________________
૧૦૪૦ ]
દર્શન અને ચિંતન પક્ષ ચિત્તવ્યાપારના અનુભવ ઉપર અવલંબેલે છે. તે કહે છે કે દરેક જ્ઞાનના પ્રામાણ્યમાં કંઈ સંદેહ થતું નથી. જ્યાં સ દેહ ન થાય ત્યાં સ્વગ્રાહ્ય છે જ, તેથી અનવસ્થાને અવકાશ નથી; પણ એક જગ્યાએ સંદેહ ન થવાથી. સ્વગ્રાહ્ય માનીએ એટલે તે પ્રમાણે જ્યાં સંદેહ થતું હોય ત્યાં પણ સ્વતો. ગ્રાહ્ય માની લેવું એ અનુભવવિરુદ્ધ છે. જે વિષય જાણવાને બહુ પરિચય નથી હતો તેનું જ્ઞાન થતાં વેંત તેના પ્રામાણ્યની બાબતમાં જરૂર સંદેહ થાય છે. તેથી માનવું જોઈએ કે તેવા સ્થળમાં પ્રામાણ્ય સ્વતો ગ્રાહ્ય નથી.
જ્ઞાન : આ વિષયની ચર્ચાનો વિકાસ થતાં સ્વતઃ–પરતની ચર્ચા પ્રામાણ્ય. માંથી આગળ વધી કેવલજ્ઞાનમાં ઊતરી. સ્વતવાદીઓમાં ત્રણ પક્ષ પડ્યા. એક એમ માનતો કે જ્ઞાન સ્વપ્રકાશ હોઈ પોતે જ પોતાને જાણે છે. આ પક્ષ ગર (પ્રભાકર) ને છે. બીજો પક્ષ ભટ્ટ ( કુમારિલ)નો છે. તે એમ માનત કે જ્ઞાન સ્વપ્રકાશ તે નથી, પણ પરપ્રકાશ્ય એટલે અન્ય જ્ઞાન દ્વારા પ્રત્યક્ષ કરવાગ્ય પણ નથી, માત્ર પરોક્ષ હેઈ અનુમિતિ દ્વારા જાણી શકાય છે. ત્રીજો પક્ષ મુરારિ મિશ્રને છે. તે તૈયાયિકોની પેઠે એમ માનતે કે જ્ઞાનનું પ્રત્યક્ષ થાય છે, પણ તે સ્વપ્રકાશ નથી. પશ્ચાદ્ભાવી અનુવ્યવસાયજ્ઞાન દ્વારા પૂર્વ જ્ઞાનનું પ્રત્યક્ષ થાય છે,
આ ત્રણે પક્ષો કે જ્ઞાનના સ્વરૂપમાં એકમત નથી, છતાં તેઓ મીમાંસક હોઈ સ્વત: પ્રામાણ્ય પક્ષને વળગી રહી પોતપોતાની જ્ઞાનસ્વરૂપની કલ્પનામાં પણ સ્વતઃપ્રામાણ્યને ઘટાવી લે છે અને તેથી એમ કહેવું જોઈએ કે આ ત્રણ પક્ષ પ્રમાણે જ્ઞાન યા તે સ્વદ્રારા ગૃહીત થાય યા અમિતિ દ્વારા યા અનુવ્યવસાય દ્વારા, પણ જ્યારે તે જ્ઞાન ગૃહીત થાય ત્યારે તેનું પ્રામાણ્ય પણ તેની સાથે જ ગૃહીત થઈ જાય છે.
કાર્ય : કાર્યના વિષયમાં બન્ને પક્ષને આશય જણાવ્યા પહેલાં પ્રામાણ્ય અને તેનું કાર્ય એ બે વચ્ચે શું અન્તર છે તે જાણવું જોઈએ. પ્રામાણ્ય એટલે વિષયને વાસ્તવિક રૂપમાં ગ્રહણ કરવાની જ્ઞાનની શક્તિ, અને કાર્ય એટલે એ શક્તિ દ્વારા પ્રકટતે વિષ્ણુને યથાર્થ ભાસ. આ કાર્યને ઘણીવાર પ્રમાણનું કાર્ય પણ કહેવામાં આવે છે. કાર્યના વિષયમાં સ્વતઃવાદી કહે છે કે પિતાની સામગ્રી ઉપરથી પ્રમાણુ ઉત્પન્ન થયું કે લાગવું જ કોઈની અપેક્ષા રાખ્યા સિવાય તે પિતાનું પૂર્વોક્ત કાર્ય કરે છે. આમ માનવામાં તેઓ એવી દલીલ આપે છે કે જે પોતાનું કાર્ય કરવામાં પ્રમાણને કારણગુણોનું જ્ઞાન અગર સંવાદની અપેક્ષા રાખવી પડે તે જરૂર અનવસ્થા થઈ જાય. ત્યારે
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
