________________
उपधिवाक्] २७१, जैन-लक्षणावली
[उपपात उपधिवाक्-यां वाचं श्रुत्वा परिग्रहार्जन-रक्षणा- मनुष्यों को उनके वर्षों के अनुसार गुरूपविष्ट अपने दिष्वासज्यते सोपधिवाक् । (त. वा. १, २०, १२, अपने धर्ममार्ग में एक निश्चित वेष-भूषा के साथ पृ. ७५; धव. पु. १, पृ. ११७) ।।
निविष्ट करने को उपनयन संस्कार कहते हैं। परिग्रह के अर्जन एवं रक्षण प्रादि में प्रासक्ति उपनयब्रह्मचारिन्-१. उपनयनब्रह्मचारिणो गणउत्पन्न करने वाले वचनों को उपधिवाक कहते हैं। घरसूत्रधारिणः समभ्यस्तागमा गृहिधर्मानुष्ठायिनो उपधिविवेक-कायेनोपकरणानामनादानम, अस्था- भवन्ति । (चा. सा. पु. २०, सा. प. स्वो. टी. पनं क्वचिदरक्षा चोपधिविवेकः । परित्यक्तानीमानि ७-१६) । २. समभ्यस्तागमा नित्यं गणभत्सूत्रज्ञानोपकरणादीनीति वचनं वाचा उपधिविवेकः। धारिणः । गृहधर्मरतास्ते चोपनयब्रह्मचारिणः । (भ. प्रा. विजयो. टी. १६८, मूला. वृ. ३-१६८- (धर्मसं. श्रा. ९-१८)। अत्र 'ज्ञानोपकरणादीनि' पदं नास्ति ।)
१ जो गणघरसूत्र-यज्ञोपवीत-के धारक होकर ज्ञान-संयमादि के परित्यक्त उपकरणों के काय से आगमों का अभ्यास करते हैं और तत्पश्चात् गहिनहीं ग्रहण करने को उपषिविवेक कहते हैं। 'इन धर्म का अनुष्ठान करने वाले होते हैं उन्हें उपनयउपकरणों को मैंने छोड़ दिया है। इस प्रकार का ब्रह्मचारी कहते हैं। जो वचन है वह वचन से उपधिविवेक है। उपनयाभास-इह साध्यधर्म साध्यमिणि साधनउपनय-१. तत्-(नय-) शाखा-प्रशाखात्मोपनयः। धर्म वा दृष्टान्तर्मिणि उपसंहरत उपनयाभासः । (अष्टश. १०७)। २. एतेषां नयानां विषय उपनयः। (रत्नाकराव. ६-८१)। (धव. पु. ६, पृ. १८२)। ३. हेतोरुपसंहार उपनयः। साध्यधर्म का साध्यधर्मी में अथवा साधनधर्म का (परीक्षा. ३-४५)। ४. हेतोः साध्यमिण्यपसंहरण- दृष्टान्तधर्मी में उपसंहार करने को उपनयाभास मुपनयः। (प्र. न. त. ३-४६) । ५. हेतोः पक्षधर्म- कहते हैं। तयोपसंहार उपनयः। (प्र. र. मा. ३-४५) । ६. उप- उपनीत–उपनीतमुपनयोपसंहृतम् । (व्यव. भा. नीयते साध्याविनाभावित्वेन विशिष्टो हेतुः साध्व- मलय. वृ.७-१९०)। धर्मिण्युपदृश्यते येन स उपनयः । (स्या. र. ३-४७)। उपनय (अनुमानावयव) के उपसंहार से युक्त वाक्य ७. धर्मिणि साधनस्योपसहार उपनयः। (प्रमाणमी. को उपनीत वचन कहा जाता है। २,१,१४) । ८. दृष्टान्तमिणि विसतस्य साधन- उपनीतरागत्व-१. उपनीतरागत्वं मालकोशादिधर्मस्य साध्यमिणि य उपसंहारः स उपनयः, उप. ग्रामरागयुक्तता । (समवा. अभय. व. ३५, पृ. ६०)। संह्रियतेऽनेनोपनीयतेऽनेनेति वचनरूपः । यथा धूम- २. उपनीतरागत्वं उत्पादितश्रोतृजनस्वविषयबहु वांश्चायमिति । (प्रमाणमी. स्वो. वृ. २, १, १४)। मानता । (रायप. व. पृ. १६) । ९. कृतोपनयः कृतो यथाविध्युपकल्पित उपनयो जिस सम्भाषण को सुनकर भोता जनों में अपने प्रति मौजीबन्धादिलक्षणोपनीतिक्रिया यस्य स तथोक्तः। बहुत आदरभाव उत्पन्न हो उसका नाम उपनीत(सा. प. स्वो. टी. २-१९)। १०. हेतोरुपसंहार- रागत्व है। यह ३५ सत्यवचनातिशयों में सातवां है। मुपनयः । (प. द. स. टी. पृ. २१०)। ११. दृष्टा- उपपात - १. उपपातस्तुपपातक्षेत्रमात्रनिमित्तः तापेक्षया पक्षे हेतोरुपसंहारवचनमुपनयः तथा चायं । प्रच्छदपटादेरुपरि देवदूष्याद्यधो वैक्रियिकशरीरधूमवानिति । (न्या. दी. पु. ७८)।
प्रायोग्यद्रव्यादानादिति । (त. भा. हरि.व. २-३२)। १नय की शाखा-प्रशाखामों-भेद-प्रभेदों को- २. उपपातक्षेत्रप्राप्तिमात्रनिमित्तं यज्जन्म तदुपपातउपनय कहते हैं। ३ हेतु के उपसंहार को उपनय जन्म । (त. भा. सिद्ध. व. २-३२) । ३. उपपातः कहते हैं। ६ मौजीबन्धनादिरूप उपनीति क्रिया प्रादुर्भावो जन्मान्तरसंक्रान्तिः। (प्राचारा. शी. व. को भी उपनय कहा जाता है।
१, १, १३)। ४. उपपतनमुपपातो देव-नारकाणां उपनयन-तत्रोपनयनं नाम मनुष्याणां वर्णक्रमप्रवे- जन्म । (स्थाना. अभय. व. १-२८, पृ. १६)। शाय संस्कारो हि वेषमुद्रोद्वहनेन स्व-स्वगुरूपदिष्टे ५. उपपतनमुपपातः, उत्पत्तिर्जन्मेति यावत् । (संप्रधर्ममार्गे निवेशयति । (मा. दि. १२, पृ. १८)। हणी दे. वृ. १, पृ. ३)।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org