Shraddha Pratikramana Sutra Prabodh Tika 1

Author(s): Bhadrankarvijay, Kalyanprabhavijay, Amrutlal Kalidas Doshi
Publisher: Jain Sahitya Vikas Mandal

Page 267

લોગસ્સ-સૂત્ર ૭ ૧૮૫
પણ દ્રવ્ય નથી, તે અલોકાકાશ કહેવાય છે. આકાશ અનંત છે.
(૪) પુદ્ગલ (પુદ્ગલાસ્તિકાય) એટલે પૂરણ અને ગલનસ્વભાવવાળું, અણુ અને સ્કંધરૂપ તેમ જ વર્ણાદિગુણવાળું દ્રવ્ય. પૂરણ એટલે ભેગા થવું અથવા એકબીજા સાથે જોડાવું અને ગલન એટલે છૂટા પડવું. વર્ણાદિ-ગુણમાં વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ અને શબ્દનો સમાવેશ થાય છે.
(૫) જીવ (જીવાસ્તિકાય) એટલે શરીરથી ભિન્ન, ચૈતન્ય ગુણવાળો આત્મા. જીવનશક્તિ ધારણ કરવાના ગુણને લીધે તે જીવ કહેવાય છે. જીવતો હતો, જીવે છે અને જીવશે તે જીવ. ઉપયોગ, અનાદિ-નિધનતા, શરીર-પૃથક્ત્વ, કર્મ-કર્તૃત્વ, કર્મ-ભોક્તૃત્વ, અરૂપીપણું આદિ અનેક લક્ષણોથી તે યુક્ત છે. આ જીવનની ક્રિયા જેના વડે શક્ય બને છે, તેવા જીવંત શરીરને પણ ઉપચારથી જીવ કહેવામાં આવે છે.
આ પાંચ દ્રવ્યો અસ્તિકાય કહેવાય છે. આ દ્રવ્યો જેટલા ભાગમાં સાથે રહેલાં છે તેટલો ભાગ લોક કહેવાય છે. પાંચે અસ્તિકાયો લોકમાં સર્વત્ર વ્યાપ્ત છે. તેથી લોક પંચાસ્તિકાયાત્મક કહેવાય છે. તે લોકનો સામાન્ય પરિચય ત્રણ વિભાગથી અને વિશેષ પરિચય ચૌદ વિભાગથી થાય છે. ત્રણ વિભાગ તે ઊર્ધ્વલોક, તિર્યક્ લોક અને અધોલોક. ચૌદ વિભાગ તે ચૌદ રાજલોકનો પરિચય નીચે મુજબ છે ઃ
ચૌદ રાજલોકનો આકાર કેડે બન્ને હાથ રાખીને બે પગ પહોળા કરી ટટ્ટાર ઉભેલા પુરુષ જેવો છે. તેમાં પગથી કેડ સુધીનો ભાગ તે અધોલોક છે. નાભિ પ્રદેશ તે તિર્યશ્લોક છે અને ઉપરનો ભાગ તે ઊર્ધ્વલોક છે. તે તમામ ઊંચાઈના ચૌદ સરખા ભાગ કલ્પવા તે ચૌદ રાજ અથવા ચૌદ રજ્જુ કહેવાય છે અને તેવા ચૌદ રાજપ્રમાણ જે લોક તે ચૌદ રાજલોક કહેવાય છે. એક રાજનું માપ ઘણું મોટું હોવાથી તે યોજનોની સંખ્યા વડે દર્શાવી શકાય તેવું નથી, એટલે તેને ઉપમા વડે દર્શાવવામાં આવ્યું છે. જેમ કે નિમિષ માત્રમાં લાખ યોજન જનારો દેવ છ માસમાં જેટલું અંતર વટાવે, તે રજ્જુ. અથવા ૩,૮૧,૨૭,૯૭૦ મણનો એક ભાર એવા એક હજાર ભારવાળા તપેલા ગોળાને ઉપરથી જોરથી ફેંકવામાં આવે અને તે ગતિ કરતો કરતો છ