [ (maha) vi - ( dukkha ) 3 / 1 ] (tatta - (strI) tattI) bhUkR 1 / 1 ani (huhuhuyA) bhUkR 1 / 1 -> ( NirAsa (strI) NirAsA) 1 / 1 vi (khaNa) 7/1 [[ ( pagaliya) bhUka - (tta (strI) zetI) 1. 1] vi] avyaya avyaya [ ( suva) - ( daMsaNa) 1 / 1] ( ho ) bhavi 3 / 1 aka chor3akara kelI, yahAM to bhI nahIM vaha lauTA samajhatA hai (samajhA ) chala sabako isa ( ko ) kiyA huA huI rAtri ye siMha ke bhaya se pIr3ita palaTakara gaye ye phira apane ghara ko usako mAtA mahAduHkha ke kAraNa du:khI huI nirAza kSaNa meM bahate hue vAlI hAya-hAya kaise suta kA darzana hogA 1 149 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duTTha vihihi puNu-puNu (duTTha)6/11 vi (vihi)6/11 avyaya (tA) 1/1 savi (kosa) va 3/I saka duSTa kismata ko bAra-bAra sA vaha kosai kosatI hai (kosane lagI) 12. bhAya-mAya hA kima jIvasami subAhu suvastu kima pecchesami (bhAa) 8/1 avyaya avyaya (jIva) bhavi 1/1 aka (subAhu) 2/1 vi (suvatta) 2/1 vi avyaya (peccha) bhavi 1/1 saka he bhAI, he bhAI hAya kaisa jodUMgI sundara mujAvAle sundara mukhavAle ko kaise dekheMgI hAya-hAya kyoM 13. hA-hA ki baMdhava ricitau maha avyaya avyaya (baMdhava) 8/1 (NiciMtaa) 1/1 vi (amha) 6/1 sa (sua) 1/1 [(visama)+ (avatthahi~)] [(visama) vi-(avatthA) 7/1] (pattaa) bhUkR 1/1 ani 'a' svAthika nizcinta merA putra kaThina (viSama) avasthA meM visamAvasyahi pattau par3A huA 14. hau~ saraNi viese pattI karahi gaMpi3 (amha) 1/1 sa (tumha) 6/1 sa (saraNa) 7/1 (viesa) 7/1 (patta-(strI) pattI) bhUkR 1/1 ani (kara) vidhi 2/1 saka (gama+eppi) saMkR (amha) 6/1 sa tumhArI zaraNa meM videza meM par3I huI karo jAkara mere lie 1. kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.praa.vyaa.3-134)| __yaSThI ekavacana meM 'hi~' pratyaya bhI hotA hai (zrIvAstava, pRSTha 151) / gama ke sAtha saMbandhaka kRdanta ke pratyaya 'eppiNu' aura 'eppi' jor3ane para 'e' kA vikalpa se lopa ho jAtA hai (gama-gameppi-gappi-gaMpi) (hema prAkRta vyAkaraNa 4-442) / 150 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puttahu tattI 15. mahu maNa acchai bahudukkhAyaru iya kaMdaMti rivArai bhAyaru 16. pracchahi kalaNu ma kaMdahi bahiNi pura-sayAsi 1. 2. so visa rayaNI 17. jima Niyauri dhariyau khore bhariyau parapesaraNa ji posiyau maha-dukkha pAliu dehe lAliu taM (ga) 5/1 (afa) 1/1 ( amha ) 6 / 1 sa (maga) 1 / 1 ( accha ) va 3 / 1 aka [ ( bahu) + (dukkha ) + (Ayaru ) ] [ (bahu) vi - (dukkha ) - (Ayara) 1 / 1 ] avyaya ( kaMdakaMdata kaMdatI ) vakR 2 / 1 ( NivAra ) va 3 / 1 saka ( bhAyara) 1 / 1 ( accha) vidhi 2 / 1 aka ( kaluga) 1 / 1 vi avyaya (kaMda) vidhi 2 / 1 aka (afafu) 8/1 [ ( pura ) - ( sayAsa) 7 / 1 ] (ta) 1 / 1 savi ( rivasa ) va 3 / 1 aka ( rayaNI) 12/1 avyaya [ ( yi ) vi - ( ura ) 2 7 / 1] ( ghara dhariyaa ) bhUkR 1/1 'a' svArthika (khIra) 3/1 putra se saMtoSa merA mana hai bahuta duHkhoM kI khAna isa prakAra rotI huI ko rokatA hai bhAI Thaharo karuNA-janaka mata roo he bahina nagara ke pAsa vaha rahatA hai ( rahegA ) rAtri meM pAdapUraka nija chAtI se lagAyA gayA dUdha se poSita ( mara mariyaa ) bhUkR 1 / 1 'a' svArthika [ ( para) vi - (pesaNa ) 3 / 1] dUsaroM kI sevA se hI avyaya ( posa posiya- posiyaa ) bhUkR 1 / 1 'a' svA. pAlA gayA [ (maha) vi - ( dukkha ) 3 / 1] bar3e kaSToM se (pAla) bhUkR 1 / 1 rakSaNa kiyA gayA deha (deha) 3/1 (lAla ) bhUkU 1 / 1 (ta) 2/1 sa kabhI-kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para dvitIyA vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai ( hai. prA. vyA. 3 - 137 ) / kabhI-kabhI tRtIyA vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai ( hai. prA. vyA. 3-135 ) / apabhraMza kAvya saurabha ] snehapUrvaka sambhAlA gayA usako 151 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. hau~ vIsarai kema hiyau 3. 4. hoMDa dukha-dAlidda - jaDiu puSyakkiya 2. ripabaMdhau dukkaraNa NaDiu chuha- tisa-saMbhariu aNaNie saha desaMtara phiriu thakkai asoya-mAma ji ghari ha gratthi pavaTTiu taha pavari mai dANu padiu~ muNivarahu 3 saha ( vIsara) va 3 / 1 saka avyaya ( hiyaa ) 1 / 1 3.19 ( amha) 1 / 1 sa (ho hoMta hoMtaa ) vakR 1/1 'a' svA. [ ( dukkha ) - ( dAlidda) - ( jaDia ) bhUkR 1 / 1 ani [ ( pubva) vi - ( kkiya ) 1 bhUkR 3 / 1 ani ] ( dukkama) 3 / 1 (Da) bhUkR 1 / 1 (ridhaa) 1 / 1 vi [ ( chuhA chuha ) 2 - ( tisa ) - ( saMbhara) bhUkR 1 / 1] ( jagaNI ) 3 / 1 avyaya (desaMtara) 2/1 (phira) bhUkR 1 / 1 ( thakkaa ) de. 7 / 1 'a' svArthika [ ( asoya) vi - (mAma ) 6 / 1 ] avyaya (ghara) 7/1 ( amha) 1 / 1 sa (sa) va 1 / 1 aka ( pavaTTa) bhUkR 1 / 1 (ta) 7/1 savi (pavara) 7 / 1 vi ( amha ) 3 / 1 sa (dANa) 1 / 1 ( pa dia ) bhUkR 1 / 1 ani 'a' svArthika ( muNivara) 4 / 1 avyaya mUlatA hai (bhUlegA ) kaise hRdaya maiM hotA huA ] du:kha-daridratA se yukta pUrva meM kie hue duSkarma ke dvArA nacAyA gayA dhandherahita bhUkha-pyAsa sahita mAtA ke sAtha videza meM phirA samaya azoka mAmA ke pAdapUraka ghara meM maiM rahA pravRtta huprA usa zra eSTha mere dvArA dAna diyA gayA 1. kabhI-kabhI tRtIyA ke lie zUnya pratyaya kA prayoga pAyA jAtA hai ( zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 147 ) / zreSTha muni ke lie sAtha 2. kabhI-kabhI samAsa meM dIrgha kA hrasva ho jAtA hai / 3. caturthI evaM SaSThI pu. napu. ekavacana meM 'hu' pratyaya kA prayoga bhI hotA hai ( zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 150) 152 | [ apabhraMza kAvya saurabha Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaNarigae bihaNiya (jaNaraNI) 3/1 [(NihaNa)+ (iya)] (NihaNa) 4/1 (iya) 6/1 sa (bhavasara) 6/1 mAtA ke vinAza ke lie isa saMsAra sarovara ke bhavasaraha 5. harDa bacchaulahaM rakkharagaha gau bachar3oM ke samUha kI rakSA ke lie gayA (amha) 1/1 sa [(vaccha)-(ula) 6/2] (rakkhaNa) 4/2 (gaa) bhUkR 1/1 ani avyaya (suttaa) bhUkR 1/1 ani 'a' svAthika avyaya [[(vigaya) bhUkR ani -(maa) 1/1] vi] tahi vahA~ suttau jAvahi vigaya-bhAu so gayA jaise hI naSTa huA, bhaya 6. pavaNAhaya vAya se AghAta prApta riNaya Aya [(pavaraNa)+ (Ahaya)] [(pavaNa)-(Aya) bhUka 1/2 ani] (ta) 1/2 sa (Niya) 7/1 vi (Aya) bhUkR 1/2 ani (ghara) 7/1 (amha) I/1 sa [(bhaya)-(bhIyaa) bhUkR 1/1 ani 'a' svA.] [(kaMdarI-kaMdari)2-(vivara) 7/1] apane A gaye ghara meM ghari bhayabhIyau kaMdari-vivari bhaya se kAMpA humA guphA ke dvAra para thakkau tahi Ayama suriNata saMsAra-sarUvau (thakka) va 1/1 aka avyaya (Ayama) 1/1 avyaya (suNa) bhUkR 1/1 [(saMsAra)-(sarUvaa) 1/1 'a' svArthika avyaya (citta) 7/1 (muNa) bhUkR 1/1 baiThA vahAM prAgama bahuta suna gayA saMsAra kA svarUpa aura citta meM samajhA gayA citti murieu 8. jA avyaya 1. caturthI evaM SaSThI pu. napu. ekavacana meM 'hu' pratyaya kA prayoga bhI hotA hai (zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pR. 150) / 2. kabhI-kabhI samAsa meM dIrgha kA hrasva ho jAtA hai (he.prA.vyA. 1-4) / apabhraza kAvya saurabha ] [ 153 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baiThatA hU~ (baiThA) Nivasami tA siMghaNa taba siMha ke dvArA mArA gayA (riNavasa) va 1/1 aka avyaya (siMgha) 3/1 (haa) bhUkR 1/1 ani (amha) 1/ sa (suravara) 6/1 (jA-jAyaa) bhUkR 1/1 'a' svArthika avyaya (vi-baa)12/1 suravara jAyau ciya vivau zreSTha deva kA pAyA pAdapUraka viziSTa pada 9. muNivayarapasAe~ dukkhabharu chidivi khaNi jAyau sukkhaghara [(muriNa)-(vayaNa)-(pasAa)3/1] [(dukkha)-(bhara) 2/1] (chiMda+ ivi) saMkR (khaNa) 7/1 (jA-jAyaa) bhUkR 1/1 'a' svArthika [(sukkha)-(ghara) 2/1] muni ke vacana ke prasAda se duHkha ke bojha ko kATakara kSaNa meM gayA sukha ke ghara ko 10. ettahiM tahaTa mAyari duhabhariyA mahadukkheM khaviya vihAvariyA avyaya (ta) 6/1 sa (mAyari) 1/1 [(duha)-(bhara-bhariya-bhariyA) bhUkR 1/1] [(maha) vi-(dukkha) 3/1] (khava-khaviya-khaviyA) bhUkR 1/1 (vihAvarIya) 1/I 'ya' svArthika idhara usakI mAtA duHkha se bharI huI atyanta kaSTa se bitAyI gaI rAtri suppahAe sayala (upasthita) hokara suprabhAta meM saba hI (hu) saMkR (suppahAa) 7/1 (sayala) 1/2 vi avyaya (mila) bhUka 1/2 avyaya (jaNaNI) 3,1 avyaya miliyA sahu~ jarapariNae mile sAtha mAtA ke pAdapUraka 1. va-vy-pd| 2. SaSThI vibhakti ke lie 'ha' pratyaya kA bhI prayoga hotA hai (zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 150) / 154 ] / apabhraza kAvya saurama Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ joya hu~ caliyA 12. savvattha vaNammi gavesiyau maha soe~ purajaNa sosiyau 13. tahu~ khojju niyaMtaI jaMtai~ saMta hU~ pattai~ giri-guha-vAri puNa tahiM tahu kara calAi~ bahu-buha-jaragaNai~ diTThai~ dahadisi paDiya taNu 1. mucchAviya ( joya ) 4 / 1 (cala) bhUka 1 / 2 avyaya (vaNa ) 7/1 ( gavesa - gavesiyaa ) bhUkR 1 / 1 'a' svArthika (maha) 3 / 1 vi ( soa) 3 / 1 apabhraMza kAvya saurabha ] [ ( pura ) - ( jaNa) 1 / 1] (sosa sosiyaa ) bhUkR 1 / 2 'a' svArthika (ta) 6 / 1 sa ( khojja) 2/1 ( riyariNayaMta) vakR 1/2 ( jA jaMta) vakR 1/2 (saMta) bhUkR 1 / 2 ani ( patta ) bhUkR 1 / 2 ani [ ( giri) - ( guha ) - ( vAra) 7/1] avyaya avyaya (ta) 6 / 1 sa [ (kara) - (cala) 1/2] [ ( bahu ) vi - (duha ) - ( jaNaNa) 1/2 vi ] ( diTTha) bhUkR 1 / 2 ani [ ( daha) - (disi ) 42/2] ( paDa) bhUkR 1 / 2 ( taNu) 6 / 1 2. tRtIyA vibhakti meM bhI zUnya pratyaya kA prayoga pAyA jAtA hai ( zrIvAstava, pRSTha 147 ) / khojane ke lie cale saba ( sAre ) vana meM khojA gayA mahAna zoka ke kAraNa nagara ke jana kRza ho gaye ( the) usake mArga cihna dekhate hue jAte hue thake hue pahuMce parvata kI guphA ke daravAje para phira vahA~ usake 1. dvitIyA vibhakti sAtha meM hone se 'joa' ko hetvartha kRdanta kA prayoga mAneM to 'joa = dekhanA ' honA cAhie thA / taba isakA prayoga 'u' pratyaya lagAkara ( joa + uM) 'joiuM' honA cAhie thA / yadi hama 'joya' ko saMjJA mAnate haiM to 'taM' ko dvitIyA vibhakti nahIM kara sakate, use avyaya mAnanA hogaa| yaha zabda vicAraNIya hai / apabhraMza bhASA kA adhyayana, hAtha aura paira bahuta duHkha ke janaka dekhe gaye 3.20 ( muccha + Ava = mucchAva (bhukR) mucchAviya mUcchita kara dI gaI (strI) mucchAviyA) pre. bhUkR 1 / 1 dasoM dizAoM meM par3e hue zarIra ke 3. SaSThI pulliMga ekavacana ke lie 'hu' pratyaya bhI kAma meM AtA hai ( zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pR Tha 150 ) / 4. kabhI-kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para dvitIyA vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he. prA.vyA. 3-137) ' [ 155 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Their sayala 2. ummucchivi araNamha 3. hA-hA mahu 1. da ha sadukkha kiM mukkI NikkAraNi aafra 4. vAraMta savva mayaja kADa hA hA ki ( jaNaNI) 1 / 1 (a + evi ) saMkR (a) 2/2 afa (sayala) 1/2 vi avyaya ( dukkha + AvadurakhAva ) pre. bhUkR 1 / 2 avyaya (hAa ) 7/1 (ummuccha + ivi) saMkR (Araft) 1/1 ( mua + ivi ) saMkR avyaya ( rovaNa ) 6/1 ( lagga ) 1 / 1 avyaya ( hu huhuyA ) bhUkR 1/1 (aragAha (strI) aragAhA ) 1 / 1 vi avyaya ( amha ) 6 / 1 (vizor) 1/1 (amha) 1 / 1 sa (sa- dukkha ) 7/1 avyaya ( mukka (strI) mukkI) bhUkR 1 / 1 ani ( NikkAraNa ) 7 / 1 vi ( uvekkha ) saMkR ( vAra vAraMta) va 6/2 ( savva) 6 / 2 vi ( gayaa ) bhUkR 1 / 1 ani 'a' svArthika avyaya avyaya avyaya mAtA dekhakara unako saba bho duHkhI vahA~ ( usa ) sthAna para zramUcchita hokara mA~ ne chor3akara cillAhaTa rone kA cihna hAya ho gaI anAtha hAya-hAya mere putra maiM atyanta duHkha meM kyoM chor3a dI gaI niSkAraNa upekSA karake akArAnta pulliMga SaSThI ekavacana meM 'ha' pratyaya kA prayoga bhI hotA hai ( zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 150 ) / 2. kabhI-kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he. prA.vyA. 3-134), 156 ] [ apabhraMza kAvya saurabha rokate hue hone para sabake gaye vayoM hAya-hAya kyoM Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. tth y yaa laayaa nnddaa yyaa m braa zl geha-ThAi AvAsiu kamalavatta 6. maha sthoo kh tth bhr bhaa w tstshaa m yy waa haa m 7. iya bhariNayi calaraNa-kara melavevi zraliMgas ja heNa levi 8. tA apabhraMza kAvya saurabha } [ ( ga ) + (Ayau ) ] Na = avyaya ( Ayaa) bhUkR 1 / 1 ani 'a' svArthika [ ( geha) - ( ThAya ) 7 / 1] 1 avyaya (kumai ) 1 / 1 ( jA jAya jAyA ) bhUkR 1 / 1 (tumha ) 6 / 1 sa ( etA) 1 / 1 savi (putta) 8 / 1 avyaya ( vaNa) 7/1 (AvAsa) bhUkR 1 / 1 [[ ( kamala) - ( vatta) 8 / 1] vi] ( amha ) 16 / 1 sa (khaMDa + i) saMkR ( gayaa ) bhUkR 1 / 1 ani 'a' svArthika (tumha) 1 / 1 sa avyaya (fayar) 7/1 (amha ) 1 / 1 sa (pAraNa) 2/1 (caya) va 1 / 1 saka avyaya avyaya ( paesa) 7/1 (ia ) 2 / 1 savi ( gaNa ) saMkR [ ( calaNa) - ( kara ) 2/2] ( melava + evi ) ( liMga ) va 3 / 1 saka avyaya (ha) 3/1 ( le + evi ) saMkR adhyaya saMkR nahIM, pahuMce nivAsa sthAna meM tstshaa kyoM kumati utpanna huI tumhAre yaha he putra ki vana meM rahA gayA kamala ke samAna mukha vAle mujhako chor3akara calA gayA na kyoM paradeza meM maiM prAraNa chor3atI hU~ hI yahA~ (isa) sthAna para yaha kahakara hAthoM aura pairoM ko milAkara AliMgana karatI hai| 1. kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he. prA.vyA. 3-134 ) / jaba sneha se uThAkara taba [ 157 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suravaru cita saggavAsi (suravara) 1/1 (ciMta) va 3/1 saka [(sagga)-(vAsi) 1/1 vi] avyaya (jaNaNI) 1/1 (amha) 6/1 sa (huva-hua=huA) bhUkR 1/1 [(sokkha)-(rAsi) 1/1 vi] zreSTha deva vicAratA hai svarga kA vAsI kyA mA merI jaNariNa majha sokkharAsi sukha kI khAna 9. jAivi saMbohami tAhi ajja jima sijma tahi paraloi (jA+ivi) saMkR (saMboha) va 1/1saka (tA)3 6/1 sa avyaya avyaya (sijjha) va 3/1 saka (tA) 6/1 sa (paraloa) 7/1 (kajja) 1/1 jAkara samajhAtA hU~ (samajhAu~gA) usako mAja jisase siddha hotA hai (siddha ho) usakA paraloka meM kArya 10. aNNu dUsarI riNayaguru-caraNAraviMda (aNNa) 2/1 vi avyaya bhI [(riNaya)+ (guru)+ (caraNa)+ (araviMda)] nija guru ke caraNarUpI [(riNaya) vi-(guru)-(caraNa)-(araviMda)2/2] kamaloM ko (paNama+avi) saMkR praNAma karake (jA+ ivi) saMkR jAkara [[(gai)-(mala) 1/1] vi] malarahita (aNida) 1/1 vi nidArahita paramavi jAivi gaimala aNida 11. iya citivi prAyau tahiM suresu mAyaI (iyA) 2/2 savi (cita+ivi) saMkR (Ayaa) bhUkR 1/1 ani 'a' svArthika avyaya (suresa) 1/1 (mAyA--mAyAe-mAyAi-mAyA) 3/1 inako socakara AyA vahA~ uttama deva mAyA se 1. hua-bhUSa= bhUta (prAkRta kosh)| 2. strIliMga zabdoM kI SaSThI vibhakti e.va. meM 'hi' pratyaya bhI prayoga meM AtA hai (zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pR. 157) / 3. kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.prA.vyA. 3-134) 158 ] [ apabhraMza kAvya saurama Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karevi cira-deha-vesu (kara+evi) saMkR [(cira) vi-(deha)-(vesa) 2/1] banAkara purAnI deha ke vaza ko nikaTa prAkara kahakara madhura vacana 12. riNayaDau prAvivi jaMpivi suvAya ki kaMdahi rovahi majA mAya (riNayaDaa) 2/1 'a' svArthika (Ava+ivi) saMkR (jaMpa+ ivi) saMkR (suvAyA) 2/1 avyaya (kaMda) va 2/1 aka (rova) va 2/1 aka (amha) 6/1 sa (mAyA) 8/1 kyoM kandana karatI ho rotI ho mero hai mAtA 13. hau~ jIvamANu jItA huA (jocita) mere dekho mukhako Niyahi (amha) 1/1 sa (jIva) va 1/1 (amha) 6/1 sa (Niya) vidhi 2/1 saka (vatta) 2/1 (amha) 1/1 sa (akayapuNNa) 1/1 (NAma) 3/1 (putta) 1/1 vastu akayapuNNu NAmeNa puttu akRtapuNya nAma se putra 14. mohAura moha se pIr3ita NisuriNavi bayapa sigghu rigacchA jAriNau [(moha)+(Aura)] [(moha)-(Aura-AurA) 1/1 vi] (riNasuNa+ivi) saMka (vayaNa) 2/1 avyaya (Niccha+i) saMkR (jANa+iu) saMkR (amha) 6/1 sa sunakara vacana ko zIgha nizcaya karake jAnakara mahu merA (sua) 1/1 (aNagdha) 1/1 vi putra uttama pragagghu 15. mellivi kara-caraNaI (mella+ivi) saMkR [(kara)-(caraNa) 2/2] [(bahu) vi-(duha)-(karaNa) 2/2 vi] (dhA+ivi) saMkR chor3akara hAthoM aura pairoM ko bahuta duHkha ko utpanna karanevAle daur3akara bahuduhakaraNaI bAivi apabhraMza kAcya saurama ] [ 159 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAliMgehi tahu suravara sArau vasu-guNa-dhArau (AliMga) va 3/1 saka (ta)3 6/1 sa avyaya (suravara) 1/1 (sAraa) 1/1 vi [(vasu)-(guNa)-(dhAraa) 1/1 vi] (pa.) 2/1 (sara+evi) saMkR (thia) bhUka 1/1 ani (ta) 1/1 savi avyaya avyaya AliMgana karatI hai usakA taba zreSTha deva . sarvottama pATha guraNoM kA dhAraka avasthA ko smaraNa karake sthira humA sarevi thiu vaha bhI zodha 3.21 1. jaMpada bolatA hai (bolA) bujjhahi jarapariNa sAru jiragavayaNu dayAvara jaNahaiM tAru (jaMpa) va 3/1 saka avyaya (bujjha) vidhi 2/1 saka (jaNaNI) 8/1 (sAra) 2/1 vi [(jiNa)-(vayaNa) 2/1] (dayAvara) 2/1 vi (jaNa) 4/2 (tAra) 2/1 vi samajha mAtA zreSTha jina-vacana ko dayAvAna manuSyoM ke lie ujjvala 2. ko kAsu ragAhu ko kauna kisakA nAtha kauna kAsu (ka) 1/1 savi (ka) 6/1 savi (NAha) 1/1 (ka) 1/1 savi (ka) 6/1 savi (bhicca) 1/1 (jANa) vidhi 2/1 saka (saMsAra) 2/1 avyaya bhicca jANahi saMsAra kisakA naukara jAna saMsAra ko pAdapUraka 1. paravartI rUpa, zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pR. 205 / ' 2. akArAnta pulliga ke SaSThI ekavacana meM 'hu' pratyaya bhI kAma meM AtA hai (zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 150) / 3. kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.prA.vyA. 3-134) / 160 ] / apabhraMza kAvya saurama Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNi mana meM anitya arigacca 3. moheM bIu me-me karei Aukkhae (maNa) 7/1 (ariNacca) 1/1 vi (moha) 3/1 (baddhaa) bhUkR 1/1 ani 'a' svAthika (amha) 6/1 sa (kara) va 3/1 saka (Aukkhaa) 7/1 (ka) 1/1 sa avyaya (ka) 6/11 sa avyaya (dhara) va 3/1 saka moha se jakar3A huara merA-merA karatA hai Ayu ke samApta hone para koI kisI ko nahIM pakar3atA hai dharei aprAru atyadhika bandhanavAlA [(ai) vi-(Ara)2 1/1 savi] avyaya (kijjai) va karma 3/1 saka ani nahIM kintu kiyA jAtA hai (kiyA jAnA cAhie) moha moha aMbi jiNadhamma (moha) 1/1 (aMbA-aMbe-aMbi) 8/1 [(jiNa)-(dhamma) 2/1] (gaha) vidhi 2/1 saka avyaya avyaya (vi-laMba) vidhi 2/1 aka he mAtA jinadharma ko graharaNa karo gahahi mata iha yahA~ derI karo vilaMbi lammahiM icchiya sayalasukkha cheijjahi (ja)3/1 sa (labbhahi~) va karma 3/2 saka ani (iccha-icchiya) bhUkR 1/2 . [(sayala) vi-(sukkha) 1/2] (chea) va karma 3/2 saka (ja) 3/1 sa [(bhava)-(dukkha)-(lakkha) 1/2] jisake dvArA prApta kie jAte haiM icchita sabhI sukha naSTa kie jAte haiM jisake dvArA saMsAra ke lAkhoM duHkha bhavadukkhalakkha 6. kharaNa (khaNa)7/1 kSaraNa meM 1. kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.praa.vyaa.3-134)| 2. cAra-Arabandhana, icchaa| 3. akArAnta pulliga, saptamI vibhakti ekavacana meM 'zUnya' pratyaya kA prayoga bhI hotA hai (zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pR. 147) / mapatraMza kAvya saurama ] [ 161 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMguru ll waa nnddaa l llM sthoo 9. karahi puNa pecchahi saMjaNiya mou 7. saddahahi jiraNAyamu saridi ajju huu paDhama-saggi sura devapujju 8. avahie jAriNavi ha etyu prAu tuka boNatya payaDiya-suvAu itha vayaNu suNivi vasaMtamoha kara-caraNa 162 J ( bhaMgura ) 1/1 ( sayala) 1 / 1 vi avyaya (kara) vidhi 2 / 1 saka ( soa) 2 / 1 ( amha ) 16 / 1 sa avyaya (peccha) vidhi 2 / 1 saka ( saMjaNa) bhUkR 1 / 1 ( moa) 1 / 1 (arafa) 3/1 ( jAraNa + ivi ) saMkR ( amha ) 1 / 1 sa avyaya ( Aa ) bhUkR 1 / 1 ani ( tumha ) 6 / 1 sa [ ( bohaNa) + (atthi ) ] [ ( boharaNa ) - ( asthi ) 1 / 1 vi ] [ ( payaDiya) + (suva) + Au)] [ ( payaDiya) bhUkR - ( suva) - (Ayu ) 1 / 1 ] (saddaha ) vidhi 2 / 1 saka zraddhA kara [ ( jiNa) + (Ayamu ) ] [ ( jiNa) - (Ayama) 2/1] jinAgama ko (kA) ( sara ivi) saMkR smaraNa karake avyaya zrAja (hua ) bhUka 1 / 1 [ ( paDhama) vi- ( sammA) 7/1] (sura) 1/1 [ (deva) - ( pujja) 1 / 1 vi ] (i) 2 / 1 savi ( vayaNa) 2 / 1 (suNa + ivi ) saMkR [[ ( uvasaMta) mUkR ani - ( moha) 1 / 1] vi [ (kara) - (caraNa) 2/23 nAzavAna saba ( pratyeka ) mata kara zoka mujhako phira dekha utpanna huA harSa huzrA prathama svarga meM deva devoM dvArA pUjya avadhi jJAna se jAnakara maiM yahAM AyA tumhArI zikSA (bodha) kA icchuka 1. kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai ( hai .prA.vyA. 3-134 ) prakaTa kI gayI, putra kI Ayu isa vacana ko sunakara zAMta huA, moha hAtha-pairoM ko [ apabhraMza kAvya saurabha Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muivi jAyA suboha (mua+ivi) saMka chor3akara (jA-(bhUkR) jAya-(strI) jAyA) bhUka 1/1 huI (suboha) 1/1 vi uttama jJAnavAlI deva ke dvArA phira apane muninAtha (guru) ke pAsa 10. dekheM puNu Niya-murigaNAha pAsi vara guha-abhaMtari vi gaya tAsi (deva) 3/1 avyaya [(Niya) vi-(muNiraNAha) 6/1] (pAsa) 7/1 avyaya [(guha)-(abhaMtara) 7/1] avyaya (gaya) bhUka 1/1 ani (tAsi)16/1 vi zreSTha guphA ke bhItara jAyA gayA bhayaMkara 11. ti payAhiNi deppiNu gurupayAI (ti) 2/2 vi (payAhiNa--(strI) payAhiNI) 2/2 (dA+eppiNu) saMkR [(guru)-(paya) 2/2] (deva) 3/1 (vaMda) bhUkR 1/1 avyaya (garaha) bhUkR 1/2 tIna pradakSiNA dekara gurucaraNa ko deva ke dvArA vandanA kI gaI taba nindita kie gae dekheM vaMdiya tA garahiyAI 12. bahu thottu payAsivi cirakaha bhAsivi tumha pasAeM deva pau maI pAviu dharAu (bahu) 2/1 vi (thotta)2/1 (payAsa+ivi) saMkR [(cira) vi-(kahA) 2/1] (mAsa+ivi) saMta (tumha) 6/1 (pasAa) 3/1 (deva) 6/1 (pa.) 1/1 (amha) 3/1 sa (pAva) bhUkR 1/1 (dhaNNaa) bhUkR 1/1 ani 'a' svAdhika bahuta stuti vyakta karake purAnI kathA kahakara tumhArI kRpA se deva kA pada mere dvArA prApta kiyA gayA prazaMsanIya 1. kabhI-kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.prA.vyA. 3-134) / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 163 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahu-suha-chapaNau ema maNivi paravAja 1 kau 164 1 [ ( bahu) vi - ( suha ) - (chaNNaa) bhUkR 1 / 1 ani 'a' svA.] 1. praNipata paNavAa praNAma / ' avyaya (bharaNa + ivi) saMkR ( paraNavAa ) 1/1 (kaa) bhUkR 1 / 1 ani bahuta sukhoM se AcchAdita isa prakAra kahakara praraNAma kiyA gayA f apabhraMza kAvya saurabha Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-14 hemacandra ke dohe 1. sAyaru uppari taNu sAgara Upara ghAsa-phUsa ko rakhatA hai dharai tali ghallaI rayaNAI sAmi subhiccu vi.rihara saMmAraNe khalAI (sAyara) 1/1 avyaya (taNa) 2/1 (dhara) va 3/1 saka (tala) 7/1 (ghalla) va 3/1 saka (rayaNa)2/2 (sAmi) 1/1 (su-bhicca) 2/1 (vi-parihara) va 3/| saka (saMmAraNa) va 3/1 saka (khala) 2/2 phaika detA hai ratnoM ko rAjA guNavAna sevaka ko tyAga detA hai sammAna karatA hai duSTa sevakoM ko (kA) dUruDDANe UMcAI se, ur3ane ke kAraNa girA huA paDiu khalu duSTa appaNu maare| [(dUra) + (uDDANe)] dUra (krivia), uDDANe (uDDANa)1 7/1 (paDa-paDia) bhUka 1/1 (khala) 1/1 vi (appaNa) 2/1 (jaNa) 2/1 (mAra) va 3/1 saka avyaya [(giri)-(siMga) 5/2] (paDa-paDia-(strI) paDiA) 1/1 (silA) 1/1 (anna) 2/1 vi avyaya (cUra) 2/1 (kara) va 3/1 saka apane ko manuSya ko (manuSyoM ko) naSTa karatA hai jisa prakAra parvata kI zikhA se girI huI zilA anya ko giri-siMgahu~ paDia sila antu vi bhI Tukar3e-Tukar3e kara detI hai kare 3. jo guNa (ja)1/1 savi (guNa) 2/2 (gova) va 3/1 saka guNoM ko chipAtA hai govaI 1. kabhI-kabhI tatIyA vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai(he.praa.vyaa.3-135)| apabhraMza kAvya saurabha / [ 165 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apparagA payaDA svayaM ke prakaTa karatA hai karaI parassu tasu dUsare ke usa (ko) (appa) 6/1 vi (payaDa) 2/1 vi (kara) va 3/1 saka (para) 6/1 vi (ta) 6/1 savi (amha) 1/1 sa [(kali)-(juga) 7/1] (dullaha) 6/1 vi (bali) 2/1 (ki+jja) va 1/1 saka (suaNa) 6/1 maiM kaliyuga meM durlabha kali-jugi dullahaho bali kijja suagassu pUjA (ko) karatA hU~ sajjana kI dainu ghaDAvaha vaNi tanahu~ sauriNahaM pakka phalAI deva (ne) banAtA hai (banAye) vana meM vRkSoM ke pakSiyoM ke lie pake phala so (daiva) 1/1 (ghaDAva) ba 3/1 saka (varaNa) 7/1 (taru) 6/2 (sauNi) 4/2 (pakka) 2/2 vi (phala) 2/2 (ta) 1/1 sadi avyaya (sukkha) 1/1 vi (paiTTha) bhUkR 1/2 ani avyaya avyaya (kaNNa)7/2 [(khala) vi-(vayaNa) 1/2] vaha zreSTha bari sukkhu paTTa vi praveza (praviSTa) huA nahIM pAdapUraka kAnoM meM duSToM ke vacana kAhiM khala-vayaNAI 5. dhavalu visUrai sAmi aho garaA bharu pikkhevi (dhavala) 1/1 (visUra) va 3/1 aka (mAmi) 6/1 avyaya (garua) 2/1 vi (bhara) 2/1 (pikkha) saMka (amha) i/1 sa avyaya uttama baila kheda karatA hai svAmI ke sambodhanArthaka bar3e (ko) bhAra ko dekhakara ki kyoM 1. kabhI-kabhI kriyA aura kAla ke pratyaya ke bIca meM 'jaja' pratyaya jor3a diyA jAtA hai (he.prA.vyA.) / 166 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ juttau disihi khaMDaI doNi karevi avyaya (juttaa) bhUkR 1/1 ani 'a' svAthika (du)16/2 vi (disi) 7/2 (khaMDa) 2/2 (do) 2/- vi (kara+evi) saMkR nahIM jota diyA gayA do (meM) dizAoM meM vibhAga do karake 6. kamalaI mellavi ali ulaI kari-gaMDAI mahanti asulaha-mecchaNa (kamala) 2/2 (mella+avi) saMkR (ali) 6/2 (ula) 1/2 [(kari)-(gaMDa) 2/2] (maha) va 3/2 saka [(asulaha)+ (enchaNa)] (asulaha) 2/1 vi (ecchaNa) 2/1 vi (ja) 6/2 sa (bhali ) 1/1 (de) (ta) 1/2 sa avyaya avyaya (dUra) 2/1 vi (gaNa) va 3/2 saka kamaloM ko chor3akara bhaMvaroM ke samaha hAthiyoM ke gaMDasthaloM ko icchA karate haiM, cAhate haiM asulabha, lakSya ko jinakA kadAgraha jAhaM bhali3 nahIM bilkula dUra gaNanti mAnate haiM 7. jIviu kAsu jIvana kisake lie nahIM vallahauM priya dhaNu (jIvia) 1/1 (ka) 4/1 sa avyaya (vallahaa) 1/1 vi 'a' svArthika (dharaNa) 1/1 avyaya (ka) 4/1 sa avyaya (iTTha) bhUkR 1/1 ani (do) 2/2 vi puNa kAsu dhana bhI kisake lie nahIM priya donoM ko doNi 1. kabhI-kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai(he.prA.vyA. 3-134) / 2. ecchaNa (vi) lakSya ko (hema prAkRta vyAkaraNa, koSa sUcI pRSTha 25) / 3. bhali-kadAgraha / apabhraMza kAvya saurabha ] ! 167 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi avasara-nivaDigrAiM tiNa-sama garagai visiThTha avyaya [(avasara)-(nivaDa-nivaDia)1 bhUkR7/1] [(tiNa)-(sama) 1/1 vi] (gaNa) va 3/1 saka (visiTTha) bhUkR 1/1 ani samaya A par3ane para tinake ke samAna ginatA hai vizeSa guNa-sampanna 8 bali abbhatthaNi mahu-mahaNu bali (rAjA) se mA~ganevAlA hone ke kAraNa viSNu choTA hUA huzrA vaha (bali)26/1 (abbhatthaNa)3 7/1 (mahumahaNa) 1/l (lahu-(strI) lahuI) 1/1 vi (huA) bhUkR 1/1 ani (ta) 1/1 savi avyaya avyaya (iccha) vidhi 2/1 saka (vaDDattaNaa) 2/1 'a' svArthika (dA) vidhi 2/1 saka avyaya (mamga) vidhi 2/1 saka (ka) 1/1sa jai icchaha vahuttaraNa yadi cAhate ho bar3appana ko do mata mA~go kucha (bhI) maggahu koDa 9. kuJjara he gajarAja yAda kara sumari mata sallaiu saralA sAsa (kuJjara) 8/1 (sumara) vidhi 2/1 saka avyaya (sallai-a) 2/1 'a' svArthika (sarala) 2/2 vi . (sAsa) 2/2 avyaya (mella) vidhi 2/1 saka (kavala) 1/2 (ja-je-ji) 1/2 sa (pAva-pAviya) bhukR 1/2 zallakI (vRkSa) ko svAbhAvika (ko) sA~soM ko mata melli tyAga kavala prAsa (bhojana) jo prApta kiyA gayA pAviya 1. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 146 / 2. kabhI-kabhI paMcamI vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.prA.vyA. 3-134) / 3. kabhI-kabhI tRtIyA vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.prA.vyA. 3-135) / 4. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 212 / 5. anizcita artha ke lie 'i' jor3a diyA jAtA hai / 168 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vihi-vasaraNa cari mANu ma melli 10. vizrA janti jhaDappaDa hai 2 paha maraNoraha pacchi jaM acchai taM mANi i hoi karatu ma zracchi 11. santA bhoga ja pariharai tasu kanta ho bali kI su sasu daive apabhraMza kAvya saurabha ! [ ( vihi ) - (vasa va seNa va sirA ) 1 3 / 1 vi] vidhi ke vaza se (a) 2/2 afa unako (cara) vidhi 2 / 1 saka khA ( mANa ) 2 / 1 svAbhimAna ko avyaya (mella) vidhi 2 / 1 saka ( diaha ) 1/2 ( jA - janti) va 3 / 2 saka ( jhaDappaDa ) 3/2 (paDa) va 3 / 2 aka (maNoraha) 1/2 avyaya (ja) 1 / 1 savi (accha) va 3 / 1 aka (ta) 1 / 1 savi (mAmANia) saMkR ( prAkRta ) avyaya ( ho ) bhavi 3 / 1 aka ( kara karata karata 3 ) vakR 1 / 1 avyaya ( accha) vidhi 2 / 1 aka ( santa) 2 / 2 vi (bhoga) 2/2 (ja) 1 / 1 savi 1. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 143 ( 2 ) / 2. napu. 3 / 2 trivia kI bhAMti kAma kara rahA hai / 3. 'karata' prayoga vicAraNIya hai / 4. hema prAkRta vyAkaraNa 4-3891 (parihara) va 3 / 1 saka (ta) 6 / 1 savi ( kAnta kanta ) 6 / 1 (bali) 2/1 ( kosu ) va 1 / 1 saka (ta) 6/1 sa ( daiva) 3 / 1 mata chor3a dina vyatIta hote haiN| jhaTapaTa se raha jAtI haiM icchAeM pIche jo honA hai vaha mAnakara hI hogA socatA hu mata baitth vidyamAna bhogoM ko jo tyAgatA hai usa (kI) sundara (vyakti) ko pUjA karatA hU~ usakA deva ke dvArA 1169 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi muNDiyAM jasu avyaya (muNDa---muNDiya-muNDiyaa) bhUkR I/I 'a' svA. muMDA hAla (ja) 6/1 sa. jisakA (khallihaDa-a)2 1/1 vi 'a' svAthika maMjA (sIsa) 1/I sira khallihaDau sIsu baha utanA (itanA 12. ta tettiu jalu sAyaraho bala sAgara kA so tevaDu vitthAru tisahe nivAraNa (ta) I/ savi (nettiA ) 1/1 vi (jala) 1/1 (sAyara) 6/I (ta) 1/1 savi (tevaDa) 1/1 savi (vitthAra) 1/1 saki (tisA) 6/1 (nivAraNa) 1/ (pala) 1/1 avyaya avyaya avyaya (dhuThThaa) va 3/1 aka (asAra) 1/1ki baha utanA (itanA vistAra dhyAsakA nivAraNa jarA sA bala bhI vi navi nahIM kintu AvAja karatA rahatA hai nirarthaka dhumai. asAra 13. kisa nizcaya hI khAtA hai khAi piai avyaya (khA) va 3/1 saka avyaya (pia) va 3/1 saka avyaya (viddava) va 3/1 saka (dhamma) 7/1 avyaya (vecca) va 3/1 saka (rua+aDaa)32/1 'aDaa' svAthika avyaya (kivaNa) 1/1vi avyaya pItA hai nahIM bhApatA hai (ghUmatA haiM) dharma meM biddavaha dhammi nahIM ne veccai myaya karatA hai rupaye ko kivaNu kaMjUsa, kRpaNa mahIM 1. anusvAra kA Agama / 2. khllihdd-gNjaa| 3. rUaaaDaarUaaDaa-rUaDaarupayA / 1701 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jANai jai jamaho khara pahuccai aDaja 14. kahi sasaharu kahi mayaraharu kahi barihiNu kaha meha dUra-ThA vi tthmnnddaa, / tshtthaawtthaath neha 15. sahi na saravarehi navi ujjANavaNeha desa ravaNNA honti caDha nivasanteha su-zraha 6. ekka kuDallI apabhraMza kAvya saurabha ] (jANa) va 3 / 1 saka avyaya ( jama) 6 / 1 (khaNa) 3 / 1 trivia ( pahucca) va 3 / 1 aka ( a + aDaa ) 1 / 1 'aDaa' svArthika avyaya ( sa sahara) 1 / 1 avyaya (mayarahara) 1 / 1 avyaya (aftfgm) 1/1 avyaya (meha) 1 / 1 [ (dUra) - ( ThiAhaM ) ] dUra = avyaya ( Thia ) bhUkR 6 / 2 ani avyaya ( sajjaraNa ) 6/2 (ho) va 3 / 1 aka (asaDDhalu) 1/1 vi (neha) 1/1 ( sari) 3/2 avyaya (sara) 3/2 avyaya ( saravara ) 3/2 avyaya [ ( ujjAraNa) - (vaNa) 3/2] (desa) 1/2 (ravA) 1/2 vi (ho) va 3 / 2 aka (vaDha ) 6 / 1 vi ( nivasa ( su-aNa) 3/2 nivasanta) va 3/2 samajhatA hai jabaki yama kA kSaNabhara meM pahuMcatA hai kahIM, kahA~ candramara kahAM samudra mora kahA~ megha Angragra dUrI para, sthita sajjanoM kA hotA hai asAdhArakha prema nadiyoM se na jhIloM se na tAlAboM se nahI udyAnoM aura vanoM se deza sundara hote haiM he mUrkha base hue hone ke kAraNa sajjanoM se (dvArA) ( ekka) 1 / 1 vi eka ( kuDi + ulla= kuDulla (strI) kuDullI ) 1 / 1 kuTiyA 'ulla' svArthika [ 171 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcahi ruddhi tahaM paJcaha pA~ca ke dvArA rokI huI una (ko) pA~coM ko bhI alaga-alaga buddhi he bahina sambodhanArthaka jugraM-jua (paJca) 3/2 vi (ruddhi) bhUkR 1/1 anti (ta) 6/2 savi (paJca) 6/2 vi avyaya avyaya (buddhi) 1/ (bahiNu) 8/8 avyaka (ta) 1/1 savi (ghara) 1/1 (kaha) vidhi 2/1 saka avyaya inandaa) 1/1 vi avyaya (kuDumba-kuDumbaa) 1/I (appaNachaMdaa) na 1/1 vi bahiNuH baha ghara kahi ghara kaho kirva kaise nandara jatyu harSa manAnevAlA jahA~ kuTumba svachandI kuDumbaGa apparagachaMdauM 17. jibhindiU usanA indriya kare nAyaga basi karahu jasu adhinnaI annaI mUli virATai tuMbiriNahe [(jibbha)+ (india)] [(jibbha)-(india) 2/1] (nAyaga) 2/1 vi (vasa) 7/1 ki (kara) vidhi 2/2 saka (ja) 6/11 (adhinna) 1/2 ki (anna) 1/2 ki (mUla) 7/1 (viragaTThaa) bhUkR7/1 ani 'a' svAthika (tuMbiNI) 6/1 avyaya (sukka) bhUkR 1/2 ani (paNNa) 1/2 pramukha vaza meM karo jisake adhIna anya mUla ke samApta ho jAne para tumbinI ke avazya hI nirAdhAra (mlAna) patte pravaseM sukkaI paNNaiM 18. jeppi asesu kasAya-balu deppiNu abhau jayassu (ji+eppi) saMka (asesa) 2/1 vi [(kasAya)-(bala) 2/1] (dA+eppiNu) saMkR (abhaa) 2/1 (jaya) 4/1 jItakara sampUrNa kaSAya kI senA ko dekara abhaya nagata ke lie (ko) 172 1 / apabhraMza kAvya saurabha Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ levi mahavvaya siva lahahiM jhAeviNu tttssu| (le+ evi) saMka (mahavvaya) 2/2 (siva)2/1 (laha) va 3/2 saka (jhA+eviNu) saMka (tatta) 6/1 grahaNa karake mahAvatoM ko mokSa prApta karate haiM dhyAna karake tattva (kA) ko 19. devaM dukkara nipraya dhaNu karaNa dene ke lie duSkara nijadhana ko karane ke lie nahIM tapako dikhAI detA hai isI prakAra sukha ko bhogane ke lie tau (dA+evaM) he (dukkara) 1/1 vi [(niaya) vi-(dhaNa) 2/1] (kara+aNa) hekR avyaya (taa) 2/1 (paDihA) va 3/1 aka avyaya (suha) 2/1 (bhuja+aNahaM) heka (maNa) 1/1 avyaya (bhuja+agahiM)heka avyaya (jA) va 3/1 aka paDihAi embaI suha bhujaraNahaM maNu mana para bhujahiM kintu bhogane ke lie nahIM utpanna hotA hai jADa 1. kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai(he.prA.vyA. 3-134) / bhapabhraMza kAnya saurabha [ 173 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-13 paramAtmaprakAza puNu-puNu paraNavivi paMca-guru bhAveM citti dharevi bhaTTapahAyara NisuNi tuhuN-tuhuN| appA avyaya (paNava+ ivi) saMkR [(paMca) vi-(guru) 2/2] (bhAva) 3/1 (citta) 7/1 (dhara+evi) saMkR (bhaTTapahAyara) 8/1 (NisuNa) vidhi 2/1 saka (tumha) 1/1 sa (appa) 2/1 (tiviha) 2/1 vi (kaha+ evi) hekR bAra-bAra praNAma karake pA~ca gurunoM ko antaraMga bahumAna (bhAva) se citta meM dhAraNa karake he bhaTTa prabhAkara suna tivihu prAtmA ko tIna prakAra kI kahane ke lie kahevi 2. appA ti-viha muraNevi lahu mUDhau AtmA ko tIna prakAra kI jAnakara zIghra macchita chor3a AtmAvasthA (bhAva) ko jAna svabodha ke dvArA jJAnamaya mellahi (appa) 2/1 (tiviha) 2/1 vi (muNa+evi) saMkR avyaya (mUDha a) 2/1 vi 'a' svArthika (mella) vidhi 2/1 saka (bhAa) 2/1 (muraNa) vidhi 2/I saka (sa-gaNANa) 3/1 (NANamaa) 1/1 vi (ja) 1/1 savi [(parama)+ (appa)+ (sahAu)] [(parama) vi-(appa)-(sahAa) 1/1] bhAu muNi saNNANe jo jo paramappa-sahAu paramAtma-svabhAva 3. mUr3ha viyakkhaNu baMbhu para (mUDha) 1/1 vi (viyakkharaNa) 1/1 vi (baMbha) 1/1 (para) 1/1 vi mUcchita jAgrata prAtmA parama 1. padoM ke anta meM yadi 'u, huM, hi, haM' ina cAroM akSaroM meM se koI bhI akSara A jAya to inakA uccAraNa prAyaH hrasva rUpa se hotA hai| isalie yahA~ tuhaM kA hrasva rUpa batAne ke lie tuhu~ kiyA gayA hai (he.prA.vyA. 4-411) / 1741 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ appA ti-vihu havei prAtmA tIna prakAra kI hotI hai deha ko ji appA (appa) 1/1 (tiviha) 1/1 di (hava) va 3/1 aka (deha) 2/1 avyaya (appa) 2/1 (ja) 1/1 savi (muNa) va 3/1 saka (ta) 1/1 savi (jaNa) 1/1 (mUDha) 1/1 vi (hava) va 3/1 aka prAtmA jo mAnatA hai muNai vaha jaNa mUDhu manuSya mUcchita hotA hai havei deha-vibhiNNau gANamau jo paramappu rigaei parama-samAhi-pariTThiyau [(deha)-(vibhiNNaa) 2/1 vi 'a' svArthika] deha se bhinna (NANamaa) 2/1 vi jJAnamaya (ja) 1/1 savi jo [(parama)+ (appu) ] [ (parama)vi-(appa)2/1] parama AtmA ko (riNaa) va 3/1 saka dekhatA hai (samajhatA hai) [(parama) vi-(samAhi)-(pariTTiyaa) bhUka parama samAdhi meM Thahare hue 2/1 ani 'a' svArthika] (paMDia) 1/1 vi jAgrata (tattvajJa) (ta) 1/1 savi avyaya (hava) va 3/1 aka paMDita so vaha ji havei hotA hai prappA lakhau NAragamau kamma-vimukke jeNa mellivi sayala prAtmA prApta kiyA gayA jJAnamaya karmarahita hone ke kArasa jisake dvArA chor3akara sakala (appa) 1/1 (laddhaa) bhUkR1/1 ani 'a' svArthika (NANamaa) 1/1 vi [(kamma)-(vimukka) 3/1 vi] (ja) 3/1 sa (mella+ ivi) saMkR (sayala) 2/1 vi avyaya (davva) 2/1 (para) 2/1 vi (ta) 1/1 savi (para) 1/1 vi (muNa) vidhi 2/1 saka (maNa) 3/1 kriyA vi. kI taraha prayukta vi davyu davya ko para vaha sarvocca samajho rucipUrvaka paha mugahi maNeNa apabhraMza kAvya saurabha ] [ 175 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. Niccu riNaraMjaNu pAragamau paramANaMda-sahAu nitya niraMjana jJAnamaya paramAnanda svabhAva jisane ehaja (Nicca) 1/1 vi (NiraMjaraNa) 1/1 vi (NANamaa) 1/1 vi [(parama)+ (ANaMda)+ (sahAu)] [(parama) vi-(ANaMda)-(sahAa) 1/1] (ja) 1/1 savi (ehaa) 2/1 vi 'a' svArthika (ta) 1/1 savi (saMta) bhUka 1/1 ani (sina) 1/1 vi (sa)6/1 sa (muNa+ijja+hi) vidhi 2/1 saka (mAa) 2/1 aiso sA saMtu siu tAsu muNijjahi bhAu santuSTa huA maMgalayukta usakI samajha avasthA ko 7. jo riNaya-bhAu parihara jo para-bhAu nija svabhAva ko nahIM chor3atA hai jo para svabhAva ko nahIM grahaNa karatA hai jAnatA hai sakala ko leDa (ja) 1/1 savi [(Niya) vi-(bhAa) 2/1] avyaya (parihara) va 3/1 saka (ja) 1/1 savi [(para) vi-(bhAa) 2/1] avyaya (le) ba 3/1 saka (jANa) va 3/1 saka (sayala) 2/1 vi avyaya (Nicca) 1/1 vi (para) 1/1 vi (ta) 1/1 savi (sia) 1/1 vi (saMta) bhUkR 1/1 ani (hava) va 3/1 aka jAgai sayalu vi Niccu para nitya sarvocca so siu maMgalayukta santuSTa humA banatA hai (banA hai) 8. jAsu jisakA (ja)6/1 sa avyaya (vaNNa) 1/1 avyaya vanna 1. vidhi artha ke madhyama puruSa ke ekavacana meM 'ijjahi' pratyaya vaikalpika rUpa se prApta hotA hai (he. prA. vyA. 3-175) / 176 1 [ apabhraMza kAvya saurama Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaMdhu gaMdha rasa jisameM jAsu sadu zabda phAsu jAsu sparza jisakA (gaMdha)]/1 (rasa) 1/1 (ja) 6/1 sa avyaya (sadda) 1/l avyaya (phAma) 1/1 (ja)6/1sa avyaya (jammaNa) 1/1 (maraNa) 1/1 avyaya avyaya (NAa)1/1 (NiraMjaNa) 1/1 vi (ta) 6/1 sa janma jammaNu maraNu maraNa vi nAma ragAu riNaraMjaNu nihakalaMka tAsu usakA BP,FF.[Fizikr F#715,18TE>>!&# jAsu jisake Na koha krodha ..! moha moha mada mau jAsu jisake mAya mAyA Na (ja) 6/1 sa avyaya (koha) 1/1 avyaya (moha) 1/1 (maa) 1/1 (ja) 6/1 sa avyaya (mAyA) 1/1 avyaya (mAraNa) 1/1 (ja) 4/1 sa avyaya (ThANa) 1/1 avyaya (jhANa) 1/1 (jiya) 1/1 (ta) 1/1 savi adhyaya (riNaraMjaNa) 1/1vi mANu jAsu ThANu mAna jisake lie nahIM deza nahIM dhyAna prAtmA vaha jhANu jiya so riNaraMjaNu niSkalaMka 1. kabhI-kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.prA.vyA. 3-134) / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 177 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jANa (jANa) vidhi 2/[ saka jAno 10. asthi hai puNNu puNya pAu jasu asthi pApa jisameM hai nahIM harisu visAu asthi harSa zoka avyaya avyaya (puNNa) 1/1 avyaya (pAa) 1/1 (ja) 6/1 sa adhyaya avyaya (harisa) 1/1 (visAa) 1/1 avyaya avyaya (ekka) 1/I vi avyaya (dosa) 1/1 (ja) 6/1 sa (ta) 1/1 savi avyaya (NiraMjaNa) 1/1 ki (mAa) 1/1 nahIM dosu bhI doSa jisameM jasu so vaha niSkalaMka NiraMjaNa bhAu 11. jAsu jisake lie nahIM avalambana uddezya dhAraNu nahIM Asu jisake lie (ja) 4/1 sa avyaya (dhAraNa) 1/1 (a) 1/1 avyaya avyaya (ja) 4/1 sa avyaya (jaMta) 1/1 avyaya (maMta) 1/1 (ja) 4/1 sa avyaya (maMDala) 11 jaMtu yaMtra matta mantra jisake lie jAsu nahIM maMDalu prAsana 1. kabhI-kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai(he.prA.vyA. 3-134) / 178 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI (muddA) 1/1 avyaya avyaya (ta) 1/1 savi (muNa) vidhi 2/1 saka (dea) 1/1 (aNaMta) 1/1 vi vaha deu jAno divyAtmA ananta araNaMtu 12. vehi satyahi iMdiyahi jo jiya muNahu (veya) 3/2 AgamoM dvArA (sattha) 3/2 zAstroM (anyoM) dvArA (iMdiya) 3/2 indriyoM dvArA (ja) 1/1 savi jo (jiya) 1/1 caitanya (muNa- hu) (muNa) vidhi 2/1 saka jAno hu-avyaya nizcaya hI avyaya nahIM (jA) va 3/1 aka hotA hai (Nimmala)-(jhANa)3 6/2] nirmala dhyAna kA (ja) 1/I savi jo (visaa) 1/1 viSaya (ta) 1/1 savi vaha [(parama)+ (appu)] [ (parama)vi-(appa)1/1] paramAtmA (aNAi) 1/1 vi anAdi jAi himmala-jhAraNahara jo visau so paramappu agAi 13. jehau Nimmalu NANamau siddhihi-siddhihiM NivasaI deu tehau (jehaa) 1/1 vi 'a' svArthika (gimmala) 1/1 vi (gANamaa) !/1 vi (siddhi)7/1 (Nivasa) va 3/1 aka (dea) 1/1 (tehaa) 1/1 vi 'a' svArthika jisa taraha kA nirmala jJAnamaya mokSa meM rahatA hai divyAtmA usa taraha kA 1. padoM ke anta meM yadi ", haM, hi, haM' ina cAroM akSaroM meM se koI bhI akSara A jAya to inakA uccAraNa prAyaH hrasva rUpa se hotA hai / isalie yahAM 'deuM' kA hrasva rUpa batAne ke lie 'deu~' kiyA gayA hai (he prA.vyA. 4-441) / 2. dekheM TippaNI 1 / yahA~ 'jhANahaM' ko 'jhANaha~' kiyA gayA hai| 3. yahA~ bahuvacana kA ekavacanArtha prayoga huA hai (zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pR. 151) / 4. dekheM TippaNI 1 / yahA~ 'siddhihi' ko 'siddhihi~' kiyA gayA hai / apabhraMza kAvya sorama ] [ 179 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Nivasai baMbhU paru deha dehahaM - ma waa ; kari sooc 14. je diTThe tuTTanti laha kammai~ puNva kiyAi~ so paru jAhi joiyA dehi vasaMtu e kAI 15. jityu Na iMbiya suha duha jityu za maraNa-vAvAru so zrappA mui jIva tu tuhuM 180 ] ( Nivasa ) va 3 / 1 aka ( baMbha ) 1/1 ( para) 1 / 1 vi (deha) 26/2 avyaya (kara) vidhi 2 / 1 saka (bhea ) 2 / 1 (ja) 3 / 1 savi (diTTha) bhUkR 3 / 1 ani (tuTTa) va 3/2 aka avyaya (kamma) 1/2 [ ( puvva) - ( ki kiya) bhUka 1 / 2 ] (ta) 1 / 1 savi ( para) 1 / 1 savi (jAraNa) vidhi 2 / 1 saka ( joiya) 8 / 1 'ya' svArthika (deha) 7/1 (vasa ) vakR 1 / 1 avyaya avyaya avyaya avyaya [ ( iMdiya) - ( suha ) - (duha ) 1 / 2] avyaya avyaya [ ( maNa ) - ( vAvAra ) 1/1] (ta) 1 / 1 savi ( appa ) 1/1 ( muNa) vidhi 2 / 1 saka (ita) 8/1 (tumha) 1/1 rahatA hai AtmA parama dehoM meM mata kara bheda jisake anubhava kie gae hone ke kAraNa naSTa ho jAte haiM zIghra karma pUrva meM kie gae vaha parama samajha he yogI 1. yahA~ 'dehahaM' kA hasva rUpa batAne ke lie 'dehaha~' kiyA gayA hai (he. prA.vyA. 4 - 441 ) / 2. kabhI - kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he. prA.vyA. 3-134 ) / deha meM basate hue nahIM kyoM jahA~ nahIM indriya-sukha-duHkha jahAM nahIM mana kA vyApAra vaha AtmA samajha he jIva ta [ apabhraMza kAvya saurama Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNNu pari (aNNa) 2/1 vi (paraM+i) paraM=avyaya i-avyaya (avahAra+u) vidhi 2/1 saka dUsarIko pUrI taraha se, aura chor3a de pravahAra 16. dehAdehahi-dehAdehahiM (deha)+ (adehahiM)] [(deha)-(adeha) 7/1] deha meM aura binA deha ke apane meM jo vasaI bheyAbhaya-NaeNa (ja) 1/1 savi (vasa) va 3/1 aka [(bheya)+ (abheya)+ (NaeNa)] [(bheya)-(abheya)-(Naa) 3/1] (ta) 1/1 savi (appa) 1/1 (muNa) vidhi 2/1 saka (jIva) 8/1 (tumha) 1/1 sa (kiM) 1/1 savi (aNNa) 3/1 savi (bahua) 3/1 vi rahatA hai bheda aura abhedadRSTi se vaha prAtmA samajha he jIva appA muNi jIva tu:-tuhuM ki kyA praNe dUsarI bahueNa bahuta se 17. jIvAjIva mata ekku kari lakkharaNa bhae~ [(jIva)+ (ajIva)][(jIva)-(ajIva) 2/1] jIva aura ajIva ko avyaya (ekka) 2/1 vi (kara) vidhi 2/1 saka kara (lakkhaNa) 6/1 lakSaNa ke (bhea) 3/1 bheda se (bhea) 1/1 (ja) 1/1 savi (para) 1/1 vi (ta) 1/1 savi (para) 1/1 vi (bharaNa) va 1/1 saka kahatA hU~ (muraNa) vi 2/1 saka nAna, samajha (appa) 2/1 AtmA ko (appa) 8/1 he manuSya jo vaha bharaNami muriNa prappA appU 1. padoM ke anta meM yadi 'u, haM, hi, haM' ina cAroM akSaroM meM se koI bhI akSara A jAya to inakA uccAraNa prAyaH hasva rUpa se hotA hai / isalie yahAM 'dehAdehahiM' aura 'tRhuM' ko kramazaH 'dehAdehahi~' aura 'taha~' kiyA gayA hai| apabhraMza kAvya saurama ] [ 181 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mjoor 18. zramaNa praridiu gANamau mutti-virahiu cimittu appA iMdiya-visau Navi lakkhaNa eha Niruttu I. jo appA jhAei tAsu gurukkI vellaDI saMsAririMga tui 20. dehAdevali jo vasar3a deu zraraNAi-anaMtu kevala-NANa- phuraMta taNu so 19 bhava-taNu- moya virata maNu [ ( bhava) - ( taNu ) - ( bhoya ) - (vitta) bhUkR ani- saMsAra, zarIra aura bhogoM se udAsIna huA mana (maNa ) 1 / 1 ] (ja) 1 / 1 savi jo ( appa ) 2 / 1 zrAtmA ko (kA) dhyAna karatA hai ( jhAa ) va 3 / 1 saka (ta) 6/1 sa usakI ( gurukka (strI) gurukkI) 1 / 1 vi ghanI (vella + aDa > (strI) vellaDI) 1 / 1 'aDa' svA. bela ( saMsAriNI) 1 / 1 vi ( tuTTa) va 3 / 1 aka paramapyu riMNamaMtu ( abhea ) 2 / 1 vi ( amaraNa) 1 / 1 vi (araNa + iMdiya) 1 / 1 vi ( gANamaa) 1 / 1 vi [ ( mutti ) - (virahia ) 1 / 1 vi ] [ ( citta+mitta cimitta ) 1 / 1 ] ( appa ) 1 / 1 [ ( iMdiya) - (visaa ) 1/1] avyaya 182 ] ( lakkhaNa) 1 / 1 (a) 1 / 1 savi ( Nirutta) bhUkR 1 / 1 ani [ ( deha dehA) 1 - ( devala ) 7 / 13 (ja) 1 / I savi zrabhedarUpa ( basa ) va 3 / 1 aka (dea) 1/1 manarahita indriyarahita jJAnamaya mUrtirahita ( amUrta) caitanyasvarUpa zrAtmA indriyoM kA viSaya nahIM lakSaNa yaha batAya gayA saMsArarUpI naSTa ho jAtI hai basatA hai| divya AtmA zranAdi-ananta [ (aragAi) vi- (anaMta ) 1 / 1 vi ] [ (kevala ) - (jANa) - (phuraMta ) vakR- ( taNu ) 1 / 1] kevalajJAna se camakatA huA zarIra deharUpI mandira meM jo samAsagata zabdoM meM rahe hue svara aksara hrasva ke sthAna para dIrgha aura dIrgha ke sthAna para hrasva ho jAyA karate haiM (he. prA. vyA. 1-4 ) / (ta) 1 / 1 savi vaha [ (parama) + (appu ) ] [ ( parama ) - ( appa ) 1 / 1] parama zrAtmA ( bhiMta) 1 / 1 vi sandeharahita [ apabhraMza kAvya sombha Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-16 pAhuDadohA 1. mahAna garu diNayaha sUrya guru himakaraNa guru (guru) 1/1 vi (diraNayara) 1/1 (guru) 1/1 vi (himakaraNa) 1/1 (guru) 1/1 vi (dIvaa) 1/1 (guru) 1/1 vi (dea) 1/1 [(appa-appA)1-(para) 6/2] (paraMpara) 6/2 (ja) 1/1 savi (darisa-darisAva) va pre 3/1 saka (bhea) 2/1 mahAna candramA mahAna dIpaka mahAna dIvau deva appAparahaM paraMparahaM jo sva-bhAva aura para-bhAva kI paramparA ke no samajhAtA hai bheda ko darisAva 2. appAyattau svayaM ke adhIna [(appa)+ (Ayattau)] [(appa)-(Ayattaja)bhUkR 1/1 ani 'a' svA.) avyaya avyaya (suha) 1/1 vi (ta) 3/1 sa avyaya (kara) vidhi 2/1 saka (saMtosa) 2/1 [(para) vi-(suha) 2/1] bhI sukha usase kara ji kari saMtosu parasuha saMtoSa dUsaroM ke (adhona) sukha ko (kA) he mUrkha vicAra karate hue (vyaktiyoM) ke hRdaya meM baDha citaMtaha hiyA (vaDha) 8/1 vi (cita,citaMta) vakR 6/2 (hiyaa) 7/1 avyaya (phiTTa) va 3/1 aka (sosa) 1/1 e nahIM phiTTa miTatI hai| kumhalAna sosu 3. AbhujaMtA (A-muMja -muMjaMta) vakR 1/2 saba prora se bhogate hue 1. samAsa meM hrasva kA dIrgha ho jAtA hai (hema prAkRta vyAkaraNa 1-4) / apabhraMza kAvya saurabha ] / 183 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ visayasuha viSayoM (se utpanna) sukhoM ko jo nahIM kamI hRdaya meM dhAraNa karate haiM hiyai dharaMti [(visaya)-(suha) 2/2] (ja) 1/2 savi avyaya avyaya (hiyaa) 7/1 (dhara) va 3/2 saka (ta) 1/2 savi [(sAsaya) vi-(suha) 2/1] avyaya (laha) va 3/2 saka (jiNavara) 1/2 avyaya (bhaNa) va 3/2 saka sAsayasuha laha lahahi jiNavara avinAzI sukha ko zIghra prApta karate haiM jinavara isa prakAra kahate haiM ema bhaNaMti vi bhujaMtA visaya suha bhAu avyaya avyaya bhI (bhuMja- jaMta) vakR 1/2 bhogate hue (visaya) 6/2 viSayoM ke (suha) 2/2 sukhoM ko (hiya+aDaa-hiyaDaa) 7/1 aDaa' svArthika hRdaya meM (bhAa) 2/1 Asakti ko (dhara) va 3/2 saka rakhate haiM (sAlisittha) 1/1 sAlisistha avyaya jaise (vappuDA+au-vappuDau) 1/1 vi (de.) becArA (Nara) 1/2 manuSya (garayau) 6/2 narakoM meM (NivaDa) va 3/2 aka girate haiM dharaMti sAlisitthu jima vappuDa Nara Narayaha NivaDaMti 5. AyaiMTa aDavaDa baDavAi (Ayaa) 7/1 (aDavaDa) 1/1 vi (vaDavaDa) va 3/1 aka avyaya (raMja-raMjijja) va karma 3/1 saka (loa) 1/1 [(maNa)-(suddha) 7/1 vi] Apatti meM aTapaTa bar3abar3AtA hai kintu khuza kiyA jAtA loka mana ke kayASarahita hone para raMjijjA lou maNasuddha 1. kabhI-kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.prA.vyA. 3-134) / 2. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pR. 146 / 184 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ riNaccalaThiyaI pAvijjai paralou 1(Niccala) vi-(Thia)17/1 vi] (pAva) va karma 3/1 saka ((para) bi-(loa) 1/1] acalAyamAna aura dRr3ha hone para prApta kiyA jAtA hai pUjyatama jIvana dhaMdhaI paDiyau sayalu kammaI karai ayANu mokkhahara kAraNa ekku khaNa (dhaMdha) 7/1 dhaMdhe meM (paDa-paDiya--paDiya) bhUkR 1/1 'a' svAcika par3A huA (sayala) 1/1vi sakala (jaga) 1/1 jagata (kamma) 2/2 karmoM ko (kara) va 3/1 saka karatA hai (ayANa) I/1 di jJAnarahita (mokkha) 6/1 mokSa ke (kAraNa) 2/1 (ekka) 1/1 di (khaNa) 1/1 avyaya nahIM avyaya bhI (cina) va 3/1 saka vicAratA hai. (appANa) 2/1 AtmA ko vi cita appANu 7. aNNa mata jANahi appaNau gharu pariyaNa taNa - (aNNa) 1/1 vi avyaya (jANa) vidhi 2/1 saka jAno (appaNaa) 1/1 vi 'a' svAthika apanI (ghara)2/1 (pariyaNa) 2/1 naukara-cAkara (taNu) 2/1 zarIra (iTTha) 2/1 di icchita vastu ko I (kamma) + (Ayattau)] kamoM ke adhIna [(kamma)-(Ayattaa) bhukR 1/1 ani 'a' svA.] (kArimaa)1/1thi banAvaTI (Agama) 7/1 prAgama meM (joi) 3/2 yogiyoM dvArA (siTTa) bhUkR 1/1 ani batAyA gayA iThTha kammAyatta kArima prAgami joihi siThTha 8. jaM (ja) 1/I savi 1. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 1461 2. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 151 / apAMza kAdhya saurama ] [ 185 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthoo wH sthoo / 7 nnnnaa sthoo zl y lc lh sthoo nnddaa sthoo shraa sthoo b z sH gl 5 spho tstshaa r z zhaa mohahi teNa ga mukkha 9. mokkhu vAvahi I....... vicitahi 186 ] ( dukkha ) 1/1 avyaya (ta) 1 / 1 savi ( sukkha ) 1/1 ( kia ) bhUkR 1 / 1 ani (ja) 1 / 1 saki ( suha) 1/1 (ta) 1 / 1 savi avyaya avyaya ( dukkha ) 1 / 1 ( tumha) 3 / 1 sa ( jiya ) 8 / 1 (moha) 3/2 (vasa ) 7/1 ( gaya) bhUkR 1 / 2 ani avyaya avyaya ( pAyaa ) bhUkR 1 / 1 ani 'a' svArthika ( mukkha ) 1/1 ( mokkha ) 2/1 avyaya (pAva) va 2 / 1 saka (ita) 8/1 ( tumha) 1 / 1 sa ( ghaNa ) 2 / 1 ( pariyaNa) 2/1 (citacita) va 1/1 avyaya avyaya ( vicita) va 2 / 1 saka (ta) 2/2 sa avyaya avyaya (ta) 2/2 sa avyaya duHkha hI vaha sukha mAnA gayA no sukha vaha hI aura duHkha tere dvArA he jIva zrAsakti ke kAraNa paratantratA meM DUbA hai isalie nahIM prApta kI gaI parama zAnti zAnti nahIM pAtA hai ( pAyegA ) he jIva ta dhana ko naukara-cAkara ko 1. kabhI-kabhI ekavacana ke prati sammAna pradarzita karane ke lie bahuvacana kA prayoga kiyA jAtA hai / mana meM rakhate hue to bhI mana meM lAtA hai unako Azcarya ho unako pAdapUraka [ apabhraMza kAvya saurama Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakar3atA hai pAva hi sukkhu (pAva) va 2/1 saka (sukkha) 2/1 (mahaMta) 2/1 vi mahaMtu vipula 10. mUDhA khayalu vi kArimau he mUrkha saba banAvaTI mata spaSTa tusa kaMDi sivapai riNammali karahi (mUDha) 8/1 vi (sayala) 1/1 vi avyaya (kArimaa) 1/1 vi avyaya (phuDa) 2/1 vi (tumha) 1/1sa (tusa) / (kaMDa) vidhi 2/I saka {(siva)-(paa) 7/1] (Nimmala) 7/1 vi (kara) vidhi /1 saka (rai) 2/1 (ghara) 2/1 (pariyaNa) 2/1 . . avyaya (chaDa) saMkR bhUse ko kUTa zivapada meM nirmala kara anurAga ghara (ko) naukara-cAkara ko zIghra chor3akara ghara pariyaNu lahu chaMDi 11. visayasuhA viSaya-sukhA do dina ke aura phira duHkhoM kA divahaDA puNu dukkhahaM parivADi bhullau jIva [(visaya)-(suha) 1/2] (dui) 6/2 vi (divaha + aDa) 6/2 'aDa' svArthika avyaya (dukkha) 6/2 (parivADi) 11 (bhullaa) bhUka 8/1 ani 'a' svArthika (jIva) 8/1 avyaya (vaha-vAha) pre vidhi 2/1 saka (tumha) 1/I sa [(a.1-appA) vi-(vaMdha) 7/1] (kuhADi)/1 bhUle hue he jIva mata calA vAhi tuhaM appAkhadhi kuhADi apane kaMdhe para kulhAr3I 12. ubali (uvvala) vidhi 2/1 saka upalepana kara 1. samAsa meM hrasva kA dIrgha ho jAtA hai (he.prA.vyA. 1-4) / apabhraMza kAvya saurama / 187 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ boppaDi ghI, tela prAdi lagA ceSTAeM ciTTha kari dehi khilA . sumadhura prAhAra sumiTTAhAra (coppaDa) vidhi 2!! saka (ciTThA) 2/2 (kara) vidhi 2/1 saka (dA) vidhi 2/1 saka [(sumiTTha) (AhAra)] [(sumiTTha) vi-(AhAra) 2/1] (sayala) 1/1 vi avyaya (deha) 4/1 (riNarastha) 1/1 vi (gaya) bhUkR 1/1 ani sayala vi deha Niratya gaya jiha dujjarapauvayAra saba kucha hI deha ke lie vyartha huA jisa prakAra durjana ke prati (kiyA gayA) upakAra javyaya [(dujjaNa)-(uvayAra) 1/17 13. athireNa thirA maileNa riNammalA riNagguroga (athira) 3/I vi (thira-(strI) thirA)1/1 vi (maila) 3/1 vi (riNammala--(strI) NimmalA) 11 di (NigguNa) 3/1 vi [(guNa)-(sAra-sArA) 1/1 vi] asthira sthira malina nirmala guragarahita guraNoM (kI prApti) ke lie zreSTha zarIra se guNasArA kAepaNa nA viDhappar3a udaya hotI hai (kAa) 3/1 (jA) 1/1 savi (viDhappa) va 3/1 aka (tA) 1/1 sadi (kiriyA) 1/1 avyaya avyaya (kAyavya) vidhika 1/1 ani kiriyaha kriyA kyoM nahIM kI jAnI cAhie kAyabvA 14. avyA bujhiu rigacca (appa) 1/1 (bujjha-bujjhiya) bhUkR 111 (Nicca) 1/1 vi avyaya [[(kevalaNANa)-(sahA) I/1] vi avyaya (para)6/1vi AtmA samajhI gaI nitya yadi kevalajJAna svamAvavAlI kevalaraNArAsahAu para 1881 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kijjai kAI vaDha taNa uSpari aNu rAu 15. jasu maNi yo bhaa bhaa w zl karaMtu so mui pAvai sukkhu raNa vi sayalaI satya muragaMtu 16. bohivivajjiu jIva tuhaM vivariu tacca muhi kammaviNimmiya bhAvaDA te zrappANa bharaNe hi 17. ga vi apabhraMza kAvya saurabha ] ( kijjai ) va karma 3 / 1 saka ani avyaya ( vaDha ) 8/1 ( taNu) 6 / 1 avyaya ( aNurAa ) 1/1 (ja) 6/1 (maNa) 7/1 (sAga) 1 / 1 avyaya ( viSphura ) va 3 / 1 aka (kamma) 6/2 ( heu) 2/2 ( kara karaMta) vakR 1 / 1 (ta) 1 / 1 savi (for) 1/1 (pAva) va 3 / 1 saka ( sukkha ) 2 / 1 avyaya avyaya (sayala) 2 / 2 vi ( sattha) 2/2 (muNata ) va 1 / 1 [ ( bohi) - (vivajja vivajjia ) bhUkR 8 /1] (jIva ) 8 / 1 ( tumha ) 1 / 1 sa ( vivaria ) 2 / 1 vi ( tacca) 2 / 1 ( muNa) va 2 / 1 saka [ ( kamma ) - ( viNimma ( bhAva + aDa) 2 / 2 'aDa' svArthika (ta) 2/2 savi ( appANa ) 6 / 1 ( bharaNa) va 2 / 1 saka avyaya avyaya kI jAtI hai kyoM he mUrkha zarIra ke Upara Asakti jisake hRdaya meM jJAna nahIM phUTatA hai karmoM ke kAraNoM ko karatA huA vaha muni pAtA hai sukha nahIM bhI sabhI zAstroM ko jAnate hue asatya tattva ko mAnatA hai viriNammia) bhUkR 2 / 2] karmoM se racita cittavRttiyoM ko zrAdhyAtmika jJAna se rahita (ke binA) he jIva ta una svayaM kI samajhatA hai na [ 189 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tuhaM paMDiu mukkhu vi Isara gIsu (tumha) 1/1 sa (paMDia) 1/1 vi (mukkha) 1/1 vi avyaya avyaya avyaya avyaya (Isara) 1/I vi avyaya avyaya [(Na)+(Isu)] Na-avyaya, Isu (Isa) 1/1 vi avyaya avyaya (guru) 1/1 (ka) 1/1 savi avyaya (sIsa) 1/1 avyaya avyaya (savva) 1/2 savi [(kamma)-(visesa) 1/1] na, dhanI,nirdhana kor3A koI vi sIsu zidhya ja samvaI kammavisesu sabhI karmoM kI vizeSatA 18. Na avyaya avyaya kAraNu (tumha) 11 sa (kAraNa) 11 (kajja ) 1/1 avyaya kAraNa kArya kajju avyaya avyaya sAmiu svAmI avyaya (sAmia) 1/1 avyaya avyaya (bhicca) 1/1 (sUra-a) 1/1 vi 'a'svAthika bhiccu maukara zUravIra sarau 1. anizcitatA ke lie 'i' jor3a diyA jAtA hai| 190 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a sgr sh sthoo 7 waa sthoo z nnddaa sthoo lM sl m bl 7 : / - sthoo p z / m j yo b sthoo sthaa 19. puSNa millavi ceyara bhAu 20. la vi gorau Na vi sAmalau Na vi tuha apabhraMza kAvya saurabha (kAyara) 1 / 1 vi (ita) 8/1 avyaya avyaya avyaya avyaya (uttama) 1 / 1 vi avyaya avyaya ( Nicca) 1 / 1 vi (gam)1/1 avyaya ( pAa) 1/1 avyaya (kAla) 1/1 avyaya ( dhamma ) 1 / 1 ( ahamma) 1 / 1 avyaya (aster) 1/1 ( ekka) 1 / 1 vi avyaya (ita) 8/1 avyaya (ho) va 2 / 1 aka ( tumha ) 1 / 1 sa ( milla + ivi ) saMkR [ ( ceyaraNa) vi - ( bhAa ) 2 / 1] avyaya avyaya ( gora - a) 1 / 1 vi 'a' svArthika avyaya avyaya ( sAmala - a) 1 / 1 vi 'a' svArthika avyaya avyaya (tumha) 1 / 1 sa kAyara he manuSya the to the to the na hI ucca na noca LIFE ETTETER. puNya aura pApa aura mRtyu nahIM dharma adharma nahIM zarIra kucha bhI he manuSya nahIM hai tU chor3akara jJAnAtmaka svarUpa ko na pAdapUraka gorA na pAdapUraka kAlA na pAdapUraka r [ 191 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekku vi vaSNu taNuaMgau durbala aMgavAlA (ekka) 1/1 vi avyaya (varaNa) 1/1 avyaya avyaya [(taNu)-(aMgaa) 1/I vi] (thUla) 1/1 vi avyaya avyaya avyaya (jANa) vidhi 2/1 maka (sa-vaNNa) 2/1 sthUla jAgi savaNNu isa prakAra samajha sva-varNa .. 192 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-17 sAvayadhammadohA 1. durjana sukhI dujjaNu suhiyau hou jagi suyaNu payAsiu jeNa (dujjaNa) 1/1 vi (suha-suhiya--suhiyaa) bhUkR 1/1 'a' svA. (ho-hoa) vidhi 3/1 aka (jaga) 7/1 (suyaNa) 1/1 (payAsa-payAsia) bhUkR 1/1 (ja) 2/1 sa (amia) 1/1 (visa) 3/1 (vAsara) 1/1 (tama-tameNa-tamiNa) 3/1 avyaya (maragaa) 1/1 (kacca) 3/1 amiu viseM vAsaru tamiraNa jima maragau kacce raNa hove jaga meM sajjana vikhyAta kiyA gayA jisake dvArA amRta viSa ke dvArA dina andhakAra ke dvArA jisa prakAra marakata mariNa (pannA) kA~ca se 2 jiha samilahi avyaya (samilA) 4/1 sAyaragayahi dullahu jUyahue [(sAyara)-(gaya) bhukR 4/1 ani] (dullaha) 1/1 vi (jUya) 6/1 (raMdha) 1/1 avyaya (jIva) 4/2 / (bhava)- (jala) - (gaya) bhUkR 4/2 ani ] jisa prakAra samilA (lakar3I ko khola) ke lie sAgara meM lupta durlabha juve kA chidra usI prakAre jIvoM ke lie saMsArarUpI pAnI (sAgara) meM tiha jIvahaM bhava jalagayaha maNuyattariNa sambandha (maNuyattaNa) 3/1 (sambandha) 1/1 manuSyatva se sambandha 3. maNakyakAhiM [(maNa)-(vaya)-(kAya) 3/2] mana-vacana-kAma se 1. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pR. 151 / 2. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 150 / 3. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 144 / apabhraMza kAmya saurabha ] [ 193 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karahita je.ma dayA karo jisase dukkai pAu uri saNNAhe. baddhaiNa (dayA)/1 (kara) vidhi 2/1 saka avyaya avyaya (Dhukka) 43/I saka (pAa) II {ura) 7/1 (saNNAha3/1 (baddhaa-baddhaeNa-baddhaiNa) bhUkR3/1 ani 'a' svArthika avyaya avyaya (lagga) va 3/1 aka (ghAa) 1/1 praveza karatA hai (praveza kare) pApa chAtI meM kavaca ke kAraNa baMdhe hue avasi avazya (nizcaya hI) nahIM lagatA hai lamga ghAu ghAva pazu, dhana, dhAnya kheta meM pasudhaNadhaNNaI khettiya kari parimANapavitti baliyaI bahuyaI baMdhaNa dukkaru toDahuM. jaMti. (pasu)-(ghaNa)-(dhaNNa) 7/1} (khetta+iya-khettiya) 7/1 'iya' svArthika (kara) vidhi 2/1 saka [(parimANa)-(pavitti) 2/1] (baliya) 1/2 vi (bahuya) 12 vi (baMdhaNa) 1/. (dukkara) 1/1 ki (toDa) 4/1 (jA) va 3/2 aka parimAraNa se pravRtti gAr3he (sabala) bahuta bandhana kaThina tor3ane ke lie hote haiM 5 bhogaha karahi pamANu jiya iMdiyaH (bhoga) 6/2 (kara) vidhi 2/1 saka (pamANa) 2/1 (jiya) 8/1 (iMdiya) 2/2 avyaya (kara) vidhi 2/1 saka (sadaSpa) 2/2 ki (hu) va 3/2 aka bhogoM kA kara parimANa he manuSya indriyoM ko mata banA dambhI hote haiM kari sadappa huMti 1. eNa-iNa (zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pR. 143) / 2. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 146 / 3. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 1511 1941 apabhraza kAvya saurabha Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhallA posiyA avyaya nahIM (bhalla-(strI) mallA) 1/2 vi acche (posa->posiya-- (strI) posiyA) bhUkR 1/2 pAle gaye (duddha) 3/1 dUdha se (kAlA) 1/2 vi kAle (sappa-(strI) sappA)1/2. kAlA sappa dANu dosaDa bollija (dANa) 11 dAna (kupatta) 4/2 kupAtroM ke lie (dosa + aDa) 1/1 'aDa' svAthika dUSaNa avyaya (bolla) ba karma 3/1 saka kahA jAtA hai adhyaya nahIM avyaya nizcaya ho (bhaMti) 1/1 bhrAnti (patthara) 2/1 patthara ko [(patthara)-(NAva) 1/1] patthara kI nAva avyaya (dIsai) va karma 3/1 maka ani dekhI jAtI hai (dekhI gaI) (uttAra--uttAraMta- (strI) uttAraMtI) vakRi/1 pAra pahuMcAtI huI maMti patthara kahIM pattharagAva kahi dosai uttArati 7. jaI gihatya dAragaNa diNu yadi gRhastha dAna ke (se) binA jagata meM , kahA jAtA hai koI pabharigajjaI koi| avyaya (gihattha) 1/2 (dANa) 3/1 adhyaya (jaga) 7/1 (pabharaNa) va karma 3/1 sada (ka) I/1 meM adhyaya (gihattha) 1/1 (pakhI) 1/1 avyaya (hava) va 3/1 aka avyaya (ghara) 1/1 (ta) 6/1 sa gihattha paMkhi ci havaha gRhastha pakSI bhI hotA hai (ho jAyegA) cUMki ghara usake gharu tAha 1. anizcitatA ke lie 'i' pratyaya jor3a diyA jAtA hai| 2. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 1501 apabhraMza kAvya saurabha ] 195 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 vi hoi kAI bahuta saMpayaI jaDU kivihaM dhari hoi ubahiNI khAreM bhariu pANiu priyai Na koi 9. pattaha diNNa yovaDa re jiya hoi bahuttu vaha bIu dharaNihi baDiU vityaru lei mahaMtu 10. kAI bahutta 196 ] avyaya (ho) va 3/1 aka (kAI) D/T savi ( bahuttaa ) 3 / vi 'a' svArthika ( saMpayaa ) 3/1 'a' svArthika avyaya (kiviNa ) 6/2 vi (ghara) 7/1 ( ho) va 3 / 1 aka [ ( uvahi ) - ( gIra) 1 / 1] (khAra) 3/1 ( bhara maria ) bhUka 1/1 (pANia) 2/1 (piya) va 3 / 1 saka avyaya (ka) 1/1 si (patta ) 4/2 ( diNNaa) bhUkR I / I ani 'a' svArthika (thova + aDaa ) 1/1 vi 'aDaa' svArthika. avyaya ( jiya ) 8 / 1 (ho) va 3 / 1 aka ( bahutta ) 1 / 1 ki ( vaDa ) 6 / 1 (after) 1/1 (dharaNa) 7/1 (paDa ( vitthara ) 2 / 1 ki paDia ) bhUka D/D ( le ) va 3 / 1 saka ( mahaMta ) 2 / 1 ki 1. anizcitatA ke lie 'i' pratyaya jor3a diyA jAtA hai / 2. zrIvAstava, apabhraza bhASA kA adhyayana, pRSTha 150 (kAI) 1 / 1 savi ( bahuttaa ) 3 / 1 vi 'a' svArthika bhI hotA hai kyA bahuta sampadA se co kRparaNoM ke ghara meM hotI hai samudra kA jala khAra se marA huA pAnI ko bItA hai nahIM koI pAtroM ke lie diyA huA. ghor3A. are he manuSya hotA hai. bahutaH baTa kA bIja pRthvI para ( meM ) bar3A huA vistAra netA hai bar3A kyA bahuta [ apabhraMza kAvya saurama Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaMpiyaI appara paDikUlu kAI kahe gae se jo apane lie pratikUla kaise mi mo (jaMpa-jaMpiya-jaMpiyaa) bhUkR 3/1 'a' svA. (ja) 1/1 savi (appa) 4/1 (paDikUla) 1/1 vi (kAI) 1/1 savi avyaya (para) 4/1 vi avyaya (ta) 2/1 sa (kara) vidhi 2/1 saka (eta) 1/1 sa avyaya (dhamma )6/1 (mUla) 1/1 dUsaroM ke lie nahIM usako kara karahi yaha dharma kA dhamma mUla mUla 11. dhamma dharma visuddhA zuddha kijjai kAega ahavA (dhamma) 1/1 (visuddhaa) bhUkR 1/1 ani 'a' svArthika (ta) 1/1 savi avyaya avyaya (ja) 1/1 savi (ki+ijja) va karma 3/1 saka (kAa) 3/1 avyaya (ta) 1/1 savi (ghaNa) 1/1 (ujjalana) 1/1 vi 'a' svArthika (ja) 1/1 savi (Ava) va 3/1 aka (NAa) 3/1 pUrI taraha se jo kiyA jAtA hai kAyA se (apane prApa se) aura vaha dhana ujjvala dhaNa ujjalau AvaDa gAeNa mAtA hai nyAya se 12. avaru aura bhI hiM avyaya avyaya (ja) 1/1 savi avyaya (uvayara) va 3/1 saka (ta) 1/1 savi (uvayAra) vidhi 2/1 saka avyaya uvayarai jo jahA~ upakAra kara (sakatA) hai vaha upakAra kare vahA~ uvayArahi tityu apabhraMza kAvya saurabha / [ 197 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lai jiya joviyalAhaDau (laya-laa) saMkR grahaNa karake (jiya) 8/1 he manuSya [(jIviya)-(lAha+aDaa) 2/, 'aDaa' svA.] jIvana ke lAbha ko (deha) 2/1 deha ko . avyaya mata . (le) vidhi 2/1 saka (Nirattha) 2/1 vi niraryaka banA Niratyu 13. ekkAhi iMdiyamokkalau pAva dukkhasayAI jasu (ekka) 7/1 vi eka (viSaya) meM [(iMdiya)-(mokkalaa)1/1 vi (de) 'a' svA.] aniyantrita indriya (pAva) va 3/1 saka pAtA hai [(dukkha)-(saya) 2/2vi] saikar3oM duHkhoM ko (ja) 6/1 sa jisakI avyaya phira (paMca) 1/2 vi pA~coM hI (mokkala) 1/2 vi (de) svacchanda (ta) 6/1 sa usakA (usake lie) (puccha--pucchijja) va karma 3/1 saka pUchA jAtA hai (pUchA jAya) (kAI) 1/1 savi kyA paMcavi mokkalA tasu pucchijjai kAI 14. jai icchahi saMtosu kari jiya sokkhahI viulaah| ahvA avyaya (iccha ) va 2/1 saka (saMtosa) 2/1 (kara) vidhi 2/1 saka (jiya) 8/1 (sokkha) 6/2 (viula) 6/2 vi avyaya (NaMda) 2/1 (ta)4/2 savi (prAkRta) (ka) 11 savi (kara) va 3/1 saka (ravi) 2/1 (mella+ivi) saMkR (kamala)4/2 yadi cAhatA hai santoSa kara he manuSya sukhoM ko vipula vAkyAlaMkAra ko kara ravi mellivi kamalAha unake lie kauna karatA hai sUrya ko chor3akara kamaloM ke lie 15. maNuyattaNu (maNyattaNa) 21 manaSyatA ko 1. kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti kA prayoga pAyA jAtA hai (he.prA.vyA. 3-134) / 1981 [ apabhraza kAvya saurabha Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dullahu lahivi bhoyaha periu jeNa iMdharaNakajjeM kappayara mUlaho khaMDiu teNa (dullaha) 2/1 vi (laha+ivi) saMkR (bhoya)4/2 (pera--peria) bhUkR 1/1 (ja) 3/1 sa [(iMdhaNa)-(kajja):/1] (kappayaru) 1/1 (mUla) 5/1 (khaMDa--khaMDia) bhUkR 1/1 (ta)3/1 sa durlabha pAkara bhogoM ke lie lagA diyA gayA jisake dvArA iMdhana ke prayojana se kalpatara mUla se kATA gayA usake dvArA 1. zrIvAstava, apabhraMza bhASA kA adhyayana, pRSTha 1481 apabhraMza kAvya saurabha ] [ 199 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi svayaMbhU mahAkavi svayaMbhU apabhraMza sAhitya ke sarvAdhika carcita, prasiddha evaM yazasvI kavi hai / svayaMbhU apabhraMza ke prathama jJAta kavi haiN| inheM apabhraMza sAhitya kA AcArya bhI kahA jAtA hai| svayaMbhU apane samaya ke uccakoTi ke vidvAna the / ve prAkRta, saMskRta, apabhraMza ke paNDita aura chandazAstra, alaMkAra, vyAkaraNa, kAvya Adi ke jJAtA the| svayaMbhU kA janma karnATaka ke eka sAhityika gharAne meM huA thaa| inake pitA mArutadeva aura mAM padminI thI / tribhuvana inake putra the / tribhuvana ne hI svayaMbhU kI adhUrI kRtiyoM ko pUrA kiyA / svayaMbhU kA samaya 7-8vIM zatAbdI mAnA jAtA hai| svayaMbhU kI racanAoM meM unake pradeza kA spaSTa ullekha nahIM milatA / unake prAzrayadAtA dhanaJjaya, dhavalaiya aura bandaiya nAma se dAkSiNAtya pratIta hote haiM isalie yaha to nizcita hai ki unakA kArya-kSetra dakSiNa pradeza thA / mahAkavi kI jJAta kRtiyAM tIna haiM1. paumacariu 2. riTThaNe micariu tathA 3. svayaMbhUchanda 1. paumacariu-rAmakathA para AdhArita eka zreSTha kAvya hai / isameM AcArya vimalasUri ke prAkRtabhASI 'paumacariyaM' aura prAcArya raviSeNa ke saMskRtabhASI 'padmapurANa' kI kathA ke AdhAra para apabhraMza meM rAmakathA prastuta kI gaI hai| 2. riTThaNe micariu -kavi kA dUsarA mahAkAvya hai riTThaNe micariu / yaha 'harivaMzapurANa' ke nAma se bhI prasiddha hai / isa kAvya meM jainoM ke 22veM tIrthaMkara neminAtha, zrIkRSNa evaM pANDavoM kA varNana hai| 3 svayaMbhUchanda-yaha kavi kI tIsarI kRti hai / yaha chandazAstra para AdhArita racanA hai / isake prArambha ke tIna adhyAyoM meM prAkRta ke varNavRttoM kA tathA zeSa pAMca adhyAyoM meM apabhraMza ke chandoM kA vivecana kiyA gayA hai / isase siddha hotA hai ki svayaMbhU kA prAkRta aura apabhraMza donoM bhASAoM para samAna adhikAra thA / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 3 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya vAGamaya ke lokabhASA kAvya meM svayaMbhU sarvotkRSTa kavi siddha hote haiM / unhoMne janasAmAnya kI bhASA apabhraMza meM kAvya racanA kara sAhitya ke kSetra meM apabhraMza ko gauravapUrNa sthAna dilaayaa| lokabhASA apabhraMza ko uccAsana para pratiSThita karAne kA zreya svayaMbhU ko hI hai| vizeSa adhyayana ke lie sahAyaka grantha - 1. paumacariu bhAga 1-5, mahAkavi svayaMbhU, saMpA.-harivallama mAyANI, anu.-DaoN. devendra kumAra jaina, prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha, dillI / 2. riTThaNemicariu-bhAga-1,mahAkavi svayaMbhU, sampA.-anu.-DaoN. devendrakumAra jaina, prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha, dillI / 3. hindI kAvyadhArA-DaoN. rAhula sAMkRtyAyana, prakAzaka-kitAba mahala, ilAhAbAda / 4. jainavidyA (zodha patrikA)-1, svayaMbhU vizeSAMka, aprela-1984, prakAzaka-jaina vidyA saMsthAna zrImahAvIrajI, bhaTTArakajI kI nasiyAM, savAI rAmasiMha roDa, jayapura-4 / 5. apabhraMza bhAratI (patrikA)-1, svayaMbhU vizeSAMka, janavarI-1990, prakAzaka-apabhraMza sAhitya akAdamI, digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI, bhaTTArakajI kI nasiyAM, savAI rAmasiMha roDa, jayapura-41 6. mahAkavi svayaMbhU-DaoN. saMkaTAprasAda upAdhyAya, prakAzaka-bhArata prakAzana mandira, alIgar3ha / 4 ] [ apabhraMza kAvya saurama Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi puSpadanta mahAkavi puSpadanta apabhraMza ke jAne-mAne, zIrSastha sAhityakAra hai / apabhraMza bhASA ke sandarbha meM mahAkavi puSpadanta kA sthAna mahAkavi svayaMbhU ke samAna hI pramukha hai / puSpadanta dakSiNa bhArata ke karnATaka pradeza ke 'barAra' ke nivAsI the / ye kazyapagotrIya brAhmaNa the / inake pitA kA nAma kezava bhaTTa aura mAtA kA nAma mugdhAdevI thA / prArambha meM kavi zaiva matAvalambI the / bAda meM kisI jaina muni ke upadeza se prabhAvita hokara jaina dharmAvalambI ho gaye aura mAnyakheTa meM prAkara maMtrI bharata ke anurodha para jinabhakti se prerita kAvya-sRjana meM pravRtta hue / mahAkavi puSpadanta kA samaya 10vIM zatAbdI mAnA jAtA hai / inakI tIna racanAeM hai-- 1. tisaTThi mahApurisaguNAlaMkAra 2 gAyakumAracariu tathA 3. jasahara cariu / 1 tisaTTi mahApurisaguNAlaMkAra / mahApurANa yaha grantha 'mahApurANa' ke nAma se bhI prasiddha hai / mahAkavi kI yaha racanA apabhraMza kI viziSTa kRti hai / mahApurANa do khaNDoM meM vibhakta hai(i) pradipurANa aura (ii) uttarapurANa / ina donoM khaNDoM meM tresaTha zalAkA puruSoM arthAt 24 tIrthaMkara, 12 cakravartI, 9 baladeva, 9 vAsudeva (nArAyaNa) tathA 9 prativAsudeva ( pratinArAyaNa) ke carita variNata haiM / 2. gAyakumAracariu- yaha khaNDa kAvya hai / isa kAvya meM zrutapaMcamI kA mAhAtmya batalAte hue nAgakumAra ke carita kA varNana kiyA gayA hai / 3. jasahara cariu - u - kavi puSpadanta viracita sabase adhika prasiddha racanA hai / yaha apabhraMza bhASA kI eka uttama kRti mAnI jAtI hai / yaha bhI eka carita-grantha hai / yaha puNyapuruSa 'yazodhara' kI jIvanakathA para AdhArita hai / apabhraMza kAvya saurabha ] [5 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa adhyayana ke lie sahAyaka grantha1. mahApurANa-mahAkavi puSpadanta, sampA-DaoN. pI. ela. vaidya, anu.-DaoN. devendrakumAra jaina, prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha prakAzana / 2. NAyakumAracariu-mahAkavi puSpadanta, sampA.-anu.-DaoN. hIrAlAla jaina, prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha prakAzana / 3. jasaharacariu-mahAkavi puSpadanta, sampA.-DA. pI. ela. vaidya, anu.-DaoN. hIrAlAla jaina, prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha prakAzana / 4. mahAkavi puSpadanta-DaoN. rAjanArAyaNa pANDeya, prakAzaka-cinmaya prakAzana, jayapura-3 / , 5. jainavidyA (patrikA)-2, 3, puSpadanta vizeSAMka, apraila, 1985, navambara, 1985, prakAzaka-jainavidyA saMsthAna zrImahAvIrajI, bhaTTArakajI kI nasiyAM, savAI rAmasiMha roDa, jypur-4| 6 ] apabhraMza kAvya saurabha Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi vIra mahAkavi vIra apabhraMza bhASA ke mahAna kaviyoM meM se eka haiN| vIra prArambha meM saMskRta bhASA meM kAvya-racanA meM pravRtta the kintu apane pitA ke mitra zreSThI takkhar3a ke protsAhita karane para inhoMne lokabhASA apabhraMza meM kAvya-racanA kii| vIra kA janma mAlavadeza ke gulakher3a nAmaka grAma meM jaina dharmAnuyAyI, lADavarga gotra meM huaA thA / inakI mAM kA nAma zrIsaMtuvA thA / inake pitA devadatta svayaM eka mahAkavi the| inakA jIvanakAla vikrama samvat 1010-1085 taka mAnA gayA hai / isa prakAra inakA samaya 10-11vIM zatI siddha hotA hai / mahAkavi vIra apabhraMza ke una zIrSastha sAhityakAroM meM se haiM jo apanI ekamAtra kRti ke kAraNa suvikhyAta hue haiM / 'jaMbUsAmicariu' inakI ekamAtra kRti hai / jabasAmicariu-isa kAvya meM jainadharma ke antima kevali 'jaMbUsvAmI' kA jIvana-carita gyAraha sandhiyoM meM gumphita hai| jaMbUsvAmI bhagavAna mahAvIra ke gaNadhara sudharmA svAmI ke ziSya the / bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke 64 varSa pazcAta inakA nirvANa huA thA / jaMbUsvAmI kA jIvanacarita sAhityakAroM evaM dharmapremiyoM meM atyanta lokapriya rahA hai, isakA kAraNa hai inake caritra kI vizeSatA / inake jIvana kA ghaTanAkrama atyanta rocaka evaM anUThA hai / aisA ghaTanAkrama phira kabhI na dekhA gayA, na sAhitya meM anyatra par3hA gayA na sunA gayA / jaMbU kumArAvasthA meM vivAha ke bandhana meM na phaMsakara saMnyAsa grahaNa karanA cAhate the parantu parivArajanoM ke bahuta Agraha para jaMbU sazarta vivAha ke lie apanI svIkRti de dete haiM / unakA kahanA thA ki maiM eka zarta para vivAha kara sakatA hU~-vivAha ke pazcAta maiM apanI patniyoM ke sAtha eka rAta vyatIta karUMgA, yadi usa eka rAta meM ve mujhe saMsAra kI aura AkarSita kara letI haiM to maiM saMnyAsa-vicAra ko tyAgakara gRhastha jIvana aMgIkAra kara lUMgA anyathA prAtaH hote hI maiM saMnyAsa dhAraNa kara lUMgA / aura isa zarta meM jIta jaMbUkumAra kI hI hotI hai / isa kathAnaka ko, mahAkAvya ke tatvoM kA samAveza kara mahAkAvyocita garimA pradAnakara mahAkavi ne apabhraMza vAGamaya ko alaMkRta kiyA hai / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 7 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa adhyayana ke lie sahAyaka grantha - 1. jaMbUsAmicariu - mahAkavi vIra, sampA. - anu. - DaoN. vimalaprakAza jaina, prakAzaka- bhAratIya jJAnapITha prakAzana | 2. jainavidyA (patrikA) - 5-6, vIra vizeSAMka, aprela 1987, prakAzaka- jainavidyA saMsthAna zrImahAvIrajI, digambara jaina nasiyAM bhaTTArakajI, savAI rAmasiMha roDa, jayapura-4 8 f [ apabhraMza kAvya saurabha Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi nayanandi muni apabhraMza ke jAne-mAne racanAkAroM meM se eka haiM- kavi nayanandi muni / nayanandi muni jaina AcArya zrI kundakunda kI paramparA meM hue haiM / kavi nayanandi muni kAvyazAstra meM niSNAta; prAkRta, saMskRta aura apabhraMza ke uccakoTi ke vidvAna aura chanda zAstra ke jJAtA the / inakA sthitikAla vikrama kI gyArahavIM zatAbdI mAnA gayA hai / kavi nayanandi kI do kRtiyAM haiM - 1. sudaMsaNacariu aura 2. sayala vihivihAraNakavva / inameM se 'sudaMsaNacariu' kI racanA kavi nayanandi ne avantI deza kI dhArA-nagarI ke jinamandira meM rAjA bhoja ke zAsanakAla meM vi. saM. 1100 meM kI thI / sudaMsaraNacariu - yaha apabhraMza bhASA kA eka caritAtmaka khaNDakAvya hai / isameM sudarzana kevalI ke caritra kA aMkana kiyA gayA hai| sudarzana kA carita jaina sAhitya kA bahuzruta tathA lokapriya kathAnaka rahA hai / sayalavihivihANakantra kavi kI dUsarI kRti sayala vihivihAraNakavva eka viziSTa kAvya hai / isa kAvya meM vastu-vidhAna zraura usakI sAlaMkAra evaM sarala prastuti kI gaI hai / isakA prakAzana abhI saMbhava nahIM ho sakA / kavizrI nayanandi kI bhASA zuddha sAhityika apabhraMza hai / inakI bhASA meM subhASita aura muhAvaroM ke prayoga se prAMjalatA mukhara hai to svAbhAvikatA va lAlitya kA samAveza bhI hai / kavi kI racanA 'sudaMsaraNacariu' kA chandoM kI vividhatA evaM vicitratA kI dRSTi se viziSTa mahatva hai / isa racanA meM kaI chanda naye haiM / isameM lagabhaga 85 chandoM kA prayoga huA hai, itane chandoM kA prayoga apabhraMza ke anya kisI kavi me nahIM kiyA / vizeSa adhyayana ke lie sahAyaka grantha --- 1. sudaMsaNacariu - muni nayanandi, sampAdaka - anuvAdaka - DaoN. hIrAlAla jaina, prakAzaka prAkRta, jaina zAstra aura ahiMsA zodha saMsthAna vaizAlI, bihAra / 2. jainavidyA - 7 - nayanandi vizeSAMka, akTUbara 1987, prakAzaka jainavidyA saMsthAna zrImahAvIrajI, digambara jaina nasiyAM maTTArakajI, savAI rAmasiMha roDa, jayapura - 4 | prapabhraMza kAvya saurama ] [ 9 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi kanakAmara apabhraMza vAGamaya ke pratinidhi kaviyoM kI zrRMkhalA meM eka nAma muni kanakAmara kA bhI AtA hai / kanakAmara kA janma brAhmaNavaMza ke candraRSi gotrIya parivAra meM huA thA / jainadharma se prabhAvita hokara inhoMne jainadharma svIkAra kiyA aura bAda meM digambara muni dIkSA dhAraNa kI / inakA bAlyAvasthA kA nAma ajJAta hai| muni dIkSA ke bAda ye 'muni kanakAmara' ke nAma se jAne gaye, isI nAma se ye jJAta aura vikhyAta haiM / inakA sthitikAla IsA kI gyArahavIM zatAbdI kA uttarArddha hai / kanakAmara ne apabhraMza bhASA meM eka khaNDakAvya 'karakaNDacariu' kI racanA kI / grantha kI racanA 'prAsAiya' nagarI meM kI gii| paM maMgaladeva inake guru the / muni kanakAmara apabhraMza ke atirikta kaI bhASAoM ke vidvAna the / --- karakaNDacariu - yaha kavi kI ekamAtra racanA hai / kathA kA pramukha pAtra 'karakaNDu' hai, samUce kAvya meM isI ke caritra kA vizada varNana hai / 'karakaNDu' kI kathA jaina - sAhitya meM to prasiddha hai hI, bauddha sAhitya meM bhI isakA paryApta varNana hai / donoM hI paramparAoM / dharmo / sAhityoM meM 'karakaNDu' ko 'pratyekabuddha" mAnA gayA hai / 'karakaNDacariu' 10 sandhiyoM kA kAvya hai / isameM zrutapaMcamI ke phala tathA paMcakalyANaka vidhi kA varNana hai / 'karakaNDacariu' kA apabhraMza - kAvya paramparA meM eka viziSTa sthAna hai / yaha racanA isalie bhI mahatvapUrNa hai ki anya vizeSatAoM ke sAtha isameM dasavIM zatAbdI ke jainadharma aura saMskRti ke svarUpa kA tathA mandiroM ke zilpa kA aMkana hai / 'karakaNDacariu' apabhraMza sAhitya kI vIra-zrRMgAra aura zAnta rasayukta eka anUThI racanA hai / 1. jo kevalajJAna prAptakara binA dharmopadeza diye hI mokSa cale jAte haiM unheM pratyekabuddha kahate haiM / 10 1 [ apabhraMza kAvya saurabha Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa adhyayana ke lie sahAyaka grantha1. karakaNDacariu-muni kanakAmara, sampA.-anu.-DaoN. hIrAlAla jaina, prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha prakAzana / 2. jainavidyA-8.-kanakAmara vizeSAMka, mArca 1988, prakAzaka-jainavidyA saMsthAna zrImahAvIrajI, digambara jaina nasiyAM bhaTTArakajI, savAI rAmasiMha roDa, jayapura-4 / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 11 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi joindu joindu (yogIndu) apabhraMza bhASA ke eka sazakta prAdhyAtmika kavi haiM / apabhraMza vAGamaya ke rahasyavAda-nirUpaNa meM kavi joindu kA nAma sarvopari hai / inhoMne apabhraMza sAhitya meM adhyAtma-kSetra ko nayA AyAma diyA hai / joindu jainadharma ke digambara prAmnAya ke prAcArya the aura uccakoTi ke Atmika rahasyavAdI sAdhaka the / adhyAtmavettA joindu ke jIvana ke sandarbha meM koI varNana nahIM milatA / joindu ke kAla-nirdhAraNa ke sambandha meM bhI vidvAnoM meM matabheda hai / koI unheM 7vIM zatAbdI kA, koI 8vIM kA aura koI 10vIM yA / 1vIM zatI kA mAnate haiM / parantu adhikAMza itihAsakAroM kA mata hai ki joindu vikrama samvat 700 ke Asa-pAsa hue haiM / joindu ke nAma para nimnalikhita racanAoM kA ullekha milatA hai1. paramAtmaprakAza 2. yogasAra 3. naukArazrAvakAcAra 4. adhyAtmasandoha 5. subhASitam 6. tatvArtha TIkA 7 dohApAhuDa 8. amRtAzIti 9. nijAtmASTaka parantu inameM se prArambha ko do hI racanAeM nirdhAntarUpa se joindu kI mAnI jAtI haiN| paramAtmaprakAza-yaha jainadarzana para AdhArita adhyAtma kA eka anUThA grantha hai / joindu ne isa muktaka kAvya kI racanA apane ziSya bhaTTa prabhAkara ke kucha praznoM kA uttara dene ke lie kI / aura AtmA ko paramAtmA banane kA mArga prakAzita kiyA / isa grantha meM prAtmA kA bahirAtmA, antarAtmA, paramAtmA ina trividharUpa varNana kiyA gayA hai| paramAtmaprakAza apabhraMza ke muktaka kAvyoM meM zikharastha hai / yogasAra-joindu kI dUsarI racanA hai / yaha bhI pUrNataH AdhyAtmika hai / yaha grantha 'paramAtmaprakAza' ke vicAroM kA anuvartana hai / yogasAra meM adhyAtma kI gUr3hatA ko bar3I saralatA se vyaMjita kiyA gayA hai| 12 ) [ apabhraMza kAvya saurabha Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa grantha kI racanA saMsAra se bhayabhIta mumukSutroM ko saMbodhane ke lie kI gaI hai / 'yogasAra' kA yoga mukti kA upAya hai / yaha sva ko sva ke dvArA sva se jor3ane kI prakriyA kA varNana karatA hai / donoM racanAeM apabhraMza ke viziSTa chanda 'dohA' meM racita haiM / joindu ke adhikAMza varNana sAmpradAyikatA se alipta haiM isalie unakI padAvalI va kAvyazailI sahaja-sAmAnya hai, priya hai, loka- pracalita hai / unhoMne apane dohoM meM lokoktiyoM aura muhAvaroM kA bhI prayoga kiyA hai isase AdhyAtmika tatva bhI sarvajana bodhya ho gaye haiM / unakI rahasyamayI racanAoM kA prabhAva paravartI apabhraMza kaviyoM para hI nahIM apitu hindI ke santakaviyoM para bhI pracuratA se par3A hai / vizeSa adhyayana ke lie sahAyaka grantha 1. paramAtmaprakAza aura yogasAra -- zrImad yogIndu, prakAzaka - zrI paramazruta prabhAvaka maNDala, zrImad rAjacandra zrAzrama, zragAsa (gujarAta) 1 2. paramAtmaprakAza prakAzaka - prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura - 3 | aura yogasAra cayanikA -sampAdaka - DaoN. kamalacanda sogANI, 3. jainavidyA - 9 - yogIndu vizeSAMka, navambara 1988, prakAzaka- jainavidyA saMsthAna, zrImahAvIrajI, jayapura - 4 | apabhraMza kAvya saurabha ] [ 13 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muni rAmasiMha rAmasiMha jaina muni the aura jaina AdhyAtmika rahasyavAdI dhArA ke pramukha kavi / / inake sambandha meM adhika jAnakArI nahIM milatI / anumAnataH ye pazcima pradeza ke nivAsI the / paNDita rAhula sAMkRtyAyana inheM rAjasthAna kA batAte haiM / kyoMki inake udAharaNa evaM upamAeM rAjasthAnI raMga meM raMge hue haiN| inake dohoM meM prayukta zabda yoma evaM tAMtrika granthoM kA smaraNa dilAte haiM jinake pITha rAjasthAna meM sabase adhika haiM / isase bhI yaha anumAna dRr3ha hotA hai ki ye rAjasthAna ke the / DaoN. hIrAlAla jaina inakA samaya 10vIM zatAbdI mAnate haiN| pAhuDadohA- pAhuDadohA muni rAmasiMha kI ekamAtra kRti hai| pAhuDa kA artha upahAra, adhikAra, zrutadAna Adi hote haiM / yahAM yaha 'upahAra' ke viziSTa artha meM prayukta hai / pAhuDadohA jaina muniyoM kI AtmAnubhUti, paramAtma-saMdeza kA sarala bhASA tathA dohA chanda meM mAnava jIvana ke lie 'upahAra' svarUpa hai| 'pAhuDadohA' aAtmAnubhUtiyoM kA saMgraha hai, usI kA upahAra hai, meMTa hai / isa grantha meM guru kI mahattA svIkArya hai kintu adhika mahatva AtmAnubhUti ko hI diyA gayA hai, usake sAmane kevala zabdajJAna ko vyartha batAyA gayA hai / muni rAmasiMha udAramanA cintaka haiM jo sampradAya aura samAja kI rUr3hiyoM kA virodha karate hue mAnavatA kI sAmA ya bhUmi para khar3e haiN| ye sAmpradAyikatA va saMkIrNatAoM ke virodhI haiM / inhoMne usa janasAdhAraNa ke lie jJAna ke sahaja dvAra khole haiM jise par3hane-likhane kI suvidhA prApta nahIM ho sakatI thii| munizrI kI bhASA sarala, sahaja aura painI hai / tathya aura usakI abhivyakti donoM hI asaradAra hai / aisI saMkSipta evaM bhAvapUrNa, saTIka abhivyakti pUre apabhraMza sAhitya meM kama hI dekhane ko milatI hai| 14 ] apabhraMza kAvya saurabha Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa adhyayana ke lie sahAyaka grantha1. pAhuDadohA-muni rAmasiMha, sampA.-hIrAlAla jaina, prakAzaka-kAraMjA jaina pablikezana sosAyaTI, kAraMjA (barAra) / 2. pAhuDadohA cayanikA-sampA.-DaoN. kamalacanda sogANI, prakAzaka-apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura-4 / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 15 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya hemacandra sUri hemacandra sUri sAhityajagat ke eka yazasvI vidvAna the, agAdha pANDitya ke dhanI the aura apabhraMza, prAkRta, saMskRta Adi bhASAoM ke prakANDa vidvAna, isIlie inheM 'kalikAla sarvajJa' kahA jAtA hai / hemacandra sUri kA janma gujarAta ke dhakkalapura / dhandhUkA grAma meM mor3ha vaizya jaina parivAra meM I. san 1088 meM huA thA / inake pitA kA nAma cAciMga tathA mAtA kA nAma pAhiNI thA / inake bacapana kA nAma caMgadeva thA / I. san 1109 meM anhilavADa jaina maTha kI guru-gaddI para AsIna hone ke bAda ye 'AcArya sUri' pada se vibhUSita hue aura 'AcArya hemacandra sUri' kahalAne lage / yahI maTha inake sAhitya-sRjana kA pradhAna kendra thA / hemacandra sUri ko kaI rAjAoM kA zrAzraya prApta thA kintu pradhAna saMrakSaNa cAlukyarAja jayasiMha siddharAja va kumArapAla kA rahA / kumArapAla ne to hemacandra ke prabhAva se jainadharma svIkAra liyA thA / AcArya hemacandra kI aneka racanAeM haiM jinameM abhidhAnacintAmaNi, yogazAstra, chando'nuzAsana, dezInAmamAlA, dvayAzraya kAvya, triSaSThizalAkA puruSa aura zabdAnuzAsana pramukha haiM / zabdAnuzAsana grantha siddharAja jayasiMha ko samarpita kiyA thA isalie yaha grantha 'siddhahema zabdAnuzAsana' ke nAma se jAnA jAtA hai / AcArya hemacandra apane yuga ke pradhAna puruSa the jinakI sarvatomukhI pratibhA ne apabhraMza sAhitya ko sthAyitva pradAna kiyA / inhoMne 'zabdAnuzAsana' va 'chando'nuzAsana' meM aneka apabhraMza dohe uddhRta kiye haiM jo saMyoga, viyoga, vIra, utsAha, hAsya, nIti, anyokti Adi se sambaddha haiM / ina dohoM kA sAhityika saundarya sampUrNa apabhraMza sAhitya meM sabase alaga hai / vyAkaraNa ke kSetra meM bhI inakI maulikatA ke darzana hote haiM / inhoMne anya vaiyAkaraNoM kI bhAMti pANinI vyAkaraNa ke lokopayogI aMzoM kI vyAkhyA / TIkA karake hI saMtoSa nahIM kiyA balki apane samaya taka kI bhASAoM ke vyAkaraNa banAye aura dezI bhASA aura zabdoM ko Age bar3hAyA / apanI talasparzI pratibhA aura apabhraMza ke saMcayana- saMrakSaNa ke lie hemacandra sAhityajagat meM sadaiva avismaraNIya haiM / 16 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya devasena digambara jaina granthakAroM meM prAcArya devasena eka suprasiddha nAma hai / prAcAryazrI ne apabhraMza, prAkRta, saMskRta tInoM bhASAoM meM grantha-racanA kI hai| inake prakAzita granthoM meM darzanasAra, ArAdhanAsAra, tatvasAra, nayacakra, bhAvasaMgraha prAkRta bhASA kI aura pAlApapaddhati saMskRta bhASA kI pramukha racanAeM haiN| inake granthoM ke viSaya, bhAva va bhASA Adi ke sAmya ke AdhAra para vidvAnoM kA mata hai ki apabhraMza bhASA ke muktaka kAvya 'sAvayadhamma dohA' ke racayitA 'AcArya devasena' hI haiM / inake 'bhAvasaMgraha' meM bhI pA~ca padya apabhraMza bhASA ke raDDA chanda meM pAye jAte haiM, zeSa bhAga meM bhI apabhraMza bhASA kA prabhAva adhika dikhatA hai / AcArya devasena kA samaya 10vIM zatAbdI mAnA gayA hai / sAvayadhammadohA-isa grantha kI racanA vikrama kI 10vIM zatAbdI meM mAnI jAtI hai| yaha grantha dohA chanda kA eka prAcInatama udAharaNa hai| isakA viSaya zrAvakoM kA dharma va AcAra hai / ___'sAvayadhammadohA' dhArmika upadeza tathA mUkti kI dRSTi se to sundara hai hI sAtha hI bhASA kI dRSTi se bhI yaha mahatvapUrNa hai / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 17 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi raidhU mahAkavi raidhU apabhraMza - sAhitya jagata ke suprasiddha kavi haiM / apabhraMza-jagata meM sarvAdhika sAhitya-sRjana kA zreya mahAkavi raghU ko hI hai / radhU ke pitA kA nAma sAhU harisiMha tathA mAtA kA nAma vijayazrI thA / kavi ke janmasthAna ke sambandha meM spaSTa jAnakArI upalabdha nahIM hai kintu unakI racanAtroM meM variNata aneka prasaMgoM ke AdhAra se yaha anumAna dRr3ha hotA hai ki unakA nivAsa hariyANA, paMjAba, rAjasthAna ke sImAnta se lekara gvAliyara taka ke bIca kisI sthAna para rahA hogA / kavi ne gopAcala (gvAliyara) nagara kA vibhinna dRSTikoNoM se jisa prakAra kA varNana kiyA hai usase pratIta hotA hai ki unakI janmabhUmi / nivAsabhUmi to gopAcala yA usake sannikaTa hI hI hogI para kAryabhUmi to gopAcala hI thI / raighU ne pRthak-pRthak AzrayadAtAoM ke Azraya meM apanA sAhitya-sRjana kiyA / neka antarbAhya sAkSyoM ke AdhAra para raidhU kA sthitikAla vikrama samvat 14391530 (IsvI san 1382 - 1473) mAnA jAtA hai / inhoMne kula kitane granthoM kI racanA kI yaha to spaSTa jJAta nahIM hai kintu 28 granthoM kI jAnakArI to upalabdha hotI hai - 1. balahaddacariu 4. jasaharacariu 7. sAvayacariu 10. sammaijiraNacariu 13. siddhantatthasAra 16. jImaMdharacariu 19. sammattaguNa rihA raNakavva 22. uvaesamAla / uvaesa rayaNamAla 25. karakaMDacariu 28. bhavisayattakahA 18 ] 2. mehesaracariu 5. puNNAsava kahA 8. sukosalacariu 11. siddhacakkamAhappa 14. ghaNNakumAracariu 17. solahakAra raNajayamAla 20. saMtiNAhacariu 23. mahApurANa 26. sudaMsaNacariu [ 3. komuihapabaMdhu 6. appasaMbohakavva 9. pAsaNAhacariu 12. vittasAra 15. ariTTaNemicariu 18. dahalakkharaNajayamAla 21. bAraha bhAvanA 24. pajjuNNacariu 27. ratnatrayI apabhraMza kAvya saurabha Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inameM se antima sAta racanAeM abhI upalabdha nahIM huI haiN| raidhU kI viziSTatA hai ki gRhastha hote hue unhoMne vipula sAhitya kI racanA kii| grantha-racanA evaM mUrtipratiSThA-kArya unakI abhiruci ke pramukha viSaya the| inheM ukta vizAla sAhitya kA nirmANa karane kI pratibhA apane pitA se uttarAdhikAra meM milI thii| dhaNNakumAracariu-prastuta grantha eka paurANika caritakAvya hai / isameM eka zreSThi-putra dhanyakumAra kA jIvanacarita nibaddha hai / dhanyakumAra apane pUrvabhava meM akRtapuNya nAma kA eka pitRvihIna daridra bAlaka thA / eka bAra usane apanI mA~ ke sAtha eka munirAja ko AhAradAna kiyaa| usI ke phalasvarUpa vaha devagati meM janmA aura bAda meM dhanyakumAra ke rUpa meM utpanna huaa| isa bhava meM sarvaguNa-sarvasAdhana sampanna hote hue bhI use pUrvakRta karmoM ke kAraNa aneka vipattiyoM/ApadAoM kA sAmanA karanA par3atA hai para vaha taba bhI dhairya aura sAhasa nahIM chor3atA / apane sAle zAlibhadra ke vairAgya se preraNA lekara dhanyakumAra ko bhI vairAgya ho jAtA hai jisase vaha bhI dIkSA lekara tapa karatA hai aura sadgati prApta karatA hai / vizeSa adhyayana ke lie sahAyaka grantha1- raidhU granthAvalI-bhAga-1, 2 sampAdaka-DaoN. rAjArAma jaina, prakAzaka-jIvarAja jaina granthamAlA, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, mahArASTra / 2 raidhU sAhitya kA pAlocanAtmaka parizIlana-DaoN rAjArAma jaina, prakAzaka-prAkRta, jainazAstra ahiMsA zodha saMsthAna, vaizAlI, bihAra / apabhraMza kAvya sauramaiM 1 / 19 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-1 paumacariu sandhi-22 prastuta kaDavaka mahAkavi svayaMbhU viracita paumacariu se liyA gayA hai / yaha usa samaya kA varNana hai jaba rAjA dazaratha apane cAroM putroM kA vivAha sampanna karAkara ayodhyA lauTa Ate haiN| 22.1 ayodhyA pAne ke pazcAt dazaratha-putra rAma aSAr3ha kI aSTamI ke dina patnI (sItA) ke sAtha jinendra kA abhiSeka karavAte haiN| svayaM dazaratha bhI abhiSeka karate haiN| jinendra ke abhiSeka kA gandhodaka sabhI ko diyA jAtA hai| (dazaratha kI rAnI) suprabhA ke pAsa gaMdhodaka dera se pahuMcatA hai jisase suprabhA nArAja hotI hai| isakA kAraNa jAnane ke lie rAjA dazaratha kaMcukI ko vahA~ bulAte haiN| 22.2,3 kaMcukI apanI vRddhAvasthA ko derI se Ane kA kAraNa batAte hue nazvara zarIra kA varNana karatA hai| kaMcukI ke dvArA nazvara zarIra kA sajIva varNana sunakara rAjA dazaratha ko virakti ho jAtI hai aura ve sampUrNa vaibhava (rAjya) rAghava ko dekara tapa karane kA dRr3ha nizcaya karate haiM / apane vicAra ke anusAra dazaratha rAma ke rAjyAbhiSeka evaM svayaM ke saMnyAsagrahaNa kI ghoSaNA karate haiM / 22.7.8 rAma ke rAjyAbhiSeka kI ghoSaNA se rAnI kaikeyI vicalita ho uThatI hai, vaha apane putra bharata ko rAjA banAnA cAhatI hai| isake lie vaha dazaratha dvArA pUrva meM svIkRta do vacanoM kI yAda dilAkara rAjA dazaratha dvArA dUsarI ghoSaNA karavAtI hai| rAnI kaikeyI ke vacana mAnakara rAjA dazaratha bharata ke lie rAjya, rAma ke lie vanavAsa aura svayaM ke lie pravrajyA kI ghoSaNA karate haiN| 233 isake bAda rAma svayaM apane hAthoM se bharata ke sira para rAjapaTTa bAMdhate haiM aura bhAI lakSmaNa ke sAtha vanavAsa ko jAne ke lie mAtA se prAjJA lene jAte haiN| rAma kI mAtA aparAjitA rAma se unake udvigna citta va sAdagI se, binA vaibhava se Ane kA kAraNa pUchatI hai / rAma mAtA se vanavAsa ko jAne kI AjJA mAMgate hue pUrva meM apanI ora se kiye gaye aparAdhoM kI kSamA mAMgate haiN| apabhraMza kAdhya saurama ] [ 23 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-2 paumacariu sandhi- 24 paumacariu kI caubIsavIM sandhi meM variNata isa kAvyAMza meM usa samaya kA varNana hai jabaki rAma-lakSmaNa aura sItA vanavAsa ko cale jAte haiM aura unake binA sampUrNa mahala sunasAna najara AtA hai / 24.1 nagara ke sabhI nAgarika vyAkula haiM / usa samaya pRthvI bhI niHzvAsa letI huI pratIta hotI hai / nagara ke loga lakSmaNa ko eka kSA bhI vismRta nahIM kara paate| apanI pratyeka kriyA meM, sAdhana - prasAdhana meM unheM lakSmaraNa kA smaraNa hotA hai / 24.3 rAjA dazaratha bharata kA rAjatilaka karane lagate haiM parantu bharata unheM aisA karane se rokatA hai / vaha rAjya kI asAratA ko lakSya karate hue apanI saMnyAsa grahaNa kI icchA vyakta karatA hai / 24.4 rAjA dazaratha bharata ko aisA pravrajyA se kyA ? abhI tuma bAlaka ho, asahanIya hotI hai / ata: tuma rAja karate tapasyA meM hone vAle duHkha va kaThinAiyA~ batAte haiM / karane se manA karate haiM aura kahate haiM ki tumheM abhI isalie yaha nahIM samajhate ki jina pravrajyA kitanI hue viSaya sukhoM kA upabhoga kro| ve bharata ko 24.5 dazaratha ke dvArA bAlaka ke lie saMnyAsa kI anupayuktatA kI bAta sunakara rAjA bharata dukhI hotA hai aura pitA se pUchatA hai - kyA bAlaka kA janma nahIM hotA, mRtyu nahIM hotI ? agara aisA nahIM hotA to bAlaka pravrajyA ke lie kyoM nahIM jA sakatA ? kintu dazaratha ne unheM samajhAkara, DarAkara pahale rAjya-sukha kA upabhoga karane tathA bAda meM pravrajyA ko jAne ke lie kahakara paTTa bAMdhA aura svayaM ne pravrajyA ke lie prasthAna kiyA / 24 ) [ apabhraMza kAvya saurabha Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-3 paumacariu sandhi-27 27.14 prastuta kAvyAMza paumacariu se liyA gayA hai / isameM rAma, lakSmaNa aura sItA ke vanavAsa ke samaya kI eka ghaTanA kA varNana hai / vanavAsa meM ve vanoM, parvatoM Adi meM bhaTakate rahate haiM / isa kAvyAMza meM batAyA hai ki tInoM vindhyAcala parvata, tAptI nadI pAra kara Age bar3ha jAte haiN| mArga meM sItA ko pyAsa satAne lgii| pAnI kI khoja karate hue, sItA ko sAntvanA dete hue tInoM aruNa gAMva meM aae| vahAM unheM eka ghara dikhAI diyA, vaha ghara bilkula khAlI aura sunasAna thA / ve usa ghara meM praveza karate haiM aura pAnI pIte haiN| vaha kapila nAma ke vyakti kA ghara thA / vaha atyanta krodhI svabhAva kA thaa| usI samaya kapila vahA~ AtA hai / rAma, lakSmaNa aura sItA ko apane ghara meM dekhakara vaha krodha se cillAtA hai / usake kaTu vacanoM ko sunakara lakSmaNa, krodhita ho uThate haiM / ve use mArane lagate haiM, rAma unheM aisA karane se rokate haiM aura Age bar3ha jAte haiM / 27.15 calate-calate dina ke antima prahara meM usa ghane vana meM unheM eka mahAvaTavRkSa dikhAI diyA, jisa para vibhinna prakAra ke pakSI baiThe hue kalarava kara rahe the| vaha vaTavRkSa aisA dikhA mAno svayaM upAdhyAya Asana para sthita hoN| rAma aura lakSmaNa ne usa vRkSa ko praNAma kara abhinandana kiyaa| sandhi-28 jaise hI sItAsahita rAma va lakSmaNa usa vRkSa ke nIce baiThate haiM vaise hI AkAza meM bAdala chA jAte haiM / AkAza meM chAe hue bAdala kisa prakAra laga rahe haiM, isI kA pAlaMkArika varNana isa kAvyAMza meM hai| 28.1,2,3 AkAza meM bAdala chA jAnA, bijaliyAM kar3akanA, una sabhI ko cIrate hue varSA kA AnA, prastuta kaDavakoM meM kavi ne ina saba kA, yuddha meM senA ke bANoM ke prahAra ke samAna kalpanA kara, varNana kiyA hai / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 25 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-4 paumacariu 76.3 jaba rAma, lakSmaNa aura sItA pitA kI AjJA kA pAlana karate hue caudaha varSa ke vanavAsa meM jAte haiM taba vahAM rAvaNa kapaTa veza dhAraNa kara sItA kA haraNa karatA hai / sItA ko punaH prApta karane hetu rAma laMkApati rAvaNa se yuddha karate haiM / rAvaNa ke isa kArya se duHkhI hokara vibhISaNa rAma kI zaraNa meM A jAtA hai| gnanta meM rAma kI jIta hotI hai aura rAvaNa yuddha meM mArA jAtA hai| rAvaNa ko marA huA dekhakara vibhISaNa mUcchita ho jAtA hai| hoza Ane para vaha svayaM mRtyu kI icchA karane lagatA hai / prastuta padyAMza meM usake karuNa vilApa kA varNana kiyA gayA hai| 76.7 prastuta kaDavaka meM rAvaNa kI mRtyu ke pazcAt duHkhI rAniyoM kA varNana kiyA gayA hai ki una sabako kisa taraha apanA astitva samApta hotA dikhAI detA hai| rAvaNa kI mRtyu ke bAda hI ve saba bhI mRtaprAyaH ho gaI haiN| unake bhAvoM kA pAlaMkArika varNana kavi ne yahA~ kiyA hai| unako duHkha kI jo anubhUti ho rahI hai, priya ke bichoha kI jo vedanA ho rahI hai kavi ne usI kA vibhinna upamAnoM ke dvArA varNana kiyA hai| 77.1 rAma ke dvArA rAvaNa ke mAre jAne se pUrA anta.pura duHkhI hai / kumbhakaraNa va indrajIta ko bhI rAvaNa ke mAre jAne kI sUcanA milatI hai to ve atyanta karuNa vilApa karate hue behoza ho jAte haiN| hoza Ane para rAvaNa kI vIratA kA bakhAna kara vilApa karane lagate haiM aura yaha kahate haiM ki rAvaNa kI anupasthiti meM saba sukha nIrasa haiM / bhAI ke viyoga meM vibhISaNa vilApa karatA hai to vAnara-samUha bhI rotA hai| marA huaA rAvaNa vAnara-samUha ko kaisA lagatA hai dikhAI detA hai, kavi ne isI kA hI vibhinna upamAoM se vibhUSita varNana kiyA hai| dharatI para par3e hue rAvaNa ko rAma-lakSmaNa bhI atyadhika duHkhI ho azrupUrita netroM se dekhate haiN| 77.2 vibhISaNa ko samajhAte hue rAma kahate haiM ki he vibhISaNa ! tuma rAvaNa ke lie kyoM rote ho ? royA to aise pApI ko jAtA hai jisake bojha se dharatI duHkhI hai, jisake jIne se dharatI vyAkula hai, arthAt jo ghora pApI hai, use royA jAtA hai| tuma rAvaNa ko kyoM rote 26 ] [ apabhraMza kAvya saurama Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77.4 rAma dvArA samajhAne para vibhISaraNa javAba dete haiM - he rAghava ! maiM itanA isalie royA hU~ ki rAvaNa ne apanA apayaza adhika phailAyA hai, usane apane isa amUlya jIvana ko tinake ke samAna banA diyA~ / usakA jIvana vyartha hI gayA, yahI socakara maiM rotA hU~ / apabhraMza kAvya saurabha 1 [ 27 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-5 paumacariu 83.2 prastuta kAvyAMza paumacariu kI tiyAsIvIM sandhi se liye gaye haiM / isameM usa samaya kA varNana hai jaba rAma lokApavAda ke kAraNa sItA ko rAjya se nirvAsita karate haiM aura rAjA vajrajaMgha use bahana banAkara puNDarIka nagara le jAtA hai, vahIM usake do putroM lavaNa va aMkuza kA janma hotA hai / donoM bhAI mAmA (rAjA vajrajaMgha, jinhoMne unakA pAlana-poSaNa kiyA hai) ke samAna hI ajeya va vIra hote haiM / ve sampUrNa pRthvI para apanI vIratA kI patAkA phaharAte haiN| nArada ke mukha se rAma, lakSmaNa kI vIratA kA bakhAna evaM rAma ke dvArA apanI mAtA ko kalaMkita kahakara nikAla dene kI bAta ko sunakara donoM bhAI mAmA ke sAtha ayodhyA para car3hAI karate haiM / lavaNa-graMkuza bar3I vIratA se yuddha karate haiN| tabhI nArada rAma se una donoM kA paricaya karavAte hai aura kahate haiM-ye hI tumhAre putra lavaNa-aMkuza haiN| yaha sunakara rAma unheM gale lagAte haiM aura jayaghoSa ke sAtha nagara meM le jAte haiN| lavaNa-aMkuza nagara meM praveza karate haiM usa samaya bhAmaNDala, nala-nIla, aMga-aMgada, laMkAdhipa, kiSkindharAjA, janaka, kanaka aura hanumAna bhI vahAM upasthita the| pUrI sabhA meM rAma, lakSmaNa, zatrughna, labaraNa-aMkuza aise laga rahe the mAno pAMcoM mandarAcala eka sAtha prA mile hoN| sabhI ne rAma kA abhinandana kiyA aura kahA ki he rAma ! tuma dhanya ho jisake aise putra haiM, para pUrI sabhA meM sItA kI kamI khaTaka rahI hai / Apa (usakI) sItA kI koI parIkSA karake unheM vApasa le AyeM / lokApavAda meM vizvAsa karanA ThIka nahIM / 83 3 yaha sunakara rAma ne kahA ki maiM sItA devI ke satItva ko jAnatA hU~, usake vrata va guNoM ko jAnatA hU~, maiM sItA ke bAre meM sabhI kucha jAnatA hU~ para yaha nahIM jAnatA ki usa para prajAjana ne kalaMka kyoM lagAyA ? 83.4 sarvaguNa-sampanna rAja-svAminI para lage kalaMka ko nirAdhAra batAne ke lie usI samaya prajAjana ke sAmane sabhA meM hI vibhISaNa ne trijaTA ko aura hanumAna ne laMkAsundarI ko bulvaayaa| donoM ne sabhA meM Akara garvIle zabdoM meM sItA ke satItva kA varNana karate hue kahA ki asambhava kArya bhI sambhava ho jAye para sItA kA satItva nahIM Diga sakatA / phira bhI agara Apako vizvAsa nahIM hotA to tila, cAvala, viSa, jala aura Aga ina pA~coM meM se kisI bhI eka padArtha se usakI parIkSA le liijie| 83.5 trijaTA va laMkAsundarI se parIkSA karavAne kI bAta sunakara rAma santuSTa ho gayehA~, yaha sahI hai| unhoMne isa kArya ko kAryAnvita karane kA Adeza diyaa| vibhISaNa, aMgada, 28 ] [ apabhraMza kAvya saurama . Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sugrIva aura hanumAna puSpaka vimAna meM sItA ko lene ke lie ravAnA hue| ve puNDarIka nagara meM pahu~ce / saba vahA~ sItA devI ko sakuzala dekhakara bahuta prasanna hue| ve sItA kI jaya-jayakAra karate hue lavaNa va aMkuza kI vIratA kA bakhAna karane lage aura kahane lage- aba tumhAre bure dina samApta hue, aba ayodhyA calie / pati va devara tathA putroM se milakara prAnandapUrvaka nivAsa kIjie / 83.6 ayodhyA vApasa jAne kI bAta sunakara sItA vihvala ho jAtI hai aura bharrAyI AvAja meM kahatI hai- mere sAmane kaThora hRdaya rAma kA nAma mata lo| mujha nirdoSa ko rAma ne aise bhayaMkara jaMgala meM chur3avA diyA jahA~ yama aura vidhAtA bhI apane prAraNa chor3a detA hai / praba vimAna bhejane se koI matalaba nahIM / dRSTa (cugalakhora) logoM ke kahane se ( rAma ne ) mujhe jo duHkha diyA hai, vaha kabhI nahIM miTa sakatA / 83.8,9 isa prakAra pahale to sItA ayodhyA jAne se manA karatI hai parantu phira sabhI kA vizeSa anurodha dekhakara sItA kozalanagara A jAtI hai / sArA nagara jaba sItA ko dekhakara santoSa kI sAMsa le rahA thA, jayaghoSa kara rahA thA, usa samaya sItA ne rAma ko jo kucha kahA vahI saba prastuta pada meM varNita hai / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 29 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-6 mahApurANa _16.3 prastuta kAvyAMza mahAkavi puSpadanta racita mahApurANa kA aMza hai / yaha prasaMga RSabhadeva ke putra bharata-bAhubali pAkhyAna kA hai / RSabhadeva ke sau putroM meM bharata sabase bar3e the aura bAhubali unase chotte| RSabhadeva ne apanA rAjya saba putroM meM bAMTa diyA aura svayaM ne saMnyAsa le liyaa| saba putra apane-apane rAjya se santuSTa the| kintu bharata apane sAmrAjya kA vistAra karanA cAhate the| ve digvijaya hetu sainyabala-sahita nikala pdd'e| aneka rAjAoM ko jItakara ve apane nagara ayodhyA lauTate haiM, kintu unakA vijaya cakra nagara meM praveza nahIM krtaa| vaha cakra nagara meM tabhI praveza kara sakatA thA jaba sAre rAjA unakI AdhInatA svIkAra kara lete / bAhubalisahita unake ninyAnave bhAI bharata kI AdhInatA svIkAra nahIM karate / kucha bhAI to AdhInatA svIkAra karane ke bajAya rAjapATa tyAga kara jina-dIkSA grahaNa kara lete haiM parantu bAhubali na AdhInatA svIkAra karate haiM na saMnyAsa grahaNa karate haiN| ve bharata se rAjya hetu yuddha karane ko kahate haiN| yahA~ nagara meM praveza se pUrva Thahare hue cakra kA AlaMkArika varNana hai| 16.4 cakra nagara meM praveza nahIM karatA isase bharata ko Azcarya hotA hai / ve mantrI se cakra ke nagara meM praveza na hone kA kAraNa pUchate haiM / prastuta kaDavaka meM cakra ke nagara meM praveza na karane ke kAraNoM para bharata va purohita ke vArtAlApa kA varNana hai| 16.7 cakra ke Thahara jAne kA kAraNa suna (samajha) lene ke pazcAt bharata apane dUta ke sAtha anya bhAiyoM ke pAsa prAdhInatA svIkAra karane heta sandeza bhijavAte haiN| prastuta padya meM data kA sandeza va kumAragaNoM dvArA bharata kI prAdhInatA asvIkAra karane kA varNana hai / kumAragaNa aneka tarka dete hue bharata nareza kI AdhInatA svIkAra karane ko manA karate haiM aura anta meM yahI kahate haiM ki hama usI rAjA ko praNAma karate haiM jisane cAra gatiyoM ke duHkhoM kA nivAraNa kiyA ho| 16.8 uparyukta prasaMga meM hI apanI bAta ko Age bar3hAte hue kumAragaNa kahate haiM ki dharatI ke lie praNAma karanA ucita nhiiN| ve sabhI abhimAnahIna jIvana ko nirarthaka batAte 30 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| sabhI kumAragaraNa kahate haiM ki adhIna (sevaka) rahanevAlA vyakti kitanA hI guraNI kyoM na ho saba bekAra hai / 16.9 sabhI kumAragaNa manuSya janma ko durlabha batAte haiM aura isa amUlya jIvana ko dAsatA meM rahakara naSTa nahIM karanA caahte| unakA mAnanA hai ki bhogoM meM lipta rahakara apane samasta jIvana ko naSTa karanevAle manuSya ke samAna hIna koI nahIM / apabhraMza kAvya saurabha ] [ 31 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-7 mahApurANa pATha cha: kI kathA ke anukrama meM hI isa kaDavaka meM varNana hai ki manuSya-jIvana kA mahatva batAkara sabhI bhAI muni-veza dhAraNa kara kailAza parvata para tapa ke lie prasthAna karate haiN| eka bAhubali raha jAte haiM jo na tapa karate haiM aura na hI AdhInatA svIkAra karate haiM / 16.19 isa kaDavaka meM usa samaya kA varNana hai jaba dUta Akara rAjA bharata ko batAtA hai ki Apake zeSa saba bhAI to tapa ke lie kailAza parvata para cale gaye kintu eka bAhubali hI aise haiM jo na tapa sAdhate haiM aura na hI prAdhInatA / dUta ke mukha se aise vacana sunakara bharata puna: (bAhubali ke pAsa) dUta bhejatA hai / dUta bAhubali kI prazaMsA kara bharata kI AdhInatA svIkAra karane ko kahatA hai para bAhabali manA kara dete haiM aura yuddha ke lie kahate haiM / 16.20 bAhubali ke mukha se yuddha kI bAta va bharata ke lie apamAnita (kaTu) zabda sunakara dUta bharata kI vIratA kA bakhAna karatA hai aura kahatA hai ki adhika kahane se kyA lAbha ? aba bharata prApako raNabhUmi meM hI mileMge aura vijaya prApta kareMge / 16.21 dUta ke mukha se bharata ke guNoM ko sunakara bAhubali jo javAba dete haiM, prastuta kaDavaka meM usI kA varNana hai| 16.22 bAhubali se milakara dUta apane nagara ayodhyA pAkara bharata ko batAte haiM-he rAjan ! bAhubali ApakI AjJA nahIM mAnatA / vaha bar3A viSama hai aura pRthvI dene ke bajAya yuddha karanA hI zreSTha samajhatA hai / isalie vaha avazya hI yuddha kregaa| 32 ] apabhraMza kAvya saurabha ] Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-8 mahApurANa 17.7,8 pATha sAta kI kathA ke sandarbha meM hI bharata va bAhubali kI senAeM yuddha-maidAna meM eka-dUsare ke viruddha taiyAra haiM / yuddha-dundubhI bajane ke bAda jaise hI aAkramaNa prArambha hone vAlA hotA hai, donoM pakSoM ke mantrIgaNa bIca meM Ate haiM aura donoM senAoM ko yuddhavirAma ke lie zapatha dilAte haiM / unakI zapatha ko sunakara donoM senAeM citralikhita sI khar3I ho jAtI haiM / 17.9 mantrIgaNa donoM hI narezoM ko praNAma karate haiM, unheM unake guNoM ke bAre meM batAte hue donoM kI tulanA karate haiM aura kahate haiM ki Apa donoM hI atyanta vIra haiM, apanI vijaya ke lie Apa donoM hI dharma aura nyAya se yukta paraspara tIna prakAra kA yuddha kara apanI vIratA va vijaya kA nirNaya kareM to ucita hogA, anyathA vijayazrI va vIratA kA nirNaya honA kaThina hai| vyartha hI sainikoM kA rakta bahAnA ucita nhiiN| 17.10 unhoMne sabase pahale dRSTi-yuddha kA sujhAva diyA, jisameM koI bhI apanI palaka na hilAe / dUsarA jalayuddha, jisameM donoM eka dUsare para pAnI uchAleM / tIsarA malla yuddha, jisameM donoM taba taka mallayuddha kareM jaba taka eka dUsare ke dvArA uThA nahIM lie jAte / apabhraMza kAvya saurabha [ 33 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-9 jambUsAmicariu 9.8 prastuta kAvyAMza mahAkavi vIra dvArA viracita jambUsAmicariu kI navIM sandhi ke pAThaveM kaDavaka se uddhRta hai| jabUkumAra rAjagRhI ke zreSThI arahadAsa ke putra haiM / ve kerala ke rAjA ko yuddha meM parAsta kara apane rAjya ko lauTa rahe hote haiM ki kisI prasaMga se unake mana meM vairAgya utpanna hotA hai aura ve mAtA-pitA se dIkSA kI AjJA lene jAte haiM / mAtA-pitA putra ko aneka prakAra se samajhAte haiM ki pahale ve una cAroM kanyAoM se vivAha kareM jinake sAtha unakA vivAha-sambandha nizcita kiyA jA cukA hai, aura sAMsArika sukhoM kA upabhoga kareM / parantu jaMbU apane nizcaya para dRr3ha rahate haiM / yaha sthiti dekhakara kanyAoM ke pitA ko sandeza bhijavAyA jAtA hai ki kanyAoM ke lie koI anya vara kI talAza kreN| yaha bAta cAroM hI kanyAeM svIkAra nahIM krtii| una sabhI ko isa bAta kA pakkA vizvAsa thA ki apane apUrva saundarya se jambUkumAra ko vaza meM kara leMgI / isalie ve mAtra eka rAta ke lie vivAha karane kA prastAva rakhatI haiN| kumAra eka rAta ke lie vivAha karane ko taiyAra ho jAtA hai para eka zarta ke sAtha ki-isa rAta meM yadi maiM bhogAnurakta ho jAU~ to ThIka anyathA dUsare dina prAtaH maiM dIkSA dhAraNa kara luuNgaa| vivAha ke pazcAt jambUkumAra kI cAroM patniyAM unako AkarSita karane ke lie saMsAra-Asakti kI aneka kathAoM, antarkathAoM kA sahArA lekara samajhAne kA prayatna karatI haiM jinake javAba meM svayaM jambUkumAra bhI kathAoM ke mAdhyama se saMsAra kI asAratA, jIvana kI nazvaratA kA varNana karate hue apane vrata para hI dRr3ha rahate haiN| vinayazrI kumAra ko kathAnaka kahatI hai ki kisa prakAra eka garIba saMkhiNI nAmaka kabAr3I sva-adhIna (jo svayaM ke pAsa hai) lakSmI kA upabhoga nahIM karatA aura zreSTha svargasukha kI AkAMkSA meM hI apanA mUla bhI gavA~ detA hai yahI hAla inakA (jambUkumAra) kA hogaa| 9.11 dUsarI vadhU rUpazrI jambUkumAra se kahatI hai-atyadhika anupalabdha sukhoM kI icchA karanevAle ke upalabdha sukhoM kA bhI nAza ho jAtA hai / vaha ThagA jAtA hai / pratyuttara meM kumAra kathA kahatA hai ki jo mUrkha viSayasukhoM meM andhA hokara rahatA hai vaha avazya hI vinAza ko prApta hotA hai / jisa prakAra mAMsa khAne ke lAlaca meM gIdar3a ko rAta 34 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIta jAne kA patA hI nahIM calA aura subaha kuttoM ne use khA liyaa| isa kaDavaka meM vahI kathA vaNita hai| 10.11 navavadhuoM kI saMsAra-pAsakti kI kathAeM evaM unake uttara meM kumAra dvArA saMsAra kI nazvaratA, zarIra kI asAratA kI kathAoM ko vidyuccara nAmaka cora sunatA rahatA hai| jambUkumAra kI mAtA use dekha letI hai| usase yaha pUche jAne para ki vaha kauna hai tathA yahA~ kyA karane AyA thA ? vaha apanA paricaya batAtA hai aura mAtA ko Azvasta karatA hai ki agara kisI prakAra maiM andara calA jAU~ to kumAra ko viSaya-sukhoM kI ora jarUra agrasara kara dUMgA / yadi maiM asaphala rahA to prAtaH maiM svayaM bhI tapazcaraNa/saMnyAsa grahaNa kara luuNgaa| mAtA usa cora ko kumAra ke kakSa meM le jAtI hai aura kumAra se yaha kahakara paricaya karAtI hai ki yaha tumhAre mAmA haiM / phira mAmA (vidyuccara) va bhAnje (jambU) kA kathAnoM ke mAdhyama se vArtAlApa hotA hai / vidyuccara ke mukha se yaha sunakara ki tumhAre lie rAjya-sukha hI zreSTha hai, deva sukha ke lie mana meM damana zreSTha nahIM, svAdhIna sukhoM ko chor3anevAle ko koI sukha nahIM milatA / jambUkumAra manuSya-jIvana kA mahatva grAdi ke bAre meM eka kathA kA dRSTAnta dete haiM / prastuta kaDavaka meM usI kA varNana hai| apabhraMza kAvya saurameM ] [ 35 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.10,11 prastuta kAvyAMza muni nayanandikRta 'sudaMsaraNacariu' se liyA gayA hai / campAnagarI meM RSabhadAsa nAma ke eka seTha the / unake subhaga nAma kA eka gvAlA thA / usa subhaga gvAle ko eka bAra vana meM munirAja ke darzana hote haiM / munirAja ke dvArA vaha NamokAra mantra kA upadeza prApta karatA hai / vaha nirantara usakA jApa karatA hai| seTha RSabhadAsa usako mantra kA prabhAva samajhAte haiM aura sAtha meM sapta vyasanoM ke duSpariNAma ke bAre meM bhI batAte haiM / ye saptavyasana kyA hai ? inake pariNAma kaise hote haiM ? yahI prastuta kAvyAMza meM varita hai / seTha RSabhadeva gopa ko samajhAte hue kahate haiM ki ye sapta-vyasana karor3oM janmoM taka bhArI duHkhoM ko denevAle haiM / ataH he putra ! tU mana ko saMyama meM rakha aura ina vyasanoM se dUra raha / pATha-10 sudaMsaraNacariu 8.7 prastuta kaDavaka sudaMsaraNacariu kI AThavIM sandhi se liyA gayA hai / mahAmuni ke upadezoM ke prabhAva se RSabhadAsa seTha ko saMsAra se virakti hotI hai aura ve apane putra ko gRhasthI kA bhAra sauMpa kara tapasyA ke lie cale jAte haiM / unakA putra sudarzana va putravadhU manoramA prasannatApUrvaka rahate haiM / vasantotsava meM rAnI abhayA sudarzana ko dekhakara usa para mugdha ho jAtI hai aura sudarzana ko apane vaza meM karane kI dRr3ha pratijJA karatI hai / vaha kahatI hai-yA to vaha sudarzana ko vaza meM karegI anyathA mara jAyegI / paMDitA (rAnI kI dAsI) rAnI ko samajhAtI huI kahatI hai ki Avega meM Akara zIla kA nAza nahIM karanA cAhie / prastuta kAvya meM zIla kI prazaMsAkara usake kAraNa amara huI aneka satiyoM ke udAharaNa prastuta kiye haiM aura rAnI ko bAra-bAra samajhAyA hai ki hara taraha se zIla kI rakSA karanI hI cAhie / zIla hI saccA prabhUSaNa hai, zIlavAna kI sabhI sarAhanA karate haiM / 8.9 paMDitA ke bAra-bAra samajhAne para bhI rAnI abhayA apanA haTha nahIM chor3atI hai aura sudarzana kI raTa lagAye rahatI hai to paMDitA socatI hai aura kahatI hai- jo kucha, jisa prakAra, jisake dvArA jahA~ hone vAlA hai, vaha usI dehadhArI ke dvArA, vahA~ para ghaTita hokara hI rahegA / honahAra prati balavAna hotA hai, vaha TalatA nahIM / isa kaDavaka meM isI tathya ko aneka udAharaNoM se spaSTa kiyA gayA hai / 36 ] [ apabhraMza kAvya saurabha Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8.32 isa kAvyAMza meM samyak cAritra kI durlabhatA kA varNana kiyA gayA hai / kavi kahate haiM ki samyak cAritra ke Age sabhI durlabha vastueM bhI sulabha samajho, yahA~ kavi ne sudarzana dvArA svagata bhASaNa (apane se bAtacIta) kA sundara varNana kiyA hai| sudarzana yahI soca rahA hai ki jinazAsana ke anusAra ati pavitra vastu jise maiM pahale kabhI nahIM pA sakA, usa samyak cAritra ko kaise naSTa kara dUM ? yaha to pAtAla ke zeSanAga, kazmIra ke kesarapiNDa, mAnasarovara meM kamalakhaNDa, khAna meM se hIre kI prApti se bhI durlabha hai / arthAt ye sabhI to sambhava haiM para samyak cAritra ati durlabha hai aura agara vaha mere pAsa hai to maiM kisa prakAra use naSTa hone apabhraMza kAvya saurabha ] Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudaMsaraNacariu 3.1 prastuta kAvyAMza muni nayanandI racita sudaMsaNacariu kI tIsarI sandhi se liyA gayA hai / isa kAvya meM usa samaya kA varNana hai jabaki seTha RSabhadAsa kA gvAlA (subhaga) NamokAra mantra kA prabhAva jAna nirantara usI kA smaraNa karatA rahatA hai| eka bAra gaMgAnadI meM jalakrIr3A karatA huA ThUMTha se grAhata hokara NamokAra mantra kA smaraNa karatA huA mRtyu ko prApta hotA hai / pATha-11 idhara seThAnI addAsI eka rAta meM pA~ca svapna dekhatI hai, unhIM kA varNana prastuta kAvya meM varNita hai / 3.2 prAtaHkAla seThAnI apane pati RSabhadAsa (seTha) ke sAtha jina mandira meM svapna phala pUchane jAtI hai / vahA~ munirAja use svapna phala ko samajhAte hue kahate haiM ki tumhAre dvArA svapna meM dekhe gaye dRzyoM se yaha jJAta hotA hai ki tumhAre dhairyavAna, tyAgI va lakSmIvAna, guNoM kA samuha, pAparUpI mala ko naSTa karanevAlA putra hogA / 3. 5 prastuta kAvyAMza meM seTha RSabhadAsa ke ghara putra - janma hone ke pazcAt kA varNana hai ki kisa prakAra sudarzana ke janmotsava ko seTha ke sAtha-sAtha svayaM prakRti bhI harSollAsa ke sAtha manAtI hai / kavi kahatA hai-putra ke utpanna hone se sampUrNa pariveza hI Anandita ho rahA thA / usI bIca chaThe dina mAtA putra ko lekara usake nAmakaraNa ke lie jina mandira gaI / 3.6 seThAnI ke mukha se yaha sunakara ki bandhujanoM ne isakA nAma kumbha rAzi meM rakhane ko kahA hai, mahAmuni ne kahA ki putrI tere dvArA svapna meM sundara aura ucca sudarzana meru ko dekhA gayA thA isalie isakA nAma sudarzana hI rakhanA ucita hai / prastuta kAvyAMza meM bar3hate hue bAlaka kA AlaMkArika varNana dodhaka chanda meM nibaddha kiyA gayA hai / 38 1 [ apabhraMza kAvye saurabha Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-12 karakaMDacariu 2.16,17,18 prastuta kAvyAMza muni kanakAmara racita karakaMDacariu se liye gaye haiN| aMgadeza kA rAjA dhADIvAhana rAnI padmAvatI ke sAtha hAthI para baiThakara saira karane jAte haiM / daivayoga se hAthI jaMgala kI ora bhAgatA hai, rAjA to eka per3a ko pakar3akara baca jAte haiM para hAthI rAnI ko lekara Age nikala jAtA hai| hAthI eka jalAzaya meM praveza karatA hai aura rAnI kUdakara vana meM praveza karatI hai / usake prabhAva se vana harA-bharA ho jAtA hai / vanamAlI use apane ghara bahana banAkara le jAtA hai| parantu usakI patnI donoM para sandeha karatI hai aura rAnI ko zmazAna meM chur3avA detI hai| zmazAna meM rAnI eka putra ko janma detI hai / usa putra ko rAnI ke lAkha manA karane para bhI eka mAtaMga (cANDAla) yaha kahakara le jAtA hai ki maiM eka vidyAdhara hU~ aura zrApa ke kAraNa mAtaMga ho gayA huuN| zrApa dete samaya muni ne yaha bhI ba daMtipura ke zmazAna meM karakaMDu kA janma ho to usakA lAlana-pAlana karanA, vaha jaba punaH rAjya prApta karegA to tuma vidyAdhara ho jaaoge| isa taraha rAnI ko samajhAkara yathocita lAlana-pAlana kI pratijJA kara vaha usa bAlaka ko le jAtA hai / vaha use nAnA prakAra kI vidyAeM sikhAtA hai tathA satsaMgati kI zikSA detA hai| kahA thA / prastuta kAvyAMza meM vidyAdhara use ucca puruSoM kI saMgati kA phala eka kahAnI ke mAdhyama se samajhA rahA hai| vidyAdhara batAtA hai ki eka vaNika eka ucca puruSa kI saMgati kara kisa taraha bhUmaNDala kA upabhoga kara sakatA hai, usakI kIrti kisa prakAra phailatI hai| apabhraMza kAvya saurabha ] [ 39 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha-13 dhaNNakumAracariu 3.16 prastuta kAvyAMza mahAkavi raidhU dvArA likhita dhaNNa kumAracariu kI tIsarI sandhi se liyA gayA hai / bhogAvatI apane putra akRtapuNya ke sAtha apane bhAI ke yahAM rahatI hai / akRtapuNya vahA~ gAya-bachar3e carAtA hai / eka dina akRtapuNya gAya-bachar3e carAte hue ghane jaMgala meM calA jAtA hai, thakAna hone ke kAraNa apanA vastra bichAkara per3a ke nIce so jAtA hai| usI samaya teja A~dhI calatI hai, bijalI camakatI hai, jisase ghabarAkara gAya-bachar3e apane ghara A jAte haiN| una gAya-bachar3oM ko jaMgala meM na pAkara akRtapuNya bhaya ke kAraNa jaMgala meM hI raha jAtA hai / putra ko ghara na pAyA jAnakara mAtA bhogAvatI atyadhika duHkhI hotI hai aura sabhI ko sAtha lekara putra ko DhUMDhane jaMgala kI ora jAtI hai| akRtapuNya mAmA ke sAtha grAmavAsiyoM ko zastra lie hue Ate dekhatA hai to socatA hai ki gAya-bachar3oM ke kho jAne ke kAraNa ye saba mujhe mArane Ae haiM, isalie vaha aura Age bhAga jAtA hai / bhaya se bhAgate hue akRtapuNya eka guphA meM pahuMca jAtA hai| vahA~ muni vIrasena zAstra par3ha rahe the| akRtapuNya zubhagati aura sukhoM ko denevAle una vacanoM ko sunatA hai, una para cintana karatA hai ki usI samaya eka siMha ke AkramaNa se mArA jAtA hai / zubha bhAvoM se marakara vaha prathama svarga ko prApta karatA hai| 319 svarga ke sukhoM ko dekhakara vaha vicAra karane lagatA hai ki merA kaunasA puNya hai jisase mujhe yaha saba prApta huaa| akRtapuNya svarga meM apane duHkhoM ko yAda karatA hai usI samaya udhara usakI mAtA va mAmA usa guphA ke dvAra para Ate haiM aura bhayaMkara duHkha denevAlA dRzya (akRtapuNya kA kSata-vikSata zarIra) dekhate haiM / 3.20 putra ke dasoM dizAoM meM bikhare aMgoM ko dekhakara mAtA mUcchita ho jAtI hai, nAnA prakAra se rudana karatI hai aura svayaM bhI marane ko taiyAra ho jAtI hai / svarga se mAtA kA vilApa evaM duHkha dekhakara va guphA meM sthita munirAja ke caraNoM meM praNAma karane kI bhAvanA lekara akRtapuNya mAyA se apanI purAnI deha kA rUpa dhAraNa kara mAtA ke sAmane pAkara usako praNAma karatA hai| 3.21 akRtapuNya rotI huI mAtA ko aneka prakAra se samajhAtA hai| saMsAra kI prasAratA, jIvana kI kSaNabhaMguratA ko samajhAte hue jina-Agama kA smaraNa karane ko kahatA hai jisake kAraNa svayaM prakRtapuNya ne prathama svarga meM devoM dvArA pUjya 'sura' kA sthAna prApta kiyaa| 40 ] apabhraMza kAvya saurama Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhi patra pRSTha saMkhyA paMkti saMkhyA kaDavaka saMkhyA azuddha zuddha 11 23 . . 121 [4] [5] 22.8.6 24.3.7 83.5.9 83.8.7 16.4.1 16.4.2,3 16.4.4,5,6 16.4.7 16.4.8 16.4.9 16.7.1 16.7.2 16.7.3 16.7.4 16.7.5 16.7.6 16.7.7 16.7.8 167.9 16.7.10 16.8.1 16.8.2 16.8.3 16.8.4 16.8.5 16.8.6 16.8.7 16.8.8 16.8.9 16.8.10 (vaha usa ora) kaikeyI(usa pora) dIsavantu dosavantu sthita hai sthita rahatI hai Na bhIya sIya Na bhIya [1-2] [1] [3-4] 12-3] [5-6-7] [4-5-6] [8] [7] [9] [8] [10] [1] [1-2] [3] [4] [3] [5] [6] [7] [8] [8] [10] [9] [11] [10] [1-2] [1] [3] [2] [4] [3] [4] [6] [5] [7] [6] [8] [7] [9] [8] [10] [9] [11] [10] [6] 37 [9] 37 37 14 20 22 - 37 - - [5] - 37 -70 - 37 - - 39 39 - 39 0 apabhraMza kAvya saurabha [ 41 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha saMkhyA paMkti saMkhyA kaDavaka saMkhyA azuddha zuddha 57 11 [8] 58 12 17 2.10.7 2.11 8.32.3 3.1.9 3.5.10 [7] 13 kassIrae~ 64. 5 25 karasIraeN raNa sthita 67. sthira ___ noTa-pRSTha saMkhyA 37 para kaDavaka saMkhyA 16.7.7 (zuddha kI huI) ke hindI anuvAda ko isa prakAra par3heM-jo na jIrNa hotA hai (na) kSINa hotA hai to (hama) (usako) praNAma karate haiM / yadi (koI apanI) pITha bhaMga nahIM karatA to (hama usako) praNAma karate haiM / 42 ] apabhraMza kAvya saurabha Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka pustakeM evaM koza paumacariu (bhAga 1-5) mahAkavi svayaMbhU sampA.-DaoN. harivallabha bhAyANI anu.-DaoN. devendra kumAra jaina (bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dillI) 2. mahApurANa 3. jaMbUsAmicariu 4. sudaMsaNacariu mahAkavi puSpadanta sampA.-DaoN. pI.ela. vaidya (bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dillI) mahAkavi vIra sampA.-DaoN. vimalaprakAza jaina (bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dillI) muni nayanandi sampA-DaoN. hIrAlAla jaina (prAkRta, jainazAstra aura ahiMsA zodha saMsthAna, vaizAlI, bihAra) muni kanakAmara sampA.-DaoN. hIrAlAla jaina (bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dillI) 5. karakaMDacariu dhaNNakumAracariu (raidhU granthAvalI, bhAga-1) mahAkavi raidhU sampA.-DaoN. rAjArAma jaina (jIvarAja jaina granthamAlA, jaina saMskRti saMrakSaNa saMgha, zolapura-mahArASTra) 7. paramAtmaprakAza yogIndu (paramazruta prabhAvaka maNDala, magAsa-gujarAta) 4. pAhuDadohA muni rAmasiMha sampA.-DaoN. hIrAlAla jaina (aMbAdAsa cavare digambara jaina granthamAlA kAraMjA(barAra)) apabhraMza kAvya saurabha / [ 43 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. sAvayadhammadohA prAcArya devasena sampA.-DaoN. hIrAlAla jaina (kAraMjA jaina pablikezana sosAyaTI, kAraMjA, barAra) 10. hemacandra prAkRta vyAkaraNa (bhAga 1-2) vyAkhyAtA zrI pyAracandajI mahArAja (zrI jaina divAkara divya jyoti kAryAlaya, mevAr3I bAjAra, byAvara) 11. prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa DaoN. Ara. pizala (bihAra rASTrabhASA pariSad, paTanA) 12. abhinava prAkRta vyAkaraNa DaoN. nemicanda zAstrI (tArA pablikezana, vArANasI) 13. apabhraMza bhASA kA adhyayana zrI vIrendra zrIvAstava (esa. cA~da eNDa kaM. prA. li., naI dillI) 14. pAiya sadda mahaNNavo paM. haragovindadAsa trikamacanda seTha (prAkRta grantha pariSad, vArANasI) 15. apabhraMza-hindI koza (bhAga 1-2) DaoN. narezakumAra (iNDo-vijana prA. li. 11A, 220, neharu nagara, gAjiyAbAda) 16. vRhat hindI koza sampA-kAlikAprasAda Adi (jJAnamaNDala limiTeDa, banArasa) 17. saMskRta-hindI koza vAmana zivarAma prApTe (motIlAla banArasIdAsa, dillI) 18. apabhraMza racanA saurama DaoN. kamalacanda sogANI (apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura) 19. Apabhramsa of Hemchandra : Dr. Kantilal Baldevram Vyas (Prakrit Text Society, Ahmedabad) 44 ] apabhraMza kAvya saurabha Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Education International