________________
आताप]]
१८८, जैन-लक्षणावली
[आत्मप्रवाद
तपः, पातप्यते वाऽनेनेति प्रातपः। तस्यातपस्य देखो प्रातपनाम । सामर्थ्य शक्तिरतिशयो येन कर्मणोदितेन जन्यते प्रात्मकैवल्य-कर्मणोऽपि वैकल्यामात्मकैवल्यमतदापनाम । प्राङो मर्यादावचनत्वात् । (त. भा. स्त्येव । (अष्टशती ४)। सिद्ध. व.८-१२)।८. जस्सुदएणं जीवे होइ सरीरं कर्म की भी विकलता को प्रात्मकैवल्य कहा तु ताविलं इत्थ । सो प्रायवे विवागो जह रविबिबे जाता है। तहा जाण ।। (कर्मवि. गर्ग. गा. १२५, पृ. ५१) । प्रात्मज्ञप्ति-नन्वहंप्रत्ययोत्पत्तिरात्मज्ञप्तिनिगद्यते । ६. यदूदयाज्जीवस्तापवच्छरीरो भवति तदातपनाम। (त. श्लो. १-२०२, पृ. ४१)। (समवा. अभय. व. ४२, पृ. ६७)। १०. यस्य 'मैं है' इस प्रकार की प्रतीति के उत्पन्न होने को कर्मण उदयाज्जीवस्य शरीरं तापवदुष्णप्रकाशकारि प्रात्मज्ञप्ति कहते हैं। भवति स पातपस्य विपाकः। (कर्मवि. परमा. व्या. आत्मज्ञान-आत्मज्ञानं वादादिव्यापारकाले कि१२५, पृ. ५२) । ११. यदुदयाज्जन्तुशरीराणि स्व- मम प्रतिवादिन जेतुं मम शक्तिरस्ति न बा इत्यारूपेणानुष्णान्यपि उष्णप्रकाशलक्षणमातपं कुर्वन्ति लोचनम् । (उत्तरा. नि. शा. वृ. १-५८, पृ. ३६)। तदातपनाम । (कर्मस्त. गो वृ. ६-१०, पृ. ८८; क्या इस प्रतिवादी को जीतने की मेरी शक्ति है या शतक. मल. हेम. वृ.३७-३८, ५.५१; प्रव. सारो. नहीं, इस प्रकार (शास्त्रार्थ) आदि व्यापार के वृ. १२६४; कर्मवि. दे. स्वो. वृ. ४४; कर्मप्र. समय विचार करना; इसका नाम आत्मज्ञान है। यशो. टी. १, पृ. ६)। १२. यदुदयवशाज्जन्तुशरी- यह चार प्रकार की प्रयोगसम्पत्ति का प्रथम भेद है। राणि भानुमण्डलगतपृथिवीकायिकरूपाणि स्वरूपेणा- प्रात्मतत्त्व-१. अविक्षिप्तं मनस्तत्त्वं विक्षिप्त नुष्णान्यपि उष्णप्रकाशलक्षणमातपं कुर्वन्ति तदातप- भ्रान्तिरात्मनः । (समाधि. ३६)। २. अविक्षिप्तं नाम । (षष्ठ कर्म. मलय. वृ. ६, पृ. १२६, प्रज्ञा- रागाद्यपरिणतं देहादिनाऽऽत्मनोऽभेदाध्यवसायपरिप. २३-२६३, पृ. ४७३; पंचसं. मलय. वृ. ३-७; हारेण स्वस्वरूप एव निश्चलतां गतम्, इत्थंभूतं मनस्तकर्मप्र. टी. १, पृ. ६)। १३. प्रातपनाम यदुदयाज्ज- त्वं वास्तवं रूपमात्मनः । (समाधि. टी. ३६)। न्तुशरीरं स्वयमनुष्णं सत् आतपं करोति । (धर्मसं. मन की विक्षेप-रहित अवस्था का नाम ही प्रात्ममलय. वृ. ६१६)। १४. यदुदयादातपनं निष्पद्यते तस्व-प्रात्मा का स्वरूप है। तदातपनाम । (भ. प्रा. मूला. टी. २०६५)। १५. प्रात्मदमन-१. प्रात्मनो दमनम् आहारे सुखे च यदुदयेन प्रादित्यवदातापो भवति तदातपनाम । (त. योऽनुरागस्तस्य प्रशमनात् । (भ. प्रा. विजयो. टी. वृत्ति श्रुत. ८-११)।
२४०)। २. पात्मनो दमनमाहारे सुखे वानुराग२ जिस कर्म के उदय से शरीर में प्रातप हो अथवा प्रशमनाइपखण्डनम् । (भ. प्रा. मला. टी. २४०)।, जो प्रातप का निवर्तक हो उसे प्रातपनामकर्म आहार और इन्द्रियसुख में अनुराग को शान्त कहते हैं।
करके जो अभिमान को नष्ट किया जाता है उसे प्राताप-देखो पातप । १. मूलोष्णवती प्रभा प्रात्मदमन कहते हैं। तेजः, सर्वाङ्गव्याप्युष्णवती प्रभा आतापः, उष्ण- प्रात्मभावना-मोहारातिक्षतेः शुद्धः शुद्धाच्छुद्धरहिता प्रभोद्योतः इति तिण्हं भेदोवलंभादो। (धव. तरस्ततः । जीवः शुद्धतमः कश्चिदस्तीत्यात्मप्रभापु. ८, पृ. २००)।
वना ।। (लाटीसं. ४-३१८; पंचाध्यायी २-८१३)। सर्वांगव्यापिनी उष्णतायुक्त प्रभा को प्राताप कहा मोहकर्म का उत्तरोत्तर विनाश करते हुए प्रात्मा को जाता है।
शुद्ध से शुद्धतर और शुद्धतर से शुद्धतम बनाने को प्रातापनाम-देखो आतपनाम । १. जस्स कम्म- प्रात्मप्रभावना कहते हैं। स्सुदएण सरीरे पादावो होदि तं प्रादावणाम। प्रात्मप्रवाद - १. यत्रात्मनोऽस्तित्व-नास्तित्वसोष्णप्रभा आतापः । (धव. पु. १३, पृ. ३६५)। नित्यत्वानित्यत्व-कर्तृत्व-भोक्तृत्वादयो धर्माः षड्२. यस्य कर्मस्कन्धस्योदयेन जीवशरीर पातपो भवति जीवनिकायभेदाश्च युक्तितो निर्दिष्टाः तदात्मप्रवातदातापनाम । (मूला. वृ. १२-१९२)।
दम् । (त. वा. १, २०, १२, पृ. ७६)। २. प्रात्म
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org