________________
૧૦૧૦ ]
દર્શન અને ચિંતન મનુષ્યજાતિ જ્યારે કુદરતને ખોળે આવી અને તેણે પ્રથમ બાહા વિશ્વ તરફ આંખ ખોલી ત્યારે તેની સામે અભુત અને ચમત્કારી વસ્તુઓ તેમ જ બનાવે ઉપસ્થિત થયા. એક બાજુ સૂર્ય, ચંદ્ર અને અગણિત તારામંડળ અને બીજી બાજી સમુદ્ર, પર્વત અને વિશાળ નદીપ્રવાહે તેમ જ મેઘગર્જનાઓ અને વિદ્યુત્યમત્કારેએ તેનું ધ્યાન ખેંચ્યું. મનુષ્યનું માનસ આ બધા સ્કૂલ પદાર્થોના સૂક્ષ્મ ચિંતનમાં પ્રવૃત્ત થયું અને તેને એ વિશે અનેક પ્રશ્નો ઉદ્ભવ્યા. જેમ મનુષ્યમાનસને બાહ્ય વિશ્વના ગૂઢ તેમ જ અતિસુક્ષ્મ સ્વરૂપ વિશે અને તેના સામાન્ય નિયમો વિશે વિવિધ પ્રશ્નો ઉદ્ભવ્યા, તેમ તેને આંતરિક વિશ્વના ગૂઢ અને અતિસૂક્ષ્મ સ્વરૂપ વિશે પણ વિવિધ પ્રશ્નો ઉભવ્યા. આ પ્રશ્નોની ઉત્પત્તિ તે જ તત્ત્વજ્ઞાનની ઉત્પત્તિનું પ્રથમ પગથિયું. એ પ્રશ્નો ગમે તેટલા હેય અને કાળક્રમે તેમાંથી બીજા મુખ્ય અને ઉપપ્રશ્નો પણ ગમે તેટલી જગ્યા હોય, છતાં એકંદર આ બધા પ્રશ્નોને ટૂંકમાં નીચે પ્રમાણે દર્શાવી શકાય. તાત્વિક પ્રશ્નો
દેખીતી રીતે સતત પરિવર્તન પામતું આ બાહ્ય વિશ્વ ક્યારે ઉત્પન્ન થયું હશે? શેમાંથી ઉત્પન્ન થયું હશે? પિતાની મેળે જ ઉત્પન્ન થયું હશે કે કેઈએ ઉત્પન્ન કર્યું હશે ? અને ઉત્પન્ન થયું ન હોય તે શું આ વિશ્વ એમ જ હતું અને છે? જો તેનાં કારણે હોય તે તે પિત પરિવર્તન વિનાનાં શાશ્વત જ હોવાં જોઈએ કે પરિવર્તનશીલ હોવાં જોઈએ? વળી એ કારણે કઈ જુદી જુદી જાતનાં જ હશે કે આખા બાહ્ય વિશ્વનું કારણ માત્ર એકરૂપ જ હશે? આ વિશ્વની વ્યવસ્થિત અને નિયમબદ્ધ જે સંચાલન અને રચના દેખાય છે તે બુદ્ધિપૂર્વક હોવી જોઈએ કે યંત્રવત અનાદિસિદ્ધ હેવી જોઈએ? જે બુદ્ધિપૂર્વક વિશ્વવ્યવસ્થા હોય તે તે કેની બુદ્ધિને આભારી છે? શું એ બુદ્ધિમાન તત્વ પોતે તટસ્થ રહી વિશ્વનું નિયમન કરે છે કે એ. પિતે જ વિશ્વરૂપે પરિણમે છે અથવા દેખાય છે ?
ઉપરની રીતે આંતરિક વિશ્વના સંબંધમાં પણ પ્રશ્નો થયા કે જે આ બાહ્ય વિશ્વને ઉપભેગ કરે છે યા જે બાહ્ય વિશ્વ વિશે અને પિતા વિશે. વિચાર કરે છે તે તત્વ શું છે? શું એ અહંરૂપે ભાસતું તત્ત્વ બાજૂ વિશ્વના જેવી જ પ્રકૃતિનું છે કે કોઈ જુદા સ્વભાવનું છે ? આ આંતરિક તત્વ અનાદિ છે કે તે પણ ક્યારેક કેઈ અન્ય કારણમાંથી ઉત્પન્ન થયું છે? વળી અહરૂપે ભાસતા અનેક તો વસ્તુતઃ જુદા જ છે કે કોઈ એક મૂળ તત્વની નિર્મિતિઓ છે? આ બધાં સજીવ ત ખરી રીતે જુદાં જ હોય છે તે
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
