________________
प्रकर्मभूमि २, जैन-लक्षणावली
[अकस्माक्रिया प्रकर्मभूमि-१. जंबूद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स मगीतार्थोपनीतोपधि - शय्याऽऽहाराशुपभोगश्च । दाहिणेण ततो अकम्मभूमीग्रो प.तं.-हेमवते हरि- (व्यव. सू. भा. मलय. व. १)। वासे देवकुरा। जंबूद्दीवे२ मंदरस्स पव्वयस्स उत्त- ४ अवस्थान्तर को अप्राप्त (सचित्त) पृथिवीरेण तो अकम्मभमीग्रो प.तं.-उत्तरकरा रम्मग- कायिकादि का ग्रहण और अगीतार्थ-पूर्ण शास्त्रवासे एरण्णवए। (स्थानांग ३, ४,१६७, पृ. १५०)। ज्ञानसे रहित-दाता के द्वारा लाये गए उपधि, २. नवरमकर्मभूमिः भोगभूमिरित्यर्थः । (स्थाना. शय्या व प्राहार आदि का उपभोग भी साधु के लिए अभय. वृ. ३, १, १३१, पृ. १००)। ३. हेमवयं प्रकल्प्य-अग्राह्य होता है। हरिवास देवकुरू तह य उत्तरकुरू वि । रम्मय एरन्न- अकषाय (अकसाई)-१. सकलकषायाभावोवयं इय छब्भूमीउ पंचगुणा ।। एया अकम्मभूमीउ ऽकपाय: । उक्तं च-अप्प-परोभयबाहण-बंधासंजमतीस सया जुपलधम्मजणठाणं । दसविहकप्पमह- णिमित्तकोधादी। जेसि णत्थि कसाया अमला
दुमसमुत्थभोगा पसिद्धाओ। (प्रव. सारो. १६४, अकसाइणो जीवा ॥ (प्रा. पंचसं. १-११६धव. ५४-५५)। ४. कृष्णादिकर्मरहिता: कल्पपादप- पु. १, पृ. ३५१ उ.); २. न विद्यते कषायोऽस्येत्यफलोपभोगप्रधाना भूमयोऽकर्मभूमयः। (अभि. रा. कषायः । (त. वा. ६, ४, ३)। भा. १, पृ. १२१)।
१ जिस जीव के समस्त कषायों का प्रभाव हो ४ प्रसि-मषि प्रादि कर्मों से रहित भमि (भोग- चुका है वह अकषाय या प्रकषायी कहा जाता है। भूमि) प्रकर्मभूमि कही जाती है।
अकषायत्व (अकषायत्त)-चरित्तमोहिणीयस्स
उवसमेण खएण च उप्पण्णा लद्धी, तीए प्रकप्रकर्मभूमिक (अकम्मभूमिय)-१. अकम्मभू
सायत्तं होदि; ण सेसकम्माणं खएणुवसमेण वा । मियरस वा ति उत्ते देव-णेरइया घेत्तव्वा । (धव. (धव. प. ७, प. ८३)। पु. ११, पृ. ८९) २. अकर्मभूमिकानां भोगभूमि
चारित्रमोहनीय के उपशम अथवा क्षय से जो जन्मनां मनुष्याणांxxXI (समवा. अभय. वृत्ति
लब्धि-सामर्थ्य विशेष-होता है उससे जीव के १०, पृ. १८)
अकषायत्व-विगतकषायता होती है, शेष किसी प्रकर्मभूमिक पद से देव और नारकी ग्रहण किये
भी कर्म के क्षय अथवा उपशम से वह अकषायत्व जाते हैं।
नहीं होता। प्रकर्मोदय (अकम्मोदय)-प्रोकट्टणवसेण पत्तोदय- अकषायवेदनीय-देखो नोकषायवेदनीय । कषायकम्मक्खंधो प्रकम्मोदनो णाम । (जयध. पु. १, पृ. प्रतिषेधप्रसंग इति चेत् न, ईषदर्थत्वान्नञः । १०८)।
यथा अलोमिका एलका इति । नास्या: कच्छपअपकर्षण के वश उदय को प्राप्त हुए कर्मस्कन्ध वल्लोमाभावः, किन्तु छेदयोग्यलोमाभावेऽपि ईषत्प्रका नाम प्रकर्मोदय है।
तिषेधादलोमिकेत्युच्यते, तथा नेमे कषाया अकषाया प्रकल्प्य (प्रकप्प)-१. जं अविहीए सेवइ। हास्यादय इति । (त. वा. ८, ६, ३)।। (जीतक. चू. गा. १); २. अकप्पो नाम पुढवाइ- जिस चारित्रमोहनीय कर्म का ईषत् (अल्प) कायाणं अपरिणयाणं गहणं करेइ । अहवा उदउल्ल. कषाय स्वरूप से वेदन होता है उसकी प्रकषायससणिद्ध-सस रक्खाइएहि हत्थमत्तेहिं गिण्हइ। जं वेदनीय संज्ञा है। वा अगीयत्थेणं आहारोवहि उप्पाइयं तं परिभुजं. अकस्माक्रिया-अन्यस्मै निःसष्टे शरादावन्यतस्य प्रकप्पो । पञ्चकादिप्रायश्चित्तशद्धियोग्यम- घातोऽकस्माक्रिया। (धर्मसं. स्वो. टीका ३-२७, पवादसेवन विधि त्यक्त्वा गूरुतरदोषसेवनं वा अकप्पो। पृ. ८२)। (जीतक. च. वि. व्या. गाथा १, पृ. ३४-२); ३. दूसरे किसी को लक्ष्य करके बाण प्रादि के तत्र पिण्ड-उपाश्रय-वस्त्र-पात्ररूपं चतुष्टयं यदनेषणीयं छोड़ने पर जो उससे उसका घात न होकर अन्य तदकल्प्यम् । (जीतक. चू. वि. व्या. पृ. ३३, २- (अलक्ष्यभूत) ही किसी व्यक्ति का घात हो जाता 35)। ४. प्रकल्प्योऽपरिणतपृथिवीकायिकादिग्रहण-' है, इसका नाम अकस्मात्क्रिया है।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org