Book Title: Jain Lakshanavali Part 1
Author(s): Balchandra Shastri
Publisher: Veer Seva Mandir Trust

View full book text
Previous | Next

Page 400
________________ ऋत ] ऋत - XXX ऋतं प्राणिहितं वचः । (ह. पु. ५८-१३०) । जो वचन प्राणियों के लिये हितकर हो उसे ऋत (सत्य) कहते हैं । ऋतु (रिउ, उडु) – १. द्वौ मासावृतुः । ( त. भा. ४-१५; त. वा. ३ - ३८; जीवाजी. मलय. वृ. ३, २, १७८) । २. × × X मासदुगेणं उडू XX X ( ति प ४ - २८ ) । ३. दो मासा उऊ । ( भगवती पू. ८२५; अनुयो. सू. १३७; जम्बूद्वी. १८ ) । ४. दो मासा उउसन्ना । ( जीवस. ११० ) । ५. ऋतुस्तु मासद्वय एक उक्तः XXX 1 ( वरांग. २७-६) । ६. बे मासे उडू । ( धव. पु. १३, पू. ३०० ) । ७. मासद्वयमृतुः । ( त. भा. सिद्ध. वृ. ४-१५) । ८. बिहि मासहि उडुमाणु णिबद्धउ । ( म. पु. पुष्प. २ - २३) । ६ मासद्वयमृतुः । (पंचा. का. जय. वृ. २५) । १०. रिउ एक्का वेहि भासेहि ॥ ( भावसं. ३१४ ) । ११. द्वाभ्यां मासाभ्यामृतुः । (नि. सा. वू. ३ - ३१) | १ दो मासों की एक ऋतु होती है । ऋतुमास - १. सावनमासस्त्रिशदहोरात्र एव, एष च कर्ममास ऋतुमासश्चोच्यते । ( त. भा. सिद्ध. वृ. ४-१५) । २. स ( ऋतुः ) च किल लोकरूढ्या षष्ट्यहोरात्रप्रमाणो द्विमासात्मकस्तस्यार्धमपि मासोsara समुदायोपचारात् ऋतुरेवार्थात् परिपूर्णत्रिशदहोरात्रप्रमाणः, एष एव ऋतुमासः कर्ममास इति वा सावनमास इति वा व्यवह्रियते । ( व्यव. सू. भा. २ - १५, पृ. ७) । ३. ऋतुमासः पुनस्त्रिशद होरात्रात्मकः स्कुटः । ( लोकप्र. २८-३११, व २८, ३३८) । २६१, जैन- लक्षणावली १ तीस दिन-रात को ऋतुमास कहते हैं। सावनमास तीस दिन-रात का ही होता है, इसे कर्ममास व ऋतुमास भी कहा जाता है । ऋतुसंवत्सर - यस्मिश्च संवत्सरे श्रीणि शतानि षष्ट्यधिकानि परिपूर्णान्यहोरात्राणां भवति, एष ऋतुसंवत्सरः । ऋतवो लोकप्रसिद्धाः वसन्तादयः, तत्प्रधानः संवत्सरः ऋतुसंवत्सरः । ( सूर्यप्र. वृ. १०, २०, ५६) । पूरे तीन सौ साठ दिन वाले वर्ष को ऋतुसंवत्सर कहते हैं । ऋद्धि-भोगोव भोग- हय-हत्थि मणि रयणसंपया संप Jain Education International [ ऋषभनाराच यकारणं च इद्धी णाम । ( धव. पु. १३, पृ. ३४८); अणिमा महिमा लहिमा पत्ति पागम्मं ईसित्तं वसितं कामरूवित्तमिच्चेवमादियाओ प्रणेयविहान इद्धीप्रो णाम । ( धव. पु. १४, पृ. ३२५ ) । भोग और उपभोग की साधक घोड़ा, हाथी, मणि एवं रत्न श्रादि सम्पदा को तथा उक्त सम्पदा के कारणों को ऋद्धि कहते हैं । ऋद्धिगारव - ऋद्धिगारवं शिष्य-पुस्तक- कमण्डलुपिच्छ-पट्टादिभिरात्मोद्भावनम् । ( भा. प्रा. टी. १५७) । शिष्य, पुस्तक एवं कमण्डलु श्रादि के द्वारा अपने बड़प्पन के प्रगट करने को ऋद्धिगारव कहते हैं । ऋद्धिगौरव - १. तत्र ऋद्धया - नरेन्द्रादिपूज्याचार्यादित्वाभिलाषलक्षणया - गौरवम् ऋद्धिप्राप्त्यभिमानाप्राप्तिसंप्रार्थनद्वारेणऽऽत्मनोऽशुभभावगौरवम् । (प्राव. हरि वृ. पू. ५७६ ) । २. ऋद्धित्यागासहता ऋद्धिगौरवं परिवारे कृतादरः, परकीयमात्मसात्करोति प्रियवचनेन उपकरणदानेन । (भ. प्रा. विजयो. ६१३ ) । ३. वन्दनामकुर्वतो महापरिकरश्चातुर्व श्रमण संघो भक्तो भवत्येवमभिप्रायेण यो वन्दनां विदधाति तस्य ऋद्धिगौरवदोषः ॥ (मूला. वृ. ७, १०७) । ४. तत्र ऋद्ध्या नरेन्द्रादिपूज्याचार्यत्वादिलक्षणया गौरवम्, ऋद्धिप्राप्त्यभिमान तदप्राप्तिप्रार्थनद्वारेणात्मनोऽशुभभावगौरव मित्यर्थः । (समवा. श्रभय. वृ. ३) । ५. भक्तो गणो मे भावीति बन्दारोॠ द्धिगौरवम् ।। ( अन. ध. ८-१०३) । १ नरेन्द्र या पूज्य श्राचार्यादि पदों की प्राप्ति की अभिलाषारूप ऋद्धि से जो गौरव - उसकी प्राप्ति से श्रभिमान तथा प्रप्राप्ति में उसकी प्रार्थना के निमित्त से अपने अशुभ भावों की गुरुता - होती है उसे ऋद्धिगौरव कहा जाता है । ५ मेरे साधु रूप से वन्दना करने पर साधुसंघ मेरा भक्त हो जायगा, इस प्रकार के विचार से वन्दना करने को ऋद्धिगौरव दोष कहते हैं । ऋषभनाराच - १. यत्र तु कीलिका नास्ति तदृषभनाराचम् । ( कर्मस्तव गो. वृ. ६ - १० ) । २. ऋषभः परिवेष्टनपट्टः, नाराचमुभयतो मर्कटबन्धः, X XX यत्पुनः कीलिका रहितं सहननं तत् ऋषभनाराचम्, तन्निबन्धनं नाम ऋषभनाराचनाम । (षष्ठ क. मलय. वृ. ६, पृ. १२४) । ३. रिसहो पट्टो For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org

Loading...

Page Navigation
1 ... 398 399 400 401 402 403 404 405 406 407 408 409 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419 420 421 422 423 424 425 426 427 428 429 430 431 432 433 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 444 445 446