________________
उपदेशसम्यक्त्व] २७०, जैन-लक्षणावली
[उपधि उपदेशरुचिरिति ज्ञातव्यः । (उत्तरा. वृ. २८, शनं चतुर्थ-षष्ठादिकं करिष्यामीति संकल्पः। (भ. १६) । ४. उपदेशो गुर्वादिभिर्वस्तुतत्त्वकथनम्, तेन प्रा. विजयो. टी. ११३; मूला. ११३)। २. उपरुचिः उक्तरूपा यस्य स उपदेशरुचिः। (प्रव. सारो. धानमवग्रहविशेषेण पठनादिकं साहचर्यादुपधानावृ. ६५४)। ५. परोपदेशप्रयुक्तं जीवाजीवादिपदार्थ- चारः । (मूला. वृ. ५-७२) । विषयि श्रद्धानम् उपदेशरुचिः । (धर्मसं. मान. स्वो. १ जब तक अमुक अनुयोगद्वार समाप्त नहीं होता व. २-२२, पृ. ३७)। ६. Xxx तविवरीप्रो- है तब तक मैं अमुक वस्तु का उपभोग नहीं करूंग वएसरुई ।। (ग. गु. षट. स्वो. व. पृ. ३६)। तथा एक या दो प्रादि उपवासों को करूंगा, इस १ तीर्थकर एवं बलदेव प्रादि के उत्तम चरित्र के प्रकार के संकल्प का नाम उपधान ज्ञानाचार है। सुनने से जिसे तत्व-श्रद्धा उत्पन्न हुई हो उसे उपदेश- उपधि-१. उपदधाति तीर्थम उपधिः (उत्तर, रुचि-उपदेशसम्यक्त्व से सम्पन्न-कहा जाता है। . पृ. २०४)। २. उपधीयते बलाधानार्थमित्युसउपदेशसम्यक्त्व-देखो उपदेशरुचि । १. त्रिष- धिः । योऽर्थोऽन्यस्य बलाघानार्थ उपधीयते स उपष्टिपुरुषादीनां या पुराणप्ररूपणात्। श्रद्धा सद्य: धिः । (त. वा. ६, २६, २)। ३. तत्रोपकरणं समुत्पन्ना सोपदेशसमुद्भवा ।। (म. पु. ७४-४४२, बाह्य रजोहरण-पात्रादि स्थविर-जिनकल्पयोग्यो४४३)। २. XXX पुरुषवरपुराणोपदेशोपजाता पधिः, दुष्टवाङ्मनसोऽभ्यन्तरं क्रोधादिश्चातिदुस्त्यज या संज्ञानागमाब्धिप्रसूतिभिरुपदेशादिरादेशि दृष्टिः। उपधिः, शरीरं वा ऽभ्यन्तरोपधिरन्न-पानं च (आत्मान. १२) । ३. पुराणपुरुषचरितश्रवणाभि- बाह्यम् । (त. भा. हरि. वृ. ६-६)। ४. उपेत्य निवेश उपदेशः। (उपासका. पृ. ११४; अन. प. क्रोधादयो धीयन्तेऽस्मिन्नित्युपषिः, क्रोधाद्युत्पत्तिस्वो. टी. २-६२)। ४. त्रिषष्ठिलक्षणमहापुराण- निबन्धनो बाह्यार्थ उपधिः । (धव. पु. १२, पृ. समाकर्णनेन बोधि-समाधिप्रदानकारणेन यदुत्पन्नं २८५)। ५. सदभावं प्रच्छाद्य धर्मव्याजेन स्तन्याश्रद्धानं तदुपदेशनामकं सम्यग्दर्शनम् । (द. प्रा. टी. दिदोषे प्रवृत्तिरुपधिसंज्ञिता माया। (भ. प्रा. विजयो. १२)।
टी. २५)। ६. बाह्यचेष्टयोपधीयते बाह्यत इत्युपतिरेसठ शलाका पुरुषों आदि के पुराण के सुनने से घिरन्यथापरिणामश्चित्तस्य । (त. भा. सिद्ध. व. जो तत्त्वश्रद्धा उत्पन्न होती है उसे उपदेशसमदभव- ८-१०)। ७. उपधीयते पोष्यते जीवोऽनेनेत्युपधिः । श्रद्धा-उपवेशसम्यक्त्व कहते हैं।
(स्थानां. अभय. वृ. ३, १, १३८, पृ. ११४)। उपद्रावण (प्रोद्दावरण)-जीवस्य उपद्रवणं प्रोद्दा- ८. प्रोधिकोपग्रहिकभेदादुपधिविविधः । xxx वणं णाम । (धव. पु. १३, पृ. ४६) ।
तत्रौधोपधिनित्यमेव यो गृह्यते, भज्यते पुनः कारणे प्राणी को कष्ट पहुंचाना, इसे उपद्रावण नामक न सः । औपग्रहिक स्तु स यस्य [कारणे न] ग्रहणं प्राधाकर्म कहा गया है।
भोगश्चेत्युभयमपि कारणे न भवति । तदुक्तं पञ्चउपधा-परवञ्चनेच्छा उपधा । (स्या. र. ५.८)। वस्तुके--पोहेण जस्स गहणं भोगो पुण कारणासमो दूसरे को धोखा देने की इच्छा का नाम उपधा है। होही । जस्स उभयं पि णियमा कारणो सो उवउपधान-उपदधातीत्युपधानं तपः, तद्धि यद्यत्राध्य- गहिरो ।। (धर्मसंग्रह. मान. स्वो. टी. २ पृ. ६२)। यने प्रागाढादियोगलक्षणमुक्तं तत्तत्र कार्यम, तत्पू- ६. उप सामीप्येन संयमं दधाति पोषयति चेत्युपधिः। र्वकश्रुतग्रहणस्यैव सफलत्वात् । (दशवं. नि. हरि. (प. ३ प्र.-अभिधा. २, पृ. १०५६)। वृ. ३-१८४, पृ.१०४) ।
- ४ क्रोधादि की उत्पत्ति के कारणभूत बाह्य पदार्थ को प्रागाढादिरूप योगविशेष का नाम उपधान (तप) उपधि कहते हैं। ६ चित्त का जो अन्यथा-कपटहै। जिसके अध्ययन में जो भी उपधान तप कहा रूप-परिणाम है, उसे उपधिरूप परिणाम कहा गया है उसे वहाँ श्रुतग्रहण की सफलता के लिए जाता है। यह माया कषाय का नामान्तर है। करना ही चाहिए।
जिसकी समीपता से संयम का धारण एवं पोषण उपधान ज्ञानाचार-१. यावदिदमनयोगद्वारं हो, ऐसे ज्ञान-संयम के उपकरणों को भी उपधि निष्ठामुपैति तावदिदं मया न भोक्तव्यम्, इदम् अन- कहते हैं।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org