________________
उदात्तत्व] २५८, जैन-लक्षणावली
[उदीरणा उदात्तत्व-उदात्तत्वं उच्चवत्तिता । (समवा. गपडिभागेण पलिदोवमस्स असंखेज्जदिभागपडिअभय. वृ. ३५, पृ. ६०, रायप. व. पृ. २७)। भागेण वा प्रोकड्डिदूण उदयावलियाए देदि सा उन्नत व्यवहार के साथ जो यथार्थ वचन का प्रयोग उदीरणा। (धव. पु. १५, पृ. ४३)। २. पोकरणकिया जाता है उसे उदात्तत्व कहा जाता है। यह वसेण पत्तोदयकम्मक्खंधो अकम्मोदनो णाम । x सत्य वचन के ३५ अतिशयों में दूसरा है।
XX अकम्मोदनो उदीरणा णाम । (जयध. १, उदान वायु-रक्तो हृत्कण्ठ-तालु-भ्रूमध्य-मूनि च पृ. १८८) । ३. जं करणेणोकड्ढिय उदए दिज्जइ संस्थितः। उदानो वश्यतां नेयो गत्यागतिनियोगतः॥ उदीरणा एसा । (कर्मप्र. उदी. क. १; पंचसं. उदी. (योगशा. ५-१८); रसादीनूवं नयतीत्युदानः। क. १, पृ. १०६)। ४. अनुभूयमाने कर्मणि प्रक्षिप्यायोगशा. स्वो. विव. ५-१३) ।
ऽनुदयप्राप्तं प्रयोगेणानुभूयते यत्सा उदीरणा। (पंचरस आदि को ऊपर ले जाने वाली व को उदान सं. स्वो. वृ. ५-१, पृ. १६१); यत्करणेनापकृष्य वायु कहते हैं। वह वर्ण से लाल होती हुई हृदय, दीयते उदये उदीरणा। xxx यद्दल परमाण्वाकण्ठ, ताल, भ्रकुटिमध्य और शिर में स्थित त्मकं करणेन स्ववीर्यात्मकेनापकृष्य, अनुदितस्थितिरहती है।
भ्यः इत्यवगम्यते, दीयते प्रक्षिप्यते उदये उदयप्राप्तउदारत्व-१. अभिधेयार्थस्यातुच्छत्वं गुम्फगुण- स्थितो एषा उदीरणोच्यते । (पंचसं. स्वो. वृ. उदी. विशेषो वा । (समवा. अभय. वृ. ३५, पृ. ६०)। १, पृ. १७५); उदयस्थितौ यत्प्रथमस्थितेः सका२. उदारत्वमतिशिष्टगुम्फगुणयुक्तता अतुच्छार्थप्रति- शात् पतति सोदीरणा । (पंचसं. स्वो. व. उपश. पादकता वा । (रायप. वृ. पृ. २८)।
२०, पृ. १६२)। ५. अण्णत्थ ठियस्सुदये संथु[छु]शब्द के वाच्यभूत अर्थ की महानता अथवा शब्दसंघ- हणमुदीरणा हु अत्थित्तं । (गो. क. ४३९)। ६. टनारूप विशिष्ट गुण युक्तता का नाम उदारत्व है। समुदीर्यानुदीर्णानां स्वल्पीकृत्य स्थिति बलात् । यह ३५ सत्यवचनातिशयों में २२वां है। कर्मणामुदयावल्यां प्रक्षेपणमुदीरणा । (पंचसं. अमित. उदाहरण-१. उदाह्रियते प्राबल्येन गृह्यतेऽनेन- ३-३) । ७. सा (उदीरणा) पुनः कर्मपुद्गलानां दार्टान्तिकोऽर्थ इति उदाहरणम । (दशव. नि. करणविशेषजनिते स्थित्यपचये सत्यूदयावलिकायां हरि. ब. १-५२) । २. दष्टान्तवचनमदाहरणम। प्रवेशनमुदीरणा । (कर्मस्त. गो. व. १, प. ६६)। (प्रमाणमी. २, १, १३)। ३. व्याप्तिपूर्वकदृष्टा- ८. उदीरणम् अनुदयप्राप्तस्य करणेनाकृष्योदये प्रक्षेन्तवचनमुदाहरणम् । (न्या. दी. ३, पृ. ७८)। पणमिति । (स्थाना. अभय. वृ. ४, १, २५१, पृ. ३ व्याप्तिपूर्वक दृष्टान्त के कहने को उदाहरण १८४); अप्राप्तकालफलानां कर्मणामुदए प्रवेशनकहते हैं।
मुदीरणा। (स्थाना. अभय. वृ. ४, २, २६६, पृ. उदीचीन-एवमुदीच्यां दिश्येतावन्मयाद्य पञ्चयो- २१०)। ६. तेषामेव च कर्मपुद्गलानामकालप्राप्ताजनमात्रं तदधिकमूनतरं वा गन्तव्यमित्येवम्भूतम् । नां जीवसामर्थ्यविशेषादुदयावलिकायां प्रवेशनमुदी(सूत्रकृ. शी. वृ. २, ७, ७६, पृ. १८२)।। आज मैं उत्तर दिशा में पांच योजन अथवा उससे वृ. १-२, पृ. १२२; कर्मस्त. दे. स्वो. वृ. १, पृ. ६७; अधिक या कम इतनी दूर जाऊँगा, इस प्रकार उत्तर षडशीति दे. स्वो. पृ. ११५)। १०. उदीरणाप्राप्तदिशा में गमन का नियम करने को उदीचीन देशा- कालस्य कर्मदलिकस्योदये प्रवेशनम् । (षडशीति वकाशिकव्रत कहते हैं।
हरि. वृ. ११, पृ. १३१)। ११. उदयावलिकातो उदीरणा-१. जे कम्मक्खंधा महंतेसु द्विदि-अणु- बहिर्वतिनीनां स्थितीनां दलिकं कषायैः सहितेनाभागेसु अवट्टिदा प्रोकड्डिदूण फलदाइणो कीरति तेसि- सहितेन वा योगसंज्ञिकेन वीर्यविशेषेण समाकृष्योदमुदीरणा त्ति सण्णा, अपक्वपाचनस्य उदीरणाव्यपदे- यावलिकायां प्रवेशनमुदीरणा। तथा चोक्तम्शात् । (धव. पु. ६, पृ. २१४); अपक्वपाचनमुदी- उदयावलियाबाहिरल्लठिईहिंतो कसायसहियासहिरणा । प्रावलियाए बाहिरट्ठिदिमादि कादूर्ण उवरि- एणं जोगसन्नेणं दलियमोकड्ढिय उदयावलीयाए माणं ठिदीणं बंधावलियवदिक्कतपदेसग्गमसंखेज्जलो. पवेसण मुदीरणा इति । (पंचसं. मलय. वृ. ५-६,
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org