________________
अपोद्धारव्यवहार] १०३, जैन-लक्षणावली
[अप्रतिघात ऋद्धि णान्तरेण संशयादिव्यवच्छेदेनानध्यवसितः सोऽपूर्वा- पृ. २७३ उद्धृत)। ३. अप्कायो विद्यते यस्य स र्थः । (प्रमेयर. १-४)।
अप्कायिकः । (त. वृत्ति श्रुत. २-१३)। १ प्रमाणान्तर से अनिश्चित पदार्थको अपूर्वार्थ कहते अप (जल) ही जिनका शरीर हो, उन्हें अप्कायिक हैं। तथा एक वार जान लेने के पश्चात् भी यदि कहते हैं । जैसे- प्रोस, वर्फ और शुद्ध जल आदि । उसमें संशय, विपर्यय या अनध्यवसाय हो जाय अपजीव - १. समवाप्तपृथिवीकायनामकर्मोदयः तो वह पदार्थ भी अपूर्वार्थ कहलाता है।
कार्मणकाययोगस्थो यो न तावत् पृथिवीं कायत्वेन अपोद्धारव्यवहार-अपोद्धारव्यवहारो हि भेद- गृह्णाति स पृथिवीजीवः । एवमबादिष्वपि योज्यम् । व्यवहारः । (न्यायकु. २-७, पृ. २७७)।
(स. सि. २-१३; त. वा. २, १३, १)। २. अपः भेद-व्यवहार को अपोद्धारव्यवहार कहते हैं। कायत्वेन यो गृहीष्यति विग्रहगतिप्राप्तो जीव: सोअपोह(हा)-१. अपोहनम् अपोहः, निश्चय इत्य- जीवः कथ्यते । (त. वृ. श्रुत. २-१३) । र्थः । (प्राव. मलय. व. १२; नन्दी. मलय. वृ. गा. अप्काय नामकर्म के उदय से युक्त जो जीव कार्मण ७८, पृ. १७६)। २. अपोह्यते संशयनिबन्धनवि- काययोग (विग्रहगति) में स्थित होता हा जलको कल्पः अनया इति अपोहा । (घव. पु. १३, पृ. शरीररूप से ग्रहण नहीं करता है-आगे उसे ग्रहण २४२) । ३. उक्ति-युक्तिभ्यां विरुद्धादर्थात् प्रत्य- करने वाला है-वह अपजीव कहलाता है। भावसम्भावनया व्यावर्तनमपोहः ॥ अथवा ज्ञान- अप्रकोर्णप्रसृतत्व-१. अप्रकीर्णप्रसृतत्वं सुसम्बसामान्यमूहो ज्ञानविशेषोऽपोहः । (नीतिवा. ५-५१, न्धस्य सतः प्रसरणम् । अथवा ऽसम्बन्धानधिकारिपृ. ५२)। ४. अपोह उक्ति-युक्तिभ्यां विरुद्धादर्थात् त्वातिविस्तरयोरभावः । (समवा. अभय. वृ. ३५)। प्रत्यपायसम्भावनया व्यावर्तनम् । xxx अथवा २. अप्रकीर्णप्रसतत्वं सम्बन्धाधिकारपरिमितता । अपोहो विशेषज्ञानम् । (योगशा. स्वो. विव. १-५१, (रायप. टी. पृ. १६) । पृ. १५२; ललितवि. पृ. ४३; धर्मबि. वृ. १-३३; १ उत्तम सम्बन्धयुक्त वचन के विस्तार का नाम धर्मसं. स्वो. वृ. १-१४, पृ. ६ श्राद्धगुणवि. पृ. अप्रकीर्णप्रसृतत्व है। अथवा वचन में सम्बन्धविहीन ३७)। ५. ईहितविशेषनिर्णयरूपोऽपोहः । (जम्बूद्वी. अनधिकारिता और अतिविस्तार का न होना, यह वृ. ३-७०)।
अप्रकीर्णप्रसतत्व है। यह वक्तव्य वचन के ३२ २ जिसके द्वारा संशय के कारणभूत विकल्प को दूर भेदों में १६वां भेद है। किया जाय, ऐसे ज्ञानविशेष को अपोह या अपोहा अप्रगतिवाक्-१. यां श्रुत्वा तपोविज्ञानाधिकेष्वकहते हैं।
पिन प्रणमति सा प्रणतिवाक् । (त. वा. १, २०, अप्काय-१. पृथिवीकायिकजीवपरित्यक्तः पृथिवी- १२; धव. पु. १, पृ. ११७)। २. वञ्चनाप्रवणं कायो मृतमनुष्यादिकायवत् । xxx एवमवा- जीवं कर्ता निःकृतिवाक्यतः । न नमत्यधिकेष्वात्मा दिष्वपि योज्यम् । (स. सि. २-१३)। २. पृथिवी- सा चाप्रणतिवागभूत् । (ह. पु. १०-१५) । ३. तवकायिकजीवपरित्यक्तः पृथिवीकायः, मृतमनुष्यादि- णाणादिसु अवणियवयणमवणदिवयणं । (अंगप. कायवत् । xxx एवमापः, अप्कायः । (त. वा. पृ. २६२)। २, १३, १)।
१ जिस वचन को सुनकर जीव तप और विज्ञान में ३ अप्कायिक जीव के द्वारा छोड़े हुए जल शरीर अधिक महापुरुषों को भी प्रणाम नहीं करता है वह को प्रकाय कहते हैं।
अप्रणतिवाक् (अप्रणतिवचन) कहलाता है। अप्कायिक जीव-१. प्रथिवी कायो ऽस्यास्तीति अप्रतिघात ऋद्धि-१. सेल-सिला-तरुपमहाणभंपृथिवीकायिकः तत्कायसम्बन्धवशीकृत आत्मा। तरं होइPण गयणं व । जं वच्चदि सा रिद्धी अप्पएवमबादिष्वपि योज्यम् । (स. सि. २-१३; त. डिघादेत्ति गुणणामं ॥ (ति. प. ४-१०३१) । वा. २, १३, १) । २. प्रोसा य हिमो धूमरि हरघणु २. अद्रिमध्ये वियतीव गमनागमनमप्रतिघातः । (त. सुद्धोदनो घणोदो य। एदे ह पाउकाया जीवावा . ३-३६)। ३. पर्वतमध्येऽपि आकाश इव गमजिणसासणुद्दिट्टा ॥ (पंचसं. १-७८; धव. पु. १, नम् अप्रतिघातः । (त. वृत्ति श्रुत. २-३६) ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org