Book Title: Jain Lakshanavali Part 1
Author(s): Balchandra Shastri
Publisher: Veer Seva Mandir Trust

View full book text
Previous | Next

Page 161
________________ श्रनवघृतकालानशन ] स्वभावस्याविवक्षितत्वात् उपसर्जनीभूतम् अप्रधानभूतम् अनपितमित्युच्यते । (त. वृ. श्रुत. ५ - ३२) । १ अविवक्षित या अप्रधान वस्तु को अर्पित कहते हैं । अनवधृतकालानशन अनवघृतकालमादेहोपरमात् । (त. वा. ६, १६, २) । जिस अनशन (उपवास) का कोई काल नियत नहीं है, ऐसे यावज्जीवन चलने वाले अनशन को अनवघृतकालानशन कहा जाता है । अनवस्था दोष – १. अप्रामाणिकानन्तपदार्थ परिकल्पनया विश्रान्त्यभावोऽनवस्था । (प्र. र. माला पू. २७७, दि. १०) । २. अनवस्थालता च स्यान्नभस्तविसर्पिणी | ( चन्द्रप्र च २ - ५८ ) । ३. तथा चोक्तम् — मूलक्षतिकरीमाहुरनवस्था हि दूषणम् । वस्त्वानन्त्येऽप्यशक्तौ च नानवस्था विचार्यते । (प्र. र. माला पृ. १७१) । ४. अनवस्था तु पुनः पुनः पदद्वयावर्तनरूपा प्रसिद्धैव । (श्रभि. रा. १, पृ. ३०२) । १ अप्रामाणिक अनन्त पदार्थों की कल्पना करते हुए जो विश्रान्ति का प्रभाव होता है, इसका नाम अनवस्था दोष है । अनवस्थाप्यता १. हस्ततालादिप्रदानदोषाद् दुष्टतरपरिणामत्वाद् व्रतेषु नावस्थाप्यते इत्यनवस्थाप्यः, तद्भावोऽअनवस्थाप्यता । ( श्राव. हरि. वृ. नि. १४१८ ) । २. अवस्थाप्यत इत्यवस्थाप्यस्तन्निषेधादनवस्थाप्यः, तस्य भावोऽनवस्थाप्यता, दुष्टतरपरिणामस्याकृततपोविशेषस्य व्रतानामा [ मना ] रोपणम् । (योगशा. स्वो विव. ४-६० ) । १ हस्तताल - हाथ से ताडन - श्रादि प्रदान के दोष से अत्यन्त दुष्ट परिणाम होने के कारण व्रतादिक में अवस्थापन की प्रयोग्यता को अनवस्थाप्यता कहते हैं । अनवस्थाप्यार्ह - जम्मि पडिसेविए उवट्ठावणाअजोगो, कंचि कालं न वएसु ठाविज्जइ जाव पइविसितवो न चिण्णो, पच्छा य चिण्णतवो तद्दोसोवरश्रो वसु ठाविज्जइ, एयं प्रणवटुप्पारिहं । ( जीत. चू. पू. ६) । जिसका सेवन करने पर कुछ काल व्रतों में स्थापना के योग्य नहीं होता, पश्चात् तप का अनुष्ठान करने पर उस दोष के शान्त हो जाने से व्रतों में जो स्थापन के योग्य हो जाता है, इसका नाम अनवस्थाप्यार्ह है । अनवस्थितावधि - १. अनवस्थितं हीयते वर्ध Jain Education International - जैन- लक्षणावली ५२, [अनवेक्ष्याप्रमृज्यादान I च, वर्धते हीयते च प्रतिपतति चोत्पद्यते चेति पुनः पुनरूमिवत् । ( त. भा. १ - २३ ) । २. अन्योऽवधिः सम्यग्दर्शनादिगुणहानि-वृद्धियोगाद्यत्परिमाण उत्पन्नस्ततो वर्धते यावदनेन वर्धितव्यम्, हीयते च यावदनेन हातव्यं वायुवेगप्रेरितजलोमिवत् । ( स. सि. १-२२; त. वा. १, २२, ४; त. वृ. श्रुत. १-२२; सुखबो. वू. १-२२) । ३. जमोहिणाणमुप्पण्णं संत कावि वढदि, कयावि हायदि, कयावि श्रवट्ठाण - भावमुवणमदि; तमणवट्ठिदं णाम । ( धव. पु. १३, पृ. २४) । ४. विशुद्धेरनवस्थानात् सम्भवेदनवस्थितः । (त. श्लोक १, २२); नावतिष्ठते क्वचिदेकस्मिन् वस्तुनि शुभाशुभानेकसंयमस्थानलाभात् । ( त. भा. सिद्ध. वृ. १-२३) । ५. यत्कदाचिद्वर्धते, कदाचिद्धीयते, कदाचिदवतिष्ठते च तदनवस्थितम् । (गो. जी. म. प्र. व जी. प्र. टी. ३७२) । १ जो अवधिज्ञान वायु से प्रेरित जल की लहर के समान हानि को प्राप्त होता है व बढ़ता भी है, बढ़ता है व हानि को भी प्राप्त होता है तथा च्युत भी होता है व उत्पन्न भी होता है; उसे श्रनवस्थित श्रवधि कहते हैं । २ जो अवधिज्ञान सम्यग्दर्शन आदि गुणों की हानि और वृद्धि के योग से जितने प्रमाण में उत्पन्न हुआ है उससे जहाँ तक बढ़ना चाहिए बढ़ता भी है, और जहां तक हानि को प्राप्त होना चाहिए हानि को भी प्राप्त होता है, उसे अनवस्थित अवधिज्ञान कहा जाता है । स श्रनवक्ष्याप्रमृज्य संस्तार —– संस्तीर्यते यः प्रतिपन्नपोषधव्रतेन दर्भ - कुश - कम्बलि-वस्त्रादिः संस्तारः, स चावेक्ष्य प्रमार्ण्य च कर्तव्यः, श्रनवेक्ष्याप्रमार्ण्य च करणेऽतिचारः । इह चानवेक्षणेन दुरवेक्षणम् श्रप्रमार्जनेन दुष्प्रमार्जनं संगृह्यते । (योगशा. स्वो विव. ३-११८) । भली भांति देखे और प्रमार्जन किये बिना ही दर्भशय्यादि के बिछाने को अनवेक्ष्याप्रमृज्य संस्तार कहते हैं । यह पोषघव्रत का तीसरा श्रतिवार है । अनवेक्ष्याप्रमृज्यादान — प्रदानं ग्रहणं यष्टि- पीठफलकादीनाम्, तदप्यवेक्ष्य प्रमृज्य च कार्यम्; अनवेक्षितस्याप्रमार्जितस्य चादानमतिचारः । श्रादानग्रहणेन निक्षेपोऽप्युपलक्ष्यते यष्ट्यादीनाम् तेन सोऽप्यवेक्ष्य प्रमार्ण्य च कार्यः । अनवेक्ष्याप्रमृज्य च For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org

Loading...

Page Navigation
1 ... 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308 309 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323 324 325 326 327 328 329 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370 371 372 373 374 375 376 377 378 379 380 381 382 383 384 385 386 387 388 389 390 391 392 393 394 395 396 397 398 399 400 401 402 403 404 405 406 407 408 409 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419 420 421 422 423 424 425 426 427 428 429 430 431 432 433 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 444 445 446