________________
उपशान्तमोह ]
पडवणं वत्तइस्सामो । तं जहा - उवसंत श्रद्धाखएण पदतो लोभे चैव पडिवददि, सुहुमसांपराइयगुणमगंतूण गुणंतरगमणाभावा । ( धव. पु. ६, पृ. ३१७-१८) ।
श्रायुकर्म के शेष रहने पर भी उपशामनाकाल के क्षय होने से जो उपशान्तकषाय गुणस्थान से नीचे सकषाय गुणस्थानों में गिरता है, उसके इस अधःपात को उपशान्तकषायप्रतिपात कहते हैं। यह उपशान्तकषाय का प्रतिपात उपशामनाद्धाक्षयनिबन्धन है । उपशान्तमोह- - XXX उवसंतेहि तु उवसंतो । ( शतक. भा. ६०, पृ. २१) । २. XXX उवसतेणं तु उवसंतो ॥१०॥ ( गु. गु. षट्, स्वो. वू. १७, पृ. ४५) । ३. ग्रथोपशान्तमोहः स्यान्मोहस्योपशमे सति । (योगशा. स्वो विव. १ - १६) । देखो उपशान्तकषाय ।
२७६, जैन- लक्षणावली
1
उपशान्ताद्धा - जम्हि काले मिच्छत्तमुवसंतभावेगच्छदि सो उवसमसम्मत्तकालो उवसंतद्धा त्ति भण्णदे | ( जयध. - क. पा. पृ. ६३०, टि. १) । जिस काल में मिथ्यात्व उपशान्त रूप में रहता है उस काल को उपशान्ताद्धा कहते हैं । उपशामना - ताओ चैव संजमासंजमलडीओ पडिवज्ज माणस्स पुव्वबद्धाणं कम्माणं चारितपडिबंधीण णुदयलवखणा उवसामणा । ( जयध. पत्र ८१५); उवसामणा नाम कम्माणमुदयादिपरिणामेहिं विणा उवसंतभावेणावठाणं । ( जयध. पत्र ८५६ ) । उदयादि श्रवस्थानों के बिना कर्मों का उपशान्त स्वरूप से अवस्थित रहना, इसका नाम उपशामना है। उपसम्पदा - १. उपसंपया आचार्यस्य ढौकनम् । (भ. श्री. विजयो. टी. २-६८ ) । २. उपसंपया श्राचार्यस्यात्मसमर्पणम् । (भ. प्रा. मूला. टी. २-६८) ।
२ आचार्य के पास जाकर उन्हें श्रात्मसमर्पण करने को उपसम्पदा कहते हैं।
उपस्थापना - देखो अनुपस्थान । १. पुनर्दीक्षाप्रापणमुपस्थापना । ( स. सि. 8-२२; त. इलो. 8, २२; त. सुखबो. वृ. ६- २२ ) । २. पुनर्दीक्षा प्रापण - मुपस्थापना | महाव्रतानां मूलोच्छेदं कृत्वा पुनर्दीक्षा प्रापणमुपस्थापनेत्याख्यायते । (त. वा. ६, २२, १०)। ३. उपस्थापनं पुनर्दीक्षणं पुनश्चरणं पुनर्व्रता
Jain Education International
[ उपाध्याय
रोपणमित्यनर्थान्तरम् । ( त. भा. ε- २२) । ४. अनवस्थाप्य पारञ्चिकप्रायश्चित्ते लिङ्ग क्षेत्र-कालतपः साधर्म्यादेकस्थीकृत्योक्ते, तत्र यथोक्तं तपो यावन्न कृतं तावन्न व्रतेषु लिङ्गे वा स्थाप्यते इत्यनवस्थाप्य तेनैव तपसाऽतिचारपारमञ्चति गच्छतीति पारञ्चिकः (सि. वृ. प्रतिचारपारमञ्चतीति पारञ्चिकः) पृषोदरादिपाठाच्च संस्कारः । तयोः पर्यन्ते व्रतेषूपस्थापनम्, पुनर्दीक्षणं पुनः प्रव्रज्याप्रतिपत्तिः, पुनश्चरणं चारित्रम्, पुनव्रं तारोपणमित्यनर्थान्तरम् । तत्रानवस्थाप्यस्य विषयः साधमिकान्यधार्मिकास्तेय हस्तताडनादिः, दुष्टगूढान्योन्यकरणादिः पाञ्चिकमिति । ( त. भा. हरि. व सिद्ध. वृ. 8-२२) ।
महान् अपराध के होने पर व्रतों का मूलोच्छेद करके पुन: दीक्षा देने को उपस्थापना कहते हैं । उपादानकारणत्व - १. उपादानम् उत्तरस्य कार्यस्य सजातीयं कारणम् । ( न्यायवि. वि. १ - १३२ ) । २. तादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्न कार्यतानिरूपित स्वध्वंसत्वसम्बन्धावच्छिन्न कारणनाशालित्वं तदिति उपादानकारणत्वम् । ( प्रष्टस. वृ. १५, पृ. १६५) । २ जिसके विनष्ट होने पर विवक्षित कार्य उत्पन्न होता है तथा जो उस कार्य के साथ तादात्म्य सम्बन्ध रखता है वह उपादान कारण कहलाता है । उपादानत्व-कार्ये सकल स्वगतविशेषाधायकत्वं ह्युपादानत्वम् । (शास्त्रवा. टी. ४-८० ) । कार्य में अपनी समस्त विशेषता को समर्पित कर देना, यही उपादान कारण की उपादानता है उपाधिवचन-परिग्गहाज्जण संरक्खणाइनासत्ति
दुवणवाहिवयणं । ( अंगप. पू. २६२ ) । परिग्रह के अर्जन और सरक्षण प्रादि में प्रासक्ति के कारणभूत वचन का नाम उपाधिवचन है । उपाध्याय ( उवज्झाय)- -- १. रयणत्तयसंजुत्ता जिण कहियपयत्थदेसया सूरा । णिक्कखभावसहिया उवज्झाया एरिसा होंति । ( नि. सा. ७४) । २. बारसंगे [ गं] जिणक्खादं सज्झायं कथितं बुधे । उवदेसइ सज्झायं तेणुवज्झाउ उच्चदि । (मूला. ७-१० ) । ३. घोरसंसार-भीमाडवीकाणणे तिक्खवियराल - णह पाव-पंचाणणे । णट्टमग्गाण जीवाण पहदेसया वंदिमो ते उवज्झाय अम्हे सया || (प्रा. पंच. गु. भ. ४, पू. २६५ ) । ४. अण्णाणघोरति
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org