________________
असंयम
१५६, जैन-लक्षणावली
[असातवेदनीय
(त. सा. २-२१)। ३. पाकाच्चारित्रमोहस्य व्यस्त- संसारो मोक्षस्तं समापन्ना मूक्तास्ते च ते जीवाश्च प्राण्यक्षसंघमः । त्रिष्वेकतमसम्यक्त्वः सम्यग्दष्टि रस- तेषां प्रज्ञापना । (प्रज्ञाप. मलय. वृ. १-५)। यतः ॥ (पंचसं. अमित. ६-२३)।
मोक्ष को प्राप्त हुए सिद्ध जीवों की प्रज्ञापना अर्थात् १ सम्यग्दर्शन से युक्त होकर जो चारित्रमोहनीय के प्ररूपणा करने को प्रसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना उदय से संयमभाव से विहीन है, उसे असंयत सम्य- कहते हैं। ग्दृष्टि कहते हैं।
असंस्कृत (असंखय)-उत्तरकरणेण कयं जं किंची असंयम-१. असंयमो ह्यविरति लक्षणः। (प्राव. संखयं तु नायव्वं । सेसं असंखयं खलु असंखयस्सेस नि. हरि. व मलय. व. ७४०)। २. प्राणातिपाता- निज्जुत्ती ।। (उत्तरा. नि. १८२)।। दिलक्षणोऽसंयमः । (प्राव. हरि. व. ११०६, प. अपने कारणों से उत्पन्न घटादि के उत्तरकाल में ५१६))। ३. छक्कायवहो मण-इंदियाण अजमो विशेषाधानस्वरूप उत्तरकरण के द्वारा जो निर्मित असंजमो भणियो। इति बारसहाxxx॥ (पंच- होता है उसे संस्कृत कहते हैं। इसको छोड़कर शेष सं. च. ४-३) । ४. षटकायवधो मनइन्द्रियाणाम- सब असंस्कृत कहे जाते हैं। यमोऽसंयमो भणित इति द्वदशधा । (पंचसं. स्वो. व. असंहार्यमति--संहार्या क्षेप्या परकीयागमप्रक्रि४-३)। ५. प्राणिघाताक्षविषयभावेन स्यादसंयमः। याभिरसमञ्जसाभिर्बुद्धिर्यस्यासौ संहार्यमतिः, न (त. सा. २-८५)। ६. षण्णां कायानां पृथिव्यप्ले- संहार्यमतिरसंहार्यमतिर्भगवदर्हत्प्रणीततत्त्वश्रद्धा । (त. जोवायु-वनस्पति-त्रसलक्षणानां वधो हिंसा, तथा भा. सिद्ध. वृ.७-१८)। मनसोऽन्तःकरणस्येन्द्रियाणां च श्रोत्रादीनां पञ्चानां जिसकी अहंदुपदिष्ट तत्त्वों पर श्रद्धा हो तथा स्व-स्वविषये यथेच्छं प्रवर्तमानानामयमोऽनियंत्रण- जिसकी बद्धि असमीचीन मिथ्यादृष्टियों की प्रागममिति, एवममुना प्रकारेण द्वादशधा द्वादशप्रकारो- प्रक्रियाओं से अपहृत नहीं की जा सकती है उसे ऽसंयमोऽविरतिरूपो भणित: । (पंचसं. मलय. व. असंहार्यमति कहते हैं। ४-३)। ७. व्रताभावात्मको भावो जीवस्यासंयमो असात--१. असादं दुवखं । (धव. पु. ६, पृ. ३५)। मतः । (पंचाध्यायी २-११३३) ।
२. अनारोग्यादिजनितं दुःखमसातम् । (शतक. मल. ३ षट्काय जीवों का घात करने तथा इन्द्रिय और हेम. व. ३७, प. ४५)। मन के नियन्त्रित न रखने का नाम असंयम है। २ रोग प्रादि के होने से जो पीड़ा होती है उसका असंविग्न-असंविग्नाः शिथिलाः पार्श्वस्थादयः ।। नाम असात है। (बृहत्क, वृ. ४२१)।
असातवेदनीय-१. परितापरूपेण यद्वद्यते तदपार्श्वस्थ आदि शिथिलाचारी साधनों को असंविग्न सातवेदनीयम् । (श्रा. प्र. टी. १४; धर्मसंग्रहणी कहते हैं।
मलय. वृ. ६११) । २. यदुदयान्नरकादिगतिषु असंवतबकुश-प्रकटकारी तु असंवृतबकुशः । (त. शारीर-मानसदुःखानुभवनं तदसातवेदनीयम् । (मूला. भा. सिद्ध. वृ. ६-४६; प्रव. सारो. वृ. ७२४ ; धर्म- व. १२-१८६)। ३. असादं दुक्खम्, तं वेदावेदि भुंजासं. मान. स्वो. वृ. ३-५६, पृ. १२५)।
वेदि त्ति असादवेदणीयं । (धव. पु. ६, पृ. ३५)। जो शरीर व उपकरणों की विभूषा आदि को प्रगट ४. अनारोग्यादिजनितं दुःखमसातम्, तद्रूपेण विपामें किया करते हैं, ऐसे साधुओं को असंवृतबकुश केन वेद्यते इत्यसातवेदनीयम् । (शतक. मल. हेम. कहते हैं।
वृ. ३७, पृ. ४५)। ५ यस्योदयात् पुनः शरीरे असंसार-अनागतिरसंसार: शिवपदपरमामृतसुख- मनसि च दुःखमनुभवति तदसातवेदनीयम् । (प्रज्ञाप. प्रतिष्ठा । (त. वा. ६, ७, ३) ।
मलय. वृ. २३-२६३, पृ. ४६७) । ६. दुःखकारणेप्रागति-संसार परिभ्रमण-से रहित होकर मक्ति न्द्रियविषयानभवनं कारयत्यरतिमोहनीयोदयबलेन के सर्वोत्कृष्ट सुख में प्रतिष्ठित होना, यह आत्मा तदसातवेदनीयम् । (गो. क. जी. प्र. टी. २५) । को प्रसंसार (सिद्ध) अवस्था है।
१ जिस कर्म का बेदन- अनभवन-परिताप के साथ प्रसंसारसमापन्नजीवप्रज्ञापना -- न संसारोऽ- किया जाता है उसे असातवेदनीय कहते हैं।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org