Book Title: Kavyashastra
Author(s): Rajkavi Nathuram Sundarji
Publisher: Rajkavi Nathuram Sundarji
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034535/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskalA zArA nAra vyazAsana 34 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra. chapAvI prasiddha karanAra, rAjakavi nathurAma suMdarajI zukala, vAMkAnera nivAsI, saMvata 1975 +8+ prathamAtti prata1000 mUlya, rUA. 50-0 pAsTeja jIduM. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat sane 1919 www.umaragyanbhandar.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvanagara dhI "AnaMda" prInTIMga presamAM zAha gulAbacaMda lallubhAIe chApyuM. graMthaie sarva haka svAdhIna rAkhyA che Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya vilAsI, zrImaMta vAMsadAnareza mahArAula zrI indrasiMhajI pratApasiMhajI. mmmmmmmmmmmmmmmmmm janma. tA. 16-2-1888 rAjyAbhiSeka. tA. 11-11-1911 ra da karI rIMsa prerA--bhAvanagara tA. 20 TaandTA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arpaNu pArikA. akhaMDa praDhapratApa nekanAmadAra khu. mahArAjA zrI 108 indrasiMhajI bahAdura, sva. vAMsadA. kRpAsinhA Apa nAmadAra zrInI potAne tyAM kalAkovidane AmaMtraNa ApI sAhitya saMgItAdinI tRSAne tRpta karavAnI vRttine aMge thaela mahArA ApanA. zrI sAthenA alpa sahavAsathI udabhavela abhilASAne A kAvyazAsarUpI sAhityasudhAsidhu arpaNa karI hArI jAtane kRtakRtya - mAnuM lI. bhavadIya, rAjakavi nathurAma suMdaracha. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedana. priya pAThekagaNu ! zrImAna mahAmahopAdhyAya zAstrIya hAthIbhAI hariza karanA hastathI lakhAelI prastAvanA jyAM pAya tyAM mAre vizeSa nivedana karavA jevuM kaMi rahetuM nathI. chatAM mAre jaNAvavu joie ke A pustaka lakhatI vakhate me' mArA svataMtra abhiprAya kyAM paNa 4zonyA nathI. kAvyanA sAmAnya lakSaNuthI AraMbhIne alaMkAra prakaraNa sudhI sAhityanA bhinna bhinna prAcIna AcAryAM ane arvAcIna lekhakeAnA matA darzAvelA che. gurjara bhASAmAM sAhityanA viSaya ghaNuAja alpa hAvAthI saMskRta bhASAmAM zuM zuM ane kevA kevA sUkSma bheTTA rahelA che te darzAvavA yatna karyAM che, jema nAyaka nAyikAnA bhede rasamAMjarI vagere granthAmAM che te karatAM vRjabhASAnA kavie e vistArathI ane sUkSmatara darzAvyA che te sarva A pustakamAM mArAthI banyA teTalA uSkRta karyA che. e bhedo joke amuka bheTTAmAM aMtarbhu ta thAya tevA che, tepaNu ApaNA gara vAcakeAne kaiMka nivanatA jevu' dekhAze khar ane ema paNu bhAna thaze ke vrajabhASAnA kavie e gurjarabhASAnA kavio karatAM sAhityamAM kaMika vizeSa bhAga lIdheA che. alaMkAranA viSayamAM zrI jazavaMta jazAbhUSaNukAranA lakSazeA prathama TAMkayA che. e granthakartAnA nAmamAMja lakSaNa hAvu joIe evA DhaDha nizcaya che. e nizcaya satya che ke asatya che e kahevA huM mAgatA nathI. paNa A eka navina viSaya vAMcavAthI sAhityapre mIone peAtAnI tulanAzakitane ajamAvavA samaya maLaze. Ama dhArI lakhela che. zrI " jazavaMta jazeAbhUSaNa " nA kartA prAcIna saMskRta granthAmAM nahi evA peAtAnI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat keTalAeka alakArA kalpanAthI ja lakhatAM www.umaragyanbhandar.com Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaNAve che ke jemAM camatkAra utpanna thAya tevI racanAne alaMkAra nAma ApI kivae navA alaMkAro banAvI zake che. A sivAya e mahAzaya ema paNa mAne che ke ghaNA AcAceei' alaMkAranA lakSaNa mAMdhavAmAM ativyApti, avyApti Adi DhASa rAkhelA che ethI tee jage jagA upara prAcIna AcAryanA lakSaNu udAharaNAnuM khaMDana kare che, A viSayanI sAthe mAre kaMI saMbaMdha nahI hAvAthI tevAM khaMDanamaMDananA tyAga karI bhinna bhinna AcAryAnAM lakSaNeAja uddhRta karyAM che ke jethI vAcakavRndane bhinna bhinna AcAryAnA abhiprAyA jANavAmAM Ave. ApaNA cAlatA alaMkAranA granthAmAM nAmAnA akArAdi krama rAkhavAmAM AvyA nathI. mAtra jazavaMtajazAbhUSaNakAreja akArAdi krama rAkhyA che. me' paNa eka nUtana krama DAi teja pramANe rAkhela che. prAdhAnya alaMkAra ane aMtarbhUta alaMkAranA viSayamAM jeTalu anya' teTalu vistArathI lakhela che. temAM kai khAkI rahI jatu hAya te sAhityapremI sAkSarA zeAdhI leze evI mane AzA che. sahRdayAH kavigumphanikAsu ye katipayAsta ime na vizRGka lAH rasamayISu latAsviva SaTpadA, hRdayasArajuSo na mukhaspRzaH / jema bhramara rasavALI latAnA anya bhAgane sukha sparze nahi karatAM mAtra Antarika ( sAra ) makarandeneja grahaNa kare che tema je keTalAka sahRdaya purUSA hoya che teja kavikRta nima Mdhane viSe dveSa tarapha dRSTi nahi karatAM mAtra guNanuja grahaNa kare che. lI. bhavadIya, rAjakavi nathurAma suMdarajI granthakartA. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha utta. . He is rAjakavi nathurAmA sudarajI zuka tathA tamanA puna uttasa raam| rAjakavi nathurAma suMdarajI tathA temanA putra uttamarAma. la com Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : * na : A prastAvanA : che yadyapi "kAvyazAstra' e zabda abhinava jevA lAge che kAraNa ke saMskRta bhASAnA prAcIna vidvAnoe A viSayane sAhityazAstra kahI oLakhAvyo che tathApi AjakAla sAhitya zabdArthanI maryAdA ghaNI ja vadhArI mUkavAmAM AvI che. ane kevala gujarAtI bhASA jANanArane sAhitya zabda vAlmaya mAtrane bodhaka thaI paDe evA bhayathI prakRta granthanA lakhanAra kavie A pustakanI "kAvyazAstra' e saMjJA pasaMda karI che te ucita che. prAcina sAhityAcAryomAMnA kalikAla sarvajJa kahyuM hemacandrasUrie svakRta sAhitya nibaMdhanuM "kAvyAnuzAsana' evuM nAma rAkhyuM che te anusAra A granthanI "kAvyazAstra' e saMjJA barAbara baMdhabesatI che. vyAkaraNa mahAbhAgyakAra pataMjalimuni "zraya zabAna nam' AvA AraMbhanA pratijJA vAkyamAM zabdAnuzAsana' zabdathI zabdazAstrano nirdeza kare che, tema A paNa kAvyAnuzAsana zAstrane "kAvyazAstra' e ucitArtha bodhaka che. jAgye zAstati kAvyazAstram arthAta kAvyazabdArthanI maryAdAmAM AvI jatuM kAvyalatANa tadaMga, tatrakAra, taddaguNadoSa, tadalaMkArAdika tamAma artha nuM zikSaNa ApanAra nibaMdhane "kAvyazAstra' e nAma ApavuM e sarvathA yogya che. sAhityazAstranA ItihAsano vicAra karIe to vedamAM upamA Adika alaMkAro upalabdha thAya che tethI sRSTi sAtheja e anAdi vidyA samajAya che. Adi kAvya rAmAyaNamAM alaMkAra tathA guNu vagerenAM udAharaNa puSkaLa upalabdha thAya che eTale rAmAyaNa samaye e vidyAnAM lakSaNanI astitA uddabhavI hoya ema anumAna karI zakAya. rAmAyaNanA kALane vicAra karatAM vIzamAM tretAyugamAM rAmAvatAra thavAnuM padma purANamAM lakhe che e hisAbe hAla adayAviza kaliyuga cAle che eTale Azare eka karoDa chautera lAkha varSa thavA jaya che. yadyapi arvAcIna purA tattvavettA ( Modern antiquarian ) rAmAyaNa mATe game te kalpanA kare paNa purANa lekhane AdhAre uparane aMdAShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja ayogya nathI. mAnya tilaka mahAzaye "oriyana ' nAmanA nibaMdhamAM vipuvasaMpAta mRgazIrSamAM hato tyAre veda lakhAyAnuM mAnI ATha hajAra varSa upara vedakAla nirNaya lakhyo che paNa evI ja rIte keTalIvAra viSuvasaMpAtanAM Avartana thayAM haze e khyAla karAya te vedanI anAditAsiddhimAM zaMkA na karAya. Adi kAvya vAlmIki rAmAyaNa rasa, alaMkAra, guNa, rIti, vagere kAvyAMgathI pUrNa hAI sAhityane apUrva Adarza thavA yogya che. ane apUrva AdarzarUpa ja che. kAvyanuM parizIlana karatAM varSamAna rasAsvAdanathI tattadasAkAre vAMcanAranA hRdayanI kRti thAya eja te kavinuM rasavarNanA sAmarthya kahevAya che. rasa je ke sthAyi bhAva svarUpaja gaNAya che paNa tenA AlaMbana udIpana Adi vibhAvanI vicitratAne lIdhe te te rasanA AsvAdana prakAra tathA tajanya hRdayakuti paNa vividha rUpanI hoI zake che. A vividhatAne avalaMbI ekaja rasa para aneka kavionI varNanazailIo lekane rasAsvAdana karAvavAmAM sAphalya saMpAdana karI zake che. eka evA sAmAnya mAnya siddhAnta che ke prathama lakSya vastunI hayAtI ane pachI lakSaNa vikriyAnI vivRtti; eTale rAmAyaNAdi kAvyanA astitva pachI sAhityazAstra racAyAM ema mAnavuM keTaleka aMze sahetuka che. yadyapi agnipurANa vageremAM rasa alaMkAra vagerenI carcA che tethI purANakAlamAM sAhityazAstranI sattA pratIta thAya che. tathApi sAhityazAstra saMjJAne lAyaka granthane khAsa utpattikAla nirNata karavAne kaMI vizeSa uDANamAM javAnI jarUra jaNAya che. sAhityazAstranA hAlamAM je grantho upalabdha che temAM dareka selIbaddha 'vicAra darzAvanAra kAvyaprakAza grantha che. paNa prAcInatAmAM daDI kavine kAvyAdarza grantha paheluM sthAna rokanAra che. tenA vicAro prAya: anucchiSTa hevAthI tene sAhityazAstrane sthApaka athavA uparuMbhaka kahI zakAya che. kAraNake sAhityanA ghaNuM viSayomAM daDi kavinI 3 (Originality) pratIta thAya che. candrAleka nAmaka lakSaNodaraNAtmaka mUla kArikAnI kuvalayAnaMda nAmanI sodAharaNa vRtti lakhanAra paramapUjya apathya dIkSiteM ekaso (yo saMvat ItyAdi adhika gaNyA che to paNa tyaratimaer" e upasaMhArane anurodha eka ) alaMkAra mAnyA tenA karatAM prAcIna kAvyaprakAzakAre 69 alaMkAra gayA che ane tadapekSA prAcInatara gaNAtA daMDikavie mAtra 34 alaMkAramAM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja badho samAveza karyo che. arthAta prAcIna vicAronA vizeSa parizIlanathI alaMkArAdikano uttarottara adhika vikAsa thayo ema mAnI zakAya. yadyapi prAcIna granthamAM ApelA viSayonI paryAptagrAhitA ( All embroing nature ) ne lIdhe arvAcIna parigaNita prakAre paNa temAM samAveza thaI zake che. arthAta prAcInanI kaI prakAre avAcInanA karatAM nyUnatA nathI mAnavAnI tathApi pRthaka nAma ApyAM eTale pRthaka lakSaNa lakhavAM paDyAM. kintu mUla vicAra karatAM prAcInakta alaMkAromAM abhinava mAnelA alaMkArone aMtarbhAva thaI rahe che. Aja abhiprAyathI- upamA'tizayoktizca pradhAnAlaGkRtidvayam / tanmUlA eva sarve'nye ko'laGkAro'nayAvinA / / upamA tathA atizayokti A be alaMkAro pradhAna che. ghaNe bhAge tabhUlakaja bIjA alaMkAre che. kAraNake e enA vinA ke alaMkAra che? AvI rIte prAcInoe alaMkAranAM be hoTAM mathALAmAM alaMkAronI vaheMcaNI karI che. jevA ke keTalAeka tulyogitA, prativastapamAM ItyAdika upamAmUlaka ane keTalAeka vibhAvanA, aprastuta prazaMsA vagere atizayoktibhUlaka alaMkAro mAnelA che. jo ke vibhakti ( kAti ) vagere be cAra alaMkAro. uparanAM bemAMnA eka heDamAM samAveza na thaI zake tevA paNa che. te paNa ghaNe bhAge uparanAM be mathakamAM ghaNAkharA aMtargata thaI zake che. pachI vAgvilAsanI anaMtatAne lIdhe arvAcIna kavionI vicAranI vividhatA jema jema vadhatI gaI tema tema abhinava kalpanAonAM judAM judAM arthAnukUla nAma apAtAM gayAM ane tenAM lakSaNo paNa baMdhAtAM gayAM. hajI paNa kalpanAne mATe medAna mokaLuM ja che. paNa te kalpanA zAstrAnusAriNI hovI joIe. gujarAtI bhASAmAM sAhityazAstranA lakSaNagranthanI achata sarvavidita che, jene lIdhe gujarAtI bhASAnA kavio "mAre jIva caDyo cakaDoLe' jevI kavitAo to puSkaLa lakhI rahyA che ane lakSaNa pramANAdikanA ajJAnane lIdhe sahadayajanone camatkArajanaka thAya tevI kavitAo bahuja virala lakhAya che. A khAmI A kAvyazAstranA nirmANathI keTaleka aMze dUra thaze, ema bhaviSyata kALamAM AzA rAkhI zakAya che. gujarAtI bhASAmAM lakhAelAM sArAM kAvyane vAMcIne temanA camatkAraShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janaka artha nuM AsvAdana karavAnI ceAgyatA sAhityazAstranA jJAnathI rahita janeAmAM AvatI nathI. ane tethIja AvAM zAstra gujarAtI bhASA jANanArane eka varapradAna tulya prayAjananuM sAdhaka navA ceAgya che. A kAlamAM granthakAra manavAnI lAlasAvALA janasamudAya mhoTA pramAmAM AgaLa AvatA jaNAya che. cAra cha pAnAnuM macchamAM Ave tevuM kaMI lakhANa karIne te pAvI lokeAmAM vaheMcavAmAM Ave che, jenu pariNAma te vakte evuM Ave che ke lokonA mukhathI prazaMsA sAMbhaLavAnI AzA tevA granthakArAne niMdA sAMbhaLIne pUrI karavI paDe che ane vaLI chApakhAnAnA mIlanA paisA bharatI vakhta mADhAmAM driyavane ( aMdarajavane ) svAda anubhavavA paDe che. AvA utAvaLA leAkAne AvA kAvyazAstra jevA granthA kavitA zuM ? ane lAkavRttinuM ArAdhana karavAnA prakAra kayA ? ' e samajAvI teone ayathArtha vivRttinA zramathI tathA vyartha kharcathI khacAvaze ane izvaradatta pratibhAzAlI purUSone janamanAra jaka nirmANa karavAmAM mArgadarzaka manI jagatamAM :uttama kAvyAnI pravRttine jAgRta karavA samartha thaze. A kAvyazAstranA praNetAe kAvyAdarza, kAvyaprakAza, sAhityadarpaNa, kuvalayAnaMda, sarasvatI-kAbharaNuM vagere saMskRta sAhitya granthAnA A nibadha lakhavAmAM Azraya lIdho jaNAya che. jethI vAMcanArane jUdA jUdA sAhityavid purUSAnA vicArAnI vividhatA samajavAne ghaNIja upayogI carcAnA khArAka maLI zake tema che tathApi niSkRtArtha samajAvavAne kavie prAyaH dhaNekhare ThekANe kAvyaprakAza ane kuvalayAnaMdanuM vizeSa avalaMbana karela che je sarvathA ucitaja che. vaLI ghaNA aMza mAravADa * jaidhapuranA jazavaMtajazeAbhUSaNa ' granthamAMthI lIdhelA pratIta thAya che. jo ke rasanirUpaNa tathA kAvyanA guNadoSanAM lakSaNAdAharaNa vagere prasa MgAmAM ene mATe vacanIyatA nathI para Mtu e grantha ( jazavaMtajazAbhUSaNa ) nA mukha pRSTa upara ApelAH-- * " bhoja samaya nikasI nahi bharatAdikakI bhUla / so kisI jasavaMta samaya bhaye bhAgya anukUla // je bharatAdikanI bhUla bhAja jevAnA samayamAM na nIkaLI te Aje jasavata samayamAM nIkaLI ethI bhAgya anukUla thayuM" (kAnuM? ) A duhAne AgaLa dharI alakAranAM nAmaneja lakSaNarUpa mAnI lakSaNazAstrane punarUktanI paktimAM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 esADavAnA je yatna karyo che ane e dviSayaka jarAvatajazAbhUSaNakAranA je anuvAda karyAM che te sarvathA zAstrIya maryAdAtIta hoI kavi saMpradAyamAM anAdaraNIya che. AnvIkSikInA AcArya nyAyamUtrakAra gAtame vattA pramAAmyAM vadhiH ' AvA rAjamArga tulya nirdeza karI lakSaNa tathA pramANa e bannene vastusiddhinAM mukhya kAraNA gaNAvyAM che. * trividhA rAnnaya pravRttiSThadezo lakhavuM parIkSA ca / tatra nAma mAtreNa vastu saGkIrtanamuddezaH / asAdhAraNa dharmeNa nirUpaNaM sAcAm / mittva ghaTate nayeti vicAra: vIjJAn / A pramANe traNa prakAranI zAstra vivRttimAM nAmanA uddezarUpe ullekha karI tenAthI bhinna asAdhAraNa dharma nirUpaNarUpa lakSaNane pRthak gaNI nAma tathA lakSaNanI ekatA mAnanAranI bhrAnti nirmUla karavA prayatna karelA che. , * kAI paNa vastunuM nAma e tenuM lakSaNa che ' ema kahevuM e, kAI paNa sahRdayanA kAna na sAMbhaLI zake tevuM vacana che. e jazavaMtajazAbhUSaNakAre ' ceAgarUDha ' zabdanu` nirUpaNu karIne jANe kaI apUrva vastu hAthamAM AvI gaI hoya tema mAnI ceAgaDha padathI nirvAha karI lakSaNa vAkyane punarUkta doSa sthAna ApavA himmata karI che te kaivala tenu akAMDatAMDava che. cAgaDha padArtha kheAdhane mATe zakti graha lakSaNAdhIna che e vAta tene kaNgAcaraja thaI jaNAtI nathI. kavi saMpradAyAta * parikara ' Adika zabdo sAMbhaLanAra kAI saskRtana hoya tA kaI sAmAna ' athavA pAse rahenAra nAkara varga jevA a medha thaze paNa tene alaMkAra tarIke samajAvavA mATe-- , , * alaGkAraH parikaraH sAbhiprAye vizeSaNe // C AvA lakSaNuvAkyanI AvazyakatA che e vAtane vadhAre vivecananI jarUra nathI. chatAM e jazavaMtajazAbhUSaNakAre lakSaNanuM pratyAkhyAna karavA je ADaMbara dekhADyo che te teonuM sAhasa mAtraja che. jema * dhvani ' zabdanA artha varSoMtmaka athavA nAdAtmaka avAja thaze paNa kavijanAe paribhASita rattamajAvyanA edhakarUpe dhvani zabdane samajAvavA mATe mammaTAcArya jevAoe kathita------ - muttamamAMtarvAcana vyApo vAvyAt ni naiH Sita; / vAcyArthanI apekSAe vyaMgyA atizaya camatkArajanaka hoya tyAre te uttama kAvyane Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 sAhityavettAo dhvani nAmathI nirdeza che AvuM lakSaNa vAkya avazya apekSita che. AvuM lakSaNa na jANanArAnA kocara thatAM " rasadhvaneradhvani ye caranti sAhityavaicitryarahasyalubdhAH te'smatprabandhAnavadhArayantu kurvantu zeSAH zukavAkyapATham / / "je purUSe rasadhvaninA mArgamAM niraMtara vihAra karanArA che ane jeo sAhityanI vicitratAnA rahasya jANavAnA lebhI che teo amArA prabaMdhone vAMcI vicArI parizIlana karI tanya rasanuM AsvAdana kare, Itara jano to pipaTanI peThe pATha bhale karI jAo." AvAM kavi vacano dhvani zabdane sAhitya samayAnukUla artha sarvathA buddhigecara karAvI zake nahi jethI lakSaNazAstranI lokazAbhaya pratItatA spaSTa siddha thAya che. syAt smRtibhrAntisandehaistadaGkAlaMkRtitrayam // A lakSaNavAkyane nAma mAtra samajI potAnA matane Teke ApavA TAMkyuM che paNa te vAkyamAM granthAraMbhamAM nirdiSTa karelAM ratibanatA vagere vizeghaNone parAmarza karavAnuM che e vAta tadana bhUlAI gaI che. koI kheDutane khetaranA DhephAmAM DeDakAMnI brAuna thAya tene alaMkAratA nathI AvatI, paratu- palAzakusumabhrAntyA zukatuNDe pttyaalH| so'pi jambUphalabhrAntyA tamaliM dhartumicchati / / ityAdi sahRdayahudayAhyAdinI brAnti ja alaMkAratA zabda zravaNathI mimAMsAnA abhyAsIne vAkya-vikAravAcI dUdhaNatrayavatI parisaMkhyA mRtyAra thaze, paNa alaMkAratA samajavA mATe- 'kiJcit pRSTamapRSTaM vA kathitaM yat prakalpyate / tAdRganya vyapohAya parisaGkhyA tu sA smRtA // ' A lakSaNa hRdayagata thayA vinA- "phara prIveNu nI nAnadidhvani ! " dIvAomAM sneha (taila)ne kSayathate paNa aMganAonA hRdayamAM sneha (prema) ne kSaya kaI kAle thatuM nahi" ItyAdi vAkya zravaNu samakAla A parisaMkhyAlaMkAra che." evo camatkAra janaka odha kadApi thaze nahi. paryAya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda sAMbhaLIne eja arthanuM vAcaka bIjuM pada (0therword) athavA to vAre (Turn) eTale artha saMskRtajJa haze te samajI zakaze paNa- 'gamyasya vaco bhaGgAyantarAzrayam' / gamyanuM (vyaMgya maryAdAthI jANavA egya arthanuM) kaMI kahevAnI jUdAja prakAranI khubIthI kathana karavuM? AvA prakAranA lakSaNathI lakSita artha nahi jANanAra janane. ? 'yaM dRSTA ciraruDhApi nivAsaprIti sajjhitA // madenairAvaNamukhe mAnena hRdaye hareH jene (hayagrIvane) joIne made airAvaNagajanA mukhapara ghaNukAlanI jAmelI nivAsa prIti choDI dIdhI tathA abhimAne IndranA hRdayamAM cirakAlathI abhyasta nivAsaprIti choDI dIdhI.' A padya sAMbhaLIne airAvata mada rahita thaI gayo ane Indra galitamAna banI gaye. A camatkArajanaka paryAyA laMkArabuddhigocara thavo sarvathA asaMbhavita che. - Izvara saMketita saMjJAone lakSaNanI jarUra rahe paNa alaMkAranA nAma che kavikramathI rAkhavAmAM Avela hovAthI tene lakSaNanI jarUra hoya nahi" Ama lakhavuM keTaluM agya che ? vyavahAramAM aneka bhASAo cAle che temAM vaparAtA sarva zabdo kaMI Izvare saMkatita karelA nathI kintu te te dezanA janoe pitApitAnA vyavahAra nirvAha mATe saMketita karelA hoya che tevA vyavahAra vivartaka purUSoe saMkatita karelA zabdone paNa lakSaNa (vyAvartakadharma) nI jarUra jaNAya che. udAharaNa tarIke koI sAdhAraNa manuSya svecchAthI saMketita karelA pUrano 'ItyAdika vyakita saMjJAone paNa vyAvRtti arthe "mUlajI lavajI dave mUlajI AzArAma ojhA " "mUlajI jeThA zeTha' ityAdi lakSaNa (vyAvartaka dharma) nI jarUra paDe che ene mATe saMjJApadanI cukSatti darzAvI punarUkta doSo dubhAvana karavuM chekaja asthAne che. saMzA nirdeza ane asAdhANu dharma nirUpaNa evAM nAma tathA lakSaNanAM vibhinna svarUpa nirUpaNa zAstraprasiddha che, tethI "lakSaNa ane nAma banenuM ekaja prayojana che Ama kahevuM sarvathA anucita che. vaLI agnipurANunA nAmathI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 'pAre kAvyasaMsAre kavireva prajApatiH / yathA vai rocate vizvaM tathedaM parivartate // apAra kAvya saMsAramAM kavija prajApati che; te jema pasaMda kare tema adhu vizva parivartana pAme che ' A vAkya hAMkIne kAvyasRSTinA prajApati anavA manISA batAvI che te jo zAstrIya maryAdA tADIne thavAnuM hota teA pachI kevala lakSaNano jarUra niha. eTalethIja na aTakatAM sAhitya zAstranIja jarUra nahi ema kahevAnI paNa himmata dharAya arthAt lakSaNa zAstranI anAvazyakatA mAnI bharatAcAryAdikanI bhUla kahevAnuM jazavaMtajazAbhUSaNakAranu vacana kevala mulamastatikAtmya kahatA harItajI / joyuM maLyuM che mATe game tema khelAya ema mAnI daza hAthanI haraDe kahevA jevuM vyartha ane ziSTajanAnA upahAsAspada bhanavA ceAgya che. 6 ,, ahIM AprasakatAnuprasata viSayane ATalethIja patAvI prakRta viSaya upara AvatAM A sthale kAvya racanAnI zailInA theADA parAmarza karIzuM. kAvyaracanAnI zailIne prAcIna AcAryoe rIti evu nAma ApeluM che ane te prathama joke te te dezanA kavionI kRtinA baMdhane anusAre nAma paDelAM jaNAya che jemake " vaidarbhI rIti " vidarbha dezanA kavionI sarala tathA mRdulapada baMdha vALI kAvya karaNa prathAne avalakhI e nAmAMkita thaethIpaNa pAchaLathI dezAMtaranAM khIjAM kavionA evAja sarala ane lalita padabaMdhavAlAM kAvyA vaidarbhI rItinAM kAvyo kahevANA eja pramANe lATa dezanA kavie ne dIrdha samAsa ane jhaDajhamakavALI racanA pasaMdapaDI te uparathI tevA Aje guNavALAM arthAt zro na:samAja sUryastyam jemAM mhoTA mhoTA samAsa ghaNA Ave tevAM kAvyo lATIrItivALAM gaNAyAM ema jUdI jUdI racanA zailIne laine rItie hayAtImAM AvI kaviprakAMDa purUSA kAvyaracanAmAM vaidarbhI rItine bhAra daine vakhANe che ane khanatA sudhI potAnA kAvyamAM eja rItinu anusaraNa karatAM jaNAya che. vikramAMka devacarita karyAM vizvaNu mahA kavi lakhe che ke vaidarbharItiH kRtinAmudeti saubhAgyalAbhaH pratibhUH padAnAm kuzala kavioe svIkArelI vaidarbhIrIti tenA kAvyanAM padone saubhAgya apAvavAmAM jAmIna rUpa che arthAta vaidarbhIrItinAM kAvyA leAkAnI rUci Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meLavavAmAM samartha thAya che sarala ane lalita racanA lAMbA samAsa ane dUrAnvayavALI racanA karatAM sadya lokaraMjaka thavA gya che. yadyapi keTalAeka asAdhAraNa kavio paNa vaidarbhItine pasaMda karatAM chatAM pote tenuM anusaraNa karI zaktA nathI ane tethI teonAM kAvyo sAdhAraNa manuSyonI rUci meLavI zaktA nathI Ane mATe vilhaNa lakhe che ke - ananya sAmAnya guNatvameva bhavatyanAya mahAkavInAma / jJAtuM yadeSAM sulabhA sabhAsu na jalpamalpa pratibhAH kSamante // vyutpattirAvarjita kovidApi na rajanAya kramate jaDAnAm / na mauktikacchidrakarI zalAkA pragalbhate karmaNi TaGkikAyAH / / mahAna kavionuM asAdhAraNa guNavAnapaNuM ja teone anarthadAyaka thaI paDe che. kAraNa ke AjakAla sabhAomAM sulabha alpa pratibhAvAlA purUSe tevA mahAkavionA gUDhArtha ane vyaMgyavALAM vacane samajavAne samartha thaI zakatA nathI. tethI janasamAjane moTo varga ethI benasIba rahe che AnA TekAmAM kahe che ke je vyakti bhASA jJAna vibhUtithI moTA vidvAna khuza khuza banI jAya che, tevI vyakti paNa jaDanAM manane raMjana karavAmAM phatehamaMda utaratI nathI. jema khetImAM chidra pADanArI zalAkA (sADI) ghaMTITAMkavAnAM TAMkaNAnAM kAmamAM phAvI zaktI nathI. A uparathI ema anumAna upara AvavAnuM nathI ke asAmAnya guNavALAo lekopakAraka thavAne ochI yogyatAvALA che. kintu sAmAnya guNavAna ane asAmAnya guNavAna bannenAM vihArasthala bhinna hAIne e bannenA upakArakatvamAM tAratamya kalpanAne avasaraja nathI. sAhityazAstramAM guNa prakriyA prAcIna hovAnI sAthe kAvyanA aMge mAM uMcuM sthAna dharAvanArI che. zleSaH prasAdaH samatA mAdhurya sukumAratA / arthavyaktirudAratvamojaHkAntisamAdhayaH / / zleSa, (eka karatAM vadhAre artha darzAvanArA zabdono prayoga nahi paNa) pada tathA vAkyonI liSTatA athata uthaDaka na lAge te baMdha prasAda prasajatA, samatA baMdhanuM avaiSamya (eka caraNa utkaTa ane bIjA caraNa zithila hoya evuM nahi) mAdhurya arthanuM AsvAdyatva, sukumAratA. nita nAsitoShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA ityAdinI peThe sukhaccAra varNaprAyatA, artha vyakti vAMcatAMnI sAtheja arthanI anAyAsa bodhatA; A guNa kAlidAsAdi mahAkavionI kRtimAM ghaNe ThekANe pratIta thAya che. raghuvaMzamAM ditIya sargamAMja naMdinI dhenune guhApraveza varNavatAM- anyedurAtmAnucarasya bhAvaM jijJAsamAnA munihomadhenuH / gaGgAprapAtAntaviruDazaSpaM gaurIgurorgahvaramAviveza // bIje divase pitAnA anucara ( dilIparAjA) no bhAva jANavAne IchatI evI muni vasiSanI hamasAdhana vRta dudhAdi padArthanI devAvALI dhanu, gaMgAnA dhodhane pharatAM jemAM bAlatuNu ugelAM che evA gaurI gurU-himAlayanA gaddaramAM praviSTa thaI. A zlokamAM, gabhANamAM (Prose Order) jema keI paNa padane anvaya mATe pheravavuM paDatuM nathI tema AmAM ja parama vaca: pada pramANe ja anvaya che. katAMnAM vizeSaNa pachI kartA, karmanAM vizeSaNa pachI karma ane e te kriyApada AvavAthI A leka artha vyaktinuM uttama udAharaNa banavA cogya che. udAratva-varNanA pATava athavA varNanIya viSayane spaSTa karavAmAM yogya padono asaMkecathI viniyoga : ( samAsa bhUyava nahi paNa) lekhanI tejasvitA, kAMti-abhilANIyatA ane samAdhi-azakanIyatA, A sarve zabdaguNo tathA artha guNonAM vivecana kAvyAdarzAdi granthomAM supratIta darzAvelAM che. pAchaLanA keTalAka sAhityavettAoe mAtra "mAdhunaH kasArAdhyAya ( matAH " mAdhurya, ojas ane prasAda e traNaja guNe mAnyA. A guNemAMnA keTalAeka zabdaguNo gaNAvA yogya che, keTalAeka arthaguNe gaNAvA cogya che ane keTalAeka zabdArthobhaya guNa gaNAvA yogya che. je vivayanI keDa granthakAree te te prakaraNomAM darzAvelI che. ahIM e padmavana anAvazyaka che. atre e jANavAnuM che ke kAvyajJa purUSonA vicAraparipAkane pari. me keTalIkavAra sAmAnya viSayane vizeSa viSayarUpe vikAsa pratIta thAya che tyAre keI vakhta vizeSa viSayane sAmAnya viSayamAM aMtarbhAva karI nirvAha karAya che eTale padArthone vyAsa ane samAsa samayAnusAra banyA ja kare che. A pramANe kAvyazAstrano vikAsa thato cAlyo temAM vacce saMvata Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1120 nA samayamAM jenAcArya hemacandra sUrIe "kAvyAnuzAsana lakhyuM jemAM kAvyaprakAzanA lakSaNonA keTalAka aMzonuM khaMDana karI prayojanAdikamAM paNa keTalAka pheraphAra sUcavyA che. jemake kAvyaprakAzakAre kAvyanA prayojanomAM yaza, artha (dravya-lAbha) vyavahAravijJAna, pApanAza, zAMti (monivRtti) ane strItulya banI upadezakatA arthAta vidAjhA e rAjAjJA samAna che eTale emAM to kaMI paNa zaMkA na karatAM te pramANe vartavuM eja ucita che ane smRtionI AjJA gurUnI AjJA tulya che eTale smRtivAkyamAM zraddhA rAkhI te pramANe vartavuM ane tenuM kAraNa pUchI zakAya paNa kAraNa samajAvanAra na maLe tyAM sudhI tadanusAra AcaravAnuM mullavI na rakhAya, purANonI AjJA mitrAjJAsamAna che. je kAraNa samajAvI phala batAve te phalanI AkAMkSA na rAkhIe to te pramANe vatavAnuM baMdhana nahi paNa A kAvyanI je zikSaNarUpa AjJAo che te to eka manaharA priyA patnInA savilAsa AjJApana samAna hAIne hRdayaMgama thavAnI sAthe hitakara upadezaprada gaNela che tethI tenuM sarvAtizAyipaNuM spaSTa darzAvyuM che. e zavyaprakAzakAre nirUpaNa karelAM cha prayojanomAM paise bIjA udyogothI maLI zake, pApanAza, vrata, tapa vagerethI paNa thaI zake, vyavahAravijJAna vyavahArAvalokanathI paNa maLI zake, evI rIte bIjuM prayojana khALI nAkhI sarva prajanemAMthI mAtra yaza ane paranivRti A beja prayojana mAnI bAkInAM prayojanamAM anyathA sidvidoSoddabhAvana karI khaMDana kareluM che. A pachI rasagaMgAdharakAra paMDita jagannAtha thayA. temaNe -rti mArA gurAga devatA prasAdAdyaneka prayojanakasya kAvyasya vyutpateH kavi sahRdayayorAvazyakatayA X / kIti, parama AhvAda, gurU, rAjA ane devatAone prasAda arthAt stotrarUpa kAvyathI, gurUnI prasannatA thavAthI gurUkRpAkaTAkSapAtalabhya vidyA prAtyAdi tathA rAjAnI stutidvArA prasannatA thatAM dhana prAmAdi lAbha ane devatAstutidvArA devatAnugrahathI AtyaMtika abhyadaya tathA niHzreyasanI siddhi; e traNanA prasAdane prajanamAM gaNela che. paNa e prasAdajanya phale to bIjA upAyathI paNa sAdhya thaI zake tethI te phalenI prajanamAM gaNanA nathI karI. yadyapi gurUprasAda sevAtizayathI paNa thAya che jemake bhagavAna zaMkarAcAryanI aMgasevA ane vastrakSAlanAdi sevAthI troTakAcAryane anugraha thatAM akasmAta vidyAvirbhAva thayo. temaja rAjaprasAda paNa ArAdhanAtizaya tathA naipuNa pATava kauzala dakSatA vagerethI thaI zake che. jema mAtRguptanI eka saMvatsaranI asAdhAraNa sevA paddhatithI prasanna thaelA vikramAditya rAjAe tene kAzmIra maMDalanuM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 rAjya ApyuM hatuM. temaja devatAprasAda paNa bhAvAtizayathI tathA upacAra samarpaNa-japa pATha pUjana homa tarpaNa dhyAna praNidhAnAdikathI saMpAdita thAya che. jenAM dhruva, prahalAda, upamanyu, vikRti asaMkhya udAharaNa purANetihAsAdikamAM upalabdha thAya che tethI e paNa kAvyanAM asAdhAraNa prayojana gaNuM na zakAya. ema A ThekANe zaMkA kare to pachI kIrti paNa dhanavyayathI zarIranuM paropakAramAM samarpaNa karavAthI ane evAM aneka nimittathI meLavI zakAya che. vaLI paramAlvAda paNa anukUla padArthonuM upasevana karavAthI tathA sAdhanasaMpanna purUSane adhyAtma zAstranuM parizIlana karavAthI paNa meLavI zakAya to pachI kAvyanuM evuM to eka prayojana na gaNI zakAya ke je bIjA kazAthI na maLatAM mAtra kAvya nirmANathI athavA kAvya parizIlanathI ja maLI zake che. arthAta e prakAre kAvyanA prayajananuM hemacaMdrAcAryuM kareluM khaMDana aMtatogatvA teNe pote rAkhelAM be prayojanane paNa ukheDI zake che. mATe e khaMDana prakAra anukUla tarka nathI tethI kAvyaprakAzakAre kAvyanAM je cha prayojana udAharaNa sahita darzAvyAM che te yathArtha che ane mAnavA yogya che. e ja arthane hRdayamAM rAkhI paMDita jagannAthe "ityAdi aneka prayajana' Ama nirUpaNa karIne kAvyaprayojana bhaviSyavata anavadhikakAlapravAhamAM koI bIjuM paNa yadi pratita thAya tene paNa samAveza karavA mATe rasto rAkhe che. hemacaMdrAcArye chAyopajIvana vagere prakriyA lakhI vijAtivitiyA, bAhya satratayA ghara,veravicaMtA; evA te prakriyAnA traNa prakAra darzAvyA che. A prakriyA temanA pahelAnA keI granthamAM mAluma nathI paDatI tethI e temanI svIya kalpanA vibhUti jaNAya che. sUkSma vicAra karatAM e prakriyA mahAkavi sammata thavA yogya jaNAtI nathI. kAraNake ethI caura kavione eka avalaMbana maLavA jevuM bane che. jo ke mahAkaviomAM prasaMge kalpanAzakti mUlanI ekatAne lIdhe samAna kalpanA AvI jAya che. jemake paMDitarAja jagannAthe zrIgaMgAlaharIstotramAM- tavAlambAdambasphuradalaghugarveNa sahasA, mayA sarve'vajJA saraNimatha nItAH suragaNA; idAnImaudAsyaM yadi bhajasi bhAgIrathi! tadA, nirAdhAro hA rodimi kathaya keSAmiha puraH // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 A padyamAM "he amba! tArA AlaMbanathI mane atyaMta garva che jenA AvezamAM meM itara devone paNa avajJApaMktimAM mUkI dIdhA. have A TANe je tuM mArA tarapha udAsInatA dhAraNa karIza te pachI te bhAgIrathi! tuM kahe nirAdhAra banelo huMkenA AgaLa jaIne uM?" A je kalpanA varNavI che evAja prakAranI kalpanA AnaMda laharImAM mahAntaM vizvAsaM tava caraNapaGkeruhayuge, nidhAyAnyannaivAzritamiha mayA daivatamume ! idAnIM tvaceto yadi mayi na jAyeta sadayaM, nIrAlambo lambodarajanani ! kaM yAmi zaraNam // 1 // "he ume! tamArA caraNayugamAM mahoTa (pUro) vizvAsa rAkhIne bIjA koI devane meM Azraya lIdhe ja nahi ane have A TANe je tAruM citta mAre viSe dayArda na thAya to te laMbedarajani-gaNapatinAM janani ! kaho ke huM kone zaraNe jAuM? A zlekanI pUrNa chAyA Ave che. jene lIdhe sAhityasAra TIkAkAra ayyatarAye jagannAtha paMDitarAjane caura kavi kahevAnuM sAhasa karyuM che. eka sarakhI kalpanAo aneka kavionA hRdayamAM AvI zake e saMbhavita che ane te prasaMge chAyopajIvana mAnavuM e yogya che. chAyopajIvana anujJAta gaNIe te tethI kazI bIjI hAni nathI. kemake saMskRta bhASAnAM keTalAeka bhartuhari zatakAdika kAvyanA gujarAtI tathA hindI bhASAmAM ulathA thaelA che te eka prakAranAM chAyopajIvana ja che. kAraNake pado to vyAkaraNa zAstranA kArakhAnAmAM siddha thaelAMja seve e vAparavAnAM che. tethI te vAparavAnI kavionI pitAnI milakata jeTalI svataMtratA che tathApi koI kavie vAparelAM padane samudAya tenIja AnupUrvI yukta vAparavAnuM satkavio sarvathA pasaMda naja kare. meghadUtanA caturtha padane emanuM ema rAkhI temAM bIjAM traNa traNa caraNa umerI padAMka dUtAdinI racanAo kavie karI che. paNa te mAtra potAnI samasyApUrti paTutAne vikAra darzAvavAnA uddezathI tevA prayatno thaelA che emAM caurya saMbhAvanAno avasara nathI. temaja eka kavie varNavelA viSayane jUdIja vAkyaracanAthI varNavavAnI zailImAM paNa cauryAre pa thaI zaktA nathI. kAraNake ekaja ItihAsa viSaya upara aneka kavinirmANa thaelAM che. murAri re kahe Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi tuNNaM pUrvairiti jahati rAmasya caritaM / guNairetAvadbhirjagati punaranyo jayati kaH // 1 // ghaNA prAcIna kavioe gUMcyuM che ema mAnI kadi zrIrAmanuM carita kavie chaDIdIe arthAta potAnA kAvyane Azraya e caritane kalpavA saMkocAya, to A jagatamAM eTalA badhA guNothI yukta zrI rAma sivAya bIjo keNu che ke jenAM caritane Azraya laIe ? arthAta kAvyAzrayane mATe evAja kaI asAdhAraNa dhIredAra guNazALI nAyakane pasaMda karavo ucita che, pachI tene Azraya bIjA hajAre kaviomAM lIdho hoya to paNa zuM? arthAta vastunI zreSTatA ja varNanA paTu purUSone lebhAve che tathApi itara kavie darzAvelI kalpanAne pitAnI kalpita che ema bIjAne manAvanArA "kavi" nAmane mATe lolupa jane je ceSTA kare che, caura kavine IlkAba teoneja mATe sAcavI rAkhavAne che. ahIM vacce DuM lakhavAnuM yAda Ave che te che ke vartamAna kAvyajJamAnya janone bahu rUcikara to nahi thAya te paNa prAcIna kathana che ke 'upasthitamavasare'nucyamAnamanuzayaM janayati' yAda AveluM maLelA avasare kahevu rahI jAya te pAchaLathI khedakAraka bane che tethI lakhavuM paDe che. AjakAlanA keTalAeka mahAkavio (gorakSavANI) anuprAsa, ke je gujarAtI kavionA saMpradAyathI siddha thaeluM gujarAtI kavitAnuM jIvana manAyuM che, tevA prAsavALI kavitA lakhavA mATe te zakti, nipuNatA, leka tathA zAstranuM sarahasya akSaNa vagere sAdhanonI sAthe naisargikI (svAbhAvikI) pratibhA (alaukika kalpanA zakti)nI paNa jarUra rahe che paNa A te e badhAnI gerahAjarI chatAM kaviomAM gaNAvAnI lAlasAnA mAryA "ghaDe ubhe ghAsa khAya ubho ubho kUtare" vagere vagere bleka varsa (badhuM bleka) lakhavA bahAra paDe che, sAthe sAthe vicitra takhallusa paNa dhAraNa karIne chApAomAM pitAnI kavitAo chApe, e te khUTatuM bharavA mATe je maLe te sAbhAra svIkArI chApe. AvA kavio sahRdaya janonA upahAsAspada na thAya emAM e sahadaya jananI dayA ja nidAna bane che. AvI kavitAo vAMcavA vicAravA tathA sAMbhaLavAmAM sahada vyartha samayavyaya gaNI upedyakakSAmAM ja teone nikSepa kare eja tevA kavionuM saddabhAgya che. nalacaMpUkAra mahAkavi trivikrama bhaTTa lakhe che ke - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiM kavestasya kAvyena kiM kANDena dhanuSmataH / parasya hRdaye lagnaM na ghUrNayati yacchiraH // kavinuM kAvya ane dhanurdharanuM bANa hadayamAM lAgyA bheLuMja jaI sAmAnuM mAthuM na dhuNAvI nAkhe e zA kAmanuM? arthAta sAMbhaLatAMvAraja "vAha' kahIne mastaka dhuNavAI jAya tyAre ja te kAvya gaNanAgya kahevAya. ane evAMja camatkArajanaka kAvyo sAhitya zAstrakAree gaNelAM prayojanenAM sAdhaka banavA gya che, te sivAyanAM Apa jeDIyAM te "jAvyAnA pAMcavarnara " e vAkyamAM varya karelAM kAvyo tarIke gaNAvA yogya mAnavAM. "bAluDuM "o vAsyAM vagere gharanI TaMkazALanA zabdo vAparI sAdhAraNa vAMcanArane vyAmohamAM nAMkhe che. vaLI keTalAeka te pitAnuM je bhASAmAM vizeSa jJAna na hoya tevI bhASAmAM mAthuM mAravAnI dhRSTatA svIkArI pazcimAtya" pautya jevA zabdaprayogo karI vidvAna vAMcanArAone udvega Ape che. "aikyatA jevA zabdo vAparatAM jarA paNa acakAtA nathI paNa jANe ulaTA saMskRtanA khAM khapavAne dAvo rAkhe che. je kArya sAhityazAstra pAraMgata thaIne AdaratAM paNa ziSTajane sasaMkeca vivRtti kare che tevAM kArya sAhityazAstrakArane zeDhe caDyA vinA mahAtamAo Adare che, lakhe che, chapAve che, prasiddha kare che ane te upara teonA ja mAsIAIbhAI jevA abhiprAya ApavAnuM sAhasa karatAM khacAtA nathI. A niHzaMka vivRtti uSTrANAM ca vivAheSu sAdhu gAyanti rAsabhAH / parasparaM ca zlAghante aho rupamaho dhvaniH // uMTanA vivAhamAM gadheDA gAvA beThA pachI sAmasAmA vakhANa cAlyAM temAM uMTane joI gadheDe bolyo ke-vAha zuM tamAruM manahara rUpa!" tyAre uTe kahyuM ke "vAhare vAha zo addabhuta tamAre svaradhvani che!' A lIlAnuM smaraNa karAve che. AvAja hadayadAthI bhatRharie kahela che kesnggiitsaahityklaavihiinH sAkSAtpazupucchaviSANahInaH / taNaM na khAdannapi jIvamAnastadbhAgadheyaM paramaM pazUnAm / je purUSa saMgItaklA tathA sAhityakalAthI vihIna che tene zIMgaDAM puchaDAM vinAnA pazu tulya samajavo. evA pazu samAna jIvo jIvanArtha khaDa nathI khAtAM teTalAM pazuonAM sArAM bhAgya che. nahi te khaDane dukALa koI kALe maTataja nahi, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rara A sthaLe mAre khAsa nivedana karavAnuM che ke uparanuM vivecana kAi paNa vyakti athavA jAtine uddezI AkSepa buddhithI karavAmAM Avela nathI paNa kevala---- nahi nindA nindyaM nindituM pravRttA api tu stutyaM stotum // nindane vakhADavAnI murttithI nindA nathI lakhI paNa stutyanAM vakhANu karavAnA uddezathI lakhI che arthAt jeemAM izvaradatta pratibhA hAya tathA kavitva khIja hAya teoe paNa sAhityazAstranuM yathAvat parizIlana karI kAvyakriyAmAM vidyuta thavAya tAja teonI kRti leAkeApakAraka banI tene kIrtipAtra banAve che, anyathA lokAnA upahAsapAtra Thare che. tApachI jeemAM tevI pUrNa sAmagrI na heAya tevAoe kavi nAma meLavavAnI utAvaLa naja karavI. kAvyazAstranuM parizIlana mAtra kavine ja upayogI che ema nathI kintu khIjAnAM kAvyAnuM parizIlana karanArane paNa teTaluM ja upayogI che mATe sarvopakAraka sAhityazAstranuM samyak jJAna sarvane apekSita hoIne e jJAna manuSyane sabhya banAve che, sahRdaya banAve che ane pAte kavi na hoya tathApi kavionI sAthe kAvyanA vinAdanA lAbha levA adhikArI banAve che. mahAkavi kAlidAsAdikanA apUrva racanAnA rasamaya nibaMdhA bhaNIne samajavA mATe paNa prathama adhikArI banavuM joie chIe. jo sAhityazAstrane paricaya na hoya te tevA mahA kavionA AzayonuM marma samajavAthI enasIba ja rahevAya che mATe kAvyazAstranA jJAnanI AvazyakatA kavitA karanArane jeTale darajaje che teTaleja darajje kAvyaparizIlana karanArane paNa che. AvI mahattAvALuM sAhityazAstra ke jenA paricayathI manuSyane manuSyatva saMpatti thAya tevA zAstranI pratyeka bhASAmAM AvazyakatA pratItaja che. joke A zAstra itihAsakALa pahelAnuM hAi prAcIna lekhakeAnA hRdaya samakSa hAjara rahetuM ema e prAcIna lekhA sAkSI Ape che paNa te mAtra saMskRta bhASAmAMja lakhAela hovAthI kAvya, nATaka, nATikA, AkhyAna, AkhyAyikA, caMpU, bhANa, prahasana, vijayavyAyoga, Dima, samavakAra saTTaka vikaraNAdirUpe vistIrNa saMskRta vAyanuM vitarUpa manAi saMskRta lekhAnuM suparicita hatu. paNa saMskRta bhASAnI avanatinA samayamAM ahIM saMskRta bhASAnI avanati kahevAmAM e saMskRta bhASA bhaNanArAonu utsAhazaithilya, gujarAna mATe nAkarI meLavavAnI utAvaLa, vyAvahArika vyavasAyAnA dabANane Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 lIdhe upekSA, rAjAnA saMskRta bhASA bhaNanArane uttejana devAmAM anAdara, IMglIza vagere bIjI bhASA bhaNavAmAM vaLagI javuM; ityAdika pratibaMdhakakalApane lIdhe leAkeAnuM saMskRta bhASAnA adhyayana taraph durlakSya thavAthI kharekharI lokeAnI avatine bhUlathI saMskRta bhASAnI avanati kahIe chaie. A samayamAM sAhityavijJAna taddana virala vicAra jaNAMvA lAgyuM. keTalAeka teA anAdi ane anaMta evI saMskRta bhASAne ( Dead language ) mRta bhASA kahevA maDI paDyA che. A teenuM saMskRta bhASAviSayaka ajJAna ane peAtAnI asamajanuM ja pariNAma che. yadyapi vartamAna kailavaNIkramamAM saMskRta bhASAne sthAna maLyuM che. paNa bhaNAvavAnAM pustakAnA tathA bhaNAvavAnI paddhatinA cogya kramane abhAve yaceSTa phaLa nathI dekhAtuM tApi saMskRta bhASAjJAnanI lAkAmAM jAgRti thatAM bhASAnuM gaurava samaLavA lAgyuM che eTale have thADAja kAlamAM banArasa hinduyunIvarsiTI jevI saMsthAe upara kahelA vaiguNyanA parahAra karaze jethI saMskRta bhASA uparathI ' mRtabhASA ' vagere mithyA kalaMka khasI jai tenuM saubhAgya, gAMbhI, mahattA, mAdhurya, vyApakatA, sa vyavahAra samatA ane divyatA tyAdika sarva guNA lokonA hRdayamAM spaSTa anubhavagAcara thaze ema AzA rakhAya che. yadyapi bhASAMtarA thatAM keTalAeka zAstrIya viSaye lokAne sulabha thayA manAya che paNa zAstrIya viSayeAnI viziSThatA keTaleka aMze bhASAMtarathI darzAvavAne azakya hoya che. ethI tevAM bhASAMtarA paNa koi tadabhina gurU pAse bhaNAya tyAreja tenu yathArtha tAtpa samajI zakAya che. vakhate bhASAMtarakAra videzI hAya to mUla granthanA gauravane ghaNIja hAni pahoMcADe che. zrImaddabhagavadgItAnuM urdUvabhASAMtara thayuM che temAM 'zrI maLavAnuvAra' enuM bhASAMtara lakhatAM * AlI jInAma sIsina bele ki e miyAM arjuna ! ' AvAM vAkaya vAMcIne zrIkRSNa tathA zrInarAvatAra arjuna bannenI bhASAMtarAe karelI dazAnuM bhAna thAya che. 6 dareka bhASAmAM kaMine kaiM viziSTatA hoya che ke tenA amuka zabdo athavA khAsa prayogo (Idioms) bIjI bhASAmAM parAvRtta na thai zake tevA (Intrans latable ) hoya che tathApi abhijJa mArmika ane je bhASAmAM zAstrIya viSayanuM parAvartana ( UlathA ) karavAnA hAya te bhASA upara sArI sattA dharAvanAra vidvAna mUla granthanuM svArasya jALavavA potAthI banatu N karI teve sthale TIkA TippaNa ( Notes ) vagerethI spaSTatA ( Explanation ) karIne Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka sevAnA kAryamAM yathAzakti prayatna kare che, tevA prayatnone leke AvakAra Ape che ane e prayatane lekonA AdarapAtra paNa thAya che. A kAvyazAstra paNa evA ja prakArano prayatna hAI leke pakAraka thavA yogya che ane tethI ja lekanA AvakArano dAvo rAkhe che. UpasaMhAramAM A kAvyazAstranA praNetAe prAya: prAcIna kramane jAlavIne abhinava sAhityakAronI zailI paNa akhatyAra karI che, je vartamAna karUcinA ArAdhanane anukULa che. prathamataH prAcIna matAnusAra kAvya lakSaNa nirUpaNa karI tadanaMtara zabdazaktinirUpaNa, kAvyabheda (prakAra), kAvyadoSa, kAvyaguNa, vaidarbha prabhUti kAvyarItio, rasanirUpaNa, ane tenA peTAmAMja svakIyAdi nAyikA varNana lakhI aMtamAM zabdAlaMkAra tathA arthAlaMkAranA nispaNamAM grantha samAsine prAcIna tathA arvAcIna sAhityakArono saMmataja kama svIkAryo che, rasa tathA alaMkAranAM udAharaNone spaSTa samajAvavAne ghaNe sthaLe aneka granthakArenAM lakSaNonI carcA paNa ApelI che. je uparathI lakSmapUrvaka vAMcanAra, lakSaNanA pratyeka padanuM sArthakya samajIne udAharaNa vAkyanuM yathArtha tAtparya samajavA zaktimAna thAya. sAhityazAstranA paramapAsaka kavio sivAya sAmAnya varganI evI samaja kayAMka kayAMka jovAmAM Ave che je kaI paNa padya bolANuM ke tarata prazna uThAve ke "emAM kayo alaMkAra che ?' jANe ke alaMkAra vinAnI kavitAja na kahevAtI hoya AvI mAnyatA dekhAya che. paNa jyAre AvAM kAvyazAstranuM avalokana karavAmAM Ave tyAre barAbara samajAya ke alaMkAra pachI te zabadagata he ke arthagata ho paNa te avara (nikRSTa) kAvyano sAmAna gaNAya che, madhyama kAvya gaNAvAne mATe guNIbhUta vyaMgya apekSita che ane uttama kAvya te vAcyArthanI apekSAe baMgAthe atizayita hoya tyAre ja kahevAya che. nyAyazAstramAM vyaMgya nahIM mAnI zakti ane lakSaNa beja vRttiothI nirvAha karavAnA DoLamAM vyaMjanAnuM pratyAkhyAna karyuM che. paNa sAhityatatvavettAoe teonI buddhine keMdramAM lAvavA evAM udAharaNo ApyAM che ke na chUTake teone vyaMgya svIkAravuM ja paDe. ratikAle vilokya zrInAbhipaye pitAmaham / rasAkulA ''cchAdayate, dakSiNaM nayanaM hareH // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A lekano vAcyArtha ta-lakSmI ratikAla nAbhipadmamAM pitAmahane joI rasA kula hoI harinA dakSiNa netranuM AcchAdana kare che. A pramANe che. A sthaLe lakSaNAthI ekAda kakSAno bodha kadAca saMbhavI zake ema ghaDIbhara mAnI laIe paNa harinAM dakSiNa netranuM sUryava, tene AcchAdita karavAthI sUryAsta samaya, tethI karI padmanimIlana thatAM brahmAnuM DhaMkAI javuM ane brahmAnA adarzanathI niHzaMka ekAMta lAbha maLatAM apratihata AnaMda sukha ityAdika je uttarottara aneka kakSAomAM anargala arthanI pratIti thavI te vyaMjanA svIkAranI balAtma pharaja pADe che. evAM vyaMgyapradhAna kAvyoneja sAMpradAyika sAhitya marmajJa purUSoe uttama kAvya kahyAM che. evAM kAvyo sahRdayajananAM jIvana rasAyana ane kavionAM nidhAnarUpa gaNAya che, arthAt kAvyanI svarUpasaMpatti vyaMgyAdhIna che, ane guNa tathA alaMkAra tenA nAmArtha pramANe kramaNa vizeSAdhAyaka tathA zobhAjanaka bane che ItyAdika kAvya saMbaMdhI samagra bAbatono citAra AvA nibaMdhenA parizIlanathI ja hadayArUDha thaI zake che. jo ke kezavadAsa padmAkara Adika bhASA kavioe nAyikAbhedAdika eka eka sAhityAMzane avalaMbI tenA nirUpaNa upara parAkrama kharcela che. tevI rIte gujarAtImAM paNa tevA sAhityamAM lakhAyA haze paNa samagra aMga upAMga sahita kAvyaprakAza jevA granthanI gujarAtI bhASAmAM je ghaNA samayathI khAmI hatI te A kAvyazAstranA nirmANathI dUra thaze ema sakAraNa mAnI zakAya che. kAvya karatAM zIkhavAnI IcchA vAlAone tathA bIjAnAM racelAM kAvyone yathArtha rIte samajavAnI IcchA rAkhanArAone A "kAvyazAstranA abhyAsa parizIlanane mATe khAsa bhalAmaNa karavAnI thaelI vRttine amalamAM mUkavA chelle kAvyazAstranI prastAvanA pUrNa karatAM pahelAM kAvyazAstranA kartAnA AzrayadAtA sAhityapremI akhaMDa praDha pratApa vAMsadA mahArAjA zrI 108 indrasiMhajI bahAdurane mAre aMtaHkaraNapUrvaka dhanyavAda Apavo ghaTe che. kAraNa ke sAhitya ane saMgItanI kharI khIlavaTa to mAtra rAjyAzrayathIja thaI zake che. kintu adhunA sAhitya ane saMgItanI thatI avanatinA avasaramAM temaja rAjA mahArAjAonI vRttioja jyAM kaI judI ja dizAmAM vaLuM ghelI che tevA samayamAM AryAvartanA prAcIna sAhityanuM gaurava jALavavAmAM je kaMI sAhAya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAna mahArAjA zrI 108 IndrasiMhajI bahAdure Apela che te ghaNuM ja harSanuM kAraNa che. Izvara emanA akhila kuTuMbanuM ArogyatA sAthe rakSaNa kare temaja AryAvartamAM evA AzrayadAtAonI abhivRddhi kare eTaluM IcachI viramuM chuM. TAyala' mAnanArA pAse mAphI mAgavAnuM kaI phala nathI ane palavana mAnanAra pAse mAphI mAgavA jarUra nathI. sujanavaMzavada. zAstrI hAthIbhAI harizaMkara. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zatAvadhAnI zIghra kavi muni mahArAjazrI ratnacandrajIe pela abhiprAyo, kAvyazAstra saMbaMdhI abhiprAya. " sAhitya saMgIta kalAvihInaH sAkSAtpazupuccha viSANa hInaH " etatpadya nirmANasamaye sAhityasyA daraH kiyatparimitaH syAttat sAhityajJAnavihInAnAM pazurUpatayA gaNanayaiva jJAyate yadi janAnAM pazutvavilakSaNaM manuSyatvaM prApaNIyaM syAttarhitaiH sAhitya saMgItakalAH saMpAdanIyA teSvapi sAhityasya prAthamyaM yaddarzitaM tattasya pradhAnatAravyApanArtham // kAvyaprakAza rasagaMgAdhara sAhitya darpaNa kAvyAnuzAsana kAvyapradIpa prabhRtayaH zatazogranthAH saMskRtabhASAyAM kavipriyA rasikapriyA rAvaNezvara kalpatarU prabhRtayo'nekegranthA hindIbhApAyAM vidyamAnA'pi gUrjarabhASAyAM tannyUnatAdRzyate // sAMprataM jIvikA saMpAdanArthaM rAjakIyAMglAdibhASAbhyAsakaraNe samaya zaktyoH parihAsena bahulAjanAH gahana saMskRtagirAdhyayanaM karttuM na zaknuvanti yena saMskRtavANInirmita sAhityazAstra rasAsvAdaM labheran // ekataH kavipadadhAraNena nijakhyApanavRtyutkaTatA aparatatha mAtRbhASAnibaddha sAhityasAmagrI - zrabhAvena rasAlaMkArAdi kAvya vijJAnA bhAvaH // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahA ! etAdRzasaMyoge gurjarabhASApradeze kavitAyAH kIdRzI durdazAsyAttatsvayameva paribhAvanIyam / / kavitA durdazAnivAraNArthaM gurjarabhASAyAM sAhityanyUnatAdUrIkaraNArthaM ca yacchubhAvasaraH zrImannathurAma suMdarajI kavirAjasya prAptastadbhAgyayaprasakti manye || na khalu sAhityaviSayakAneka granthAbhyAsAvalokanaparizramavinaitAdRzasya pUrNAMgasAhityagranthasya nirmANaM sulabhaM mahatparizramapUrvakaM sAhityazAstramanthanaM kRtvA zrImatA nathurAmamahAzayena yadidaM gUrjarabhASAyAM kAvyazAstraM nirmAya gUrjara samAjasyo pAyanIkRtaM tadanena kevalaM gUrjarabhASAyAH sevAsaMpAditA kintu tadbhASAvidAM lokAnAmapi etAdRzasevAdharmaparAyaNatvena bhavatu kavirAjasya vijJAna sAphalyamiti / "" sAhitya saMgIta kalAvihInaH sAkSAtpazu puccha viSANahInaH "" ukta padya je samaye nirmANa thayuM haze te samaye sAhityane Adara keTalA badhA haze te sAhitya jJAna vagaranA purUSAnI pazurUpa gaNanA vaDe ja jaNAya che. jo manuSyAe pazuenA karatAM kaMi vilakSaNatA prApta karavI hAya tA teoe avazya sAhitya saMgItakaLA sa'pAdana karavI joie. temAM paNa sAhityanI prathamatA darzAvI che te tenI pradhAnatA arthAt zreSThatA khatAvavA mATeja che. kAvya prakAza, rasa gaMgAdhara, sAhitya darpaNu, kAvyAnuzAsana, kAvya pradIpa vagere aneka granthA saMskRta bhASAmAM, ane kavi priyArAvaNezvara kalpatarU vagere aneka granthA vidyamAna che. paNu gujara bhASAma' tenI nyUnatA jAya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMpratakALamAM AjIvikA arthe rAjakIya aMgrejI bhASAnA abhyAsa karavAmAM samaya ane zaktine vyaya thavAthI ghaNA jane gahana evI saMskRta girAnuM adhyayana karavAne zaktivAna thatA nathI. ke jethI saMskRta bhASAmAM banAvela sAhitya zAstranA rasanuM AsvAdana karI zake. eka rIte kavipada dhAraNa karavAthI pitAnI khyAtinI vRttinI utkaTatA ane bIjI rIte mAtRbhASAmAM guMphana karelI sAhitya sAmagrIne abhAva hovAthI rasa ane alaMkAravALAM kAvya vijJAnane abhAva che. ahahA! evA saMgamAM-garjara bhASAnA pradezamAM kavitAnI kevI durdazA thAya che. te sarva keIe jAte ja vicAravA jevuM che. kavitAnI durdazA dUra karavA mATe temaja gurjara bhASAmAM sAhityanI nyUnatA dUra karavA mATe je zubha avasara zrImAna nathurAma suMdarajI kavirAjane prApta thayo che, te huM ghaNAja sArA bhAgyane prasaMga mAnuM chuM. kharekhara sAhitya saMbaMdhi aneka granthonA abhyAsa ane avalokananA parizrama vinA AvA pUNaga (kAvyanA tamAma aMgavALA) sAhitya granthanuM nirmANa sulabha nathI. mahAna parizrama karIne tathAsAhitya zAstranuM dehana karIne zrImAna nathurAma mahAzaye gurjara bhASAmAM je A kAvya zAstra banAvIne garjara samAjane bheTa karela che. tethI gurjara bhASAnIja nahi. paNa gurjara vAcaka vRndanI paNa sevA saMpAdita thaelI che. AvI sevA dharma parAyaNatAthI kavirAjanuM vijJAna saphaLatA pAme. muay piMkunA. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAvyazAstra saMbaMdhI abhiprAya. zrI vakranera vAstavya, kavirAja vinirmitam vilokitaM mayAprItyA, nATyazAstra manUpamam // 1 // yadyapyasti nATyazAstraM, bharatasya mahAmuneH saMskRtatvAdagamyaM tat prAyastada vidAMnRNAm // 2 // zrImatA nathurAmeNa nibaddhaM mAtRbhASayA upakAraM sugamyatvAt kuryAnmanda dhiyAmapi // 3 // guphAzuddhAdi doSastu mutyajaH punarAvRttI suvyavasthaM paraMsarva dRSTvA ko naiva modate // 4 // nUnaM gUrjara sAhitye vibhracchobhA manuttamAma idaM zAstraM tanotyatra lekhakasyayazaH zriyam // 5 // zrI vAMkAnera nivAsI kavirAje banAvela ane jenI upamA na ApI zakAya tevA nATyazAstrane meM prItithI avalehyuM. je ke bharata mahAmuni kRta nATyazAstra che. te paNa te saMskRta bhASAmAM lakhAela hovAthI saMskRta nahi jANanArA purUSane agamya arthAt na samajI zakAya tema che. AvA prasaMgamAM zrImAna nathurAme garjara bhASAmAM sArI rIte samajI zakAya tevuM pustaka racIne manda buddhivALA purUSe upara upakAra karela che. mupha zuddha karavAmAM je deSa che te bIjI AvRttimAM sahelAIthI tyAga karI zakAya tema che, paraMtu A pustakamAM sarva kaMI suvyavasthita joIne koNa AnaMda nahi pAme? kharekhara gurjara sAhityamAM atIva uttama zebhAne dhAraNa karI rahela A zAstra A lekamAM lekhaka kavirAja nathurAma suMdarajInI yaza lakSmInA vistAra kare che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . " vivAda sadhI mAra." zrImadrAjakavi nathurAma suMdarajI viracitaM vivekavijaya nAmakaM gUrjara bhASA nibaddhaM viMzati sargAtmakaM kAvyaM nirIkSitam . kAvya racanA'tIva sundarA pratibhAti pustakasya viSayo vijJAnadRSTyA suvicAraNI yo'sti ananta kAlato moharipuryadAtmAnaM bAdhate jayAratyAdinAgA vizrAvAyAratyA sthApanIrtha adharmadUrikanyadharmasya balaM kathaM vardhanIyaM tatsarvaM manojJa zailyA'smin pustake vivecitaM dRSyate mumukSu janaiH, manana pUrvakametat kAvyaM punaH punarnirIkSaNIyaM kiMbahunA. zrImAna rAjakavi natharAma saMdarajIe viza sargavALuM garjara bhASAmAM banArvela vivekavijaya nAmanA kAvyanuM meM nirIkSaNa karyuM. jemAM kAvya racanA ati suMdara che. pustakamAM guMphana karela viSaya samyaka vicAravA gya che. ghaNA kAlathI meha ke je AtmAne herAna kare che. phasAvyA kare che. te mehane kaI rItithI vinAza kare ? vivekanuM sAmrAjya kema sthApavuM? adharmane dUra karI dharmanuM baLa kevI rIte vadhAravuM? te sarvanuM suMdara zailIyukta vivecana A pustakamAM jaNAya che. mumukSu (sAra saMsArathI arthAt janma maraNathI mukta thavAnI IcchAvALA) purUSoe manana pUrvaka vAraMvAra avalokana karavA lAyaka A pustaka che. vizeSa zuM kahuM? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "kAvyasaMgraha sabaMdhI abhiprAya" satkavi natthurAmasya, ciraM paricayosti me / tatkAvyaM mAnadRSTyAhaM vAcayAmi punaH punH|| madhurA majulA prauDhA prasAda guNa bhUSitA / rasAlaMkRti saMyuktA kIvatA tasya bhAsate // bhakti vairAgyakAvyAnAM saMgraho yatra vidyate / dveSTava tatpustakaM ramyaM modate mama mAnasam / mAre sakavi nathurAmane lAMbA vakhatane paricaya che. tenA kA. vyane huM vAraMvAra mAnadaSTithI jouM chuM. tenI kavitA madhurA maMjulA praDhA temaja prasAda guNavALI, rasa ane alaMkAravALI jaNAya che. jenI aMdara bhakti ane vairAgyanA kAvya saMgraha che. evuM A ramya pustaka joIne mAruM mana rAjI thAya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra saMbaMdhI abhiprAyo. zAsavizArada jainAcArya vijayadharmasUri e. ema.e. esa. bI. kAvyazAstra viSe nIce pramANe lakhe che. paridRzyate khalu sampati 'kavi' padadhAriNAM bAhulyam / parantu gUrjarabhASAyAmapi viralA eva labhyante yathArthakavi tAraH / guNadoSarasAlaMkArarItiparijJAnamantareNa zabdayojanamAtra nibaDabuddhayaH kavayo nAtiricyante kapicApalaM kurvadbhayaH / atirohitamidam-'vartamAnagUrjarakavisaMsAraH mAyaH kAvyazAstra niyamanarapekSyeNa svacchandatayA kavamAno gUrjara kAvyasAhitya gauravapracArAya na vrtte'lmbhvissnnuH| etAdRzi paristhitI mahat kAraNamidamapi nizcIyate-'saMskRtavAci kAvyaprakAzakAvyapradIpa-sAhityadarpaNa-rasagaMgAdharAdayo jainAcArya hemacandasUriprabhRtipraNIta kAvyAnuzAsana kAvya kalpalatAprabhRtayaH kAvyagranthA yathA pracalanti, na tathA tathAvidhamekamapi gUrjara kAvyazAstramupalabhyamAnamavagamyate / ata eva hetoH susambhavametat-'gUrjarakavitAvyavasAyino na zankruyuH sva vyavasAyamupane tuM prauDhimAnam ' / . parantu mahAn saubhAgyAvasaraH- idaM kAvyazAstraM mahatA prayAsenaH nirmAya rAjakavi zrIyut natthurAma sundarajI mahAzayai bhRzamanugRhIto'sti gUrjarakavisaMsAraH / idaM kAvyazAstraM prAcIna saMskRta kAvyazAstrANi hindI kAvyazAstrANi cAnusRtya tadAdhAreNa nirmitamasti, ityetadadhikaM harSasthAnam / santoSAti Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 rekAspadaM ca yat prAcInArvAcIna kAvyabhedAdiviSayAnupadarya vizeSato vikAsito'sti svagrantho'yaM kviishvraiH|| antata AzAse-vArnamAnika kavimmanyA yathArtha kavI bubhUSavazcAnye yadyenaM granthamabhyasyeyuH, bhaviSyantyamI svoddezaM sAdhayituM prbhvissnnvH| vijayadharmasUriH hAlamAM "kavi" pada dhAraNa karavAvALA purUSanuM bAhulya jaNAya che, paraMtu gurjara bhASAmAM paNa yathArtha kavitA karanArAo viralAja mAluma paDe che. guru deSa, rasa, alaMkAra, rIti, vRtti vagere yathArtha jANavAvALA kavio kapicApala karanArA arthAt kavi nAmadhArI purUSa karatAM vizeSa nathI. A te khulluM ja che ke prAya: kAvyazAstranA niyama jALavyA vinA vaca7ndatAthI phAve tema kavate vartamAna gUrjara kavisaMsAra gurjara kAvya sAhityanA geravane pracAra karavA pUratuM samartha nathI. AvI paristhitimAM A paNa eka mahAna kAraNa manAya che ke saMskRta vANImAM kAvyaprakAza, kAvyapradIpa, sAhitya darpaNa rasagaMgAdhara vagere ane jenAcArya hemacaMdrasUri prakRtie banAvela kAvyAnuzAsana, kAvya kalpalatA, vagere kAvyagrantha jema pracalita che tevuM gurjara bhASAmAM eka paNa kAvyazAstra upalabdha jaNAtuM nathI. eTalA mATe ja e saMbhavita che ke gujarAtI kavitA banAvanArA pitAnI kRtine prasiddha karavA samartha thatA nathI. paratu mahAna saibhAgyane samaya che ke rAjakavi nathurAma suMdarajI mahAzaye A kAvyazAstra banAvavAmAM mahAna prayAsa laI gurjara kavisaMsAra upara ati anugraha karyo che. adhika harSanuM kAraNa e che ke prAcIna saMskRta kAvyazAstro tathA hindI kAvyazAne anusarIne tene AdhAre A kAvyazAstra banAvela che. prAcIna tathA arvAShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cIna kAvyabheda vagere viSaye varNavI kavIzvare pitAne A grantha vizeSa karIne vikasita karela che tethI atyaMta saMtoSa thAya che. chevaTe AzA rAkhuM chuM ke vartamAna kavimAnya purUSa ane bIjA yathArtha kavi thavAnI vAMchanAvALA purUSe je A granthane abhyAsa karaze te teo potAne uddeza sAdhavAne zaktivAna thaze. vijayadharmasUriH mahA mahopAdhyAya zIghrakavi zaMkaralAla mAhezvaranA parIkSakapaNuMnIce uttIrNa thaela pazasaMpanna atrenI vedapAThazAlAnA zAstrIjI caturbhuja zivazaMkara kavirAjanA kAvyazAstranuM avalokana karI nIce pramANe kavirAjane vijaya Icche che. zrIrika yo nityaM vidatAM mudaM hRdi dadhat sAhityapAtho nidhim buddhayA mandarakandari prabalavatyonmathyamanthodbhavAm / kAvyaM divyasudhAM sudhAturatare pRthvItale pAyaya sazrIzannathurAma sundara jayastAttajayassarvadA // jeo hamezAM maMdara parvatanI mAphaka maMthana karavAmAM prabala evI buddhithI sAhityasamudranuM maMthana karI sudhAnA pAnamAM Atura evA, pRthvItalamAM sAhityavidda purUSane maMthana karatAM utpanna thayela kAvyarUpa divyasudhAnuM pAna karAvI teonAM hRdayane harSita karI, kSIra sAgaranuM maMthana karI dene amRtapAna karAvanAra lakSmIpati viSNu bhagavAnanuM anukaraNa kare che, evA zrImAna nathurAma sundarajI kavirAjane sarvadA vijaya varte. sedAnI ca carIkarIti sumanassvAntaM mudA majjitam prArabhAraM rasarItittiguNalakSmAlaMkRtInAM dizan / sve kArya sumahat prabandhaurarIkRtyAtra sAhityavit brahmAnannathurAma mundara jayastAttajayassarvadA / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3e prabandha zabdita prakRNa bandhavALA brahmAe pote racelA kAryAtmaka A jagatamAM rasa (prema). rIti (dharma) vRtti (jIvana) guNa (manuSyAdinA savAdi lakSaNa) ane alaMkRti (zobhA) e jema batAvyA che, tema A kavirAja nathurAmabhAI paNa pite racelA A kAvya zAstrArUpa prabandhamAM zRMgArAdirasa, vaidaryAdi tathA ArbhayAdi Arthika rItio, madhurAdi traNa vRttio, ejansa Adi guNe AryA vagere lakSaNe (vRtta) chekAnuprAsAdi tathA upamAdi zabdAlaMkAra ane arthAlaMkArane batAvI sahadanAM hRdayane atyaMta AnaMdamAM nimagna kare che, evA brahAnuM anukaraNa karanArA kavirAja nathurAma suMdarajIne sarvadA vijaya thAo. sAhityAmaranimnagAM zazikalAM mU dadhatyuttamAm zaktiM yaH pratibhA niyacchati gale'satkAvyatAdurviSam / sAhityAracane ca yasya tanute sAhAyyatAM pArvatI sezAnanathurAma sundara jayastAttajayassarvadA // jeo sAhityarUpa gaMgAjI ane uttama pratibhA zakitarUpa candrakalAne mastaka (magaja) mAM dhAraNa karI asatkAvya rUpa garalane kaMThamAMja rAkhI sAhitya racavAmAM bhagavatI pArvatIjInI sahAyatA meLavI gaMgAdhArI caMdramaili kAlakaMTha, pArvatIza evA bhagavAna zaMkaranuM anukaraNa kare che tene sarvadA jaya thAo. 3 iMhokAnyakalApakovidajanA manye'tra zAstre mudA yuSmAkaM karagIkRte rasikahanAlaMhi mAtuM bhavet / yasmin gurjaravAgabhijJa janatA'pi drApipAsAvatI sAhityaM sahRdekapeyasurasaM pAtuM mudA pArayet / / he kAvyajJa purUSa? mAnuM chuM je kavirAja nathurAmabhAIe raceluM A kAvyazAstra ApanA hastamAM Avaze tyAre ApanuM rasika hRdaya AnaMdane samAsa karavAne puratuM nahIM ja thAya, (praraNa ke) je Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A kAvyazAstramAM gujarAtI bhASAnuM jJAna dharAvanArA sAhityarasanuM pAna karavAne Atura heya teo paNa A zAstramAM sahadaya purUSAthI pIvAyegya sAhitya rasane ekadama harSa sahita pI zake. santyasyAM bhuvi bhUrayaH pRthagabhiprAyAGkitAH klezadAH prAyaH saMskRtavAgabhijJa sugamAssAhityavAco vidAm / zAstre'smiMstuma taM yathA na viduSAMpUrvairmatabhinnatA sarvairgamyamaraM pramodajanake pUrva tathA darzitam // A pRthvImAM vibudha purUSoe racelA sAhitya viSayaka zAstro ghaNA che, paNa temAMnA ghaNAkharA te saMskRtanA jJAnavALA purUSAthI samajI zakAya tevA che. kAraNa ke temAM darekanA paraspara judA judA mate hevAthI bIjAone te kaleza ApanArA che, paNa A zAstra te harSa ApanAruM ane apUrva che, temAM e mata lIdho che ke prAcIna nenA matathI virUddha na paDe ane sai kaI jANI zake. te. vidyAnuvara: | vAMkAnera saMskRta pAThazAlA pradhAnAdhyApaka caturbhujaH zivazaMkaraH zarmA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA. viSaya 214 13 13 226 re re ? 221 227 viSaya kAvya prayajana ... *** 1 sakhI 21ra upadezaprakAra ... 3 dUtI kAvyahetu ... tI jAti ... 218 kAvyazaktio ... milanasthAna ... 220 nAma lakSaNa vicAra ativyApti doSa pavana avyApti doSa vana 225 asaMbhava doSa... upavana 225 zabda prakAra .. 15 candra 22 yaugika lakSaNa... ... 15 cAndanI rUDha lakSaNa ... 17 puSpa garUDha arthAta mitralakSaNa 17 parAga kAvya nirUpaNa ... 28 AlaMbana vibhAva... prAcIna sAhityAcAryopraNIta kAvya nAyakA bheda ... 227 nAM laTANe... ... ra6 nAyaka bhada ... zabda zakitao ... kara rasa prakAra ... 300 kAvya bheda 10) alaMkAra 313 kAvya doSa 125 ubhayAlaMkAra 314 kAvyaguNa *** ... 153 alaMkAra alaMkArya 31 kAvya rItio zabdAla kAra 324 kAvya vRttio ... 179 anuprAsa ... kAvyapadya 189 lATAnuM prAsa 327 rasanirUpaNa ... 190 arthAlaMkAra 330 sthAbhiAva ... 10 upamA 330 saMcArI bhAva... ... 203 ataddaguNa ... 35ra anubhAva 201 atizayokti 353 vAva ( anubhAvAntaragata ) 204 atulyogitA 358 vibhAva ... ... 210 35 udIpanavibhAva ... ... 210 avasara 361 sakhA ... ... 210 anujJa 361 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : 324 adhika Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 362 pratimA 9 4ra7 - - 431 432 369 370 anyonya ... apahuti ... apUrvarUpa ... apratyenIka .. aprastutaprazaMsA abheda a85 avajJA avasara AkSepa AbhAsa 374 434 435 435 437 437 375 376 377 378 381 382 439 440 : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : uttara < 385 448 392 394 385 uprekSA udAtta udAharaNa ullekha kAvyAthapatti krama taddaguNa tulyogitA... pratyenIka prahaNa bhAvika ... bhrAnti mithyAdhyavasiti milita miSa mudrA ratnAvalI rapaka leza lokeAkti vakrokti vikalpa vikAsa vicitra vidhi vinokti virodha vizeSakti viSama viSAda vyatireka vyAghAta sukhalA leSa saMkoca saMdeha saMbhAvanA saMskAra sama 448 450 para upara 454 37 399 403 404 454 455 dIpaka 407 459 408 6 dRSTAMta nidarzanA 410 413 462 464 niyama nirUkti parikara pariNAma 414 415 ... : : : : : : : : : : : 469 - 417 418 420 parisaMkhyA ... paryAya ... paryAyekti ... pihita pUrvarUpa 470 474 475 ... 477 478 TS 424 . 45 478 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi samAsAkti samuccaya sahAkti sAra sUkSma smRti svabhAvAkti... hetu antarbhAvAla kAra... aMga acintya atizaya atyukti naga anabyavasAya ananvaya anAdara anukULa anukRti anuguNa aprasanIka abhISTa abhyAsa arthAntaranyAsa avarAha azakya asa Mgati asaMbhava asama ahetu Ara ... 481 482 484 487 488 490 490 491 493 495 45 496 497 498 498 49 499 501 502 502 103 103 54 505 505 507 18 508 512 513 514 515 34 Apatti AvRttidIpaka AzI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 516 516 51 udbheda udreka unmIlita upameyApamA ubhayanyAsa ullAsa kahipatApamA kArakadIpaka kAraNamAlA kAvyaliMga kriyAtipatti gUDha gUDhAti okrAti tasAdara taMtra tAtpa tiraskAra ... pUrva pratiprasava pratibaMdha pratibhA ... : pratIpa pratyAdeza pratyu ... ... ... ... tulya nizcaya dvitIya nizcaya ... ... parabhAga parikarAMkura parivRtti dvitIya parivrutti punarUktivadAbhAsa ... ... ... ... ... prativarUpamA pratiSedha ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 518 518 para0 para1 parara 523 524 parapa parapa para para para paracha 527 para8 para9 parapha 130 531 532 133 134 535 136 139 540 541 141 54ra 543 543 145 54 151 para www.umaragyanbhandar.com Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasaMga ... prastutAMkura .. 553 *** ... 587 588 590 prauDhakita * 555 50 bhAva 557 ... 591 592 593 0 594 0 pa95 57 mata mAlAdIpaka ** yukita lalita ... vardhamAnaka vikalpAbhAsa vikasvara .* vitarka vidhi vidhyAbhAsa ... 598 $ $ $ ... papera vyApti ... vyAsaMga ... 554 saMdehAbhAsa - sajAtiya vyatireka samatA 558 samAdhi * 559 samAdhi .. * 560 sAmAnya * 560 sAmya ... 561 rasadAdi alaMkAra * 562 preya ... 563 urjasvI ... 564 samAhita ... 565 bhAvodaya ... 566 bhAvasandhi .. bhAvazabolatA 567 pramANalaMkAra ... 568 pratyakSa * pAcha4 anumAna .. ... pa74 zabda ... upamAna , 575 arthapatti ... 578 anupalabdhi *** pa79 saMbhava ... 581 aitihya 582 saMsRSTi saMkara .. 583 saMsRSTi 584 saMkara ... ... 586 601 vinoda *** 566 8 8 8 8 8 , 30Y 575 8 8 viparyaya ... vibhAvanA . virodhAbhAsa... vivRtati .. viveka ... vizeSa dvitIya vizeSa vizakita ... 1 *** vaidhamya .. vyatyAsa - vyAjaniMdA ... vyAjastuti . vyAjekita ... 8 8 8 608 108 8 8. 2 - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatra. gg. . yazuddha. artha prApti kica 2 24 paramU 20 artha prApti. kiMcit param banAvavA cannAlokakAra paramezvaranAM khaMDana 22 10 te 26 11 batAvavA candralokakAra paramezvaranA khaDana tA katAe jagatA abhyAsa laphaTi vArija samudAyamAM zaktithI 2nAkara ritiH 12 24 kartAe jagata avyApti laphati nAmalakSaNuvicAra samudAyazaktithI ratnAkarakAra rIti 7 ja 18 tune tane kAvyane 39 40 41 28 25 10 kAvyane. rahyuM che. saMge rahita athAt sati gUDhAlaMkAranuM rahyuM che, saMgarahita arthAt tti. gUDhAlaMkAranuM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S9 46 17 46 27 47. - 7 49 12 55 10 kaTavAdi suvAdimaya pravRtti rasanA kSetrI kavAdi suvarNAdimaya pravRtta racanA maitrI heta Adi eTaleja G ? 21 ja che 25 hata Ada eTaleja tathA 2maNIya sabhya sAdhakeAnA tyAM 64 ja na 12 ka & ja sanTeDa 70 kAraNenA 71 thaze. ramaNIyatA samyaka sAdhaka sadoha kAraNemAM thaye, A nimitta gurutva pRthakatva vyavahAramAM 71 73 23 5 93 che '0. 6. 33 80 81 82 23 25 25 a nimitta 1 pRthaktva vyavahAramAM tA bIjA bhAbhI paryAya kIkI. vyAgyAtha abhidhAnamUla ari vadhUnA keza pAzane i ja 26 87 108 108 113 114 bIjA mI paryAya kIkI vyaMgyAtha abhidhAmUla arivadhUnA kezapAzane 19 26 24 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 15 - 1 117 121 123 123 125 129 14 22 131 13S 1 135 ra prakaNuM ja itarAga itarAMga nimUrdhanya nirmUrdhanya nAmaika guNabaMdha nAmaikaguNabaMdha bahilApikA bahiropikA zrutikaTavAdi zrutikAdi zayA zA neyAthadaroSa neyArthadoSa viraha duHkhe virahaduHkhe hovAthI. hovAthI prakirNa prakaraNa duHkraga duHkrama prakaraNa citta citta arthAntara saMkrAmata arthAntarasaMkramita vacyamAM vAcyamAM kAmasAstra kAmazAstra tarUNInAM tarUNInA sudhAsabhaya sudhA sabhaya guNa vRtta vRtti sabAyAMtastatsamaprasphura sa bAhyAMtastatsamaprasphura drata viratara vistara tattapaHkame tattapaH ka me sahakArAbhapAkAkSara. sahakArAbhapAkAtarasahaMtisamAdhayaH saMhati samAdhayaH 158 160 165 15 166 16 167 24 170 171 173 21 13. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 187 187 190 199 201 203 208 211 219 219 220 223 227 228 228 229 232 232 232 234 235 236 236 237 238 239 240 26 13 11 11 1 15 11 20 2 14 13 13 16 17 . 11 22 7 24 11 15 kara vakrA 6 3 vakrekayogyataH manuSyeAnA zISa kulapati bhAgA azra ane sakhAye me makhatUla nA rage mAninI hara da AkhA pannagIpeDha lAgA navayAvanA atha sAgaratulya zazi arine Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat tajI nirakSaNa aga zrIkla na 2 udAsI yanti ka krUra vaktA vaktaika yogyataH manuSyanAM zISaskUla pati bhAgI azru e sauMA me makhatUlanA rge ta nirIkSaNa aga zrIlanI + udAsI patnI mAninI harida AMkhA pannIpeThe lAgI navayauvanA adha sAgaratulya zaziarine, www.umaragyanbhandar.com Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 3 tarI tarA DAvI ja cheDAvI 29 jha rahI che 15 nakhadanA mucakuthI parakAyA nakhadaMtenA kucakuthI parakIyA nirvAha vyaMgyAdinI saMgI nivAha vyagya dinI sagI vRta 243 245 245 245 247 247 247 249 251 251 253 253 255 255 255 256 256 260 adhika 12 Adhaka dhupa navanivi khaladhiSThitA atara 5 14 14 navanidhi khaladhiSThitA aMtara tethI tethI vizvabaMdhu pIDa vizvabadhuM pITha 260 dutI 263 s dUtI raheje raheje 264 ` y 265 264 h 266 rahe je raheje vasI svakIya mAM AliganamAM svatatrA tarago jAya w vasI svakIyAmAM AliMganamAM svataMtrA taraMga jAye 265 h 267 17 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 269 270 270 270 271 271 201 201 271 201 201 272 272 272 202 274 275 205 276 276 276 278 278 18 24 271 279 21 26 7 p 13 15 17 24 24 12 17 25 19 16 20 23 U ma garvitA grIvA che 5 kajanayanInA palagamAM bhaNyAM 10 jara e 24 13 23 10 jaLave che bharyuM smara senA A 1 aniya rI thI la la nAyakAnA karI ragAi zAza prajaLu sAvaramAM vAravAra palaga kumuda Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ama bhUro saMketamAM 41 premagarvitA govA kahe che. kajanayanInA palaMgamAM jaLAve che bharyuM smarasenA A aniyAM rItathI lAla nAyakanA karI raMgAI ziza prajaLu savAramAM vAravAra bhaNyA jarIe aga bhUri sa ketamAM palaMga kumuda www.umaragyanbhandar.com Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 279 ra79 ra79 25 paho 279 280 cita 281 282 285 292 292 300 306 306 9 18 24 8 21 cAlo 0 prasaMga 0 23 0 h 0 vyaMgara zregAra AmAMhI AkhAmAMho paDI gaLe AgaLa citta sajI sarjI mitra milananI mitramilananI cAlI Atura che - AturatA lAja samudra lAja samudra karI karI prasaMma udvega udvega AlaMbana AlaMbana DuMka gukI pharA dIye uddIpana pitta, cicamAMhI citamAMhI arthezya. arthebhya tathA zabdArthayorayam tathA zabdArthayorayam alakAra alaMkAra cacalatA caMcalatA - vyagyAthanuM vyaMgyAthanuM paratu paraMtu prema vaza premavaza prakaraNa prakaraNa 0 11 pharI. 0 309 309 309 311 312 20 18 315 316 317 321 321 15 321 322 323 ka 16 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 323 325 2 325 10 325 3285 328 334 25 335 vyagya nyAya ddhividha varNAnA satyartha bhinnAnAM anektAne karavALo cata 335 13 upamAnopameyoH prakRti 340 341 341 27 342 vyaMgya nyAsa dvividha varNAnAM satyarthabhinnAnAM anektAne karavAvALe cet upamAnopameyayoH prakRta to vAkyoSamA-yathA abjamivamukham ghaNI jagAe pratyaya vizeSa dvArA mAlopamA. svabhAvAdirUpa pratApapAvakathI DubAvI javalata ANe kahe che arthAta yazavaMtanAe a5huva kAvyaprakAzakAra A pramANe lakhe che - alinAM 343 347 abjamibamukham AgaLa pratyaya vizeSa dvArA mAlopamA svabhAvAdi rUpa pratApa pAvakathI DubAvI javalata 27 353 354 354 360 360 361 16 19 19. 2 20 AMNe che. cha ja 365 athAta yazavaMtanA e ahahuva + 366 1 alinA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ra 14 367 370 37ra 374 374 artha 20 378 381 384 385 387 387 388 kAvyaprakAzakAra A pra- + mANe lakhe che - candrA lekamAM candrAlekamAM upasargagatistradhA upasargagatistridhA aprastutaprasaMsA aprastutaprazaMsA masalane marAlane ane nizakA ko'tha nirAkAko'tha upanAma upamAna zrutimAtra ta zrutimAtrato pradhAnatA pradhAnatA. mana raMjana manoraMjana anurakta anukta, nAyikAnA nAyikAnI asiddhAspadA asiddhA5dA stuti paMkti stutipati pAtakI pAtakI. eNe, tene pAkaTye prAkaTye banele banela mAlUkApIDa mallikApIDa sapat niradhArIe, niradhArIe. dhArI dhArIe zatrukALa svarUpe zatru kALasvarUpe saramAM 388 389 20 eNe 14 20 090 390 391 392 392 393 393 394 394 396 401 saMpat 21 2 sarama Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 07 10 407 410 440 402 18 surapurathI surapurathI saMyogAttadvIpaka mi- saMyogAttaddIpaka hoMcya te mihocyate 407 15, mana raMja : manaraMja nidarzanakRtastamaH nidarzanakRtastajjJaiH 412 satat asat 413 5 zAza zazi 416 kare, kare, 420 kheMcatA kheMcatAM 436 nIra kSIra nyAyanA nIrakSIranyAyanA 438 14 mohara mahera vastuti vastuni 441 1 che. 441 kahyuM kahyuM che 443 3 hRdaya 443 18 sukha mAnuM sukhamAnuM 444 16 kiMcita kiMcita 445 26 upamAMja upamA 416 10 viSayyabhedatAdravyaraJjanaM viSayyabhedatAdrapyarajanaM 447 447 deSanuM deSanuM je 456 thadAtho padArtho 456 alaMkAra tilaka alaMkAra tilakamAM 459 17 guNa samya da yaM guNasAmyadAya 459 24 hAI 461 tRtiya tRtIya 461 7 padala SadlU Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 444 45 www.umaragyanbhandar.com Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 467 ja 25 471 472 474 475 raNAdbhirAghadanayA athAt dvitIyAM saritA taTavAsa apakRtanI kANe kAraNenaM ja 481 482 27 thayA ghiTTanA arthAta ditIyA saritAtaTavAsa aprakRtanI kANa kAraNena yathA zabdathI samuccayanuM raghunAtha tadvahiH arthAta gamya pratApa ravi teja 483 484 491 11 za dethI samuca nuM saghunAtha tabahi athAt gamya. pratApa ravi teja 492 rara 4 19 16 493 494 496 504 504 505 505 506 506 507 508 509 509 511 apratyanIka vAMcchAti * dhasI, sAdazyenetareNa sadA ItirasabaMdhathI pukaraNiya saMgati ca saMgati jame apratyanIka. vAMchita dhasI sAMDazyenetareNa sudhA itasabaMdhathI puSkaraNiya asaMgati 13 27 22 ra kuca asaMgati jamyo Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 19. 511 512 514 517 520 para5 528 531 534 yazaputra, matAnusAra thayuM. prArthanA bhedAviziSTayayoH yazaputra. matAnusAra thayuM prArthanAnuM bhedAvaiziSTayayoH chAyA AvAM vani bramarasamAje; 15 chAMyA 16 537 27 pa39 540 parivRtti IdvAnanathI AbhAsa. vAcI jene 540 Ave te 11 20 avA vanibhramara samAje; A parivRtti IdvAnanathI AbhAsa vAca jenAM Ave; bhUSaNa gaNanA "calekakAra." alaMkAra patIpa dhUpa prakAza uSkRSTa para kIyAne atha mithyAtavane bhaMGgi upekSA uttarottara, 13 e bhUSaNagaNunA "candrAlekakkAra" alaMkAra. pratIpa dhUpa prakAza 542 544 544 545 546 547 548 59 554 555 555 555 558 559 28 17 utkRSTa para kIyAnuM artha mithyAtvane bhani ubhelA uttarottara 25 26 13 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 abhAvamAM Asava mada mana moja karavuM. 5vonurAga AhIM 569 18 AbhAvamAM 569 mAsavamada pa71 mana meja pa77 karavuM. pacha7. pUvInurAga pa79 AhI 580 * * 1 che. 580 aka thata 580 athAt 581 26 * prAtapakSI 589 antata 595 hetustana 595 samatA" 596 ta vetsAmyama. 59 22 vi tajavAlA 605 7 * dhuravA gaNa 610 23 aMgAgI, bhAva akathana arthAta pratipakSI antata hetustena samatA." tadbhavetsAmyam vidyutavAlA dhuravAgaNa aMgogIbhAva -.. . jA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya rA. huM GS - kAvya prayojana. kAvya aneka prayajanavALuM havAthI atyaMta AdaraNIya che. sAhityadarpaNakAra lakhe che - caturvargaphalamAptiH sukhAdalpadhiyAmapi / / kAvyAdeva yatastena tatsvarUpaM nirUpyate // alpa buddhivALA purUSane paNa kAvyathI ja sukhe karIne catu. rva phalanI prApti thAya che, tethI kAvyanuM svarUpa lakhIe chIe. ukta caturva (dharma, artha, kAma ane mokSa) nI prApti te rAmAdi che purUnI peThe sadAcArathI vartavuM ane rAvaNa ityA. di duSTa purUSenI peThe durAcArathI na vartavuM ema kRtya ane atyanI pravRtti ane nivRtti kAvyadvArA upadezavaDeja supratIta thAya che, kahyuM che - dharmArthakAmamokSeSu vaicakSaNyaM kalAsu ca / karoti kIrti prItiJca sAdhukAvyaniSevaNam // sArA kAvyanuM sevana dharma, artha, kAma tathA mokSane viSe ane dareka kalAmAM vicakSaNatA, kIrti ane prItine upajAve che. bhagavAna nArAyaNanA caraNArvinda sabandhI tetrAtmaka kAvyathI dhamanI prApti thAya che ane " para zara supayu pazcA - 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra. jJAtaH svane joje A jAnapuN mati " eka zabda sArI rIte prayA jAela hAya ane sArI rIte jANyA hoya tA svalAkamAM ISTa puNu karanAra thAya che. e veda vAyeAthI paNa dharmane prApta karanArU kAvya che ema siddha thAya che. a` prApti tA pratyakSa siddha thAya che ane kAmanI prApti e paNa a dvArAja thAya che. vaLI meAkSanI prApti kAthI utpanna thanArA dharmanA phUlanuM anusaMdhAna na rAkhavAthI ane mAkSane upayAgI evA upaniSad vAyeAmAM vyutpattinuM jJAna karAvanArAM hAvAthI thAya che. caturvaMganI prApti veda ane zAothI pakava buddhivALAoneja kabje karIne thAya che; kAraNake emAM (vedazAstramAM) sAbhAva hoya che. ane kAvya tA paramAnandane utpanna karanArAM hovAthI sukumAra buddhivALAone paNa sukhethI caturvAMganI prApti thAya che. emAM evI zaMkA na karavI ke paripakva buddhivALAoe vedo ane zAo hAya che, chatAM kAnyAmAM zA mATe yatna karavA ? kAraNa ke je rAganu kaDavAM auSadheAthI upazamana thAya che teja rAga jo sAka rathI dUra thatA hoya te kayA rAgI kaDavAM auSadhane cAhaze ? vaLI kAvyanuM upAdeyapaNuM A pramANe agnipurANamAM kahyuM che:~ naratvaM dularbha loke vidyA tatra sudurlabhA / kavitvaM durlabhaM tatra zaktistatra sudurlabhA / / lAkamAM mAnava janma durlabha che ane temAM paNa vidyA ati durlabha che. temAM vaLI kavitva durlabha che ane temAM vizeSe karIne zakti ati durlabha che. nATya e trivarganuM sAdhana che e vize viSNupurANamAM A pramANe lakhyuM che. kAvyAlApAMzca ye kicad gItakAnyakhilAni ca / zabdamUrttidharasyaite viSNoraMzA mahAtmanaH // je kAvyAlApA ane je kAMI samagra gItA che te badhAM zabda mUrtine dhAraNa karanArA mahAtmA viSNu bhagavAnanA aMza che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadeza prakAra. kAvyazAstra buddhine atyaMta tIvra manAve che. vicArane vimaLa kare che, ethI sarva zAstromAM kAvyazAstra mAnanIya che. vANI vinA saMsAra vyavahAra cAlatA nathI. AcArya daMDI kahe che.. vAcAmeva prasAdena lokayAtrA pravartate // vANInI kRpAthIja leAka vyavahAra pravamAna thAya che, arthAta cAle che. krI AcArya da'DIe kahyuM che:-- idamandhaM tamaH kRtsnaM jAyate bhuvanatrayam / yadi zabdAvhayaM jyotirAsaMsAraM na dIpyate // jo zabda rUpI jgyAti saMsAranA AraMbhathI laine mahA pralaya panta prakAzamAna na hota te traNe leAkA ( tribhuvana ) mAM ghAra adhakAra thaI jAta. kAvya prakAzakAra lakhe cheH -- kAvyaM yazase'rthakRte, vyavahAravide zivetarakSataye / sadyaH paranirvRtaye, kAntAsammitatayopadezayuje // kAvya yazane mATe, vyavahArika jJAnane mATe, akalyANanA vidhvaMsa karavA mATe, para'sukhanI prAptine mATe ane kAntAnI peThe upadezane mATe che. upadeza prakAra. upadezanA traNa prakAra hoya che. 1 prabhusamita, 2 mitrasamita 3 kAntAsaMmita arthAt 1 rAjAnI peThe, 2 snehInI peThe, 3 suntrarInI peThe. jagatanI anityatAnA saMbaMdhamAM vedanu A vacana che-- yo vai bhUmA tadamRtam atha yadalpaM tanmartyam. je mUmA arthAt sarvavyApI che, e mRta arthAt nitya che; ane je alpa arthAt savyApI nathI tammartyam arthAt e nAza pAmavAvALu che. A upadeza tA rAjAnI AjJA jevA che, kemake vedanI AjJA che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra. mahAbhAratamAM A pramANe lakhela che - ahanyahani bhUtAni pravizanti yamAlayam / zeSAH sthiratvamicchanti kimAzcaryamataH param // dinapratidina prANIo yamane Alaya jAya che, (mRtyu vaza thAya che) chatAM bAkI rahelA sthiratA (jIvavAnI IcchA) ne cAhe che e kevI addabhuta vAta che ! A upadeza mitranA je che. kemake samajAvIne kahyuM che. sAhityanuM A vacana che - viMTAyele zelata anaMta nakSatrAvalithI, cAre tarka macAve cakera chaDidAra svara, nijanA pratApathI amApa jatadhvAMta haryuM, dUra karyA tApa dharI sahune zarIra kara. varakhya sudhAthI haraSAvyA pattharane paNa, vikasAvyAM kumuda mudita karyo nArInara; prAtaHkAla thatAM eja rUDA rajanIpatine, sAtha vinA jAti je nIranidhi tIrapara. A upadeza sundarInA jevuM che, kemake manahara che. A upadeza manane atyaMta priya lAge che. upadezanuM prayajana manAvavuM che. kAvya prakAzakAra lakhe che - zaktinipuNatA lokazAstrakAvyAyavekSaNAt / kAnyajJazikSayA'bhyAsa iti hetustadudbhave // kavitA banAvavAnAM traNa sAdhana che. 1 zakita, 2 leka, zAstra, ane kAvya vagerenA avalokana dvArA prApta thaela nipuNatA, 3 kavi athavA kavitAnA TIkA karanAranI nIce hamezAM kAvya lakhavAM athavA zIkhavAM te. vRttikAra lakhe che - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya hetu. pa zaktiH kavitvabIjarUpaH saMskAravizeSaH, yAM vinA kAvyaM na prasaret prasRtaM vA upahasanIyaM syAt, lokasya sthAvarajaGgamAtmakalokavRttasya, zAstrANAM chandovyAkaraNAbhidhAnakoza kalA caturvargagajaturagakhaGgAdilakSaNagranthAnAm, kAvyAnAM ca mahAkavinibandhAnAm, AdigrahaNAditihAsAdInAM ca vimarzanAd vyutpattiH, kAvyaMkartuM vicArayituM ca ye jAnanti tadupadezena karaNe yojane ca paunaH punyena pravRttiriti trayaH samuditAH, na tu vyastAH, tasya kAvyaspodbhave nirmANe samullAse ca heturna tu hetavaH / e zakti kavitvanA khIjarUpa eka jAtanA saMskAra che; ke jenA vinA kavitA phelAya naThui ane kadApi phelAya teA hAsyapAtra thAya. leAka eTale sthAvara ane jaMgama vastuo. zAstra eTale chanda, vyAkaraNa, kAza, kalA, dharma, artha kAma ane mAkSa, hastI, azva khaDa, vIgerenA jemAM samAsa thaelA che te. kAvya eTale prakhyAta kavionA anAvela granthA, Adi eTale purANa, itihAsa vagere kAvya manAvanAra athavA vicAranAranA upadeza pramANe vartana karavu' te traNe kAraNeA bhegAM (bhinna nahi) kavitA manAvavAmAM tathA tenI nipuNatAnA heturUpa che paNa hetuo rUpa nahi. rasa gaMgAdharakAra lakhe cheH kAvyanuM kAraNa kavimAM rahelI pratibhA eja che. pratibhA eTale kAvya racanAmAM anukULa evA zabda ane arthanI upasthati arthAta prApti. e pratibhAnA hetu kAI vakhate devatA tathA mahApurUSanA prasAda ityAdi janya je adRSTa te che, ne keAI vakhate vilakSaNu evI yutpatti ane kAvya karavAnA abhyAsa e banne che. paNa traNe maLIneja kAraNa ema kAMi nathI, kAraNake khAlakane vyutpatti ane abhyAsa vinA paNa kevaLa mahApurUSanA prasAdathI ja pratibhAzakti prApta thAya che. ane temAM janmAntarIya vyutpatti ane abhyAsanI kalpanA na Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra. karavI. kAraNa ke evI rItanA mAnavAmAM geravatA ane janmAntarIya mAnavAmAM pramANane abhAva ane kAryanI anyathA prApti thAya che. lekamAM paNa baliSTa evA zAstrAdika pramANethI kAraNutAne nirNaya thAya che chatAM pAchalathI prApta thaela vyabhicAranuM nivAraNa karavAne vAstu ane kAryanI anyathA siddhi na hovAne lIdhe janmAntarIya dhamadhamodi kAraNa ka2vAmAM Ave che. nahIM te vyabhicAra prApta thavAthI pUrve svIkArAela kAraNutAnA nirNayamAM bhrama utpanna thAya che ane kevaLa adRSTa e ja kAraNa kahevuM zakya nathI. kAraNa ke keTalAka samaya kAvya karavAne azakta purUSane keI prakAre vyutpatti ane anya bhyAsa prApta thAya che, tyAre temAM pratibhAnI utpatti dekhAya che. mammaTanA mata pramANe zakti, nipuNatA ane abhyAsa e traNe kAvya banAvavAmAM taddana jarUranAM che. jagannAthanA mata pramANe kAvyanuM kAraNa arthAt sAdhana mAtra kavimAM rahelI pratibhA che, paNa nipuNatA ane abhyAsa kAvya banAvavAmAM eTalA badhA khAsa jarUranAM nathI. mammaTane mata vizeSa vyavahArika hovAthI pasaMda karavA lAgyA che, kAraNa ke je manuSyamAM nipuNatA athavA abhyAsanI jarApaNuM chAyA vinA ekalI zakti hoya te te sArI kavitA banAvI zakaze etaddana asaMbhavita jaNAya che. sArAMzamAM mammaTane zakti, nipuNatA, ane abhyAsa e traNenI samaSTivALe hetu sArI kavitA batAvavA mATe jarUrane gaNavAmAM Avaze. candralekakAra" paNa lakhe che - pratibhaiva zrutAbhyAsasahitA kavitA prati, heturpadambusaMbaddhabIjavyaktilatAmiva. jema mRdu (mATI), abu ane bIjanA vegathI latAnI vyakti thAya che, tema zAstronA abhyAsa sahita kavitA banAvavAnI naisargika zakti kavitAne pragaTa kare che. keIeka lakhe che Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zaktio. naisargika zakita, sAhityazAstranuM vistRta avalokana ane kAvya banAvavAne satatanididhyAsa A kAvyanA hetuo che. vyAttizo. upara batAvela hetuomAMthI eka athavA be hetuone abhAve kavitA banAvavAnI zakitanA traNa bheda che. 2 pALa, 2 pArI, 3 prAsAdikI. dhADa jI. zAstrane abhyAsa ane kavitA banAvavAnA satata nididhyAsane abhAve mAtra pratibhA zakita (naisargika zakita) thIja kavitA banAvavAnI zakita vArtA kahevAya che. e kavitAmAM artha temaja akSara tANItUsIne mUkavAmAM Ave che temaja sAhityazAstramAM kahela guNadeSane ane chandAdine niyama joIe te jaLavAtuM nathI. pAThI zakti. pratibhA zakita (naisargika zakita) nA abhAve sAhityazAanuM vistRta avalokana ane kavitA banAvavAnA satata nidadhyAsathI kavitA banAvavAnI zakti vAta kahevAya che. e kavitA pArakI ghaNIka kavitAo vAMcavA tathA mukhapATha karavAnA sAmarcethI kAMIka yukita saha kheMcatANa karI dUdha pANInA mizraNanI peThe svAda vinAnI hoya che. - gAtAvivarI za.i pratibhA zakitanI sAthe sAhityazAstranA zravaNa, manana tathA kavitA banAvavAnA satata nidadhyAsathI kavitA banAvavAnI zakita nANAvi kahevAya che. e kavitA zuddha zabda (vyAkaraNa deSarahita) tathA sarala Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra, (kaThiNutA rahita) racanAvALI, pragaTa arthavALI tathA sArI rIti yukta, sAlaMkAra, rasa guNathI bharelI ane zravaNa mAtrathIja prIti upajAve che. nAmalakSaNa vicAra. kAvya eka nAma che. nAmanuM lakSaNa chevuM joIe e svAbhAvika che kAraNake nAma lakSaNa vinA hoI zakatuM nathI. A prasaMge, nAma ane lakSaNa sabaMdhe nAmamAMja lakSaNa hovuM joIe evuM mAnanAra "zrI jazavaMta jazobhUSaNakAre" lakhela lekha udadhRta karIe chIe. paramezvare lekasRSTimAM prathama padArtha banAvyA che pachI e padArthonAM nAma rAkhyAM che. manusmRtimAM prathama sRSTikrama kaDIne kahyuM che ke - sarveSAM tu sa nAmAni karmANi ca pRthak pRthak / vedazabdebha evAdau pRthaksaMsthAzva nirmame / / sa arthAt nArAyaNe ! arthAt pharIne vedazabdothI ja judAM judAM nAma ane karma banAvyAM che. pharIne haMzA arthAt vyavahArane paNa bhinna bhinna banAvyA che. pachI zAstrakAroe e padArthonAM lakSaNa banAvyAM che. sAhityamAM pahelAM AvAM ja udAharaNa che. pharI kavioe emAM camatkAra joI joIne alaMkAra, rasa ItyAdinAM nAma dhAraNa karyo che e anubhavasiddha che. gAmanA zravaNamAM sAmAnya jJAna mAtrathI paNa AnaMda thAya che. paraMtu soraTha, kAliMgaDA ityAdi rAganAM vizeSa svarUpanuM jJAna hovAthI adhika AnaMda thAya che. evA kAvyArthanA sAmAnya jJAnathI paNa AnaMda thAya che. paraMtu upamAdi alakAra zRMgArAdi rasa ItyAdinA vizeSa jJAnathI adhika AnaMda thAya che. nyAya Adi zAstranA prasiddhAcArya zaitama Adie Izvara kRta padArthonAM lakSaNa banAvyAM. e zailIthI sAhitya zAstranA prasidvAcArya bharata munie alaMkAra AdinA lakSaNa banAvyAM che. bhArata Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmalakSaNa vicAra. munie nATyazAstra nAmanA granthamAM mUlabUta upamAdi cAra alaMkAra mAnela che, tyAM e cArenAM lakSaNa kahelAM che. emAM je ropA akSa nom" evA kaMTharavathI paNa kahyuM che. e korikAo ane lakSaNa AgaLa lakhavAmAM Avaze ane bhAvAdikanAM lakSaNa paNa bharate kahelAM che. pharI veda vyAsa bhagavAna ItyAdi bharatanI zailI anusAra banAvatA AvyA che. paramezvare sarva padArtha racIne enAM nAma vyavahAra mAtra prajanathI rAkhela che; kavi karmathI nahI. ethI emAM kevala rUDha nAma paNa che. paramezvaranA Apela nAma kavi karmathI nathI. paramezvarakRta padArthonA vivecana karavAvAlA nyAya Adi zAstrakArone e padArthonA sAkSAt svarUpa prakAza karavA mATe nAmethI atirikta lakSaNa banAvavAnI AvazyakatA jaNAI. jemake "vAri jJAti vAyu arthAt cAlavAvALo. A vyutpattithI pavananuM vAyu nAma rAkhavAmAM AvyuM che. paraMtu A nAmathI pavananuM sAkSAt svarUpa spaSTa nathI thatuM. jemake "pati rIvAna vApura" "rUpathI rahita sparzavALa vAyu" A lakSaNathI siddha thAya che. kemake vahevAvALI vastu te jaLa Adi anya vastu paNa che, chatAM tenuM nAma vAyu nathI. parantu alaMkAra AdinAM nAma te kavikamathI rAkhavAmAM AvyAM che. ethI kavioe te nAmathIja enuM svarUpa spaSTa karavuM joIe. lakSaNa zabdane A pramANe artha che-" kyate mane rUti akSaNa ane saMjJAne artha A pramANe che. "sabhya jJA sanatha phari saMjJA jethI sArI rIte jANavAmAM Ave e saMjJA. saMjJA te nAmane paryAya che. A rItithI lakSaNa ane nAma banenuM prayojana eka che. tethI nAmathI alaMkAranA svarUpanuM jJAna karAvIne pharI lakSaNathI lakhAvAmAM punarUkti thAya che. prathama je je kavioe alaMkAronAM nAma rAkhela che, ete enA svarUpane sAkSAt prakAza kare evAja gAIvALAM che, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 kAvya yAtra. anete e e ala'kArAnA prakaraNamAM spaSTa karIzuM. prathama nAma rAkhavAvALAoe khIju kAI lakSaNa banAvyuM nathI. kemake nAmathIja alaMkArAnA svarUpa spaSTa thaI javAthI ene khInnuM lakSaNa kahevAnI AvazyakatA nathI. khIjAoe lakSaNa khanAkhyAM che,temAMnAM keTalAMka lakSaNa tA sAkSAt svarUpanA kheAdhaka nathI, ane keTalAka abhyAtyAdi doSagrasta che. enu khaMDana e e alaMkArAnA prakaraNamAM karavAmAM Avaze. sAhityazAstranuM mukhya prayeAjana tA manaraMjanatA che. ethI emAM kAi nUtana vAta kahevAmAM Ave athavA manarajanana hAya enu khaDana karavAmAM Ave teA kAMI doSa nathI. nIti zAstramAM kahyuM che ke:yuktiyuktmupaadeyN vacanaM bAlakAdapi, anyatRNAmiva tyAjyamapyuktaM padmayoninA. je vacana yuktisaMyukta hAya e khAlaka pAsethI paNa grahaNu karI levu joie. ane je; yuktiyukata na hAya te brahmAjIe bhalene kahyuM hAya tApaNu tRNunA samAna tenA tyAga karI devA joIe. ' . agnipurANamAM veda vyAsa bhagavAne paNa AjJA karI che:apaare kAvyasaMsAre kavireva prajApatiH yathA vai rocate vizvaM tathedaM parivartate // kAvyanI sRSTi apAra che, enA prajApati kavija che. tethI jevI rUci thAya che, evuja A jagatane palaTAvI de che. prathama je kavie alaMkAra Adi lakhIne nAma rAkhela che, ene ame dhArI kahIe chIe. te dhArI ekaja nathI thaela, kintu aneka thaela che. kemake alaMkAra asaMkhya che, ethI huve paNa dhArI thai zake che. tame evu nahI kahezeA ke alaMkAranAM nAma rAkhavAvALAe lakSaNa nathI anAvyAM. tame paNa mAnazeA ke vikalpa alaMkAra sarvIsvakAreja prathama lakhyA che. phrI sarvasvakAre lakSaNa kema banAvyuM ? kemake vikalpa vastu tA prAcIna che. e vedamAM ane vyAkaraNa zAstramAM prasiddha che. sarvasvakAre tA vikalpamAM alakAratA lakhI che. eNe nAmAthI bhinna lakSaNa nathI banAvyuM. kintu nAmAneja spaSTa karela Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmalakSaNa vicAra. che, ane lakSaNonI pracalitazelInuM anusaraNa karela che. amAre te e siddhAnta che ke kavi nAma rAkhe e nAma vastunA sAkSAt svarUpane jaNAvavAvALA ja hoya che. pharI nAmArthathI anya lakSaNa karavAmAM ativyAtyAdi deSa Ave che, ane lakSaNarUpathI nAmane artha kare tepaNa punarUkita deSa Ave che. ethI amArUM anumAna che ke nAma rAkhavAvALA dherIe lakSaNa banAvyAM nathI. jo ke anya kavi nAmathI Itara lakSaNa kare che enI bhUla che. ane je gherI pote ja nAmathI Itara lakSaNa kare te dherInI bhUla che. upamA, umbelA, ulekha ItyAdi alaMkArenAM nAma te e alaMkArane lakhavAvALA ghorIe rAkhela che. ane parikara, pariNAma, parisaMkhyA ItyAdi padArthonAM nAma sRSTinA katAe athavA anya zAstronA kartAe rAkhela che. paraMtu e padArthomAM alaMkAra mAnavAvALA dherIoe eja nAma e e alaMkAranA svarUpamAM spaSTa prakAzaka hovAthI e e alaMkAranAM eja nAma aMgIkAra karela che. alaMkAra granthakArIe ane koSakAroe alaMkAronAM nAmenA artha karela che. paraMtu keTalAMka nAmane sAkSAta avayavArtha nathI thayo. ane keTalAMka nAmanA anya artha karI dIdhA che. e artha e alaMkAranAM svarUpa nathI. keTalAMka nAmenA sAkSAt artha paNa karyo che. paraMtu enuM tAtparya spaSTa nathI thaela. e te e e alaMkAronA prakaraNamAM ame spaSTa karIzuM. jenA grantha atyAre maLe che emAMthI keTalAka granthakAree nAma ane lakSaNa nathI rAkhela. eka jayadeva kavie candrAlekagranthamAM smRti, brAtiane saMdehanA nAmane ja lakSaNa rAkhela che. eja eee kahyuM che ke - syAtsmRtibhrAntisaMdehaistadavAlaMkRtitrayam smRti, brAnti ane saMdeha cinhavAlA traNa alaMkAra che. vikravRnda sevita mahArAjA bheja paNa alaMkArAnAM nAmanA artha samajela nathI. ethI alaMkAranAM nAmane rUDha paNa mAnela che. tethI ja nijanirmita "sarasvatIkaMThAbharaNuM" mAM arthAlaMkAranA lakSaNamAM AjJA karI che:- Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra, alamarthamalaMkartuM yad vyutpatyAdivartmanA / jheyA jAtyAdayaH prAhaste'rthAlaMkArasaMjJayA // zobhAyamAna arthane zabhA karavAvALAnI je vyutpatti Adi mArgathI jAti Adi saMjJAvAlA prakAra che ane vidvAnoe arthAlaM kAra saMjJAthI samajavA joIe. AhIM Adi padathI rUDhimArganuM grahaNa che. vyutpatti rahita nAmane rUDha kahe che, ethIja keSakAre kahyuM che - vyutpattirahitAH zandA rUDhA AkhaNDalAdayaH / vyutpattithI rahita zabda rUDha kahevAya che, jemake AkhaDala Adi. AkhaDala nAma IndranuM che. lakSaNa be prakAranAM hoya che. eka te svarUpa lakSaNa ane bIjuM taTasthalakSaNa svarUpa te AkAra ane svabhAvarUpa vastusthiti che. taTastha eTale kinArA upara rahela, ethI AhIM e vivekSA che, ke svarUpathI bhinna. "caturbhuja " e viSanuM lakSaNa AkArarUpa hevAthI svarUpalakSaNa che. ane cakrapANi" e viSNunuM lakSaNa viSaNunA AkArathI bhinna hevAthI taTastha lakSaNa che. "saccidAnaMda" sat arthAt satya, cit arthAt cetana ane AnaMdarUpa e brahmanuM lakSaNa svabhAvarUpa hovAthI svarUpa lakSaNa che. "nA " e brahmanuM lakSaNa svabhAvathI bhinna hovAthI taTastha lakSaNa che. "jagatkatA" brahmanuM svarUpa nathI, kintu kArya che ethI e taTastha lakSaNa che. amArA matamAM vastunuM sAkSAt jJAna svarUpalakSaNathI thAya che evuM taTasthalakSaNathI nathI thatuM. ethI svarUpa lakSaNa mukhya che. ane nAma te svarUpalakSaNa che. lakSANuM ativyApti, avyApti ane asaMbhava deSa rahita hovuM joIe. ___ ativyApti doSa. je vastunuM lakSaNa kare ethI atiriktamAM paNa vyApta thaI jAya e lakSaNa ativyApti dezavAluM che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 avyApti doSa tathA asaMbhava doSa. yathA. nAyikA manahara, nAyikAnuM mana hara evuM lakSaNa kahevAmAM Ave e lakSaNa nAyikAthI atirikta nAyaka Adi anyamAM paNa vyApta thAya che. kemake nAyikA manahara che. paraMtu nAyikAnA sivAya nAyaka Adi anya paNuM ghaNuM vastuo manahara che emAM e lakSaNa AvI jAya che. vyAti to. je vastunuM lakSaNa karavAmAM Ave enA sarva dezomAM vyApta na hoya arthAt kyAMI vyApta hoya ane kyAMI vyApta na hoya e lakSaNa avyApti doSavALuM che. yathA. nAyikA gaurI. nAyikAnuM gairI evuM lakSaNa kahIe te nAyikA kRSNavarNa paNa hoya che. emAM A lakSaNanI avyApti thAya che. zyAmavarNavAnI strI zrRMgArarasanuM AlaMbana thaI jAvAthI ene paNa nAyikA kahevAmAM Ave che. yathA, cilaka cikanaI caTakasauM, laphaTi saTakalauM Aya; nAra salaunI sAMvarI, nAganalauM Dasa jAya. zrIkRSNa zRMgArarasanA parama AlaMbana vibhAva che. ene varNa paNa zyAma che. asaMbhava doSa. je vastunuM lakSaNa karIe emAM saMbhava ja na hoya e lakSaNa asaMbhava doSavALuM che. yathA. nAyikA bhayajanaka. nAyikAnuM bhayajanaka evuM lakSaNu kahIe te e lakSaNa ke nAyikAmAM na hovAthI asaMbhava duSavALuM che. kemake bhayane utpanna karavAvALI strIne nAyikApaNuM che ja nahIM. nAyikAtva te zRMgArara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra. sane utpanna karavAvALI strIne ja che. nAmarUpa lakSaNa ukta traNe doSa rahita A rItithI che ke kavi kaI vastunuM nAma rAkhe e to tyAM yogikaja hoya che. navuM rUDha nAma to kavi rAkhI ja zakatA nathI. ethI emAM asaMbhava deSa te hetaja nathI. ane kyAMI sajAtIya vastumAM nAmanA avayavArthanI pravRtti na hoya tyAM upalakSaNathI ene saMgraha thaI jAya che. upalakSaNa upAdAna lakSaNane kahe che. lakSaNunuM bIja to anvayane bAdha athavA tAtparyane bAdha che. yathA. gaMgAmAM ghara, AhIM gaMgA zabdane vArtha te pravAha che, jemAM ghara nahIM banI zakavAthI pravAhamAM gharanA anvayane bAdha che. ethI gaMgA tIramAM lakSaNa karavAmAM Ave che. kAgaDAothI dadhinuM rakSaNa kare. AMhI paraspara padArthonA anvayane te bAdha nathI, paraMtu evuM kahevAvALAnuM tAtparya samasta dadhighAtakethI dadhinuM rakSaNa karavAmAM che, paNa kAgaDA mAtrathI rakSA karIne mAjAdikene bhakSaNa karavA devAmAM nathI. ethI ahIM kathana mAtrAnusAra kAka mAtrathI dadhi rakSaNane avaya karIe te vaktAnA tAtparyane bAdha thAya che. ethI kAka zabdathI mAjIrAdikene paNa lakSaNathI saMgraha che. gaMgAmAM ghara" emAM te gaMgA zabdane vAcyArtha "pravAha" tene tyAga karIne taTa mAtranuM grahaNa che, ethI lakSaNalakSaNa che ane AhI vAcArtha kAkanA tyAga vinA mArAdi ansArthanuM grahaNa che. ethI e upAdAna lakSaNa che. "kAgaDAothI dadhinI rakSA kare" AhIM yathAzruta vAcyArthamAM ja vizrAma karIe te A vaktAnuM tAtparya mArAdika sarvathI dadhirakSaNamAM che, ene bAdha thAya che ane mArAdikarUpa lakSyArthanA kAkarUpa vAcAryanI sAthe dadhighAtakatA rU5 sabaMdha paNa che. ane prayojana to ahI lAghavathI samajAvavA rUpa che. mArAdika sarva dadhighAtakenAM nAma gaNAvavAmAM gaurava Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaugika lakSaNa. che ane AvAM upalakSaNathI saMgrahane sAhitya zAstramAM aMgIkAra avazya che. kemake kavinI racanA apAra che ane navI navI thatI jAya che tethIja kezava kavie kahyuM che - vAnI jaga rAnIkI udAratA vakhAnI jAya / aisI mati udita udAra kaunakI bhai / / devatA prasiddha siddha RSirAja tapa vRddha / kahakaha hAre pai na kahi kAhUneM laI // bhAvI bhUta vartamAna jagata vakhAnata hai / kezodAsa kyoMhu na vakhAnI naiMka hU gaI / pitA gAvai cAra mukha pUta gAvai pAMca mukha / potA gAvai SaT mukha tadyapi naI naI // nAmArtharUpa lakSaNa sarvasaMgrAhaka hovAthI avyApti deSa rahita che ane kayAMI vijAtIya vastumAM avayavArthanI pravRtti hoya tyAM vega ane rUDhinI mizritatAnA aMgIkArathI e pravRtti rekAI jAya che. zabda traNa prakAranA che. ? cauli, 2 ra0 ra mizrita, __yaugika lakSaNa. je zabdanI vyAkaraNanI rIti mujaba vyutpatti thaI zakatI hoya tene yaugika kahe che. yathA. sudhAMzu. "" amRtanuM nAma che, ane "aMzu" kiraNanuM nAma che. ethI "amRtanA kiraNavALo" e candranuM yaugika nAma che. yathA, unnata uroja draya bhUdhara samAna bhAse, kaTi mRgarAja taNI bhrAnti bharanArI che meha karanArI gati madajhara jevI maMda, vadana himAMzu prabhA tApa haranArI che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya yAtra zirArUDha zyAma tenI laTA abhirAma lAMkhI, viSadhara vAmA taNuM dhAma dharanArI che; akhaLA chatAM aneka zauryavAna purUSane, kAmazara mArI paravaza karanArI che. AmAM " rAja " bhUdhara bhRgarAja 66 99 tr 8 madajhara " himAMzu pp e zirAha " " viSadhara " " amaLA " vagere yaugika zabda che ke jenI vyAkaraNanI rIti mujakha vyutpatti thai zake che. 16 hitya eTale kASTanA anAvela hAthI. ane zyAmarUpo yuvA vidvAnsundaraH priyadarzanaH / sarvazAstrArthavettA ca Dittha ityabhidhIyate // 4-kSaLa. je zabda vyavahAramAM pracalita hAya, paNa vyAkaraNanI rItie jenI vyutpatti na thaI zake te jemake:-- vie.. "" pept 29 zyAmava`, tarUNu, vidvAna, sundara, priyadarzana arthAt jene dekhIne leAka prasanna thAya athavA saMpUrNa zAstronA ane jANavAvALA evA purUSAnuM lakSaNa che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat cintAmaNi kASakAre kahyuM che ke " vityA hrAimaye mane " vizeSajJaLayu puchyuM " Ditya zabdanA kAI avayavArtha nathI. ukta padArthomAM AnA rUDhithI saMketa che. yathA DAlaranI kaLI jANI dADhayA teADavAne tyAM te, dArA tuja dAMta joi hada zaramAyA huM. ha dharI haye jANI chIpane lakhALye kara, tyAM tA kahyuM` joI ekadama acakAyA huM. khimmaphaLa levA ati Atura khanyA tA hu tA, www.umaragyanbhandar.com Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaraDha arthAta mizra lakSaNa. 17 tyAM te tuja eSTa joI ati akaLA huM; suMghavA gulAba dhasya banIne adhIra paNa, gerI tuja gAla joI khUba gabharAye huM. AmAM kelara, dAMta, chIpa, karNa, bisma, eNa, gAla vagere rUDha zabdo che ke jenI vyAkaraNanI rItie vyutpatti thaI zakatI nathI. __ yogarUDha arthAt mizra lakSaNa. je zabdanI vyAkaraNanI rIti mujaba vyutpatti thaI hoya ane te rUDhanI mAphaka anya arthamAM na vaparAya te garUDha arthAta mizra kahevAya che. yathA vAri3. vArija" e kamalanuM garUDha nAma che. vAri arthAt jalathI, 9 arthAt janmela. A avayavArtha te vaigikatA che. ane jalathI chIpa, zaMkha ItyAdi paNa janma pAme che, paraMtu emAM vArija nAmanI pravRtti nathI. vArija nAmanI pravRtti te kamalamAMja che, ethI e rUDhi che. A rItithI kamalanuM vArija" nAma vega ane rUDhithI mizrita che. yathA cAra bhujAvALA sura hoya che aneka chatAM, caturbhuja nAme eka vighaNa oLakhAya che. bhavya viSNu ane brahmA Adi mahA deva chatAM, - mahAdeva nAme mAtra zaMbhu samajAya che. sagarathI upajyA sahasasATha putra paNa, sAgaranuM nAma mAtra sindhane apAya che. pANIthI padArtha ghaNu pAme che prasiddha janma, chatAM kaMja nAme bhAna kamaLanuM thAya che. AmAM artha spaSTa jaNAya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 kAvya zAstra, AhIM anyatra pravRtti na havAmAM nimitta to nAma rAkhavA vALAnI IcchA che. A prakAre nAmArtharUpa lakSaNanI pravRtti vijAtIyamAM na hovAthI ativyAti deSa rahita che. ukta rItie karIne ativyapti Adi deSanI nivRttine siddhAnta nAmanA mATe ja che. lakSaNenA mATe nathI. ethI lakSaNemAM ukta doSa nivAraNArthe zAstrakAra yatna karatA AvyA che. muktAvalImAM yogika zabdanuM A lakSaNa che. "cagAvAyevArthe luca tathau"i jyAM avaMyavArthane ja baMdha hoya che e vaigika. rUDha zabdanuM A lakSaNa che - " yatrAvayavazaktinarapekSyeNa samudAyazaktimAtraNa budhyate tadraDham" jyAM avayavArthanI apekSA vinA samudAya zakti mAtrathI bAdha thAya che e rUDha. garUDha zabdanuM A lakSaNa che. "yatra tu avayavazaktiviSaye samudAyazaktirapyasti tadyogarUDham " - jyAM avayavazaktimAM samudAyazakti paNa che e garUDha garUDha zabdamAM rUDhi mAnavAnuM prayojana muktAvalImAM Ama kahyuM che - " rUDhijJAnasya kevalayaugikArthajJAnapratibandhakatvam" rUDhijJAna, kevala gajanya artha jJAnano pratibandhaka che. "vArika" ahI gajanya artha jalathI janmela zaMkha, chIpa, ItyAdi sarvanuM jJAna karAve che. tyAM rUDhi padmathI Itara zaMkha, chIpa ItyAdinA jJAnane rekI de che. vaigika nAmaja lakSaNa hevAmAM te vivAda nathI. rUDha zabdanA viSayomAM be mata che. keTalAka uNAdikethI siddha thaela zabdane vaigika mAne che ane keTalAka uNAdi siddha zabdane rUDha mAne che. eja kahyuM che "vA icunA raghunAtha' uNAdika zabda vyutpanna arthAt aigika ane avyutpanna arthAta rUDha che. tethI uNAdi siddha zabdone rUDha mAnavAvALA je ema kahe dilAva gajanya a ya zakha, chIpa, chA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmalakSaNavicAra.. 29 ke rUDha nAmane kAMI avayavArtha thato ja nathI, ethI lakSaNane bhAga bhinna thaze. rUDha nAma lakSaNa nathI banI zakatuM te te samIcIna nathI? kemake rUDha nAma paNa nirarthaka nathI thatuM. samudAyamAM zaktithI ene paNa artha thAya che. ame 81 ekAzI alaMkAra mAnazuM. emAMthI rUDha nAma traNa che. alpa, mudrA ane sUkSma. alpa eTale DuM. tethI jyAM alpatA camatkArika hoya tyAM alpa alaMkAra. mudrA eTale mahAra chApa. tethI jyAM mudrAcAya camatkArika hoya tyAM mudrA alaMkAra. je. make dIpakanyAyathI dIpaka alaMkAra ane sUkSma zabdano artha anyane jJAta na hoya e rIte batAvavuM. tethI jyAM sUkSamatA camatkArika hoya tyAM sUkSma alaMkAra. camatkAra athavA zebhAkarava. te e alaMkAranA nAmathI labhya che. e nAmethI paNa e alaMkAranA svarUpane baMdha spaSTa thaI jAya che. meTAM vaigika nAmanI apekSA nhAnAM rUDha nAmathI alaMkAranuM jJAna hovuM e lAghavanI atizayatAthI adhika upagI che. evuM nahi kaheze ke garUDhanAmano artha te gazakitae karIne ja thAya che. rUDhi kevala eTalA mATe aMgIkAra karavAmAM AvI che ke garUDha zabdomAM gajanya arthane kaI jagAe adhika artha thaI jAya che. ane kaI jagAe nyUna artha rahI jAya che. e jagoe rUDhithI kevala gajanya artha ghaTADI levAmAM Ave che, athavA vadhArI levAmAM Ave che. jemake nIradhi zabdane gajanya artha jalanuM adhikaraNa che, paraMtu ethI rUDhi aMgIkAra karavAmAM AvI che, ke ghaTAdikenI vyAvRtti karavAmAM Ave ane kSIra samudrAdimAM paNa nIradhi zabdane prayoga thaI zake. ghaTAdikamAM naradhinI vyAvRtti karIne samudramAM niyamana karavuM e te gArthanuM ghaTADavuM che, ane vadhAravuM e che ke nIradhi zabdane kSIranIradhi e kSIra samudramAM prayoga thavo e alaMkAronAM garUDha nAma che. emAM artha te gajanyaja karavAmAM Avaze. emAM keTalAMka lakSaNa te nIkaLe che, paraMtu sarva lakSaNa nathI nIkaLI zakatAM. jeTalA aMza A nAmanA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra, arthamAM Avela nathI enuM lakSaNa vAkyamAM juduM lakhyA vinA kAma cAlI zakatuM nathI. kemake yogarUDha nAmathI avayavArthaviziSTa rUDhi bedhya arthanuM jJAna thAya che. e mukatAvalInAM lakSaNathI spaSTa che. ane vAcaspatya kaSakAre paNa kahyuM che :avayavazaktyA samudAyazaktyA, ca arthabodhake paMkajazabdAdau / / avayavazakitathI ane samudAyazakitathI arthane badha karAvavAvAlA paMkaja Adi zabda che. ___" tatrahi ubhayazaktyA paGkajanmakartRtvarUpAvayavArthaviziSTa pravRttAiNA vora che" paMkaja zabdamAM ubhaya zaktie karIne paMthI utpanna levA rUpa avayavArtha sahita padyatva dharma sahita padyane bedha che. ubhayArthabodhanAcca paGkajAte kumudAdau sthalajAte padme ca na ttpdpryogprsNnggH| bane arthane bAdha hovAthI paMkathI utpanna thaela kumudAdimAM ane sthalathI utpanna thaela padyamAM paMkaja padanA prayogano prasaMga nathI ane "kSIranIradhi" AhIM gAthenI pratIti vinA kevala rUDhibedhya samudranI pratIti thAya che emAM kAraNa e che ke nIradhinI sAthe kSIrane avayava nathI banate. evI ja rIte " niSThavA rANI, vanavA saupa, kuracUra ityAdimAM jANuM levuM. garUDha nAma aneka che. pANigrahaNa nAmane gArtha "hAtha pakaDa" thAya che, tethI hAtha pakaDa te vivAha, sahAya devI, kheMcavuM ityAdimAM sarvatra che. jemake - yathA, jatAM gahana vanamAMhi, zabare pakaDaye kara ratine kAja; prakaTyAM tuja ripu strIne, eka saMga bhaya kepe glAni lAja. paratu sarvatra ativyApti dUra karavAne vAste vivAhamAM rUDhi che. cintAmaNi koSakAre kahyuM che ke "paLajhavi vivA, vivAha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmalakSaNa vicAra mANiti" pANigrahaNa nAmanA gArthamAM vivAha e aMza nathI Avele. pANigrahaNa vivAhanuM eka aMga che. paraMtu rUDhithI bhAryaprApti heturUpa pANigrahaNane baMdha thaI jAya che. e nAma kiyAvAcI che. triphalA nAmane gAthe traNa phone samudAya che tethI e te traNa phalanA samudAyamAM sarvatra che, paraMtu anyatra ativyApti maTADavAne mATe "haraDe, baheDA ane AmaLA" rU5 traNa phonA samudAyamAM rUDhi che. cintAmaNi koSakAre kahyuM che - triA haritakrayAvipatri" triphalA nAmanA gArthamAM "haraDA, baheDA, AmaLAM" e aMza Avela nathI, paraMtu rUDhithI "haraDA, baheDA, AmaLAM" e traNe phalenA samudAya rUpa arthane baMdha thaI jAya che. Aja upamA alaMkAra nAmane gArtha "samIpa karIne karela vizeSa jJAna" che, parantu samIpa karavAthI nyUnatA, adhikatA ane samatA e sarvanuM jJAna thAya che tyAM samatAmAM rUDhi che. atizayokti alaMkAranA nAmane gArtha laMghananI ukti che. te laMghana te AjJA, samudra, parvata lekasamA ityAdimAM sarvatra che, parantu anyatra ativyApti maTADavAne mATe lekasImAnA laMghanamAM rUDhi che. ahI ega ane rUDhinI mizritatAthI lakasImA laMghanarUpa arthane baMdha thAya che. atizayokti nAmanA gArthamAM lokasImA e aMza Avela nathI, paraMtu rUDhithI lakasImAtilaMghana eTalA arthane bodha thaI jAya che ane A alaMkAranA svarUpamAM AthI atirikta ke aMza zeSa nathI. ethI anya lakSaNa banAvavAnI kAMI AvazyaktA nathI. aprastutaprazaMsA alaMkAranA nAmane gAthe aprastutakathA che. te aprastutakathA te kaI prasaMgamAM athavA aprasaMgamAM sarvatra kahevAmAM Ave che. yathA. kahata mAta jasumata kahAMni pauDhe hari palanA, rAmanAma bhUpati bhayau musiya tAkaeNha~ lalanA / pituAjJA vana vasiya hariya tiya tahAM laMkapati, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAgya zAstra. sunatakruddha vaDhivisara suddha baka uThe atura ati // saumitri dhanuSa dhanu dhanuSa kahAM rahI thakata mA cakata sI vaha bAlakRsna bhuvipAla tuva rakhahu prasna nita takhatasI // parantu anyatra ativyApti nivAraNane mATe prasaMgamAM kahela aprastuta kathAmAM rUDhi che. AhIM yoga ane rUDhinI mizritatAthI prasaMgamAM kahela aprastutaprazaMsArUpa arthane baMdha thAya che. aprastuta prazaMsA nAmanA gArthamAM prasaMgamAM kahela A aMza Avela nathI, paratu rUDhinI mizritatAthI prasaMgamAM kahela aprastutakathA eTalA arthano bAdha thaI jAya che. ane A alaMkAranA svarUpamAM AthI atirikta keI aMza zeSa nathI. ethI anya lakSaNa banAvavAnI kAMI AvazyakatA nathI. nAma rAkhavAvALAnI IcchAnusAra prasiddhine rUDhi kahe che. ame alaMkAranA garUDha nAmamAM A rItithI rUDhine kahIzuM. rUDhinuM prayojana ativyAmi nivAraNane mATe che, jene ukta prakArathI sarvatra svayaM ghaTAvI levuM. evuM nahI kaheze ke jene koInA kahevAthI athavA koSathI pANigrahaNa" nAma vivAhanuM che. eja pANigrahaNa zabdathI vivAhane samajaze athavA te hAtha pakaDavAneja samajaze ItyAdi. tethI nAmaja lakSaNa tyAre banI zake che ke jyAre je nAmane artha che, emAM ja tamAma vAta AvI jAya ane uparAMta kAMI kahevuM na paDe. je uparathI kahevAmAM Avaze eja aMza lakSaNumAM umeravuM paDaze. kemake vRdhdhothI, keSathI, athavA vyAkaraNathI sAMbhaLyA vinA te rUDha ane vaigika zabdane paNa koI samajI zakatuM nathI. mAtAdithI sAMbhaLyA vinA manuSya, manuSyanI vANuM paNa nathI bolI zakatuM, ane alaMkArenA garUDha nAmamAM rUDhithI itara kaI artha uparathI nathI lAva paThate. evuM paNa nahIM kaheze ke jyAM vAkyarthamAM anDayA papatti athavA tAtparyAnupapatti hoya tyAM vAkyarthamAM anvayAdi levAne mATe lakSaNa kahevAmAM Ave che. saMjJA to ekaja pada che. AnI ka95nA vakhate anvayAnupapatyAdikano prasaMgaja nathI jemake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmalakSaNa vicAra. jo dha phyutA" A vAkyamAM kAka zabdathI dayupaghAtaka mAtranuM grahaNa thAya che. "jo zaiti" AmAM kevala zabda ja pravega karavAmAM Ave emAM to kevala kAkanuM ja grahaNa thAya che; kemake upalakSaNamAM anvayane bAdha nathI. ethI vAkayanI AvazyakatA nathI. ahIM te tAtparyane bAdha che. tethI dherI kavioe kAvyazabhAkara dharmarU5 alaMkAnAM upamAdi nAma rAkhela che. te e e nAmArtho sabaMdhI kAvyazabhAkaradharmarUpa camatkAronAM upalakSaNathI grahaNa na kare te kavinA tAtparyane bAdha thAya che. dharIe pratyenIka nyAyathI pratyenIka alaMkAra mAnya che. Ane akSarArtha vaphTamANu pratyenIka alaMkAranA prakaraNamAM kahevAmAM Avaze. ahIM camatkAra pakSamAM che. A vAgyAthe te anIka prati karavuM e che, tethI ahIM vizrAma kare te pakSInA pakSI prati karavuM, pakSInuM karavuM, pakSInA pakSInuM karavuM ItyAdi pakSa saMbaMdhI camatkArenuM grahaNa na hovAthI vaktAnA tAtparyane bAdha thAya che. pakSIne pakSI prati karavuM ityAdi lArtha che. pakSatA sabaMdha che; ane prayeAjana lAghavathI kahevuM e che. sarvane gaNAvavAthI gaurava thAya che. ema nahI kaheze ke dherInuM e tAtparya hatuM te sUkSama ItyAdinI peThe A aMlakArane " sarva saMgrAhaka pakSa"nAma kepa na rAkhyuM? kemake e viSayane kaI nyAya hoya te ethI e alaMkAranuM pradarzana karavAthI hRdayaMgama sAruM thAya che. ethI anya paNa mudrA nyAyathI mudrA, dIpaka nyAyathI dIpaka Adi alaMkAronuM pradarzana karavAmAM AvyuM che ane sAhitya zAstramAM upalakSaNathI sajAtIya camatkArane saMgraha thaI jAya che. evuM paNa na kahezo ke kavi nAma rAkhe e te lakSaNa rUpaja hoya che. jatiSa, nyAya, vyAkaraNa Adi zAstrakAroe navIna vArtA kalpIne "kujyA, agrA, carajyA, umaNDala, samavAya, vibhakita, upasarga " ItyAdi seMkaDo cagarUDha nAma navIna kalamAM che. temAM koI nAmamAM lakSaNa egya artha nathI nIkaLa. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 kAvya zAstra. kemake amArUM mukhya tAtparya alaMkArAnuM nAma rAkhavAvALAnA nAmamAMja lakSaNu hAvAmAM che. e alakArInAM samasta nAma lakSaNarUpa che. evu' na kahezeA ke AdimAM alaMkAronAM nAma rAkhavAvALAnAM nAmamAMja lAvavAnuM tAtpa hatuM, e kAi pramANuthI nakkI karyuM? kemake samasta alaMkAronAM nAmaja lakSaNa che, e pratyakSa pramANu che. anya lAghava sarvamAnya hovAthI sAhitya zAstra prasiddha sahRdayAnA hRdayanI sAkSirUpa pramANa paNa ahIM che. dhArIoe alakArAnAM nAma udAharaNeAnA anusAra rAkhyAM che, e te avyAptyAdi dvASa rahita che. ane bharata bhagavAna ItyAdie paNa labhya udAharaNNAnA anusAra e ala kArAnAM lakSaNa anAvyAM che, parantu e te mahudhA avyAtyAdi doSa sahita che. dhAriyAnAM nAma rUpa spaSTa thai rahetAM pharI anya taTastha lakSaNAnu manAvavuM e tA bhUla che. kAvya nirUpaNa. " ratnAkara " lakhe cheH-- kAvyanuM yathArtha nirUpaNa eka evA viSaya che ke jenA upara sAhityakAro lAMbA vakhatathI pAtapAtAnA matane anusAra ghaNuM ja lakhatA Ave che. tathApi o dhyAna daIne vicArIe tA . enA granthAthI saMpUrNa satASa thatA nathI. mULa viSayA upara evA vAMdhA paDyA che ke emAMthI kAi upara e cAra sAhityakAronI eka saMmati prApta thavI ghaNI kaThiNu che. ekanA lakSaNane khIe a MgIkAra karatA nathI ane khIjAnI vAtane trIjo parAsta kare che. ethI pariNAma evuM Ave che ke bhaNavAvALA bicArA gabharAi jAya che ane ema nakkI nathI karI zakatA ke ApaNe kAnA matane vAstavika samajavA. keTalAekanA teA peAtAnA lakhelA granthAmAM paNa evA pUrvApara virodha paDe che ke enA potAnA siddhAntanu ja siddha thavu asabhavita thaI paDe che. AnA sivAya e leAkeAmAMthI kAi kAie A viSayane ati sUkSma ane kaThaNa samajI draDhatApUrvaka potAnA siddhA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya nirUpaNa. 25 tene spaSTa rUpathI prakAzita karavAnuM sAhasa anucita jANI prathama deDAdoDa karI aMte nAka upara AMgaLI rAkhI gayA che, ke jethI jIjJAsuo vAMcIne guMcavADAmAM paDI jAya che ane enuM nivAraNa karI abhiSTAtha sudhI nathI pahoMcI zakatA. aMtamAM nirAza banIne kAvyakaLAkavida kahevarAvavAnA abhilASIone bhinnabhinna granthanA lakSaNo ane udAharaNene kaMTha karI rAkhIne tathA avasara upara amukane A mata che eTaluM kahI devAne pitAnuM mukhya kartavya samajI levuM paDe che. saMskRta bhASAnA paMDitene te spaSTIspaSTa kAMIka baMdha paNa thaI jAya che. paraMtu kevaLa prAkRta jANavAvALAone te eTaluM paNa jJAna thavuM kaThiNa che. kemake prathama te prAkRtamAM evA grantha bahuja cheDA che, ke jemAM kAvyanA sarva aMgenuM varNana maLI Ave, bahudhA lekoe te eka eka balba aMgenAMja pRthaka pRthak varNana karIne cheDI dIdhA che ane bIjA je grantho hAla che tenI paripATI saMskRta karatAM paNa ati kaThiNa che. prAkRta bhASAnA kavionA banAvelAM udAharaNe te bahudhA prazaMsanIya che, paraMtu jyAM tyAM lakSaNomAM vizeSa dhyAna na dIdhAthI teo potAnA samajela arthane prakAza prayukta zabdo dvArA nathI karI zakyA, athavA to pote ja bhUla khAdhI che. AvA vakhatamAM prAkRta bhASAmAM eka evo grantha lakhavAnI AvazyaktA jovAmAM Ave che ke jenAthI bhaNavAvALAone kAvya sabandhI Avazyaka vAtane yathArtha bAdha prApta thAya ane pote pakSapAta cheDI vicAra karavAne abhyAsa vadhAre. sarvathI pahelAM je vAtane nirNaya thavo Avazyaka che te e che ke kAvya kene kahe che, arthAt kAvyanuM lakSaNa zuM che? hara keI kArya karavA pahelAM manuSya ATaluM sArI rIte jANI levuM joIe ke huM zuM karavA cAhuM chuM. nahi te enA uddezya sAdhanamAM bAdha AvavAnI saMpUrNa saMbhAvanA thaze. jema ke ghara banAvavAvALA kArIgarane evI khabara na hoya ke A ghara manu Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya sAra, bhyone rahevA mATe banAvavuM che, te saMbhava che ke emAM e kArIgara manuSyane javA AvavA jevaDuM dvAra paNa nahi banAve. A sivAya e paNa saMbhava che ke bAraNethI jovAmAM te enA banAvela gharane AkAra je joIe te heya paNa aMdarathI te ITa pattharathI bhareluM hoya athavA chAparUM ja na hoya. je koI manuSya senAnI pAse jaIne kahe ke mane eka kaMkaNa banAvI de, te jyAM sudhI sonI ema nathI jANatA ke kaMkaNa amuka bhUSaNane kahe che, tyAM sudhI te bicAre zuM banAvI deze ane kadi vinA samaje, vinA sAMbhaLe banAvavAnuM sAhasa uThAve te saMbhava che ke keI eka evI vastu banAvI deze ke jenAthI hAthane kAMIpaNa sabaMdha nahI hoya. evI rIte je kavi A vAtane sArI rIte na samaje ke kAvya kene kahe che te yathArUci samajyA vinA kAMI banAvI tene kAvya mAnI leze. ane potAnI racanAmAM e vAtane lAvavAne yatna nahi karI zake, ke jenAthI vAkayane kAvyapadavI prApta thAya che. prAcIna sAhityAcAryo praNIta kAvyanAM lakSaNo. candrAlekAra lakhe che - nirdoSA lakSaNavatI sarItiguNabhUSitA / saalNkaarrsaanekvRttirvaakaavynaambhaak|| deSa vinAnI, sArA lakSaNayukata, rItisahita, guNee sahavartamAna alaMkAra sahita aneka vRttivALI je vANI te kAvya kahevAya che. sarasvatI kaMThAbharaNakAra lakhe che - nirdoSa gunnvtkaavymlngkaarairlngkRtm| rasAnvitaM kaviH kurvankIti prItiM ca vindati // deSa rahita, guNavALuM, alaMkArathI suzobhita rasayukata kAvya karanAra kavi kAti tathA prItine pAme che. kAvyadIpikAkAra A pramANe lakhe che: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcina kAvyanAM lakSaNe. kathyate kAvyamiSTArthavyavacchinnA padAvalI. ISTa eTale alaikika camatkArI hovAthI sahRdaya purUSanAM ane manane AnaMda karanAra evA je artho te vaDe vyavacchinna eTale vilakSaNa karela evI je padAvalI eTale padasamUha te kAvya kahevAya che. ripure pRta, pute nAtA, "tAre zatru maraNa pAmya ane "tAre tyAM putra utpanna thaye." ityAdi vAkyanAM zravaNathI utpanna thaelo AnaMda lettara nathI. mATe evAM vAkAmAM kAvya lakSaNane ati prasaMga nathI. tathApi lakSaNa evuM phalita thayuM ke lokAra camatkArI hovAthI sAhadAnAM hRdayane AkarSaNa karanArUM je vAkya te kAvya. tenuM ja nAma kAvya kahevAya che ke je nitye vilakSaNa camatkArI hovAthI baLAtkAre vazamAM lAvI sAmAjIka janenAM mana raMjana kare enuM udAharaNa A pramANe che. mAnuSIbhyaH kathaMnusyAdasya rUpasya saMbhavaH / na prabhAtaralaM jyotirudati vasudhAtalAt / / mAnuSI strIothI AvAM rUpanI utpatti saMbhaveja kema? pRthvInA talathI lAvaye paripUrNa evuM teja utpanna thAya ja nahIM. udgIrNadarbhakavalA mRgI parityaktanartanA mayurI / apasRtapANDupatrA muzcati azru iva latAH // zakuntalAnA patinA ghara pratye prayANane samaye virahathI hari NIe darbhanA kavalane tyAga karyo che arthAt AhAra tajela che, mayUrIe nRtyane tyAga karyo che ane latAe kharI paDatA patrarUpI azruonA binduone ja jANe pADatI heya nahi zuM? Ayi kaThAre yazaH kila te priyaM kimayazo nanu ghoramataHparam / kimabhavadvipine hariNIdazaH kathaya nAtha kathaM bata manyase // he niSphara zama! tamane prAraMjanajanya yazaja priya che te sItAne ghera vanamAM mokalavA rUpa je apayaza te zuM enA samAna nathI? he nAtha ! hariNAkSI evAM sItAjInI vanamAM zuM sthiti Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra, thaI te viSe jarApaNa vicAra kare che? ItyAdi vAvaDe sahadaene anaMtaraja kesara AnaMdane phelAva kare che mATe temAM kAvyapaNuM jANavuM. kAvya prakAzakAra lakhe che - tadadoSau zabdArthoM saguNAvanalaMkRtI punaH kApi. deSa rahita, guNa sahita, alaMkAra sahita ane kayAMIka gUDha alaMkAra yukta evA je zabda ane artha te kAvya. vRttikAra lakhe che - kApItyanenaitadAha yat sarvatra saalNkaarau| kacittu sphuTAlaMkAravirahe'pi na kAvyahAniH // "kApi" e pade karIne evuM jaNAvyuM ke zabda artha sarva le sAlaMkAra hevA joIe paNa keI sthale phuTa alaMkAra na heya tepaNa kAvyatvanI hAni nathI. keIpaNa bhASAmAM kAvyanI vyAkhyA karavI e saMbhavita nathI. te paNa manuSya potAnI jAtane mATe kAvya zuM che e anubhavathI zodhI zake tenuM varNana ApI zakAya. kAvyaprakAzakAra kAvyanI vyA khyA ApavAmAM e pramANe ja anusarela che. upara joyuM ema te kAvyanuM "ca lakSaNa" ApatA nathI paNa "5 lakSaNa" Ape che. tene kAvyanI svataMtra vyAkhyA ApavAnI muzkelI jaNAI tethI kAvyane mATe jarUranAM ta lIdhAM che, ane temane kAvyanI vyAkhyAmAM ekatra karIne Apela che. vyAkhyA kevI rIte udabhava pAmI e nIcenI bInAthI jaNAze. kAvya eTale zuM ? kAvya e eka manaraMjanatA yukta vastu che. dhAre ke ahiMyA eka manaraMjana kare tevuM citra che te te kAvya kahe. vAya ke nahiM? bIlakula nahi. tyAre ApaNe kahIe ke kAvya te vANunA vyavahAramAM samAela che. ema mAnIe te gAyaka ghaNAja priya rAgathI gAya che, te te kAvya kahevAya? nA. e paNa kAvya na kahevAya. tyAre te e artha yukta zabda vyavahAra che. vArU! tyAre e Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcina kAvyanA lakSA. 29 (C "" '' gartha: " rIte teA ghaNA gadya lakhanArAnI vANI te pazu kAvya kahevAmAM Avaze. tyAre ApaNe vyAkhyAmAM " apava " umerazu ke je kAvyanA pradezamAMthI evI bhASAne dUra karaze. " -- " mAtra zabda ke mAtra arthamAM samAela nathI. zabda ane artha ane maLIne " jAnya thAya che. teA temAM prAdhAnyapaNuM zabdanu che ke anu` ? jo zabdanuM prAdhAnyapaNa hoyatA " sAthe zarU " ema vyAkhyA karavAmAM Avaze ane jo aMnu prAdhAnyapaNuM hoya te " zantena viziSTa ema vyAkhyA karavAmAM Avaze. te paNa " raddArtho jAyana ema kema kahevAya ? te emane ApaNe ema kahI zakazu` ke kavacit zabda pradhAna hoya che ane kavacit aM pradhAna hoya che ane keTalIka vakhata zabda ane artha ane sarakhA prAdhAnyapaNAvALA hoya che. tethI caturAithI " zavvA" drAvyam " ema kahela che. have jo kAi doSa rahita ka'i vastu banAve te te kAvya kahevAya ? nA. kAvya nAmane ceAgya thavA mATe kaMika vizeSa jarUratu che. arthAt guNeA. have AvuM ( doSa rahita ane guNu sahita ) kAvya mukhyatve karIne alaMkAra yukta hoya che. paNa alakAra kAvyamAM hAvAja joie evuM kAMi nathI. kAraNa ke keka vakhata ja, alakhatta javalleja, sArI kavitA ala'kAra vinAnI hoya che. ' kAvyazAstranA lakhanArAoe kAvyanI bhinna bhinna vyAkhyAo Apela che. ethI kAvyaprakAzakAre kAvyanI vyAkhyA karI nathI. jeTalI vyAkhyA Apelache te tA mAtra kAvyanI tenI zeAdhamAM AgaLa vadhavAnA IrAdAthI kAvyanAM pradhAna tattvA Apela che. mammaTanuM kAvyanuM' svarUpa vyavahArika hAvAthI ghaNu sArU che. paricita varNa na karavAthI mammaTa kAvyanA spaSTa khyAla ApavAmAM teDu pAmelA che. gUDhAla kAranuM udAharaNa A pramANe che. yaH kaumAraharaH sa eva hi varastA eva caitrakSapAste conmIlitamAlatI surabhayaH prauDhAH kadambAnilAH / dd Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 kAvya zAstra, sA caivAsmi tathApi tatra suratavyApAralIlAvidhau / revArodhasi vetasItarUtale cetaH samutkaMThate // paradezamAM paranAyakanI sAthe saMketa karanArI keI nAyikAnuM pitAnA gharamAM A vacana che. je kumAra avasthAne haranAra arthAt pANigrahaNa karanAra teja pati, tathA caitra mAsanI rAtrio paNa teja, tathA huM paNa teja chuM tathApi revAne kAMThe vetasI tarUnA talane viSe saMga vyApAra rUpa lIlA karavA mATe citta utkaMThita thAya che. A lokamAM skuTa alaMkAra nathI. tathA gUDha alaMkAra traNa che. te evI rIte ke saMga gya pati AdikanuM vidyamAna paNa kahevAthI utkaMThAnA kAraNune abhAva che, tema chatAM paNa utkaMThA rUpa kArya kathana karyuM mATe vibhAvanA alaMkAra thaye. te zabdathI sAkSAt pratIta thatuM nathI, mATe gUDha che. ane pati AdikanuM saMnidhAna rUpaanutkaThAnuM kAraNa chatAM paNa anukaMThArUpa kArya nathI, mATe vizeSekita alaMkAra thaye te paNa zabdathI sAkSAt pratIta thatA nathI. mATe gUDha che. ane " ra" "" "va" ItyAdi anuprAsa khuTa che; tathApi te A kAvyamAM henArA zuMgArAbhAsane pratikUla hevAthI te askUTaja che. nAyaka para hovAthI zrRMgArane AbhAsapaNuM jANavuM. ujasvit alaMkAra phuTa che evI zaMkA paNa karavI nahI, kemake jyAM rasAbhAsa anyane aMga hoya tyAMja urjasvit hoya che. ahIM te zRMgArAbhAsa pradhAna che, anyane aMga nathI, mATe urjavit saMbhave nahI. sAhitya darpaNakAra lakhe che - kAvyanuM svarUpa eTale lakSaNa kevI rItanuM evI apekSAmAM kaI kahe che: tadadoSau zabdArthoM saguNAvanalaMkRtI punaH kApIti. deSa rahita, guNa sahita, alaMkAra sahita ane kyAMka phuTa alaMkAra rahita arthAt gUDha alaMkAra yukta evA je zabda ane artha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ? prAcina kAvyanAM lakSaNo. te kAvya. A vicAravA jevuM che. kemake je kadAca deSa rahita zabdArtha ja kAvya hoya to nyakkAro hyayamevameyadarayastatrApyasau tApasaH so'pyatraiva nihanti rAkSasakulaM jIvatyaho rAvaNaH dhigdhik zakrajitaM prabodhitavatA kiM kumbhakarNana vA svargagrAmaTikAviluNThanavRthocchUnaiH kimabhirbhujaiH / / rAvaNa kahe che ke mAre eja meTe tiraskAra ke mAre zatruo. temAM paNa A tapasvI e rAma zatru; ane te paNa A laMkAmAM ja rAkSasenA kuLane haNe che. vaLI moTuM Azcarya e che ke rAvaNa jIve che. IndrajIta tane paNa dhikkAra che, dhikkAra che. nidrAmAMthI jagADelA kuMbhakarNathI paNa zuM ? svarUpI gAmaDAne teDavAmAM vRthA baLa dharanAra, evA A bhuvaDe paNa zuM ? A leka avisRSTavidheyAMzoSathI dUSita che. mATe kAvya kahevAze nahIM. ane e lokamAM rasadhvani hovAthI ulaTuM uttama kAvyapaNuM sahRdayanee aMgIkAra karyuM che. temAM pUrvokta lakSaNanI avyApti prApta thaze. tyAre A lokamAM keIkaja aMza duSTa che paNa sarva nahIM. mATe je aMzamAM deSa che te aMza duSTa ane Itara bhAga te adRSTa hovAthI kAvyaja kahevAze evI paNa zaMkA karavI nahIM, kemake je aMzamAM deSa te akAvya ane je aMzamAM dhvani che te kAvya ema mAnIe te duSTa aMza potAnI tarapha akAvyapaNAnuM AkarSaNa karaze, ane vani aMza potAnI tarapha kAvyapaNAnuM AkarSaNa karaze e rIte bane tarapha AkarSaNa thavAthI kAvyapaNuM akAvyapaNuM kAMI paNa siddha thaze nahIM. vaLI zrutikarutvAdi deSa kaIkaja aMzane dUSita kare ema nathI; kintu eka aMzamAM rahela deSa AkhAM kAvyane dUSita kare che. ghaTe che ke kAvyanA AtmArUpa rasane apakarSa karanAra doSa na hoya to temAM deSapaNuM ja aMgIkAra karAtuM nathI. nahIM te deSamAM nitya, anityatvanI vyavasthA ja thaI zakaze nahIM je ivanikAre paNa kahyuM che - vyA nahIM. eka avisma Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAd. zrutiduSTAdayo doSA anityA ye ca darzitAH dhvanyAtmanyeva zrRMgAre te heyA ityudAhRtAH je zruti kavAdi deze tathA je anitya de dekhADyA te dhvanirUpa zragAramAMja tyAjya jANavA. vaLI ema mAnavAthI kAvya viralaviSaya athavA nirviSayaka thaI jaze, kemake sarva prakAre nirdoSa kAvyane ja asaMbhava che. tyAre "gopa" A padamAM je "ga" che, ene jaa >> e artha karazuM ema mAnatA ho te ISata doSavAlA zabdArtha kAvya che evuM siddha thaze. tyAre nirdoSa zabdArthane kAvyapaNuM kahevAze nahI. sati saMve poSAvita" saMbhava chatAM ISat doSavAlA zabdArtha ema kahetA he te te paNa kAvyalakSaNamAM kahevA gya nathI. ratnAdikanA lakSaNamAM kITAnuvedhAdikanA parivAranI peThe eTale jema kITanA anuvedhAdika ratnanuM ratnapaNuM haNavAne samartha nathI; paNa kiMmatamAM tAratamya karAvavAne samartha che. temaja zratikaDutvAdi deSa paNa kAvyanuM kAvyapaNuM haNa zakavAne samartha nathI paNa tevAM kAvyanI kiMmata kaMIka ochI gaNAya che. kahyuM che ke - kITAnuviddharatnAdi sAdhAraNyena kAvyatA / duSTeSvapi matA yatra rasAyanugamaH sphuTaH // jema kITe vadheluM ratna paNa ratnaja manAya che, ara7 nahIM. tema je kAvyamAM rasAdikanuM jJAna sakuTa thatuM hoya te kAvya deSavALuM chatAM kAvyaja manAya che. vaLI zabdArthane saguNa e vizeSaNa ApyuM che te paNa aghaTita che, kemake guNe rasanAja dharma che. e prakAre kahyuM che: ye rasasyAGgino dharmAH zauryAdaya ivAtmanaH jema zaryAdika AtmAnA dharma che temaja guNe aMgabhUta rasanAja dharmo che, ItyAdi vAye karIne pUrvokta lakSaNakAreja pratipAdana karela che, mATe zabdArtha rasanA abhivyaMjaka che. rasanA dharma guNo upacArathI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcina matAnusAra kAvya lakSaNa 33 zabdArthamAM paNa saMbhavaze ema mAnatA he te tamane pUchIe chIe ke tame kAvyanA svarUpa rUpe mAnelA zabdArthamAM rasa chekiMvA nahI? je kadA nathI ema kahetA he te zabdArthamAM guNa paNa nathI. kemake rasanA dharma guNa, rasa na hoya te te paNa na ja hovA joIe. je kadI zabdAImAM rasa che ema kahetA ho to lakSaNamAM "sa " e padane sthAne "sau" evuMja vizeSaNa kema na ApyuM? zabdArthamAM guNavAnapaNAnI anupatti hevAthI"paralau" siddha thayuM ema kahetA he tepaNa "HTLo A vizeSaNa choDI daIne "sa " e vizeSaNa ApavuM teja egya che. "prANIvALA deza" ne badale zaryAdikavALA deza" kaI kahetuM nathI. guNanA abhivyaMjaka zabdArtha kAvyamAM prajavA e "muLa" e padane abhiprAya che, evI zaMkA paNa karavI nahIM. kemake guNa kAvyamAM utkarSa ANanArA che paNa kAvyanA svarUpanA ANanAra nathI. zabda ane artha kAvyanuM zarIra che, rasAdika AtmA che, tathA guNe zaryAdikanI peThe che, de kANatvAdikanI peThe che, rItio avayavonI susthitinI peThe che tathA alaMkAre kaTaka kuMDalAdinI peThe che. eNe karIne alaMkAra - hita ane kyAMka gUDha alaMkAravALA je zabdArtha te kAvya, evuM je kahyuM che te paNa parAsta thayuM. kemake alaMkAra paNa kAvyamAM zobhA mAtranA janaka che, paNa svarUpanA saMpAdaka nathI. mATe eNe karIne vido: jAvyarIvita' vakti e kAvyanA jIvanarUpa che. e rIte je vakrokti jIvitakAre kahyuM che te paNa parAsta thayuM jANavuM. kemake vokti paNa alaMkAra che. askuTa alaMkAranuM udAharaNa A pramANe che - "caH mAra dura" ItyAdi. A paNa vicAravA jevuM che, kemake e lekamAM vibhAvanA ane vizeSakita askuTa che te paNa te banene mUla saMdehasaMkara alaMkAra phuTa che. galorSa kuLavALA ItyAdi kAvyanAM lakSaNane paNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra parAsta thaya. je kAMI dhvanikAre kahyuM che. " hathiyAtmA zani tti dhvani kAvyane AtmA che, tyAM pUchIe chIe ke vastudhvani alaMkAra dhvani ane rasadhvani e rIte traNa prakArane dhvani AtmA? ke kevaLa rasadhvanija AtmA? temAM pahele pakSa lIe te te anucita che. kemake prahelikAdikamAM ativyAtiAvaze mATe kadAca bIje pakSa lIe te ame kabUla karIe chIe ke jyAre rasadhvani mAtraja kAvyane AtmA mAnazo tyAre - attA etya nimajjai etya ahaM diasaraM paloehi / mA pahia ! rati aMdha ! sejjAI maha nimajjAhasiH // A sthale mArAM sAsu sUe che. ahIM hu sUuM chuM. he ratAMdhalA pathi! tuM divase joI le. mArI zayyAmAM suIzanahIItyAdi sthale vastumAtra vyaMgya che, tyAM kAvyatvane vyavahAra kema? evuM pUchatA he te uttara ApIe chIe ke e sthale paNa rasAbhAsa ivanita che. mATeja kAvyatvane vyavahAra che. je kadI dhvanimAtrane kAvyAtmA mAne te "le gAma yAti" devadara gAma jAya che. A vAkyamAM bhUtyane devadattanI pAchaLa javuM vyaMjita thayuM. mATe e vAkayane paNa kAvyapaNuM kahevuM paDaze. kAvyapaNuM che ema kahetA ho te tema bane nahIM kemake je rasayukta hoya tene ja kAvyatvane aMgIkAra che. Agneya purANamAM paNa temaja kahyuM che - "vAgvaidagdhyapradhAne'pi rasa evAtra jIvitam" A purANamAM vANanuM cAturya pradhAna chatAM paNa rasa ja jIvana rUpa che, ema batAvyuM che. vyaktivivekakAre paNa kahyuM che - "kAvyasyAtmani aGgini rasAdirUpe na kasyacidvimatiriti." kAvyarUpa zarIranA AtmArUpa aMgI rasAdikane viSe koInI virUddhamati nathI. dhvanikAre paNa kahyuM che -" nahi parigharapaatrnirvaahennaatmlaabh itihAsAdereva tat siddharityAdi." Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tvane lai rahelAM keTalAMka rasa rasavALAM padyamAM prAcina matAnusAra kAvya lakSaNa 35 kavie pUrve banelI vAtane guMthIne nirvAha karyo tethI kAvyatvane lAbha nahIM. kemake ItihAsAdikathI paNa tene lAbha che. tyAre prabaMdhanI aMdara rahelAM keTalAMka rasa rahita pone kAvyatva prApta thaze nahI evI zaMkA karavI nahI. kemake jema rasavALAM padyamAM rahenArAM keTalAMka nIrasa padene padyanA rasa vaDe rasavAnapaNu manAya che temaja prabaMdhamAM rahenArAM nIrasa paLone paNa prabaMdhanA rase karIne ja rasaSja ja vAnapaNu aMgIkAra karela che. mATe je kAMI nIrasa padyamAM guNanA abhivyaMjaka vANuM hovAthI deSanA abhAvathI ane sAlaMkArapaNAthI kAvyatvane vyavahAra che, te te rasAdimAna kAvyabaMdhanI samatAthI auNa che. je kAMI vAmane kahyuM che -" rItimAM vyaya " rIti kAvyane AtmA che, e paNa anucita che, kemake rIti te saMghaTTanAnI vizeSarUpa che, ane saMghaTTanA avayava saMsthAnarUpa che ane AtmA te tethI bhinna che. dhavanikAre kahyuM che - arthaH sahRdayazlAghyaH kAvyAtmA yo vyavasthitaH vAcyamatIyamAnAkhyau tasya bhedAvubhau smRto. sahadaya purUe vakhANavA cogya kAvyanA AtmArUpa je artha che tenA vAcya ane pratIyamAna evA be bheda che. temAM vAcya arthane je AtmApaNa kahyuM te te "zAvyAtmA dhvaniH" kAvyane AtmA dhvani che, e pitAnAja vacananA vireAdhathI parAsta thayuM jANavuM. tyAre have kAvyanuM lakSaNa kevuM hovuM joIe evI apekSAmAM kahIe chIe. "vAra sAme Avya" rasa sArarUpa che ane tethI rasarUpI AtmA che jene evuM je vAkaya te kAvya kahevAya che. kemake rasa vinA kAvyatvane ja aMgIkAra nathI mATe "te ? je AsvAdana karAya te rasa. AvI vyutpatti vaDe rasapade karIne bhAva tadAbhAsanuM paNa grahaNa jANavuM. temAM rasanuM udAharaNa A pramANe che: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra, "zUnyaM vAsagRhaM vilokya zayanAdutyAyakiJcicchanaiH nidrAvyAjamupAgatasya suciraM nivarNya patyumukham , vizrabdhaM paricumbya jAtapulakAmAlokya gaNDasthalI, lajjAnamramukhI priyeNa hasatA bAlA ciraM cumbitA. nAyaka ane nAyikA zayAmAM sutAM che. temAM nAyikA vAsagrahane zUnya joI zayAmAMthI dhIme rahIne kaMIka uThIne kapaTathI nidrA karatA patinuM mukha ghaNuvAra nirakhIne vizvAsa pUrvaka cuMbana karavA lAgI. tevAmAM patinI mAMcita thaelI gaMDasthalI joIne teNuM lajAthI namra mukhavALI thaI ane patie hasatA vadanathI te bAlAnuM ghaNuM kAlasudhI cuMbana karyuM. A padyamAM saMga DhaMgArarasa che. bhAvanuM udAharaNa A pramANe che. yasyAlIyata zalkasImni jaladhiH pRSThe jaganmaMDalam / daMSTrAyAM dharaNI nakhe ditisutAdhIzaH pade rodasI // krodhe kSatragaNaH zare dazamukhaH pANI pralambAsuraH / dhyAne vizvamasAvadhArmikakulaM kasmaicidasmai namaH // jenI tvacAnA sImADAmAM samudra lIna thaI gaye arthAt matsya rUpa, tathA jenA pRSTa bhAgane vize jagatamaMDaLa lIna thaI gayuM arthAt kUrma rUpa, tathA jenI daMSTrane viSe dharaNuM lIna thaI, arthAt varAharUpa, tathA jenA nakhane viSe daityarAja hiraNyakazipu lIna thaye arthAt nRsiMha rU5, tathA jenA padane viSe bhUmi, AkAza ane svarga lIna thayAM arthAt vAmanarUpa, tathA jenA kedhane viSe kSatriyagaNa lIna thaye arthAt parazurAmarUpa, tathA jenA bANune viSe rAvaNa lIna thaye arthAt rAmacaMdrarUpa, tathA jenA hastane viSe pralaMbAsura lIna thaye arthAt kRSNarUpa, tathA jenA dhyAnamAM vizva lIna thayuM, athAt buddharUpa, tathA jenA ane viSe adhArmikenuM kula lIna thayuM arthAt kakIrUpa evA keIka purUSavarane namaskAra karuM chuM. A padyamAM lagaShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna matAnusAra kAvya lakSaNa. 37 vAnane viSe bhaktane prItibhAva vyaMgya che. rasAbhAsanuM udAharaNa A pramANe che - madhu dvirephaH kusumaikapAtre papau priyA svAmanuvartamAnaH / aMgeNa ca sparzanimIlitAkSI mRgImakaNDUyata kRssnnsaarH|| kAmadeva zIvajInuM mana pracuta karavA gaye ane akAle vasaMta khI. te samaye bhramara pitAnI priyAne anusarata puSparUpI eka pAtramAM makarandarUpa mane pIvA lAgyo tathA kRSNa mRganAM sparzavaDe vIMcANuM che netra jenAM evI mRgIne zIMgaDAM vaDe mRga khaMjavALavA lAgyA. A padyamAM saMjogazrRMgAranA AlaMbana pazupakSI hovAthI rasAbhAsa jANavo. rasagaMgAdharakAra lakhe che - ramaNIyArthapratipAdakaH zabdaH kAvyam / ramaNIya arthanuM pratipAdana karanAra je zabda te kAvya. arthamAM ramaNIyapaNuM eTale kettara AhUlAdajanaka je jJAna tenuM viSayapaNuM. AhalAdamAM lattarapaNuM eTale svAnubhavasiddha rAmatkAra nAmane jAtivizeSa, evA kettara camatkArIka AhUlAdanuM kAraNa vAraMvAra anusaMdhAnarUpa bhAvanA vizeSa che. "putrajo nAtaH" tAre tyAM putra janma thaye," "dhane te rAjyAma" tuMne huM dhana ApIza. A ThekANe vAkayArthanA jJAnathI utpanna thanAra AnaMdamAM kesarapaNuM nathI. mATe e vAkyamAM kAvyalakSaNanI ativyApti nathI. kharuM lakSaNa evuM phalita thayuM che ke " mArajhanamAvanAviSArtha gatipavirAma" camatkArajanaka bhAvanAne viSaya je artha tene pratipAdana karanAra je zabda te kAvya. prAcIna kAvyanuM A lakSaNa kahe che -"galo kuLau sAruMjAjo rAjAtha vya" deSa rahita guNa sahita ane alaMkArayukta je zabda ane artha te kAvya. e viSe vicAra karIe chIe ke zabda arthanuM yugala pramANa vinA kAvya kahevAya nahI. "jAvya pare" kAvyane uMce svare pATha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra, karAya che. "jAvyavina " kAvyathI artha jANavAmAM Ave che. " kutama nArA" kAvya zravaNa karyuM paNa artha na jA. A prakAre sArA jagatamAM prasiddha evA vyavahArathI kevala zabdavizeSane ja kAvyapaNa nizcaya prApta thAya che. evI zaMkA leze ke zabda mAtrane viSe kAvyavyavahAra te lakSaNathI paNa thaI zakaze. te tema kyAre manAya ke je kadI zabda arthanA yugala vize kAvya zabdanI zaktine nizcaya karAvanAra keIpaNa ati draDha pramANu hoya teja. ame te evA draDhatara pramANane ja jotA nathI. " go * A pramANute vizvAsa karavAne lAyaka nathI. e prakAre zabdArtha yugalane viSe kAvya zabdanI zaktinuM grAhaka pramANa jyAre nathI tyAre pUrvokta vyavahArathI zabda vizeSane viSe siddha thatI kAvya zabdanI zaktinuM nivAraNa karavAne kaNa sAmarthya dharAve? "pana vinina, nAmAvakumAririri pazurAma"upara kahyA pramANe nakkI thaelA siddhAntathI keIe kahyuM che ke vinigamananA abhAvathI zabdArtha banene viSe kAvyapadanI zakti. te paNa khaMDana karyuM jANavuM. e rIte zabda vizeSane vizeja kAvyapaNuM siddha thaela che, te tenuM ja (zabdanuM ja) lakSaNa gya che. paNa svakapala kapita zabdArtha yugalanuM lakSaNa ucita nathI. vedapurANadikanA lakSaNa viSe paNa eja nyAya jANa. nahita vedane pATha kare che ItyAdi vyavahArane ucheda thaI jaze. vaLI prakAzArdike "gAvAliyaratvameva jaththara prayojaka tacca zabda cArthe cAviziSTamiti // AsvAdanuM je ubedhakapaNuM teja kAvyapaNAnuM prAjaka eTale kAraNa. te udhakapaNuM zabda artha yugalamAM avizeSa rahela che. mATe zabda ane artha benuM yugala kAvya; Ama mAnavuM te paNa ayukta che. kemake rAgane paNa dhvanikArAdi sarva AlaMkArikee rasane vyaMjaka mAnela che. mATe tene paNa kAvyapaNAnI Apatti thaze. bahu Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 prAcIna matAnusAra kAvya lakSaNa. kahevAthI zuM? nATayana jeTalAM aMgo che te paNa bahudhA rasanA vyaMjaka che mATe temane paNa kAvyapaNu prApta thaze. eNe karIne keIe mAnyuM che ke rasanA uddabodhana karavAmAM je samartha teja kAvyalakSaNathI lakSya che, tenuM paNa khaMDana jANavuM. pUrvokta traNe matane lagatuM sAdhAraNa dUSaNa Ape che ke kAvyapadanI artha upara pravRttimAM je nimitta te zabdArthasamUhamAMja rahyuM che, athavA pratyekamAM rahyuM che. je kaheze ke nimitta samudAyamAM rahyuM che. te jema " nau" be che te eka kahevAya nahI. e vyavahAranI peThe zlokavAkaya kAvya nahi evA vyavahAranI Apatti Avaze. kemake kAvyatvarUpa nimitta samudAyamAM rahyuM che, kevala zabdamAM nathI. mATe nimitta pratyekamAM che e pakSa paNa ghaTe nahI, kemake eka padyamAM kAvyadraya vyavahAranI Apatti Avaze, mATe vedapurANanuM lakSaNa jema kevala zabda viSe ghaTe che, temaja kAvyanuM lakSaNa paNa kevala zabda viSe aMgIkAra karavuM teja ucita che. lakSaNamAM guNalakArAdikano niveza paNa ucita nathI. kemake "uhita mave4 vidha" candramaDala udaya pAmyuM. A dUtInuM abhisAra vidhipara ane abhisArikAnuM niSedha para tathA virahiNanuM jIvananA abhAvaparanA vAkyamAM temaja naDatama" sUrya asta pAmya ItyAdi vAkayamAM guNa alakArane abhAva che. mATe A kAvya akAvya che evI paNa zaMkA karavI nahIM. kemake jema tamArA abhimata kAvyamAM temaja A vAkyamAM paNa kAvyanuM jIvanarUpa camatkArIpaNuM sarakhuM che. mATe uparanuM vAkayA akAvya kaheze te tame mAneluM kAvya paNa akAvya kema na hoya? vaLI guNAlaMkAranI kAvyamAM anugati paNa nathI. temaja "su " duSTa kAvya che, A vyavahArane bAdhaka vinA lAkSaNika mAnave te paNa ayukta che. "saMyojamAvavAnA saMgI' mUlamAM pazci saMyeganA abhAvavALo vRkSa zAkhAne viSe pakSi saMgI che. AnI peThe aMza bhede karIne duSTa kAvya A vyavahAramAM koI bAdhaka nathI ema zaMkA paNa na karavI. kemake jema malamAM pakSi saMge rahita vRkSa zAkhAne Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra, viSe pakSi sagavAna che, evI pratIti thAya che, tema A padya pUrvAdhamAM kAvya ane uttarArdhamAM kAvya nahI evI rIte vizva prasiddha anubhavane abhAva che. tathA doSane avyAkhavRttipaNu paNa ayukta che. mATe aMzabheda kalpanA paNa ayukta che. zaryAdikanI peThe AtmAnA dharmaguNanuM tathA hArAdikanI peThe zobhAvanArA mAtra alaMkArenuM zarIrane viSe ghaTakatva paNa anupapanna che. "sarasava mitiyAdi caDhaLe nita" je rasavAluM teja kAvya e prakAre je sAhityadarpaNamAM nirNaya karyo che te paNa yukta nathI. kemake vastutAe jemAM vastu mAtra athavA alaMkAra mAtra mukhya che, evAM kAvyone akAvyatAnI Apatti prApta thaze. ISTapatti paNa mAnI zakAya nahi; kemake tema mAnatAM mahAkavione saMpradAya Akula vyAkula thaI jaze. kemake "jala pravAhanA vega nipatana, utpatana bhramaNa temaja kapi bAlenA vilAsa mahA kavijane varNana karyA che, paNa temAM kaI rasa nathI. yathAkathaMcit paraMparAe rasane sparza teomAM che ema paNa mAnI zakAya nahI. kemake evI rItane rasasparza te "zcAri" "jamodhati" gAya cAle che, mRga deDe che, ItyAdi vAkyamAM paNa saMbhave mATe tyAM paNa lakSaNane ati prasaMga thaI jaze. kemake padArtha mAtra vibhAva anubhAva vyabhicArImAM je te eka rUpaja hoya che. mATe paraMparAe rasasparza tyAM paNa saMbhave che, te ati prasaMga Avaze mATe dakata lakSaNa paNa samIcIna nathI. basAhityasarakAra" lakhe che - tatra nirdoSa zabdArthaguNavattve sati sphuTam / gadyAdivandharUpatvaM kAvyasAmAnyalakSaNam / / zruti kaTutvAdi doSa rahita tathA saikumAryAdi guNo sahita zabda artha jemAM heya e je gadyapadyAdi rUpa baMdha athAt prabaMdha te kAvya. e rIte kAvyanuM sAmAnya lakSaNa jANavuM. doSe sati guNaiH kiMvA kiMvAlaMkaraNairapi / ato nirdoSasAdguNyamevAtrAdriyatAM budhaiH|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna matAnusAra kAvya lakSaNa zrutikaDutvAdi deSa chatAM saikumAryAdi guNavaDe ? tathA anuprAsa upamAdi alaMkArevaDe paNa zuM ? arthAta guNa ane alaMkAravRthA che. mATe kAvyamAM nirdoSa ane sat eTale alaMkArene paNa pitAnA svarUpamAM aMtabhava karI devAne samartha evA guNo upara paMDitAe Adara rAkhe. je strI purUSanA zarIrane vize avivekAdi de hAtha te surUpasvAdi guNa tathA hArAdi alaMkAre vRthA che. mATe avivekAdi deSarahita ane surUpahArAdi guNe sahita zarIra hoya teja zebhe che. temaja kAvyamAM jANavuM. dharmA rasA lakSaNAni rItyalaMkRtivRttayaH / rasikAhAdakA te kAvye sati ca ssddgunnaaH|| kAvyamAM kayA guNe hovA joIe ane te keTalA prakAranA evI apekSAmAM kahe che. "gha " ItyAdi-dharma eTale mAdhuryAdi guNe tathA rasa eTale zRMgArAdi rase, lakSaNa eTale zobhAdi akSarasaMhati tathA rIti eTale geDI, pAMcAlI ityAdi tathA alaMkRti eTale anuprAsa upamAdi alaMkAre, ne vRtti eTale madhurAdi ane zakita Adi vaphTamANa. e cha dharmAdi padArtho rasika janane AhUlAda karanArA che. mATe kAvyamAM chae guNa kahevAya che. jema saguNa brahma IzvaramAM dharma, rasa eTale advaitAnaMdarUpa mokSa, lakSaNa eTale aNimAdi aizvarya, rIti eTale sat pAlanAdi vyavahAramUlakAza, alaMkRti eTale alaMkArasAdhya zobhA jeno apara paryAya che evI zrI, vRtti eTale verAgyavaDe vartana. paramezvaramAM e cha guNe bhaktirasika mumukSuone AhUlAda karanArA che tema kAvyamAM paNa jANavA. kAvyaprakAzamAM "tapa" ItyAdimAM to rasa, rIti ane vRtti e traNe lIdhela nathI ane tame te kAvyalakSaNamAM traNe lIdhAM che mATe paraspara virodha kema nahI? enuM samAdhAna e che ke amArA kahyA pramANeja kAvyaprakAzakAro abhiprAya che. te evI rIte ke saguNa nirdoSa sAlaMkAra athavA kayAMka guDhAlaMkArayukta je zabdArtha te kAvya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R sa . e rIte pAteja "vyAkhyA karI, va omA66" A gUDhAla kAranuM udAharaNa ApIne "sattva himaSAnyAbAruMvA rasane pradhAnapaNuM che mATe alaMkAratva nahIM. evuM vyAkhyAna karyuM che, tethI rasa paNa lakSaNamAM abhipreta che evuM jaNAya che. lakSaNamAM te rasanuM Avapada che nahI. ane uparanA vyAkhyAna pramANe Avazyaka te kharUM mATe " bApuno rasaSo samucitoneMnvayaMse ja mAryAdita rasanA dharmo yAgya varSAthI vyakta thAya che. e rIte niTamAMja kahyuM che tethI dhasI rasa vinA dharma mAdhuryAdinAja gasabhava che. ethI jaNAya che ke lakSaNamAM rasagrahaNa Avazyaka che, ane guNapade karIneja rasanuM tathA rIti vRttinuM grahaNa che, ane e pramANeja mArU kahevu che; mATe virodha nathI. tethI kAvyaprakAzane anusAreja canAlakamAM jayadeva kavie paNa lakSaNa karyuM che. nivA pratyAdi. jagannAtha paMDite rasagagAdharamAM kAvyaprakAzanuM rakSaNa kRSita karIne pAteja kAvyanuM rakSaNa karyuM che.-- ramaNIyAryapratipAdakaH zabdaH kAvyamiti. lokAttara camatkArajanaka arthanA pratipAdana karanAra je zabda te kAvya. te tA 8 ayamAtmA brahma " zASana karelA tva padArtha je AtmA teja brahma; ItyAdi vedAMtanA mahAvAkayAne viSe ati prasan kti thAya che. mATe e doSanA parihAratA temaNeja vicAra karI karavA, ethI ame je lakSaNa karyuM te cukhtaja che. upara lakhyA prAcIna sAhityAcArTonAM lakSaNa vAMcavAthI sarva phAIne draDha thaze ke kAvyanAM lakSaNamAM kAI kAInA vicAro maLatA nathI. sa kAie peAtapAtAnAM lakSaNAnu draDhIkaraNa karAvavAne eka bIjAnA matAnAM khaMDana karyAM che. ethI vAstavika lakSaNa samajavAne ghaNIja agavaDa utpanna thAya e svAbhAvika che. prAkRta sAhityAcAoe paNa kAvyanAM lakSaNA lakhyAM che, para www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zani matAnusAra aba haNa tu e lakSaNa svataMtra nathI. prAcIna saMskRta sAhityAcAkRta lasaNanA ulathA che. have jazavaMtajazabhUSaNakArakRta kAvyanuM lakSaNa lakhI prAkRta sAhityAcAryonAM lakSaNenAM khaMDanamaMDana mATe ame zrIyuta ratnAkaranA vicAre lakhIzuM. jazavaMtajazobhUSaNakAra lakhe che - " dhAtuthI kavi zabda banyo che. dhAtu pAThamAM kahyuM che ke " za ku dhAtune artha zabda che. kavi zabdano artha zabdane karavAvALA che. zabda be prakAranA che. 1 kanyAtimA 2 varNAtmaka vecAriba vINAnA Adi che. vartAtA e che ke jenuM uccAraNa karavAmAM Ave che. e akArAdi akSara che. e bannenA babbe prakAra che. ramaNIya ane aramaNuya. tethI varNAtmaka ramaNIya zabdanA uccAraNa karavAvALAmAM kavi zabdanI rUDhi che. kavinuM tAlaza karma e kAvya. paramezvara paNa kavi che. AmAM pramANa A kRti che. vinI zI parivAra paramezvara kavi che. "khanIjI" zabdano artha "nara vinA AthI manane geraka che. paNa arthAt sarvavyApI. rAma arthAta Apaja sthita. tAtparya e che ke keInuM avalaMbana karIne e nathI rahetuM. samAta enuM avalaMbana karIne rahe che. paramezvara kavi che, tyAre paramezvaranI vANI je veda che te kAvya che, e siddha thayuM. ane "sarvavyApI ityAdi vizeSaNothI paramezvaranI stuti karatA evA vee paramezvarane kavi e vizeSaNa paNa Apela che. ethI e paNa siddha thayuM ke kavi atyaMta lAghanIya che. rAmAyaNa, mahAbhArata ane bhAgavata Adi purANa paNa kAvya che. rAmAyaNamAM pratisarga "mAhi " ema ItizrImAM lakhyuM che ane AnA kta kavi che. prAcIne paNa karyuM che ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra. jAte jagati vAlmIkau kavirityabhavaddhvaniH / kavI iti tato vyAse kavayastviti daNDini // jagatamAM vAlmIkinA janma pachI "vi" evA ekavacanAMta zabda thayA. krI vedavyAsanA janma pachI "ro" evA dvivacanAMta zabda thayA. ane daMDInA janma pachI " vaya: evA bahuvacanAMta zabda thayA. "" manuSya chAyAanusAra kAvyanuM nirUpaNa karatAM keTalAka prAcInA tA zabdane zarIra ane ane AtmA mAne che. sahRdaya dhuraMdhara dhvanikAre eja kahyuM che ke:-- arthaH sahRdayazlAghyaH kAvyAtmA yo vyavasthitaH / vAcyapratIyamAnAkhyau tasya bhedAvubhau smRtau // sahRdayAe praza MsA karela artha kAvyanA AtmA sthApana karavAmAM Avela che. e arthanA vAcya ane pratIyamAna evA be bheda kahevAmAM AvyA che. abhidheyA, ane vAccaprAya hovAthI lakSyArtha e mane vAcya che ane pratIyamAna vyakhyA che. keTalAka prAcIna zabda artha e bannene te kAvyanuM zarIra ane vyaMgyane AtmA mAne che. pratApadrIya granthamAM vidyAnAthe eja kahyu che ke:-- zabdArthau mUrtirAkhyAtau jIvitaM vyaGgayavaibhavam / hArAdivadalaMkArAstatra syurUpamAdayaH // zabda ane arthane kAvyanI mUrti mAne che. vyaMgyatAnA vaizava jIva che. upamAgni hArAdinI peThe emAM alakAra thaze, amArA matathI vidyAnAthanA mata samIcIna che. nirarthaka zabda kAvya thatA nathI. ethI zabda ane artha ane maLIne kAvya che. jema kahezeA nahi ke " ramaNIyArthapratipAdakaH zabdaH kAvyam. evuM kAvyanuM lakSagu mAnaze| tA phrI ahIM zabda artha maLIne kAvya thAya che, e kevI rIte kahA che ? kemake emAM kevala zabdane kAvyatA viSakSita nathI, kintu ramaNIya anekahenAra zabda kAvya che; e vivakSA 99 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcina matAnusAra kAvya lakSaNa. che. zabda ane vAcArya ane zarIranI peThe sthala hevAthI zarIra che. lakSyAthe paNa vAcyArtha tulya ja che. zarIra paNa asthi, mAMsAdi maLIne thAya che. evI ja rIte zabda ane artha maLIne kAvyanuM zarIra che. vAcyArtha lakSyAthanI apekSA vyaMgyAthe sUma hevAthI jIvaprAya che. ema kahevAnuM kAraNa nathI ke vyaMgyane jIva mAnaze te vinA vyaMgyanuM kAvya nirjIva hevAthI mRtaprAya thaIne sarvathA tyAgavA gya banaze ? kemake lekamAM pASANadimaya nirjIva mUti paNa ramaNIyatAthI grAhya che. keTalIka vAto je sajIva mUrtimAM hoya che e nirjIva mUrtimAM nathI hotI. evI ja keTalIka vAte je nirjIva mUrtimAM hoya che te sajIva mUrtimAM nathI hotI e pratyakSa che, ane evI ja ukta mUrti sAhityazAstramAM paNa ramaNIyatAthI grAhya che. asama ane laMkAranA udAharaNamAM prAcInae kahyuM che - na tanmukhasya pratimA carAcare // yathA, nAM koI devaLa pUtaLI, nA koI rAvaLa rajjA herI herI lAghasI, zahara udepura majha. A abhiprAyathI vidyAnAthe kAvyanA zarIrane ukta lokamAM mUti nAmathI kahela che. vyaMgya vinA paNa kAvyatva te ramaNIyatA mAtrathI siddha thaI jAya che. yathA, rainakI unIMdI rAdhe sovata savero bhayeM, jhIno paTa tAna rahI pAyanalauM mukhatai / sIsate ulaTa vainI bhAla vheke ura vheke, jAnu mhai aMgUThana sauM lAgI sUdhe rukhateM / surata samara rIta jobanakI jeba jIta, siromana mahA alasAya rahI sukhate / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harako harAya mAno maina madhukara hUkI, dharI hai utAra jiMha caMpeke dhanukha teM // hari ribaLa | zabda artha mRtI nRpa mAna hu, vyaMgya kAvyako jIva vakhAnahu // guna pUSana guna doSa vatAye, hai bhUSana bhUSana mana bhAye // jema manuSyamAM udAratAdi guNe che, tema kAvyamAM prasAda Adi guNa che. guNa zabdane artha lokone pitAnI tarapha kheMcavAM. cintAmavi keSakAre kahyuM che-"pu mAtrA" e kAvyanA prasAda Adi guNa paNa sahune potAnI sanmukha kare che. kAvyamAM guNanI AvazyaktAne mATe vyAsa bhagavAne agnipurANamAM A AjJA karI che. alaMkRtamapi prItyai na kAvyaM nirguNaM bhavet / papuSyalalite svINAM hAro bhArAyate param // alaMkAra yukta hoya chatAM je kAvya nirguNa hoya te paNa te prIti upajAvI zakatuM nathI. jemake onA asuMdara zarIramAM hAra bhAra rUpaja thAya che. manuSyanA zarIra viSayaka paMgyAdi deva ane AtmA viSayaka kRpatAdi deSa che, tema kAvyamAM zrati kaTavAdi zabdadeSa ane apuSArtha Adi arthadoSa che, e sarvathA varjanIya che. hArAdita zobhAkara hovAthI upamAdi alaMkAra che. ema nahi kaheze ke kAvyanA zarIranI kalpanA upamAdi alaMkAranI lokAlaMkAra nyAyathI alaMkAratA TharAvavAne mATe mAnavAmAM AvI che. te te zabda ane vAcArye lakSyAthane zarIra ane vyaMgyArthIne AtmA mAnazo tyAre vyathArthIne zobhA karavAvALA zabdAlaMkAra ane arthAlaMkArane lokAlaMkAra nyAyathI alaMkAratA banaze nahI. lekamAM alaMkAravyayahAra te zarIranI zobhA karavAvALAne che, AtmAnI zobhA karavAvALAne nahi. kemake A sUkSama vicAra karIe tyAre manuSyanuM zarIra te aAdimaya hoya che, ane lokika bhUSaNa ratna avazudimaya hoya che. anuprAsa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna matAnusAra kAvya vANa upamAdi alaMkAra kAvyanA zarIra athavA AtmAmayaja hoya che. arthAta zabdArthamayaja hoya che. ahI paNa upamAdi alaMkAranI samatA. laukika alaMkArothI nathI banatI. ethI ahI te yatkiMcita samatAthI kAvyanI manuSyathI samatA mAnI levI joIe. upamA prakaraNamAM vedavyAsa bhagavAne kahyuM che kiMcidAdAya sArupyaM lokayAtrA pravartate. kiMcit sArUthI kayAtrA athAta lekavyavahAra pravRtti thAya che. AcArya daMDIe paNa kahyuM che - yayAkacitsArUpyaM yatrodbhataM pratIyate upamA nAma sA jyAM je te prakArathI spaSTa sAhasya pratIta hAya e upamA alaMkAra, rasagaMgAdhArakAre kAvyanuM A lakSaNa karyuM che. ramaNIyArthapratipAdakaH zabdaH kAnyam / ramaNIya arthane kahevAvALA je zabda e kAvya. kahata artha ramaNIyako, jo zabda ju nRparAya sohai kAnya prasiddha jaga, yaha lacchana sadabhAya. "ratnAkara lakhe che." kAvyanA lazaNanA viSayamAM aneka bhinna bhinna mata che. 1 jemAM vastune mukhya dharma pragaTa thAya evA vivarNanane lakSaNa kahe. che. ane je vastunuM lakSaNa karavAmAM Ave che te lakSya kahevAya che. jema "manuSya jJAnavAno prANa che." A vAkayamAM manuSyane mukhya dharma (arthAta bIjA prANuonI apekSAe emAM je vizeSa che te) jJAnavAna tevuM kahe che. to "jJAnavAna prANa" manuSyanuM lakSaNa thayuM. ane manuSya jJAnavAna mANanuM lakSya thayuM. dUSaNadarpaNamAM lakSaNanuM lakSaNa A pramANe che. guNya karma vAvavAna, "rAjIna" ti para mahi ativyApti avyApti au, hoya asaMbhava nAMhi // ativyApti, avyApti ane asaMbhava deSa na hoya te vastune mukhya dhama vAcakavacanamAM Ave evA padamAM lakSaNa rahe che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ re kAvya zAstra. emAMthI mukhya mukhya matA upara vicAra karyo pachI amArA siddhA nta lakhavA ucita jaNAya che. harikavie sabhAprakAzamAM kAvyanuM lakSaNa AvuM lakhyuM che. racanA jo kavivacanakI kAvya vAhi niradhAri / nIrasa hU~ puni hota hai, kAvya sukavi suvicAra || je kavinA vacananI racanA teja kAvya. sArA vicAravALA kavionI kavitA nirasa hAya tApaNu kAvyaja che ema samajavuM. kAvyanuM lakSaNa " kavivacananI racanA " karavuM ThIka nathI. kemake jo kavijIne pUchyuM hota ke kavinuM lakSaNa zuM ? te e ema kaheze ke je kAvya kare te, ane jo koi ema kahe ke kavi caturane kahe che, te enAthI A prazna che ke saMsAramAM jeTalI vAta che e samAM je catura hoya enA vacananI racanAne kAvya kahevuM joie ? athavA kAI eka vizeSa viSayanA caturanI racanAne kAvya kahevu joie ? jo e prathama kahelanI racanAne kAvya kaheze te asaMbhava doSa lakSaNamAM pratyakSa che. kemake sarva vAteAmAM manuSya catura kevI rIte thai zake? ane jo koieka viSayamAM catura upara enu lakSya che te bAkInA viSayanA caturanA vacananI racanAmAM raativyApti thAya che. A si 1 jo lakSaNamAM lakSyanA viSayamAM kAi evI vAta kahevAi jAya ke je lakSyamAM hAyaja nahi; teA e lakSaNane asaMbhava kahe che. A dveSa lakSaNamAM na AvavA joie. jema kASTa manuSyanu lakSaNa kahe ke " uDavAvALuM prANI, emAM uDavAnA dharma manuSyanA saMbaMdhamAM kahyo hoya teA te asa Mbhava doSa che. hanumata bhUSaNakAre kahyuM che ke " samaya hAya na lakSyameM hai samava noya " jyAM lakSyamAM sabhava hoya nahi tyAM asaMbhava doSa kahevAya che. 2 lakSaNamAM je dhama kahyo hoya teja dhama joe alakSyamAM hAya arthAt je vastunuM lakSaNa karavuM ISTa nathI emAM paNa lakSaNane dharma AvI jatA hoya tA tevA lakSaNamAM ativyApti doSa Ave che. jemake kAI gAyanu lakSaNa zrRMgavatI ' kare te e lakSaNamAM ativyApti Sa Avaze; kemake bhe*sa aLada ityAdimAM e lakSaNanI ativyApti che. hanumatabhraSaNakAra lakhe che ke 16 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . prAcIna satAva. prAcIna matAnusAra kAvya lakSaNa vAya ene ema prazna karIe ke kayA viSayanA caturanI racanAne kAvya kahevuM? te ene avazya kahevuM paDaze ke "kAvyamAM catura." basa, pachI anyonyAzraya deSa AvI jaze. kemake enA kahevA pramANe artha e thayo ke je kavi banAve e kAvya ane kAvya banAve te kavi. kavinI sAdhAraNa rAtadivasanI vAtacitamAM paNa A lakSaNanI ativyApti thAya che. nirasa vacanaracanAnA kAvyathavAmAM kavijI A pramANa Ape che ke je vAkaya vyavahAramAM kahevAmAM Ave che. "amuka kAvya nirasa che, jenAthI nirasa vAkyanuM kAvya thavuM spaSTa che. mArI samaja pramANe vAyavyavahAranuM pramANa A viSayamAM mAnanIya nathI. kemake vAkya vyavahAramAM ne "zaba"ne marelA manuSya kahe che, paraMtu vAstavikamAM mRtakane manuSya samajavuM eja anucita che. have bAkI e rahI gayuM ke nirasa vacananI rasanAne vAstavikamAM kAvya kahevuM ke nahi e vAtane vicAra AgaLa karavAmAM Avaze. sUratamitre sAhityaparicayamAM cAra lakSaNa lakhyAM che. e eka eka upara pRthak pRthak vicAra karIe chIe. ttatta rAya , aticApata vicAra" jyAM alakSyamAM lakSaNanA dharmo maLI jAya tyAM ativyAmi doSa jANavo. je lakSamAM be athavA adhika dha kahevAyA hoya ane emAM eka vA adhika dharma pRthapha pRthapha alakSyamAM prApta thAya paNa sarva dharma ekaja alakSyamAM na prApta thAya te evA lakSaNamAM ati vyApti deSa AvatuM nathI. jyAre lakSyanA viSayamAM je kAMI kaheluM hoya te tamAma alakSyamAM paNa prApta thAya tyAre ativyApti doSa thAya che. 1 je be vastuonA varNana e prakAre hoya ke pahelAnA varNanamAM bIjAne Azraya ane bIjAnA varNanamAM pahelAno Azraya levAmAM Ave te evA varNanamAM je deva thAya che, ene "anyonyAzraya" kahe che. jema kAI kahe che ke "dhana te che, je dhanInI pAse che " ane "dhanI te che ke jenI pAse dhana che." pahelA vAkayamAM dhananuM varNana dhanInA AzrayathI karyuM. ane bIjA vAkayamAM dhanInuM varNana dhananA AzrayathI karyuM. AvA varNanathI varNanIyanA viSayamAM kAMI navI vAta jANavAmAM AvatI nathI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra, guNayuta dUSaNahIna jaha, zabdaartha ramaNIya; svalpa alaMkRta kAvyako, lakSaNa kahi kamanIya. guNayukta, dUSaNahIna temaja jemAM zabda artha ramaNIya hoya evuM sva5 alaMkArevALuM kamanIya kAvyanuM lakSaNa che. A deharo kAvyaprakAzamAM lakhela lakSaNanA anuvAdarUpa che. tavA pI rAkavAtha sALAvanagraMthatI junA jAti. AmAM mizrAjIe ramaNIya"vizeSaNa pitAnA manathI vadhArI dIdhuM che. ane "ganaraMtI punaH " nuM bhASAMtara svalpa alaMkRti ThIka nathI. kulapatimijhe ukta lakSaNane anuvAda A pramANe karyo che. doSarahita aruguNa sahita, kahu~ alapAlaMkAra; zabdaartha so kabita hai, tAko karo bicAra. deSarahita, guNasahita ane alpa alaMkAravALA zabda artha kAvya che tene vicAra kare. AmAM paNa "huM caDhAIjhara" A anuvAda ThIka nathI. kadAcit kaI ema kahe ke A lekee pitApitAnA matane anusAra "varaNa gaDhA " ane "huM gapati kahela che. ethI e bane vizeSaNanuM anucita hevuM dekhADIne pAchaLathI mULa lakSaNa upara vicAra karazuM. - je sva gaDhA " ne kAMI artha thaI zake che, te eja thAya che ke ekaja kavitAmAM ghaNA alaMkAre na bharAI jAya, paNa Ama artha karavAthI deSa lAge che. kAraNa ke bIjA ghaNAeka kAvyaviSaya evA che ke jemAM alaMkArene saMkara athavA saMsRSTi hoya che. mATe uparanA lakSaNanI avyApti thAya che. "huM caDhavAchaMjAra" 1 je lakSyanA viSayamAM lakSaNamAM koI evI vAta kahI heya je lakSya - stuomAMthI kyAMI prApta thAya ane kyAMI na thAya, te evA je lakSyamAM e vAta nathI prApta thatI, e lakSaNanI avyApti kahevAya che. jema gAyanA lakSaNamAM kaIka kapilA vizeSaNa lagAvI deze te zyAmA ItyAdi gAyamAM e lakSaNanI avyApti thaze. hanumata bhUSaNakAra lakhe che "mirai na sattA ta# prajApatI niha. jyAM lakSaNa lakSyamAM maLatuM nathI, tyAM AvyApti dekhAya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna matAnusAra kAvya lakSaNa, pA AthI traNa vAtA nIkaLe che, pahelI e ke kAMika thADA alaMkAra hAya ane khIjA sthAnAmAM ghaNA hoya, bIjI eke kAMIka thADA alaMkAra hAya, ane zeSa sthAnAmAM na heAya, trIjI e ke kAMika gheADA alaMkAra hAya, kAMika ghaNA alaMkAra hAya. ane zeSasthAnAmAM kAMi na paNa hoya. pahelA arthe levAthI Ama prakaTa thAya chaeN ke kAvyamAM alaMkAra bhale thADA hAya athavA ghaNA hAya, paNa avazya hAya, ane pAchalA ane arthAthI ema samajAya che ke kAvyamAM cAhe alakAra hoya, cAhe teA na heAya, ethI A vizeSaNu "OM mahAsuMdara " mAM aspaSTatAnA doSa spaSTa Ave che. ane jo kAi kahe ke " jUThThuM bAruMdAra " nA A atha thaI zake che; ke kAMi thADA alakAra, kAMi ghaNA ane kAMi sa thA nahI. teA pachI alpa zabdanuM rAkhavu. 1thI che. kemake A anA Azaya kevaLa eTaleAja che ke alakAra cAhe hAya, cAhe na hAya. kAvyaprakAzanA lakSaNanA A anuvAda ThIka che. doSarahita aruguNasahita, zabda artha jo hoya; analaMkRta hU~ puni kahU~, kAvya kahAvai soya. doSa rahita, guNusahita, temaja kAMIka kAMIka alaMkAra vinAnA hoya evA zabda ane kAvya kahe che. vizvanAtha kavirAje sAhityadarpaNamAM A lakSaNunuM khaMDana karyuM che. ame paNa AnA viSayamAM kAMIka amArI buddhithI ane kAMIka ukta granthane anusAra lakhIe chIe. jo kAvya thavAnu kAraNa vAkayanuM nirdoSa thavuM Avazyaka hAya tA nIcenA dohA kAvya nahi ane. tr V 1 je lakSaNanA lakSyanA viSayamAM kAi evI vAta kahI hAya ke jenA kahevAthI kAMI phaLa na heAya tA ene na :vizeSaNa kahe che. jema manuSyanA lakSaNamAM kAi ema kahe ke " cAhe kapaDAM paheryAM... hAya, cAhe nAgA hAya A vyartha vizeSaNa che. kemake AthI vizeSa vAta lakSyanA viSayamAM jaNAtI nathI. o Ama na kahyuM hota tApaNu a evAja raheta ke cAhe kapaDAM paheryAM hoya, cAhe kapaDAM na paheryAM hAya, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra, suMghara sautibasa piya sunata, tiyatana duguna hulAsa; lakhI lakhI tana dIThi dai, sagaraba salaja sahAsa. sughaDa zekane vaza pati che, ema sAMbhaLI strInA tanamAM bamaNe hullAsa thaye. jethI garva sahita, lajajAyukta ane haste cahere sakhInuM zarIra joyuM. (matalaba sakhI sAmuM joyuM.) AnA bIjA caraNamAM mRta saMskRta deSa paDe che. " vI" ne ThekANe "ra" pada rAkhavuM joIe. paraMtu amane draDha vizvAsa che ke keI paNa sahadaya A deharAnuM akAvyatva svIkAraze nahi. pratyuta dhvani hevAnA kAraNathI A deharAne leke uttama kAvya mAnaze, emAM saMdeha nathI. ane kadi deSa gaNaze te paNa ema kaheze ke A kavitAnI aMdara deSa khaTaka mAtra che. je "va" nA sthAna upara "sTayopada heta to ghaNuM sArUM dekhAta, paNa je kAMI che te ghaNuM suMdara kAvya karyuM che. jyAre gya rasanI saMpattithI A dohe uttama kAvya Tharyo, ane deSa emAM kevaLa khaTakamAtranuM kAraNa thaye; paNa kAvyatvane nAza karanAra nahi te emAM lakSaNanI avyApti thaI. je kaI ema kahe ke kAvyaprakAzanA matathI te ukata dehAmAM kAvyatva sthira thatuM ja nathI. kadI bIjA mANaso Ane kAvya mAne te bhale mAne, lakSaNamAM avyApti deSa paDatuM nathI. te ene uttara e che ke koI vastunA lakSaNanA kartAnuM kartavya evuM nathI ke e vastunA viSayamAM potAnI IcchAnusAra jema ThIka lAge tema mAnI le. enuM kartavya kevaLa eTaluM ja che ke ene dharma e dekhADe ke jenA kAraNathI te bIjI vastuothI pRthaka mAnavAmAM Ave. paNa kartAnuM kartavya AvuM nathI ke te gAyanA lakSaNamAM pitAnA manathI niregA vizeSaNa lagAvI de, ane je kaMI kahe ke laMgaDI Adi gAyAmAM A lakSaNanI avyApti thAya che, te kahe ke amArA matathI laMgaDI Adi gAya cheja nahi te pachI avyApti kevI rIte thaze? enuM kartavya kevaLa eTaluM ja che ke je dharmanA * 1 AmAM nAyikA muditA che. parikIyava prasiddha che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna matAnusAra kAvya lakSaNa. 53 kAraNathI gAyane leke gAya mAne che ane ghoDA, bheMsa ityAdithI pRthak samaje che, ene lakSaNamAM samajAve. avyAptinA sivAya asaMbhava deSa paNa adeSa vizeSaNa rAkhavAthI paDe che. kemake kaI vAtanuM sarvathA nirdoSa hovuM asaMbhavaja manAya che. saMkuLa" A vizeSaNa zabdArtha upara lagADavuM ayukta che. kemake kAvyaprakAzanA matathI guNa rasanA dharma che, zabdArthanA nathI. jesA dharmA zarA vAnA" jema zaryAdi dharma AtmAnA che tema guNa rasanA dharma che. AtmAke zauryAdi jyoM, dharma kahata paravIna / mAdhuryAdi bakhAni tyoM dharma mu rasake tIna // jema AmAnA zAyadi dharmo praviNa purUe kahelA che tema mAdhuryAdi traNe dharma rasanA jANavA. je kaI kahe ke zabdArtha rasanA vyaMjaka che, ethI rasanA dharma zabdArthamAM mAnI zakAya che. te Ama paNa kahevuM ayukta che, kemake A zabdArthomAM jene kAvya mAnyuM che, emAM rasa che athavA nathI? je nathI te guNa paNa nathI. kemake jyAre dhamI nathI tyAre dharma kevI rIte rahI zakaze ? ane je che te "samuga"nA sthAna upara rasavAna vizeSaNa zA mATe na dIdhuM ? je kahIe ke AnI aMdara paNa teja artha che. nahite A vizeSaNa lAgI ja na zakta. tepaNa "sa "nA sthAna upara "saMpu" kahevuM ThIka na gaNAya. kemake "prANImAnadeza" nA sthAna upara zaryAdimAnadeza" koI nahi kahe. jo keIema kahe ke "sApu rAjA ne abhiprAya e che ke evA zabdArtha hoya ke jenAthI guNa vyakta thAya te e paNa kahevuM ThIka nathI. kemake kAvyamAM guNavyakata karavAvALA zabdArtha kevaLa enA utkarSanuM kAraNa thAya che, enuM svarUpa arthAt kAvyatvanA sAdhaka thatA nathI. analaMkRti punaH kApi kayAMI pharI alaMkAra vinA paNa" ema lakSaNamAM kahevuM vyartha che, kemake ene artha e thAya che, ke sarvatra sAlaMkAra ane Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 kAvya zAkha. kyAM kayAMI vinA alaMkAranA paNa je zabdArtha hoya te kAvya. A kahevAthI keI niyama sthira na thaye. kevaLa eTalI ja vAta vidita thaI ke cAhe alaMkAra heya, cAhe na hoya, jenA kahevAnI AvazyakatA kAMI nathI, ethI karIne e vyartha vizeSaNa che, kAvyamAM ala kArathI kevaLa utkarSa Ave che paNa kAvyatva nahi. deSa, guNa ane alaMkArAdinA viSayamAM vanikAre Ama lakhyuM che. kAvyasya zabdArthoM zarIraM rasAdizcAtmA guNAH zauryAdivadoSAH kANatvAdivadrItayo'vayavaH saMsthAnavizeSavadalaMkArAH kaTakakuMDalAdivat zabda artha kAvyanuM zarIra che, rasAdi AtmA che, guNa zaryAdinI peThe che, doSa kAtvAdinI peThe che, rIti aMgenA eka vizeSa prakArathI AgaLa pAchaLa sthApita thavAnI peThe che, ane alaMkAra kaMkaNa kuMDalAdinI peThe che. A lakSaNane ulo nIce pramANe che - "zabda au artha zarIra gunau rasa AdikA kAvyako jIva bakhAnau sUratA AdiloM hai guNa au puni aMdhatA AdiloM dopani jAnau aMganake kou DhaMga vizeSa soM thApita hona loM rItihi mAnau kaMkana kuMDala Adi loM Ahi~ alaMkRti yoM ura antara Anau." bIjuM lakSaNa sAhitya paricayamAM A lakhyuM che - "adbhuta vAkyahi te jahAM, upajata adbhuta artha lAkottara racanA jahAM, so kahi kAvya samartha." addabhuta vAkyathI jyAM addabhuta artha utpanna thAya ane jyAM lokottara racanA hoya tyAM tene samarthoe kAvya mAnela che. "prabhuta vAva" nA be artha thaI zake che. eka e ke enA arthamAM adbhutatA hoya, ane bIjuM e ke enA zabdomAM adabhutatA heya. emAMthI je ahIM pahelo artha laIe te abhuta" vizeSaNane 1 A dhanikAranA lakSaNanuM kAvyaprakAzakAre kayAMI khaMDana karyuM nathI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna matAnusAra kAvya lakSaNa 55 praga vyartha che. kemake AgaLa te spaSTa kahyuM che ke "cAM upanA gammata gathe." eTaluM ja kahevuM hatuM ke "vAvarta nAM 3ghanata - bhuta gaLe". ane je bIjo artha laIe te A prazna che ke "za bdonI addabhutatAthI" e abhiprAya che ke zabda AgaLa pAchaLa evA prakArathI goThavelA hoya ke sAdhAraNa rIte vAyavyavahAramAM loke e prakArathI ene na goThavatA hoya arthAt kamamAM addabhutatA hoya athavA e ke varNana meLa jeDanA anusAra evA zabdo getI getIne rAkhavAmAM Ave ke sAdhAraNa vAtacItamAM eja arthanA vAkayamAM zabdanA e prakArathI gotavA upara dhyAna na rAkhavAmAM Ave. arthAta "vArayALe maitrI manuvA" ItyAdithI purIta hoya. pahelA arthathI ema Thare che ke jemAM zabdanA krama sAdhAraNa rIte ja heya temAM lakSaNanI avyApti thAya che. jemake bihArInA A dohAmAM che. merI bhavabAdhA haro, rAdhA nAgari soya; . jA tanakI chAMi pare, zyAma hArataduHti hoya. jenA zarIranI chAMyA paDavAthI zyAma (kRSNa) harita (lIlI) ghutine dhAraNa kare che te rAdhAnAgari mArI bhavabAdhAo haraNa karo. A dehAmAM zabdo kama sAdhAraNa vAkaya je che. AvAja udAharaNe gadya kAvyamAM ghaNA maLI Avaze. bIjA arthathI AvA kAvya viSaya ke jemAM varNamaitri anuprAsAdi na hoya, temAM lakSa nI avyApti thAya che. jema bihArInA A dehAmAM che - dIThi barata bAMdhI aTani, caDhi dhAvata na DarAta; ita utateM mana do una ke, naTaloM Avata jAta. daSTirUpI deraDuM bAMdhI, upara caDhI, nahIM DaratAM doDe che. A hIMthI ane tyAMthI beu jaNAnA mana (nAyaka tathA nAyakAnAM) naTanI peThe Ave jAya che. A dehAmAM che ke be zabda "vAta" ane "vAMdhI" bakArathI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra, prAraMbha thaela che. paNa e maitri kAMI gaNatImAM nathI. je zabdonI adabhutatAthI kaI vyakitakama, tathA varNa banenI adabhutatA mAne ane ema kahe ke A banne prakAranI addabhutatAomAMthI keI eka athavA benuM kAvyamAM hovuM Avazyaka che, te e paNa kahevuM yukta nathI. kemake evA udAharaNe bahuja maLI zake che. jemAM ukata kaI prakAranI adbhutatA nathI prApta thatI tema chatAM kAvya kahevAya che. jemake - naina salone adhara madhu, kahi rahIma ghaTi kauna / mITho bhAvai lona para, mIThe hU~ para launa // A prakAranA udAharaNa paNa gaI kAvyamAM bahu maLI zake che. zanA krama tathA anuprAsAdinA viSayamAM ATaluM niHsaM. deha kahI zakAya che ke je anukrama je joIe te ucita rIte hoya te e kAvyane utkarSa tathA praDhatAnuM kAraNa thAya che. ane kayAMI kayAMI e arthanA AnaMdamAM upayegI thavAnA sivAya pite paNa AnaMda upajAve che. te paNa zabdonI addabhutatA kAvyanA hetu tarIke Avazyaka mAnavI ThIka nathI. have "gara cartha" upara vicAra kare joIe. kAvyamAM adabhUta arthane niyama karavAthI AvAM kAvyo ke jemAM svAbhAti pradhAna hoya che, temAM lakSaNanI avyApti thaze. jema bihArInA A dehAmAM che. 1 svAbhAkti alaMkAranuM lakSaNa A pramANe che. ___ " sumAvokti barNana biSaya, baranai jAti subhAya; ha~si ha~si dekhati phira mukati, muMha mUMdati itarAya. // jyAM varNana viSayamAM jAti svabhAva varNavela hoya tyAM svAbhAktiA alaMkAra jANe. jema koI strI hasI hasIne jue che, pharI muke che ane kodha karIne moDhuM DhAMkI lIe che. (mAlA mUSaNa) AmAM strIone jAtivabhAva varNavyo che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna matAnusAra kAvya lakSaNa. 57 "veMdI bhAla tamola mukha, sIsa silasile bAra; draga AMje rAjai kharI, ehI sahaja siMgAra. kapALamAM biMdi, moDhAmAM taMbola, mAthe lAMbA eLelA vALa ane AMjelI AMkha A sahaja zRMgArathI ja strI zobhe che. AvI rIte bIjA paNa keTalAka sthAne upara AvyApti samajavI joIe. addabhUta arthathI kAvyane AnaMda niHsaMdeha vadhe che. temaja kayAM kayAM pite abhUta arthaja AnaMdane pratipAdaka thAya che. paranta kAvyane hetu adabhUta arthe Avazyaka nahI kahI zakAya. manuSyanI prakRtinA e dharma che ke te sAdhAraNa ane pracalita vAtonA dekhavA ane sAMbhaLavAthI praphullita thAya che ane vizeSatA tathA navinatAnA AkAMkSi bane che. ghaNuM karIne tamAma kavioe kAvya karavAmAM thoDI yA vadhAre sahAyatA adabhUta arthanI lIdhI che, ane te paNa che. tathApi ema nathI kahI zakAtuM ke addabhuta artha vinA kAvya bane ja nahIM. "ottara saranA" nA viSayamAM kAMIka kahyA pahelA A dehAnA artha para vicAra karI levo joIe. A dehAnA be artha thaI zake che. (1) je abhuta vAkayane artha adabhuta hoya ane enI racanA kettara hoya ene kAvya kahevuM. (2) je adbhuta vAkayane artha adabhuta hoya arthAt jenI racanA lokottara hoya ene kAvya kahevuM. pahelA artha mAnavAthI vAkaya tathA arthanI adabhutatA ane racanAnI lakattaratA bhinna bhinna vastu Thare che. jyAre vAyA tathA arthanI abhUtatAthI racanAnI lokottaratA bhinna karI tyAre lokottara racanAnA abhiprAyano patto lagADa e veLamAMthI tela kADhavA jevuM che. A sivAya je AmAM kaI artha hoya te paNa lekakti ItyAdi pradhAna kAvyamAM lakSaNanI avyAptispaSTa thaze. jema "DhoAi saumuvI" nA A dehAmAM che. 1 lokaukti kachu vacanateM lIjai loka pravAda; naina mUMdi khaTamAsaloM sahi hauM biraha biSAda. mAmAM mUSA, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra ghara luNAvanI, je vini phreta; kahI kahAvata nA sunI, kAlI bhalI na seta. virahiNI strInA hitane mATe bemAMthI kaI ghaTA sArI? A pramANe jyAre kaI pUche che tyAre kahe che ke kahevAtI kahevata tame sAMbhaLI nathI ? ke kALI paNa sArI nathI ane te paNa sArI nathI. matalaba bemAMthI eke sArI nathI. je kaI kaheze ke laktine AvA prakArathI upaga karavAmAM eka lakattaratA che. te ene uttara A che ke thayA kare, A lekettaratA vAkya racanAnI nathI. bIjA arthane anusAra dehAnuM bIjuM caraNa pahelA caraNanA arthanuM prakAzamAtra che. evI dazAmAM AnA viSayamAM bIjuM kAMI kahevuM vyartha che. je pahelA caraNanA viSayamAM kahI AvyA chIe, te ahIM paNa samajavuM joIe. kAvyanuM trIjuM lakSaNa sAhitya paricayamAM A pramANe lakhyuM che. rasa puta vyaMgya pradhAna , rA martha royA uktayukta bhUSaNa sahita, kAvya kahAvai soya // rasavALuM vyaMgya pradhAna tathA jemAM zabda artha pavitra hoya, ane ukta yukta bhUSaNa sahita heya tene kAvya kahevuM. * je ke "saputa" vizeSaNanA viSayamAM vizeSa vAdavivAda karavAnI amArI IcchA nathI thatI, kemake prathama te e vizeSaNa evuM lebhAvanArUM ane seDAmaNa che ke bahudhA rasika janee ene sArI rIte mAnya rAkhyuM che. ane bIjuM e ke vAstavikamAM paNa adhikatara kAvyamAM rasaja kAvyatvane sthApaka jevAmAM Ave che. te paNa yathArtha lakSaNa sthira karavAne nimitta AnA yuktAyukta thavA upara pakSapAta rahita banIne vicAra karavo Avazyaka samajI kAMI lakhavuM ucita che. jyAM lepravAda (lekAvANI) levAela hoya tyAM lekti alaMkAra jANavo. jema koI sakhI virahiNi nAyakAne kahe che ke AMkho mIMcIne cha mAsa sudhI virahane viSAda sahana karI laIe. (AMkha mIMcIne viSAda sahana karavo e lekavANI che.) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna matAnusAra kAvya lakSaNa. paha amArI samajamAM vAkyanA lakSaNamAM vAkayanA rasayukta thavAnA niyama karavA ayukta che. kemake je lakSaNa rasanuM sAhityakAroe karyuM" che ene anusAra jo vicAra karIe te ghaNAM kALyA evAM maLI Ave che ke jemAM A lakSaNanI abhyAmi che. rasanA lakSaNa kavi lAkAe A pramANe karyAM che. vibhAvenAnubhAvena vyaktaH saMcAriNA tathA / rasatAmeti ratyAdiH sthAyIbhAvaH sacetasAm || sAhityadarpaNa. vibhAva varDa, anubhAva vaDe tathA saMcArI vaDe ratyAdisthAyIbhAva vyakta thAya tene sahRdaya purUSA rasa kahe che. rodha kare saba karanakoM, jo sukha aure kAma / Adi vibhAvasoM milyo so rasa hai abhirAma || mili vibhAva anubhAva aru saMcArI je Ana / upajAvata rasa rucira yoM, jyoM nija aMgani mAna // sabhA prakAza. je kanI sa anya kAmanAenA sukhanA rodha kare ane vibhAva AdithI maLelA hAya te rasa. vibhAva, anubhAva ane anya je saMcArI tenAthI maLI rUcira rasa evI rIte upajAve ke jema peAtAnA aMgamAM mADu vagere avayA che. matalaSTha khADuM vagere avayavA aMgamAM che, chatAM nAmathI bhinna che. tema vibhAva, anubhAva saMcArI Ai rasamAM samajavA. mili vibhAva anubhAva aru, saMcArI su anUpa / vyakta kareM thirabhAva jaha~, soi rasa sukharUpa // rasa rahasya. vibhAva, anubhAva ane upamA na apAya evA saMcArIthI maLI sthira bhAvane jyAM byuta kare te sukharUpa rasa jANavA. have jo A lakSaNA upara dhyAna dIdhA pachI nIce lakhelI kavitAo upara vicAra karIe te ni:sa Mdeha ema kahevu paDaze ke AmAM ukta lakSaNenA lakSya rasanA abhAva che, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra, base burAi jAsu tana, tAhIko sanamAna / bhalI bhalo kahi choDiye, khoTe graha japadAna. . vi . jenA zarIramAM burAI hoya tenuM sanmAna thAya che. jema bhale graha hoya tene bhale kahI cheDI de ane bure graha heya tenAM japa dAna karavA joIe. A dehAnA bhaNavAthI je AnaMda thAya che tevI vAte ghaNe ThekANe sArI rIte maLI Ave che. A sivAya moTA moTA kavionA karelA evA kALe maLI Ave che ke jemAM kevaLa jalapravAnuM cAlavuM tathA vanabhA ityAdinA varNana che. evAM kAvyamAM kaI vizeSa sabaMdha vinA rasa sparza mAtra paNa jovAmAM Avato nathI. e vAta upara vicAra karI jagannAtha paMDitarAje sAhitya darpaNanAM lakSaNanI vastu tathA alaMkAra pradhAna kAvyamAM ane vyAmi mAnI, ane rasagaMgAdharamAM A lakSaNa lakhyuM. - "rALI vArthapArivAra rAtre tha ". je kaI tANuM kheMcIne uparokta udAharaNamAM kaI rasa sthApita kare te ame ene ema kahezuM ke AvI rIte pheraphAra karIne to ame sarva sAdhAraNa vAkyamAM paNa kaIne kaI rasa TharAvI dezuM to pachI jyAre koI vAkya rasa vinA cheja nahi tyAre mAvyanA lakSaNamAM "rasaputa" kahevuM vyartha che, ane sAhityadarpaNanA lakSaNa (je AgaLa lakhavAmAM Avaze) ne artha eTaleja mAtra thaye ke kAvya vAkyane kahe che. je koI ema kaheze ke ame A u dAharaNe tathA bIjAM AvAMja padya vA gadyo jemAM lakSaNane anusAra rasa na prApta thAya tevAne kAvya mAnatA ja nathI te ene lIdhe ni:saMdehe "vaputavizeSaNa yukta ane mAnanIya che. ene uttara ame eTale ja de ucita mAnIe chIe ke upara lakhela udAharaNe tathA bIjA evAja gadyapadyane paNa enAthI AnaMda prApta tha. vAnA kAraNathI kAvya mAnIe chIe. amArA matathI japuta" vizeSaNa ayukta che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna matAnusAra kAvya lakSaNa. ATalI vAta A sabaMdhamAM ame paNa kahIe chIe ke kAvyanAM AhUlAdatpAdakatAnA kAraNemAMthI sarvathI uttama tathA pradhAnakAraNa rasa che; ane e paNa ame svIkArIe chIe ke rasayukta kAvyathI je AnaMda prApta thAya che te bIjA prakAranA kALethI kadApi nathI thaI zakato. rasayukta kAvyane AnaMda eka bhinnaja pra. kArano hoya che. e AnaMda vastu tathA alaMkArapradhAna kAvyatpA dita AhUlAdanI apekSAe adhika cirasthAyI tathA uccatara cheNIne che. ane ene kAMI svAda paNa raja che. te paNa kAvyatvano hetu vAkyanuM rasAtmaka thavuM Avazyaka nahI mAnavAmAM Ave. ahI A vAta upara paNa kAMi vicAra kare joIe ke A lakSaNanI ayuktatA upara lekae dhyAna kema nathI dIdhuM ane Ane kema aMgIkAra karatA AvyAM ? enA mukhya kAraNa traNa jANavAmAM Ave che. paheluM kAraNa to e ke rasa zabdane vizeSa artha mAnIne sAhityakAree enuM lakSaNa karyuM che. e sivAya A zabda AnaMda, AhalAdane paNa vAcaka che. eTalA mATe ane arthomAM gaDabaDa thaI jAya che. temaja saMbhava che ke kAvyanuM lakSaNa karatAM tathA samajatI vakhata rasano artha AnaMda dhyAnamAM na rahe. bIjuM kAraNa e che ke rasayukata kAvyane AnaMda adhika ricattAkarSaka hovAnA kAraNe thI leke enA upara adhika prIti rAkhe che ane dhyAna de che; temaja ene bahudhA race che tathA bhaNe che, te evI dazAmAM rasapura" vizeSaNane pitAnI rUcine anusAra pAmI ene prasatApUrvaka aMgIkRta karI le te kAMI Azcarya nathI, trIjuM kAraNa e che ke rasayukata kAvyane adhika pAmavAthI kAvyanA sabaMdhamAM rasanuM ja dhyAna vizeSa rahe che, jema kaI kaIne so vakhata dekhe temAM eMzI vakhata lAla kapaDAMthI dekhe ane vaza vakhata bIjAM kapaDAMthI dekhe to e mANasanA dhyAnamAM lAla kapaDAM ja bahudhA raheze, e ni:saMdeha che. je rasane artha eka vizeSa prakArane lokottara AnaMda mAnIne rasayu vAvA" kAvyanuM lakSaNa karyuM hoya te ni:saMdeha mAnanIya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra - have A graMthAdhAna" vizeSaNa upara vicAra karavo joIe. kAvyanA lakSaNamAM A vizeSaNa kadI paNa rAkhavA cagya nathI. kemake vyaMgyanuM pradhAna hovuM e eka vizeSa prakAranA kAvyane dharmamanA che, ane jene uttama kAvya kahe che. madhyama tathA adhama kAvyamAM vyaMgya pradhAna nathI hoto. evI dazAmAM kAvya mAtrAmAM 4 am kAna " vizeSaNa lagADavAthI madhyama tathA adhama kAvyamAM lakSaNanI avyApti kema nahI thAya? "vA yu mUSA sahita ne je A artha kare ke "ucita bhUSaNe sahita kahevAI gayuM " te enA viSayamAM amAre kAMI kahevuM nathI. kemake jyAre ke keInI vAta upara eTaluM ja kahe ke jema ucita hoya tema kahevAya, ane ema na batAve ke kevI rIte kahevAya to enA kahevAne kaI cukatAyukata kevI rIte karAvI zakaze? paNa je " tathA yu ne uti ane yukti kahe te pATha maLatA Ave che. ane ukitane artha keI aneThI vAtanuM kahevuM ane yukitane artha e kahevAnuM cAturIthI sAdhana karavuM e artha kare ke je artha bhASAmAM e zabdane karavAmAM Ave che. ukitano artha A vAkyamAMthI paNa pratIta thAya che - "ukti vizeSo kabbau bhASA jAho sAho / te AnA viSayamAM ame eja kahezuM ke je bIjA lakSaNanA adabhUta arthanA viSayamAM kahI AvyA chIe ke svAbhAti AdimAM AvI avyApti thAya che, cothA ane aMtima lakSaNamAM sAhitya paricayamAM A ApyuM che. jaha vibhAva anubhAva aru, saMcArI puni Aya / kari viziSTatA vyaMjanA, svAda baDhAvahi bhAya / / jyAM vibhAva, anubhAva ane saMcArI Ave tathA vyaMjanA vizichatAe karI uttama svAda vadhAre. tehi Age anubhavata jo, brahmAnanda svaad.|| kabi kobida mata samuji ura, kahata kAvya nirvAda / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna matAnusAra kAvya lakSaNa. tenI AgaLa brahmAnanda svAdane je anubhave tene catura kavio e mata uramAM samajIne nirvAda kAvya kahe che. A lakSaNanA viSayamAM kAMI kahevuM sAMbhaLavuM vyartha che. A te keInA pUchyA vinA poteja pokAra karI kahI de che, ke huM kAvyanuM lakSaNa nathI. "brahmAnaH savAra" kAvya kevI rIte thaI zakaze? kAvya eka prakAranuM vAkaya che. svAdane kAvya kevI rIte kahI zakAya ? je A kaI padArthanuM zuddhAzuddha lakSaNa thaI zakatuM hoya te rasane svAda athavA rasa kAvyathI prApta thAya che. A saMbadhathI rasayukata kAvyamAM svAdanuM hovuM mAnavAmAM Ave che. te paNa svAda mAtrane kAvya nahI kahI zakAya. sabhA prakAzanuM lakSaNa eka tathA sAhitya paricayanA cAra lakSaNa upara vicAra karyA pachI bIjI bhASA granthamAMnA lakSaNe upara kAMI lakhavAnI AvazyakatA jaNAtI nathI. kemake bIjA je lakSaNe che temAM uparanAM lakSaNomAM jovAta kahI che emAMthI eka eka babbe athavA vizeSa che. matalaba enAthI kAMI vizeSa nathI. mATe je rasa yukata vAkyane ja kAvya mAnIe te paNa rasa Adheya mAtra tha. saMskRtanA pradhAna granthamAMthI kAvyaprakAzamAM dIdhelA lakSaNa upara ApaNuM Azaya sAhityaparicayanA prathama lakSaNa upara je lekha lakhI gayA emAM prakaTa karI cukyA chIe. sAhitya darpaNamAM kAvyanuM lakSaNa A pramANe che. vAkyaM rasAtmakaM kAvyam. jevAkyane AtmA rasa heya e kAvya. A lakSaNa che ke bIjAM keTalAMka lakSaNa upara kahyAM che, e sarvamAMthI zuddha ane uttama che, tathApi AnA virUddha eTalI vAta kahI zakIe chIe je sAhitya paricayanA trIjA lakSaNanA " saMyuta mAM vizeSaNa upara kIdhI che. jagannAtha paMDitarAje 2sagaMgAdharamAM A lakSaNa lakhyuM che - ramaNIyArthapratipAdakaH zabdaH kAvyam - ramaNIya arthane pragaTa karavAvALe zabda kAvya che. ane ramaNIyano artha paMDitarAje A pramANe karyo che - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra, ramaNIyatA ca lokottarAhAdajanakajJAnagocaratA "alaikika AhlAda utpanna karavAvALA jJAnanI gecaratAe ramaNIya " kAvyanA je lakSaNa maLI Ave che e sarvanI apekSAe A lakSaNa uttama ane mAnanIya che. sarvathI mATe prazaMsanIya ane dhyAna devA gya guNa A lakSaNamAM e che ke alaMkAra, deSa, guNa abhutatA Adi sarvanI takarAne tyAga karI kAvyane mukhya dharma kevaLa "jaLIvArthapati rA" nuM hovuM mAne che ke je nimitta kAvya banAvavAmAM Ave che, arthAt AnaMdetpAdakatA. je sUkSma daSTithI dekhAya to alaMkArAdinI pratiSThA ane enA upara dhyAna ApavAnI AvazyaktA enA dvArA vAkayamAM ramaNIyatA lAvavAne nimitta che. nahi te enA pitAnA hAvA na hovAthI kAMI lAbha hAni nathI. eTalA mATe kAvyanA samyaphUlakSaNamAM mukhya dharma e mAnavo joIe ke jenI utpattine alaMkArAdi sAdhaka mAtra che. jyAM sudhI A rItithI kAvyanuM lakSaNa na karavAmAM Ave tyAM sudhI ativyApti, avyAptithI enuM rahita hovuM je asaMbhava nahI to du:sAdhya te avazyaka che. kemake prathama to ramaNIyatAnA sAdhakonA ghaNA che. emAMthI kayAMI eka, kAMI ane kayAMI adhika rahe che. ane bIjuM e ke jeTalA mukhya mukhya sAdhaka sAdhAraNa mAnavAmAM Ave che enA sivAya paNa kayAM kayAMI kaI vizeSa sAdhaka maLI AvavAnI saMbhAvanA che. AvI dazAmAM je ramaNIyatAnA sAdhakanA hovAne mukhya dharma mAnIne kAvyanuM lakSaNa karyuM hoya to prathama te ramaNuMthatAnA sarva sAdhakanuM nizcita hovuM Avazyaka che. paNa temAM ati muzkelI rahelI che. A vAtanuM pUrNa sthApita thavuM ucita che ke, A sAdhanemAMthI eka athavA adhika jyAM Avaze tyAM avazya ramagyatA thaze. jo ke amArI samajamAM e sthApita thaI zakatuM nathI, te paNa evA udAharaNo ghaNuM maLI Ave che ke jemAM alaMkArAdi hovA chatAM paNa ramaNIyatA nathI hotI. A kaThiNatAnA kAraNathI badhA sAhityakAronAM karelAM kAvyanAM lakSaNe ayukta rahI gayAM che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcInamatAnusAra kAvyalakSaNa. A guMcavaNuthI chUTA thavAnA upAya kevaLa eja che ke lakSaNamAM kAvyanA dharma " vAkayanuM ramaNIya hAvu " je ati Avazyaka che te kahevAmAM Ave ane ramaNIyatA kevI rIte Ave che e upara judA vicAra karavAmAM Ave. jo kAi kaheze ke ramaNIyatAja kAvyanA hetu anAvazyaka che, tA e kahevu enu durAgraha mAtra che. kemake eka alaikika AnaDha devA sivAya kAvyanuM khIjuM mukhya kArya ane sAdhAraNa vAkayanI apekSAmAM vizeSatA zuM che? je leAke alakAra, guNa ityAdi yukta athavA adbhutAdi vAkayane kAnya mAne che, ( jemake keTalAMeka lakSaNa pahelAM kahI cukayA chIe ) enA paNa avazya svIkAra karavA paDaze. alaMkAra,guNa, addabhutatA AdinA niyamA AnaMda prApta thavAne mATe che. Ama nahI mAnA tA enA alaMkArAdi sa bya Tharaze. kemake ala kArAdvithI jo Anada prApta nahI thAya te enAthI bIjo lAbha zu ? basa, pachI enu svakalpita kAvya karavuM sathA niSphaLa ane pANI leAvavA jevu thaze. sAhityadarpaNamAM kAvyanA viSayamAM A pramANe lakhyuM che:-- = " caturvene jamAAMta: muvAdhiyAnava / kAvyAdevayatastena tatstrarUpaM nirUpyate " caturvaMga phUlanI prApti alpa buddhivALAone paNa sukhathI kAvyadvArAe thai zake che, eTalA mATe enuM svarUpa nirUpaNu karavAmAM Ave che. vaLI AgaLa A pramANe lakhyuM cheH-- caturvargaprAptirhi vedazAstrebhyo nIrasatayA duHkhAdeva pariNata buddhInAmeva jAyate / paramAnandasandohajanakatayA sukhAdeva sukumArabuddhInAmapi punaH kAvyAdeva || kemake vedazAstrathI caturaMga phaLanI prApti enA nirasa hAvAnA kAraNathI kavarDa kevaLa paripakava buddhivALAoneja thAya che, mATe para Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra, mAnanda saMdehajanaka hovAnA kAraNathI sukumAra buddhivALAone paNa kAvyadvArA caturvaphalaprApti thAya che. AnAthI paNa kAvyadvArA AnaMdaprAptinI AvazyakatA spaSTa siddha thAya che. kemake caturvarga phalanI prApti te vedazAstra dvArA paNa thAya che, paNa kAvyamAM vizeSa eTaluM che ke AnaMda prApta thavAnA kAraNathI emAM lokonI pravRtti zIdhra ane adhika thAya che. eTalA mATe enAthI caturvarganI prApti alpa buddhivALAone paNa sukhathI thai zake che. upara je vAte lakhAI gaI che e upara vicAra karIne jaganAtha paMDitarAje A lakSaNa karyuM che. ane enuM lakSaNa bIjAM sarva lakSaNenI apekSAe zreSTha hovAnuM Aja kAraNa che. je arthacamatkRti zunya zabdacamatkRti purita vAkyanA viSayamAM sarva lokeAnI saMmati ukta paMDitarAjanA jevI che, te A lakSaNa pUrNa rIte samya jANavAmAM AvI zake che. e viSaya upara eoe A pramANe lakhyuM che. yadyapi yatrAthacamatkRtisAmAnya zUnyA zabdacamatkRti statpazcamamadhamAdhamamapi kAvyavidhAsugaNayitumucitam // yathaikAkSarapadyArthAvattiyamakapadyabandhAdi / tathApi ramaNIyArthapratipAdakazabdatArUpakAvya sAmAnyalakSaNAnAkrAntatayA vastutaH kAvyatvAbhAvena mahAkavibhiH prAcInaparapaMrAmanurundhAnastatratatra kAvyeSu nibaddhamapi nAsmAbhiNitam // adyApi jyAM arthacamatkRti sAmAnya, zUnya zabdacamatkRti heya te kAvyanA pAMcamA adhamAdhama bhedamAM gaNavAne gya che. jema ekAkSara padhAryAvRtti, yamaka, padyabaMdhAdi te ramaNIyArtha pratipAdaka zabdatA rUpa kAvyanuM sAmAnya lakSaNa na gaNavAnA kAraNathI prAcIna paraMparA anusAra cAlavAvALA mahAkavionA evA nibaMdhane guMphana karyA pachI paNa vAstavamAM kAvyatva na hovAthI ame ene kAvya nathI gaNatA. jo ke zuddha zabdacamatkRti amArI sama - I Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcinamatAnusAra kAvyalakSaNa. jamAM paNa vAstavamAM zraddhAne gya nathI. ane eTalA mATe ame ukta paMDitarAjajInA lakhavAne sAnaMda mAnIe chIe. tathApi yathArtha lakSaNa sthira karavAne nimitte amArI potAnI rUcine anu sAra je hoya ene kAvya mAnIne evuM lakSaNa karavuM ke ATalAomAMja enI vyApti hoya e anucita jANavAmAM Ave che, eTalA mATe A viSaya upara kAMI vicAra kare Avazyaka che. jyAre Ama jevAmAM Ave che ke, citra kAvyAdithI paNa eka prakArano bhAgye tUTyo AnaMda prApta thAya che. ane paMDitarAjanA pitAnA lekhathI paNa vidita che ke kavi leke ene paraMparAthI banAvatA Ave che. tyAre ene paNa eka prakAranuM kAvya mAnavuM joIe. vaLI A bIjI vAta che ke tame ene adhamAdhama nahIM kahI zake te ethI paNa nIcenI paMktimAM mUke. te pachI A vAta avazya thaI ke kAvyanuM lakSaNa evuM hoya ke kevaLa zabdacamatkRtithI paNa je vAkyamAM AnaMda ApavAnuM sAmarthya heya, emAM paNa enI gati hoya, eTalA mATe arthanA ramaNIya thavAno niyama kara ThIka nathI. kemake zabda cama tivALA vAkyamAM paNa jo te kAvya manAya te A niyamanA kAraNathI lakSaNanI avyApti thAya che. e avyAptinA nivAraNane mATe amo A lakSaNa karavuM ucita samajIe chIe. hoya vAkya ramaNIya jo, kAvya kahAvai soya ratanAkara lakSaNa karata, yaha bahu granthani joya. ratnAkara ghaNuM grantha joI lakSaNa kare che ke je vAkya ramaNIya hoya te kAvya kahevAya. je padyabaMdhAdi kAvya manAya te paNa A lakSaNanI avyApti emAM nahi thAya. ane je kaI emAM ramaNIyatAne abhAva batAvIne ene kAvya na mAne te paNa A prakArathI lakSaNa karavAmAM kAMI hAni nathI. kemake jyAre ramaNIyatA cheja nahi tyAre emAM lakSaNunI avyApti paNa nathI thaI zakatI. ane A lakSaNane abhiprAya paMDitarAjakRta lakSaNa pramANe che. eTalA mATe cAhe padyabaMdhAdi ramaShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra, NIyatAnA bhAvAbhAvathI kAvya mAne, yA na mAne, paNa A lakSaNa bane avasthAmAM ThIka rahe che. have je koI kahe ke padyabaMdhAdimAM ramaNIyatA te che, paNa ame ene kAvya mAnatA nathI. kemake enI ramaNIyatA eka bhinna prakAranI ja che, je ke kautuka mAtra kahevAmAM Ave che. te ene eTale ja uttara Apa ucita che ke je ramaNathatA hovA chatAM tathA bhinna bhinna kavionA mAnyA chatAM paNa Apa jagannAtha paMDitarAjanI peThe ene kAvya nahIM mAne to Apane rasagaMgAdharanuM lakSaNa zreSTha che. Apa bhale ene mAne paNa amArI samajamAM je emAM ramaNIyatA che, to te paNa kAvyanI gaNatImAM che. A vAta upara sArI rIte dhyAna ApavuM joIe ke ramaNIya zabdano prayoga amArA lakSaNamAM e arthamAM karyo che, ke je artha ene paMDitarAje karyo che, eTalA mATe je kaI kaheze ke "tamane dhana maLaze" "tamane putra prApta thayela che" ItyAdi vAthI paNa AnaMda thAya che, te zuM e paNa kAvya Tharaze? tyAre ene uttara ame e ApazuM ke "nahi," kadApI nahIM; A vAkyamAM kettara AlhAda" nathI, Ano AnaMda to sAdhAraNa lokika viSayAnaMda che. eTalA mATe AmAM kAvyatva nathI. have e vAtane vicAravI joIe ke AlhAdamAM lokottaratva zuM che e eka evI kaThiNa ane anIya vAta che ke lekha athavA vAkaya dvArA AnuM yathArtha rItathI samajAvavuM asAdhya che. jema koIe kaI vastune svAda na cAkhyo hoya te ene enA svAdanuM jJAna zabda dvArA nahI karAvI zakAya. ane je eNe cAkhe heya paNa ema na jANatA hoya ke e zabdane vAcaka amuka zabda che te paNa ene beya ene zabdadvArA nathI thaI zakate, tema je keIe AlhAdane anubhava karyo ja na hoya te AhlAda zuM padArtha che e ene kadipaNa nahI samajAvI zakAya. ane je eNe e mAnasika dazAne anubhava karyo hoya paNa ema na jANatA hoya ke Ane AhulAda kahe che te paNa e dazAne beya ene zabdo dvArA nahIM karAvI zakAya. ane e paNa bIjAne tenuM jJAna nahI karAvI zake. A vAta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcInamatAnusAra kAvyalakSaNa. sAdhAraNa sarva prakAranA AglAdanA viSayamAM kahI zakAya che. vizeSa "lekenara AlhAda" nA saMbaMdhamAM ema samajavuM joIe ke jema khATA, mIThA ityAdi svAdene cAkhIne ane enA vAcaka zabdanA niyata hovA upara paNa be svAdamAM zuM bheda che? e zadvArA nahi kahI zakAya. vizeSa dhyAna dIdhA sivAya potAne cAkhavAvALAne paNa samajamAM AvavuM kaThiNa che. evI rIte vAkyanA laikika ane alaikika AlhAdanA anubhava karyA chatAM tathA enA vAcaka zabdo jANyA chatAM paNa bane mAnasika avasthAonA bheda zabdothI jJAta nathI karAvI zakAtA. vizeSa Atmagata vicAra karyA vinA pite anubhava karanAra paNa spaSTa nahI karI zake. paMDitarAje lokottaratAnA viSayamAM A pramANe lakhyuM che - "lokottaratvaM cAlAdagatazcamatkAratvAparapayAyo'nubhava sAkSikojAtivizeSaH / kAraNaM ca tadavacchinne bhAvanAvizeSaH punaH punaranusaMdhAnAtmA. AhulAdagata camatkAranA bIjA nAmane dhAraNa karanArI, anubhava jene sAkSi che evI che ke jAtivizeSa tenuM nAma lekettaratA. kAraNavALI vastumAM vAraMvAra anusandhAna rUpa je bhAvanA vizeSa te kAraNa kahevAya che. tyAre zuM lokottara AlAdanA viSayamAM kaI prakArathI kAMIpaNa nathI kahI zakAtuM ? keIpaNa rIti ene samajAvavAne nathI? vAstavamAM laikika ane alaukika AnaMdanA mAnasika bheda te samajAvavAno viSaya che. kahevAne viSaya nathI. ame enA viSayamAM kAMI kahevAnuM sAhasa nathI karI zakatA. enA upara vAda vivAda kara e mAnasika vijJAnIonuM kartavya che, paNa je manu the sAkara, goLa, jalebI ityAdi khAdhI hoya ane mIThA zabdanuM tAtparya, "mIThe te svAda che ke je sAkara ityAdikathI prApta thAya che" ema kahIne samajAvI zakAya che evI rIte A viSayamAM kAMIka kahI zakAya che ke lokettara AnaMda kevA prakAranA vAkyathI prApta thAya che. ane jema khATA tathA mIThA svAdano bheda Ama kahIne samajAve Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 kAvya sAba. che, ke je bheda lIMbu ane sAkaranA svAdamAM che. evI rIte laikika ane alaiAkika AhlAdamAM paNa enA kAraNeAnA kAMika bheda jovAmAM Ave che. amAre varNaniya viSayane nimitta ATaluja Avazyaka che ane ene yathAzakti dekhADavAne paNa udyAga karIe chIe. vAkayanA laikika ane alaikika AlhAdanA bheda upara nIce lakhI vAtA kahIe chIe. 1 vAkayanA laiAkika AnaMda zretAone kAi svArtha saMbaMdhanA kAraNathI thAya che, paNa leAkeAttara AnaMda upara kahelA sabaMdha vinAnAja hAya che. jemake " tamane dhana maLaze " A vAkaya jenAthI kahevAya ene AnaMda, dhana prAptinI saMbhAvanAthI thaze paNa--- "Toka vArU mare najI, rAhata dyo vahe na; nahi jAcaka suni sUmaloM bAhara nikasata vaina. anne ( nAyaka nAyikA ) cAha .bharyAM kAMika kahevAnI icchA kare che paNa kahI zakatAM nathI. jema yAcaka Avye sAMbhaLI leAbhI mANasa gharathI khAraNe nIkaLatA nathI tema A bannenA kaMThamAMthI 1canA mahAra nIkaLI zakatA nathI. A dohAdvArA AnaMda prApti thavAmAM sAMbhaLavAvALAnA svAnA saMbaMdhamAM kAMI kAraNa nathI. 'tamane dhana maLaze ' jo A abhiprAya kAI evI rIte kahI zakAya ke enAthI svArtha samadhI AnaMda sivAya kahevAnA khIje kAMi AnaMda paNa prApta thAya te e vAkaya paNa kAvyanI gaNutImAM che. "" 2 vAkayanA laukika AnaMda :vyaktivizeSane tathA enA evAja samadhIone thAya che. jenA svArthanI siddhi enA svArtha sAdhanamAM thavAmAM hoya ane alaiAkika AnaMda jeTalA enA samajavAvALA che te sarvane thAya che. jemake " tamAre tyAM putra utpanna thayA A vAkayathI kevaLa e vyaktineja jevA viSayamAM A vAta kahI hAya tene AnaMda prApta thaze. athavA enA anya keAI sakha dhIone AnaMda prApta thAya che. paNa upara je dohA lakhyA che enAthI sa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcInamatAnusAra kAvyalakSaNa. samajavAvALAne AnaMda prApta thAya che. kaI vyaktivizeSane ja thata nathI. je kaMI kaheze ke "tamAre tyAM putra utpanna thaye" A vAkayathI paNa jeTalA lekethI kahevAya te sarvane AnaMda utpanna thaze. te ene uttara e che ke jeTalA lokathI A vAta kahevAze eTalA artha enA badalAtA jaze. arthAt "tame"no artha bhinna bhinna manuSyanA saMbaMdhathI bhinna bhinna thaze. jema devadattathI A vAkya kahyuM hoya te "tame" ne abhiprAya devadatta thaze. ane je kALIdAsathI kahyuM hoya to ene artha kALIdAsa thaze, te AvI dazAmAM ema nathI siddha thaI zakatuM ke "tamAre tyAM putra utpanna thaye. A ekaja vAkya sarva samajavAvALAone AnaMda Ape che. have je koI kahe ke kAvyathI paNa tenA jeTalA samajavAvALA che te sarvane AnaMda thatuM nathI. amukane thAya che, ane amukane nathI thatA. te ene uttara e che ke kAvyanA sabaMdhamAM samajavAvALA teja leke samajavA joIe ke je samajIne ene AnaMda prApta karI zake. paNa sAdhAraNa evA ke na gaNavA ke je artha mAtra samaje, jema gAyananA sabaMdhamAM evA lekene samajadAra ne samajavA ke je gAvAvALAnA zabdone ja mAtra samajI le. A sivAya ame te ema samajIe chIe ke kAvyane artha je joIe te samajI levAthI sarva lekene tene nyUnAdhika AnaMda prApta thAya che. A be vAte lokika ane alaukika AlhAdanA pRthaka karavAmAM AzA che ke kaMI sahAyatA deze. vAstavamAM A e sUkSama viSaya che ke kaMI kahI zakAtuM nathI. A vAta ame kevaLa sAhasa karIne a nimitta lakhI dIdhI che, ke adhika buddhivALA mahAzaye A upara vicAra karIne AnA yathArtha hovA na hovAne nirNaya kare ane A sivAya bIjI je je vAte che te saMbaMdhamAM vicArI zake ane nizcaya kare. A ThekANe eTaluM kahI devuM Avazyaka che ke kevaLa zabda camatkRtivALA vAkAmAM ramaNIyatA havAnI tathA na hovAnI sarva lekenI eka saMmati nathI. kemake bhinna bhinna lekenI rUci bhinna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra kAvya zAstra. bhinna hoya che. keTalAeka leAkeAnA A mata che ke AvA vAkayeAmAM paNa ramaNIyatA hoya che. ane keTalAka leAkeA vAkyamAM ramaNIyatAnA sarvathA abhAva mAne che. A banne matAne anusAra lakSane ceAgya rAkhavAne nimitta ame " ramaNIya vAya " kAvyanu lakSaNu karyuM che. sa MskRta ane prAkRta sAhityAcAryonAM lakSaNeA ame savistara vAcaka varganI AgaLa raju karyo che. AmAMthI keAnAM lakSane grahaNa karavu' ane keAnAM lakSaNanA tyAga karavA e sAhasa ame nahI uThAvatAM mAtra amane je priya che te ameA jaNAvIe chIe. uparanAM tamAma lakSaNeAmAMthI ame zrIyuta ratnAkarakRta lakSaNunA aMgIkAra karIe chIe. kAraNake tamAma lakSaNeAmAM rasagaMgA dharakAranuM lakSaNa ghaNe aMze saphUla nivaDayu' che, e upara lakhAI cUkayuM che. temAM paNa samayAnusAra ceAgya pheraphAra karI zrIyut ratnAkare je lakSaNu lakhyu che te ghaNu ja zreSTha ane grahaNa karavA ceAgya che. // OM / zabdazaktio. 1 prathama niraMjana nirAkAra sakalasAra paramAtmA kelinA vicArathI-icchAthI mAyAne race che, ane dravya, zuLa, meM, sAmAnya, viroja, samavAya tathA gamAva ke je sapta padArthanA nAmathI oLakhAya che tene prakaTa karI vizvanA vistAra kare che. dravya vya 1 che. 4 hi. 5 AkAza. 6 vAyu. AtmA Adi cAra dravya guNathI rahita che ane AkAza Adi pAMca byAmAM guNu rahela che. dravya ane guNa maLe che tyAre ka thAya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 1 AtmA. 2 i. 3 mana. 7 agni. 8 0. 2 pRthvI. www.umaragyanbhandar.com Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Araat. 73 guNa 24 che. 1 rUpa. 9 vibhAga. 17 duHkha. 2 rasa. 10 paratva. 18 icchA. 3 gandha. 11 aparatva. 19 dveSa. 4 sparza. 12 gurutva. 20 prayatna. 5 saMkhyA. 13 dravatva. 21 buddhi. 6 parimANa. 14 sneha. 22 dharma. 7 pRthaktva . 15 zabda. 23 adharma. 8 saMyoga. 16 mukha. 24 saMskAra. karma 5 che. 1 utkSepaNa. 2 apakSepaNa. 3 AkuMcana. 4 prasAraNa. 5 gamana. je jJAnane viSaya te viArtha kahevAya che. je guNayukta hoya te dravya kahevAya che. jemAM katva jAti rahelI hoya te rAI ane jemAM guNatvajti mI hAya guNa vAya che. sAmAnya lakSaNa. je nitya heya ane anekamAM samavAya sabaMdhathI rahela hoya te sAmAnya uvAya che. senA mele che. 1 para. 2 apara. renI sattA aghi deza (dravya, zuSa, bha.) bhAta khAya te para ane jenI sattA alpa deza (dravya, guNa, karma e traNamAMthI eka padArtha) mAM jaNAtI hoya te apara. je nitya dravyamAM rahe te viroSa kahevAya che. enuM kAraNa mAtra eTaluM ja che ke nitya dravya je paramANuM Adi che te anaMta che mATe tene paraspara bheda karAvanAra paNa anaMta lekhAya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya gaNA je sabaMdha nitya hoya te samavAya kahevAya che. jemake - avayava, avayavI, mATI, ghaDe, enuM, vIMTI. je bhAva padArthathI bhinna hoya te pramAve kahevAya che. tenA cAra bheda che - pAnamAva. 2 paththaramAra, re atyaMtAmA. 4 sojAmAM. jemake-"ghaDo thaze" e prAgabhAva che. "ghaDe pheTI gaye" e praasAbhAva pragaTa karela che. "ghaDe cheja nahi" emAM atyaMtabhAva samAela che. "ghaTa che e paTa nathI ane paTa che e ghaTa nathI." AmAM a nyAbhAva prakaTa thAya che. tatra, sarma ane muLa e traNemAM jJAti rahelI hoya che ane jyAM jAti hoya tyAM rAja paNa hoya che. samagra jagat jAtigRha che. kaMcana, leha, catura, mUDha, nara, deva ItyAdi. sva5 suvarNa ane mahAna merU e ubhayanI jAti (kanaka) ekaja che. mAtra AkRtimAM bheda bhAse che; mahAdeva ane ane guNagAna karanAra gandharva e ubhayanAM abhidhAna bhinna bhinna che. paNa "deva" jAti te ekaja che. e jAtine uccAra zabda vinA thaI zakatuM nathI. draza, kuLa ane vArma e traNamAM rASTra ane kAtinuM astitva hoya che. jyAre dravyathI utpatti pAme che, tyAre ja badhuM prakAzamAM Ave che. AkAzathI vAyu, vAyuthI agni, agnithI jaLa ane jaLathI pRthvI racI AtmA mAyAnA saMsarga vaDe jIvapaNuM dhAraNa kare che. samaya, baLa ane AyuSyavizeSa vAtmA AkAzAdi paMca mahAbhUtamaya deha dhAraNa karI jyAre daze dizAmAM vistAra pAme che, tyAre temAM covIza guNa, samagra jagata ane rASTranI siddhi thAya che. nirguNa paramAtmAnA nirdezathI mAyA apAra baLane dhAraNa kare che ane sAtamAM Adi cAra dravyane AdhAra laI mArA.Adi pAMca dravyane sAkAra banAve che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda zakti. jya AkAza vAyu Aphri cAra dravyane race che ane e vAyu Adi cAra dravya paNa pAMca tatvane race che. AkAzathI paNa pAMcatatva upaje che. jemake-- * AkAzathI-antAraLa, zrotra, yAna, vAcA, gurU vAyuthI--mana, vacA, samAna, vALi, sparza, agnithI vRddhi, cakSu, uddAna, vAva, va. jaLathI--citta, niddA, mALa, zitru, rasa, pRthvIthI--mAra, prALa, bAna, gula, anya. 1 antarNa--aMta:karaNa, mana, buddhi, citta, ahaMkAra. 1 jJAnendriya-zretra, tvacA, cakSu, jIvA, ghrANu, 1 vAyu--byAna, samAna, udyAna, prANa, apAna. - mandriya-vAcA, pANi, pAda, zitu, zuda. 1 viSaya-zabda, sparza, rUpa, rasa gandha. AkAzanA guNa zabda che ane tenI kriyA jAma, odha, zo, morU tathA maya che. vAyunA guNa sparza che ane tenI kriyA vahana, vahana, pAvana, masAraLa, tathA bAsana che. agninA guNa rUpa che ane tenI kriyA bhuSA, tRSA, Aja, nidrA tathA jAnti che. jaLanA guNa rasa che ane tenI kriyA zu, zoLita, hAhA, mUtra tathA zvet che. pRthvInA guNa gandha che ane tenI kriyA gAya, mAMta, tvacA, nADI tathA roma che. vAyu Adi cAre dravya pAtapeAtAnu eka eka tattva rAkhI mAkInAM cAra tattva eka khIjAne Ape che. AANa nAmanu dravya vAyu Adi cAre dravya AgaLathI guNAnuM grahaNa kare che, paNa te peAtAnA guNa jala ke pRthvI vagerene ApatuM nathI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAma cA. tri 0 . dravya ane karmanA baLathI zarU thAya che, tenA be bheda che. 1 icchita. 2 anicchita. vaktA jyAre arthane vicAra karI zabdane mukhavaDe pragaTa kare che tyAre te zabda chata kahevAya che. dravya tathA karma banne ekatra thatAM vaktAnI IcchA vagara artha rahita je "khaLakhaLa" zabda thAya te nikita gaNAya che. 1 vAyu jezabhara gati karate hoya te vakhate svAbhAvika zabda thAya che te. 2 vAyunA saMsargathI vAsa AdimAM je svAbhAvika zabda thAya che te. 3 vAyunA saMsargathI kAMI paNa vagere padArtha paDe athavA uDe tene zabda thAya che te. 4 camanA pilA padArthamAM vAyunA AvAgamanathI je zabda thAya che te. 5 gamAra manuSya artharahita hAhe kare te. rAjIta zabda cAra prakArane che ane te , patnI , madhyama tathA vairavI e cAra prakAranI vANI dvArA uddabhave che. caitanya parA. camatkRtiyukta. saMkalpa pazyantI. vyaMgyayukta. prANa madhyamA. artha yukta. dehI kharI. zabdArtha yukta. vAM ane patnI ne vAsa kaMTha nIce hoya che ane madhyamAM tathA vairava ne vAsa mukhamAM heAya che. vaikharIthI zabda prakaTa thAya che. * zabda mA vinA hoI zakato nathI ane bhASA rAva vinA hoi zakatI nathI. aMta:karaNanA vyApArane mA kahe che ane tenuM uccAra rupa sAdhana parasparanA pariNAmane jaNAvI zake che.. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zazakitao. avaLo ane zALA e rIte ucAranA be prakAra che. avaLonA uccAra vaivarI vANI dvArA prakaTa thAya che. ane vAnara ucAra para, jarUrI tathA madhyama ke jene anukrame sukSma, sUkSmatara, dawtama evI saMjJA ApavAmAM Ave che te dvArA thAya che. navarjita ane prati e rIte mAvAnA paNa be bheda che. vartamAna samayamAM jene pracAra hoya te pati ane ethI atirikta te gAvata. dareka bhASA saMtapUra hoya che. je vyavahAramAM anukULa bane te heta kahevAya che. dareka zabdamAM e saMtanI sthiti hoya che. vyavahAramAM je zabda pitAnA rupathI saketayukta artha sUcave tene ghara kahe che. je zabdanuM 5 prayoga karavAmAM aAgya jaNAya te pa gaNAya nahi, paraMtu pratyaya Adi saMskArathI yogyatAne pAmelo zabdaja paDha saMjJA dharI zake che ane vAkyamAM upayukta banI zake che. jemAM anvaya kare paDe evA vaNuM paNa huM rUpa gaNAtA nathI. je vAkyamAM uparathI adhyAhAra levuM paDe athavA je varSo artha rahita hoya te paNa 12 saMjJAne pAmatA nathI. padanA ucAra mAtrathI hRdayamAM je vastu yathAsthita jaNAI Ave tene vArtha kahe che. yathA " kahe kaI meM muja gRhe guNabhara bAMdhI gAya, akhila dhenunA avayavo, e samaye samajAya." AhIM gAyanuM nAma letAM tenAM tamAma avayanuM manamAM yathAsthita bhAna thAya che mATe te pada saMjJAne pAme che. Aptavacana, vyavahAra bhane pAsiddhapadasAnidhya me tuodvArA zabda padane sAMketika artha sahaja samajI zakAya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 Wang Xiao Hua . prakAra che. pada prakAra. AvArA. 2 hAya.? vyA. A traNa prakAramAMthI Adi je vA pada che tenA cAra ? nAti, 2 cA. rU muLa. 4 me, jAtivAcaka udAharaNa. navIne karIe ame, prIte nitya praNAma; yadRcchA vAcaka udAharaNa. avA pUrNa kare ahA, kiMkaranA manakAma; guNavAcaka udAharaNa. bhAve bhajavA ceAgya che, gArI guNubhaMDAra. karmavAcaka udAharaNa. "madhuvaitamasaMALI, vidita vizva meAjhAra, rUpa, rasa tathA gandha Adi je je nizcala dharma che te badhA muLa kahevAya che ane e guNuthI jyAM zabdanA sa Mketa prakaTa thAya tyAM vAcchAyanI pratIti thAya che. zabdamAM aneka artha rahelA che; paNa jyAM ekaja artha thAya tyAM vAtsyAye samajavA. zleSamAM samasta artha abhidhAthI jANavAmAM Ave che tenA nIce pramANe bhedo che. 1 AMhI pArvatI e paryaMta jAti uparathI nAma paDela che. 2 AMhI zravA e icchApUrvaka nAma Apela che. 3 AMhI zaurI e gAraguNa (vaNuM) uparathI nAma paDela che. 4 AMhI madhutamAMhAriNI e madhukaiTabha nAmanA daityane mAravArUpIkriyA uparathI nAma paDela che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAdazaktiga. saMyogo viprayogazca sAhacarya virodhitA / arthaH prakaraNaM liGga zabdasyAnyasya snidhiH|| sAmarthyamaucitI dezaH kAlo vyaktisvarAdayaH / zabdArthasyAnavacchede vizeSasmRtihetavaH / / 1 saMga. 2 viga. 3 sAhacarya arthAta sAtha. 4 virepitA arthAt vera. 5 artha athaoNt prajana. 6 prakaraNa arthAt prastAva. 7 liMga arthAt vyApti sahita. (jema agni vinA dhUmanuM na rahevuM e vyApti) 8 anya zabdanI sannidhi arthAt bIjA prasiddha zabdanI samIpatA. 9 sAmarthya athavA zakti. 10 citI arthAt yegyatA. 11 deza arthAt sthAnavizeSa. 12 kAla. 13 vyakti arthAt zabdanI strIliMgatA, puliMgatA ane napuMsakaliMgatA. 14 anekArtha zabdanA arthane nirNaya na rahe tyAM vizeSArtha smRti hetu jANa. 1 vAgyAne ja sujJajane madharAtti kahe che. e zakti koI sthaLe aneka zabdanA saMyogathI ekaja arthane prakaTa kare che - yathA. zaMkhacakragadAdhara deva tamAraM rakSaNa karo. AMhI zaMkha, cakra, gadA Adi aneka zabdanA saMyogathI vidag" e ekaja artha prakaTa thAya che. - 2 keI sthaLe asaMyogathI [ viyogathI ] paNa ekaja artha thAya che: yathA. nidhUmra dhanaMjaya. ahI dhUmADAno saMyoga nathI chatAM vanaya no artha agni ja samajAya che. nahi te nara evuM nAma arjunanuM paNa che, paNa ritra [ dhUma rahita ] e vizeSaNathI panA agni ja gaNAya. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha zAstra, 3 kaI sthaLe sAhacaryane lIdhe ghaNA arthane ekaja artha thAya che. jemake - "reNImAdhava nI che." AhIM veLI ane mAdhava e padanA sAhacaryathI veLImAdhava tIrthaja gaNAya. veNI (kezapAza) ane mAdhava (kRSNa) gaNAya nahi. 4 keI sthaLe virodhathI ekaja arthanI pratIti thAya che. "gs dinanane za." AhIM rAhu ane caMdranA virodhathI digana caMdraja samajAya. phrijarAja brAhmaNa nahi. 5 koI sthaLe arthanA prakaraNathI ekaja artha thAya che. "sTa , 24 saM ." AhIM kharyA ane sarjakaryA e banne prakaraNa uparathI sTa padane jude jude artha thAya che, kharavAnA viSayamAM 4 eTale vRkSanAM parNa ane saja karavAnA viSayamAM 4 eTale senAo (phe). 6 keI sthaLe vAcakanA baLathIja eka artha prakaTa thAya che. "vAmAM vALa jevI che." ahIM jeke vApI evuM sarasvatInuM nAma che, chatAM vAra vaganA baLathI vANI paratI vakhate varavahue paheravAnAM pagarakhAMja samajAya. 7 kaI sthaLe anya zabdanA baLathI ekaja artha thAya che jemake "vavALe rivI" AhIM vAMva zabdanA baLathI rivI evuM nAma mayuranuM ja samajAya che. je pAMkha kahela na hoya te rivI eTale zikhAvALe agni jaNAya. 8 keI sthaLe sAmane lIdhe eka artha prakaTa thAya che. vyANI dakSa to chuM." vRkSa tehavAnuM sAmarthya zAstrI [hAthI ] mAMja heya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdazaktio. sthI (sarpa) mAM hetuM nathI, mATe A sthaLe thAo eTale hA. thIja samaja. 9 koI sthaLe ucitapaNAne lIdhe eka artha thAya che. "vRkSa upara dina 4 che" dina zabda brAhmaNa, pakSI, candra Adine vAcaka che, paNa ahIM vRkSa upara dvija eTale pakSInuM ja besavuM saMbhave che arthAta ucita jaNAya che. brAhmaNa ke candranuM nahi. 10 koI sthaLe dezanA baLathI eka artha thAya che. " mamAM navana tuma che." jIvana zabda jaLa tathA AyuSya vAcaka che, paNa ahIM mathai [dezavizeSa] nA baLathI jIvana eTale jaLaja samajAya che. kAraNa ke mAravADamAM pANuM durlabha hoya che, paNa jIvana [ Ayudhya ] durlabha hotuM nathI. je AyuSya durlabha heya te tyAM ke vRddha hovAja na joIe. 11 keI sthaLe kAla (samaya)nA baLathI eka artha thAya che jemake "rAtrI para viryuM". AhIM rAtrI rUpI samayanA baLathI yutha eTale kumuda (candra vikAzI kamaLa)nuM ja khIlavuM samajAve che kAraNake sUryavikAzI kamaLA divase ja prakullita thAya che. vaya zabda kamaLa ane kumuda bannene vAcaka che. 12 keI sthaLe svara-"a-A-I-I-u-U " ityAdinA phekaphArathI eka artha thAya che. aizvara ravA taibhava ravA ahIM "vAha' mAM "u" ane "vA" mAM "e" eka svaranA pherathI pelA zaizvarane artha lavaNa ane bIjA kSetrane artha azva samajAya che. kAraNake khArUM lavaNaja hoya che ane khAre-tIkhe azvaja hoya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra. 13 kaI sthaLe abhinnatAne lIdhe paNa ekaja artha thAya che jemake "gA kapUra ane mA pakSa" ahI rajUra ane pakSanI abhinnatAne lIdhe pakSano "pAMkha" eja artha thAya che. pakSa eTale pakhavADIyuM nahi ane je "zuka " hoya te pakSane artha pakhavADIyuM thAya, pAMkha nahi. 14 anekArtha zabdanA arthane nirNaya na rahe tyAM vizeSArtha smRtihata thAya che. yathA indrazatru. AMhI pUrvapada Indra zabdanA udAtta svarathI uccAraNa kare te "Indra che zatru jene " AvA arthamAM abhidhAnuM niyamana thaze. ane uttara pada zatru zabdanA udAtta svarathI uccAraNa karIe te "Indrane zatru". A arthamAM vAcakatAnuM niyamana thaze. mi. zabda traNa prakAranA che. vAcaka, lakSaka ane vyaMjaka saMketa karela arthane sAkSAt kahe e zabda vAcaka che. jemake saMketa karela zaMkha grIvAdi AkAravALA ane ghaTazabda sAkSAt kahe che, ethI ghaTa zabda ukta arthane vAcaka che, arthAt kahevAvALe che. vAcaka zabdanA arthane vAcyArthI kahe che. vAcakazabdamAM ukta arthane bodha karAvavAnI zakti arthAt sAmarthyane vRtti kahe che. ahI vRtti arthAt vyApAra saMketa che. saMketa te ghaTAdi zabdothI zaMkha grIvAdi AkAravALA padArthonuM jJAna hovuM joIe evI nAma rAkhavAvALAnI IcchA che. kAraNa jenA dvArA kArya kare ene vyApAra kahe che. jemake ghaTa banAvavAmAM ghaTa te kArya che. mRttikA kulAla, daMDa caka Adi kAraNa che. e kAraNa jamI ityAdi dvArA ghaTa banAve che. ethI bhrabhI ItyAdi kAraNa che, arthane bedha kArya che, abhidhA ane lakSaNa vyaMjanA vyApAra che. saMketa ane abhidhA e paryAya zabada che, nyAyazAstramAM zaktinuM A lakSaNa karyuM che - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdazaktio. 83 asmAtpadAdayamarthoboddhavya itIgharasaMketaH shktiH|| A padathI A artha jANavuM joIe e je Izvara kRta saMketa e zakti ane vAcyArtha, mukhyArtha, abhidheyArtha ItyAdi payoya che. yathA. manaharanAra merapicchane mukuTa mAthe, hAthe baMsI herI dina gammatamAM gAjyA meM; parama pavitra urphe tulasInAM dalayukta, guMjamAla joI puMja pApanA:prajAnyA meM, yamunAne tIra zyAma suMdara zarIra para, pILAM cIra pekhI traya tApa turta TALyA meM, gepI gepa saMga khyAla karatA kadaMba taLe, parama kRpAla naMdalAlane nihALyA meM. AmAM merapiccha, mukuTa, baMsI, tulasI, guMja, puMja, tIra, zyAma, cIra, gepa, khyAla, kadaMba ane naMdalAla vagere badhA zabda pitAne sAMketika artha ja batAve che ethI mImiyA (zabdanA uccAra mAtrathI jyAM sahaja artha samajI zakAya te mA zakti kahevAya che.) hRkSAM . jyAM mukhya arthane bAdha thAya chatAM mukhya arthane sabaMdha na tUTe tyAM saMA nAmanI zabdazakita kahevAya che. yathA. muja dhara gaMgAmAMhi. AMhI gaMgA zabdane vAgyAthe gaMgAne pravAha che. emAM ghara nahi hoI zakavAthI A vAgyAthane AMhI bAdha che. ane A vAdhyArthIne taTanI sAthe sabaMdha paNa che. ethI pravAha sadaza zItalatA, pAvanatA prayajanane mATe gaMgA zabda taTa arthane dekhADe che. " dhAtuthI "rakSA" zabda banyA che. "dhAtune Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ex anya zAstra. artha darzana che. gaMgA zabdathI taTanA Adha hovAne mATe gaMgArUpa lakSaka zabdamAM je vRtti che enu nAma lakSaNa che. " sakSyate banA iti lakSaNA " ethI darzana karAya che mATe e lakSaNA che. yathA. vA2e tana mana dhana vege vanamAla joi, lUTayAM sukha lakSa lakSya rAkhI eka lAlamAM sukhaprada zreSTha phaLyAM mananAM tamAma kAma, premanA pravAha vahe vaikuThanA vhAlamAM karI prabhu rUpapAna bhUlI anyabhAna huM teA, hema hAra jevA hira haiDe dharyo hAlamAM. khATI lAja mUkI kuladharma badhA cUkI Aja, cATI khIlyAM cakSu mArAM guNabhara gvAlamAM. AhIM " sukha kAMi nANu nathI ke lUMTAya. vRkSa nathI ke phaLe, " prema " pANI nathI ke tenA pravAha cAle. " prabhunuM rUpa " nIra nathI ke pIvAya, tema " cakSu " puSpa nathI ke khIle, paraMtu AhIM hakSaLAzatti nA prAbalyathI sukhanu lUMTavu, manakAmanuM phaLavu, premanuM vahevu, prabhunA rUpanuM pAna ane cakSunu khIlavuMja samajI zakAya che. "" manakAma :( " eka mAjI che mALavA, anya mAjI mevADa; sajja thaine samaramAM, mahada macAve rADa. "9 AhIM mALavA tathA mevADanuM raNabhUmimAM sajja thaI rADe macAvavAnuM saMbhavatu nathI eTale mukhya artha nA khAdha thayA. mALavA ane mevADamAM rahenArA zUravIro samaramAM sajja thaI rADa macAve che evA a karatAM mukhya arthAMnA sabaMdha paNa na tUDhaye ethI tArakSA. jyAM mukhya arthanA khAdha karI dhvani prakaTa thAya tyAM mobanavatI--kSaLA samajavI jemake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda zaktio. sura muralIne sAMbhaLI, dilamAM vyApe dAha te samaye na to kaI, kulavadhee kularAha. AhIM "kularAha" rAha evuM rastAnuM nAma che tene bAdha thaI rIti e artha thaye. raste te gAmamAM hoya che. kuLamAM rIti saMbhave, muralIne svara sAMbhaLI kulavadhUone dilamAM daha arthAt dilamAM duHkha thavA lAgyuM ke kayAre harine maLIe e avani,jethI khananati-4kSanA thaI. " : yathA >> je je sakhI jaIne kare che tyAM tamArI vAta teNe pITha maLatAM viTaMbanAo veThI che. krodhane vadhArI pyArI kare mAna kathA tenuM. pAna karI dUtI pAchI puramAMhi peThI che. jyAM lagI kRpAla tame dUra karaze na sAla; tyAM lagI e bAla samaje na hAtha heThI che. deSa nahI deze have kaIne kanDeyAlAla. gheASa che nadImAM tyahAM roSa bharI beThI che. AhIM "pIThanuM maLavuM" "mAna kathAnuM pAna " "nadImAM ghaSa" vagere vAkaya mukhya arthano bAdha karanArAM che, chatAM teno artha "vAMse vALI ubhI rahe che" "mAnakathA saMbhaLAve che" nadIne kAMThe jhuMpaDAM che" ema samajAya che. jyAM sudhI tame zAka. rUpI sAlane dUra karaze nahi tyAM sudhI tame e tamAre hAtha che ema samajazo nahi. "tamArA upara enI bahu prIti nathI " e dhvani nIkaLe che mATe lonanI rakSA mAnavatI straphaLa nA be bheda che. 2. zuddhA2. naLI. zuto nA cAra bheda che. 2. vAlana 2, Rsana, 2, sopa che. rAvaNanA, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 vya sAmra je anya guNanA Azraya lie tene pAvana rakSanA kahe che. athavA anvayane mATe mukhyAne khIjA arthamAM DhArI jAya, chatAM mukhyA ne khAdha na lAge e paNa pAna kSaLA kahevAya che. kapAvAnaLAmAM vAkaya athavA zabda svakIya mukhyArthIne sthira rAkhI tenI sAthe saMbaMdha rAkhanAra anya anu bhAna karAve che mATe tene anadyuta svAthya paNa kahe che. lakSaNalakSaNAmAM anya artha nu bhAna karAvavA mATe mukhyAne tajavA paDe che mATe tene nA paNa kahe che. upAdAnalakSaNA udAharaNa. "" yA hArInA samaya jyAre Ave che samIpa tyAre, jAhira dhamAla vrajamAMDalamAM jAge che; vara abhilASe vRja khele che vinAda dharI, vividha prakArataNAM vAjA khUkha vAge che. raMgathI bharelI picakArI eka bIjA para, cAle che apAra tema lajjA sahu tyAge che; uDe che gulAla zyAma vadana ane che lAla, latA vRkSa Adi badhu lAla lAla lAge che. tr AMhIM vRja-naranArInA arthanu grahaNa kare che kAraNa ke vRja pradeza jaDa hAvAthI khelI zakatA nathI. vAjA vagADanAranA ane sUcave che, kAraNa ke vAjAM pAtAnI meLe vAgI zakatA nathI. pica kArIe cAle che ane gulAla uDe che. e vAkayA paNa calAvanAra ane uDAvanAranI apekSA rAkhanArAM hAvAthI upAdvAna rakSanA samajavI. anya anvayanI siddhine mATe je zabda peAtAnA artha tajI krie te sakSA samajavI jema ke: -- (s " yA AkhA dina AnaMda laIne naMdalAla sAthe, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda zaktio. nija nija mandire sidhAvI sahu sajanI, khAvAmAM na khaMta vALu karatAM vicAre badhI, vhAlA viNa kema karI vitavAnI rajanI. sejane bichAvI dIdhA dIpaka bujhAvI paNa, AMkhamAM bharI chabi vihaMgarAja-vajanI; muralI manoharanI mIThI muralIne suNI, teDI dIrgha dvArA deDI vhAra vAmA vRjanI. AhIM kamADarUpI anvayanI siddhine mATe "dvAra" zabda pitAnA arthane tajI dIe che. kAraNa ke teDavuM kamADanuM saMbhave, dvAranuM nahi, vaLI dhvaninuM sAMbhaLavuM saMbhave paNa muralinuM nahi chatAM AhIM "muralI suNI" e zabdathI kSaNa kSanA siddha thAya che. samAnapaNuM pAmI amuka arthanI anya arthamAM sthApanA karavAmAM Ave tyAM sApA-kSamAM samajavI. athavA jyAM Are mAna-upamAna hoya ane Akhya viSaya upameya paNa heya te sApa jemake-- " yathA " - muja dvagapUtaLI banelA manamehanane, nehathI nihALI huM te hadaviNuM harakhI. khaMta uradhArI khAsa navala kizora taNI, zAntiprada najara gaNuM chuM sudhA sarakhI. kaMsataNe asta karanAranI samasta chabi, khacita sukhanI prANa prANa sama parakhI. muralInAM tAna bhAna uranuM bhulAvanAra, kALa sama kALajuM amArUM lie bharakhI. ahI manamehana-kRSNane draganI pUtaLI-kIkI. sthApI, najarane sudhA sthApI, chabine prANu sthApyA ane muralInA tAnanI kALa tarIke sthApanA karI ethI sAropA manamehana, najara, chabi ane tAna AreSya, DhagapUtaLI, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 kAvya zAstra. sudhA, prANa ane mRtyu ArogyamAnanI sAthe ArAdhya viSaya-AnaMda zAnti, sukha tathA du:kha paNa che. ekanI samatA batAvavAne mATe bIjAne mukhya sthAna ApavAmAM Ave tyAM sadhdhivasAnA samajavI, athavA jyAM ArAmyamAnaupamAna hoya ane Arogya-viSaya upameya na heAya chatAM ArA viSayane prakaTa kare te sAdhyavasAnA jemake-- 99 - cA vAraMvAra vinavu zRMgAra sajavAnI mane, jhera jevI vAta mhera lAvI kaMI he nahIM; adha mukha rAkhI:muMgI marI rahe eka mAjI, bhUlye paNa khAnapAna kerU nAma le nahI; veraNa A vakhata karelI sajja zamyA para, agaNita aMgArA michAvI du:kha de nahIM; kare che prayANu taNI icchA muja prANa dhana; khakhara e Aja zu te sAMbhaLela che nahIM ? AMhI sakhIne veraNu kahI, puSpane aMgArA kahyA. sakhI ane puSpanI samatA batAvavAne mATe veraNa tathA agArAne mukhya sthAna ApyuM. eTalA mATe sayyavasAnA samajavI. AmAM veraNu ane a gArA ArApyamAna che, sakhI ane puSpa ArApya nathI, chatAM ArogyanA viSaya je du:kha te dekhAi Ave che. have prathama yojJanavatI rakSaLA nA zuddhA ane gauLo evA je e bheda lakhI gayA temAM jyAM mukhya ane lakSya arthamAM sAdRzya vinAnA kriyA saMbaMdha jaNAtA hAya tyAM guphtA ane jyAM guNava vAcyuM tathA lakSya e ubhaya arthAMmAM sAdRzya saMbaMdha jaNAtA hAya tyAM toLI samajavI. zuddhA udAharaNa. yathA "geApa kRSNa mujane sakhI, maLyA mArga mejhAra; karathI vIMTI kADhIne, hoM hRdayanA hAra. p Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdazaktio. 89 ahIM gepanA karmasaMbaMdhe kRSNane gepa kaho, karathI vIMTI kADhI tyAM kara tathA aMguline aMgagIbhAva saMbaMdha batAve. mATe zuddhA samajavI. gauNI sAropA. yathA. vanarAja samAna parAkramathI sahu siMha kahe baLiyA narane, kRti joI ziALa samI jagamAMhi ziALa kahe sahu keyarane, ziva tulya guNe nirakhI trayanetra kahe sahu sanmati sAgarane, matimaMda mahIM guNa aMdha samA gaNuM aMdha kahe na lahe Darane. AhIM siMha, ziALa, trinetra ane aMdha e ApyamAna ane AreSTha purUSe samajavA. Arogya viSaya parAkramathI siMha, bhIrutAthI ziALa, sarvajJapaNuthI zaMkara ane satyAsatyane nahi joI zakavAthI aMdha kahela che ethI pApa ane parAkrama Adi guNenA pegathI gau samajavI. gauNI sAdhyavasAnA. yathA. mArA suNavA pramANe mAtArjInA maMdiramAM, bheLI thaI hatI Aja brAhmaNanI AkhI nAta; paDavA prapaMcamAM huM prathamathI ja nathI, kAraNa ke che nahIM pasaMda mane pakSapAta. udyogane kAja je yuropamAM jaIne AvyuM, tene daMDa devA keNu AgaLa thaye'te tAta ? belyA zuM gadheDA, zvAna ucaryA zuM e samaye, buddhimAna banI tyahAM vRSabhe karI zI vAta? AhIM gadheDA, zvAna tathA vRSabha ApyamAna upamAna che ane mANase Apya-viSaya upameya te nathI. ApyamAna gadheDA, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra. thAna ane vRSabha AdinA guNe nahi jaNAvyA chatAM jaNAI Ave che mATe maLI sAdhyavasAnA samajavI. rUDhA lakSaNalakSaNA. yathA. kaMcukI utArI kucamaMDalathI pyArI jhaTa, sADI dUra pheMkI kare kalAja nyArI tuM; kalita kareMthI choDI granthi kaTivastra taNuM, jhaTapaTa le che dhotI kaTipara dhArI tuM. choDavA aMboDo hAtha uMcA kare eka sAthe, bhrakuTi caDhAvIne jaNAve bhAva bhArI tuM; nadIne kinAre vastra dhovAne gaelI dhana, 'konuM mana bAMdhe nA kacheTe bAMdhanArI tuM. AmAM badhA zabdo rUDha che ethI "rUDhA" ane manane bAMdhavuM e saMbhavatuM nathI, vaza karavuM saMbhave. vaza karavA rUpI anvayanI sidviarthe "bAMdhavuM" e zabda pitAne artha tajI dIdho, mATe "lakSaNalakSaNa". prayojanavatI lakSaNalakSaNA. yathA. hamaNAM jamIne jatAM zuM ghera bAI badhAM, pahoMcyA bAda tyAM khuzIthI phAve tema pharaje. jagata badhAthI jANe AhIMnI anekhI rIta; save eka bIjAthI vicArI vAta karaje. ghUMghaTathI DhAMkI mukha tAkI mAtra dharA sAmuM uMcI AMkha karatAM jarUra dile Daraje. cUpa cApa cAla maLIne sahu eka sAthe, gekulamAM pheMkI phaMkI dhIme pAya dharajo. AmAM "pheMkI phaMkI" e zabda vicAranI cAla cAlavArUpa anvayanI siddhine mATe potAne artha tadIdho tethI "lakSaNalakSaNA" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdazaktio. ane gokulamAM kRSNathI bacavA jevuM che, kAraNa ke tenI prIti sabaMdhI sarva kaI gappA uDADe che e vani nIkaLatA hovAthI "prajanavatI". viparItalakSaNalakSaNA yathA. pyArA tame Aja jatAM lAgo cho bahuja sArA, adharamAM aMjana rUpALuM bharI AvyA che; Ajano divasa mAnuM dhanya anya divasothI, ThAkurajI Apa zebhA ThIka karI AvyA che. mArUM mana rAjI karavAne gAla mAthe tAjI, pyArI pIkalIkane vide varI AvyA che; mehanajI! hera karI Aja mAre mandirIe, mALA guNa vagaranI ure dharI AvyA che. viparIta eTale ulaTuM. ahIM pyArA eTale duSTa, sArA eTale naThArA, rUpALuM eTale kurUpuM, dhanya eTale dhikkAravA gya, bhA. eTale azobhA ane rAjI karavA eTale khedita karavA e artha thAya che, mATe vitarakSA samajavI. prayojanavatI upAdAnalakSaNA sAropA. yathA. suNI ApaNuM dUrathI vAghaDaMkA, gayA durgamAM zatruo dhArI zaMkA; dhare pAya dhIre ripu joI jAze, dunAlItaNe ThATha te muMDI thAze. ahIM baMdUkane ThATha saghanatAne artha sUcave che, mATe prayoganavatI. baMdUka che eTale sAthe tenA upADanArA paNa hovA jeIe, e uparathI artha nikaLe che ethI upavana rakSaka vaLI baMdUka AviSaya ane ThATha ApyamAna hovAthI sApa thAya che, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra. nirUDhA lakSaNalakSaNA sAropA. yathA. keTipati banavA kare che yatna keI vaLI, koInA hRdayamAMhi vaselA hajAra che. keDethI kRpaNa kaI keDI keDI saMgrahe che. koI koIne te pAI paisA para pyAra che. jUdA jUdA jigAra karI keTalAkane te, tumAMja lakSapati lekhAvA vicAra che. sArUM karanAra spaSTa nyArUM karanAra na9. mArUM dhana sAcuM nIkA nandanA kumAra che. AhIM dhanane artha "pAlana karanAra, sukha ApanAra" Adi siddha thAya che, mATe rakSakakSA ane nandakumAra Arogya ane dhana ApyamAna hovAthI sArA thaI, AmAM mAtra vAcyArtha hovAthI hada samajavI. tAdAtmya lakSaNa. vastutaH eka chatAM judA judA batAvavAmAM Ave, chatAM jemAM jarAe bheda na bhAse te taiANa sabaMdha kahevAya che. yathA. anyataNuM ArAdhana karavAthI keTi gaNI. jenI jagamAMhi ati sukhaprada sevA che; . bhAva bhUri dhArI bhajanAra je ananya bhAve, tenI hAnio tamAma turta hare tevA che. ziSTa upadezathI je ekaniSTha bane tene, AnaMde abhiSTa phaLa miSTa die evA che. makSa ApanAra apakSa buddhiethI sadA, veda brahmatulya yadunAtha dhana jevA che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda zakti. 93 AMhI veda eja brahma ane yadunAtha eja dhana hAvA chatAM veda brahmatulya ane yadunAtha dhana jevA kahI vedanI ane brahmanI temaja yadunAthanI ane dhananI judAi batAvI, paNa artha tA abhinnatA pratipAdakaja thAya che. prayojanavatI lakSaNa lakSaNA sAropA. yathA. vhAlA vRjavaThThalanAM darzana amAre mana, mahA sukharUpa sadA TharavAnu ThAma che. pApIne pavitra pAtra banAvI prasiddha rIte, mukti ApanArUM mAtra kezavanuM nAma che. adhama udhAraNa dayALu dInamandhu taNuM, zraddhAyukta sevana e dAsatA dAma che. gAna karavAne ryeAgya guNeA giridhArI taNA, dhyAna karavAne yogya zyAma abhirAma che. AMhI vRjavallabhanAM darzana e kAraNu ane sukha kArya hAvAthI kArya kAraNu saMbaMdhe tAdAtmya samadhanI pratIti thAya che. vRjavallabhanuM darzana eja sukha che, svarUpathI te judAM nathI chatAM sukhane kho padArtha batAvyA, sukha ArepyamAna ane darzana ArApya viSaya hAvAthI sAropA, mukti ApanAra mAtra kezavanuM nAma che arthAt bIjAnuM nathI e dhvani nIkaLavAthI hazaLakSanA phaLa pratyakSa che jethI mobanavatI. nirUDhAupAdAna lakSaNA sAdhyavasAnA. yathA. . kALA dADe che ane, lAla kUdatA jAya; bhAlAMnA mAryA bhalA, bhaDa paNa hAya pauMDAya. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat "" www.umaragyanbhandar.com Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra AhIM gheDA-Arogya viSaya nathI. AropyamAna kALA ane lAla kahela che, ethI sAdhyavasAnA rada zabdo bhAlAM, bhaDa Adi hevAthI hA, bhAlAMnA mAryA ethI bhAlAne dhAraNa karanAra purUSanuM grahaNa thAya che, mATe upavana mAM samajavI. prayojanavatI upAdAnalakSaNA sAdhyavasAnA. yathA. mAre kAjaLa mAra, baMsI gAye vanamahIM cArU citta haranAra, peca aTapaTA pAghanA. AhIM ApyamAna kAjaLa che ane Arogya viSaya netra nathI jethI sAdhyavasAnA. baMsI gAtI nathI, paNa baMsIvALe gAya che, kAjaLa mAra mAratuM nathI, paNa kAjaLa bharelAM netravALI mAra mAre che, ethI vAlAnarakSamA. kAjaLa mAra mAre e saMbhave nahi, paNuM mana hare che evI artha ghaTanAthI raTisa paNa thaI zake. jenuM kAjaLa mAtra mana haranArUM che tenA rUpanI zI vaDAI karavI ityAdi dhvani. nirUDhA upAdAna lakSaNA sAropA gauNI. yathA. AliMgana yuvatItaNuM, tema purAtana pAna, tanapara mardana tailanuM, zItamahIM sukha mAna. ahIM taila zabda sarasava tathA aLasI vagerenA tailanuM grahaNa kare che ethI upalAna, sukha AropamAna ane taila Arogya viSaya hovAthI sApA, talanA taila jevAMja sarasava tathA arasInA tela hovAthI bhauthI, ane zabda rUDha hovAthI ratA saNajavI. AmAM yuvatI, pAna ane taila e traNe zabdo pitAnA mukhyAne pakaDI rAkhI anya arthanuM grahaNa kare che mATe rUpAlAna DhasA spaSTa che, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda zaktie. prayojanavatI upAdAna lakSaNA sAropA gauNI. yathA. rAjakumAra pachI prakaTa, kumAra khIjA thAya te paNa sahu tAdAtmyathI, nRpakumAra kahevAya. 1 AMhIM kumAra Arogya viSaya ane rAjakumAra ArAmyamAna che ethI sarovA, bIjA kumAra ane yuvarAjanA sAsya sabaMdha hAvAthI goLI, rAjakumAra peAtAnA mukhya ane rAkhI anya kumArAnA arthanuM grahaNa kare che, ethI upAAna, ane rAjakumAra pachI je je khIjA kumArA thAya che te paNa badhA rAjakumAra kahevAya che. A padamAM evA ni nIkaLe che ke rAjakumAra pachI prakaTa thaelA kumArA rAjAnI paDhI pAmavAnA nathI. mAtra prathama prakaTa thaela kumAra rAjA banavAnA che. mayoganatI hakSaLA nA ukta ATha bheda ane ratna tathA anU vyaMgya thI sALanI saMkhyA dharAve che. gUDha vyaMgya. yathA. dvitayAnA dvijarAja, dekhI ApanA deDhupara; yadupati mArA Aja, hRdayaneNa ThaMDA thayA. AhIM nAyakA khaDitA che, nAyakanA dehane nakhakSata AdithI khaMDita joi tenuM hRdaya maLe ane AMkhamAM paNa krodhAgni vyApe, vaLI deha para khIjanA caMdramAnu` hAvuM saMbhave nahi, mahI nAyakAnu kahevu evu che ke tame anya nAyikAnA saMga karI AvyA che. ane teNe karelA namakSata Adi hajI dekhAya che. ityAdi gUDha hAvAthI mUDha vyaya. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra. agUDha vyaMgya. yathA. zrIpatinI zobhAtaNuM, draya sakhI kare bayAna, ghUMghaTa uMce karI kare, pyArI karNathI pAna. AMhI pAna karavAne artha sAMbhaLavuM, ghUMghaTa uce karIne arthAt barAbara AdarapUrvaka dhyAna ApIne ItyAdi vyaMgya spaSTa jaNAI Ave che jethI gaDha . have prajAvatInA je seLa bheda batAvyA temAM ghara ane maLavAthI batrIsa bheda thAya che. dharmagataphala. yathA. bhajavA bhavapatine tathA, tajavA yamane trAsa; sajavA sukhanehe kare, guNajana gaMgAvAsa. AhIM gaMgAmAM zItalatA ane pavitratA Adi dharma rahelo che tethI IcchitanI prApti rUpa phaLa rahela che. dharmIgataphala. yathA. chAyuM ghana gherathI A aMbara tamAma Aja, jAmI rahI che katAra jyAM juo tyAM baganI neha ura dhArI zera madhura kare che mera, nirakhI navANe thAya saphaLatA draganI. mArUM te che hRdaya kaThora kALamIMDha jevuM, paNa rAha joI rahI pyArI Apa maganI, zobhA joI naganI suNane vANuM khaganI e, kItisutA kema karI raheze kAma aganI. duHkha e dharma che ane ene je dhAraNa kare te dhamI samaja. ahIM varSamAM vRjavallabhanA viyeganuM duHkha-dharma, kIrtisutA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 zabdazaktio. rAdhikA kema sahI zakaze?" ema sakhI kRSNane kahe che. ahIM dhamI rAdhikAmAM viga du:kharUpI phaLa rahe che jethI te ghara che. vaLI sakhI kahe che ke mAruM hRdaya te kALamIMDha patthara jevuM che. ahIM sakhI dhamI ane temAM raheluM dhairya phaLa samajavuM. paNa gArInuM hRdaya kamaLa che tethI enAthI ApanA viyeganuM duHkha sahana nahi thAya mATe turta maLo ityAdi dhvani hovAthI prayojanavatI. AgaLa kahelA rajA nA ATha bheda sAthe banAvatInA 32 bheda maLatAM ekaMdara 40 thayA. e cAlIze va ane vAyako prakaTa thAya che ethI nA eMzI bheda thAya che. padagata lakSaNA. yathA, gerasataNA vikrayavaDe gujarAna je kAyama kare, gayuthamAMhi phare jarApaNa andhakAre nA Dare; jene ajaba AnaMdamaya zrI kRSNa sAthe sneha che, pAvana parama yamunA upara e gopIonAM geha che. AhIM yamunA upara" e padamAM lakSaNa rahelI che. vAkyagata lakSaNA. yathA. gaNune bhaNelI gaNelI bhalI meM, priyAne manAvA tane ekalI meM, chatAM AvI pAchI gaI turta tevI, banI tuM sakhI bApanA thAna jevI. 1 je padasamUha anvayayukta, arthabodhaka ane kahevA lAyaka heya te vAkya. 13 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zA. rakSA nA ekaMdara 80 bheda samajavAnI sarala beMdha rUDhA ane prajananatImAM upAdAnalakSaNa ane lakSaNalakSaNa maLavAthI cAra bheda thayA ane e cAre sArepa ane sAdhyavasAnane pAmI ATha prakAranI thaI jemake - 1 upAdAnalakSaNA rUDhA sAropA. 2 upAdAnalakSaNA prayojanavatI sAropA. 3 upAdAnalakSaNA rUDhA sAdhyavasAnA. 4 upAdAnalakSaNA prayojanavatI sAdhyavasAnA. 5 lakSaNalakSaNA rUDhA sAropA. 6 lakSaNalakSaNA prayojanavatI sAropA. 7 lakSaNalakSaNA rUDhA sAdhyavasAnA. 8 lakSaNalakSaNA prayojanavatI sAdhyavasAnA. A AThe bhedamAM zraddhA ane bhaLI maLatAM seLa bheda thayA, temAM ATha dA nA ane ATha prajanavatInA. have DAM nA ATha bheda eka bAju rAkhI banatI cUkavyA ane gaNUda zreya e be bhedathI seLanI saMkhyA dharAve che temAM ghara 4 ane para evA be prakAra maLatAM baLavatInA 32 bheda thayA, temAM rahyA nA 8 bheda meLavatAM cALIza bheda thayA. e cAlIza vAta ane vAyara evA bhedathI 80 nI saMkhyA prakaTa kare che. caMdanA.. je vAcArya ane lakSyArthathI atirikta arthane baMdha karAve 1 A eMzI bheda tamArA nAmanA hindI granthamAM lakhelA che, temAMnI soLa lakSaNAnA udAharaNe ame ApyAM che ane bAkInA pAta, dhAMgata, gUDhacaMca, pati ane vAva gata bheda paNa eja udAharaNomAM spaSTa rIte AvI jAya che. te paNa judA saMkSepathI ApyA che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdazaktio. te zabda caMbA kahevAya che, vyaMjaka zabdathI ukta arthane baMdha karAvavAvALI je pravRtti arthAt je vyApAra te aMjanarUpa manAya che. eTalA mATe enuM nAma vyaMjana paDela che. kAvya prakAzagatakArikAmAM lakhyuM che - vyApAro vyaJjanAtmakaH // vyaMgyAtha bodhamAM je vyApAra che e vyaMjanArUpa che. "Tha" dhAtuthI aMjana zabda thaele che. ukta dhAtu vyakitanA arthamAM pravarte che. vyakitane artha puTa arthAt cekhuM.. aspaSTane spaSTa karanArI je vastu te aMjana kahevAya che. vi upasargane AMhI vizeSa e artha thAya che. jethI vyaMjanane artha aMjanavizeSa. aMjanA ghaNA prakAranuM thAya che. kajajalAdi aMjana te ghaTAdi 5dArthane spaSTa rIte batAve che. siddhAMjanA lokAntara tathA dezAntara Adine spaSTa batAve che. niNaMjana pRthvImAM dATelA dhanane batAvI Ape che, paraMtu A aMjana abhidhA ane lakSaNathI nahI jaNAtA arthane spaSTa batAvI Ape che. eTalA mATe A vRttinuM nAma caMganA rAkheluM che. kAvyaprakAzagatakArikAkAra A pramANe lakhe che - anekArthasya zabdasya vAcakatve niyantrite / saMyogAdyairavAcyArthadhIkRvyApRtiraJjanam // saMga AdithI anekArtha zabdanI vAcatAnA niyamana thayA pachI e anekArtha zabdanA avAcya arthonI arthAta abhidhAthI na jaNAyela arthonI buddhi karAvavALa vyApAra aMjana arthAta vyaMjanA che. yaMjanAthI jaNAtA arthane graMthArtha, davA, , thAthe ane kayamAnAthe ItyAdi kahe che. ahIM vyaMgyArtha e vyaMjaka zabane sAkSAta artha paNa nathI. vyaMjaka zabdane lIdhe vAcyArthanA bAdha vagerethI bhaMgyAnuM prAgaTya thatuM jatuthI karatu. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 kAvya zAstra. aMjananyAyathI dUra rahelA arthane batAvavApaNuM temAM raheluM hoya che. vyaMgyAthanI pratIti karAvavAvALI vRttine vedavyAsa bhagavAna AkSeparUpa athavA dhvanirUpa mAne che. agnipurANamAM eja kahyuM che - zruteralabhyamAno'rtho yasmAdbhAti sacetanaH / . sa AkSepo dhvaniH syAca dhvaninA vyajyate yataH // zravaNa mAtrathI labhyamAna nahi arthAt abhidhA lakSaNAthI nahI jANela artha jethI tana arthAt prakAzamAna thaIne mAti arthAta bhAse che e mANe che. "gAsabaMtA kSittei te ta gAze cAre taraphathI preraNAne AkSepa kahe che. ane ivanithI thamte athatuM prakAzita thAya che, ethI e vani paNa che. vAcyArthathI bhaMgyArthanuM atizayapaNuM jyAM jaNAya tyAM paMDita leke dhvani evuM nAma Ape che. vyaMjanA be prakAranI che. 1 rAjI. 2 gAtha. zabdane A zraye rahelI hoya te rAtrI ane arthane Azraye rahelI hoya te gAtha zAbdInA ubhaya bheda. 1. gAmadhAmULa, 2. hRkSA. zabdamAM rahelA anekArthane baLe jyAM bIjo artha thAya tyAM mahApUjA samajavI. yathA. zuM pAna viNa A vakhata e ke pAyamAna thayela che? ke zuSkatA dhAraNa karI abhidhAna mAtra rahela che? zuM sthAna suMdara bAgamAM ene ucita nathI lAgatuM? saMbhaLAva hAla rasAlanA mAlaNa mane mahAbhAgya tuM. AmAM prakaraNa jotAM abhidheyArthe Amra saMbaMdhI che, chatAM vyaMjanAe karIne priyatama saMbaMdhI artha paNa thAya che. AmrapakSamAM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdazakitao.. 101 pAna eTale parNa, ane priyatamanA saMbaMdhamAM pAna eTale adhara pAna. Amra viSayamAM zuSkatA eTale sukAI javuM, ane priyatamanA viSayamAM rasarahita thavuM ItyAdi. - jyAM prajanane lIdhe lakSaNone Azraya karA paDe ane tene nAthI je vyaMgya pragaTa thAya te akSaNAtrI kahevAya che. tene be bheda che. 2 cULaMtha 2 samUhatha. A bannenA udAharaNu lakSaNAnA viSayamAM apAI gayAM che. lakSaNAmUlavyaMgya. yathA. vyArA pAsa mArA nitya saMdezA laIne sakhI, vAraMvAra prItathI tuM jhaTapaTa jAya che. cukI gharakAma mane hAriNI tuM.mAre lIdhe, doDAdoDa karI dinarAta duHkhI thAya che. mehananuM mana mArA tarapha lagADavAne, khaMtathI anaMta yukti karatI jaNAya che. mitratA nibhAvavI che muzkIla hamezAM paNa, tArA egya vartana vizuddha vakhaNAya che. ahIM nAyikA pitAnI sakhIne kahe che ke tAre mAre lIdhe vAraMvAra mArA priya pAse javuM paDe che, duHkha veThavuM paDe che, ane tuM tyAM gya vartana rAkhe che ItyAdi vaLyA che, paraMtu temAMthI te mArA priya sAthe kAmatRpti karela che, mArA tarapha zatru jevuM vartana rAkhela che ityAdi jhAthe nIkaLe che ane ethI te mArA prItamane tArI sAthe AnaMda ane kAmatRpta karavA lalacAvyA tethI te mArA tarapha bevaphA banelA che e vyatha.prakaTa thAya che. vyaMjakane daza prakAre artha thAya che. 1 vaktAvizeSa. 2 voTuvyavizeSa. 3 kAkuvizeSa. 4 vAkyavizeSa. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 kabU rAba, 5 vAcyavizeSa. 6 anyasanidhivizeSa. 7 prastAvavizeSa. 8 dezavizeSa. 9 kAlavizeSa. 20 rezAvaroSa. vaktAvizeSa vyaMgya. sAsujInA hukamathI nadIe gaI'tI tyahAM, jIvanane jamavAnuM TANuM thayuM jANIne huM. anya vAta cheDI Aja bahuja utAvaLathI, AvI ghera bharI heTA ghaDAmAMhi pAchuM huM. zramane lIdhe caDhaye che anahada zvAsa ethI, A samaye vadavA samartha nathI vANI huM. mATe rahe mana hAla kAramAM savAla jhAjhA, jene sakhI zANI bhAre svedathI bhiMjANuM . AMhI vakatA nAyikA pitAnI sakhI pratye jaLa bharI lAvyAnuM bahAnuM batAvI pitAnI parapurUSa joDe krIDA karavArUpI kriyAne chupAve che, e vyaMgya nIkaLe che. boddhavyavizeSa vyaMgya. yathA. muja hitamahIM daI citta sakho ! tuM sakala kuMjamahIM pharI, thaI che amita ati aMgathI A veta bindu rahyAM charI; haDIo ghaNuM kADhI arere! bAI tuM hAMphI rahI, te paNa tane muja prANavallabhano milApa thaye nahIM. ahI viddhanya sakhI che tene nAyakA kahe che ke "mArA hitamAM citta daIne kuMja kuMjamAM pharI zramita thaI chatAM mArA patine milApa tane na thaye e vAcyArtha che. ane lakSyArtha e che ke mArA ahitamAM citta daI mArA prItamane maLI te saMgasukha lIdhuM che ane ethI zramajanya cinha jaNAya che e vyaMgya. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdasatie. 3 kAkuvizeSa vyaMgya. yathA. camakI rahI che capaLA, DarAmaNA ghana gAje dinarAta; zuM karavAne hamaNA, pyArA ! karavI prayANanI vAta. AhIM prayANunI vAta hamaNA calAve nahi e vyaMgya che. 4 vAkyavizeSa vyaMgya. yathA, eka TaMke muja hAre, prathama khAsa rUcipUrvaka kheMcAtAM; hAravALI huM chuM paNu, have huM bhaNI draga nathi dekhAtAM. 103 AhIM prathama ane have e vacanAthI kAi nAyikA nAyakane kahe che ke jyAMsudhI mArA hAramAM sakhInuM pratibimba paDatu hatuM tyAMsudhI tamArI najara hAra bhaNI kheMcANI hatI. jo ke e hAra me hajI paNa paherelA che chatAM sakhI nahI hovAthI have tame mArAbhaNI zA mATe jIe ! e vyaMgya prakaTa thAya che. vAcyavizeSa vyaMgya. yathA. vizva badhu je vidhine, viSNudha kahe che vinAdabhara veNe; rAhunI ramaNInA, kucanI racanA karela che eNe. AhIM rAhune hAtha na heAvAthI tenI strInA kucanI racanA nipratyeAjana che, ethI vidhAtAnI ajJatArUpa vyaMgya prakaTa thAya che. jyAM eka athamAMthI bIjo atha nIkaLe e vAcyavizeSa kahevAya. jemake viSNudhamAMthI ajJa evA arthe nIkaLyeA. anyasannidhivizeSavyaMgya. yathA. eka bAju ubhela, jyAtimaya harine joi; sAne uMce svare, kahe che kAminI kAI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 sabhya zAstra. neha dharI no~ taTe, Aja huM pANI bharatAM; bhulI gai chuM hAra, yAda Avyu arju maratAM. hamaNA lai e hAra huM, ArvIza anI utAvaLI; khAI mAre bAraNe, esa kRpA karI e Di. AhIM sakhI sAthe vAta karatAM samIpamAM ubhelA nAyaka-Dirane joi nadI kinArAnA saketa matAnye e vyaMgya. prastAvavizeSa vyaMgya. yathA. peAtAnA emAM tarUNI ! tArApatinuM, suNyuM' Agamana Aja thavAnu che; mATe vilaMba mUkI, kArya karI le je karavAnu che. jo parakIyAnA prasaMga hoya tA khIjI nAyakA upapatine maLavA gai che chatAM tu kema :beThI che. upapatinA..milana Adi vyaMgya ane jo svakIyAnA prasaga hAya tA gRhakAja tathA zruMgAra Adi vyaMgya samajavA. svakIyAne pati AvyA bAda tenI sevAmAM rokAvu paDe tethI e vakhate zragAra tathA gRhakArya kharAkhara na manI zake ane parakIyAne peAtAnA pati AvyA pachI upatine maLavAnuM na khanI zake ItyAdi samajI levuM. dezavizeSa vyaMgya. yathA. nathi cAlavAnI zakti ethI jema tema karI ahIM, huM puSpa vINIza premathI A sthalamahIM ekalIM rahI; mATe vinati mArI svIkArI tuM kahIM mukhathI bhale, vINA sumana jaI vhAlathI sakhIo tame khIje sthale. AhIM nAyikA pote je sthaLe puSpa vINavAnI icchA rAkhe che. e sthaLa ratikrIDAne anukuLa hovAthI bIjI sakhIone AghI kADhe che. ethI nAyaka sAthe e sthaLe agAuthI maLavAnA saketa karI rAkhyA DAya evA vyaMgya nIkaLe che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kabdazaktio. kAlavizeSa vyaMgya. yathA. rakI rahI che zida sakhI brahIM hAthathI ziratAjane, 4 huM jamAna have javA de A samaya yadurAjane, hari Avaze pharI rIjhavaze tuja hRdaya ati anurAgathI, bhA thavAnI bheTa pAchI turatamAM vanabAgathI. AhIM bIjI jagee bheTa thavAnuM nahIM batAvatAM vanabAgathI bheTa thaze ema lakhyuM euparathI vasaMtaRtu vyaMjita thAya che. kAmadIpanane lIdhe nAyaka turatamAM tane maLaze e vyaMgya che. ceSTAvizeSa vyaMgya. yathA. namaNI navelI kaI navI kasavAne miSe, Azakane aMga badhAM umaMge batAvatI, kAmavaza bana grahI pitAne kareMthI kuca, mudabhara jAna sAtha jAnune milAvatI; lalacAtI, lajAtI, dabAtI adhara daMte, dilamAMhi anahada cAhane draDhAvatI; kezapara hAtha rAkhI pagamAM najara nAkhI, sUnA ghara bhaNI cAlI bhAve mana bhAvatI. A chaMdamAM uparanA traNa padothI nAyikA aMgaceSTA vaDe pote kAmAtura banelI che evuM baeNrjita thAya che. bAda kezapara hAtha mUkI nAyakane sUcave che ke "aMdhakAra vakhate," pagamAM najara nAMkhI sUcave che ke "tamAre page paDuM chuM," ane sUnA gharabhaNI cAlI sUcave che ke "A ekAMta graha keligya che." mATe tyAM avazya AvavuM ItyAdi gya. 14 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 janma tA. mizritavizeSa vyaMgya. pUrve je vaktA Adi arthavyaMjaka daza prakAra batAvyA, temAMnA be athavA traNa jyAM eka sAthe jovAmAM Ave tyAM 'bigitAro caMnne samajave. yathA mAtA gaI gAma dAI javarathI pIDAI rahI, goviMdajI! kaho duHkha kenA pAse gAuM huM karamane vege cakadAra paNa rAta , unnata ne zunya gRhe ekalI muMjhAuM huM, hete have hArI sakhIone samajAvI chatAM, mAne nahi mArUM kema bhayathI mukAuM . mArI sAthe suvA Ave sakhIo samasta A ke, enI sAthe suvA yadurAja Aja jAuM huM? AhIM vaktA nAyikA che ane baddhavya kRSNa che, nAyikA ratinI IcchAthI sakhIonI hAjarI chatAM kRSNane sacavI Ape che ke mArI mA gheranathI, dAI paNa mAMDI che, cekIdAra ratAMdhaLe che jethI tame Avaze te paNa koI jaI zakaze nahi. ghara zunya ane unnata che ethI kaMI joI zake e saMbhava nathI. mATe Apa rAtrie mAre tyAM avazya padhArajo, e vyaMgya rahela che. cathI paNa traNa prakAranA vyaMgya pragaTa thAya che. 1 vAcArya vyaMgyathI. 2 lakSyArtha vyaMgyathI. 3 vyaMgyathI. vAcyArthavyaMgyathI vyaMgya. yathA mAtA! mane kahIMza vaLI, ke tuM karatI nathI kAma gharanuM. le kahe te karI AvuM, maMda thAya che mukhaDuM dinakaranuM. AmAM vAgyAthI spaSTa che. mAtAnI AjJA putrIe mAnavI joie e vyaMgya che. ane AmAM kAmane hAne nAyakA sAMjanA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 kAba che. samaya batAve che, ethI tenI parapurUSa sAthe ramaNa karavAnI IcchA tenI mAtA na jANe tema vyaMjita thAya che. lakSyArtha vyaMgyathI vyaMgya. yathA sahI daMta nakha dehe, dhanya dhanya karI karaNa muja mAthe hada hitasvinI thaIne, rAkhI AvI tuM neha lAla sAthe. AhIM "dhanya dhanya" ane "hitasvinI" e zabda pitAnA mukhyArthIne bAdha karI "dhik dhika ane ahita IcchanArI" e artha prakaTa kare che e ladyArtha. ane daMta ane nakhanA kSata zarIre sahana karI lAlathI saneha rAkhI AvI arthAt saMga karI AvI e vyaMgya. have pite duHkhI thaela che ane dUtInA aparAdhane jANe che chatAM tene chUpAve che e bIje vyaMgya. vyaMgyathI vyaMgya. yathA, nalinI patra nizcala che, te para baka beThA che taOM trAsa; jANe matapAtre, vimaLa zaMkhane aDaga hoya vAsa. AhIM nalinI patra nizcala che ane tenA upara bagale bhaya tajIne beThA che jethI sthAna nirjana che, e vyaMgya nIkaLe che, ane pAse rahelA nAyakane " tyAM vihAra karavA cAle" evuM sUcavavA rUpa bIje vyaMgya prakTa thAya che. vaya me kAvyanA traNa bheda che. 1 uttama, 2 madhyama, ane 3 adhama. uttama kAvyanAM lakSaNa. kAvya prakAzakAra lakhe che - idamuttamamatizayini vyaGgaye vAcyA nirbudhaiH kathitaH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 eka pAtra jemAM vAcyArthathI vyAgyAthI adhika camatkAyukta hoya e sattane tri kahevAya che, ane paMDite uttama kAvyane dhvani kahe che. vathI, cAMdanImAM maLI cArU, ubhayata gAtranI pratiSThAya; eka saMga hari rAdhA, cAhe cAlyAM galImahIM jAya. AmAM cAMdanImAM maLI hari rAdhAnuM galImAM cAlavuM durjananA bhayane sUcave che e vyaMgya che. vizeSa camatkAra nathI. ni, yathA, piSa mAsamAM priyatama, videza jAvA tayAra thAya che, kAminI kara grahI viNA, guNIyala suNatAM malhAra gAe che. akAla varSA yAtrAne niSedha kare che ane malhAra rAga gAvAthI varSA thAya che. Ama samajI nAyakAe malhAra rAga gAvA mAMDyo. AmAM karamAM vINuM grahaNa karavArUpa ceSTAvaiziSTayathI camatkArayukta vyaMgya che e vani. dhanibheda. vaninA be bhed che. 2 vidhA, 2 4 Ane zAbdI ane AthI paNa kahe che. pAna ghanine vipati vAze ane traNa divanine vivAda vALa kahe che: lakSaNAmUla dhvani. jyAM vaktAnI IcchA vinA vacanane svabhAvaja vyaMgya pragaTa kare e rasAI (avivakSitavA) dhvani. avivakSitavAcanA be bheda che ? garthAnta saMmata thAya, 2 atyaMtatiraskRtavAcya. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya che. 'arthAntarasaMkramita vAcya. sIdhe artha thato hoya chatAM kavi vyaMgya kADhI camatkAra pragaTa kare e garthAntarasaMbita thAya, yathA. meMdI budde bAlA, mehananuM mana haraNa karI lIdhuM; have kahe zA kAraNa, kapaTajAla racI mahada mA kIdhuM. meMdInA bundathI te mehananuM mana haraNa karyuM e AmAM sIdho artha che. chatAM kavi mAtra meMdInA bundaja mana haryuM che te bIjA alaMkArenI to vAta ja zI karavI ema vyaMgyathI camatkAra batAve che. atyaMtatiraskRta vAcya. jyAM mukhyarthane bAdha karI rasamaya artha karavAmAM Ave tyAM atyaMtatiraskRta vAcya. yathA. kanaka raMga chabi aMganI, locana lalita capaLatA dharanAra; bAla nevelI nirakhI, banyA lAla Anade urahAra. lAlanuM hAra banavuM saMbhavatuM nathI ethI mukhyArthIne bAdha karI sAthe rahevAno artha karavo paDe che, mATe atyaMtarita vasa, 1 arthAtarasaMkramita vAcanuM sarala lakSaNa nIce pramANe che. upAdAna lakSaNamAM mukhyArthIne bAdha thatuM nathI mATe jyAM upAdAnalakSaNA prajanavatI heya tyAM arthAtarasaMkramita vAcya avani thAya che. 2 atyaMta tiraskRtavAcanuM sarala lakSaNa nIce pramANe che - jyAM prajanavatI lakSaNalakSaNathI vani prakaTa thAya tyAM atyaMta tiraskRta vAvani thAya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhidhAmUla dhvani. jyAM vaktAnI IcchAne artha vyaMgyayukata prakaTa thAya te gAkAha (vivakSitavAca) ni. vivaNita vAcanA be bheda che. 2 garukSama ni2 saMkSakrNm dhvani. vaMdana dhvani. A dhvani rasamAM ane bhAvamAM tvarAthI kama na jANavAmAM Ave ema prakaTa thaI sajjananA cittane AlvAda Ape che. rasamAM prakaTa thanAra dhvani ane bhAvamAM pragaTa thanAra mAdhyani kahevAya che. asaMlakSakramarasadhvani. yathA. aMjana adhara bharyuM che, tAMbula gapara alakata che bhAla, rUpa dharI rasavatuM, bhale padhAryA Aja tame lAla. sAmAM hAsya rasa aMgapradhAna zrRMgAra che tethI tA. asaMlakSakrama bhAvavAna. yathA. diye viraha duHkha dArUNa, upAya ene maLe nahIM kAMIka jatAM jIvane rekuM, patinI vAta saMbhaLAvI bAI. AmAM ciMtA ane trAsa saMcArI bhAvanuM prAdhAnya hovAthI bhAvadhvani. A dhvani zabdazakitathI, arthazakitathI ane zadArthakitathI ema traNa prakAre prakaTa thAya che. rAzaa. - je zabdane paryAya zabda dAkhala karavAthI ISTa arthanI hAni thAya e mAji. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 zabdazaktyudbhavadhvanibheda. zabda zakitathI prakaTa thatI dhvani be prakAranI che, va ni ane ajApara, vastu. jyAM alaMkArathI bhinna sIdho artha prakaTa thAya e ja zabdazakija vastudhvani. yathA. pahADI gAma amArUM, bhavya bhuvana nathI nathI catura keI; rasika pathika rahe rAtri, jAhira gADha para A joI. AmAM eka artha sIdho che ke padhara-vAdaLAM gADha caDI AvyAM che. je varSAne bhaya rAkhatA ho te rAtri raho. bIjA arthamAM nAyakA svayaMdhrutikA sUcave che ke ahIM zayyA Adi sAmagrI nathI, sArAM bhuvana nathI, tema huM vizeSa catura paNa nathI chatAM A gADha padharane joI mArI yuvA upara Asakta thatA ho te ahIM rAtri nirgamana kare. AmAM pAdhara zabdane badale ake vArivAha dAkhala karIe to ISTa arthanI hAni thAya che, mATe zabdazakti, ane nAyakAe potapotAnuM dUtatva karyuM e vastuthI vastuvani. zabdazaktija alaMkAradhvani. yathA. hATa kapATa rUpALA, manahara mahiSI jouM chuM jyAMha, zera ane gaja sAthe, sAcavI rAkhe zAha pAtazAha. artha-hATa (dukAna) ane kapATa (sAmAna rAkhavAnA kapATa) rUpALA che. temaja manane haraNa kare evI mahilI (bhese) jyAM jouM chuM. zera (cALIza rUpIAbhAranuM vajana) ane gaja (kapaDAM mApavAnuM cavIza AMgulanuM mApa) sAthe sAcavI rAkhe che e zAha (vepArI). Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avya zA. hATakapATa (sonAnA siMhAsane) rUpALAM che temaja manane haraNa kare evI mahiSI (rAjarANuM-begama) jyAM jouM chuM. zera (siDa) mane // (hAthI )2 sAthe sAyavI rANe cha me pAtayAI (pRthvIpati ). mAmA 59 DATapATa, mahiSI, zera, 11, ne badale tenA paryAya zabda mUkIe te ISTa arthanI hAni thAya che mATe zabdazakti ane zAha temaja pAtazAhanI upamAnepameya alaMkArathI alaMkAra vini. arthazakti. jyAM paryAya zabda dAkhala karyA chatAM ISTa arthanI hAni na thAya the arthazakti. arthazaktithI bAra prakAranA dhvani pragaTa thAya che. 1 svataH saMbhavIvastuthI vastu dhvani. 2. svataH saMbhavIvastuthI alaMkAra dhvani. 3 svanaH saMbhavI alaMkArathI vastu dhvani. 4 svataH saMbhavI alaMkArathI alaMkAra dhvani. 5 kaviprauDhIktisiddha vastuthI vastu dhvani. 6 kaviauTaoNktisiddha vastuthI alaMkAra dhvani. 7 kaviprauDhoktisiddha alaMkArathI vastu dhvani. 8 kaviprauDhoktisiddha alaMkArathI alaMkAra dhvani, 9 kavinibaddhavaktAnI prauDhoktiyukta vastuthI vastu dhvani. 10 kavinibaddhavaktAnI pauDhoktiyukta vastuthI alaMkAra dhvani. 11 kavinibaddhavaktAnI prauDhoktiyukta alaMkArathI vastu dhvani. 12 kavinibaddhadhaktAnI prauDhokti alaMkArathI alaMkAra dhvani. svataH saMbhavI. jyAM jagata prasiddha arthathI uMcita caMkhyArthI pragaTa thAya e svataH saMbhavI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya bheda. 113 svataH saMbhavIvastuthI vastudhvani. yathA. karavA pralaya varaSatA, jere jaladhara maLI eka sAtha, surapatigarava zamAvA, dharyo giridhare harSe giri hAtha. AmAM InDakepa Adi vastuthI vRjanI rakSArUpa vastu vyaMgya vataH saMbhavIthI prakaTa thAya che mATe vitA marI parathI bastudhvani. svataH saMbhavIvastuthI alaMkAradhvani. yathA sakhI tAre pati sAre, dinamAM tujathI dUra rahe khAsa mujane te manamehana, ghaDI nA cheDe paDyA rahe pAsa. AmAM nAyakA pitAnuM svAdhInapatikApaNa jaNAvavA rUpa vastuthI vyatireka alaMkAra vyaMgya svata: saMbhavIthI prakaTa thAya che mATe svataH saMbhavI vastuthI alaMkAradhvani. svataH saMbhavIalaMkArathI vastudhvani. yathA, e Aze aTaka che, ali gulAbanA vRkSataNe mULe; pharI vasaMta rUtumAMhI, thaze praphullita A DALo phU. AmAM apekti alaMkAra svata: saMbhavIthI satparUSane saMpattihIna thaelo joIne cheDo nathI ItyAdi vasturUpa vyagya prakaTa arecha bhATe svataH saMbhavI alaMkArathI vastudhvani. svataH saMbhavI alaMkArathI alaMkAradhvani, yathA, arivaEnA adhanI, prabala maTADI dIdhI teM pIDA cAvI adhara nija cepa, raNamAM laDatA zatrusaMga dhIrA. AmAM pitAne adhara cAvI arivadhUnA adharanI pIDA maTADI 15 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 e virodhAbhAsa svataH saMbhavathI je samaya tuM adhara cAle che teja samaya pIDA maTADe che. adhara cAva kAraNa, pIDA maTADavI kArya sAthe hovAthI akramAtizayokti vyaMgya pragaTa thAya che mATe svataH saMbhavIalaMkArathI alaMkAradhvani. kaviprauDhoktisika. jemAM kavikalpita artha hoya ane duniyAnI kalpanAthI bhitA dekhAya e gauojisiddha kaviprauDhoktisiddha vastuthI vastudhvani. yathA, kaThiNa paDa pAvasanI, abaLA sahIM zakavAnI zI rIte; dhIra ghaDI nathI dharatI, coTI coguNI caMcalatA citte. AmAM-pAvasa rUtumAM pIDAnI kaThoratA kaviBDhaktisiddhavastuthI bIjI vAtuo karatAM varSomAM kAmanuM Adhikya vastu vyaMgya DA kaviprauDhoktisiddha vastuthI vastudhvani. kaviprauDhoktisiddha vastuthI alaMkAradhvani. yathA, pUraNa zazi nizi pAmI, gare mahIMnuM veta kare gAtra; ula jagane karate, nRpati tuja yaza divasa ane rAtra. AmAM kavi prektisiddha jagatane ujavala banAvavArUpa vastuthI, caMdrathI nupayazanI adhikatA, vyatirekAlaMkAra vyaMgya prakaTa thAya che mATe vizaudyorisiddha vastuthI gAri. kaviprauDhoktisiddha alaMkArathI vastudhvani. yathA, bhrakuTi dhanuSa draganAM zara, keza pAzane vege vistArI, yuvakataNAM mana pakaDe, jera dharI jagamAMhi tarUNa nArI. AmAM bhrakuTi dhanuSya ItyAdi kavi prektisiddharUpakAlaMkArathI tu, AmAM kavito , nRpati : Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madha bheda. hajAro yatna karyA chatAM nahI bacI zakAya ItyAdi vastu vyaMgya prakaTa thAya che mATe vipauriNitAthI vahuni kaviprauDhoktisiddha alaMkArathI alaMkAradhvani. yathA. prabaLa hadaya muja patthara, nArInAM draga che tIkSaNa bANa, phari phari e lAge che, prakaTe tethI viyegAgni jANu. AmAM hRdaya patthara, DhagabANa ItyAdi kavi prektisiddha rUpa kAlaMkArathI samAlaMkAra vyaMgyoI vigaurisiddha gaithI alaMkAradhvani. kavinibaddhauDhoktiM. jyAM zrotA, vaktA, kavikalpita banAvavAmAM Ave e kavinibadamauDhokti. kavinibaddha vaktAnI prauDhokti vastuthI vastudhvani, yathA. managamato maLavAnI, kahI mekalI vAta sakhI saMga; phUlI phare AMgaNamAM, nahI samAye agamAM aMga. AmAM kavi-nibaddha vaktA sakhInI oNDhAti, aMgamAM aMga nathI samAtAM e vastuthI ati AnaMda ane maLavAnA manoratha vastu vyaMgya hoI vinivavAnI koji vastuthI vastu che. kavinibaddhavaktAnI prauDhoktivastuthI alaMkAradhvani, yathA. mujathI cAturI calave, tuM nahIM khulle kare jarI bheda, prakaTa karI de che A, poSa mAsamAM vaLela prasveda, AmAM kavinibaddhavaktAnI prekti prasvedanA kahI devA rUpa vastuthI prasvedaviSe cugalane Arepa rUpakatizayokita alaMkAra hoI kavinibaddhavaktAnI prauDhoktivastuthI alaMkAradhvani, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 kavinibaddhavaktAnI prauDhokti aMlakArathI vastudhvani. yathA. jANe birada pakAmanAM, paDhe kuMjamAM mora; ghanasipAhIM jAhira kare, mAna kAmane cera. AmAM kavinibaddhavaktAnI preDhokita moranuM bIrada balavuM ItyAdi ubhekSAlaMkArathI kAmanI pheja Ave che e vastu vyaMgya (I kavinibaddhavaktAnI prauDhoktialaMkArayI vastudhvani. kavinibaddhavaktAnI prauDhoktialaMkArathI alaMkAradhvani, yathA. menabANa sama draga che, bhrakuTi vAMkI kamAna sama jANa mukha zazisama che jenuM. tene vaza che pyArI tuja prANa. AmAM menabANa ityAdi kavinibaddhavaktAnI proDhakita upamAlaMkArathI prANanuM vaza thavuM kAvyaliMga alaMkAra vyaMgya hAI kavinibaddhavaktAnI alaMkArathI alaMkAradhvani. ubhaya zaktyu bhava. jyAM zabda ane arthazakitathI vyaMgya pragaTa thAya te ubhaya zakayubhava kahevAya che. ubhaya zaktayudbhava dhvani. yathA. sundara ane suvAsayuta, arUNa varaNa suvizAla nIrabharyA kumaLAya kAM, locana tArAM bAla AhIM "suvAsa, ne artha suMdara vastra ane sugadha, suvAsane badale sugaMdha pada rAkhIe te ISTa arthanI hAni thAya mATe zabdazakti, bIjA padene badale tenA paryAya zabdo mUkIe tepaNa ISTa arthanI hAni thatI nathI tethI arthazakita che. AmAM zabdArtha zakitathI kamala vyaMgya prakaTa thAya che tethI ubhaya zaktyubhavadhvani. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya bheda. madhyama kAvya lakSaNa. kAvyaprakAzakAra lakhe cheH-- atAdRzi guNIbhUtavyaMgyaM vyaGgaye tu madhyamam vyaMgya prattAdAza arthAta pahelA kahyA evA na hAya, matalaJa jyAM vyaMgyA vAcyA thI adhika camatkArayukta na heAya e madhyama v che. madhyama kAvyane tuImUta jAnya paNa kahe che. A kAvyanA ATha bheda che. ? tAMga. 2 anuc che saMga. 4 tulya prAdhAnya. 5 vAcya sidhyaMga. 6 asphuTa. 7 kAkAkSipta. 8 agUDha. phatAM. jyAM virodhI rasathI vyaMgya prakaTa thAya te saraLa. yathA neNu menazara jevAM, nirakhI zAne lalacAye prANI; kanaka varaNa tana upara, meAhita thAmAM le nazvara jANI. AmAM zrRMgAra rasanA virAdhI zAnta rasathI vyaMgya hAI kRtajJaLa. asundara. jyAM dhvanithI vAsthyanI sudaratA vadhAre DAya te anuttva. 17 thA navI jIvAnI tArI, tuja patine tana kAma vilAsa kare; pUrNa candra madhuyAminI, vadhaze maLatAM ati Anada are ! AnA sIdhA vAcyA evA che ke pachIthI aMdhArI rAtri - vaze ane AvA Anada nahI maLe. vyaMgyA evA nIkaLe che ke vRddha thayA pachI AvA Anada nahI thAya. A dhvanimAM DaeNAi prakAranI sundaratA nathI mATe anuttva. satiSa. jyAM dhvanimAM sa Mdeha rahe e sanni, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 vyAsa. yathA ahi' sakhIyA nirakhe che, juA AmathI Ave alirAma; zuM hari joi lalacA, jAuMchuM. huM' tA sune dhAma. AmAM sa Mketa vyakta thatu nathI, "sune dhAma " eTale peAtAnu raDhuM ghara ke nAyakAnuM ghara ke nikuMjabhuvana AmAM ekene khulAsA thatA nathI mATe maMtri. tulya prAdhAnya. jyAM vAcya ane vyaMgya sarakhAM prakaTa thAya te tulya mAyAnya. yathA ThIka karyuM ThakarANI, vinA vilaMbe pati manAvI lIdhA; tArA kalaha sadAnA, sakhta ! teM sapatnine arapaNa kIdhe. AmAM vAcya ane vyaMgya khanne sarakhAM che tethI tulya mAtrAna. vAcya sidhyaMga. jyAM arthasiddhimAM dhvani aMga ane te vAAjya ziSyana cA kare prakAzita sahu dizi, jAhira jabarI jAgI jyoti ati; vairI vaMzapara tArA, che pratApa nitya dAvAgni nRpati. AmAM vaMza zabda anekA che. vAMsa ane satAnane vaza kahe gya, zabdathI pratApamAM dAvAgnipaNa sthApana karyuM. tethI vAcca. mAMhI asiddhimATe vyaMgya vaMza aMga (sAdhaka) thayA tethI vAcya sidhyaga. che tethI asphuTa. jyAM vyaMgyane kavi ghaNI mahenate samajI zake agara batAvyA vinA na samajI zake te vaTa. mathA Dara durajana gurUjananA, jyAM jAuM tyAM aheniza akalA; viSNu dekhyu du:khta thAuM, khIne paNa daiva du:khta thAuM. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AmAM saralatAthI vyaMgya samajI zakAya tema nathI. nAyakA pitAnuM virahaduHkha nivedana karatAM guptasaMketanI mAgaNI kare che e vyaMgya. vekSita. jyAM svara bhedathI dhani prakaTa thAya te makSita. yathA jahAM rame mana nizadina, tahAM rahe mAnIne nija geha, emAM rIMsa na mAre, satya kahuM chuM prANapati eha. AmAM-emAM mAre rasa che evuM svarabheda (kAku) thI kahe che. pUDha. jyAM vinA yatna ni jevAmAM Ave e gaDha. yathA. baMdhu baMdha A tArA, avilokI ura ema lauM mAnI; vizva viSe A vasudhA, jarura tArI saMge jAvAnI. AmAM pRthvI kaI sAthe gaI nathI e skuTa vyaMgya dekhAya che. adhamakAvya lakSaNa. kAvya prakAzakAra lakhe che - zabdacitraM vAcyacitramavyaGgayaMtvavaraM smRtam . vyaMgyarahita zabdacitra ane vAcyArthacitra mAtra jyAM hoya e badhA kAvya kahevAya che. tenA be bheda che. ? rAtri 2 arthacitra. rajvaritra, jyAM zabdaracanAne camatkAra vizeSa hoya e sAtri . yathA. Indukunda kapUranuM, dUra kare magarUrapaNuM gALI; pApatApa hara mAre, gaMga abhaMga taraMga aMgavALI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 AmAM vyaMgya nIkaLe che paNa anuprAsane camatkAra prAdhAnya hovAthI rAja, ritra. jyAM arthacamatkAra prAdhAnya hAya e maryAdi. yathA. hAra maNi muktAnA, zaMkha pANimAM vAsa vasI chAje; sadAya viSNu sarIkhe, A ratnAkara rasavate rAje. vizupakSe-maNi mukatAnA hAra, pANi (hAtha) mAM zaMkha, rasava (gAra Adi rasavALe.) samudrapakSe-maNimukatAnA hAra (samuha), pANI (jaLa), rasavate (jaLavALe). AmAM zabdacamatkArathI arthacamatkAra vizeSa heI gaIvara che. citrakAvyanuM digdarzana. zrImAna kAzIrAja citracaMdrikAmAM lakhe che - citranA traNa bheda che. zAstra, zani ane saMpattina. zabdacitramAM varitra, cAritra, pavitra, gAritra, pavitra ane pratijina A cha bhedo che. vacitramAM pravarga, rivarga, zikSaNa, surya, kAvA, sArtha ane , , ma, 1, 2, 5,nI, A sAta varSanuM eka citra bane che. jyAM ekaja akSarane chaMda banAvavAmAM Ave e varitra. tyAM aradho chaMda eka akSaramAM ane aradhe chaMda bIjA ane kSaramAM banAvavAmAM Ave e divaMvitra. tyAM traNa varNane niyama jALavI chaMda banAvavAmAM Ave e Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya bheda, 12. je chaMdamAM prathama caraNa ekaja akSaranuM, bIju bIjA akSaranuM e pramANe cAre caraNa bhinna bhinna akSaranA banAvavAmAM Ave e vALavitra. jyAM ekaja chaMdamAM sarva varNa ane mAtrAo geThavavAmAM Ave e sarvamAtrA sarvavarNacitra. jyAM sa-rI-gama-pa-dha-nI- A sAta varSathI chaMda banAvavAmAM Ave e svara vyaMgara citra sthAna citra bhAM, niSkaMThya. niStAlavya, nimUrdhanya, nirdetya ane niraka, A pAMca tyAga bheda che. vAsthAnI, tAtruthAnI, mRthAnI, saMtasthAnI, ane gAIrathAnI A pAMca grahaNa bheda che. jyAM a, ha, ane ka vargane tyAga karI temaja sarva mAtrAone cheDI I u, rUe traNa svara vyaMjanathI lagAvI chaMda banAvavAmAM Ave e nizcAritra jyAM I-za-ca ane ca vargane tyAga karI chaMda banAvavAmAM Ave e nitAravyAtrA jyAM rU Sa-2 ane Ta vargane choDI chaMda racAya e nimUrdhanyavitra, jyAM lU-sa- ane ta vargane cheDI chaMda racAya e nitpAritra, jyAM u-va ane 5 vargane tyAga karI chaMda racAya e niroNa vitra, niSkamAM tyAga karelA akSarethIja chaMda racAya e kaMThasthAnI citra. niSThAlavyamAM cheDelA akSareja grahaNa karI chaMda racAya e tAlusthAnI citra. nirmUrdhanyamAM tyAga karelA akSarethIja chaMda racAya e murdhasthAnI citra. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 kAvya zArA, nidaityamAM choDI dIdhelA akSarethIja chaMda racAyaeraMtasthAnI viga. niSamAM tyAga karelA akSarothIja chaMda racAya e oSThasthAnI citra.. svaracitrabhA sarva guru svara, sarva laghu svara bhane nirmAtrika A traNa bheda che. jyAM tamAma gurU svarathI ja kavitA banAvavAmAM Ave e sarvagurusvaracitra. jyAM sarva laghu svarathIja chaMda racAya e sarvazuravIvitra, jyAM akArayukta chuTA chuTA akSarethI chaMda racAya e nirmAtrika citra. sAvitramAM jeTalA bheda baMdhanA che teTalAja AkAranA che. mAtra kudaratathI je pramANe vRkSAdi utpanna thAya te ja pramANe kavi akSare goThave che, jema kamalamAM prathama keza ane pachI patra thAya che. mATe kezathI mAMDI patra sudhI akSare goThavavA. nirvadhavitramAM uparano kama na jALavatAM kavi pitAnA buddhibaLathI akSare gaThave che. AkArabaMdha citramAM jugavaMda nAmane bheda che. jyAM kavi puSpa phalAdikanuM citra banAvI kavitA goThave e gAra vitra ane jyAM kavi citra nahI banAvatAM bhASA baMdha kare athavA jema kAmadhenu je mAgIe te Ape che tema eka chaMda banAvIne temAMthI je chaMda mAgIe te nIkaLe, Ane juvaMya kahe che AkArabaMdhacitramAM vAparavaMdhavAmApavaMdhavAyuakaarbNdh. kamaThAkArabaMdha. tripadIbaMdha. ekAkSaratripadIbaMdha. dviakSara tripadIbaMdha. gomu nikAkArabaMdha. kapATabaMdha. caTAibaMdha. agnikuMDabaMdha. parvatAkArabaMdha. cakrabaMdha. chatrabaMdha. dvizraMgATakabaMdha. ptaakaabNdh.dhvjaapaMpa padabaMdha. mujanaviMdha. paraMpa. ravavidha mAhyAvaMdha, mayUrabaMdha. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya bheda, 123 zuzumadhamA nAmaikaguNavaMdha. bhASAchalaguNabaMdha. kalpavRkSa guNabaMdha, mane zatadhenuguNabaMdha. gatiyitramA vyasta. samasta. gatAgata ane. azvagati. A cAra bheda prAdhAnya che. syAM mama zaya uvAya se vyasta. nyAM saMpUrNa vya vAya se samasta. uparanA banenI sAthe gatAgata maLe che tAgatama pAdAnupAdagatAgata. ardhagatAgata, tadakSaratadartha gatAgata. bhinnapadArthagatAgata. pratilomagatAgata, anulomagatAgata. bhASAntaragatAgata. vyastagatAgata. samastagatAgata. svastikagati. Damarugati. sarvatobhadragati. rathagati bhane azvagati vagere leho cha. arthayitramA ekAkSara arthacitra, dviakSara arthacitra, vyakSara arthacitra, caturakSara arthacitra, prahelikA arthacitra, draSTakUTa prahelikA arthacitra. zAstrokta prahelikA arthacitra. sanAma prahelikA arthacitra mane varNa prahelikA arthacitra mAnava ho cha. .. ___ arthayitramA ekAkSaraarthacitra, dviakSaraarthacitra, vyakSara arthacitra, caturakSaraarthacitra bhane prahelikAarthacitra. .. vyathitramA sUkSmAlaMkAra arthacitra, bahirApikA : arthacitra, antApikA arthacitra, gUDhottara arthacitra, zAsanottara arthacitra, ekAnekauttaraAyaMtacaraNaarthacitra, apahnati arthacitra ane zleSa arthacitra. jyAM bIjA akSaranI sahAyatA vinA ekaja akSarathI artha ||thaay sevA akSarothI 40ya syAya ye ekAkSara arthacitra. jyAM trIjA akSaranI sahAyatA vinA be akSarathI ja artha thAya sevA akSarothI 40ya sthAya se dviakSara arthacitra, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 manya zAstra. jyAM cAthA akSaranI sahAyatA vinA traNa akSarathIja a thAya e akSara citra jyAM cAra akSarathIja a thAya e caturakSara arthacitra. jyAM kAI vAtanu chupAvIne varNana karIe e mahehiA citra. jyAM sIdhI vAtanu' pheraphArathI varNana karIe e vRdA arthacitra. jyAM iMgitathI, nAmaceSTAthI athavA AkArathI aMtaHkaraNanA bhAva (Azaya) jANI levAya e sUkSmajaMdAra gacitra. jyAM uttara padamAMthI nahIM nIkaLatAM mAherathI nIkaLe e bahirlApikA artha citra. jyAM praznanA uttara aMtima padamAMthI nIkaLe e antavijJA avitra. jyAM uttara atyaMta :chupAvIne ApIe e ottara - maeNcitra. jyAM aneka praznanA uttara ekaja: uttaramAM devAya e zAsanottara arthacitra. jyAM vyasta (TukaDe Tukara ) thI karI aneka artha nIkaLe ane samastathI eka uttara nIkaLe temaja Adi aMtanA akSarAne kramathI meLavatAM e che akSaranA uttara nIkaLe e ekAnekara saraAdyaMtacaraNaarthacitra. jyAM mananI vAta chupAvIne pheraphArathI bIjI vAtanuM AropaNu karavu' e apaskruti gacitra. jyAM eka zabdanA be artha ke ethI vizeSa artha karavAmAM Ave e dveSa gaSatra, AnA gamana ane samaMga e be bheda che. jyAM zabdacitra ane acitranuM nyUnAdhikatA sivAya sama varNana eka sAthe karavAmAM Ave e saMta mitra. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya deSa. 125 jyAM kavinI prIti zabdaracanAmAM heya e phaLyAnAra vila ane jyAM kavinI prIti artharacanAmAM hoya e thAMkara tri temaja jyAM kavinI prIti zabda arthamAM sama heya e saMzA karuMravitra che. sarasvati kaMThAbharaNamAM camakane citra gaNela nathI, paNa mammaTAcArya kAvyaprakAzamAM camakane citra gaNe che; kAraNake yamakamAM zabda ane arthane sama camatkAra rahe che tethI tene laMkAra gaNela che. yamakanA be bheda che. jJAtri ane arthayama vira. A bane saMpeta ane gati bhedathI maLI che bheda thAya che. jemAM zabdanI punarUkti hoya e phakarAmaja ritra ane jemAM arthanI punarUkti hoya e artha tri. je zabdamAM anya zabdane aMtara hoya e laDyA ane je zabdamAM anya zabdane aMtara na hoya e rAta, rAhya roSa. rasarahasyakAra lakhe che-je zabdArthamAM prakaTa thaI rasane samajavA na de e DhoSa. kavi vallubhakAra lakhe che-je AnaMda svarUpa rasane deSita kare ta doSa.. dUSaNa ullAsakAra lakhe che ke je mukhyAne nyUna banAve te ro. mukhyArthamAM rasa, rasanA AzrayathI vAcya ane e bannenA upayogIpaNAthI zabda temaja zabdanA varNa paNa mukhyArtha gaNAya che, manuSyanA zarIra viSayaka paMgyAdi deSa ane AtmAviSayaka kRpa tAdi doSa che, tema kAvyamAM kRtikaTavAdi zabda deSa ane apuSTAthe Adi artha deSa che, e deze pAMca prakAranA che. 1 padoSa, 2 5dAMzadeSa, 3 vAyadaSa, 4 arthadeSa ane 5 rasadeSa. AmAMthI padAMzadeSa prAkRta bhASAmAM nIkaLI zakatA nathI, tethI lakhavAmAM AvyA nathI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra. padadoSa. zrutikaTu, saMskArahata, aprayukta, asamartha, nihitArtha, niartha, kacchI, anucitArtha, vAra, grAmya, gAtIta, saMdipa, neyArtha, kliSTa, avimRSTavidheyAMza, viruddhamatikRta. zrutikaTu. rasanna manuSyane jenuM zravaNa utkaTa (kaThera) lAge te zrati6. zretAone udvega thAya e A deSanuM kAraNa A doSa anitya che. yathA. pati paradeza sidhA, paDI tyArathI banIne behAla pratidina pati pati kahIMne, bahu barADA mAre che bAla. AmAM "barADA" zabda utkaTa (kaThera) che. saMskArahata. zabdanI azuddhatAthI arthanI pratIti na thAya te saMhita che. zAstranI ajJAnatA A deSanuM kAraNa che. A deSa nitya che. yathA. kare zANapaNuM zAne, samajAvAne sakhI zANuM saMge, phUla samuM na chupAye, pati Agamane phUlelI aMge. pati Agamane phUlelI aMge" ne badale "pati Agamane phUleluM aMga" joIe, AmAM vyAkaraNa zAstranA niyamane bhaMga hevAthI saMrata ja che. prAcIna kavIzvaree karelA prayoga je padamAM na hoya te makarasaMketane niSedha A deSanuM kAraNa. A deSa anitya kahevAya che. yathA, kanakakusumasama kAnti, kalita kAyAnI gaNuM sadA gArI; meda markaTa kerI, tuja cakSue caMcalatA cerI, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya dASa. 127 dhaturAnA puSpa samAna zarIranI kAnti ane 'maTanI cAMcalatA samAna AMkhAnI caMcalatA kahI. AvA prayAga prAcIna kavioe karelA nathI tethI amayutta asamartha. prasiddhArtha rahita padanu kathana e gavarthe, yathAyAgya arthanI aprApti e A doSanu kAraNa che. A doSa nitya che. yathA. kSINa kaTi draga suMdara, vihare devAMganA taNe veze; jhINA paTa paherIne, jhUle jalamAMhI khulle keze. AmAM " jhulavuM " pada nhAvAnA akhatAvavAne asamartha hAvAthI asamartha doSa che. nihitArtha. ubhayA vAcakanuM aprasiddhArtha mAM kathana e nihitArtha, vilakhathI thatI atha prApti A doSanu kAraNa. A doSa anitya che. yathA. unnata ubhaya urAnta, zAtakumbhanA ku Mbha sadeza zAle; rajanIvaraNI trapapara, kAmAtura mana kumbhataNu leAle. cr "" "" " zAMtakumbha " vRkSa athavA suvarNa, rajanI rAtri athavA haLadara pa lAja athavA vezyA ( kulaTA ) " kumbha ghaTa athavA vezyApati ( vaizika ). AmAM A tamAma padmAnA e a chatAM aprasiddhArtha vezyA pakSe ghaTAvyA che ethI nihita thatoSa che. nirarthaka. mAtra pUrNatAnA pratyeAjana mATe padanuM kathana e niyaMda, prayAjananA abhAva A doSanu kAraNa che. A doSa nitya che. yathA. vikAza vidhavidha karatI, pharatI phUla samAna kulI phAlI; giridhArI gAviMdane, maLavA caturAM catura khanI cAlI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 kAvya zAstra. AmAM krUtI, kAlI, gAviMda, catura vagere pado padmapUrNatA mATe nirarthaka rAkhyAM che, mATe nirartheja roSa, UmtIha. zravaNa karanArane apriya thAya te ahi, lAja, glAni ane amagala A doSanAM kAraNa. A doSa anitya gaNAya che. AnA traNa bhedra che. lajjA azlIla. yathA. ginI bhAva dharIne, subhaga zyAmane anAva uhAra; kema karAMhIM karAMDI vRthA mare che kara jayajayakAra. karAMhI karAMhI" ane "jaya jayakAra " A pado lajjA vyakta karanAra heAvAthI chattA ajIja che. glAni azlIla. AmAM " ginI " " subhaga 79 66 yathA. zatrusa Mga samaramAM. jIta meLavI ghara Ave sukhathI; eka vakhata Ana de, je nara grahanu nAma lahe mukhathI. AmAM " A " ( kArtikeya) nAma glAni vyakta kare che, mATe gRha" nhAni azvIna roSa che. amaMgala azlIla. yathA. mAninI marI javAnI, alama viSNu bahu talaphe bAla; citA samAna zayApara, saLage sUtI hAya hAya hAla. AmAM " marI javAnI " " citA " " saLage " ane " hAya " e pado amaMgala sUcaka hAvAthI amaMgaLa pakSI toSa che. hAya anucitArtha. ucita arthanA tiraskAra karIne anucita artha sahita padanuM kathana e anucitAryuM. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya deSa. 129 vivakSita arthane tyAga A deSanuM kAraNa A deSa nitya kahevAya che. yathA. vaidya vRthA zrama le che, karI zItala upacAre zyAmAne, virahadarada jhaTa vaNase, AvI maLe je pati vaidya Ane. AmAM nAyakane vaidya TharAvavAthI nindA vyakta thAya che mATe maritArtha deSa che. avAcaka. kahevA yogya arthavALuM pada na kahe te gavAva. viparIta arthane bodha A deSanuM kAraNa A deSa nitya che. yathA. virahe deha sukANuM, rahI jyArathI rasika prema rAhe; varSo thatAM vadhAre, jaLa javAsA jema jagatamAMhe, AmAM "sukANuM" pada baLavA vAcaka nathI tema "rahI" pada gamanavAcaka nathI tethI gavAvA lopa che. prAkya grAmyavacanathI rasane apakarSa thAya e zALa. zretAonI vimukhatA A deSanuM kAraNa A deSa anitya che. . yathA, sadA khATale khuMce, bane khoraDAM khavIza sAma sajanI, gharavALA viNa ghAyala, reja vitAvuM dhalavalatAM rajanI. AmAM khATala (zayA), kheraDAM" (graha), "khavIza" (preta), "gharavALe" (gharadhaNuM), "dhalavalatAM" (becenImAM) A tamAma zabdo grAmya (gAmaDIA) che, tethI prApta thaye. satata. jene kevaLa zAstrAntaramAM ke dezAntaramAM ja prasiddha saMketa che. tenuM kathana e mAtIta. 17 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 mAtra zAstra, bahu zAstra ane bahu deza na jeelAone arthanI aprApti A deSanuM kAraNa che. A deSa anitya che. yathA. bhUdharanI bhakitathI, divyAnaMda bhale nitya darazAye, e zaMkA uramAM che, kema napuMsaka jJAna pragaTa thAye. "jJAnazabda" napuMsaka liMga che e mAtra vyAkaraNa zAstramAM ja prasiddha che tethI gamatI thaye. jemAM arthane nizcaya na thaI zake evA padanuM kathana e saMdhi . kahevA gya arthane abhAva A deSanuM kAraNuM. A doSa anitya che. yathI. suI zakuM nahIM sukhathI, vAsaramAM ArAma nathI hAlI; rahuM kAmavaza kAyama, ethI tene nahIM maLI zakuM AlI. kAmavaza eTale gharakAmane vaza ke kAmadevane vaza, AmAMthI eke arthane nizcaya thato nathI tethI saMdhi che. nevArtha. rUDhI ane prajanavatI zakitanA prakAza vinA jyAM lakSyArtha karavAmAM Ave tyAM revArya lakSaNA jJAna rahita ne arthanI aprApti e A deSanuM kAraNa A deSa anitya che. yathA. AnanakAnti umaMge, zazi upara page dharI karI cAle, dAsa karI mRga-dragane, manaharaNanAM ubhaya drage mahAle. AmAM zazi upara paga dharavAne artha mukhakAnti zazikAtine jIte che e thAya che. ane mRganAM dragane dAsa banAvavAne artha mRganAM draga karatAM manaharanA draga vadhAre caMcala che e artha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DhAvya doSa. 131 thAya che. AmAM rUDhI ke prayeAjana kAMI nathI. mAtra mukhya anA Adha hovAthI nevAyatoSa che. zie. jyAM tu artha-pratIti na thAya tyAM miTTa, vyavadhAnathI atha prApti A doSanuM kAraNa, A DhoSa anitya che. yathA. zailaputApatisutanA, vAhanaarinA ari Aje khele; zyAma vinAnuM sajanI, dilaDuM mArUMviraha du:khe DAle. AmAM mAra khAlavArUpa a`pratIti vyavadhAnathI thAya che; mATe vizeSa. avimRSTavidheyAMza. vagara vicAre vidheyanuM kathana ( vidheya spaSTa na hoya ) e avimRSTavidheyAMza. vidheyAnI vilaMbathI prApti A doSanuM kAraNa. A doSa nitya che. yathA. che nRpa bIjo manmatha, khIjI rati racI nArI rasika bhArI; chaThThuM mANu madananuM, nArInA nayanAne ye dhArI. " bIjo " A padanA kAmathI samAsa karI vizeSaNa tarIke upayAga karyo e nahI joIe. " bIjo " nirdeza che, paNa khIe kAma prasiddha nathI. temaja " zrIjI rati " " kAmanuM chaThThuM khANu " nArInAM nayanA " AmAM nirdeza prathama ane vidheya pachI hAvAthI "" " vividheyAMza hoya che. viruddhamatikRta. virUddhabuddhi utpanna karanArA padanuM kathana e viddhAMtastRta. virUddha arthanI prApti A doSanu kAraNa che, A doSa nitya gaNAya che, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13ra . kAvya zAstra, yathA. rUdrANIvala nRpa, sadA tamAruM zubha kalyANa kare; aMbAramaNa umaMge, jJAnadhanathI ura bhaMDAra bhare. AmAM rUdrANa" eTale rUdranI strI kahA chatAM "vallabha" pada umeravAthI ke bIjA patinuM bhAna thAya che. ane "aMbA" eTale bhavAnI athavA mAtA kahI tene ramaNa (pati) kahevAthI paNa virUddhabuddhi utpanna thAya che mATe viddhamatika che. vavacalo. tiruvarNa, vRtti , jUnapara, paws, cittA, patatmakarSa, samAlapunarAtta, adhotarecakavAcaka, abhinavamatayoga, anabhihitavAcya, asthAnasthapada, asthAnasthasamAsa, saMkIrNa, garbhita, prasiddhahata, bhagnopakrama, akrama, amataparArtha. pratikA . anyavRttinA varNanuM anya vRttimAM kathana e tiruva. yathA. ThIThI karI ThakurANI, diye uDAvI vacana sarva mArA Dhama Dhama DhAla bajAvI, prakaTa kare che TeDAM draga tArAM. AmAM "Ta" "Tha" "Da" "Dha" vagere akSareja guNane upakAra karanArI paraSAvRttinAM che. e aMgArane upakAra karanArI upanAgarikavRttithI virUddha che mATe pratiruvalopa thaye. tita. bhaMgane vRttita kahe che enA karArata ane vargarahita evA be prakAra che. mAtrAvRttihata. yathA. manaharanArI A muralI, vAje veraNa banI divasa rajanI, kAma nahI sujhe kAMI, sUtAM paNa sukha leza nathI sajanI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 kAvya doSa. manaharanArI A muralI" AmAM "A" akSara hasva joIe ane "kAma nahI sujhe kAMI"AmAM "3" akSara hasva joIe tene badale dIrgha che tethI mAtrAritoSa thaye. varNavRttihata. yathA sadA sarpanA bhUSaNe aMga sAje, zire jAnavI nIra gaMbhIra gAje; himAMzu jaTAjUTa upara birAje, bhUri bhaktane neha dhArI nivAje. AmAM trIjI TukamAM akSara vadhAre che tethI varita ja thaye. nyUnapada. je pada vinA artha banI zake nahI e padane abhAva hoya tyAM nyUnapada. yathA caMga upaMga bajAvI, gerI saMge gALI gAuM chuM; raMge aMga bhiMjAvI, gAla lAla gulAla lagAuM huM. AmAM gopAlane gAle gulAla lagAuM kahevuM joIe te nathI tethI pUnapatra roSa thayo. adhikapada. je pada na hoya te kAMI apUrNatA dekhAya nahI evA padanuM kathana e pApa yathA aura zarIra caMpaka sama, Indu samAna rUpALuM mukha lekhuM; caMcala mRga khaMjanazA, dArA tArAM ubhaya nayana dekhuM. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 kAvya zAstra, AmAM gera, rUpALuM, ane caMcala A pade adhika che, kAraNa ke zarIra caMpakasama, mukha Idusama, mRgakhaMjana sama nayana, kahevAthI paNa artha pUrNa thAya che mATe AdhApatoSa, thata pala kahevAI gaelA padanuM pharI kathana e zathita lopa yathA tuja mukhazazine jotAM, maMda marIci sakhA zazinA lAge, sakhI tuja mukhazazikerI, ghuMghaTa paTamAM jyoti ghaNuM jAge. AmAM mukhazazi, sakhI, tuja vagere pade eka vakhata kahevAI pharI kahyAM che mATe kathita lopa thaye. tistravarSa. AraMbhamAM je racanAne aMgIkAra kare tene aMta sudhI na nibhAvI zake e gharamA. yathA prIta vittathI vadhatAM, citta zuddhatA khacita evAnA saMga na Ave keDI, AvyA emaja pAchA jAvAnA. AmAM pUrvArdhamAM jevI akSara sagAI nibhAvI zake che tevI uttarArdhamAM nathI nibhAvI zakANa ethI utA roja thaye. ratanapurA , vAkyanI samApti karyA pachI pharI tenuM grahaNa e sanAta punara jANavo. yathA tuM vasI patinA manamAM, priyA vacana lAge tArA pyArAM, majA kare maLI de, gajapatinayana vizAla ati tArAM. AmAM prathamanA traNa caraNamAM ja pUrNatA dekhAya che, chatAM cothA caraNamAM pharI artha grahaNa karyo tethI samApta punarAza thaye. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya deSa. 135 ardhAMtarecakavAcaka. uttarArdhanA padanuM pUrvArdhamAM kathana e gatavavAra samaja. yathA viSNunuM vakSasthala, kastubhAkathI zebhe tripurAri, jaTAjUTamAM himakara, eha ubhaya he sahune sukhakArI. AmAM tripurAri pada uttarArdhamAM joIe te pUvadhimAM che tethI gatavavAra to thaye. minavamatayoga. kavinA hRdayane artha pragaTa nahIM thAya evAM navina (nahI vaparAela) padane yoga kara e rAmanavamatoga jANa. yathA gajanuM bhUSaNa bhALI, vijayalakSmI ratipatinI vakhaNaye, e suMdara viNu manaDuM, vyAkula che A vakhata gaI kayAM e. AmAM navinapada prAga hovAthI kavinA hRdayane artha pragaTa thatuM nathI. mATe gAmanavatara pa thaye. anAmiAhatA. jyAM vAcane artha kahevAne mATe arthaghAtaka pada na hoya e anabhihitavAcya. yathA jemAM rahe guNa cheDe, mAna diye che tene sahu keya, leza deSa nahIM rAkhe, pUjanIya.e jagatamahIM hoya. jemAM cheDe guNa rahe tene sarva kaI mAne che. AmAM "paNa" arthaghAtaka pada nahI hovAthI evuM samajAya che ke jemAM thoDe guNa che tene sarva kaI mAne che. ane vadhAre guNavALAne mAnatA nathI. uttarArdhamAM "leza deSa nahI jemAM AmAM paNa "paNa" arthaghAtaka pada nahI hovAthI vadhAre deSavALA pUjanIya thAya che. kharI rIte Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 kAvya zAstra. thaDe paNa guNa ane leza paNa deSa Ama hovuM joIe e nathI tethI anAmihita lopa thaye. asthAnatha. jyAM je pada joIe tyAM tene abhAva e sthAna para toSa thaye. yathA pIta tane paTa zobhe, mRdu mukhathI thAye vaMsInAda; suNa che sakhI thAye, aMtaramAMhI atanane unmAda. AmAM tane (zarIre) pIta paTa zebhe, ane mukhathI mRdu vaMsInAda thAya ema joIe, te nathI. mATe je sthAne je pada joIe tenA abhAvathI thAnasthapopa thaye. thAnamAra, jyAM samAsa kara ghaTe tyAM nahI karAya e sthAnadhya sabhA yathA koNa kSatri che eve, laDe samaramAM mujathI dharI hAma, kaThiNa kuThAranI dhArA, ema vadIne vikatA rAma. AmAM parazurAmanI uktimAM samAsa karavA joIe e nathI tethI grasthAnasthamA thaye. vikALo. anya vAkyanuM pada anya vAkayamAM kahevuM e saMjIrNa. yathA hare neha paMkajamukhI, kare mAna AgaLa beThe kaMta; muja vinati ye laoNM, jue jAmIe vasaMta dharI khaMta. AmAM hare:5da mAna AgaLa hovuM joIe ane kare pada neha AgaLa hovuM joIe ane ema na hovAthI thayA. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 kAvya doSa. narmita. anya vAkyamAM anya vAkya maLe e gamata. yathA duSTa buddhi durjananI, saMgati turta pamADe che trAsa; hitavacane kahuM tujane, kadI na ene karaje vizvAsa. AmAM "hita vacane kahuM tujane " e zabdo vAyane aMte joIe tene badale bIjA vAkyanA madhyamAM che tethI jarSita to thaye. prasiddhahata. kavionA saMketathI rahita pada jemAM hoya e rihara. yathA. garaje valaya vizeSa, turata thAya nUpuranA TaMkAra; ghera dhvani viMchiyAnI, zera mekhalAtaNuM joradAra. AmAM garaje, TaMkAra, gharadhvani, ane zera AvAM padane praega vIrarasamAM kare joIe tene aMgAramAM kavisaMketarahita praga karyo tethI pitta roja thayo. bhagnopakrama. jyAM prastAva kama nahi jALavI zakAya tyAM mane dama topa thAya che. yathA asta thaye zazi jANI, saMge asta thaI gaI che rajanI, nAtha sAtha tana tyAge, e nArI sahuthI uttama sajanI. AmAM caMdra asta thaye jANe rAtri asta thaI, Ama kahevuM joIe te na kahetAM prastAvakramane bhaMga thaya mATe mopadama toSa thayA. * 18 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 kAvya zAstra, karama, kramane abhAva e goma lo. yathA pada bhuja kuca Anana Dhaga, enA e zRMgAra sadA zebhe, aMjana nupura roLI, bIDuM bAju joI cita leze AmAM napura, bAju, coLI, bIDuM ane aMjana Ama joIe ema nahI hovAthI garama roja thaye. amataparArtha. prakarNa virUddha anya arthane udbhava e gamataparArtha. yathA. rAma kAmanA zara thakI, vyathita nizAcarI khAsa; rUdhira malayajA gaMdha bharI, cAlI priyanI pAsa. AmAM tADika bibhatsa rasanuM pradhAna AlaMbana che tenuM zRMgAramAM varNana karyuM. zrRMgAra bibhatsa virodhI rasa hevAthI gatipArtha lepa thaye. athavo. artha pratIti thayA pachI je doSane baMdha thAya te martha. e tevIza prakAranA che. gagSArtha, #NA, caLa, apAI, cAphata, arthapunari, suga, , saMdigdha, nirdetu, siddhi , navina, niyama, aniyama, vizeSa, avizeSa, sAkAMkSa, apadamukta, sahacarabhinna, prakAzaviruddha, vidhianuvAdaviruddha, tyaktapunaHsvIkRta, arthaazlIla. puSTArtha. ghaNAM pade jyAM arthane puSTa na karI zake e gArya. yathA. lAMbA keza dazanamisI, nathI karatI abhisAra kahe zAne, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 kAvya doSa. jotAM rAha rasikavara, vakhata vicArI juvatI jhaTa jAne. AmAM lAMbA keza ane dAMta upara lagAvelI misI abhisAranA arthane puSTa karatA nathI mATe gagSTAthe lepa thaye. EArtha. kavinA hRdayane artha sArI rIte prApta na thAya ane kaSTathI artha kare paDe e vaNArtha. yathA. sevita giniothI, haradama che hariNIno jyAM vAsa, zikhipatrethI zobhe, kaSTaharaNa A kAnana kaIlAsa. hariNuM nAma suMdara strInuM paNa che, patra pAMkhe ane vRkSanA pAna. AmAM pArvatInI pratIti kaSTathI thAya che. mATe jaNArthe toSa thaye. vyartha. eka prabaMdhamAM Agalo pAchale artha jyAM maLatuM na hoya se vyarthArtha. yathA. zatru sabala saMhAre, cAhe karamAM caDhAvIne cApa; sahujana kahe che sAdhu, A avanimAM ajAtaripa Apa. AmAM pUrvArdha ane uttarArthanA arthamAM virUddhatA levAthI vyathothe thaye. * kapAye. madonmatta jevA vacane hoya ane jene artha samajavAmAM na Ave e sAthe. yathA. nRsiMhane pI jAye, che e atizaya sarvara deha airAvata hari gamate, nayane meM nirakhya gati meha. A artha samajAya tevuM nathI mATe pAthe roja tho. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 kAvya zAstra. vyAhata. prathama je vastunI nindA karI hoya tene pharI grahaNa karIe e cAhata jANo. yathA. jaDa suratarUthI suMdara, tuja yuga kara kalpadruma kahevAye, jene jotAMveMtaja, duSTa vittane lobha dUra jAye. AmAM prathama suratarUnI nindA karI ane pAchaLathI karane kala5drumanI upamA ApI tene utkarSa karyo tethI thata lera thaye. carthapunari. eka arthane saMbhramathI bIjIvAra artha kare enuM nAma arthapunarukti. yathA. megha daze dizi De, maghavA ghana upara thaI ArUDha kaThiNa kepathI caDIye, Aje vraja upare Indra mUha. AmAM megha, maghavA, ghana, Indra vagerene ekaja artha che chatAM bramathI bIjIvAra artha karavo paDe che. tethI arthapunAio thayo. prasiddha kramathI virUddha hoya te tuma, yathA daye lAkha dhana mujane, ke karoDa dhana kRpA karI Ape dauye azva AnaMde, ke gaja ApI kaSTa sarave kApe. AmAM kareDa pachI lAkha ane gaja pachI azva kahevA joIe ema yogya kama nathI jaLavA tethI turAma roSa thaye. yathA rasika purUSane je artha apriya lAge te prANa, bhAve bahuM bhiMjAvI, korA ghaTanI jabarI jaLadhAre, TATI javAsA kerI, duHkhada uhALe dhare sahu dvAre. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya deSa. 141 AmAM gulAbanA jaLane badale kerA ghaDAnuM pANI, uzIrane badale javAsAnI TATI ane grISmane badale "uhALe" kahyo ethI prAgya topa thaye. saMdigdha. prakarNa vinA jyAM arthane nizcaya na thAya tyAM saMvidha roSa jANa. yathA vaDA vidita sahu jagamAM, acala prakRti jenI kahevAye, vividha guNonI khANI, sahanazIla sajajanane sukhadAye. AmAM parvatanI prazaMsA che ke paMDitanI che e saMdeha rahe che mATe saMvidha pa tha. nirhetu. kAraNa kahyA vinA artha kare e nita. yathA vRMdAvana ati zobhita, ahaniza jyAM yamunA jala abhirAma, evuM vraja tajI sajanI, cAlo vasiye jaI avara gAma. AmAM kulavadhUno dharma kRSNa rahevA detA nathI e agara vrajamAM kaI asurane mahAna upadrava thaye che e hetu (kAraNa) batAvela nathI mATe nitu lopa thaye. pravidra viruddha. prasiddhathI virUddha artha thAya te prasiddha viddha. AnA nIce pramANe bheda che. lokaviruddha, zAstraviruddha, kAvasaMpradAyAviruddha, avasthA viruddha, kriyAviruddha, dezaviruddha, kAlaviruddha. covavi. yathA kaMcukI bhaginI saMge, mastaka maNi dharI rasa bahu baniyA; vijJa ati ahi mahipati, jenA DarathI Dare badhI duniyAM. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 kAvya zAstra AmAM rAjApakSe kharAkhara che paNa sarpanI rasajJatA temaja ati vijJatA lAkavirUddha hovAthI hoviddha roSa thayA. zAstraviruddha. yathA. bhAgeA lakSmaNa makhathI, juo saravanI thaDake che chAtI; parazurAma Ave che, tvarita grahI taravAra kare tAtI. AmAM parazurAmanuM taravAra grahaNa karavuM zAstrathI virUddha che mATe viddha roSa thayA. kavisaMpradAyaviruddha. yathA. adhara madhura mAkhaNa sama, kapi samAna caMcala che hraya neNu; sukha dyuti visama dekha, mAra sarIkhAM mAnu mRdu veNu. adharane mAkhaNanI, nayanane kapinI, mukhadyutine vinI ane vacanane mAranI upamA koi kaviee ApI nathI te AmAM hAvAthI vi saMgatAviruddha roSa thayA. avasthAviruddha. yathA. jhaLakI dyuti yAvananI, agAaMga anaga-kaLA jhaLakI; uraja uttuMga nihALI, kSaNu kSaNa vAre jAye zyAma chakI, mugdhA strInA urAjanu uttuMgapaNuM atrasthAvirUddha hovAthI ananyAviddha roSa thayA. kriyAviruddha, yathA. adhanamukta thayelA, badhAM janAne rAkhe che khAMdhI; munie meAdya dharIne, mAre mRgane sadA bANu sAMdhI. AmAM baMdhanathI mukta thaela mAMdhe che ane munie mRgane mAre che; AvI viparIta kriyA hovAthI kriyAviruddha dveSa thayA. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya doSa. 143 dezaviruddha. yathA. moTAM marusthala mAMhI, jaLa bharelAM saravara bahu zobhe; vArija vRndanI upara, guMje madhukara joI citta leze. marUsthala (mAravADa) mAM meTAM sarevaranuM varNana virUddha havAthI verAvaladdha repa thaye. kAlaviruddha. yathA. phUlyAM jahAM kadaMbe, phUlyAM gaharAM gulAbanAM vRkSa, satvara cAlI zyAmA, e zobhAne avileke akSa. kadaMba vRkSa varSomAM phUle che ane gulAba vasaMtamAM kUle che chatAM ahIM eka ja samayamAM phUlyAM kahyAM jethI viddha thaye. avata, aneka padone ekaja bhAvArtha hoya ane navina bhAvArtha bilakula jevAmAM nahIM Ave e manavIza, yathA. sadA na pIara pareNu, sadA na rahevAnA kALA keza; sadA na saMga sahelI, sadA na rahevAne bALo veza. AmAM "sadA" pada ghaNu vakhata AvyA chatAM ekaja bhAvArtha rahyo che ane navina artha kaI nIkaLatuM nathI. tethI manavIra vaSa thaye. niyama. jyAM niyamanI cAhanA karIe tyAM aniyamane nirvAha e niyama. yathA, cintAmaNi AbhAse, pattharane maNi karyo cittacAhe, jUdA karyo jaNAze, prasiddha pattharapaNuM palakamAMhe. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 kAvya zAstra, AmAM AbhAsathI karI maNi banA e niyama joIe tyAM aniyama hovAthI niyama lopa thaye. eniyana, aniyamane ThekANe niyamanI sthApanA e niyama. yathA. sarasabhaMganI zobhA, rasathI vaza govinda karyA gepI; hAvabhAva lAvaNya, capala caturanuM citta lIdhuM cerI. AmAM aniyama aMgazebhA kahI. pharI hAvabhAva niyamanI sthApanA hovAthI gAmalopa thaye. viroSa, vizeSamAM avizeSanuM kathana e vizeSa. yathA. saghana kuMja madhu guMje, upamA jenI jaNAya nahIM jotAM, saha vRndAvana sundara, rjIvana prANu gaNI rasika mudehetA. AmAM saghanakuMja, madhuguMja, vizeSa kahIne "sahu vRndAvana suMdara" avizeSanuM kathana anucitta hevAthI vizeSa ura thaye. / avizeSa doSa. avizeSamAM vizeSanuM kathana e vizeSa, yathA. mathurA maMDaLa mudaprada, sahu sukhamAM saMyukta sarava kahe che. sughaTa ghATanI racanA, caturajanenAM citta cArI le che. AmAM "sahu sukhamAM saMyukta mathurAM maMDala", avizeSa kahI "sughaTa ghATanI racanA" vizeSanuM kathana ucita nathI tethI gArio lepa thaye. je artha vizeSa arthanI AkAMkSA rAkhe te sAkSa lepa jANo. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya doSa. yathA. A kaTaka calAvI, bhUmi tajI nahIM bhAgI zaka keI; avAsanI gaI AzA, sarava zatruo DaryA dile joI. "AnAthI kevI rIte jIva bace" ATalA arthanI AkAMkSA rahe che mATe tAla roSa thaye. apadamukta jyAM artha pUrNa kare jaIe, tyAM nahIM karatAM anya jagAe pUrNa karAya e Apo . yathA, zarada cAMdanI pragaTI, tApa hare che trividhi pavana cAlI, sakhI kahe patinI saMge, kara vihAra daI hitamAM citta AlI. AmAM "kara vihAra" A jagAe vAkyartha pUrNa kara joIe tene badale ja hitamAM citta AlI" ahIM pUrNa karyo tethI gavatapurA topa thaye. sahacarabhinna uttama saMge adhamanI cejanA e sAmina. yathA. nabha zobhe caMhethI, zebhe che vivAthI brijarAja, kulava zobhe lAje, gaNikA zebhe tyAga karI lAja. AmAM kulavAna strInI saMge gaNikAnI sahacaratA anucita hevAthI sahama tera thaye. prakAzaviruddha virUddha arthane prakAza thAya e prArA viruddha yathA. tuthI bacelI lakSmI, dAsa taNe ghara rahI nivAsa karI rAjA tuja suta rAje, chatra chAMyamAM nitye neha dharI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 kAvya zAstra, AmAM pUrvArdhano artha e thAya che ke,-"tamAre tyAga karI lamI jatI rahI " ane uttarArdhamAM "rAjA jIvatAM kumAra chatrachAyA nIce rAje" A virUddha artha thavAthI pa vilepa thaye. __vidhi anuvAda virudha. vidhi anuvAda rahita ayukta anuvAda eginuvAddhi yathA. pravINa keka kalAnA, rasabhara rAmAothI rijhanArA; prema dharIne prabhujI, moTAM pApe prajALaje mArAM. AmAM pApe prajALavAnA vidhinuM kekakalA pravINa ane rAmAothI rIjhanArA vizeSaNa ayukta hovAthI vidhi anuvAda viruddha lopa thaye. tyakta punaH svikRta. tyAga karela arthane pharI grahaNa karavo e sthAnita. yathA. je bhala bhAgya na hoya, te che zuM kAmanuM kaho rUpa; vaDA thayA che vive, bhAre guNa zIlathI rijhavI bhUpa. AmAM "prArabdha vinA rUpa nakAmuM che. "A jagee artha pUrNa karI pharI guNa zIlathI rAjAne rIjhavI moTA thayA che." A artha aMgIkAra karyo tethI tyaagH tira roja thaye. yartha cIra, arthamAM lajajA, amaMgala ane glAni prakaTa thAya e razmIra artha 4 sTIsTa athA. vAMsaLa taNI jagAe, varavAmAnA adhara zyAma rAkhe; keDe rasa krIDAne, catura ziromaNi cAha dharI cAkhe. A sakhInI uktimAM lAja pragaTa kare che mATe garva gItoSa thaye. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya deSa. 147 artha amaMgala azlIla.-yathA. cAlo citta vapu choDI, pati paradeza vase che tyAM pyAre; sahazo ahIM upAdhi, tyAre pharI sukha meLavaze kayAre. AmAM amaMgala prakaTa che mATe varSa gAMTha masjIda to tha. artha glAni azlIla.-yathA. nakhakSata rUdhira ureje, zebhe jANe kumakumane raMga; che zramajalabindu, bhAmAM ApanuM bhIMjAye aMga. AmAM nakhakSata rUdhira ane pasIne aMganuM bhIMjAvuM glAni prakaTa kare che. mATe gartha sAni gajjA lopa tha. ravi nAma. rasanAmadhAraNa, saMcArInAmadhAraNa, sthAinAmadhAraNa, kaSTathIanubhAvapratIti, kaSTathI sbhiAvapratIti, pratikula vibhAvAdigrahaNa. 2 nAmadhAra-thathA. prakaTa rasa sahu rIte, maLyAM viraha tarjI pati patnI jyAre gaharI kuMjagalImAM, uddabhavI zRMgAra adhika pyAre. AmAM rasa ane zRMgAranuM skuTanAma ApavAmAM AvyuM che. tethI nAmadhAra thaye. saMcArI sthAinAmadhAraNa, jyAM saMcArI ke sthAI bhAmAMthI koInuM nAma saTa Ave tyAM saMcArI sthAinAmadhAraNa yu . patimukha cuMbana karatAM, lalanA aMge lAja vadhI bhArI prIti thaI rasa rIte, vilase beu ura umaMga dhArI. AmAM lajajA saMcArInuM skuTa nAma che temaja prIti sthAInuM paNa nAma hovAthI saMcAra thArUnAmadhAra le che, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 bhASa zAstra kaSTathI anubhAvapratIti. jyAM anubhAvanI pratIti kaIthI thAya, tyAM chaganumAvatIti yathA puSpa gucchane pheke, surati hAsya saMyukta nAtha nirakhI; vaka draSTiyuta draga che, natama nArI kAmavadhu sarakhI. AmAM nAyakA vibhAvathI puSpaguccha pheMkavA ane vakradraSTi ane nubhAvanI kaIthI pratIti thAya che. mATe rASTrathI anumAvajatati ke, suti karI kAmavadhu vASTie pratikula vibhAvAdi grahaNa. jyAM pratikula vibhAva grahaNa karavAmAM Ave, tyAM tira vibhAvAdi grahaNa. yathA. pati ati vinati karate, je AkAze meha caDaye bhArI, tanane nathI bharU, nAhaka mAna kare che kAM nArI. ahIM zRMgAramAM zAMtane vibhAva pratikula hevAthI pati vibhAvAri ghA toSa thayo. rasane puSTa kare te vibhAva. AmAM "tanane nathI bharU" e bhaMgAramAM zAMtane vibhAva pratikula che ane e vibhAvathI nirveda saMcArI thaye, A paNa zRMgAramAM pratikula che. ghavadha viSa nAra. . gavAra kathana, che, vistAra, ati viparyy cheda. akANDa prathana. akAphaDane artha aprakaraNa, kADanuM (prakaraNanuM) anya rIte varNana karavAmAM Ave tyAM gaie kathana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya doSa. 149 jema veNusaMhAra nATakanA dvitIya aMkamAM anaka"ne saMhAra karyA pachI duryodhanane bhAnumati sAthe vihAra varNana karela che. evA che jyAM cAlatA varNanane nahI choDavAnI jagAe cheDI anya varNana zarU kare e gorug chejemake "vIracaritra" nATakamAM zrI rAmacaMdrajInuM yuddha parazurAma sAthe thAya che tyAM zrI rAma kahe che ke huM kaMkaNa cheDavA jAuM chuM. vistAra.. jyAM aMgIne vizeSa nahIM karatAM mAtra apradhAna aMganuM varNana karavAmAM Ave, tyAM A vistAra, jema rAjAnA prasaMgamAM rAjAnuM alpa varNana karI khavAsa pAzavAna vagerenuM varNana vistArathI kare. prakRtiviparyaya. prakRti (rasane AlaMbana bhAva) nuM anya rIte varNana karavAmAM Ave, tyAM prakRtiviparyayaMdeSa thAya che. prakRti traNa prakAranI che. divya, adivya ane divyAdivya. temAM IndrAdi divya, manuSyAdi adivya, ane arjuna Adi divyAdivya. dhIredAra virapradhAna, dhIredrata raudra pradhAna, dhIralalita zre. gAra pradhAna, ane dhIraprazAnta zAntapradhAna che. tenuM potapotAnI prakRtithI virUddha varNana karavAmAM Ave tyAM doSa thAya. jemake "kumArasaMbhava mahAkAvya" nA AThamA sargamAM zivapArvatInuM ratinuM varNana karavAmAM AvyuM che e doSa. che. cAlatA varNanane pUrNa na kare tyAM cheH deSa thAya che. jemake rasika priyAmAM vibhAva, anubhAva, sAtvika ane saMcArInAM lakSaNa ApI udAharaNa na ApyAM. alaMkAra doSa nAma. 1 upamAmAM jAtinyUnatA doSa. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 vya pAtra. 2 upamAmA pramANanyUnatA doSa. 3 upamAmA jAtiadhikatA doSa. 4 upamAmA pramANaadhikatA doSa. 5 asaMbhavathI upamA doSa. 6 asAdRzyathI upamA doSa. 7 bhinnaliMgathI upamA doSa. 8 bhinna vacanathI upamA doSa. 9 utprekSAmA avAcakatA doSa. 10 yamakabhaMga doSa. 11. upamAmA adhikapada doSa. 12 upamAmAM nyUnapada doSa. 13 upamAmAM kAlabheda doSa. 14 viphala anupAsathI apuSTArtha doSa. 15 samAsoktimAM arthapunarukti doSa. 16 anupAsamAM prasiddha viruddha doSa. upamAmAM jAtinyUnatA-yathA. dharI bANa dhanu karamAM, kamarapare kALI kRpANa bAMdhI, zatru samare haNata, nRpa caMDAla samAna bANa sAMdhI. * AmAM rAjAnI stuti karatAM tene adhama jAti cAMDAlanI upamA bhASA tathA upamAmAM jAtinyUnatA doSa thayo. upamAmAM pramANanyUnatA-yathA. ravi paMkhA sama pekhe, vidhu kapUranA sUrNa taNe vRnda; zayA kamaladalavALI, gaNe dharAne satA sukhakanda. bhAmA 5mA upameyamA pramANunI nyUnatA vAthI upamAmAM pramANanyUnatA doSa thayo. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya doSa. upamAmAM jAtiadhikatA --yathA. muja uramAM bhrama evA, diggaja jevA jaNAya tuM rAjA; tuja ura avani sarakhuM, vara vizAla che kSatritaNI mAjA. AmAM upamA upameyanI jAti adhikatA hovAthI jIpamAmAM nAti SitA toSa thayeA. upamAmAM pramANa adhikatA --yathA. A dvArAnAM dazanA, sphaTika adrinAM zikhara sardeza zAle; merU zraga sama mhoTA, ubhaya urAjo joI mana leAle. AmAM upamA upameyamAM pramANanI adhikatA hAvAthI 35mAmAM mamALa SijatA roSa thayA. asaMbhava ane asAdRzyathI upamA -yathA. prakAza tuja khi kerA, khaLatA jaLanI dhAra sameA dhArU'; aSTaghaTa sama AMkhA, nirakhI thAye mAhita mata mAr "" AhIM pUrvArdhamAM upamAna " khaLatA jaLanI dhAra asabha' vita hAvAthI basamavathI upamA dveSa thayA ane uttarA mAM " a gha ghaTa " upamA asAdRzya hAvAthI asAdazyathI 35mA roSa thayA. bhinnaliMga tathA bhinna vacanathI upamA -yathA. 151 kalpalatA sama tuja pati, tu tarUNI che suratanA sarakhI; draga indIvara jevuM, nitya nihALuM hRdaya mahIM harakhI. AhIM pUrvA mAM upamA upameyanA liMga judA hovAthI mitra hiMgathI 35mAtoSa thayo. ane uttarA mAM upameya bahu vacanane badale eka vacana hAvAthI mitra vacanathI upamA roSa thayA. utprekSAmA avAcakatA--yathA. mUrttimAna zra MgAra jyama, srIsa~ga kare vihAra; sukhadAyaka zrAvaNu mahIM, cAla priyA kara pyAra. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15ra kAvya zAstra AmAM "jyama" upamAvAcaka na hovA chatAM ukSAvAcaka banAvyuM ane ueNkSita arthanuM arthAntara nyAsathI samarthana karyuM. tethI kakSAmAM gavAvatA pa thaye. - yamarmajyathA. bhaja gepAle kahyuM tuM, meM nahIM kahyuM hatuM ke gepAla meM na kahyuM te karIyuM, tethI tArA burA thayA hAla. AmAM gopAla eTale kRSNa ane indriyanuM pAlana kara e be artha che. AvI zabdajanA yamaka kahevAya che. e pUrvArdhamAM che paNa uttarArdhamAM nathI nabhI zakI mATe yamarAma lepa thaye. upamAmAM adhikapada-yathA. nagaduhitA saha zele, zaMkara dharIne bhUtita aMge, zaradajalada vidyuta cuta, jema virAje IndradhanuSa saMge. AmAM "IndradhanuSa" adhika pada che. kAraNake upamA te "zarada jalada vidyutacuta virAje A jageeja pUrNa thayela che mATe upamAmAM gAjipara roja thaye. 3panAmAM jUna-vathA. dharI pati paTa aMge, rasika vihArI rAdhAyuta rAje; markatamaNi kundanamAM, jema jaDela chaTA bharyo chAje. AmAM rAdhA kRSNa" "ane kundana markatamaNi" upamA upameya che, paNa pItapaTanI upamA bAkI rahI gaelI hovAthI upanAmAM jUnapara topa thaye. - upamAmAM kAla bheda-yathA. vibudha samAja sahita ati, bhISma bhUpa zebhe che ahIM Aja; aMbaramAM uDugaNayuta, je zebhe pUraNa brijarAja AmAM jayAre pUrNa candra hoya che, tyAre uDugaNa nathI dekhAtA. kAraNake candranA pUrNa prakAzakAlamAM tArAonA prakAzane abhAva hoya che, mATe vaparAmAM rAkhe, lopa thaye. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duSaNoddhAra 153 viphala anuprAsathI apuSTArtha doSa-yathA. sAha sarasa saMcArI, paherI le gahera raMge aMga; rasavaza rasa rAkhIne, banAvavA gerI taja graha saMga. AmAM sADI, sarasa, saMcArI, paherI ane gahere vagere vipula anuprAsethI artha camatkAra puSTa thatuM nathI. mATe viBra garabAsathI mapuTArtha to thaye. samAsoktimA arthapunarukti doSa--yathA. sumana taNe rasa levA, A alipUraNa pravINa rekhAye, madhupa sadA madhu lobhI, jyAM suvAsa tyAM jera dharI jAye. AmAM prastuta varNana bhramaranuM che, temAM aprastuta nAyakanuM varNana kure che tethI samAsakti, ane ali kahI pharI madhupa kahyo tethI samAjamAM cartha puna ivaSa thaye. anuprAsamA prasiddhaviruddhadoSa-yathA. nAza vyAsane thAye, nirakhI nizAkara taNe bhavya bhAsa; hAsya vilAsa huMllAse, rame garvathI gaNezajI rAsa AmAM gaNezajInuM rAsa ramavuM kahyuM e zAstra virUddha che mATe gagbANamAM siddhi roSa thaye. TUSodvAra. kayAMIka deSa doSaja rahe che. kayAMIka deSa guNa bane che ane kayAMIka deSa deSa paNa rahetuM nathI tema guNa paNa banatuM nathI. zutivA . jayAM kaI vaktA uddhata vAkyamAM raudrAdika rasanuM varNana kare, tyAM zUrti thAya che. 20 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 kAvya zAstra. zrutikaTuguNa--yathA. laka jALI jorethI, harSI kanyAda avajya karma kIdhAM; gADha gaI hanumate, garbha thakI arbhaka pADI dIdhAM. AmAM ka kaTu zabdo AvyA chatAM raudrarasanuM varNana hAvAthI zruti muLa thayA. nathI. yathA. ghara ghara zakara garje, gavana kare gahekatA bhRgarAja; jhapiTa lapiTa pAMkhothI, bahu pakSInA prANa hare khAja. AmAM kAi paNa rasa nahIM hovAthI guNa nathI tema doSa paNa aprayukta ane nihitArtha guNa. aprayukta ane nihitA DhASA zleSAddhinA saMbaMdhathI guNa thAya che. aprayukta guNa - yathA. mAdhavI patinI pAse, mAdhI vaza nI mAkalatI nArI; kairava vanamAM kairava, zravaNa kare utsava utsava dhArI. AmAM mAdhavI-sakhI ane madirA, kairava, kamaLa ane aneka prakAranA zabda utsava-AnaMda ane kApa AvA aprayukta zabdo AvyA chatAM zleSanA sakhaMdhathI gamayurU zuLa thayA. nihitArtha guNa--yathA. zeAle kAka karamAM, virahiNI vikala ane nayane nirakhI; amRta ahAra vijaya priya, je Ave che daka zyAma sakhI. AmAM kAka eTale khANa aneveNu, amRta-piyUSa ane gArasa. temAMthI prasiddha artha cheADI veNu ane gorasa atha grahaNa karyo tethI nihitArtha doSa zleSa prAdhAnya hovAthI nihitAye muLa thayA. lajjA azlIla guNa. purUSanI uktimAM lajjA aOlIla guNu thAya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duSaNoddhAra 155 yathA. nahIM tUTe tArAthI, kaThina ati paMgIkala che pyArI, kAma teDavA keruM, nitya amAruM mAnI le nArI. AmAM purUSa kahe che tethI strajJA gacchI roga maTI guNa thAya che. glAni azlIla guNa. zAMta rasamAM glAni alIla guNa thAya che. yathA. nAsA udaramahIM mala, mAMsagranthi kuca mukhamAM lALa vahe mehita thAya mUrakhanara, narka kunDa nArIne sukavi kahe. AmAM zAntarasa hovAthI pAni zrI thaye. saMdigdha guNa. vyAjastuti alaMkAramAM saMdigdha deSa guNa thAya che. yathA. raMca kanaka jyAM na maLe, jyAM tyAM atizaya viti draga dekhuM; lAkhanA A bhUSaNa, tuja muja ghara ekaja sarakhAM lekhuM. AmAM jarA paNa kanaka jyAM nathI, eTale eka arthamAM bIlakula kanaka nathI ane bIjA arthamAM raMca kanaka nathI paNa ghaNuM che. "vibhUti" eka arthamAM bhasma ane bIjA arthamAM samRddhi. lAkhonA bhUSaNa" eka arthamAM lAkhanA ane bIjA arthamAM lAkha rUpiAnA. AvA be artha hovAthI rAjAnuM varNana che ke bhisukanuM che e nizcaya thatuM nathI tethI saMdigdha che paNa rAjAnI stuti ane bhikSukanI nindAnI vyAja stuti hovAthI saMdhi zu thaye. apratIta ane grAmya guNa. jyAM artha turta samajavAmAM Ave, tyAM apratIta deSa guNa thAya che temaja grAmika manuSyanI uktimAM grAmya deSa guNa thAya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 kAvya zAstra, yathA. kahI hatI meM tamane, te dina besI nadI pare vAta, rAba rAMdhI laI jAuM, paraNyA sArU bhAva dharI bhAta. ahIM pUrvArdhamAM nadI pravAhane kahe che, te upara besavuM asaM. bhavita che. mAtra lakSaNazaktithI artha thAya che chatAM turata samajAte hovAthI gamatIta thaye ane uttarArdhamAM rAba (juvArathI banatI kherAkI) paraNyA mATe (gharadhaNI mATe) bhAta (bhAtuM-nA sto). A zabdo grAmya che, chatAM gAmaDIyAnI ukita hovAthI cAlu thaye. nyUnapadaguNa. harSa ke zoka vaza belanAranI-uktimAM nyUnapada doSa guNa thAya che. yathA. sameTIne sukha sarve, AnaMdanuM nahIM rAkhyuM eMdhANa gayA gayA taOM AlI, nathI nikaLI jAtAM pApI prANu. AmAM patipada nyUna che, chatAM zekavaza virahiNuM bele che mATe pUnAvA thaye. adhikapadaguNa. keTalIeka ja be adhikAda doSa guNa thAya che. yathA. cikhuM citta rAkhIne, kaThiNa amita che nibhAve neha, nahIM nahIM jANe jarIe, phakta rasikajana jANe che eha. AmAM jANe che e pada be vAra (adhika pada) Avela che. chatAM "nahIM" matalaba je rasika nathI te jANatA nathI ane je rasika che te jANe che. Ama sakAraNa adhikapada hovAthI mAdhApara thaye. punarukti guNa. vihita kathanamAM, viSAdamAM, lATAnuprAsamAM, vismayamAM, ko Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duSaNoddhAra 157 dhamAM, dInatAmAM, dayAmAM, arthAntarasaMkramitavAmAM, prasAdanamAM harSamAM ane nizcayamAM punarUkti deSa guNa thAya che. vihitakathanamA ane viSAdamA punarukti guNa. uddezyamAM vidheyanuM pharI kathana karAya tyAM, ane viSAdamAM punarUkti deSa guNa thAya che. yathA. arUNa sUrya che ugatAM, AthamatAM paNa arUNa sadA bhALuM, jAo jAo pati jAe, aMtaramAM daI sthAna virahavALuM. AhIM pUrvArdhamAM sUrya udizya ane arUNa vidheyanuM pharI kathana karyuM tethI viti thanamAM punazi mukha thaye. ane uttarArdhamAM viSAdayukta vAmAe jAo jAo ema vAraMvAra kahyuM tethI viSADhamAM gunA imukha thaye. lATAnuprAsamA punaruktiguNa. lATAnuprAsa alaMkAramAM punarUkti deSa guNa thAya che. yathA, nAtha nikaTa sakho jene, grISma cAMdanI amUlya che ene nAtha nikaTa nathIM jene, grISma cAMdanI tvarita bane tene. AmAM nAtha, nikaTa, grISma, cAMdanI vagere zabdo vAraMvAra AvyA chatAM lATAnuM prAsamAM hovAthI rAjumAsamAM punA gukha thaye. vismayamA punaruktiMguNa. vismaya yukta vAkyamAM punarUkti doSa guNa thAya che. yathA. kaLA alaikika A te, bAlapaNanI che je harakhuM; Aja kAlanI mAMhI, ura uphaselAM nArInAM nirakhuM. AhIM "jeI jeI" be vAra AvyuM chatAM vismayayukta vAkya hovAthI vimayamAM punari na thayo. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 kAvya zAstra. krodhamAM punarukti guNa. koSayukta kathanamAM punarUkti doSa guNa thAya che. yathA. mArA mArA anei, cakra sahita cAMpethI kalimAMhI; navA navA hara sarajo, hAra tame jarI jovAnA nAhIM. AmAM " mArA mArI" ane "navA navA ' "" zabdo vizeSa vakhata AvyA chatAM krodhAvezamAM kahela hAvAthI jodhamAM punatti muLa thayA. dInatAmAM punarukti guNa. dInatAmAM punarUkti doSa guNa thAya che. yathA. thAkI sakhI have huM, capala kAnDane lakhI lakhIne cIThThI; nahIM nahIM nyALe tAye, mAhana mujane karI najara mIThI. AmAM " lakhI lakhI " ane " nahIM nahIM " zabdo adhika vakhata AvyA chatAM dInatA haiAvAthI TrAnatAmAM punatti gu thayA. dayAmAM punarukti guNa. dayA prAdhAnyamAM punarUkti doSa guNa thAya che. yathA. jA ghara pathika navina che, ghaNI tvarAthI jA ghara tu khAI; karI na jIvatAM joiza, pachI karauMza zuM vicArI jo kAMi. AmAM jA ghara, jA ghara " be vakhata AvyA chatAM yAnA prAdhAnyapaNAthI cAmAM punaruttiSTha muLa thayA. arthAntarasaMkramitavacyamAM punarukti guNa. arthAntarasa'kramitavAsthyamAM punarUkti doSa guNa thAya che. yathA. e kekI kahI kekI, suNI garjanA ghananI svara khAle; keAkila che keAkila tava, Rtu vasaMtamAM maLa dhArI khAle. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duSaNe dvAra 159 '' AmAM "kekI " ane "kAli " abbe vAra AvyA chatAM arthAntarasa'krumitavAtmyamAM hAvAthI montarasaMmitavAnyamAM punA muLa thaye.. prasAdanamAM punarukti guNa. prasAdanamAM punarUkti doSa guNa thAya che. yathA. "" vAra vAra kaOM vinati, dhAra dhAra dharaNIdhara tuM dhyAne; tAra tAra tribhuvanapati, ThAra ThAra muja aMtara khaLatAne. AmAM " vAravAra, dhAradhAra, tAratAra, kAraThAra zabdo puna rUktivALA hovA chatAM prasAdanamAM hAvAthI masAnamAM punadhi muLa thayA. harSamAM ane nizcayamAM punarukti guNa. he mAM temaja nizcayamAM punarUkti doSa guNa thAya che. yathA. AvyA AvyA muja pati, heri heri harakhAuM; e A A e Aja che, vhAle vArI jAuM. AmAM pUrvA mAM " Avye " heri heri" padAkhakhkhavAra hAvA chatAM harSImAM hAvAthI dUrSamAM punatti jhuLa ane uttarAOmAM " e A A e Aja che " Ama vAravAra AvyA chatAM nizcayamAM hAvAthI nizcayamAM punAha muLa thayA. nitya doSa. kavinA vivakSita arthanI pratIti nahI karAvanAra, gata sa'skRta, asama, avAcaka, nirarthaka vagere nitya doSo che. kAi kavie nAyakAnI stuti karatAM "bhalI" ne badale "bhale" kahyA. emAM nAyakAnI stuti vivakSita che ane " bhalA " purUSavAcI zabda heAvAthI nAyakAnI stuti pratIta zakatA emaja asamartha doSa kavinA vivakSita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat karAvanAra nathI anI calanamAM 6 jhUle , www.umaragyanbhandar.com Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 kAvya zAstra, Adi zabda hIMcavAnuM bhAna karAve che. avAcaka deSa ane nirarthaka caraNa pUNartha kavinA vivakSita arthane tiraskAra karAvI pachIthI arthanI pratIti karAve che mATe virUddhamati kRta sivAya bIjA nitya de guNa banatA nathI. | vikramasita guNa. strI purUSa athavA sakhI nAyakanA parihAsamAM virUddhamatikRta deSa guNa thAya che. yathA. vijJa vadhUne ya, tene je prema dharI pAsa, samAdhimAMhi samAdhi, karatAM jemAM pragaTa parihAsa. AmAM "vijJa" sarva zAstra jANanAra, bIjA arthamAM sarva kAmasAstra jANanAra "samAdhi" sarakhI buddhi, bIjA arthamAM rati IcchAvALI sarakhI buddhi. samAdhi-vega sabaMdhI kiyA, bIjA arthamAM viparIta rati. AmAM sIdho artha yajJa pakSe virUddhabuddhi utpanna kare che tethI viruddhamatitatoSa che paNa parihAsamAM levAthI viruddha mati juna thAya che. nyUnapada guNa. AnaMdamagrAdimAM nyUnapada guNa thAya che. yathA. e te saha bhramamAMhi, pati meM ApanI bAMha nathI jhAlI, paDachAyAthI pUchuM, zida saMkacita tameM bane khAlI. AmAM tamane nathI kahetI e uparathI samajAya che, mATe nyUnapada deSa thaye, paNa AnaMdamAM havAthI cUpa guNa thAya che. patatprakarSa guNa. jyAM pUjyanA krodha vacanane uttara vinayamAM apAya tyAM patatrakaSa guNa thAya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNoddhAra ' yathA parazurAma-daMDa dauM huM ene, jeNe A kedaMDa dharyuM teDI, zrIrAma-tamathI jIte hAruM, mATe namana karUM chuM karajeDI. AmAM pUrvArdhamAM sakepa vacana che ane uttarArdhamAM vinaya vAkya che tethI pata...karSa deSa thaye paNa pUjya parazurAmane brahmaNya jANe zrIrAmanAM vinaya vAkaya hovAthI tabalA thAya che. samAptapunarAtta guNa. jyAM samApta karyA pachI vizeSaNa nahI lagAvatAM anyapada heya tyAM samApta punarAtta guNa thAya che. yathA. laMka prajALI rAkha karI, karyo danuja saMhAra ahAharAne ApIye, haranA urane hAra. AmAM pUrvArdhamAMja samApti dekhAya che chatAM uttarArdha umeryuM tethI samApta punarAta deSa thaye paNa vizeSaNa umerela nahIM hovAthI sapAta nivAra mukha thaye. nirhetu guNa. prasiddhArthamAM nihetu doSa guNa thAya che. yathA. gayAM cAlatAM cAlI, saMge sukha sahu jarA jaI kaheje, grISmadivasa ziziranizA, Ave tyAre pati saMge raheje, AmAM grISmanA divaso ane ziziranI rAtri meTAM che e hetu ko nathI tethI nihetu doSa che, paNa grISmanA divase ane ziziranI rAtri meTAM che e lekaprasiddha hevAthI nita guNa thaye. rasa dUSaNoddhAra. jyAM rasa, saMcArI ane sthAInuM nAma ApyA vinA nahI samajI zakAya tyAM deSa nathI gaNato ane kAraNa kArya sAthe hoya tyAM paNa deASa nathI thatA. 21 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 anya zAstra. yathA. dehadhArI rasapati che, zuddha lAjanu :svarUpa A zAle; pati zraMgAranI mUrti, rAmA ratine joI citta leAle. AmAM rasastuM, rasavAcaka zraMgAranuM, lAja sa'cArInu ane rati, zragAranA sthAI nAma ApyA.vinA artha pratIti thatI nathI mATe DhoSa nathI. yathA. vakradraSTi vAmAtaNI, maLI lAja bhaya saMga; bharyo mAha unmAda ura, javara sama pIDe aMga. AMhI' pazu nAma ApyA vinA saMcArI samajavAmAM Ave tema nathI:mATe doSa nathI. yathA. utsuktA amaLAnI, pUraNa caMcalatAne pragaTAve, lAja manI ari temAM,hari vileAkatAM nitya ADI Ave. AmAM utsuktA kAraNa ane caMcalatA kArya che. temaja lAja pAmavAnu kAraNa du nanA Dara che mATe lAja, utsukatA, caMcalatA Adi nAma ApyA chatAM doSa nathI thatA. yathA. kuca grahatA je karathakI, detA jAvaka pAya; muja ga ajana AMjatA, suvA paDayA e hAya. AmAM karUNA rasamAM zraMgAranuM smaraNa rasa virUddha che, chatAM zraMgAra karUNAnA vRddhi karanAra hovAthI doSa nathI. kAvya guNa. yazavata yazAbhUSaNakAra lakhe che:-- guNa zabdanA artha leAkeAne pAtA tarapha lAvavAM. " cintAmaNi kASakAra " lakhe che:-- - "" AmantraNe guNa dayane peAtA tarapha kheMce che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat . kAvyanA prasAda Adi guNA paNa sahumanuSyamAM udAratA Adi guNA che tema www.umaragyanbhandar.com Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya guNa 163 kAvyamAM mAdhuryAdi guNa che. kAvyamAM guNanI AvazyaktA mATe vyAsa bhagavAna agni purANamAM nIce pramANe lakhe che - alaMkRtamapi prItyai na kAvyaM nirguNaM bhavet / vapuSyalalite strINAM hAro bhArAyate param / / artha--alaMkArayukta paNa nirguNa kAvya prIti upajAvanArUM banatuM nathI. jema strIonA beDeLa (kurUpa) zarIra upara hAra bhAra karanAra thAya che. e guNe mukhya traNa che, mAdhurya, eja ane prasAda, kAvya nirNayakAra lakhe che-jema vIra purUSanA hRdayamAM zUra tAdi guNe virAje che, tema vidagdha purUSanA aMta:karaNamAM dazavidhi guNa sahaja zebhe che. rAvaNezvara kalpatarUkAra lakhe che:-"jema bhegI potAnA hRdayamAM gasAdhana karyA kare che tema kavi kevida daza guNene pitAnA hRdayamAM rAkhe che. e guNe nIce pramANe che - samatA, kAnti, udAratA, arthavyakta, samAdhi,leSa ane punarUktipratikAza. A sAte guNene upara batAvela mAdhuryAdi gumAM samAveza thaI jAya che. mAdhurya, jemAM Ta, Tha, Da, Dha, akSare na Ave, svalpa samAsa, anusvAravALA vizeSa varNa ane tamAma akSara mRdu temaja binduyukta Ave e bhASA, A guNa cittamAM dravIbhAva pragaTAvI AlhAdaka bane che ane zRMgArarasamAM vadhAre zobhe che. yathA. naMdananaMda taNA sakhI, divya sukhe vRjane che denArA; mora mukuTa dharI mAthe, lalita vasI kara kaMje lenArA. zoSa yu. jemAM uddhata zabda, dIrgha samAsa, sa, ka ane Ta varga vizeSa temaja saMgI vaNe Ave e yoga guA guNa cittanI dI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 kAvya sA. ptine vistAra kare che. vIra, bibhatsa ane ro rasamAM uttarottara adhika jANa. yathA. pracaMDa A bhuja daMDe, dhara kodaMDa karuM khaMDa arinA; mA kesarI kodhe, jema vidAre kaThiNa kumbha karinA. pravo , jemAM madhura, recaka ane sarala varNa, joIe eTalA ja samAsa athavA nahI, gaMbhIra arthazakti ane zithila zarIra (baMdhAraNa) heya e pati che. A guNa arthane zIdhra prakAza karI cittane prasanna kare che. yathA, yathA. nahIM kadi daSTi lAvI, mohita thaI zrI mehanamAM kAMIka parama subhagatA nirakhI, dharma sAco kahe ke bAI. * vasatA guNa jemAM prAcInanI rItithI bhinnatA dekhAya ane dUSaNa rahita varNana heya e samatA juga. muja kaya dragakuvalayane, A nizi Ape apUrva AnaMda, sadA rahe vRja upara, udita umaMge bharyo kRSNacaMda. kAnti guNa. jemAM manane rUce evAM madhura vacana haya, grAmyapada na hoya temaja artha gupta paNa na hoya ane prakaTa paNa na hoya e tti guja, yathA. zuM jAhAra gaLAmAM, vara vanamALA vakSa:sthaLa mAthe; bhAla tilaka lakuTIkara, je sakhI Ave zyAma gvAla sAthe. ulattA guNa.. jene anvaya baLathIja buddhimAna bolI zake che ane rasika sivAya anyane samajI zakatA nathI e vAratA . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya guNa. 165 yathA. kadana amita vidanenA, eka radana gajavadana zrI gaNarAya, vandanayuta karUM vandana, pavitra puSkara zA puSkara pAya. arthavyo che. jemAM artha prakaTa, sarala vAte, samAsanuM adhikapaNuM nahIM ane sahaja svabhAve varNana karavAmAM Ave e arthava guja. yathA. hari rAdhAne nirakhe, rAdhA nirakhe harine animeSa; Indu banyAM draya Anana, cAre cakSu cakara banyAM beza. samAdhi gaLa. jemAM Aroha avarehavALuM, rUcira ane kamasahita temaja paripUrNa bhUSaNayukta varNana karavAmAM Ave e samAdhi kuLa. yathA. vara tarUNanAM.vacane, suNa zarkaza cakita banI jAya; ikSu drAkSa duHkha mAne, sudhAsabhaya banI jhaTa saMkecAya. sTepa . jemAM ghaNuM zabdane ekaja sAthe samAsa karavAmAM Ave e che gukha tenA gurU samAsa, madhyamasamAsa ane laghutamAsa evA traNa bheda che. gurusamAsazleSa guNa-yathA. raghukula vipula sarasarUha, sukhada bhAnu pada cArU dharI citta kAma krodha madamatsara, mahada meha aritaNuM karUM jIta. __ madhyamasamAsazleSa guNa-yathA. dInataNuM duHkhabhaMjana, yadukula raMjana amita harSa ANuM, kRpA vAridhara vege, kare kRpA nija dAsa mane jANa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 kAvya kSAtra laghu samAsazleSa guNa - yathA. kamalanayanI sakhI kArDa, nirakhe inhuAnana ghanazyAma; vidyut hAsa khimmAdhara, dArima dazana aheniza abhirAma. punaruktipratikAza lakSaNa. jemAM eka zabda vadhAre vakhata Ave chatAM rUcira a thAya e punarukti pratikAza guNa. yathA. maNi aNui cAlI khAlA, gaNi gaNu pagalAM dhare dharAmArtha; dhanya dhanya DhaMga rikhi, kSaNa kSaNa nirakhe sakhala sneha sAthe. mAdhurya, eja ane prasAda guNane tamAma guNeA AdhIna che ethI sammaDha kavirAje e traNane ja guNa gaNela che. sAhityasArakAra lakhe che:-- mAdhuryAdi guNA zabda ane artha e bannemAM gauNIbhUta che, ane rasamAM pradhAnabhUta che, zabda ane artha (ane) traNa prakAranI rIti, vRtti ane lakSaNavaDe mAdhurya vagere guNNAne prakaTa kare che. je zabdathI rIti ane vRAttavaDe mAdhuryAdi guNNAnI vyakti thAya, te zabdamAMja teo khAdyaguNurUpa gaNAya. vaLI je athathI lakSaNavaDe te guNAnI vyakti thAya te amAM te AMtara guNa kahevAya che. mAdhuryAdau ca doSANAmabhAve'laMkRtau dhvanau / jarataramatA aMtarbhUtAH zleSAdayo guNAH // jarattA ( prAcInA ) e mAnela zleSAdi guNeAnA mAdhurya vageremAM, dASAnA abhAvamAM, ala'kRtimAM ane dhvanimAM aMtarbhAva thAya che. zleSa prasAdodAratvaujaH samAdhaya AjArI / doSAbhAve tu samatA kAntizca sukumAratA || Aja ne viSe zleSa, prasAda, udAratva, eja ane samAdhi www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 kAvya guNa. vagere guNene antarbhAva thAya che, ane deSAbhAvamAM samatA, kAnti ane sukumAratA antarbhAva pAme che. mAdhurya eva mAdhuryamarthavyaktiH prasAdake / prakAzAdimatenAMtarbhUtAH shlessaadyogirH|| mAdhuryaguNamAM madhuratAne ane prasAdakamAM arthavyaktine antarbhAva thAya che. A pramANe kAvyaprakAza ItyAdikanA matamAM e zabdaguNene antarbhAva thAya che. mArthika kuLo. ojHprsaadsmtaamaadhurysukumaartaaH| udAratvaM ca dossaannaambhaave'trbhvntymii|| kAvyarUpe samAdhizca tathA kAntI rasadhnanau / arthavyakti stathA zlaSo'laMkAra iti caarthikaaH|| denA abhAvamAM ja, prasAda, samatA, mAdhurya, sukumAratA ane udAratAne, kAvyarUpamAM samAdhine, rasavinimAM kAntine, alakRtimAM arthavyakti ane bhaleSane antarbhAva thAya che. purANasaMkhyaM nijJeyaM lakSaNaM tvArthato guNAn / AMtarAnvayaM jayacaMdrAlokAbharaNasArataH / / candrAleka ane sarasvatI kaMThAbharaNane anusarIne e Atarika Arthika guNe aSTAdaza prakAranA batAvyA che. drAkSApAkastathA preyo mAdhurya sukumAratA / / zleSaH saukSmyaM ca mAdhurya vyanakti madhurArthataH / / drAkSApAka, meya, mAdhurya, sukumAratA, kaileSa ane saizya e chae guNe mAdhuryane prakaTa kare che. drAkSApAka drAkSApAkaH sbaahyaaNtsttsmprsphurdrsH| drAkSanI mAphaka aMdara ane bAhira rasayukta je guNa te drAkSa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 bhavya . yathA. raghuvIraguroH pAdapAMsavo muktikuMkumam / zrI rAmacandrajInA gurUnI caraNaraja e muktinA sabhAgyanuM kuMkuma che. AmAM kuMkuma padathI gurUnA caraNakamaLanuM alaikika AraNya manAya che. strIone jema kuMkumamAM saibhAgya sarvasva raheluM che, tema A muktirUpI strIne gurUnA caraNanI rajarUpI kuMkuma raheluM che. mATe sabhAgya sarvasva gurUne AdhIna raheluM che, tethI karIne mukita e te gurUnI kikarI che. mATe gurUnI sevAthI ja mukti maLe che. cheH prAyaH sahRdaya svAMtakarSakaM preya ucyate / sahRdaya manuSyanAM aMtaHkaraNanuM AkarSaNa karanAre je rasa te zreya guNa kahevAya che. yathA kaivalyamapi vaikalyaM yAti kaantaadrgNttH| kAntAnA netrAntathI kaivalya paNa vikalatAne prApta thAya che. mAdhurya. mAdhurya varNanaM natyAH krodhAderapisUcane / kedhAdine sUcavatAM je vinayanuM varNana te mAdhu. yathA smitacandrikayA rAdhA hAza sandhyAM tirodadhe khaMDita thavAthI rAdhAe pitAnI draSTimAM thayela je raktavarNa tene hAsyarUpI candrikAthI DhAMkI dIdho. AmAM kayA zabdathI draSTimAM rahelA krodhanuM sUcana thAya che. ane mita candrikAvaDee krodhane dUra karavAthI prakRtinuM varNana karyuM che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya guNa. sukumAratA. atikomalatArthasya saukumAryamudIritam jemAM arthanI ati kemalatA hoya tenuM nAma amAratAM. yathA yAsyAmi mathurAmevaM zrutvA rAdhA'gamaddharAm / huM mathurA jaIza ema kRSNanuM vacana sAMbhaLIne rAdhAjI pRthvI upara paDI gayAM. AmAM kRSNanA vacananuM zravaNa thayuM te ja kSaNe thaela rAdhikAno mUcha lakSaNavALa kamaLa artha jaNAvela che. sTe. zleSastvarthasya racanAcAturIsUtrAcitratA. arthanI racanAnuM je cAturya te pa. umAkapolaM so'cuMbacchaMbhugaMgAsyavinAta mahAdeve gaMgAnA mukhane jevAnA chaLathI pArvatInA kapilanuM cuMbana karyuM. yathI dRSTvaikAsanasaMsthite priyatame pazcAdupetyAdarA dekasyA nayane pidhAya vihitakrIDAnubandhacchalaH / ISadvakritakaMdharaH sapulaka premollasanmAnasA, mantahA~salasatkapolaphalakAM dhUrto'parAMcumbati // eka Asana upara beThelI be priyatamAone joIne pAchaLathI AvIne Adara sahita eka jaNInAM netrane ramatanA nhAnAthI DhAMkI daIne jarA Deka namAvIne dhUrta nAyaka re mAMca sahita premathI mana jenuM udghAsa pAmeluM che evI ane uramAM ubharAtA hAsyathI jene kapola bhAga prakRdvita che evI bIjI nAyakAne cumbana kare che. 22 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 kAvya zAstra, AmAM cAturI spaSTa ja che tethI che : saupha. saumyaM tvarthasya sUkSmatvaM arthanI je sUkSmatA tenuM nAma sau. yathA. pIyUSAMzormarIcivat / sItapekSiraghUttaMso vaMcayitvA manopi ca / / sItAe manane chetarI candramAnA kiraNanI mAphaka suzobhita evA rAmacandrajIne joyA. dhanuSa bhAMgyA pahelAM je samaye sakhIoe varNavelA rAmane jevAne sItAe saMkalpa karyo te ja vakhate atyaMta lajajA ane kAmathI thaela sAtvikAnubhAvane lIdhe mana stabdha thavAthI saMkalpa mAtrathI prerAelAM evAM netrathI rAmacandrajIne sItAjIe joyA. mATe AmAM manane vyApAra nahIM hovAthI saMkalpa mAtranI ja preraNA hevAthI mananuM vacanasiddha che. AmAM arthanI sUkSamatA hovAthI saubhya, vyanatyojo nAlikerIpAkaH zobhA ca vistaraH / gaMbhIratvamudAratvarItizca prussaarthtH| nAlikerIpAka, zobhA, vistara, gaMbhIratva, udAratva tathA nIti e cha guNe hiSA nAmanI vRttine anukUla je arthae arthadvArA ojasa guNane prakaTa kare che. nAlikerIpAka. ___ sa nAlikerIpAko yaH svAntaDharaso dRDhaH jenI aMdara gUDha rasa rahela che, ane jeDha che te nAIjirIvA. kahevAya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya guNa. 171 yathA. dhigbhrama gatuMgAkSI gurvapAMgeM'garaMgiNi / mArA zarIrane viSe saMcaratA evA gurUnA kRpAkaTAkSa che tyAM caMcala evA bhramarAnI mAphaka unnata netravALI ramaNane dhik che. AmAM gurUnA kRpAkaTAkSanA saMcArathI ramaNanA tiraskArane viSe tyAgavIrane gUDha bhAva che ane racanA daDha che. tethI nAlikerIpAka. zomA. zobhA pramitadoSo'pi guNotkarSeNa bAdhyate / nirNaya karela doSane adhika guNethI je bAdha thAya tenuM nAma mA. yathA. niMdanti ramaNIM bhrAntAthUDAlA kiM na muktaye / virAgIo brAnta thaIne ramaNIone nirje che paNa zuM strIo muktine vAte nathI? AmAM strIne viSe nirNaya karelA doSane muktirUpI guNAkarSa thI bAdha karyo che mATe mA. vistara. bhaMgIvaipulyato yatrAkRtaM vyaktaM savistaraH bhaMgInI vipulatAthI jemAM abhiprAya spaSTa heya te vistara yathA. yena vRndAvane reNurbhaveyaM tattapaHkame tevuM mAruM tapa kyAM ke je tapavaDe vRndAvanamAM huM raNa thAuM? AmAM vRndAvanane viSe reNu thavA rUpI bhaMgInI vipulatA batAve che tethI vistara. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 anya zAstra. gAmbhIrya dhvaniH pratipadaM divyo yadi gAmbhIrya mIryate // jyAM dareka pade divya evA dhvani heAya te zammIthe kahevAya che. yathA. abhImo'pyabhavopIzo'smyanumApatirapyaham || huM abhIma, abhava, tathA anumApati ... chatAM izvara chuM. ahIM "duM" e zabdathI ahaMkArIpalakSita kUTastha pratyak cidAtmA jANavA. ,, 4 thIma " e zabdathI ahiMsApradhAna sanyAsAnta nityA nitya vastu viveka vagere cAra sAdhanAnI saMpatti rUpI paripAka sUcavelA che. 8 pherA " zabdathI jagatanA janma ityAdika kAraNa sUcavAya che. ', anumApati zabdathI anumAnarUpa buddhinA prakAzaka 44 kahevAya che. AmAM dareka pade divya dhvani rahela che tethI nAmmIve. udArakha. aizvaryotkarSazAlitvamudAratvamudIryate // jyAM aizvaryanA utkarSa batAvAya te uddArahya. yathA. gurupa nakhadIptyakta reNU zrI zArade khalu / lakSmI ane sarasvati e ane gurUnA caraNu nakhanI kAnti vALI raja che. AmAM aizvaryano utkarSa tA matAvI che, tethI utAratva. rIti. upakramAdiSaliMgAnugraho rItirIritA. upakrama tathA upasa'hAra, abhyAsa, apUrvatA, phUla, avAda ane upapatti e cha nI jemAM anukUlatA hoya te rati jANavI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya guNu. yathA. bhArgave bhagnabhUbhRddhe bhArge kaH pratibhUrbhavet. kAvI vagere rAjAeAnA prabhAvane naSTa karanAra evA bhRgukuLane viSe utpanna thaelA parazurAmane viSe kANu pratipakSI hAya ? AmAM bhAva-bhRguvaMzamAM utpanna thaela, e pramANe vaMzanu kIta'na karI upakrama atAvelA che ane pratipakSI kANu hAya e upasa'hAra matAnyA che. kSatriyAnA kSaya e abhyAsa matAvela che, leAkeAttara hAvAthI apUrvatA che. pitRRNamAMthI mukta e phUla jANavuM, bhArgava eTale mahAdevanA ziSya ema kahevAthI upapatti ane aneka itihAsamAM prasiddha hAvAthI avAda jANavA. sahakArAbhapAkAkSarasahaMti samAdhayaH / 173 saMmitattvoktisamatAH prauDhArthena prasAdakAH || sahArAmA, akSarasaMti, samAdhi, saMmitattva, utti ane samatA e badhA proDhAthI prasAdaka che sahakArAbhapAka. sahakArAbhapAkastu gUDhAgUDhArthagumphanam / gUDhAgaDha anI je racanA te sArAmavA yathA. stanaunnatyatApi tvaM bhruvau te nonnate kutaH / huM priye ! tuM stananI unnatithI namI gaelI che. pazu tArI bhrakuTi kema uMcI thatI nathI ? A udAharaNamAM bhrakuTi uMcI kema nathI e kahevAthI udhva STi karavI evA gUDha artha nIkaLe che tethI sArAmapArja. akSarasaMhati. zabdAlpatve'pi bhUryartharacanAkSarasaMhatiH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 mAtra zAstra, cheDA zabdamAM ghaNA arthanI racanA te saMvi. dhanustRDyAtuvAlyabdhi tatpajijAnakIpatiH / tha-mahAdevanuM dhanuSa, rAjya tRSNA, ca-rAkSasa vaNiI-rAkSasanuM nAma che, azvi-samudra ane tatpanA tene pati je rAvaNa tene jItanArA jAnakIpati che. dhanuSa bAlakAMDa sUcave che, t adhyAkAMDa sUcave che, paNa arayakAMDa sUcave che, vaLI kiSkindhAkAMDa sUcave che, sada sundarakAMDa ane tanata yuddhakAMDa tathA nAnIpati e zabdathI uttarakAMDa batAve che. AmAM thoDA zabdomAM ghaNuM arthanI racanA che tethI akSarasaMhati. tA . uktiM vinaivayaccha samAdhiH so'bhidhIyate / uktivinA je chA, te samAdhi kahevAya che. yathA. siMhAvalokanaM cakre rAdhAkaMDUyanacchalAt // rAdhAe khaMjeLavAnA miSathI siMhAlekana karyuM. AhIM khaLavAnA bahAnAthI siMhAvakana karyuM ema je batAvela che, emAM siMhAvalokana zA mATe karyuM e kAMI saMbaMdha batAvyuM nathI ethI samAdhi. saMmitattva. saMmitatvaM tu yatrArthoM samAna tulitAviva / jemAM bane arthe samAna rIte taLAya te saMmitA, yathA. dRktulApAtratorAdhAnurAgau samatolayat / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya guNa 15 daSTirUpI tulApAtrathI rAdhAe be anurAgane tenyA. AmAM kRSNamAM rahelA potAne anurAga ane pitAne viSe rahela kRSNa saMbaMdhI anurAgane daSTithI nyA. temAM e anurAgarUpI padArthonI samatAthI saMpitA guNa rahele che. 3 i. uktiyuktivazenArthaH sviSTazcetpuSTatAmiyAt / yutine lIdhe pitAnA dhArelA arthanI puSTi thAya e ni kahevAya che. yathA. draSTaH kutrApi saMpUrNo mAdhavo rAdhayA vinA, kayAMI rAdhA vinAnA mAdhavane saMtuSTa joyA? AhIM ke eka strI potAnI sakhIne kahe che je sahasa gopIone saMga karIne paNa mArI sakhI rAdhikAnA AsvAdana vinA svapnamAM paNa tRptine pAmelA mAdhavane joyA? tAtparya ke enA caraNa pUjavAne vAste zrIkRSNa pharIne Ave che, AvAM vineda lakSaNavALe lichA che ethI utti, kramavadviSamArthatvazunyatvaM samatA matA / kramavALAne je sama athe tenuM nAma satA. yathA. hemaMte'ho vasaMte te badarAmraupamau kucau / he priye! tArA kuca hemanta RtumAM ane vasanta RtumAM badarIphaLa tathA AmraphaLanAM jevAM che. AmAM hemanta ane vasanta RtunAM kramathI je stanane badarI tathA AmraphaLanI upamA ApI che ethI samatA. rIti. sAhityadarpaNakAra lakhe che - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 avya zAstra. padasaGkaTanA rItiraGgasaMsthAvizeSavat / upakatrIM rasAdInAm sA punaH syAccaturvidhA || zrRMgAra Adi nava rasa tathA bhAva ane rasAbhAsa ItyAdikanu pASaNa karanArI zarIranA avayaveAnI mAphaka padone jemAM yathAsthAna vinyAsa karela hAya te rIti kahevAya che; tenA cAra prakAra che. vaidarbhI cAthagauDIca pAJcAlI lATikA tathA 1 vaihalI, 2 gauDI, 3 pAMyAsI, 4 sATio. vaidarbhI. mAdhuryavyaJjakairvaNairacanA lalitAtmikA / avRtti ralpavRttirvA vaidarbhI rItiriSyate || samAsa rahita athavA theADA samAsavALI mAdhune prakaTa 12nAra vevANI ne sakSita rathanA te vaidarbhI rIti. gauDI. ojaH prakAzakairvaNairbandhaH ADambara punaH | samAsa bahulA gauDI. ghaNA samAsavALI AjaguNane prakaTa karanArA varNayukta je sundarasyanA te gauDI rIti. pAJcAlI. varNaiH zeSaiH punardvayoH / samastapaJcaSapadoH bandhaH pAJcAlikAmataH // jemAM pAMca ke cha pado samAsavALAM hoya ane ojasa tathA mAdhu guNane prakaTa karanArA vage sivAyanA varNo vALI je racA te pAJcAlI. lATI. lATI tu rItirvaidarbhIpAJcAlyorantarAsthitA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya rIti. 197 vaidabhI tathA pAMcAlI ane rItinA dharmavALI je racanA te hAdi rIti kahevAya che. sAhityasarasIkAra lakhe cheH-- caitramAM. kama samAsa ki samAsa nahi, acchara sAnusvAra; bina varga laghu rephateM vaidarbhI saradAra. samAsa vinAnI athavA gheADA samAsavALI mAdhuryane prakaTa karanArA vothI suMdara evI racanA te vaimAM ti. yathA. zAle candanamintuthI, bandhura Anana indu; grahI gaya'danI mantra gati, le che pada aravinda. AmAM candrana, bindu, bandhura, Indu, gayantu, manda ane arvinde A tamAma zabdo sAnusvAra che ane mAdhuryane prakaTa karanAra che, samAsa alpa che, 8 varga khIlakula nathI, laghu akSareza vizeSa che, ethI vaimarmI rIti jANavI. gaurI. TAdi sa~yogI baranameM, ho hi su baDo samAsa tAsoM gauDI kahate hai, vAmana mata parakAsa. atyaMta samAsavALI, lAMkhA ane prakaTa karanArA vaNIvALI je racanAvizeSa te paikI rIti kahevAya che. yathA. mArata Davazaja taNA, che pracaMDa bhujanlRMDa; khALI khaDe khaMDathI, ke duSTAne daMDa. AmAM mArata'Da, praca'Da, bhudaDa ane khaDakhaDa ityAdi Ta vanA akSaro hAvAthI ejanA prakAza kare che, khIjuM praca'Da, duSTA 23 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 kAvya zAstra, ityAdi saMgI varNa che ane samAsa dIgha hovAthI zaikI rIti jANavI. gvArI. gauDI baidarbhI milita, pAMcAlI laijAta; upajata tahAM prasAdaguna, baranata sukavi sihAta. vaidabhI ane geDI rItimAM batAvelA varSothI mizrita racanA ke jemAM prasAdaguNa upaje te pannI rAti kahevAya che. yathA. mahA sakandarpaviSa, vALa rahI eNga jAgI; kaMjazayana candana thakI, triyA zake nahi tyAga. AmAM pUrvArdhamAM dIrgha samAsa che, rephavALA zabdo che, temaja ejaguNane prakAza kare che. uttarArdhamAM alpa samAsa che, Ta varganA akSare nathI, ane sAnusvAra akSaro hovAthI mAdhurya guNane prakAza kare che ethI pAchI rIti jANavI. yathA grahyo zyAma zyAmAsukara, lahyo mahA sukhapuMja, paMkaja patra sarAja jaho, kuMjomAM aliguMja. AmAM paNa upara pramANe pUrvArdhamAM geDI ane uttarArdhamAM vaidabhI hovAthI pADyA rati jANavI. cAri. camatkAracandrikAkAra kahe che - komala pada jahaM rahata hai, upajata guna parasAda / lATI rIti tahAM kahe, lAge paDhata suvAda / / yathA. adhara sudhArasathI sukhada, bele bAla subola; lAla lAla locana lalita, zobhe nIla nicela. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya vRttio. 1e AmAM kemala pade vaDe prasAda guNa utpanna thAya che tethI cAri rIti jANavI. sAhityasarakAra lakhe che - tattadrasAIpadasaMghaTanA rItirIritA / je rasa hoya te rasane gya padayukta racanA te rIti kahevAya che. vaidarbhI ca tathA gauDI pAMcAlI ceti tatkramAt / vaidabha, geDI tathA pAMcAlI evI rIte rItinA traNa prakAra che. vai, zauDI, vAvAjhI. asamAsA turIyordhvasamAsA ca yathepsitam / / tadekAntasamAsA ca vijJeyA sA yathAkramam / / samAsarahita ane je rasa hoya te rasane gya padanI racanAvALI rIti vaidrama. cArathI adhika pade jemAM samAsavALAM che ne je rasa hoya te rasane yogya padavALI racanA maudI pati kahevAya che. phakta cAra pada sudhI ja jemAM samAsavALAM pada heya ane je rasa hoya te rasane egya evA padasaMghaTTanAnvita je racanA te vivAthI kahevAya che. vRtti. raseSTavarNaracanA vRttirityabhidhIyate / sApi tridhaiva vijJeyA pUrvAdigugakramAt / / rasane ISTa je varNa te varNayukta je racanA te dRtti kahevAya che, ane pUrve kahelA mAdhuryAdi guNane anusAra tenA traNa prakAra che. madhurA paruSA prauDhA mAdhuryojaH prasAdadAH candrAlokamatA bhadrA lalitA madhuraiva me Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 bhavya zAstra, madhurAvRtti mAdhurya guNane, parUSAvRtti ja guNane ane preDhA prasAda guNane prakaTa kare che. candrAlekamAM je cothI madrAM tathA pAMcamI cahitA nAmanI vRtti batAvI che, te amArA matamAM te madhurA tti ja che. kaizikyArabhaTI caiva sAtvatI cetitAHkramAt pratAparudra Arthikyo me sAtvatyeva bhAratI pratAparUdra graMthamAM enI e vRttione riAjI,gAmI tathA sAvita evAM krama mujaba nAma ApIne Arthika kahelI che. temAM je mAtAtti kahelI che, te amArA matamAM sAtvija gaNI che. madhurAvRtti. bhUyaH zirogavarmAtyA soSmA'TA'lpAsurupiNI hRsvamadhyaraNadvIdrA'nupAnyA madhurA bhavet / / jemAM vAraMvAra anusvAra, para savarNa ane zuddha anunAsikarUpe rahelA , , , , , tathA 4, 5, 5, 6, 2 varNane cheDI daI dareka varganA pahelA, trIjA ane pAMcamA akSare, 2, 3, 4, 5, jenA pachI hasva svara AvatA hoya tevA ' ane ' tathA be strI ne saMyega ATalAM vAnAM AvatAM hoya ane varganA bIjA tathA cethA akSarano saMga jemAM na AvatuM hoya tevI racanAne madhupatti kahe che. yathA. sollAsayati govindaM mandaM mandaM vihAriNam / paMcamairalasA kuJja ziJjitAnAM miSeNa kim // he sakhi! te rAdhA suMdara latAthI AcchAdita pradezamAM, maMda maMda vihArI evA vizvane pite zithila thavAthI mAtra karanA kaMkaNu vagere alaMkAranA zabdarUpI paMcamanAdathI utsAhavAna kare che, eTale surata-niSedha kare che. kAraNa ke niSedha eja kAmadIpana ane Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya vRttio. 181 utsAha karanAre che. A padyamAM sarvathA samAsane abhAva hovAthI vaidabhI rIti che, ane vaLI ka, ca, ta, 5, ga, ja, da, ba, Na, na, ma, za, Sa, sa, ha, ya, ra, la, va, anusvAra eTalA sivAya anya varNane abhAva che, mATe uparanA lakSaNa mujaba madhurAvRtti che, vaLI AmAM saMga nAmane zRMgAra batAve che, tethI karIne temAM rahela mAdhuryanI paNa vyaMgyatA che. sItAjIne pRthvI praveza thayA pachI sItAne AgaLa ubhelAM mAnIne rAmacanTa manane viSe zekayukta vAkaya kahe che - ye, kuMdaM milindAnAM vRndaM cendIvaraM varaM / mandaM sundari vindantI sendirA dharaNIM gatA // he sundari! je tuM mukhavaDe ardhA ughaDelA kundanA puSpane, kemala hAsyathI candrane, kuTilaevA kezanA samuhathI bhramarAnA samuhane ane vizALa netrathI kamaLane paNa tuccha mAnatI hatI; AkArathI paNa sAkSAta lakSmI hatI te tuM atyAre pRthvImAM gaI mATe mad bhAgyayukata mane dhika che. AmAM upara pramANeja rIti ane vRtti samajavI, paNa ahIMyAM karUNArasadvArA mAdhuryaguNa rahelo che. keIeka kRSNarUpI nAyakane kahe che:-- sA zaMpAM kaMpayaMtIva caMpakairapi kaMpate / aMtaraMgamanaMgoyamaMganAnAM yadiGgati // he kRSNa! te rAdhA atizaya kAntivaDe jANe vijaLIne kaMpAvatI hAya nahI tema kaMpyA kare che, kAraNa ke A madana aMganAonA aMtaraMgane svAdhIna karI de che. ahIMyA paNa upara pramANe batAvela karUNarasanA udAharaNa karatAM AmAM vipralaMbha zRMgArarasadvArA mAdhuryanI adhikatA che. suvarNa ane kAmadeva, e caMcala purUSane ja vaza kare che, paNa sthira buddhivALAne vaza nathI karI zakatA. tethI karIne huM advaita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 kAvya zAstra, AtmAnuM hamezAM cintana karuM chuM. ane prANAnta saMkaTamAM paNa strInuM citvana nathI karato, kAraNa ke e sarva anartha karanArI che. A cAra prakAranA udAharaNomAM vaidabhIra rIti, madhurAvRtti tathA Arthika aizikIvRtti rahelI che. paNI, saMyogaparakhaDhiyA'khilavarNA'tigurvasuH / advIMdrA'tivisargAdyA'tyUrdhvarA paruSA matA // jemAM saMga jenI pachI AvatA hoya tevA hasva akSare hoya, tathA jemAM dareka varSe paNa AvatA hoya, varganA bIjA akSare, cethA akSare ane za, Sa, sa, ha, e vadhAre AvatA hoya, be la" ne saMga na haya, visarga AhAmUlIya ane upapaSmAnIya atyaMta hoya ane akSara upara repha vadhAre AvatA hoya tevI racanAne pasthiti kahe che. A vRtti tAmasI kahevAya che. yathA. yatrinetraikadordaDamaMDikodaMDakhaMDakRta dAzavake zaraM dhatuM samare sakaraH kRpaH // trinetra evA je mahAdeva tenA bhujadaMDane viSe virAjamAna evA dhanuSyane je hAthe teDayuM che, te hAtha A rAvaNanA yuddhamAM bANa dhAraNa karavAne karUNAvALe che. A paghamAM cAra padethI adhika padane samAsa rahele che, tethI maulI nAmanI rIti che, ane vIrarasadvArA eja guNane prakaTa karavA vALI vahAM nAmanI vRtti che, ane Arthika mAmadI vRtti che. yathA. pretA nRtyanti mastiSkamedaHsnAsvaMtratRptitaH / zmazAne mAMsabhukkoSTakrUragarjanaja re // mAMsanuM prAzana karanArA evA je ziyALa tenI dara gajenAthI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 kAgya vRttio. jarjarita evA preto smazAnamAM mastiSka, meda, snAyuM ane AMtaraDAthI tRpta thaI nAcyA kare che. AmAM upara pramANeja rIti, vRtti tathA Arthika vRtti samajavI, paNa bibhatsa rasadvArA eja guNane prakaTa kare che. yathA, nakhavajrAgravicchinnadRpyanujavakSasaH / nRhareH prajvalatkalpajvalaneAhazo'bhavan / nakharUpI vajanA agrathI jeNe garvavALA, rAkSasanuM vakSa:sthaLa careluM che, evAM nRharinAM netra valita evA je pralayane agni tenI IvALAM hatAM. AmAM upara pramANeja rIti, vRtti tathA Arthika vRtti che, paNa radrarasadvArA eja guNane prakaTa kare che. prau. prauDhA tu madhurA kApi kutrApi paruSA mtaa| zrutimAtreNa yA svArtha dadAti karabilvavat // zruti mAtrathI ja je pitAnA arthane hAthamAM rahelA bIlAnI mAphaka jaNAvI Ape che, te rAjasI bauhAni jANavI. A vRtti kayAMI madhurA che ane kyAMI parUSA paNa che. yathA. prauDhA tu madhurA kApi kutrApi paruSA mtaa| zrutimAtreNa yA svAthai dadAti karabilvavat / / kaI eka purUSa pitAnI sALIne uddezIne pitAnA mitra pratye kahe che. he mitra! A mArI sALI preDhA thaI tyAre kAMi madhurA ane kayAM parUSA meM jeela che, ane vaLI "tane dravya ApIza" evAM jAranAM vacananA zravaNa mAtrathI je svArthane (stanane) hAthamAM rahelA bIlAnI mAphaka Ape che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 kAvya zAstra, AmAM cethA pada sudhI samAsa rahelo che, tethI karIne pAMcAlI rIti che, ane hAsya rasadvArA prasAdaguNane prakAza karanArI madhurA tathA parUSAthI mitra evI rAjasI zaivAti che, ane Arthika triItti che. yathA prauDhA tu madhurA kApi kutrApi paruSA mtaa| zrutimAtreNa yA svArtha dadAtikarabilvavat / / ekAMtamAM besIne arjunane subhadrA tathA padInuM zIla pUchatA zrIkRSNa prati ajunanuM ukta vAkya che-- he preDhA je padI te te ratyAdivelAmAM madhurA eTale madhurabhASiNI che. ane koI vakhate eTale azvatthAmAe karelA che. tAnA putravadha vakhate parUSA eTale kaTherabhASiNa che, ema mAnuM chuM, ane potAnA nirAkAMkSa ane nibaMdha vAkayathI svArtha eTale sukhAdi purUSArthane Ape che. AmAM madhurA ane parUSAthI mizra evI rAjasa praDhAvRtti ja che. ane sAtvatI nAmanI Arthika paNa che, ane adabhUta rasadvArA prasAda guNane vyakta kare che. yathA. prauDhA tu madhurA kApi, kutrApi paruSAM matA / zrutimAtreNa yA svAthai dadAti karabilvavat / / yazodAthI ukhalamAM baMdhAyelA, kaMpatA, rUdana karatA bhagavAna prati keI eka gepAlabAlanuM A vAkaya che. he kRSNa! ApaNe sarva bAlake te sarvane viSe madhura chIe ane A preDhA yazodA te kaI vakhate eTale lAlana vagere samayamAM mathurA che, ane keIvAra eTale tADanAdi samayamAM parUSA che (mATe enAthI bIvuM e tAtparya che)te paNa mata eTale mAnyA che. kAraNa je lAlanane vakhate zruti eTale nibaMdha evAM vacanethI svArtha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 madhya patie eTale sukha Ape che, ane tADanane samaye nItinA upadezathI parime sukha Ape che. AmAM paNa upara pramANeja rIti, vRtti tathA Arthika vRtti jANavI. phakta bhayAnaka, rAjasarasadvArA prasAdaguNane jaNAve che. pa. etAsAmupayuktAni saMti poDhA padAnyapi / kaThoramAkRtagrAmpakomalaM nAgaropate / / rItio tathA vRttione upayogI evAM cha prakAranAM pade che2. kora, 2, kAMta, rAccha, 4. vora, pa. nAra, sora. sAnusvAravisargAdidIrghasvarajagauravaM / kaThoraM tatpadaM gauDIparuSA''rabhaTIsthitaM // sAnusvAra, visarga ane jemAM dIrdhasvarathI geravatA hoya tevuM pada pAra kahevAya che, ane te geDI rIti, parUSAvRtti, ane A rthika ArabhaTIvRttimAM raheluM hoya che. prApti anekadIrghasvarajaikasaMyogajagauravam / prAkRtaM tattu pAMcAlIprauDhAsAtvatyupasthitam // aneka dIrgha svarothI tathA ekaja saMgathI jemAM geravatA hoya te prAkRtapada kahevAya che, ane pAMcAlI rIti, praDhAvRtti tathA Arthika sAtvatI vRttimAM rahyuM che. mAnya. sarvalokamasiddhyaiva, prayuktaM grAmyamucyate / pAMcAlyAdau ca gautyAdau yathA yuktaM pratIyatAm / / 24 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 05 . | sarva leka prasiddha tathA pAMcAlI ane geDI AdimAM 24 56 grAmyapada vAya che. komala. ekasvaragurutvaM vA'guru vA komalaM mataM / vaidarbhImadhurAkaizikyupagaM tadvilokyatAM // eka svara jemAM gurU che, athavA gurUrahita vaidabhI, madhurA, bhane azimA 56 komala vAya che. nAgara. paMDitaikamasiddhayantrAgaraM tatpadaM smataM / vaidAdau ca gauDayAdau pAMcAlyAdau yathAyathaM // 25tinAthI prasiddha (mati prasidhana hAya) vai:bhyAdi, gADayAdi ane pAMcAlyAdimAM raheluM pada nA jANavuM. upanAgara. paMDitAnucaradvitricaturaikaprasiddhikaM / upanAgarametacApyuktarItyaiva vIkSyatAm / / je pada atyaMta aprasidhdha heya ane vaidabhI AdimAM, geDI AdimAM ane pAMcAlI AdimAM raheluM hoya te sapanA jANavuM. madhurAyAM yAvadAryA mAlatI ca prhrssinnii| maMjubhASiNyapi jJeyA vasaMtatilakA tathA / / hariNItadvadeveSTA maMdAkrAntA tathaivaca / puSpitAnA mAlabhAriNyetanAnyatra yujyate / / jeTalA AryAnA bhede che teTalI AryAe, mAlatI, praharSiNI, maMjubhASiNI, vasaMtatilakA, hariNI, mandAkrAntA ane pupitADyA - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 kAvya vRttio. ATalAM vRtta napurAvRttimAM AvavAM joIe, bIchavRttiomAM nahIM ja. paruSAyAM tu pRthvyekA na tu sA'nyatra rAjate / paHI vRttimAM pRthvIchaMda AvajoIe kAraNa ke te anyatra zobhate nathI. prauDhAyAmanyachandAMsi prAdhAnyAcca tayorapi / upara batAvela che sivAya anya Ide mauvAghatti mAM AvavA joIe. evaM yadyapi rItyAdeguNaikAyattatA sthitA / tathApi vakrAdyaucityAdanyathAtvamapISyate // e pramANe je ke pItyAdinI kevala guNAdhInatA rahelI che, te vaktA, vAcya ane prabandhanI yegyatAthI karIne guNu karatA anyathI paNa AdhInatA IchAya che. maMtheti bhImasenoktau veNyAM vakrekayogyataH / prazne'pi gauDI rItizca vRttizca paruSA tathA / / veNIsaMhAramAM "thAya? Iti bhImasenanI uktimAM phakta eka vakatAnI yogyatAthI praznamAM paNa gADI rIti che ane vRtti parUSA che. yathA maMthAyastArNavAMbhaH plutikuharacalanmaMdaradhvAnadhIraH koNAghAteSu grjtplyghnghttaanyonysNghttttcNddH| kRSNAkrodhAnAdUtaH kurukulanidhanotpAtanirghAtavAta: kenAsmasiMhanAdapratirasitasakho duMdubhistADitoyam / / je manthana daMDathI uchALela samudranA jalathI vyApta thaela je madhyabhAga tene lIdhe calAyamAna evA mandarAcalanA vininI mAphaka gabhIra e tathA keNaghAta vakhate garjanA karatA evA je pralayanA me tenAM anya maLavAnI mAphaka pracaMDa e tathA kRSNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya zA 162 (DhopatI) nA dhane pahelavahelA sUcavanArA temaja kurUkulanA maraNarUpI utpAtanA pracaMDa vAyurUpa ane ApaNA sihunAdanA pahelAnA mitrarUpa huMdubhi keNe vagADayA ? AmAM vakratAnI cAgyatAthI vakatAne viSeja krodhanI prAdhAnyatA che. mATe bhImasena nAmanA vaktAnuM auddhatya jANavu, paNa tAmasa rasaniSTa eja guNane AdhInatAthI nahIM, eTale AnI rItanA praznamAM paNa gADI rIti ane parUSAvRtti rahelI che. bAlarAmAyaNe vizvAmitrAzramajanoktitaH / rakteti vAcyaikaucityAdrItyAdyauddhatyamIkSate || khAlarAmAyaNamAM 'ratna' e pramANe vizvAmitranA zramanA manuSyAnI ukitathI eka mAtra vAcyanIja cAgyatAthI rItyAhindu ddhatya dekhAya che. mathA raktAbhyaktorusRkkAgurukavalagalajjAMgala vyagratAluH phektAre: phullagallavyatikaragurubhiH kaMpayaMti jagati / anyonyenAgrapANipraNayizavayugaM tATakA tADayaMti seyaM drAgdraSTadaMSTrAMkurakaSaNaraNatkAra bhImAbhyupaiti // jenI jIhvA rUdhirathI vyApta che, tathA mATA grAsane lIdhe sukhamAM paDI jatAM mAMsane grahaNa karavAmAM jenA tAlu Atura che, tathA praphullita gaLAnA saMbaMdhathI meTiA AMtrAsA khAvAthI jagatane pAvatI tathA paganA agra bhAgamAM rahelA be zakhane paraspara pachADhatI tathA dADha bhIMsavAthI thaela raNutkArathI bhayaMkara evI A tATakA ekadama Ave che. ahIM vAcyanI ceAgyatAthI vAtmyane viSeja Ahatya hAvAthI rItyAdinuM auddhatya samajavu, AkhyAyikAyAM saMbhogeSyeva vaktaryanuddhate / bikaTA eva rItyAdyAH syuharSacarivAdivat / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAba vRttio kathAyAM tu tathA kAdaMbaryAdau taamsepi.ch| rase prAsaMgikenAtivikadA riitivRttyH|| AkhyAyikAmAM zagAra vyaMgya hoya te paNa rIti Adika te harSacaritanI mAphaka viparIta hoya che. A prabandhanuM ecitya batAvyuM che. temAM vaLI kathAmAM vizeSa kahe che. kathAmAM eTale kAdabarI AdikamAM je prAsaMgika ridra tathA tAmasa rasamAM rIti AdikanI eTalI badhI viparItatA AvatI nathI. have evI AzaMkA thAya ke AkhyAyikAmAM ane kathAmAM pay gaha te sarakhuM ja hoya, tyAre te bannemAM zuM taphAvata? mahApuruSasaukhsaikramavipattisamarpaNam / kartuM tasyAH kalpinatvAdvaidAdyAtmikaiva sA / / kathAne uddeza te varNanIya mahApurUSanA sukhanI geravatA jaNAvavI athavA te jJAna karAvavuM teja che. evaM dRzye nATakAdAvapi syAttAmase rse| pradhAne'pi na vaikaTayaM veNyA kRtamiti sphutam / / have je pramANe kathAnI vAta kahI teja pramANe drazya nATakAdimAM paNa tAmasarasa pradhAna hoya to paNa rIti AdikanuM vepatyi AvatuM nathI, ema veNIsaMhAra uparathI phuTa jaNAya che. paze. muktakaM yugmakaM saMdAnitakaM tadvizeSakaM / kAlApakaM ca kulakamekapadyAdikaM kramAt // caturdazAMtameva syAtkulakaM tatra muktke| rasAnusArirItyAdibhUyAdamaruke yathA / muktaka, yugmaka, siMdAnita], vizeSaka, kAlApaka ane kula nAmanA pAMca prakAranAM pahe che. jemAM eka "lokathI anvaye pUrA thatA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1eo sabhya zAstra, hoya te pa , belekathI anvaye pUre thato hoya te zubha athavA "salAnita jANavuM, cAra lekathI anvaye pUre te heya te parvane IPS ane cArathI AraMbhIne ceda ke sudhImAM jene anvaye pUre thatuM hoya te rUTa' kahevAya che. mAM amarU zatakanI mAphaka rasAnusArI rIti che, ane "nita vageremAM samApti sudhI vaidabhI sivAyanI rItio ane madhurA sivAyanI vRttio che. A pramANe ame e digdarzana karyuM che. 'niha paNa. aparimita sthAI bhAva jyAre vibhAva, anubhAva ane saMcArI bhAvo sahita camatkArayukta banI manuSyanA hRdayamAM anirvacanIya AnaMda utpanna kare tyAre tene rasa kahe che. enA cAra aMga che. cArU, 2 saMvArI, re gagumAra, 4 vimA tha6 mavi. jenI rasamAM sadAkALa sthiti rahe che ene cAramAra kahe che. AnA nava bheda che. ? ti, 2 vAra, 2 rovara, 4 zeSa, 5 utsAha, 6 bhaya, 7 jugupsA, 8 Azcarya, 9 nirveda. sati thA. priyA ane priyatamane maLavAnI icchAthI utpanna thaelI apUrva prItine jIti kahe che. AnA traNa bheda che. 2 karAma ti, 2 madhyama rati, 3 adhama rati. yathA. tuja hita mATe pragaTayuM, navina neharU harinA uramAMhe, zubha rati jaLathI sIMce, sadA sAcavI saphala thavA cahe. 1 rasanirUpaNa ame amArA nATayazAstramAM bahuja vistArathI lakhyuM che, ethI ahIM mAtra saMkSepamAMja lakhIe chIe, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa uttama rati. sadA ekarasa rahevAvALI ekAMgI prItine uttama pati kahe che. yathA. amara kaMjamAM marate, jALa dIpe pataMga nija aMga, vizikha khAya mRga rAge, teya na cheDe prema taNe raMga. madhyama li. kAMI paNa kAraNa vinA pragaTa thaelI parasparanI prItine madhyama pati kahe che. yathA. harine nirakhe rAdhA, rAdhAne nirakhe hari Aja alI, eka bIjAnA aMtara, prabala premathI jeje jAya chalI. saMyama rati. svAratha mATe thaelI prItine gadha ti kahe che. yathA. bhaleM padhAryA priyatama, vArija peThe mujane vikasAvI, kanakavalaya ke kaMThe, bheTa ApI mujane bheTe AvI. hAsa sthAi. kautukane mATe beDela vacana athavA vicitrarUpa racanAthI pragaTa thaela AlhAdayukta manevikArane rAsa kahe che. yathA. gvAlini ve giridhara, mede maLavA gayA priyA pAse oLakhI daI mukha aMcala, miza karI rAdhA hasyAM maMda hAse. zoka sthA. priya padArthanA vigathI utpanna thaela ratirahita ane vikArane roja kahe che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana e, yayA. rijhavAnI bhAmA, raNe rakhaDato patine bhuja bhALa; cape hRdayeM cAMpI, karavA lAgI rUdana nayana TALI. krodha sthAi. apamAnAdithI utpanna thaela harSanA pratikula manevikArane aSa kahe che. yathA. mArUM mahIthI zedhI, pAtAle pela nahIM choDuM A muja parazu tuSita che, harakedaMDa kahe keNe toDayuM. hatANa thavuMzaratA athavA dayAthI utpanna thaelI uttarottara icchAvRddhine utsAha kahe che. yathA. zastra dharI zUravIre, zatru saMga laDavA samare jAye, bhuja pharake to pulakti, uramAMhI utsAha nahI mAye. bhaya sthAi. aparAdha, vikRta zabda, ceSTA athavA vikRta chavAdithI utpanna thaela ane vikArane mA kahe che. yathA. daza mukha vIzabhujA che, vaLI laMkapati mUri baLathI bharyo, rAma taNI senAmAM, ema suNIne kAMIka bhaya prasaryo. jugupsA sthAi. azraddhAthI sarva IndriyenA sakecane kuvA kahe che. yathA. mare kRSNa rAdhAne, raMga rUpa guNa antaramAM ANuM, satabhAmA sukha maraDa, gamAra gvAlinI taNI joti jeNI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa. Azcarya sthAi. samajavAmAM na Ave evI vastunA jevAthI, sAMbhaLavAthI athavA smaraNathI utpanna thaela ane vikArane mAthAra kahe che. yathA. prathama puccha saLagAvI, baLathI ThekI sahu laMkA bALI; pavanatanaya parAkrama, cakita thayA sarve rAkSasa bhALI. nirveda sthAi. vizeSa jJAna thavAthI saMsArIka viSayomAM nindAbuddhi utpanna thayela manevikArane nirvata kahe che. yathA. re manamara! bhaTakI kAM, amUlya vAsara vitave viNakAma, harinA caraNakamala viNa, hAlA maLaze kayAMI na vizrAma. saMvArI mAta. je bhAva rasamAM upayogI banI jalanAM taraMga peThe sarva rasamAM saMcaraNa kare ene saMsArI mA kahe che, enA tetrIsa bheda che. 1. nirveda. 2 glAni. 3 zaMkA. 4 asUyA. 5 zrama. 6 mada. 7 dhRti. 8 Alasya. 9 viSAda. 10 mati. 11 ciMtA 12 moha. 13 svapna, 14 vibodha. 15 smRti. 16 AmarSa, 17 garva. 18 utsukatA, 19 avAhittha. 20 dInatA. 21. 22 brIDA. 23 ugratA. 24 nidrA. 25 vyAdhi. 26 marama. 27 apasmAra. 28 Avega. 29 trAsa, 30 unmAda, 21 jaDatA. 32 capaLatA. 33 vitarka. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirveda saMcArI. - vipatti, ISa ane jJAnAdithI vazarIra athavA saMsArika paThAnA tiraskArane virala saMcAra kahe che. yathA. Ave evuM manamAM, sakhI A sarve jabanI tache Aza, harine nitya nirakhavA, vanamAM jaIne vasuM have vAsa. pAri saMvArI. nitAthI zithilatA athavA asahanazIlatAnA khevane ni saMthAla kahe che. yathA. gAha zane nabha lerI viSabindu dharaNIdhara zuM dhArA? mAra zera karI meTA, zA kAraNu muja marelIne mAre. a tA. viSama, anila athavA ISTa hAninA vicArane roja savAra mArA ja dila mane tAva cA yathA. che e zaMkA jyArathI, harine hasatA tameM AI joyA, teja vakhatathI jANuM, muja badanAmI taNAM bIja bayAM. asUyA saMcArI. anyanA utkarSanI asahanatA athavA ene hAni pahoMcAhavAnI icchAne cA saMvAra kahe che. yathA. sajala rahIne pote, bIjAne tana tApa dIye dADI, viyegInAM ura vIdhe, rAkhI nija saMge capalA rANI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSaNa zrama saMcArI. harakoI kAryanA karavAthI saMtoSa sahita anicchAne savA kahe che. yathA. nijakAMdhe kara dhArI, grahI kAminI taNI kaTa karamAM jathI dhIre dhIre, sakhI samajAvI lAve maMdiramAM. sada tarAvI. mavizahikanA sevanathI harSadhiyasahita lobhane ja saMtA kahe che. yathA, ghaDI ka2 dharI nirakhatI, ghaDI bharI pyAlo murkha lagAve che, amadA madirA pItI,priyatamane madamasta banAve che. brati-saMvA. vipattinA vakhatamAM acala rahenArI buddhine prati vAra kahe che. yathA zara kI smAra hAryo, hAryo mArI zazi karanAM bhAlAM, zAne kALI keyela, dila DarAvavA kare zabda ThAlA. Alasya saMcArI. kArya karavAmAM samartha hovA chatAM utsAhahIna thavAne gAya para kara che. yathA. kayAM sakhI jAminI jAgI, ujAgare bani che Akho zatI; maMda maMda mAragamAM, DagalAM bharatI ati bALasa khAtI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thavA ravA. viSAda saMcArI. ISanI hAni athavA aniSTanI prAptithI duHkhI thavAne vipas saMpatti kahe che. yathA. manabhAvanane maLavA, gaI nadItaTa malyA ne tyAM zyAma, koNe cha chabIle, kayAre maLuM phari vicAratI vAma. mati saMcArI. brAntinuM kAraNa rahyA chatAM paNa yathArtha jJAna kAyama rahe ene pAki hAjI kahe che. yathA. kai purUSa yaza gAye, kaI gAye guNanita nArata sukavi saravane tyAgI, keDe gAye guNa kaMsAritaNu. cintA saMcArI. kaI ahitakara vastunA vicArane ciMtAjA kare che. yathA. kuTi kheMca dvaga vIMcI, kapolane TekAvI kara mAre, aDAla beThI abaLA, kahIde moTA zA vicAra sAthe. " ke gAye guNa karatA, moha saMcArI. amathI utpanna thayelA vaicityane gau saMvAja kare che. yathA. vapharyo chuTI pahI karathI, mukuTa paDaye zirathI pagamAM AvI. e gati karI mehananI, rAdhAe nija Anana batalAvI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasa nirUpaNa svapna saMcArI nidrAvasthAmAM koI vastunuM jJAna thavAne vana siMgare kahe che. yathA. hasi hasi kAMIka kahetI, kheMce nija karathI karane jhAlI, svapnAmAM zyAmAne, zyAma maLelA jaNAya che AlI. vibodha saMcArI. nidrAnI pratikula avasthAne vividha saMvAra kahe che. yathA. jaga vAMcI tana maraDe, ALasathI vapu bhariyuM abhirAma; jIvatI jAga jagADe, zyAmataNA manamAMhIM amita kAma. ___ smRti saMcArI. gata padArthonA punarvAnane smRti saMvAra kahe che. yathA. te mujane je kahItI, yamunA taTapara vihasi vAta pyArI, satya kahuM sama khAI, bhUlya paNa e nathI visaranArI. AmarSa saMcArI. bIjAne ahaMkAra na sahana thavAthI tene naSTa karavAnI IcchAne pArka saMvArI kahe che. yathA. jagata badhuM jANe che, dAsIne vaza banayA vRjarAja, enI vAta karatAM, kAM nathI AvatI sakhI tune lAja. garva taiyArI sarva karatAM pitAmAM buddhinI adhikatA athavA sarvamAM cUta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 satya sAma buddhinI kalpanA karanArI buddhine ane saMvArI kahe che. yathA. pAThavela priyatamanA, cArU cAMdalA kapALamAM cADI; saga jai zAyAmAM, kheDI bALA turata banI ThaMDI. utsukatA saMcArI. kAI kAryamAM thatA vilaMba na sahana thavAthI temAM tAva tapura thavAne pastutA saMvArI kahe che. thA. jotAM vADha gayA dina, tAya nahIM AvyA zrI vrajarAja have jIva jAge che, joI sakhI A rajanInA sAja. avahittha saMcArI. caturAIthI kaI vAtanA chupAvavAne masya saMvArI kahe che. sA. beThakha zakya zragArA, joi ghUghaTe mukha DhAMkayuM khAsa; dAkhI 42 dAsIneA, khAMsIne miSa chupAviyuM hAsa. danitA saMcArI. duHkhAdithI cittanuM namra thavuM ene hInatA saMbarI he yathA. tuja bhayathI vanavanamAM, manI TvIna arinArI bhAge che; je paga lAgatAM metI, te pagamAMhI kaMTaka lAge che. harSa saMcArI. cittanI prasannatAne have saMvArI kahe che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thayA. naMdalAlane maLatAM, nAgarIne ura harSa nahIM mAya, jema zyAma ghana varasyuM, jaLa pravAhathI sare chali jAye. bIDA saMcArI. vachaMda kriyAthI saMkucita thavAne 2lA saMcAra kare che. yathA. sakhI saMge svacchede, ramata hatI rAmA mudamAM chAkI, joI acAnaka patine, besI gaI dharaNIdhara mukha DhAMkI. 3pratA taiyArI. niyapaNAnI IcchAne uchAtAraMvAra kahe che. zISa kulapati lAvyA, zakayataNuM kara tAruM banAveluM, pachI zIzapara dhAraza, sthAnaka ApuM padatalamAM paheluM. nidrA saMjANI. amane aMte pUrNa nidrA AvavAne nivAravAra kare che. yathA. tine aMte rAmA, je sUtI che prasArIne gAtra, acala sarva aMge che, nakavesaranuM motI calita mAtra. vyAdhi saMcArI. zarIramAM regAdinA saMcArane thAvArIkA che. caMyA. vAlamataNe vicage, prabala regathI piDAya che nArI; kaLa nathI paDatI kAMI, auSadha ApI harkIma gayA hArI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra, maraNa saMcArI. zarIramAMthI prANavAyunA viyegane mApasaMvArI kahe che. yathA. samarAMgaNamAM zatru, nRpati tuja samazera taNI ceTe; amita muvA bahu maratA, maraNa pathArI paDyAM ghaNA leTe. apasmAra saMcArI. harakoI kAraNathI kaMpAdi thaI pRthvI para paDI javuM ane phenAdi mukhamAM AvavAthI apasmAra reganI mAphaka dekhAtI sthitine yathA. zIda bajAvI baMsI, juvatIne eNva levAne kAnA pRthvI pare paDI che, mukhamAM phINa nathI vadhatI hA nA. Avega saMcArI. akasmAta ISTa athavA aniSTanI prAptithI cittamAM AturatA prakaTa thavAne zo saMvArI kahe che. yathA. sUtI hatI patisaMge, ocIMtI te sthale sAsu AvI zaramANu sakucANa, bhAga bhuvanamAM dilamAM Dara lAvI. trAsa saMcAra. . aNaciMtavyu ahita prApta thavAthI avicArita cittavikAane vAta vAta kahe che. yathA. hasatAM hasatAM kepI, patithI rIMsa karI cAlI rANa, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasa nirUpaN. nija praticchAyA pekhI, bhAga DarI patige lapaTANI. unmAda saMcArI. rAgathI athavA kAi kAraNathI vaicitya thavAne jInmAt saMpArI kahe che. yathA. kSaNu rAtI kSaNa hasatI, kSaNamAM tADatI puSpataNI mAla; yamunA taTapara jAtAM, navina khAlanA thayA ehu hAla. jaDatA saMcArI. vivekazunya cittavRttine naDatAsaMvArI kahe che. yathA. kALAM kUMga kAmAnAM, patine joI acala anyAM ema; sthira manathI khese che, kamala puSpapara Ubhaya bhramara jema. 201 capalatA saMcArI. asthiratA yukta kArya karavAne rapatA saMcArI kahe che. yathA. ahIMthI tahIM ahIM tahIMthI, camA~ camakI uThI cAlatI kheDAla; vileAkavA vanamAlI, khanI dAminI sarakhI e khAla. vitarka saMcArI. zakA samAdhAna pUrNAMka yathArtha jJAnane viSe saMcArI kahe che. yathA. vikaseluM vAzti ke, madyanaracita A mukura amala mAnuM, pRthvIpara zazi prakaTA, ke A suMdara mukha che zyAmAnuM. anubhAva. je kriyAothI rasAsvAdanA anubhava (anumAna) thAya ane ka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 kAyadA aNumAra kahe che. enA cAra bheda che - sAtvija, rAyavA, mAnasiva, ane mArA sAtvika, zarIranA akRtrima aMgavikArane sAtijamA kahe che. enA ATha bheda che. sta", , zeSa, svayaMga, ja, jaivartha, paNa ane pa05, tema, kei kAraNathI saMpUrNa aMgenI gatine avarodha thaI javAne mi kahe che. yathA. harine joI tArUM, thakita thayuM che gAtra kema hAla; raho ravA karamAM, dadhi nathI marthI zakatI tuM kAM bAla. ra. rAmapathI nIkaLatAM jaLane ja kahe che. yathA. ratizramathI rAmAne, sveda bindu sahu tanamAM gayAM vaLI, jANe latA kanakanI, manahara mukatA phalathI Aja phaLI. nava, , kaI kAraNathI ubhAM thayelAM rAmane temAM kahe che. yathA. AvI zyAma acAnaka, pRzI AMgaLI nAgarIkucamAthe; kamala keza maTI vikasyAM, puSpa kadaMbataNa banine sAthe. svAbhAvika dhvaninA viparyayane svAmI kahe che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasa nirUpaNa. yathA. gAtA hatA susvarathI, kAne joI chakI gayA chakathI; srAva thayA svara khaMDita, nathI surIlI tAna nikaLI zakatI. 5. zIta, kApa ane bhaya AdithI akasmAt pratyagAnA saMcalita thavAne jampa kahe che. yathA. nathI nirakhatA naTavara, kaN puTe nahIM zabda paDe kAMI; veli saDha vAcuMthI, kayAM lagI ubhI tharatharIza khAI. vaivaLyuM. zarIranA krAntivipa yane dhaivattva kahe che. yathA. Apa virahathI vAmA, paDI ta5mAM talake ta%0 hAma; pILuM vadana paDayuM che, sadana padhArI jue jarA zyAma. a. kAraNavaza netrAthI salilapravAha cAlavAne azru kahe che. yathA. patine joi priyAnA, ubhaya nayanathI ati azru s che, virahe tapela urane, jANe bhAminI jaLathI bhajave che. 203 kahe che. jya. koi vastumAM tanmaya thai pUrva dizAnI vismRtine majja yathA. tyArI sudhi nathI tananI, jyArathI yamunA taTe malyA lAla; nathI khAtI nathI pItI, paDI rahI che khAlA mehAla. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyika anubhAva. kaTAkSAdithI kRtrima ceSTAone cirAgakumAra kahe che. yathA, gurUjanamAM hatI gorI, maLyA kukhya mAragamAM kaMI kahevA dAMte jIbha dabAvI, kara aMgulithI kaI dUra rahevA. mAnasika manakRta pradAdi anubhAvane mAnasika kumAra kahe che. yathA. jagata tApathI jaLatuM, varasI rahI la rAna ane zahe, A samaye harisaMge, rAdhA ramatI Anaida utsAha ? sAhAI. Aropita veSane mANI zakumAra kahe che. yathA. mora mukuTa pItAmbara, jarakasI jAma aMge abhirAma, kara lakaTI mukha muralI, je Ave zyAmA banIne zyAma. (anubhAvAntaragata) saMga samayamAM strIonI svAbhAvika ceSThAvizeSane ja kahe che. enA agyArabheda che. je strItrA, 2 vidyA, rU virachatta, cha jima, 5 vidyAvita, da modAvara, 7 vivo, 8 virt, 9 kuhamiva 10 lalita, 11 helA. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanili. 205 premavivaza thaI priyApriyatamanA anya veSa dhAraNa karavAne choTAhAra kahe che. yathA. harine veSa dharIne, rasika rAdhikA gaI kuMja dhAma; bhUlI veza cakita banI, jyAM jove tyAM zyAma, zyAma, syAma. vilAsa. saga samayamAM kaTAkSAdi aneka yiAothI purUSane mAhita karavAne vidyAra phAra kahe che. yathA. bhrakuTi kheMcI tana maraDI, vaka nayana karI ati ALasa khAi, abaLA pati uge, muda bharatI jarI mukhathI malakAI. vicchitti kiMcit aMgArathI purUSane mohita karavAne vichitti kahe che. yathA. bAla lAla tuja bindI, ajaba kAma karI rahI vasI bhAla, zyAma kare zokyane, kare zyAma raMga sadA lAla. vibhrama sacoga samayamAM Atura thavAthI kriyA ane bhUSaNAtinA vipaWyane viSama hAva kahe che. yathA kumakuma bindI kapile, meza taNuM karI tilaka bhavya bhAla, kahe kenuM mana haravA, ati utAvaLI vaye che bAla. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kilakiMcit saga samayamAM zrama, abhilASa, garva, smita, harSa, bhaya ane ke eka sAthe prakaTa thavAne vivi nava kahe che yathA harabhA zazimAMhI, zivA nija taNuM pratibiMba joI, kApI DarI chaki reI, hasI paDI pharI java jAti sarva I. mohAyita saga samayamAM kaTu bhASaNa karyA chatAM paNa patiprIti kAyama rahevAne pAcita sarva kahe che. yathA eke vacana na mAnyuM, rajanI AkhI khAsa vyartha che, mugdha banI gaI mugdhA, harinuM hRdaya harAyuM e joI. vivvoka saMga samayamAM garvapUrvaka priyatamanA anAdarane vighora Hva kahe che. yathA muja mukha caMdra sarIkhuM, nita vrajacaMdra kahe che suNa sajanI, te zA kAraNa kane, caMdra joInathI vitAvatA rajanI. vidata. saMyoga samayamAM lajajAdithI abhilASanA asaMtoSane vita phavi kahe che. yathA. karatAM vAta zrI harithI, AvI gati thaI bAlAnI Aja Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa khelAve smaramukhane, baMdha karAve turata pragaTI lAja. kuTTamita sukhanA samayamAM mithyA duHkhanI ceSTAne mata phAra kahe che. yathA kSaNa kuca masaLI taje kSaNa, kSaNa mukha nirakhe vadhArIne pyAra hasI chakAvatI patine, mukha maraDI pharI karatI sIsakAra. rahita. saMga samayamAM sarvAga sarasa aMgArita karavAne ti pAra kahe che. yathA. padabhUSaNa sajavAthI, aMga aMga chabi jema prakaTa thAye, temaja tanabhUSaNathI, paTabhUSaNanI jyoti adhikAye. deTA, saMga samayamAM vividha vilAsa prakaTa karavAne hAra kahe che. yathA. ramatA phAga pakaDIne, goviMdane gharamAM laI gaI gerI, manavAMchita karI belI, lAla Avajo ramavA pharI horI. anya matAnusAra daza hAva. bodhaka, maugdhya, hasita, mada, tapana, vikSepa, cakita keli, kutUhala, uddIpana. - lora, kAMI kriyA karI potAnA mananI vAta nAyakane rAmajAvavAmAM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 Avete pauSahAva kahevAya che. savya yAtra yA. mAMga madhya dharI azuli, nIla vastrathI bhavya bhAla DhAMkI; madhya rAtrie maLavA, srIe karI patiyAsa vAta pAkI, mo. jyAM ajANupaNu khatAvavAmAM Ave ene maur hAva kahe che. yathA. ramaNu saMga ramavAne, laTakI vanavana khanI zramita bhArI; kavaNu latA maMDapamAM, jIvana jotA haze vATa mArI. hAlata. priyatamanI pAse rasayukta khanI hAsya karavAmAM Ave ene ttava hAva kahevAya che. mA. sauthI DarI mukha pheravI, zubha suhAganA parama sukhe pAgI; ALasa maraDI amaLA, hRdayanAtha sAme hasavA lAgI. mata. sAnta athavA cAvananA jyAM gava khatAvavAmAM Ave e matAva kahevAya che. yathA. rUpa ane yAvananA, ga dharI mAninI madana jore; AMkhAmAM mada AMjI, cAla caTakatI cArlI citta cAre. tavana, kArya kAraNasara saMtApa prakaTa karavAmAM Ave e tapanava kahevAya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa. yathA. suhAganA bhUSaNa sajI, zyAmAe patiprayANu sAMbhaLIyuM; e bhUSaNa virahAgniI, khaLatAM kaMcana dharApare DhaLIyu, yAminInA hraya yAmA, gayA chatAM giridhara AvyA na gRhe; kAma vAma khanI mALe, kaDA kayAMthI lADilI ArAma lahe. vikSepa koI viSayamAM tallIna banyAnA samaye anya jana AvI avarAdha kare te vizeSajJAva kahevAya che. yathA Dara duniyAnA cheADI, naTavara sAme najara karI rahI che; gAgara bharyAM vagara sakho, kaI galImAM vRtti tArI vahI che. cati. kAMi AzcaryakAraka banAvane joi acAnaka cAMkI uThavuM te ratijJAva kahevAya che. yathA cAMkI ghana ganathI, bhayayuta bhAmA priyane bheTI paDI; jema zyAma jaladharamAM, camakI vege chupAya che vijaLI. hi. kahevAya che. 209 ratikrIDA racI patine rIjhavavAmAM Ave te dehiAva yathA aLathI phAgane vhAne, priyatamane paTarahita karyo prIte; pAchA nAca nacAvyeA, khe'catANa hA nA karI ahu rIte. 20 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68. kaMtukanI racanA karI saMketa sthAna tarapha prayANa karavAmAM Ave te kutUhala hAva. yathA. zyAma bhaMgAra saje che, suNuM ema DI vana vRjabALA; TIlI TapakI kayAMI kayAMI oDhaNuM kAMI puSpamALA. sadIna. vAtanA vistArathI patine prasanna karavAmAM Ave te dIpana hAva. yathA. huM tamane IcachuM chuM, suNatAM zyAme dadhe dIpa ThArI, patie pANI mAgyuM, nehe hAtha milAvI rahI nArI. vimAva. je vizeSa karIne rasane pragaTa kare ene miAra kahe che. enA be bheda che, vahIpana.2 gAvana, yuropara. je rasane pretejIta kare ene dIpana rimAra kahe che. jemake , sAlo, dUta, Rtu, pavana, vana, kavana, vana, rAtrI, pukha ane vAri. 23, je purUSa sukhaduHkhAdi samayamAM nAyakanI samAnatAne prApta thAya ane nAyakanAyakAnuM milana karAve ene salA (narmasaciva) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 nirapaNa. kahe che. enA cAra bheda che. ? urva 2. vi. 2 jeTa che. vidUSaka. sakhA yathA. nIrakSIranI peThe, nAyaka saMge sakhA maLI jAye, agni kSIrane bALe, tyAre pahelAM nIra baLI jAye. pIThamarda. mAninI strIone prasanna karavAmAM samartha sakhAne lai kahe che. yathA. kahe thayuM zuM tujane, zA kAraNathI rAmA rIsAya, kepa kare je tuM te, kahe AvI ke pakaDe nahIM pAyA vida. saMpUrNa kAmakaLAmAM nipuNa sakhAne viTa kahe che. yathA. veta vasanathI parakhI, jarI na kaLAye aMga raMga tAre ema kahI kahe cAle, samaya zyAmane maLavAne sAre. peTa. nAyakanAyakAne ekatra karavAmAM catura sakhane rada kahe che. yathA karyo IzAre AvI, sakhA tajevA patieM pramANe, sakhe kahyuM samajIne, cAlo jaIe gAya gatavAne. vidUSaka. kautukathI nAyakanAyakAne prasanna karavAmAM samartha sakhAne virAma Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra vya zAstra. yathA. kuMjamahI' kADaeN'thI, Dira rAdhAnA karAvI meLApa; rUpa dharI yazumatinuM, gAya gAtavA phrI Avye Apa. sakhI je sahacarIthI nAyakanAyakA koI vAta chupAve nahI . ene savI kahe che. enA cAra bheda che. deg hitAriNI, 2 vijJAnavipA, maiM aMtamiLI, cha cadiraninI. thA. DAgha ThAlavA zazinA, jAya kAi jyama dhrurI sajAvAne; nIti suNAve tyama tu, mujane haranA neha tajAvAne hitakAriNI. tana, mana, dhanathI nAyakanuM hita cAhanArI sakhIne hitazALI he che. yathA. tuja tana sauM cita cAhuM, dIApta bhareluM dIpaka parimANu; deha pataMga taNeA dharI, janma janma vArtujapara prANu. vijJAna vidagdhA nAyakAnA sUcavavA zivAya vAta jANI janArI catura sakhIne vijJAnaviSA kahe che. yA. guMjA levA Aje, kahe gaI hatI kai kuMje khAI, AMkha ughADI jo tuM, kaMTaka kSatathI raghu zarIra chAI. aMtarrAnaLI. nAyakAnA aMtaranI vAta jANanArI sakhIne aMta minI he che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa, yacA, sarva svArthanuM samaje, vyathA na jANe anya taNI koya; priyA ure pati vasata, aNasamajuthI upAya zuM hAya. bahiraMgiNI. nAyakAnA aMtaranI vAta nahi samajanArI sakhIne vAraLio kahe che. yathA. patine joI smarethI, pramadAnA aMgamAM praja AvI; sakhI zIta samajIne, analagIThI saLagAvI lAvI. ___ kAryaparatve sakhIbheda 1 maMDana, 2 zikSA, 3 upAlaMbha, 4 parihAsa. maDana nAyakAne vastrAbhUSaNAdi sajAvanArI sakhIne maMDana kahe che. yathA. vidhithI guMthI veNi, vastrAbharaNa sajA tilaka kIdhAM, rAI luNa utArI, hAleM sanainA suvAraNuM lIdhAM. zikSA nAyakAne hitazikSA karanAra sakhIne rikSA kahe che. yathA. nija gharamAM rahe beThI, bAhira tuM paga dharIza nahi kayAMye, e Dara mune rakhenA ! harinI darTe harAI cita jAye. 3pa4ma. nAyakAne dhamakI ApI samajAvanArI sakhIne rAma kahe che, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra14 kAvya zAstra gIti. jene teja jIvAye, pUNe premanA piyUSane pAI; tene mAre gAMDI, kaleSavirSothI kara vicAra kAMI. nAyakanAyakAne kautuka karI hasAvanArI sakhIne parihAsa kahe che. yathA. vichiyAdhvani suNavAnuM, zyAma lIye sukha bhA bharapUra kSudrAvali bolyAnA, dANI samaje divasa hajI dUra. sUto. nAyakanAyakAnA madhyamAM saMdezA laI janArI strIne tA. kahe che. enA traNa bheda che. uttama, madhyama ane jA. A tamAmanA cha kArya che. je stuti, 2 nivA, re vinaya, 4 kapa 5 virahanivedana, 6 saMghaTTana. yathA. huM rIjhI chuM joI, tame rIjhaoN joI jarUra lAla; senajuhIsama kAnti, maLatAM thAye mAlatInI mAla. 34Raa. uttama rUpathI dUtatva karavAvALI priyabhASiNI strIne unA tI kahe che. yathA. zira kalaMka le kAM mukha, vikalaMka zazine pAmI bAI je cakara dina vitave, virahagArA khAsa re ja khAI. madhyama rUpathI dUtatva karavAvALI priyabhASiNI strIne Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpa, vadhyA to kahe che. yatha.. satvara bhe sudhi AvI, vilaMba jarIe kare na ghanazyAma, meM joI e cAtaka, ahaniza raTatI Apa taNuM nAma. dhamAM. adhama rUpathI dUtatva karavAvALI kaTubhASiNI ane rAdhanA sUlI kahe che. yathA. pativratataNA pukAre, tyAMsudhI karI gajAvane gAma jyAM sudhI tuja najare, gamAra gujarI paDe na ghanazyAma. nAthAna tuti-1thA. jalazAyI kahevANA, sahuthI uttama samudrane jANI, tene kAM nahI pAme, apAra abaLA tuja tananuM pANI. nAthavAne tura-thathA, enA rUpanI vAte, sakhI muja mukhathI kahI nahI jAya, mehana chabi mana dharatAM, mahAnanuM paNa mahita mana thAya. nAthavAnI nirA-vasthA, garva kare zuM gorI, tuM nija rUpa vizeSa ure dhArI; tuMthI adhika rUpALI, vase nagaramAM bahu nAgarI nArI. nAthanI ninjA-cA morapiccha dharI mAthe, zuM jAhAra hRdaya lakuTI hAthe; Ave rUpe lAlA, zuM maLavA cAha rAdhA sAthe. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 hArI, nAyakAthI vinaya-yathA. nitya nirakhatI jene, draganAM bANa calAvIne bAla tene jivADavAne, hete hasIM kara yatna have hAla. nAyakathIM vinaya-yathA. jene tame jIvADI, IndrakopathI dharI girivara hAtha; ene Apa na bALe, virahataNA agnimAM vrajanAtha. nAthavAno vinivedana-cathI. kahuM dazA zuM enI, bole che java cAtaka madharAta, pIyu pIyu suNane jIve, nahIMte jIvatI jarUra marI jAta. ___ nAyakano virahanivedana-yathA. jyArathI te mRganayanI, mArI caMcala cakSutaNa cATa tyArathI tamAma tyAgI, lAla banIne paDayA loTapaTa. nAthavAne vadha--pathA. citta cintA nahIM karaje, Ava maLe che meLa anAyAsa; tArA mitrataNuM che, ucI aTArI tuja pati gharapAsa. nAghavane praveba-pathA. zyAma jarAna sukAze, priyAvirahanuM du:kha manamAM mAnI A heLIne khele, mAninI tamane mudathI maLavAnI. 3mAM saMghanAthA. tuja mukhathI zaramAI, zazinabha bhrama kalaMkane dhArI cAra gaye prathamathI, kara prayANa kTa maLavAne pyArI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpazu. uttamAvirahanivedana - yathA. e tarUNInA tananI, dazA nirakhavA cAhA jo Apa; te AvA muja sAthe, avinAzI eciMtA cupacApa. madhyamA saMghaTTana - yathA. kAyala kuhukuhu khAlI, sAvadhAna rahevAne sUcave che; bhramara karI gujArava, mAna na karavA smara duhAi de che. madhyamAviraha nivedana - yathA. avadhi sAMjhanI ApI, zuM prakaTAvA cAhe che prAta; naTavarane nizvAse, jaLI jAya che sarave jalajAta. adhamA saMghaTTana-yathA. ghuMghaTa tANI gharamAM, draga nIcAM karI taja karavuM bAla; trapA joI me tArI, kSapA cAMdanI hirane maLa hAla. adhamA virahanivedana - yathA. bahu badanAma thayA che, tuja mATe gAkulamAM giridhAro; vividha vyAdhio veThe, tu nahI pIMgaLe patthara sama pyArI. svayaM dUtI. nAyakathI svayaM krRtatva karI nija abhiprAyane prakaTa karavAvALI strIne svayaM sUtI kahe che. thayA. AvyA kayAMthI tame ? jAo che kayAM paradezI ? muja vAlama tA sadA, rahe che videza esI; kALI A ghana ghaTA, jIe nabhamAM rADI AvI, bhramara puMja kuMjamAM, rahe che mukharo macAvI 10 28 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 rAkAo ghaDI rAgathI, anupa samaya ArAmane, huM AvuM chuM ApavA, saMdeza muja zyAmane. dUta jJAti ghaNuM karI nIce batAvela jAtinI strIo dUtIo hoya che. 1 vANadIyANI, 2 citArI, 3 naTinI, 4 maNIAraNa, 5 vAsI, dama, 7 dhovaLa, 8 voLa, 2 saMnyAsinI, 10 paTavaNa, 11 pADoSaNa, 12 yAcakaNa, 13 darajaNa, 14 sonAraNa. vAviyALI-pathA. tuja pagamAM e mATe uttama jAvaka meM Akhe Aje, rahyA rasika saMkete, cAla catura strI jhaTa maLavA kAje. lIdhI gati lalanAe, ene kAMI upAya nahIM thAya, e chabi apUrva enI, catura ghaNuM chuM teya na citarAya. naTirnI-pathA. neNa nacAvI namaNA, paravaza kIdhI pramadAne rasiyA, jANuM kaLA sarava e, cAlo maLe tvarita che ura vasiyA. maLavAra-cathI. cA cuDI paherAvI, hamaNAM huM AvI chuM tama pAse, cAle catura have jhaTa, amadA pAse nahI te taka jAze. tAlI-thA. samaya sAcavI zANuM, cAlo jhaTa lalanAnuM sukha levA; nahI Avaze aDacaNa, sArI rajanI karIza sukhe sevA. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanirUpaNu. mAhaLA. turata sukANI zANA, puSpamAla me paherAvI jyAre; A gati che amaLAnI, kA tayArI padhAravA pyAre. dhoLayathA. zveta sAa tuja snehe, dheAi lAvI chuM pahera have pyArI cAla rAta cAMdanI che, rasiyA rAha jue che tyAM tArI. saMyojana--yathA. nAkhe che ni:zAsA, pAna dauM chu yuvatIne jyAre, citta cArI AvyA che, Ape| pAchuM padhArI A vAra. sabhyAsinIthayA. gurUne kasama kahuM chuM, chuTI jAya che mArA vairAga; jue padhArI pyArA, dArAnAM dila taNA virahadAga. paTavAnyA. guthI hAra chaDAe, manahara makhatUla nA daI AvI; pramadA pAsa padhArI, DhIMcA daraza rasa loMyA hRdaya lAvI. vADorAna--yathA. Apa Avo vahelA, huM vanitAne khamara dauM vAr; viSNu pucheja parakho, enA ghara sAmu che ghara mArUM. Dhohana--yathA. cAle nidhaDaka caMcala, mAninIne maLavA jhaTa ghara mAre; nakkI karI AvI chuM, DhAla khajAvavA gaI hatI tyAre tAnaLa yathA. dArAne dai AvI, kalita kaMcukI navina sIvI hamaNA; zaMkA sarva zamAvI, lIyA aMkamAM AvI nara namaNA. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 21 www.umaragyanbhandar.com Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tonAra-caze. kaMkaNa kanakNa ghaDI, amadAne paherAvyAM meM hAla; kara sparzatAM jaNAze, dekhAze nahIM draSTithI lAla. milana sthAna. nAyakanAyakone maLavAnA sthAna nIce pramANe che. jamaNavAra, utsava, dhAvagRha, zUnyagRha, aMdhArI rAtri, upavana, mAmA, miSa, sarvIza, ane rANa. jamaNavAgnuM milana-yathA. jamavA AvI yuvatI, nija rasiyAne ghera harSa dhArI, meDI jevAne miSa, maLI mudethI priyatamane pyArI. uttavanuM biruMna-patha. gai vivAhamAM garI, nija dIyaranA sarva sanehIM saMge, hate rasika paNa temAM, jAnIvAse maLI ramI rage. dhAvaNahanuM misTana-pathA. juo rame muja lADalI, nathI javAnI gaI ghaNuM rAta, rajAI oDhI rasadhA, su saMgamAM padhAraje prAta. nyapranuM miThana-thA. jamAI graha gaI jananI, gayA brAta bhAbhI meLAmAMhI, ekalI gharamAM abaLA, maLa tvarAthI manahara jaI tyAMhI. caMdhI rAtrinuM misTara-thathA, kALI nizimAM kAmA, juvo gatavA gAya jAya Aja; saMge keIna sAthI, manahara maLane kare siddha kAja. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa. 3pavananuM niMDhane pathA. puSpa vINavA prIte, sakhIo saMge jaze Aja dhAmA, jarUra paDIne jUdI, maLaze raheje chupAI latikAmAM. bhaya miSana milana-yathA. jaLaghaTa bharatAM yuvatI, paga sarakAvI jaI paDI jaLamAM deDe doDe kahetAM, bAtha bharI pyAre kADhI paLamAM. roga miSatuM milana-yathA. zira duHkhyAnuM sthAmA, kADhI hAnuM nakhAvavA jhADa; jAvA lAgI jAhira, rasiyA pAse rAta ane dADA. dAsI grahanuM milana-yathA. gaI belAvavA bALA, nija dAsIne ghara kAraja sArU maLe tahAM manamA, vinA prayatna milana thayuM khArUM. uSma, varSa ane zIta kamAnusAra babbe mAsamAM vibhakta thaela varSanA khaMDene tuM kahe che. enA cha bheda che. 2 vasaMta, 2 grISma, 3 pAvasa, 4 zarada, 5 hemaMta, 6 zizira. vasaMta. caitra ane vaizAkha athavA kuMbha ane mInanI saMkrAtine vAsana kahe che. yathA, vividha puSpa vikasAvatI, tarU DolAvatI trividhi pavana lAvI, cAMdanIne camakAvatI, vhAla vadhAriNuM vasaMta Rtu AvI. A vasaMta Rtu mAMhi, kahe na kene ure harSa vyApe, kalarava karatI keyala, jamara karI guMjArava sukha Ape. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 pravya zAstra saMga laI zazi nehe, AgaLa kIdhI vasaMta abhirAma, rega jagatanA haravA, jaNAya Avye dhanavaMtari kAma. s. jayeSTa ane ASADha athavA meSa ane vRSanI saMkrAtine pI g kahe che. yathA, nala ne sara sarine, tyAga karI jaLa nabhamAMhI nAse, julama joI grISamane, dAda mAgavA jAye ravi pAse, ke bhare koI Thalave, kaI juvatI ja chAMTe deDI; jalakeli kAmAnI, nirakhI rahe che nAtha nayana ceDI. tapAvI tApa pracaMDa, prabalapavananI draDha phAMsI dhAre. baLathI khare bapore, pakaDI prANI mAtrane grIma mAre. zrAvaNa ane bhAdrapada athavA mithuna ane karkanI saMkrAntine vasa tuM kahe che. yathA, IndralethI adhikAM, jatumahIM pAvasamAM sukha pakhuM; suravarSe jevI sundara, vihAra karatI divya Rtu dekhuM. purAI puSpasugadhe, maMda maMda cAlathI cAlI Ave, hRdaya lAgI praDhAsama, manaharaNa varaSA bahAlI Ave. arUNa cIra tana oDhI, vidha vidha karatI vihAra nava nArI; jANe suranI zyAmA, AvI dharApara harita dharA bhALI. Azvina ane kArtika athavA siMha ane kanyAnI saMkrAntine jarA kahe che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa, yathA. caMdrachatra ziradhArI, anaMgano upadeza pAmI prIte, kamalayaMtra dharI karamAM, zarada bhUpa A jagata badhuM te. khaMjananayana nacAvI, caMdra vadanane cAhe camakAvI, sarva prANIne chaLatI, zarada asarA avanipara AvI. vAri amala dina zobhe, kamala prakAze kheda sarava khAI niza zobhe viSNu aSe meha pAmatuM hadaya caMdra joI. henata. mArgazIrSa ane piSa athavA tulA ane vRzcikanI saMkrAntine vAta tuM kahe che. yathA. nizi dina ravi zazi lAge, hima samAna zItala pAmI zIta; mudacakerane cittamAM, cakalAkanAM citta che bhayabhIta. hima hArIne himmata, bhUmi tajI nahi jaI zake kAMI dhUmra agni nahIM choDe, zIta DareM rahe bhUmi para chAI. zItataNe senApati, hima samIranA tIra hAtha dhArI, karAla kepe caDaye, virahI vAmAne nAkhe mArI. ririAra-yA. azru vahe AMkhethI, adhika satAve becenI AvI; teya ziziramAM save, rAkhe analaaMgIThI saLagAvI. bele che batrIzI, sAla duzAlA e che , khAye garama masAlA, zayyA na taje saMgI kAye. mAna rahe nahi koInuM, zizira dUtI banIM ghaNI race ghAtaka zikhavI Ape sahaje, sahune sI sI sI kerI vAta. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 pavana, pavana cha prakAra che. zItala, maMda, sugaMdhita, tIvra, tata ane durgandhita. yathA. saravaramAM karI snAna saharSa, abhinava kamala taNe karauM sArza cAle haMsasadaza dharI dhIra, zItala, maMdasugaMdhi samIra. taru thar, uMcAM ae thakI girizcaMga, snehe zItalatA laI saMga; DAlAvate amita jalajAta, cAle sukhakara zItala vAta maMthathA. raNita jaMga ghaMTAvali thakI, dIpate madhudAne chakI, maMda maMda cAle cAlate, kuMjaratulya pavana mahAlate. mukhyata-pathA. gulAba kunda camelI jAI, denAmarUvAmAM lapaTAI; karavA saMgInAM kAja, Ave anila sugaMdhi Aja. tatra-yathA. kherI patra vikhere zAkhA, pADe pRthvI para tarU AkhAM, ghana vidhutane rAkhe saMga, pAvasapavana dhrujAve aMga. - tata-vyathA. tahakhAnAne taMdula kare, khasakhAnAmAM agni bhare; tapAvato jaLathaLa AkAza, grISma pavana ApIne trAsa. kiMzukane kacanA tajI, zreNitane rahe che zuM che? puSpa tajI mahAjApara jAya, are pavana nahI kAM pastAya? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa. vana-yathA. zItala maMda samIra zubha, zrave puSpa rasabu; parimala graha preme kare, manahara zabdamilinda. Ama tema uDatAM lave, kokila mera cakara, bhaya tajI mRga bhAvuM phare, uDatA zuka karI zera. vividha viTapanA vRdathI, vara lapaTAi veli, nehe zItala chAMyamAM, kapota karatAM keli. naMdana vana karatAM adhika, ure bhAre AnaMda; zyAma zyAma sukheM tahAM, kIDA kare amaMda. 3pavana-thA. caMpaka jAI camelIne, kalita kunda mandAra; pArijAtane sevatI, mAlatI manaharanAra. hati bhUmi tRNajAlathI, bahu chUTe jalayaMtra; bhramara amita bhAvuM jape, mahada kAmanA maMtra. mAdhavI latikAthI lalita, chAyA vividha vitAna; nahara taTe nikuMja baha, diye premanuM dAna. vaLI azokane Amra para, kephila karatI zera; bakulapare zuka sArikA, bele cittanAM cera. nArikela ninu amita, kadaMbane kacanAra; paMga vRkSa setura ane, drAkSa badAma anAra. sarasija vikasyAM sukhada baha, sundara sarasI mAMhI; haMsa ane kAraDa, kalarava karatAM tyAMhIM. IndrataNuM udyAnane, sarva garva de gALa, rasika rAdhikA saha kare, vihAra tyAM vanamALI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra, candra-yathA. samI sAMjathI AvI, kaTArI karana banAve, pAmI kuzAnu kusaMga, tIvra tApethI tave, sudhA dhAma dharo nAma, kAma viSa karUM kare che, aMga kalaMkathI yukta, chatAM ta zaMka phare che. are caMda matimaMda kAM, lAja leza ura nA dhare, vadha karatAM virahaMtaNe, dilamAM leza nahI kare. varnanyathA. turAje saha rAga, vimalatA jagamAM dharavA, karyo caMdrarajakane, hukama aMbara sita karavA; tarU tamAma giri gahana, zveta karavA zubha rIte, maDhAvIyAM rajatathI, jANuM Alaya ati prIte. citahara cAre taraphathI, avani sahu avadAta banI, addabhuta kevI A same, cArU bichAvI cAMdanI. pura-thathA.. kendra ane madAra, hAra muja hAma harAve; pArijAtanAM puSpa, tIvra agni sama tA. jAI camelItaNu, gua7 jANuM aMgArA, sana juhInI mAla, kare nitya sukhane nyArAM, sevatI jaLa sIMce chatAM, ura agni saLage ati, A puSpo pIDA kare, pAsa nathI pyAre pati. pauthA . kayA vane palAza, bhIDa jamaronI bhArI, dekhI banuM divAna, pramita thAye mati mArI; Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ramanirUpaNa gayuM jJAna ura tyAgI, hAya du:khaDe hada vALI, A parAga yuta pavana, nAtha viNa nAkhe bALI. Alambana vibhAva. jenA AzayathI rasanI sthiti thAya ene gAyanAmiAMva kahe che. e AlaMbana nAyakA ane nAyaka che. temAM nAyakA manmathanA baLane vizeSa AdhIna hovAthI prathama tenuM varNana karavAmAM Ave che. . je strInA nirakSaNa mAtrathI purUSanA hadayamAM prIti utpanna thAya tene nIca kahe che zikhanakhavarNana-yathA. alakAre ali vRnda, ardha zazi vA bhAlapara, bhUpara vAruM dhanuSa, drage vArijadala sundara nAsA upara kIra, kapoleM vArUM mukuravara, bimba adhara para vANuM, daMtapara dArima duHkhahara. cibukaparuM phala Amra, kaMThapara kaMbuM vIruM, bhujapara vArUM mRNAla, kupara keka utAruM; trilipare taraMga, nAbhi ali nitambapara naga, vADuM raMbhanA sthaMbha, jaMghapara sahu jotAM jaga. maniSaMga paDIe, vAruM ravi ubhaya gulphapara, dArimakali eDIe, vArpha maNi pada nakha upara AMgaLIo para vANuM, sudhAkara kiraNo sAthe, vANaM makhamala lAla, bAlanA padatala mAthe. sNata-thA, garItulya anupama, manaharaNuM kamalA sarakhI parakhI, sarasvatI sama jANuM, varNana karatAM sukavi hadaya harakhI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 kAvyA. sukhaziza joI cakArA, tanapANI nirakhI muddathI mIna, padmapaMkajane nirakhI, bhramarataNAM draga thAye rasalIna. ziva tanamAM raho girijA, kamalA rAje zrIharinA manamAM; hradaya haraNa karI tu tA, rAje rAmA hiranA tanamanamAM. ratna caturdaza kADhayAM, sindhu valeAvI surAe khAMdha kaTi maiyAsindhu mathIne, vedhAe ekaja tujane pragaTI. upara batAvela nAyakA jAtithI cAra prakAranI che. * 2 dminI, 2 citranI, rU rAvanI, 4 stanI prakRtyAnusAra traNa prakAranI che. ? puttamA, 2 madhyamA, OM gamA, dharmAnusAra traNa prakAranI che. ? svIyA, r varIyA, 2 sA mAnyA. vacakramAnusAra traNa prakAranI che. 1 munnA, 2 mA 2 auDhA. anAnusAra ATha prakAranI che. kojitatiyA, 2 ditA, 2 jUlphAntaritA, 4 vingA, 13RRvitA, k vAsaRNanA, 7 svAdhInatinnA, 8 misAnniA, padminI kamaLa samAna TImaLa ane caMpakapuSpanA raMga samAna agamALI, cakti mRgalInAM netra samAna dravALI, zrIlanI zebhA haraNa karanAra uddeAjatrALI, tilanAM puSpa samAna nAsikAvALI, lIlAyukta maMda gativALI, lalita trivaliALI, lAMbA ane kALA kezavALI, huMsa samAna vANIvALI, atyaMta mRdutAvALI, rAtri-dina pavitra rahevAvALI, atyaMta lAjavALI, alpa leAjana karavAvALI, zveta puSpa jevAM vastra dhAraNa karavAvALI, deva gurUnI bhakti rAkhavA vALI, meAtInAM bhUSagu dhAraNu karavAvALI, saheja suvAsa yukta aMga vALI, uttama vastu upara prema rAkhavAvALI ane 5 ratiIcchAvALI strIne vaMzanI kahe che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNuM. thA. tana sugaMdhamaya zAle, salaja nayana mana zuci graDela nIti; suvarNa vaNI zyAmA, jaga zeAbhAne lIdhI te jItI. suvarNa sAtha sugaMdhi, zyAmA tArA zarIramAM se; pati draga Sapada snehe, jene joi kSaNa kSaNamAM leAle, citranI. 9 sudara gativALI, samAna ane pAtaLA aMgavALI, unnata urejavALI, vizAla jaghanavALI, uttama adharavALI, 2 kakhusamAna kaMDhavALI, cakeAra samAna svaraJAnI, cacala prakRti ane capala draSTivALI, nRtya gItamAM prema rAkhavAvALI, patinA citrane hara vakhata jovAvALI, raktANunA alakara ane rakta vastra dhAraNa karavAvALI, ane bAhya rati upara proti rAkhavAvALI strIne citranI kahe che. yA. sukhI rahe che zANI, patinuM citra vileAkI nija citte; nAce vAdya vajAve, gRDa gajAvatI gArI zuma gIte. adhika na nirakhe patine, citra vileAke cAhe citta lAvI; cakita cittamAM banatI, najara paDe priya pakSI jo AvI. ma zAvI, puSTa adharavALI, rakata paMkaja samAna netravALI, kaThiNu urAjavALI, lAMkhA kaThavALI, lIlAM vastra dhAraNa karavAvALI, mhoTA zarIravALI, vizeSa kApa karavAvALI, surata samaya patine nakhakSata pharavAvALI, malina cittavALI, atyaMta irSAvALI, rAsabha samAna puSTa avAjavALI ane kaTubhASaNI strIne vinI kahe che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 zazI. yathA. mana malina tana dIragha, kaThiNa hadaya nita nIlavasana dhAre suratisamaya patine tana, ati Atura banI nakhanA zata mAre, patiura nakha kSata nirakhI, sakepa prakaTI hadaye saheDa; nAkhuM kherdIne cAhe, jANe karavA patinuM urageDa. hastinI uMcI ane alalita aMgavALI, sthUla ane vAMkI aMgulIovALI, kaMkA kaMThavALI, puSTa ane nhAnA caraNavALI, kodhathI bharelAM rata nayanavALI, lAMbA adharavALI, thADA bhUrA ane nhAnA vALavALI, uSNu ane kaTu, tikta tathA kaSAya bhejana jamavAvALI, hasti - mAna zabda uccAravAvALI, nhAnA urejavALI, caMcala cittavALI ane pravedamAM gajamadanA gaMdha samAna gaMdhavALI strIne sinI kahe che. thayA. ati viSayaeN akaLAtI, madananAva yavanamadathI mAtI; sakhI saMga gajagAminI, jatA yuvakane vilekatI jAtI. rati rasI purUSanA sagaprasaMgane tati kahe che. enA be bheda che. jena ti, 2 bhASyanA pati. bAhya ratinA be bheda che. 24 ti, 2 pa si. ani. meSa draSTithI ratiyukta jevAne vasi kahe che. saparza ratinA sAta le che. varA, 2 mAna, 3 vALa, 4 navalA, 5 daMtakSata, 6 AliMgana, 7 cuMbana. Abhyantara ratinA be bheda che. sabati, 2vika ji. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa. pazinInAyakA ane pAMcAlanAyaka, citranInAyakA ane dattanAyaka, zaMkhinI nAyakA ane kumAra nAyaka, harinI nAyakA ane bhadra nAyakanA saMga prasaMgane ja pati kahe che. pazcinI nAyakA ane datta nAyaka, citranI nAyakA ane pAMcAla nAyaka, zaMkhinI nAyakA ane bhadra nAyaka, hastinI nAyakA ane kucamAra nAyakanA rati prasaMgane viSama pati kahe che. 3mAM, priyatama ahitakArI hovA chatAM paNa hitakAriNI ane vAjapA kahe che. yathA. bhA kara bhegI ke banAve have yegI tame, pIThA A vigataNI sahana thatI nathI; vinati amArI A kaheje jaI kRSNajIne, Apa viNuM eka kSaNa sukhathI jatI nathI. dhyAna dharI rahI niraMtara harinuM chatAM, dukhIyAM ne daza-vyAsa chipatI nathI; uddhava vizeSa AthI kevAne azakta ame, javA upAya anya himmata rati nathI. yathA. ' nahi dekhe pati targa, priyA premane je, mukhamayaMka patinuM thatAM, nArI nayanacakera. cadapi jamara rasane grahe, bahu puNene pAmI, tadapi mAlatInuM hadaya, khAsa na nirakhe khAmI, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 kAvyA, madhyamA, priyatamanA hitAhitakArI thavAthI hitAhitakAriNuM banavAvALI strIne madhyamAM kahe che. yathA. svapnamAM vilokayuM zyAme kAMI aparAdha karyo, jhabakIne jAgI zaMkA bhayane bharI gaI motI jevAM vaccha bindu azruonAM AMkhathakI, khAsa lAgyAM kharavAM viveka visarI gaI. kAna sudhI kheMcI paMcabANe mAthuM bANa tethI, mAna karI beThI cintA kAmaNa karI gaI; * pyA AvyA pAsa tyAre kAMIka udAsI TaLI; kasama suNIne kamAna utarI gaI. yathA, pati sanmukhathI sanmukha, vimukha thatAM pati vimukha banI jAya huM pratibimba grahavAmAM, dArA dara5Na jevI dekhAya. vinA sneha lakhAI, sneha pAmatAM cArU cikaNAI, kacanA jevI kAmA, duniyAmAM tuja rIti darazAI. priyatamanA hitakArI hovA chatAM ahitakAriNI strIne paNa kahe che, thayA. Darate dADI rahe nAtha nijanI nArIthI, eka pativrata pALI, prema rAkhe pyArIthI, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa. satyavAdane sAdhu, vaLI sajajanatA sArI, te paNa tenI sAthe, rame nahIM hAla vadhArI; kare khuzAmada khaMtathI, nitya nitya nArItaNuM, tepaNa karatI krodha ati, bhAva tajI pyArAbhaNuM. yathA. jema tema pati prIteM, garva tajI gerInA guNa gAya, tema tema ati taMte, mAna vadhArI mAninI maraDAya. vinA gule vAmAnA, yadapi mAna tajI page paDe lAla, tadapi mAnasidhumAM, jatI DUbatI bahu baLathI bAla. zvavarANA, pitAnA pati sAtheja anurAga rAkhanArI strIne javA kahe che. yathA. kyAM sudhI A pyArAM cakSuone talasAvuM sakhI, kayAM sudhI tapuM huM virahanalanA tApathI, eka kSaNa cena nathI paDatuM arere mane, kayAM sudhI huM kaSTa pAmuM kalejAnA kApathI, Ave che vicAra mArA manamAM have to evA, bolAvyA vinAnI jAuM zokya gRhe ApathI; pAmatAM daraza prANa pyArAnA haraSa pAmuM, bhaleM ghaTe mAna che chapAuM dAsI chApathI. yathA. sakhI gaNI rAkhe saMge, lAja ane kularItine lalanA nija priyatamanI prIti, prANa samAna gaNI tajatI pala nA. 30. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra, naMga jaDelI cekI, kaMThamAlamAM kadI nathI dharatI; rakhe chAMya paho jAye, anya purUSanI ethI dila karatI. mu . kAma ceSTArahita aMkurita thavanAne puSpAM kahe che. e mugdhAnA be bheda che. 2 cattAtathauvanA. 2 jJAtavanA, yathA. mukhamAM manahara suhAsyane prakAza thaye, AMkhamAMhi AvI kIdhe hArle vakatAeM vAsa; adha khullAM vacane vade che dile rAkhI Dara, maMdatA gatimAM maLI tanamAM vadhAre trAsa uchaLavA lAgI aMgeaMgamAM prasiddha prabhA, sahita suraMga krIDA karatI sadA suvAsa; caMdramukhI kerA cArU tanamAM navina yuvA, vadhatI vilekuM jema phudIne sudhAnivAsa. ajJAtayauvanA. je mugdhAne potAnA vananuM jJAna nathI tene gatiauvanA thathA, kAMI paNa karyA vinA ApathI arere Aja, kahA thAya keza mArA cIkaNA ne kALo kema? vAravAra mArUM kema vadana vileke zekatha, uDe jANe aMgamAM suvAsanA kuhArA kema? baMdha lAgI jAmavA, nitaMba lAgyA puSTa thavA, laMka ghaTe reja hari darza lAge pyAro kema? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa. 235 zuM thAya che rega mane saha samajAva sakhI, draSTi banI asthira nayana vadhe mAra kema? je mugdhAne potAnA vananuM jJAna che tene jJAtavanA kahe che. enA be bheda che. ? nA , 2 vizA novA yathA. bAlyataNuM ajJAna, dUra lAgyuM che vasavA, zANuM banI sakhI saMga, lAgI tethI hasavA; page maMda gati grahI, capalanA lAgI khasavA, draSTi vaka banI rahI, ure lAgiyAM uphasavA lalita nirakhavA lAlane, Atura AMkhe lAgatI, abaLAne aMge amaLa, tiyuvAnI jAgatI. lAja ane bhayanI adhikatAthI je patisaMganI IcchA nathI karatI tene navoDhA kahe che. yathA neha sahita nArIne, nAthanI saMga milAvA, sakhIo maLIne sarva, lAgI e vAta calAvA; suNI pILI paDI gaI, Avate nAtha vilekI, bhAgI chupI bhuvanamAM, cittamAM adhikI cekI; patieM kara pakaDaye sadA, kaMpa vedamaya dehathI, bhAgI chUTI bhAminI, jema vIjaLI mehathI. yathA. sakhI kahe bhUSaNa saja, chatAM saje nahi zRMgAra vAma; saMkocAtI karatI, manamAM AtI nAthataNuM nAma. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra. patine veSe sakhAne, AvatI joi bhaya dhArIbhAgI; pannagIpeThe pramadA, anya sakhInAuramAM jai lAgA. vizrabdhanavoDhA. je navADhAnA pati upara kicit anurAga ane vizvAsa thAya che tene viSanavoDhA kahe che. 236 mA jhAMjharanA jhaNakAra, thaze ka'kaNu khaNukArA; pAse sUtI sakhI, jAgI jAze pati mArA; uThI savAre sa, mazkarI karaze mArI, adhaghaDI cheDA lAla, dhyAnamAM vinati dhArI; krIDA karavAne hajI, A rajanI AbAda che, karI utAvaLa AvaDI, A te ze| unmAda che. thayA. yala aLethI patie, navina nArI lIdhI AliMganamAM, oSadha baLathI pArada, jema rahe che sthira thai agnimAM. sama khAye java svAmI, Ave tyAre AgaLa zaramAtI; surativAta himavAte, milina peThe kAmA karamAtI. koi eka kavi mugdhAnA bheka nIce pramANe mAne che. 1 aMkuritayauvanA, 2 zaizavayauvanA, 3 navapauvanA, 4 ajJAtayauvanA, 1 jJAtovanA, 6 nagaraMgA, 7 anititkaamaa, 8 tritikAmA, 9 navalavadhU, 10 navoDhA, 11 vizrabdhanavoDha 12 lajjAAsaktaratikovidA. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa, ra37 aMkuritayauvanA. je mugdhAnA zarIramAM vanane aMkura pragaTa thavA lAge che tene gatithauvanA kahe che. yathA vAveluM vidhikRSivale, bIja tarUNatA jeha, samaya pArTI sakhazarIramAM thayuM aMkurita eha, zaizavayauvanA. je mugdhAnA zarIramAM zaizava ane vana abhedapaNe raheluM heya tene rAva cauvanA kahe che. yathA. suMdaranI zizutAmAM, yuvApraveza jaNAya thayo ema, mIna rAzinA ravimAM, tulya divasa rajanI thAye jema. navayauvanA. je mugdhAnA zarIramAM vananI kaLA zudinA caMdra peThe vadhatI jAya tene nAthavanA kahe che. yathA, nitya kuce rahe vadhatAM, khAsa karI kaTi kSINa thatI jAya, vadhaghaTa nirakhI nayane, amita acaMbe gerI gabharAya. ajJAtavanA-thathA. deDa jaI kahe dArA, Aja kAlathI mane na sukha zAtA; je muja chAtI upara, navina vyAdhioM vAsa karyo mAtA. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 kAvyAsa. jJAnacAvanA--yathA. nija vakhANu sakhI sukhathI, sAMbhaLatAM hasI lalanA lajavAya; jema kamalane koNe, bhramara zabda karI baMdha rahI jAya. navala anaMgA. je mugdhAnA zarIramAM navAja anaMganA praveza thavA lAgyA che tene navaha anaMnA kahe che. yathA. gaNe na mara cAkSukane, paDela laja "guM p'dhana pAya; dArAnA draga yasama, jarAka ThekI a dha rahI jAya. aviditakAmA. je mugdhAne kAma pragaTayAnI khabara nathI paDatI tene AvittiAmA kahe che. yathA. upajI vyAdhi evI, hAya visarIyu saCtar heta; cAra divasathI cAMdanI, mArAcittanuM haraNa kare ceta. viditakAmA. je mugdhAne peAtAne pragaTa thaelA kAmanI khabara paDe che . tene vittiAmA kahe che. yathA. ramatAM DhIMgalI kerAM, lagna DhIMgalA saMga karI dIdhAM; milAvI ene sudathI, nirakhI nayana nija sakucata kIdhAM. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa. 38 navalavadhU. je mugdhAne navina vadhupaNa prApta thaeluM che tene navavadhU thayA. cakara baniyAM patidraga, zomukha nizimAMhi kamala thAye, sthAmAmukhazazi joI, gurUjana sAgaratulya chalI jAye. navoDhA-vathA patiaMkethI chUTI, sazaka bhAgI raha na pratye hAtha; vyartha ga zrama sarve, rahe masaLate hAtha ubhaya nAtha. divyaravolA-cA, jaMdha jaMghathI jeDI, DhAMkyAM kuca karathI pakaDI rasanA piMDithI piDi milAvI, hase teya thAye patine vaza nA. lajjAAsaktaratikovidA. je mugdhA prItine samajavAmAM catura hoya chatAM lAjamAM Asakta banI prakAza nahI karI zake tene kAgAsati jorilA kahe che, yathA. nAthe nijamaNI jevA, vinayI mujane hace dhArI; nirakhI zakI nahIM te, priya patisukha huM lajajAnI mArI, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra. mugdhAnuM zayana-yathA. pati DarathI nizijAgI, sutI zyAmA mukhe dharI hAtha savAramAM zaziarine pakaDe jayama dvaya kamaLo maLI sAtha. mugdhAno suratAraMbha-yathA. bhAgatI grahIM bhAmAne, uramAM cAMpI zyAme sukha sAthe, jema ThekatI capaLA, mude megha dhArI le nija bAthe. mugdhAnI surati-yathA. rati kIDAmAM kAmA, karatI jera jarAya na sthira thAya; vyAdhe grahela hariNI, jema chUTavA uramAM akaLAya. mugdhAno suratAMta--yayA. Ama ne masaLe keI, dUra karIne dayA hadayamAMthI; cArUM puSpane caLI, kahe sugaMdhi levAnA kayAMthI. kuvAnuM mAna-thathA. mugdhA bharAI mAne, patine patrikuca grahate pachI, deDI pati dArAne, ure lagAve rIsAyelI lekhI. madhyA, - je nAyakAnI avasthAmAM lAja ane madananI samAnatA hoya tene kyA kahe che. A avasthA ghaNIja sUkSama ane acirasthAyI hoya che. madhyA ane mugdhAnA bheda kevaLa svakIyAmAM mAnavAmAM AvyA che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa. yathA. madana kahe pati nirakha, lAja kahe nirakha nahI pati; lAja kahe rahe dUra, madana de maLavAnI mati. pakaDe ratine lAja, madana chuTI karate rati; . nathI kaLAtI kAI, bAjane madanata gati, Apa kadI nahIM ANaze, lAla abhAve e bhaNI, banI bicArI bAla e, ziyyata draya rAjA taNuM. yathA. ramaNanuM mana jarIe, lAja madanane pAme nahi aMta; ubhaya tarapha kheMcAye, jema duHkhI ya nArIne kaMta. Ama tema dhaya ubhAM, vacamAM rAkhIne amadA yArI, lAja madananI madhye, tulAzucikAsaNI gati dhArI. madhyAnA keTalAeka kavie cAra bheda batAve che. rAjA yauvana, 23mtamannA, re ramavAnA, 4 yutiviritra, unnatayauvanA. je mAne unnatavana prApta thayuM hoya tene ujatavinA hata lakhelo vidhioM, saneha dharI soga eka saMga nArIzvara kuca caDhIyAM, patiura caDhIye anaMgane raMga. unnatamadanA. je mAne lAjathI madana vizeSa hoya tene utAvanA kahe che 3 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ara kAgyazaja. yathA, nArItaNA nayanamAM, lAja kAma e rIte darazAya; neha salilamAM jevuM, DhAMkI jaLane upara tarA jAya. pragalbhavacanA. je madhyA rIMsa karI patine pragalya vacanathI aTakAve tene mahamavavanAM kahe che. yathA. A avivekI kAraja, nAtha ApanuM mane rUce nAhI bahu puSpanA madhupane, sthAna hoya che hAya hRdayamAMhI. surativicitrA. je madhyA vicitra prakArathI kAmakrIDA karI jANe tene kuttAvitrA kahe che. yathA. kSaNa karatI rati krIDA, kSaNa viparIta racI pragaTe kAma; tUTe hAra chUTe kaca, karakaMkaNadhvani thAye abhirAma. keTalAeka kavio madhyAne laghulajA nAmane pAMcame bheda batAve che. je madhyAmAM lAjane mAtra aMzaja rahI gaye hoya tene dudAdhyA kahe che, yathA, lajA rAkhI pAchaLa, AgaLa karI patiprIti manamAnI nija apamAne lajajA, kare tayArI rIsAI jAvAnI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa. ra43 madhyAno suratAraMbha-yaNa. ratiAraMbha nihALI, bAhu choDAvI rasa ure dharatI, haga nAsA adha, pati mana haravA koTi bhAva karatI. madhyAnI putinyathA. lAjamadanamaya lalanA, hAle ramI viparIta rati thAkI; hAMke sAratha rathane, ubhaya lIMTIo pare jema tAkI. nAno karatAM-cayA. vikhAyelAM bhUSaNane, sajyA vinA beThI rahI pariya ke, rIseM patitana nirakhe, nArI vAraMvAra nayana vAMke. prauDhA. saMpUrNa kAmakalAdi saMpanna nAyakane naihA kahe che. enA be bheda che. je rItatA, 2 vAra mohita, mAnabhedAnusAra praDhA temaja madhyAnA traNa bheda che. 2 caturatAvita, 2 vA . garvitA, 3 mAnavatI. yA. maMjukuMja grahamAMhi, vividha viparIta rati racI hari, matta madhupa madhu grahI, kare guMjArava pharI pharI, kekila kIra kapata, taNA ravathI dila leje, zyAmanI chAtI pare, kSAma kaTivALI zobhe, jANe hari nAbhithI, avara nalini utpanna karI, nija sama avara thaze gaNI, vidhi nirakhe draga kodha bharI. yathA. lAja ane DaranA dina, have gayA vatI mArA bAI; palabhara paNa yArAne, AMkhathI aLago karuM nahIM kayAMI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 kAvyazAstra, vanaravi darazANe, vanitAne vRSa rAzimAM jyAre, prati divase smara tapa, lAja zIta bhayathI bhAgI tyAra. ratiprItA. ratithI ati prItivALI ane pati sAthe ekameka thaI janAra prauDhAne pariNItA kahe che. thA. kurkaTane karUM keda, samaya krIDAne sAMdhI, sarva vAyaso taNuM, mukhe lauM baLathI bAMdhI. menA popaTataNe, pAMjare paDadA nAkhuM; dipakamAM bharI neha, prakAzita pUraNa rAkhuM; uMgha arUNanI AMkhamAM, ghaNuM vizva pati ghAlajo; mAMDa mAMDa patine maLI, caMda maMda tuM cAlaje, yathA. adharapAnathI priyatama, bhUkha yAsa bhA bhUlI jAya, upa piyUSa na cAkhe, khAMte misarI dArima nahIM khAya. lAla raMgathI rAmA, raho raMgAi citta na kAMi leje, sadA suhAgiNuMkerA, kalita kusuma sama gRhadAminI zobhe. , sAvalamhatA. je preDhA ratikrIDAnA AnaMdamAM saMmohita banI jAya tene rAvAhitA kahe che. yathA, kundanaveli jANI, lavaMga viTa5 sArthe maLI; caMdra candrikA jANI, bhAvathI kalaMkamAM bhaLI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaN. jANe rati marasaMga, viTANI vhAla vadhArI; jANe dAminI maLI, meghathI camake bhArI, agnivALA dhUmrathI, maLI cAMdanI dhrAMta mA~I. keli samaya tyama kAminI, zyAmaaMga lapaTAI rahe. yathA patie' grahetAM mAhu, tajI sthiratA strI tharatharavA lAgI; bhAgI dvegathI lajjA, hRdayathakI sudhi turata gaI bhAgI. patiAliMgana pAmI, mehuuMghathI jAgRti visarAvI; nakhadatAnA kSatathI, savAramAM zyAmAne sudhi AvI. anya koi kavi prauDhAnA e bheda UparAMta khIjA cAra bheda khatAve che. ThUmauvanA, 2 manamamArI, phSa ? pratiSThA, 3 tikrovivA. AnAM lakSaNeA nAmamAMja che. samayauvanA-thayA. gajagAminI tuja gatine, nirakhI amita harSita banatI hAla; kucakulAthI kAminI, lalacAvI vaza karI lIdhe lAla, anAmatamAtI-nyathA. kuca lagAva pati hRdaye, ALasa khAdhI mudde aMga maraDI, stana pakaDamAM java patie, mada husIne karI najara karaDI, janma tAnyathA. dhanya svarUpa ne sumati, bhavya sarasa priyatamane bhAve tu; dArA gurUjana durjana, iza sadRzagoM zIza namAve tu. ratiSThovitA-thathA. 45 rati svarUpa dhoM janme, bhaNe bhAratI pAse bhAva dharI; Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra, teya suratiguNa tAre, zyAmA keI zake na prApta karI. DhAno suratAraMbha-yathA. kara grahatAM karI sI vI, kuca grahanAM karI vaka draSTivAme, rAmA ratikrIDAmAM, nija rasiyAne ati rUci upajAve. - gauDhAnI kutiyathA. AliMganane cuMbana, keka kaLAthI dhArI neha saje, daMpatI rati rasa letAM, tRpta na thAye zramane nahIM samaje. prauDhAno suratAMta yathA. dharyA hatAM je bhUSaNa, te sakhI upajAvAne rasaraMga; ene adhika bagADe, veda bunda vaLane tAre aMga. kaI kavi patidu:khitA nAmane bheda batAve che. emAM prasiddha rasAbhAsa jaNAya che paNa vakhate mugdhA ane kulaTAmAM e guNo heya che kharA. patiduHkhitAnA traNa bheda che. mUDhativitA 2 bAlapatiduHkhitA, 3 vRddhapatiduHkhitA. mUtrapativratA-yathA. miNa ane rasabhara ati, phala sAlanuM bhavya jaNAye che; kAMIka kAcAIthI, prakaTa mane pati kaThaNa jaNAya che. vAstrapativruvitAvavA. bAlaka patinA bhujane, nija stana para rAkhe che nArI, jANe zazi ziva pUje, kamala paMpathI draDha smara bhatha dhArI. drapati suvitA- yathA. ati akaLAye marathI, vRddha nAthane Dhaga jotAMveMta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa. zveta keza avilokI, zyAmAnuM banI jAya zarIra jeta. dharA. anya nArIvilAsasUcaka sAdhAraNa cihnadarzanathI bhairya sahita sAdara kepa prakAza karavAvALI strIne pattA kahe che. enA vaye kamAnusAra be bheda che. 1 madhyA dhIrA, 2 prauDhA dhIrA. keTalAeka kavio kahe che ke dhIrAdi bhede svakIyA, parakIyA ane sAmAnyA e traNemAM hovA joie. paNa prAcIna niyamAnusAra dhIrAdi bheda mAtra vakIyAmAMja havA ce.gya che. kemake parakAyA ane vaizikane sUkSma paraspara vyavahAra kramAnusAra kevaLa prema ane dhananA AdhAra upara rahelo che. evI avasthAmAM je e sAdhAraNa ratikIDAnA cihna joI kepane prakAza karavA lAge che e sUma ane gupta premane nivAha karavAmAM ghaNuM muzkelIo naDe. kaI kavi evo mata pradarzita kare che ke mugdhAmAM dhIrAdi bheda have joIe. e kadI satya mAnIe te vakhate vizrabdha naveDhAmAM cheDe aMze ghaTe paNa dhIrAdimAM mULathIja vyagyadinI Teka che. e mu. dhAmAM kadI paNa caMgAvyaMgyane vicAra heta nathI. madhya . mAnathI Adarayukata vyaMgyadvArA kepane prakAza karavAvALI strIne pappA thI kahe che. yathA. sakhInI sAthe zyAma, kuMjathI bAhira AvyA, lAja garvane harSa, bhUri aMge bharI lAvyA ati preme pathArIne, maLyA manamehana jyAre, veda binduo sarva, zarIra para jayAM tyAre Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 kAzva zAstra, kAMI vacana kahyA vinA, nalinapatra karamAM grahI, pavana nAkhavA pyArI jhaTa, pati AgaLa ubhI rahI. yathA, zuM nirakhe muja nayane, uMgha na AvI Aja mane lAla, parizrama ene paMkhuM, Apata. AMkhamAMhi hAla. zithila gAtra mukha pILuM, aMgeaMga mahIM ALasa lAvyA, kaI bAlAnI sAthe, lAla laDIne savAramAM AvyA. jhA-dhA. mAnathI saMga samayamAM udAsInatAvalaMbana karavAvALI strIne baudA dhaNa kahe che. yathA. prathama tulya mRdu vacana, vilekavuM paNa che tevuM; hAva bhAva rasa rIta, sarva che AgaLa jevuM; maLavuM haLavuM teja, svabhAva sarala paNa te, AliMgana cuMbana, mahIM rasa prakaTe eka mAtra kAma kIDA vakhata, kaMcukI kasatI jAya che, java pati ati Ave nikaTa, miSa karI khasatI jAya che. yathA. jai Avate patine, Adara ApI hasI vAta kIdhI, kaMcukI para kara dharatAM, lalanAe turta tArNa lIdhI, adhIrA. nArIvilAsasUcaka sAdhAraNa cihradarzanathI adhIra banI pratyakSa kepa karavAvALI strIne pI kahe che. enA vayakamanusAra be bheda che, mAga 2 gauvA cIrA, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ranirUpaNa madhyAadhIga. mAnathI kaTu bhASaNa sahita kepa prakAza karavAvALI strIne adhyApA kahe che. yathA. tAvyuM nahI dharI taMta, hatAzanamAM ghaDI DI; eraNa para ghaDI eka na TIpuM mArI hatheDI. jaMtaraDe jorathI, nahIM khecyuM baLa lAvI; tAchayuM nahI tilabhAra, sarAI khUba sajAvI, A kaMkaNu kalAtanA, meLa na jene mApane, kaNa gamAra sunAraNe, ghaDI arAM pati Apane. yathA, eka AMkhamAM agni, pragaTI zive samara bALI paLe dharavA, ubhaya AMkhamAM agni, bharI lAvyA pati mane bhasma karavA. sagI akSara sama, lAla tayArI rIti caDe citta, bIjAne gho gurUtA, maLI rahe bIjA saMge nitya. UtA apI. mAnathI dhamakI, tADana ane vepanAdi dvArA kepano prakAza karavAvALI strIne na jANI kahe che. yA. nIlakamala sama aMga, saMga nIlAmbarathI maLI, upajI A chabi sakhI, kema zakatI nathI tuM kaLI, A tArA aMganI, lAla lalATa jhas * zA mATe karI kepa, mara che maphata mUMjhAI. bhrakuTi caDAve zIda tuM, paDI cUka A bhUlathI aTaka dharAvatI mAra mArI mAM gulAbanA hAthI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyazAstra 'yathA. . peca pAganA paMkhI, jarA khaselA rAmA ati rUThI puSpachaDI graha karamAM, nija priyatamane dhamakAvA uThI jI . anya nArIvilAsasUcaka sAdhAraNa cihadarzanathI kAMIka gupta ane kAMIka pragaTa kepa prakAza karavAvALI strIne pIvAthI kahe che. vayaH kramAnusAra enA paNa be bheda che. 2 madhya padhad, 2 prauDhA dhIrAdhIrA. madhyAdhIrAdhIrA. mAnathI reina sahita vyaMgya vacana dvArA kepa prakAza karavAvALI strIne paNa pApa kahe che. yathA. Aje tArI AMkha, kema bhALuM azrubhara; zyAmA kahI de satya, khAsa khelIne aMtara kAte mArI cUka paDI, kepI e upara. nathI cUka ApanI, cUka che mArI manahara; kANu yuvAnIne made, lalanApara nahIM lobhaze, je karazo te Apane, zyAma badhue zobhaze. yathA rAta vikhUTI vAmA rAI Avate joI nAtha najara, jema ukANe Ave, eTAIne dUdha agni upare; kema na gAle bALA, patieM pUchI vAta pakaDI hAthe, dArAnA DhagamAMthI, jharavA lAgyAM azru vAta sAthe makhkhA dhIrA dhIrAnA be bIjA 5ebhela che. gAriyA , 2 sAda, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa. 25 251 AkRtigopanA-yathA. pati vinave che pyArI, suNe na zuM kAnamAM dharyuM phUla lAla tarapha nathI jetI, anya tarapha kheMce draga e bhUla. sAyAM, Adara vacana vare che, madhura snigdha je mAninI Aja maLI, viSanI zaMkA pragaTe, jema madhune dhRta sama tulya bhaLI. ' prauDhAdhIrAdhIrA. mAnapUrvaka ratithI udAsIna banI dhamakI, tADana ane vepanAdikAsa kepa prakAza karavAvALI strIne pApApA kahe che. yathA. majala alake are, palaka upara tAMbula rasa, khasyA pAganA peca, adhara lAgyuM aMjana masa, puSpamAla caLAI tUTalI kasa jAmAnI. e rUpe pati Ava, bhuja pakaDI bhAmAnI, jeyA jAdavarAyane, AliMganamAM AvatI, kepa karI kAmA Adhaka, cape bhrakuTi caDAvatI. yathA, nirakhI lAla draga lAlanA, kAMI na bolI bAla; kara jhA tava toDI kasa, mArI puSpanI mAla. thekA jaLyA + aneka vivAhitA strIomAM je patine parama hoya tene kaSTa kahe che ane anyane niEA kahe che. harSe ramatA haLI, abiranI jheLa bharIne, kesara raMga pataMga, kumakumA kare dharIne, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 kAvyazAstra mArI priyatama taNI, zeyasaha chupI avA. he priyatama tAta, ubhaya vAmAnI vAse mUThI bharI gulAbanI, enI AMkhe nAkhatA, bIjhane laI bAyamAM catura adharasa cAkhatA. apika ThagAra che sakhI, nizcaya mArA nAtha, zazi batalA zone, muja ura nAM hAtha jovA, - papurUSAnuzagiNI ne ghaNIvA kahe che. enA he che. 2 jA 2jUla tathA e baMnenA ebheda - 1 (suddhA 2 udghoSitA. yathA. zA mATe hasI hari, haryuM muja huyuM AvI, zA mATe citacAha, pragaTI hita amita batAvI, zA mATe amRte bharyA zubha vacana ucAryA. zA mATe neNathI, menanAM bANe mAryA; bhUlyA e sahu bhUdharA jAya, na Apa guNe gaNyA, A pATha anIti, bhAveM kayAM jaIne bhaNyA. udA. parapurUSaravivAhitA strIne jarA kahe che. yathA.. caMda zuti thaI maMda, javA dya sadaya salA, karo naNadI kaleza, mAraze meNA TeNAM, jeThANanuM jora, gunhAM gaNanArI mArA. sAsu zaLI samI, pajavaze mujane cArA, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa. pADhAzI che pAUzmA, karaze gila galI galI; eka cakI aLagI karIza, araja dharI ura aTalI. yA. kema karI AMkheAthI, meAhananA darzInanuM sukha lahIMe; jotAM kalaMka lAge, A gamAra gAmamAM zIda rahIe. dADI sAsu TharAve, kAyama naNadI risAyalI rahe che; thatAM neha harisaMge, hAya sagAM halakA paganI kahe che. anu. papurUSaratA avivAhitA strIne banatA kahe che. yathA. gApasutA guNavatA, gArDsanuM pUjana karatI, dhupa dIpa, naivedya, dhRti dhArIne dharatI; gadha puSpa akSate vadhAve Anada ANI, caraNe zIza namAvva, joTo jugate ya pANi. viti vhAla vadhArmIna, vAravAra kare ati; jo Ape te Apo, naiAtama naMdaku Mvara pati. yathA. vivAhanI suI vAtA, bahu akaLAI manatI behAla; *sI nehane phde, IDa uMThe ghaDi esI jAya khAla. bhaluM bAlapaNuM sahuthI, pharavu' jemAM nitye ni:za'ka; pApa svarUpa paraNavuM, jemAM lAge kalaMka akalaka kahe che. udbuddhA. svecchApUrvaka upapatithI prema karavAvALI parakIyAne hraddhA yathA. aSTa siddhi navanivi ApIM jANIza te ANI, jara AkhA jathtanuM, gaNIza te Apyu tANI, 57 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 A vyazAstra pesIne pAtAla, sudhAghaTa jANaza lAvI, mAnaza suratarU lAvI IndrathI yuddha macAvI. muja manamAnyAne maLI, samajAvI zu ba rItathI, keI na jANe ema ahIM, padharAvI de prItathI udbodhitA. upapatinI caturAI bharelI preraNAthI prIti karavAvALI parakIkIyAne kaoNpitA kahe che. yathA kheta dharI khelatI hatI zataraMja sukhethI, huM ubhI rahI jaI na bolI kAMI mukhethI beThI dharIne minya, nikaTa java aMguli spaze draSTi kheMcI tadA, hRdayamAM mujapara harSe. rijhavI rasanI vAtathI, vyathita thaI smarathI yadA, premapatrikA ApanI, tarUNIne dIdho tadA. keTalAeka kavio parakIyAnA upara batAvela cAra bheda sivAya nIce pramANe vizeSa bheda batAve che. TrASTakapellA 2 mAsAmAM 2 sAdhyo, draSTikaSTa-pathA. sakhAMgaNamAM ubhelI, khacita prItithI kSaNa kSaNa nAyakane nirakhatI, calAvI IkSaNa tIkSaNa, dvagathI draga meLave, saravanI draSTi cukI, pUche tene turta, baMdha karatI dhamakAvI, DaratI nathI dilamAM jarI, vAMcchita kAja karI rahI jema cAra corI karI, mare teya mAne nahI, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa. asAdhyA. kaI prakAranA bhayathI ke madadagAra nahI maLavAthI jArakarma karatAM aTakanArI strIne pappA kahe che. enA nIce mujaba bheda che. gurujanabhItA, 2 dharmasabhItA, 3 dUtI varjitA, 4 atikrAntA 1 vASiAnA guttaramI tA--1thA. diyara dvAra sAcavo, DelI roke naNada divasa 2janI, mana mAnyAne maLavA, he zI rIte AvI zakuM sajanI. dharmasabhItA-yathA. lAja ane panivRnI, reSApara paga dharatAM dila DaratI, ethI mana mehanane, zANI sakhI huM saMga nathI karatI. hUrtavatA yathA. jene mananI vAte, kahuM evI sakhI keI nathI maLatI, Icchita karatAM aTakuM, atara pIDA tethI nathI DhaLatI. atikAttA-thathA. sadhana rAtri aMdhArI, nirakhI harine maLavA mana karatI, vidhusama kAtithI, chupI zakuM nahIM tethI dila DaratI. ravastroDakatA-athA. karatAM vAta DarUM chuM, cugalakhera che kharekharUM gAma harinuM nAma ucaratAM, vyabhicAriNI kahI karaze badanAma. tAkyA, aDacaNa vinA sahajamAM jArakarma karI zakanArI strIne Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra, sAmAM kahe che. enA nIce mujaba bhede che. ? , 2 bAlakavadhU, napuMsaka-dhU , 5 vidhavadhU. 5 gAyakAvadhU, 6 sevApU, 7 niraMkurovapU, 8 gArapu, pU. akhyathA, vRhanAthanI vAmA kIDA karatI haradama hulAse; camakAvatI paga jhAMjhara, ceka jAye dIyaranI pAse. vAvivadhUnyathA. mama unnata ura kere, sparza nathI karatA bAlaka svAmI, pADozInI pAse, khare tamArI pUrNa karIza khAmI. napuMsakavadhU-yathA. jevI huM e e, zu laDavA satya kahuM tujane, sakhI jyAM kahe tyAM AvuM, sAnukUla che samaya sara mujane. viSavAvapUnyathA. thathA. patinuM maraNa thavAthI, azaraNa ekalI bhuvana nahIM bhAve, sAMja savAre rAtre, hIM AvatAM keya na aTakAve thavAthI kaMTha rAga savaMte. une rAga mane enI sAthe, vizvabaMdhu vaza karavA, vAne te vaNa dhArI hAthe. terAvaLathA. vikala thavA nathI detI, mArA prabhune kadI koI vAta mamapati divase seve, hAjara rahuM huM sevAmAM rAte. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa 27 niraMjIrAvapU-vyathA. devatane jAuM, bAgabagIce sahala ka sArI, je pati bole kAI, te tene kADhuM chuM dhikkArI. gAravadhUnyathA. sakhI pADeNa saMge, sadA vadhupele mAre vara che AkhI rAta amArI duniyAmAM bIjA ke hara che. navapUrAyA. divase e mAthuM, rahe zatrIe varaNane sUte mujapati regI mATe, phAve che tyAM pharyA karUM hute. upara batAvela parakIyAnA prakRtithI che bheda thAya che. 1 guptA 2 vidagdhA 3 lakSitA 4 kulaTA 5 anuzyanA 6 muditA. yui, papurUSa sabaMdhI ratikriyAne gepana karavAvALI strIne kula kahe che. enA traNa bheda che. ? pUrato nA 2 - dhyamuratagopanA 3 vartamAnasuratagopanA. bhUtasuratagopanA-yathA. vATa cheDIne gaI, Aja A ghaTa yamunApara, pANuM bharavA kAja, dharI zira suMdara gAgara, ociMte AvIe, mArate bahu suMsAhA. bhayathI bhAgI paDI, AvatAM mAThA khADA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 kAvyazAstra. chuTI veNI tUTI kaseA phUTI gaI gAgara are, mAMDa khacI mhArA karyo, A havAla e viSadhare myA. Aja gai'tI kuje, sakhI huM ekarlI maTu guMjA levA; karIra kere kAMTe, jo karIyA muja hAya hAla kevA. bhUla thaI sakhta mArI, gai varasANe hatI chatAM hALI, sarpoe sahu rAdhAe, pakaDI parANe raMgamahIM rALI. vartamAna suratagopanA - yathA. pIDA pAmyuM nathI, piyaramAMhi mArUM tana, te kadi kAMika thatuM, vikala khanatAM sahunAM mana; AhI AvyA pachI, bhramita rahe che mana mArUM, jANuM nahi huM kAMi, rAganuM kAraNa vAD. Aja mane AvI jye, vaidya piyaranA sadguNI, peTa batAvuM chuM' sakhI, pUraNa peAtAnA gaNI. yathA. sakhI sIDIe caDatAM, khasI jatAM paga paDI gai heThI, - A muja dIyara AvI, kare bicArA AAtha bharI eDI. AMkha vi'cAmaNI ramatAM, ekaja mane pakaDatA vanamAlI, alA levA mAi, jhAjhA maLathI hirane rahI jhAlI. bhaviSyat suratagopanA--yathA. Aja thakI nahIM jAuM, have dadhi vikraya mATe; naMdalAla mahu mAla, sahita ubhA rahe vATe, doDIne hRdhikhAya, mAra laTinA mAre; cIre kaMcukI cIra, kare manamAM je dhAre, bhAdaravA zuda ceAthanA, meM zazi.nirakhyA bhUla thakI; kalaka kUMDuM muja zire, jarUra rADavAnI vakI. yathA. maiM na kadI vana joyuM, puSpa na viNyAM hatI jyAMthI nhAnI; www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa. 250 che kaMTakatana lAge, jAIza sAsuta hukama mAnI. verA , caturAithI parapurUSa saMbaMdhI prIti kArya sAdhana karavAvALI strIne vidhA kahe che. enA be bheda che. ? vanavivA, 2. kriyAvidagdA. vacanavidagdhA. vacanacAturIthI parapurUSa saMbaMdhI prIti kAryasAdhana karavAvALI strIne vanadidhA kahe che. yathA, dAI gaI rIsAI, nahI Ave e Aje; mAta bhAta paNa gayA, tirthamAM nhAvA kAje, gAya amArI Aja, keNu deze ahIM AvI, dAsI paNa gaI nhAsI, rIMsa aMtaramAM lAvI, AlI huM akaLAuM chuM, e upAdhithI aMgamAM, gharanA baMdha kamADa kara, poDhI jAuM palaMgamAM. * yathA. rAkhI le raMgArA, tayAra sarave raMgANA sAja, sAMjha thatAM huM AvIza, zyAma vasana levA mATe Aja dikSAvidhA. kriyAcAturIthI parapurUSa saMbaMdhI prIti kArya sAdhana karavAvALI strIne vividha kahe che. . . yathA. jatI hatI kuMjamAM, gerI gurUjananI sAthe; sAmA maLIyA zyAma, merakha dhArI mAthe; abaLA utsuka banI, nirakhavA mehananuM mukha, sAsUthI zaramANI, adhika lAje dIdhuM duHkha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra kAvyazAstra. pIDa daI pramadA rahI, kAMI nahIM mukhathI kaI karakaMkaNa AdarzamAM, nehe harimukha nirakhayuM. thayA. AvyA hari hetethI, nakakI karavA milana samaya nyA, prathama sUryane prakRmI, Dhagapara drayakara dhare tarUNa tyAre, keka kavio vidagdhAnA bIjA be bheda batAve che. 1 pativaMcitA. 2 datIbaMdhitA. tirita. patinA atAM je A parapurUSamAM lIna thAya tene paNa jillA kahe che. dUtIvaMcitA, je sI dUtIthI prapaMca karI priyamilanane chupAve tene to varita kare che. lakSitA. je strInI parapurUSa saMbaMdhI prIti lakSaNAdikathI jANavAmAM AvI jAya tene pitAM kahe che. yathA.. , kahI de mananI vAta, dUra sahu kapaTa karIne, kAlindIne tIra, kAla maLI hatI harine, huM nahiM hAjara hatI, chatAM jANuM chuM bAI. bhale ramI chaLabheda, kaye nahI vicAra kAMI; huM tArI hitu sarvathI, tene paNa ThagavA caDe, A zubha abhinava cAturI kyAM jaIne zIkhI kahe, yathA. huM pUchuM tyAre dArA mujane DarAvavA lAge Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNuM 21 maLI hatI mohanane, joyuM tu vaMsIvaTa Age saha sAbita thayuM che, gevindane maLa sukha lUMTayuM garave, cupakara cADI kare che, A tArI sADInA saLa sarave. kaI kavio lakSitAnA bheda nIce mujaba batAve che. 1. hetulakSitA 2. suratilakSitA 3. prakAzalakSitA. tulitA-vyathA. draSTi draSTithI maLatAM, tu hasyA hari karI Dhaga nyArA, meM joyuM muja AMkhe, dAbe daMte zIda adhara dArA. putiRkSita yathA. kezu catura che mAlI, sIMcI rasathI harSa dharI hAla, A kaMcana velimAM, lalita lagAvyAM muktAphaLa lAla. kaNa mahAvata maLIye, jeNe je vaza karavA kAja; tuja caivanagajagaDe, aMkuza mAryo avarekhuM Aja prakAzalakSitA-yathA. prakaTa thaI tuja tananI neha lAgatAM ati kAnti yuvatI, jAhira jaga jANe che, neha lAgatAM vALa kAnti vadhatI. gururA, jAra purUSonA saMgAdikathI asaMtuSTa rahevAvALI strIne raDyA kahe che. yathA. tarUvara badale tarUNa purUSa prabhu je prakaTAve, patthara badale purUSa, neha dhArI nijAve; pazuone palaTAvI, rUpa naranuM reni, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 kAvyazAstra, yathA kare SaDhane puSa, caha dhArIne cite. puSpa badala purU kare, zrI hari cArU cAmanA. pUrNa thAya te to sakhI, saha mArI manokAmanA. yathA vidhi suvarNakAre zI, kaMcanakAyA ghaDI tArI kAmA amita purUSanaMgathI, jaTita karelI bhALuM chuM bhAmA. anurAyanAM. saMketa naSTa thavAthI saMtApa pAmelI strIne caturA nA kahe che. enA traNe bheda che. huM saMvidhanA 2 mAlatanA, 3 ramaNagamanA. saMtarighadanA vartamAna saMketa naSTa thavAthI saMtApitA strIne saMtaSinA kahe che.. nadI kinAre nAtha, gaI bharavA jaLa jayAre, AkAze ghana ghera, cepathI caDIye tyAre ubhI tarU Azraye, bhavya varSA chabi bhALe, prabaLa pANInuM pUra, nadImAM vadhatuM cALe; saritAtaTanI kuMjane, je ukhaDI je ghaDI, azrubindu AMkhathakI, TapaTapa paDIyAM te ghaDI. yathA nirdaya luhAra lekhuM, acarajIvanA paDe che deha nAhaka adhama bane che, ghaDI kuhADA jagamAMhI jeha. pAdaraDAmAM pekhe, vADa zeraDItaNe kapAele, eja kSaNe abaLAnA, dragathI cAle azrutaNe re. mAvitanA, bhAvisaMketa naSTa thavAnI saMbhAvanAthI duHkhitA strIne mAvisaMtanaEA kahe che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa. yathA. aTake che zA mATe, sadA sukhI rahe je zANI, tuja sAsarIyuM sukhada, jukitathI leje jANuM. bAga bagIcA ghaNA, ghaNA tarU che giri meTA, vividha latA maMDapa, nathI ke jenA tArA, kalarava nitya karyA kare, kapota zuka koyala ghaNI, alaga karI Apazesa sahu siMdhAva sAsarIyAbhaNI. yathA ujaDa karI mAtAgRha, zANa sakhI tuM sAsarIye cAlI, zaca kare zA mATe, ujaDa greDane vasAva jaI AlI. puSpa jeIja karamAM, nAkhe che zida ni:zAse nArI, tuja patinA ghara pAse, saghana zobhatI puSpataNuM vADI. mAnanA, saMketamAM priyagamananA anumAnathI pitAnI anupama sthiti upara saMtApitA strIne rAjamAM kahe che. yathA, anupama aMbarathakI, gaMdha pupino Ave; bhrame bhramara mada aMdha, zabdanI bhIDa macAve; zyAma vadana upare, puSpano parAga zobhe, e chabi harinI jeI, kSINa banI bALA kSeze, samaya cUka sAle sabaLa, zAca gaNe ura sahe, sumana gulAbanuM je zira, gulAbanIra Dhage vahe. yathA chaDI pallava kamAM, grahIM tamAlanI Ave che lAla, joI sumanamAlAsama, turata gaI karamAI tarUNa bAla. muletAM. parapurUSanI prIti saMbaMdhI manavAMchitanI ekamAta prAptithI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAgyazAstra, prasanna thavAvALI strIne muktiA kahe che. yathA gharanAM sarave gayAM, gAma bIje jamavAne, hAnI naNadI gaI phuIne ghara ramavAne; tyAM ja raheze rAta, Aja nahIM Ave AhIM, baherI dAsI vinA, keIna maLe gharamAMhI, anupama avasara Aja che, khAsa maLe hari A kSaNe, khaDakI khullI rAkhane, beThI chuM huM bAraNe. . yathA kAle naNadI jAze, nija sAsarIye naNudeI saMga; eha khabara suNI satvara, phUlyAM abaLAnAM ageaMga. vaha raheje ghara jaIoM, ame tIrthamAM pakhALavA deha kadalIdalasama phATI, kaMcukIM kAmataNI suNI eha. parakIyAno suratAraMbha-yathA. maLatAM nayane vasI mukha, mukhe bolatAM hadaya AvI lAgI, hadaye lAgI tajI sudhI, bhaya pAmIne gaI lAja bhAgI. parakIyAnI surati-yathA... maLe sakate mohana, jhaTa lapaTayA rAdhAne ghare pAra jema geLa cerIne, varita khAI jAya che cAranAra. parakIyAno suratAMta-yathA, jhATatI varavase, Anana tI je arIsAmAM, lAla nirakhI lajavAtI, karaDAM draga karatI hatI sAmAM. kaI kavie parakIyA tathA svakIya mAM nIcenA vizeSa bheda batAve che. rAvatI, 2 goLa, rUpAsea. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa varavarta-vathA, zira muja karakuca dhAre, zA mATe muja tana lapeTe khAsa esa cATatAM AlI, kadI nahI bUjhe tArI pyAsa anuni-1thA. pati kaMDalanA cihe, paDela joI amadA nija bAMhe, kSaNa nirakhe kSaNa cUme, kSaNa lagAvatI abaLA uramAMhe, gemaraNa-pathA, A rasalobhI nayano, rAkI rAkhe adhika akaLAya, priya mukhakamaLa nirakhatAM, madhupanI peThe jera dharI jAya. samaiLyo, kevaLa dhanane mATe ja prema karanArI strIne sAmAnya kahe che, enA be bheda che. 2 svataMtra, 2 nAthApanA. yathA. autama nAcI gAI, rasikane rijhavanArI, dhana levAnI vAta, vade bahuci vadhArI, rAkhe tana caMgArI, ADatI aMbara AchAM, mUke khullA vALa, jatA nara vALe pAchA; vinaya vadhArI vAra vadhu, vacanAmRta varasAvatI, hAva bhAva karI harSathI, bhalA bhalAne bhAvatI. svataMtrA tamAma vAra vadhUomAM mAna pAmI ravataMtratAthI 2maNa karavA vALI sAmAnyAne hajI kahe che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra, yathA. nidhaDaka banI bahu narane, gIta vAdyathI AnaMda ati de che, chelane chaLa kapaTe, mahita karane lAkho dhana le che. jananyAdhInA. je vAra vilAsinI jananIne AdhIna rahI ramaNa kare tene kAjAmInA kahe che. para hAthe rahI pramadA, ura dharI bhUSaNa bhejananI Aza, dhanI pakSine pakaDe, bAjanI peThe khalakamahIM khAsa sAmanyAno suratAraMbha-yathA. AliMganamAM letAM kAminIeM kAMIka kAmaNa kIdhuM, avara strIonuM ratisukha, ANe AraMbhamAM arpI dIdhuM. sAmAnyAnI surati-yathA. svataraMgiNI rAmA, cAra banIne ura lapaTI ema taraMgiNa sidhumAM, capala tarage sahita maLe jema. sAmAnyAno suratAMta-yathA. navA rasika meM joyA, kaSTita karanAra strInI kAya, kanaka laI zuM karIeM, jeha paheratAM kAna tUTI jAya. keTalAeka kavie svataMtrA sAmAnyAnA bIjA be bheda batAve che. 2. niyatA. 2, dhanagara,vitA, nikhitA. je sAmAnyAne pagAra karAvI amuka divasanI badhIthI rAkhI hoya tene niyamita kahe che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa, 267 yathA. priyanuM cita nita re, guNa cAha vadhArIne hAya; maniyama ghaTI jAtAM, premaniyama paLamAhI ghaTI jAya. dhanapremaduHkhitA. eka dhanI sAthe lAMbe vakhata ramaNa karI chuTI thavAthI duHkhita thanArI sAmAnyAne panAbena suvitA kahe che. yathA. vibhava sukhane nANA, meLaUMyAM ati karI vaza dhana jeha, karama phUTelA mALe, Aja acAnaka alaga thaye eha. svakIyA, parakIyA, ane sAmAnyAmAM thatA bhede. . anyasaMbhogaduHkhitA saMga cinhita strI upara du:kha pragaTa karanArI strIne mAM mogaluvitA kahe che. yathA AvI aNamaNI banI. vadanapara paLa pachAI, sudha nathI rahI jarAya, avara nijanAnI kAMI; kahevA jAya kAI, kahe che kAMI mukhethI, duHkhAyelI dekhAI, hAya kaMI mahada dukhethI; besI zAnti khAI le, muja mATe zrama bahu sahyA, kAM na thajI muja zira paDayuM, mokalI meM tujane tahAM - yathA tArA tanamAM AvI, heke khuza rehataNI heLI; muja maTe nahIM lAvI, kala avI a5 naMga cALI. levA gaI'tI khAge. muja mATe 2 puSpa jeha hAlI, tene tyAMja visAya, AvI ahAM madamasta banI Alo. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 kAvyazAstra. garvitA. je strI potAnu rUpa athavA priyanA premanu abhimAna kare che, tene pavitA kahe che. enA be bhedya che. 1. vaLAvatA. 2. premagarvitA. kArya kavi muLanitA nAmanA trIjo bheda paNa batAve che. panAvatA thayA. A dyutivAna sadAya, eha yutihIna savAre; sadAya A svaccha che, zyAmatA e nita dhAre; ekaja sarakhu rahe, sadAye AtA su Mdara, vidhavidha vadhaghaTa thAya, ahAniza enI aMdara; sarava rItathI zreSTha che, A mukha eha ma kathI, zuM cakAra samajyA vinA, bhramA caMdranI zaMkathI. thayA muja svarUpanI saMge, yAvana maLa"ne ghaNA kera karaze jagata mAraze e dvaya, nAhaka mAre zire pApa dharaze have sahA~za nahIM huM tA, sakhI mAharI satya vAta e che; muja mukha ziza sarakhuM karyAM, kAnta mAharA kalaMka arape che. manAvatA--thayA. misarI drAkSa anAra, taNI darakAra na rAkhe; ahA rAtri mama adhara, taNA rasa cAhe cAkhe; khelAve ahu vAra zabda sAMbhaLavA sArUM nirakhe che animeSa, nayanathI mukhaDuM mArU zu upAya sajanI karU, alaga eka kSaNa nahi rahe; javA cAhuM dUre jarI, prabhunAtha pAlava grahe. yathA mujane rRkho dADI, anyA kare che dile dveSa dhArI; kevaLa patine preme, kare khuzAmata sahuM zAkA mArI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa. gugarvitA-yathA suNI kAnhanuM gAna, vakhANa kare nahi kAMI; muja gAyana sAMbhaLI, pachIthI kaheje bAI, vaNA karamAM dharIza, je ghaDi huM hullAse, pANa pavana vimAna, pakSi pazu thaMbhI jAze, gAnavidhAna vividhathI, mAna kAnha kerUM harUM tIkhAM tAna prasArane, jaga AkhuM vaza huM karUM. yayA. mujamAM guNa nathI kAMI, ema samajI te patine ghara rAkhe. paNa je kSaNa muja maLaze, te pharI tuja adharAmRta nahIM cAkhe. tyAMsudhI vaza tAre, prANanAtha cha varate aNajANyA jyAM sudhI meM mArI, vINA upara tAra nathI tANyA. mAnavatA. priyanA aparAdha sUcaka caNadhAriNI strIne mAnavatI kahe che. yathA. je nabhamAM ghana ghera, zera karate caDe Avyo saMge dhArI sneha, lalita capalAne lAvyA, mAna karI nAdAna, hajI beThI kAM bAI, bhUlI samayanuM bhAna, kare nahi vicAra kAMI sidhAvaze pati zeka ghara, pUraNa pastA thaze. A mijAja tAro badho, jabare pUra vahI jaze. yathA. patiaparAdha na pekhe, kahe vinA kAraNu abaLA Aja; bhrakuTi caDA zana, grI namAvI beThI zA kAja. ramatAM rIsa caDe che, e kahevAya kahe kevI vAta priyatamanI hAMsIpara, Avo na ghaTe kara utapAta. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra. aSTavidhi nAyakA. avasthAnusAra nAyakAmAnA ATha le che. 2. moSitatA 2. vaMditA. 7 jAntaritA, ke vimaLyA 1. vAMkitA dvasasanA, 7 sInaItA. 8 gamisArA. A leTThA vaya:kramasahita svakIyA, parakIyA, ane sAmAnyAnA thAya che. proSitapatikA. priyanA dezAntara gamanathI satApita strIne moSitatikSA OM che. viyeAganI daza dazA anubhavanapa enI ceSTA che. mugdhAproSitapatikA - yathA patiprItinA bhAra. nathI. sahIM zakatI nArI, beThI matine khAi, duHsahu du:kha dilamAM dhArI; sukha vAyuthI milana, thAya che sudara tanaDuM, kahe na sukhathI kAMi muMjhAi rahyuM che manaDuM, jAtAM pati paradezamAM, alaga kaye ArAmane; gulAma kaLIsama gA A, kabaje thaIche kAmane yathA pativiyAga du:kha pramaDA, mukhathI kahetAM lajavAye bhArI; adha karI jaLa naLasukha, rIke jaLanI tulya navala nArI. madhyAproSitapatikA - yayA. vAlama gayeA videza, kuMjanayanIne jyArI, sAja sukhAnA sa, teADI na khyA che tyArathI, pApI papa hai sadA, meM pIyu pIyu pukAre; ura agni upajAva adhika maLIne mALe, gheAra ganA chana karI ape du:khaDAM bAgamAM; lalanA lAja madana bharI, pADhI raha palagamAM, 2 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNu. . pativiNa priya dragethI, vatA jalane le kIkI tANI, jema kamaLa rasa jharatA, [! jA bhamare AnaMda ANI. pati-virahe pramadAnA nizvAsAnA dhara sparza thAya; kAMika mAhira Ave, kAMika aMdara pAchA phrI jAya. prauDhaprojesara tA--nyathA, vAlama vinA vasaMta, jaLave che dina rajanI, daza dizamAM du:kha mayuM, leza sukha che nahIM sajanI; chAtImAM pI chidra, cAraNI banI che cAkhI, tAya kaiAkilA kura, khelatI rahe na rokI; ziza zatru mana nabhathakI, vitradhArA varasAvatA smara senA lai sAmaTI, hara-ma halle AvatA. yathA. nizi jagAIne prIta, prANanAtha paradeza gayA hAla; navA aganagaromAM, A haiM sthapAye viddha koTavAla. nizadina rahe varatrutAM, thAye tAya nahI e nirmUla, hRdayAgnine jANe nora nayananAM niya zrRtatulya, parIya che vatavAMtakA-yathA, nIda pAvasamAMho, kSaNa na caDDA viSNu rAje. pulakAvali suprasiddha, vRddhe acalA tana Aje rajavatI rie chatAM, sindhuthI maLavA dhAre; kusumalatA keATi, lina vRkSe lapaTAye; udbhava A samaye zrI Tura, eThA pAdara pArake, vanitA zI rItathI, lala vinAnI rahI zake. thayA kana munda kAbhara, khere rAtI chupAIne khAla; . jANe dragA dice che, khAsa nizAnI kAja gujamAla Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 201 www.umaragyanbhandar.com Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra, sAmAnyAproSitapatikA-yathA. aTArIpara dina eka, ardhaniza samaye zANe, suNI tAnabharagAna, apI mudrikA parANe; vINa karamAM dharI, gAna ja meM pharI kIdhuM. bhUSaNa naMga jaDela, te ghaDI duha dIdhuM, e videzamAM Aja che, cena nathI citamAM jarI, suNaze kayAre AvIne e udAra gAyana pharI yathA sajatI jeha gAre, nitya dhanIne batAvavA cAra; ene virahe Aje, eja eNgAre banatA aMgAra hitA. AlApa gamanathI kapAsa nita asAdhAra anyanArI sagajanita asAdhAraNa cinhayukta nAyakAnA prAtaH AgamanathI kapAyamAna thaelI strIne mahilA kahe che. askUTa AlApa, cittA, dIrghanizvAsa, ane aMtaratApayukta mAnya dhAraNa karavuM e enI ceSTAo che. mu pAlitA-cathI. AvyA prAtaHkAla, bhramaNa karI lAla bhuvanamAM. Apa kRtyathI tApa vadhe tarUNInA tanamAM. bele nahIM mukha bela, kholatI bheda na kAMI da tamAre tane, joI jhaTa saMkecAI; nirakhI ApanA urapare, nakhakSata navalA duHkhI thaI, joI kalAnidhi kaMjamukho, kAramI karamAI gaI. yathA. sakhInA zikhavavAthI, balI jAvaka joI nAtha bhAla, jAo tameM ghara tene, jyAMthI AvyA 2gAI lAla, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ranirUpaNuM. mAthuMhitAyA. AvyA rajanI ramI, savAre gharapara svAmI; gheroye ghenamAM, joi pramannA du:kha pAmI, jAka bhAle' bharyo, joi picakArI palakapara. mIrA svarathI vadI, pUrNa zAlA che. sukhakara. khAMkhAthI azrutaNI dhArA draDha stanaparadhare, jANe za gaMgA jaLe, zivajInI sevA kare. mathA. patitana nakhakSata nirakhI, thayA nArInAM ubhayanayana rAtAM. kAMIka khullAM DhAMkayAM, kAMika belI vacana teAtaLatAM, prauDhAvADatA--yathA, * AvyA priya parabhAta, rekha nakhanI tana dhArI, jANe ghanazyAmamAM, khAla zazi dharyAM vicArI. raMjana karavA mane, adharapara aMjana rAje, jema bimba upare bhavya Sapada gaNu brAje, jAvaka bhAlapara bhaye, viSNu mArUM mana hare, jANe smaranA zIzapara suratirAga zAbhA dhare.. sA. lAla tamAre bhAle, jAvaka pAvakanayana anI bhAje, jeNe mArA mananA, madana khA"ne bhasma karyo Aje. nIyArIDitAnyA, sakhIyA kerI zIkha, jarI uramAM nahIM ANI; gehakAja kullalAja, cheDI preme badhANI; ene badaleA Aja, dayA karI mujane dIdhA; DerI viSNu gujI mAla, kucchu macA bhala kIdhA; 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 20 www.umaragyanbhandar.com Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raja kAvyazAstra, lAla lAla locana rasika, Anaida Ape aMgamAM; jema mananA mIna haya, tare kusubbI raMgamAM. yathA. tana aMkethI aMti, nirakhI lAlanuM lalanA duHkhI thAya; je kaMI kahe samajIne, te sahu vacane jUThAM banI jAya. sAmAnyAkhaMDitA-yathA. jAgyAM jAminAM mAMhI, thayAM rAto ati locana; jAvakataNuM jalsa, bhAla bhrAje mada mecana; aMjana kerI rekha, adharapa2 julimanI jouM, ura viNaguNanI mAla, vilokI khAmI khAuM nirakhI prabhAte A chabi, prajaNe Aga pracaMDamAM priya pravAlanI mAla A, devI paDaze daMDamAM. yathA. viSNuguNa mALA paherI, bhaleM padhAryA mAladhaNI kaMta; mujamana mANika sAthe, maNi mANikane AvI jaze aMta, kalahAntaritA. svayaM priyanuM apamAna karI pazcAttApa karavAvALI strIne zAnaritA kahe che. brAnti, meha, saMtApa savara zarIra, zvAsa ane pralApa e tenI ceSTAo che. mugdhAkalahAntaritA-yathA. joyuM nahIM jarAya, vicArIne ghaDI hAlI, pINuM tane pekhAya, gaI caMcalatA cAlI, gurUjana sarave phare, joI tujane gabharATe derANI jeThANa, naNada talase tuja mATe mAna karI apamAnagrahIM, have dhyAna dharI zuM rahe, bhUla vinA bharapArane, kAM risAvI tuM kahe. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa. yathA. yathA. kahyuM na mAnyuM patinuM, pachI bAla manamAMhI pastAya; e duHkha aMtaramAMthI, jarAka mukhaDAmAthe dekhAya. madhyAkalahAntaritA yathA. rasiyAthakI rasAI, kaleza viNakAja vadhArI, zira dhuNAvatI rahI, zIkha nahI zravaNe dhArI; gaye rIsAI nAtha, amita gorI gabharANI; kara mArane dilamAMhI, neNumAM lAja bharANI; bolyA viNa bALA kare, upacAre ArAmanA; caMdana cAMdanI sumanasaga, bane na kAMI kAmanA. pati vinati karI pUraNa, gayA sidhAvI e kha na sahAya. strImukhakaMjathI nikaLI, madhupanI peThe pharI chupI jAya. hAvarAtaritA-vatha. rasanI luMTAuMTa, karI nizadina je saMge, ura dharI harSa apAra, reja ramatI huM raMge jenI saMge zuddha, premane khyAla pIdhe, enuM karI apamAna, Aja meM jAvA dIdhe; jAlima enau judAIthI, akaLAuM AgAramAM, vite veraNa rAta to, svAmI manAvuM sAvaramAM. yathA. patinuM vacana na mAnyuM, aNasamajaNathI ke adhika reSa, amRta tajI viSa pIdhuM, dauM have huM sakhoM kene doSa. pati mukhazazi nahi nirape, karatAtA java vinaya vAraMvAra pachIthI nayanacore, khAvA lAgyA vigaaMgAra. parakIyAkalahAntaritA-yathA. jene mATe jagna, taNI darakAra na rAkhI, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 vyAya meNAM TANA sarva rahI, je mATe sAMkhI, patinA chAyA pyAra, lAja kulanI luTAvI, e du:khanI ghA~ Aja, mane kAM yAda na AvI. jAvA dIdhA jIvanane, vacana na mAnyuM meM', jarI, phleza vadhAryAM kAmaviSNu, mUrkhAI mATI karI. yA. pati tathA je mATe, heta mAta tAtanuM tayuM khAI. ane Aja rIsA vicAra metA karyAM naDI kAMi. a mane mAnahi DIyA, vinayamaMtra hari bhaNyAM dharI naihuka tAya kaSaSi jarIe, chUTayuM nahIM chuTaze have deha. sAmAnyA kalahAntaritA - yathA. kruratA mAre mATa, khanI dinarAta divA, meAjI dete mAja, suNI muja mIThAM tAneA; jarI udAsa AyarekhI, rIjhavatA mujane rasIyA, karyA ehathI kaleza, krodha nahi mujane siyA. suvicAra| kADhayA sarava, hAMkI hRdayaniketathI, ghauM manAvI lAlane, have maLe te hetathI. ya. maTI hatI je maLatAM, sarva vittanI paMcatta cintA mArI; vacana suNyuM nahIM tenu, hAya mAnapu'baDAM kahyuM dhArI, vipralabdhAM. saMketamAM priyanI aprAptithI vyAkula thanArI strIne vijA kahe che. nive ; UMcA zvAsa, cintA, azru, aceta ane sakho ene pramaDhAvavI vagere enI ceSTAo che. mugdhAvipralabdhA-yathA. soe dhArI sneha, aga zraMgAra sajAvyA; attara telakulela lagAvyAM mananAM bhAvyAM; Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa jarIaMbara oDhADa, adhika chalabalathI ANa.. laI nikuMjamAM gaI, tahAM na maLyA vanamALI; navalA tana pILuM paDyuM, sveda kaMpa sAthe sahI, sazaka sakhI mukha nirakhatI, aNabelI ubhI rahI. * yathA sakhI saMge gaI navalA, saheTamAM java nahi nirakhe svAmI, mukha karamAyuM kAMIka, kAMIka kaMpI sahaja zaMka pAmI. madhyAvipralabdhA-yathA maMjana karI medathI, AMkhamAM aMjana sAryuM bhavya bandi karI bhAla, tAMbule sumukha bhaMgAryuM, sukhada sajyA bhaMgAra, vividha vase tana dhArI, khuzabu prasarI khAsa, cAla ura hAla vadhArI. maLe na svAmI saMta graha, madana Dare yuvatI karI, kAyA lAgI kaMpavA, AMkhathI aThTha paDayAM kharI. yathA. nAtha na nirakhe jyAre, ratigraDamAM tava sakhane kaMika kahI vacane kedha batAvyuM, nIcAM nayane karI lajAI rahI. prauDhAvipralabdhA-yathA cArU sugaMdhi cALI, aMga AnaMde nhAI, paheryA zubha paridhAna, tilaka tAbdula sukhadAI, aNiyALI AMkhamAM, rekha aMjananI AMjI, gaI priyatamanI pAsa, sarva zRMgAre sAjI. jeya nahi saketamAM, amadAe patine yadA, tana pILuM turtaja paDayuM, uramAM pragaTI ApadA. yathA. zUnya saheTa nihALI ubhI rahI abaLA nayane nAmI, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 kAvyazAstra. jANe vinave zivane, prakhala parAbhava madanathakI pAmI. parakIyAvipralabdhaH -- yathA sUtA mUkI svAmI, naNaMdanI najara cukAvI; nibhAvavA navaneha, adhika Atura banI AAvI; mane lAvI ahIM, Apa AvyA nahIM sajanI. nahIM thAya nirgamana, rAkSasI jevI rajanI; e vilAsauMnI AzamAM, ThagArthI huM vizvAsinI, zI rIte jAuM sadana, hAni thai hullAsanI. yathA. saMga laI gaI hatI je, je AlA mAlatInuM phUla; madhupa maLyAviNa ete, khanI gayu turtaja caMpaka tuya. sAmAnyAvipralabdhA -- yathA gorI tyAgI geha, bhUde varasAde bhIjI; rIjhanAra gaNo rasika, AI maLavA rAkhI rati, nAca gAna tAnanA, tamAma taraMge teADI, vibhava vakhADI sarva, dhAi dhanamAM jIva joDI. maLyA na manaDura bAgamAM, paDayA dAga pizatrAjapara, AkhI palaLI oDhaNI, uMDI thaI uramAM asara. yathA. dhanADhya priyane maLavA, dhana gaI manamAM mahumAda lAvI; e na maLyAthI melI, hAya gayuM dhana hAthamahI AvI. utkaMThitA sa ketamAM priyanI aprAptinA kAraNanA vitaka karavAvALI sIne ukitA kahe che. rUdana, ka, javara, vAsa, sata:5 ane khagAsAM khAvA e enI ceSTAe che. mugdhA utkaMThitA-- yathA jema jema sajanIe, uDI nija nija ghara jAye, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNuM. tema tema sukhasindhu, mAMDIM svAminI samAye; jema jema nizi jAya, aMga uMghALavuM maraDe, zu kahevu' svAmA~ne, vAta e citamAM na caDhe; dakhAI lalanA lAjathI, rati nathI karI zakatI chatI, mAragamAM paganei suNI, uIM palaMga para. esatI. yathA, sakhAonI sadhAte, ramavA lAgI navalA cita chAye; pati nahIM Avye tethI, rAha vileAkI ramata bhUlI jAye, nAtha na Avye evu, mugdhAnA mukhathI nahIM kahevAyuM; kumuda samAna khIlelu, mukha saroja peThe sa`kAcAyu. madhyAutkaMThitA-yathA. sa suMdara znagAra, beThI kuli madiramAM jene joi nayana, apsarA lAje uramAM, priyatama chatAM pravINu, reMgAyA kayAMika 2ge, gurUjana jAge sarva vadhI AturatA Rge; zAca kareche zizamukha, azrudhAra adhikAya che; Ahira rUpa batAvI phrI, AMkhAmAMDI samAya che. yathA pati AvauMza kahIM nAnye, jouM jIvatie' ardharAtri jAtI; zAca ane sakeAce. paDI palaMge dilamAM duHkhIM thAtI. nAtha na AvyA enI, vyathA chupAve karIne caturAi; paNa aMtara du:kha chAyA, mAninInA mukha upara rahI chAI prauDhA utkaMThitA - yathA kema na AvyA kAMta, ahaM zaMkA ura sAle, prakhala virahaeNvedanA, taNe paDI chuM huM pAle; kahuM keAnIM gaLe, vyathA uranI vistArI, alaga karyA Ana%0, smare tIkhAM zara mArI; juo kalenjI' cIrcIne, dAga virahanA dekhaze. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 69 www.umaragyanbhandar.com Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra, huM sAMkhI. mAna, tAna tene rasika ra pachI mAra ura pIDane, satya sakhI sahu lekhaze. yathA. nAtha hajI kAM nAvyA, e kAI rahyA haze kayAM; gRhamukhamAM paga paDe, muja dukhI naDu bramaNa kare bAI. parakIyAutkaMThitA-yathA kulalajAnI leza, dile darakAra na rAkhI, e mATe duHkha amita, paDayAM te saha rahIM sAMkhI, karyuM na kadie mAna, tAna teneja taNA; rasika rahyo rekAI, hAya duHkhathakI haNANuM ardha nizAnI daI avadhi, chaLoe mujane chetarI, prApta thayuM pakSI lave, AbhA arUNu nabhe bharI, yathA. bAlAne bolAvI, paNa nahIM AvI zakaye rasika maLI pIMjaranA pakSIsama, zaca vicAre bahu lAgI baLave. sAmAnyAutkaMThitA-yathA gAna tAnathI kaI, vAmAe vaza karI lIdho, autama nAca batAvI, keNue kedI kIdhe prahara rAtri vItatAM, savAra thavAnI bAI, sajela A zaMgAra, kAma nahIM AvyA kaI; kaI urvazI ura vasI, bheLAne bhAvI gaI. mujane maLatI mAjamAM, vikharUpa veraNa thaI. yathA. avadhi daI nahIM AvyuM. priya maLavAne rahI mAraga joI citta cintAe gheryuM, bIjAne maLavAnI ghaDi khAI. vAsakasajjA priya milApanA nizcayathI keli sAmagrI sajja karavAvALI strIne Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 rasanirUpaNa. vAratA kahe che. manoratha karavA, mArga vilo, sakhIothI parihAsa kare, tithI prazna karavA ane ratisaMbaMdhI sAmagrI taiyAra karavI e enI ceSTAo che. mudhavAratavisaMgAthA, vAravAra sakhIonI, najara cukavIne nArI, ratizayyA rasavaMtI bichAve hAla vadhArI. gurUjanathI chupa chalI, sumana guMthe priya kAje, pragaTa kare nahIM kAMI, tayArI dabAI lAje; zarama bharI zRMgAra sajI, dArA dila DaratI ati, kSaNa kSaNa vAMkI najarathI, rAha nAthane nirakhatI. yathA. sakhI zrRMgAra sajAve, nAtha Agamana jANuM citta mhAtI; navalA nijatana zvede, bhare sarva zakyAthI zaramAtI. , mAvAtaiA-thathA. kelibhuvanamAM jAto, catura strI dhIrI cAle, Adaze mukha joI sudhAratI bindI bhAle; derANI jeThANI, naNaMdathI dile dabAI, zaSyA paraM sarAja, bichAve miza karI kaI sarva sAja ratinA sajI, dharI zaMgAre aMgamAM, vATa jotI vAlama taNI, abaLA beThI umaMgamAM. maLavA patine sajatI, zRMgAra karI vadana jati evI, kamalasamAna malina kSaNa, kSaNamAM ujavaLa amaLa caMdra jevI. prauDhAvAsakasajjA-yathA.. subhaga sajyA zRMgAra, prakAza javAhira ti, abhinava aMbara dharyA, mAMgamAM bharIyAM metI; Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 kAvyazAstra. zagyA sukhada bichAva, bhuvana bhabhakAthI bharIyuM, jAhira dIpa jagAva, prakAzita pUraNu karIyuM. zarIra bhIjAvI sugaMdhathI, puSpamAla dharI pyArIeN, rAha jotI rasiyAtaNu, bAlA beThI bArIeM. yathI, zRMgArane sajatAM, vadana jyoti prakaTI che bahu bAla; ure mane e zaMkA, kema karI nirakhI zakaze lAla. seja bichAvI syAmA, rahI lAlanI rAha joI ema; kRSivala vAvI bIje, rahe meghanI rAha joI jema. parakIyAvAsakasajjA-yathA. e bAlAnI vAta, kahuM chuM tujane bAI, ajaba prapaMce ramI, gajabakaranArI gaNAI dIyarane paradeza, meka nija pati pAse, naNadIne risAvI, hadaya bharIyuM hullAse; gharanA baMdha kamADa karI, zayyA puzmana pAtharI, dIpa bujhAvI dekhatI, rAha rasikane draga bharI. yathA. sAMje tana caMgArI, mitra milananI cAha dharI citta, dIpa bujhAvI beThI, ati jhINA svarathI gAtI gIta. sAmAnyavANavihAvyathA gola kapele pare, chavAI alake suMdara, avara zregAro sayA, mahada muda dhArI manahara sakhIne nehe kahyuM, sejaba dhone kasavA, puSpa guMthatI Apa, haraghaDI lAgatI hasavA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasaniphapazu. Aza javAhiranI jakhara, dhana aMtaramAM dhAratI, patha premI AvyA taNeA, nayana TakAvI nihALatI. yathA. zragArA saObeThI, joi mitra dhanavAna taNI rAha; AgaLa karatAM adhika, dhana meLavavA cite dharI cAha. svAdhInapatikA. priyane vazIbhUta karavAvALI strIne svAnAMtA kahe che. vanavihAra, utsava, mada, ahukAra ane sarva maneratha siddha karavAnI IcchAo e enI ceSTAA che. mugdhAsvAdhanipatikA-yathA, zakita gurUjanathakI, lAjamAM rahe damANI, e navalAne nAtha, pRthA viSNu pIe na pADDI; palaMga bichAvI dardIe, saje zraMgAra parAge, mAhita karavA taNe, bheda bhAmA nahIM jANe; ema chatAM pati AjathI, lIna thayeA lanApare, AgaLa enuM zuM thaze, ehu kANu aTakaLa kare. yathA. anI premaza jyama yama, sIMga taje nahIM nAtha `rAtra; tyama tyama lAjasamudra, dArAnA DUmatAM jAya gatra, madhyAsvAdhIna patikA--yathA, ghaDI caMdana caracAvI, rahe ghaDI lajjA lAvI, michAvatAM payika, ghaDI aTakAve AvI; ghaDI guMthAne puSpa, ghIMka nA nA kahe nArI, ghaDI ragethI rame, ghIka ubhI rahe nyArI; 283 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra84 kAvyazAstra, ghaDI kahe dUra raho, ghaDI prasAre hAthane, banI madArI mAninI, nAca nacAve nAthane. yathA. pati paga deve tyAre, ketuka karatI zyAmA sukhadAI; kSaNa draya pade prasAre, kSaNa kheMcI le ura saMkecAI. prauDhAsvAdhInapatikA-yathA. veNI guMthe mArI, binda paNa doMce banAvI, karathI bAMdhe kase, AMgInI AnaMda lAvI, cAhuM attara aMga, cepaDe meMdI doye paga, muja mukha sAmuM jue, tIvra IcchAthI TagaTaga; chaka rahe muja chabipa kyAMka dUra jato nathI, mujapati muja zAsana vinA, eka zvAsa bharate nathI. yathA. nirakhI rAtadina mukha, patinA cakSu bahurUpI thAya; kamala jANuM ali thAye, zazi anumAnI cakara banI jAya. parakIyAsvAdhInapatikA-yathA. patine choDe prema, prema pativRttane che, parapati sAthe prema, iMgarathI meM to joDaye; hAjara haradama rahe, IzAre AgaLa Ave, dAsanI peThe khAsa, nokarI mArI bajAve; Dare na duniyAMthI jarI, muja prIti mATe mare, manamehana muja mitrasama, jagamAM koI nahi jaDe. yathA. prasAro premataNe guNa, muja mana khagane bAMdhe che nAtha; uDe udAsa banI kada, te pharI kheMcI rAkhe che hAtha. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa. 285 sAmAnyAsvAdhInapatikA-yathA. mAna karUM zI rIta, vAMka lhAlAne nAve, eka kahuM tyAM adhika vastuo herI lAve. muddhi mAguM tahAM, hAra muktAne Ape, jarA udAsI jei, turata muja caraNa cAMpe, hoMza rahI gaI hRdayamAM, mujane mAna karyA taNI, paNa huM zuM sajanI karUM, prIti priyatamanI ghaNI. yathA. rUpa guNethI bharelI, mujaviNa vanitA nathI anya hAla; priyakara grahIM kaMkaNa de, hRdaya lagAvI de muktAmAla. abhisArikA. priya saMgamAthe saMketa-sthalamAM javAvALI athavA patine pitA pAse belAvavAvALI strIne misAvi kahe che. samaya pramANe rU5 ane zRMgAranuM sajavuM, buddhibalanuM jora batAvavuM, sAhasa ane chaLa kare e enI ceSTAo che. mudhAminAra-yathA. maLIne sakhIo sarva, kahe bAlAne bAI, jevA navalo khela, cAla jaMgalamAM jAI; chaLabaLathI karI chaTA, chabIlIne chaLI lIdhI, vidhavidha vAte mAMhIM, bhamAvI AgaLa kIdhI. kuMja galImAM keDathI, meLavI mehanane jaI ajaba khela avikatAM, subhaga zaramAI gaI. yathA. navalAne nehathI, kelibhuvanamAM laI cAlI AlI; mukhazazi bhUSaNa tArA, draga cakAra karI nirakhe vanamAlI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 kAvyazAstra. madhyAabhisArikA-yathA kaTi kikinI karo dUra, dUra paga jhAMjhara dharatI, bhramarane bhaya pAmI, dUra dvaya karathI karatI, sakhInI draSTi bacAvI, dUra gajagati karI dharo Dara, capalA peThe camakagrahathI bIjA graha aMdara, maLatAM mehanalAlane, ghaDI zItala ghaDImAM garama, abaLAne abhisArasAM, hRdaye smara nayane zarama. yathA saOM suMdara zRMgAre, vAmA cAlI rati bhuvane hAle; mana AgaLa paga pAchaLa, ghaDI dhIrI ghaDI utAvaLI cAle, kaudAgamitarivA-pathA. maMjana karI zarIra, AMkhamAM AMjana sAryuM, vidhavidha dhAryA vastra, bhUSaNe tana caMgAryuM; cArU caMdrikA tulya, caMdramukhI pe cAlI, ratigrahamAM rasarUpa, jahAM beThA vanamAlI; chatrapati smarazara dharI, rAmA saMge rAja, neha sahita nakSatrapati, chatra rUpa banI chAjate. yathA. kaca kuca bhAre jhukatI, bahu zRMgAre che cAlI bAla; jANe AsavathI chakau, chelI jAye chakAvavA lAla. parakIyAabhisArikA-yathA. sutAM gharanAM sarva, uMdhIyAM AsapAsa jana, vItI rajanI adha, kholI dhIrethI graha dhana; cUpacApa erIthI, cakatI caturAM cAlI, mahada mudethI gaI, jaDAM beDA vanamAlI; Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasa nirUpaNa. 287 cAre cAmIkara gaNa, bhramare gaNuM juhI bhAminI, gaNuM cakere caMdramA, gaNuM mayUre dAminI. yathA gaNakAre nahIM garI, maga paLatAM paga viSadhara vIMTAya; jyama chakela gaja chUTI, dhIra tajI jaMjIra kheMcI jAya. parakIyA abhisArikAnA traNa bheda che. 2 songmisAIol, 2 zuklAbhisArikA, 3 divAbhisArikA. kRSNAbhisArikA. aMdhArI rAtrine anukUla veSa dhAraNa karI priya saMgamArtha saMketa sthaLamAM jAvAvALI strIne kAmasA kahe che. yathA. zyAma nizi nabha zyAma, zyAma ghana ghaTA chavAI, zyAma sajI zrRMgAra, zyAmane maLavA dhAI lalanA Dare na leza, kaleSane bhaya nathI kAMI, sabaLa sahAyaka cAra, saMga lIdhA sukhadAI. caDI mane ratha vAhane, sakhI umaMga su rasAla che, subhaTa prabala samara zobhate, mukhazazitaNuM masAla che. yathA. priyane raMga grahyA viNa, hAla bharyuM nahIM milana thAya vAma; zyAma raMga dharI tethI, jA maLavA jyAM beThA che zyAma. zuklAbhisArikA cAMdanI rAtrine anukULa veSa dhAraNa karI priya saMgamAthe saMketa sthaLamAM jAvAvALI strIne mikAri kahe che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat e www.umaragyanbhandar.com Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 kAmazAstra, yathA. veta kinArI sahita,veta sADI zira dhArI, kasI kaMcukI veta, veta jarieMthI sudhArI, gheradAra ghAgharo, veta muktAnI mALA anya sarva bhUSaNe,veta su javAhiravALA; caturAM cAMdanI rAtamAM, cAMdanaumAM bhaLe cAlatI, maLavA mohanalAlane, Aza umaMga ure ati. yathA. cArU cAMdanImAMhI, veta vasananI yuti zubha darazAya; jANe kSIrAbdhitanayA, kSIrasidhumAMhe cAlI jAya. divAbhisArikA. divasamAM priyasaMgamArtha saMketa sthaLamAM javAvALI strIne triAmini kahe che. yathA najamaMDalamAM Aja, caMDakara pracaMDa aMge, kehari ane kuraMga, vaira tacha vasatAM saMge; ahiphaNa nIce jAya, tyAgI bhaya dAdura deDI, ahi mayUra heThaLe vase tana AzA teDI, gADha prIti zeviMdanI, abaLAnA uramAMya che, madhyAhe maLavA mudde, jeSTa mAsamAM jAya che. yathA. dharI arUNa paTa abaLA, madhyAhe priyane maLavA cAhe, jAtI jarI na jaNAtI, phUlelA kiMzukanAM vanamAMhe. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ramanirUpaNa. 289 keTalAeka kavio aSTa nAyakA sivAya vizeSa bhedo batAve che. 2. amiSyati 2. patiwI, 3 gAmamiSyatptikaa, 4 AgacchatpatikA, 5 AgatapatikA, 6saMyogarvitA. __gamiSyatpatikA priyanA videza gamananA nizcayathI vyAkula thavAvALI strIne maNipati kahe che. mugdhAgamiSyatpatikA-yathA je navalAe manamAM, hAleM patinuM nehatarU vAvyuM; patinuM gamana suNI e, virahatama vAyuthI karamAvyuM. madhyAgamiSyatpatikA-yathA nAthagamana suNI nArI, kahevA jAye paNa kahyuM jAya; lAjamadanane jhagaDe, dilamAM thAya te nahIM dekhAya. prauDhAgamiSyatpatikA-yathA kahIM lAle bAlAne, videza jAvAtaNa vAta jyAre AMkhataNA aMjanane, devA lAgI dhana azrudhAre. parakIyAgamiSyatpatikA prathama milanamAM jevuM, duHkha dIdhuM hatuM tame mane zyAma, ethI adhikuM Aje, duHkha gho cho laI videzanuM nAma. sAmAnyAgamiSyatpatikA-yathA videza jatAM pahelAM, kRpA karI detA jAje lAlA, prANa rAkhavA padika, japavA nAma tamArUM motamAlA. 37 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyazAstra, gacchatpatikA priyane videza jAte je duHkhI thanArI strIne pati kahe che. mugdhAgacchatpatikA-yathA patine sidhAvavAne, jema jema ghaTI rAta prApta thAya, tema tema tarUNanA, mukhazazi kerI joti ghaTata jAya. madhyAgacchatpatikA-yathA pati viyoga veLAe, dArAne draga athuM dekhAya, jANe madhukara madhune vamana karI pharI tu khAI jAya. * UMDhAgapativama-1thA pati sidhAvatI vakhate, banne nayanene kahe che bAla; ravAnA dina jhAjhA, nirakhI le pati harSa dharI hAla. parakIyA gacchatpatikA-yathA karI cIkaNuM kAyA, lAla lagAvI sadAya atineha virahAgnithI baLIne, have eka kSaNamAMhi thaze kheha. sAmAnyAgacchatpatikA-yathA prathama daI mana pyArA, mArA manane karyuM tame hAtha; Aja acAnaka cheDI, videzamAM kayAM jAo cho nAtha. AgamiSyatpatikA priya videzathI Avaze ema jANe khuzI thanArI strIne mAmiti kahe che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNa. 291 mugdhAAgamiSyatapatikA-yathA dina dvayamAMhI maLaze, A navalAne nAtha have bAI; vAta suNu e sakhInI, nIcAM nayana karIne lajavAI. ___ madhyAAgamiSyatpatikA-yathA vAma nayana pharakayAthI, bALA harSita banI rahI cUpa; kSaNa ughADa kSaNa DhAMke, ura umaMgane jyama vAdaLa dhUpa. prauDhAAgamiSyatpatikA-yathA patra AvI patine, ane suryuM pati Ave che khAsa kAminanI kAyAmAM, ethI upaje dviguNa hullAsa. nayana bahu bahu pharakayAM, vaLI bolavA lAge java kAga; aMga aMga abaLAne, vividha varSavA lAgyo anurAga. parakIyAAgamiSyatpatikA-yayA supyuM pathikanA mukhathI, vAlama vaLaze videzane tyAgI; kAMIka mukha marAvI, cAlI caturAM uramAM anurAgI. sAmAnyAAgamiSyatpatikA-yathA bahu dhana meLavI mejI, jarUra Avaze ema suNe vAta, vAra vadhunA uramAM, vilAsa lAge vadhavA dina rAta. AgacchatpatikA priya videzathI Ave che ema jANu khuzI thanArI strIne gAmachatpati kahe che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra, mugdhAAgacchatpatikA-yathA navalAnA manamAMhI, harSa thaye pati Ave che jANuM; kamalakalinI peThe, jarA arUNatA mukhapara darazA. madhyAAgacchatpatikA-yathA patiAgamana suNIne, lAjavatInuM aMtara ubharAya; nizadina madhu sarasija sama, ghaDI vikase, ghaDIbhara saMkocAya. prauDhAAgacchatpatikA-yathA pati Ave che jANI, abaLAne AturA adhikAya; 9ha maLI AgaLathI, pAMkha na prApta thavAthI pastAya. parakIyAAgacchatpatikA-yathA anya dezathI Ave, priyatama evI suNe vAta mAtra camakayuM capalA paiThe, cAha vadhavAthI gerInuM gAtra. sAmAnyAAgacchatpatikA-yathA dhanI mitra Ave suNI, sarjI zRMgAro aMge abhirAma; nagara mhAra jaI beThI, mAraga rekI vilAsinI vAma. sAtapatiA . priyanA videzaAgamanathI khuzI thanArI strIne mAnatAtiza kahe che. mugdhAAgatapatikA-yathA pati paradezathI Avya, grahIM kara pUche samAcAra sukhathI; lAja samudra bI, vAta na nikaLe navalA nA mukhathI madhyAAgatapatikA-yathA pravAsathI pati Ave, gRhiNI beDI ghaghaTaDo tANI; nehuthI vAMkI najare, ghaDe patine nirakhe ghaDI sakhI zANuM. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNu. prauDhAAgatapatikA - yathA patine nirakhI pramadA, karatI ajana sahita azrudhArA; jema candrane nirakhI, cakAra dUra dhare che aMgArA. strI haste vAlama saMge, vAJA karatAM AMkhe azru bhare; milana virahanA sukha du:kha, varNana karatAM gadagada kaMThe kare, parakIyAAgatapatikA - yathA 293 gayA viraha dina vItI, Ape nizimAM agaNita AnaMda; premI priyA kumudinisama, vikasI nirakhI vhAlA vrajacaMdra. sAmAnyAAgatapatikA - yathA tamaviSNu tananagarImAM, virahaeNluTArA prItama jhaTa pesI; suvarNa rUpa sarava muja, luTI gayA huM rahI hAya esI, saMyogagarvitA priyanA saMcAgathI gava karanArI strIne saMyogavitA kahe che. thA. kacAMya gayAM e vAdaLa, nita uThI mujane jaLAvatAM je; gAI malAra elAvuM, taiAya na Ave najara Aja eha. nAyaka rUpaye vanasapanna purUSane nAya kahe che. enA dharmonusAra trajhu bheda che, z ti, 2 35ti, rU vaiziSTha. avasthAnusAra e bheda che. ? mAnI 2 moSita, prakRtyAnusAra traNa bheTa che. 1 uttama 2 madhyana, 3 gama. rasAnusAra cAra bheda che.? porahAhata, 2 dhIroddhata, 3 dhIrodAta, 4 dhIramazAnta. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 kAvyazAstra. yathA. kalita kaMTha kabusama, kamaladalasamA kapila zobhe che, adharabimba vidgamasana, bhUdhanu sama joI mana lebhe che. bANasamAna nirIkSaNa, smarane lajave tananI tarUNAI; sabala vimala ati dAnI, dhIra, vIra, gaMbhIra ane nyAyI. vinayI vidyAvata, rasamaya vANuM vase mukhe vAsa; catura ane AnaMdI, dayA vase dila haradama mukha hAsa. pati zAstravidhithI vivAhita purUSane pati kahe che. enA pAMca bheda che. je manuSTa, 2 liga, 3 pRg, cha rAsa, 5 anAmiksa, yathA, jyArathI para priyatama, tyAratha tujane rAkhe che saMga; bhAgyazALI tuM bhAmA, sadA zivAsama rAje aradhAMga. anukUla je purUSa ekaja vivAhitA strI upara anurakta banI bIjI strInI AkAMkSA na rAkhe ene kahe che. yathA. patra dhare paga nIce, zira para nija vacathI chAMya karate; pramadAne laI priyatama, e rIte upavanamAM saMcarate. dakSiNa ghaNuM strIo upara samAna prIti rAkhavAvALA patine DhasA kahe che. yathA. cAre dizi pheravI mukha, kare akhilanA ura AnaidakUpa, II ; macle Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 rasanirUpaNa. raha5 priyAmATa jANe pati, ghara beThA che caturAnanA rUpa dhRSTa atyaMta apamAnita thayA chatAM paNa namra ane lajajAhIna adhama patine chUI kahe che. yathA. nirlajapaNuM nathI jAtuM, enI e rahI kucAla dina rAta; viSa sama lAge mujane, vAlama tArI hasavAnI vAta. zaTha chaLapUrvaka aparAdha gepana karavAmAM catura patine rada kahe che. yathA. mAna tAherUM mAninI, suravanitAtaNuM mAna lepe, huM jANuM mukha tAruM, caDayuM kheMcI bhra zazi upara kepe. anabhijJa zRMgArAdi rasAnukUla kiyAnA yathArtha bedhamAM asamartha purUSane manamA kahe che. yayA hAva bhAvathI haradama, sajI aMgAre neNa nacAvuM huM; pati teAye nahIM prI che, tyAre zuM sakhI DhAla bajAvuM chuM. 3rapati paradArAnurakta purUSane pati kahe che. enA be bheda che. ? vajanavAra, 2 divyAvatura. keI kavie enA bIjA traNa bheda batAve che. 21, 2 pUra, 3 mAra, yathA. caritra A caturAnAM, varNana karIne kayAM jaI kahevAye, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 rasanirUpaNa. muja ghaTa anala lagAvI, jaLane ghaTa bharIM zIza dharI jAya. vacanacatura-yathA hatI camakatI kevI, uttama aMbaramAMhI adabhUta zuM baMdhu keI syAmA? nahIM nahIM vAmA nirakhI vidhuta. kriyAcatura-yathA viSa viprane dhArI, ga tIrthataTa catura purUSa cAhe sahu jana jotAM chaLIye, karyuM tilaka pyArInA bhAlamAMhe. gar3ha je purUSa padArAthI thaelI prIti gupta rAkhe che tene dUra kahe che. yathA, nija nArI ura vasa, paradArone chupAvIne prema mare mAlatI mATe, teya kamalamAM madhupa vise jema. mUDha je purUSa pAradArAthI thaelI prIti prakAza karI de che tene mura kahe che. yathA, paranArInI prIti, nija pramadAne karyo pachI pastA, mUrkha cAra nija corI, jema batAvI jelamahIM jAye. AruDha je purUSa parapramadA mATe parAyA gharamAM pesate phare ane baMdhanazikSA sahana kare tene sAruM kahe che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa. 27 yathA. kulaTAone saMge, nizadina pharate baMdhana mAra sahe; chUTyA pachI sadAye, thaI jIta muja jabarI kuTila kahe. vaizika vezyAnurakta purUSane vaiziza kahe che. keTalAeka kavio vaizikanA nIce pramANe bheda batAve che. 1 anurakta, 2 kAmamatta, 3 surAmatta, 4 dhanamatta. yathA. suvaraNavaraNI zyAmA, pAna cAvatI dvAra pare beThI hasI joI muja sAmuM, hAya mAharA hRdayamahIM peThI. anurakta. je purUSa mana, vacana ane karmathI gaNikAnA premane vaza thAya tene anuraja kahe che. yathA. zI rIte muja manamAM, avara nArIne prema zake pasI; vAra vilAsinI kere, vilAsa jemAM baLe rahyo besI. kAmamatta- yathA phare kAmavaza nizadina, atRpta aMtara tRpta thAya nahI, ghaDI gharamAM ghaDI bAhira, ghaDI vezyAotaNuM galImAMhI. surAmatta----yathA tanasugaMdhi caMpakasama, nija nArInuM nitya karI nyAruM; vAra vadhune bhuvane, mata paDyA rahe madhu pIvA sArU. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 kAvyazAstra. dhanamatta--yathA amUlyane ati uttama, je mAgI te vastu turata dIdhI; rUpa guNe bharI rAmA, vividha prayatna meM vaza karI lIdhI. __ mAnI priyAe karela apamAnasUcaka ceSTAo dhAraNa karanAra purUSane mAnI kahe che. kathA. kara joDI je kAmA, vinati kare Apane aSTa yAma; kAra banI tenAthI, mukha maraDI zuM rahyA lAla Ama. ke I kavi mAnInA vizeSa bheda batAve che. 2 pAna, 2 jugamAnI. sAmAna--athA. vAravAra zuM vile. nijanA mukhane graho darapaNa hAthe; Ama juo sarakhAvI. ApaNuM mukhaDAdhAmukha sAthe. guNamAnI--yathA gurIyala gAna tamArUM, suNAvatA nathI zyAmAne zAne, Apa thakI nI ochI, samajaNamAM svara tAla ane tAne. preSitarati ziyAviyogathI saMtApita purUSane pittapati kahe che. yathA. kanaka chaDI kanimaya, dAminI karatAM dviguNa teja jAla amRtaveli anupama, dArA mujathI dUra hAya hAla. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa. 299 uttama priyatamAne kaMpAyamAna nirakhI caturAIthI tenuM mAna cheDA vavAnA upAya janAra purUSane uttama kahe che. yathA. kepita joI kAmA, ilAja karatA turata rasikarAja; grahIM kapola draga bhUtA, kahe zuM aMjana phelAyuM Aja madhyama priyatamAne mAnamAM bharAelI je je purUSa samAna rahe che tene madhyama kahe che. yathA. kepe bharAI kAmA, ume nAtha abela rahI che; hAtha gra hasI hete, uThI zrRMgAra sajavA lAgI jAze. adhama bhaya lajajArahita purUSane madhama kahe che. yathA. nirlaja vArathI svAmI, ethI huM sakhI sadA baLuM manamAM chupI pRthe muja chAtI, huM beThI houM jyAM gurU janamAM. dhIrala lata zRMgArarasa pradhAna purUSane dhotrita kahe che. yathA. hAlAM bhUSaNa vasane, ujavaLatA priya mitra saMga neDa; viSaya lAlasA uramAM, pramadA yArI sadA svaccha deha. dhIroddhata vaidrarasa pradhAna purUSane dhAradrata kahe che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazA. yathA. - prada adhika roSa laghu deze, ati amarSa aniza caMcala citta, nija stuti karI sukha mAne, mahada mAnabharI rAkhe che rIta. dhIrodAta vIrarasa pradhAna purUSane ghIdAra kahe che. yathA. - sadA satyatA pyArI, dAna dayA rAkha rUcira mAna; utsAhI udyoga, priyApremavaza dharmapare dayAna. dhIraprazAnta zAntarasa pradhAna purUSane dharamazAnta kahe che. gIta vAgha ati pyArAM, saMtaguNe sAMbhaLavA rUci rAkhe; viveka dharma adharmo, dayA draSTithI sarva sthaLe dAkhe. rasaprakAra pUrvokta rItianusAra vibhAva, anubhAva ane saMcArI bhAvathI paripeSita sthAI bhAva arthAt rati, hAsa, zeka, dha, utsAha, bhaya, jugupsA, Azcarya ane nirvedathI kramAnusAra nava rasenI utpatti thAya che arthAt ? aMgAra, 2 hAya, re , 4 zaidra, 5 vIra, 6 bhayAnaka, 7 bibhatsa, 8 adbhuta, 9 zAnta. zraMgAra nAyaka nAyikAnA paraspara anirvacanIya pUrNanandane thanArA kahe che. e varNa zyAma ane devatA viNa che. enA be bheda che. 1 saMyoga, 2 vipralambha. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNu. saMyoga da, sparza salApAdijanita ahirindriya saMbaMdhI paraparanA Ana Mdane saMyoga zrRMgAra kahe che. 301 yathA. sajI sarava zraMgAra, nAthanI saMge nArI, eka Asane ubhaya, birAje vhAla vadhArI; vAtA karatAM viddhasi, amita rati rasane cAkhe, suNI kekilanA zabda, ure adhikAM abhilAkhe; caturAM nija mukhacaMdrathI, zaramindo zizane kare, kalita lalita tanakAntithI, jyeAti vAhiranI hare. AmAM nAyakanAyakA gAjIMtranAvamAva, keAkilanA zabda uddIvana vimAva, eka Asana besavuM anumAva, rati rasane cAkhavA e ratisthArU ane vihasI vAtA karavI e pasavArI mAtra hAvAthI saMyoga anAra thayA. vipralambha nAyakanAyakAnA paraspara prasanna mahirindriyAnA sabadhaabhA vane vikajanma athavA viyogazranAra kahe che. enA traNa bheda che. pUvonuMrALa, 2 mAna, rU pravAsa, yathA. pyArAviNa pAvasa Rtu, pAvaka tulya anI mujane khALe; A kekIne keAkila, pUrva janmanu Aja vera vALe. pUrvAnurAga melana thayA pahelAM thaelI prItine caturA kahe che. www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 kAvyazAstra. enuM kAraNa priya vastunuM darzana che. yathA. mujane tajI mana mAruM, menane jaI maLyuM mude sajanI, manaviNa tane ekalaDuM, athaDAve che divasa ane rajanI. keTalAeka kavio pUrvAnurAga antaragata zutArA ane kAnurAga batAve che. zutAnurAgathathA. jenI vAta suNIne, thaI judI tana mananI sthiti mArI; karAva darzana enAM, nahIM te mArA prANa jaze pyArI. draSTAnurAga--yathA rUpara nAkhI, muja aMtaranI mathanImAM vhAlI, dehadadhine choDI, muja manamAkhaNa laIne kayAM cAlI. darzana koI prakArathI koI vastunA svarUpajJAna thavAne na kahe che. enA cAra bheda che. ? zravaV, 2vitra, 2 rana, 4 AikSa, zravaNa kIrti zravaNa karavAthI je svarUpa cittamAM bhAsita thAya che, ene zrApana kahe che. yathA. je dinathI sajanI , vakhANI muratI vAlamanI jevI te dinathI muja hRdaye, vasI rahI che tevIne tevI. citra | kaI vastunuM citradvArA svarUpajJAna thAya tene vijhana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa. 303 yathA. citra cakSuthI jotAM, citratulya sthiti thAye caturAnI; te pachI mitra nirakhatAM, kaDe kevI sthiti thAvAnI AnI. svapna nidrAvasthAmAM koI vastunA svarUpajJAnane tarata kahe che. yathA. jAgyA pachI je jouM, to lapaTAvI lauM hRdaya sAtha; cittacara svapnAno, kema karI Ave mAre hAtha. pratyakSa koI vastunA nayanagocara thavAne pratyakSa kahe che. yu . patidraga ali Anade, bhrame nAronA vadanamaya mAge; patimukha zazi para bhramatAM, gacara caturAnAM sukha sAthe. mAna AzApratikUva priyanA aparAdhajanita praNayapane mAna kahe che. enA traNa bheda che. 146, 2 madhyama, 3 ku. yathA. aMjanaviNa taMga phI, hAravinA ura nathaviNa che nAsA; cala bhrakuTi bhALI, I nAthe anainI AzA. paradarzana janita mAna ke je hAsyAdikathIja nivRtta thAya che ene ghumAna kahe che. yathA. mAna gayuM tuja TI, najarethI nyALatAMja vrajarAja; rahIM bharAI ghaDI mAne, mAna karyAnI rAkhI te lAja. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 kAvyo, madhyama parastrI prazaMsAjanita mAnake je vinaya athavA sama khAvAthI nivRtta thAya che tene madhyama mAna kahe che. yathA. kasama kAntamukhathI suNI, turata utArI bhrakuTi dhanuSa nArI; vihasi vileka kaTAkSe, rasakRpANane mude rahI mArI. parastrIgamanavizvAsajanita mAna ke je caraNapatanAdithI nivRtta thAya che tene purapAna kahe che. yathA nirakhI arUNa draga patinAM, abaLAnI gati thaI gaIevI; kamala arUNatA nirakhI, ghaTI jAya zazitaNI vRti jevI. mAnamocanaupAya. mAna choDAvavAnA cha upAya che. je pragati, 2 upekSA, 3 bheda, 4 sAmopAya, 5 dAnopAya, 6 prasaMgavidhvaMsa. praNati jyAM nAyaka strIne pAya paDI bhAna choDAve tene prati kahe che. A gurUmAna cheDAvavAno upAya che. yathA. pati patninA pagamAM paDI e avareNI anumAnuM mude mitrane maLavA, jANe Avyo Aja bhavya bhAnu. 3pekSA jyAM mAna choDAvavAne prasaMga cheDI nAyaka keI judAja pra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ranirUpaNa 305 saMgathI mAna Ave tene kapa kahe che. A laghumAna choDAvavAne upAya che. thayA, vahalarI maLI viTapane, capalA vanane maLI mitta cAhI. kSiti gagenamAM na keI, tarUNa mujane tajAya te nAMhI. jyAM nAyaka nAyakAnuM sakhIdvArA mAna cheDAve tene eka kahe che. A paNa laghumAna cheDAvAne upAya che. yathA rASa-agnine analeM, zA mATe patine bALe yAmA: te tarU dahana na karIe, sadAya vasIeN jenI chAyAmAM. ANTRA mopAya jyAM nAyaka nAyakAne jema tema samajAvI mane mohita karI mAna cheDAve, tene sAmAvAi kahe che. A paNa laghumAna cheDAvavAne upAya che. yathA ekaja ApaNu beu, samajI le e vAta satya zANI, mAna kadI nahIM karIeM, mAna bhedanuM mULa jabara jANI. dAnopAya jyAM koI prakArane lobha batAvI, nAyaka nAyakAnuM mAna cheDeve tene jApAra kahe che. A paNa laghumAnamocanaupAya che. tuja nAthe nija hAthe guMthI makalA mAlatInI mAla ja mAna arinAsI, hAyekamalathI hera prati bAla. 39 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvyazAstra, karI che. ke pachI viddhata jyAM nAyaka nAyakAnA cittamAM jama ke brAnti pragaTa karI mAna choDAve tene prasaMga vidyAsa kare che. A paNa laghu mAna mecana upAya che. yathA koI purANa pikArI, mAna karI je strI vitave rAta; thaze cakravAkI e, punarjanmamAM che sAcI vAta. - videzasthitine pAra kahe che. enA be bheda che. * 1 bhUtapravAsa. 2 bhaviSyapravAsa. * yathA zivA pUjatAM zyAmA, java karathI puSpane sparza karatI, bhasma thatAM bhALIne, hara badala haranA zirapara dharatI. * ; . bhUtakavAyathA baMdha dvAra karI besuM, kUra kalAnidhi kasAInA DarathI; jyotsanA javALA jaLatI, jeI chupAI sakhI jAlAntarathI. - maNibhulAta--2thA bhale padhArA pyArA, huM nahIM boluM dharI rahuM minya padhArazo java pAchA, vilekazo taiva AvAsa A zunya, : priyana viyegamAM manuSyanI avasthA je abhilASathI prAraMbha thaI maraNavadhine pahoMce che, e daza dazAo che. A daza dazA vipralaMbha aMgArAntargata gaNuM che. tenAM nAma, 1 abhizApa, 2 cintA, 3 smaraNa, 4 guNakathana, 5 udvega, 6 malApa, 7 unmAda, 8 vyAdhi, 9 paDatA, 10 maraNa. . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirUpaNa 30.7. abhilASa vigasamayamAM priya milananI icchAne samajAna kahe che. yathA kayAre gurUjana mAMhi, neNanI senathI patine samajAvI keli-bhuvanamAM keDe, ati Atura banI raheza uralAvI. : . vitA. viyoga samayamAM saMga athavA zAntinA upAyAntara vicA rane vintA kahe che. yathA . . . . . . zIrIte zazimukha e, AvI maLI sAcave samaya bhAI muja marelane mede, kare sajIvana adharAmRta pAI. viga samayamAM priyanI pUrva ceSTAonuM jJAna thavAne jAna kahe che. - yathA khaTakIM rahI citamAMhI, caTakabharI tuja cAla catura nArI, .. laTaka maTaka dekhADI, chaTakI gaI kayAM neNu bANa mArI. guNakathana-yathA dina dina vadhI ghaTI Ave, ane mane zuM dArUNa duHkhadAya, are kalakI caMdA, muja patinA mukhasama tuM nahIM thAya. 3 . viyoga samayamAM vyAkUla banIne keI viSayamAM cittane A zraya nahI maLI zake tene kahe che. - yathA agnithakI hatI baLatI, tepara caMdana lagAviyuM lAvI, pavana nAkha paMkhAthI, sakhI teM mujane vizeSa saLagAvI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhyazAstra pralApa viyAga samayamAM priyane vidhamAna mAnI niraka kriyA athavA vacanaracanAne mApa kahe che. yathA 308 zyAmarUpa na cAle, tanamAM dAminI pItAmbara dhArI, lalita DhaMgathI khi lAge, chatAM mane kAM nAkhe che mArI. unmAda viyogamAM atyaMta sayAgAtmaka banI muddhiviparyayapUrvaka vRthA vyApAra karavAne rannAr kahe che. thA kSaNamAM cuMbana karatI, kSaNa ura dharatI kSaNu DhaMgapara Az2I; vara vArijane vAmA, nija patinA Anana karapada jANI. vyAdhi viyAgadu:khajanita zarIranI asvastha avasthAne nyAyi he che. yathA virahe dukhaLI dArA, seje sUtI jAya nAhIM jarI; zveta balAhakakerI, jANe sUtI dAminI seja karI. jaDatA viyeAgadu:khathI jIvatAMja sarva IndriyAnI gatinA avarodha thavAne bahetA kahe che. yathA jarA na cetana Ave, gayA hajArA vaidyA hArIne; mRtaka sajIvana chUTI, nAma tamArUM nita e nArIne; maraNa prANaparityAgane maLa kahe che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanirupANuM, mArA maraNa pachI sao, patra nAthane Ave tema hAtha te muja mukhamAM mUkI, jaLAva agnimAM muja sAtha. hAsya hAsanI paripuSTatAne yasa kahe che. ene varNa vela, devatA pramatha, anupayukta vacana rUpAdinAM pAtra, gAivana anupayuktavacana ane rUpAdika dhIna tathA mukhavikAsAdi mama che. tenA madha, madhyama, ane gati traNa le che. yuthA patinI saMge amadA, vAta karatAM gaI akSara cukI, te sudhAratAM pharIne, hasavA lAgyAM ubhaya ru jhukI, maMda jyAM hasatAM dAMta nahI dekhAya tene maMjAya kare che. yathA abaLAomAM ubhA, hari vAlinine veSa deza dhArI, avilokI oLakhatAM, mukha malakAvI maMda hasI pyArI. madhyama jyAM hasatAM dhvani thAya tene madhyapaphAya kahe che. yathA bhUlI gayA pItAmbara, pAchA pharI levA AvyA lAla dayo pItA paTa ka tAM, bahu dhvanithI hasavA lAgI bAla. sAta jyAM hasatAM atyaMta kavani Ave tene gAriphAya kahe che. yathA AMkhe aMjana dharatAM, lalitAe lAlanA gAla mA, karyuM mezanuM TIluM, hasavA lAgI jhukI sarva sAthe. ' ( * * Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ accarAjI karuNa zokanI paripuSTatAne paNa kahe che. ene varNa citrita kapAta samAna, devatA varUNa, baMdhunAzAhi mAilana, mRtaka dAhAdi tathA enI asAdhAraNa vastuonuM darzana temaja guNa zravaNadi rIpanA bhAgyanindA, bhUmipatana ane rehanAdi numApa che. yathA vyAkula banI mahedarI, kahe mRtaka dazamukhanuM ahI gAtra, viza karyuM che teye, kAM nathI karatA zravaNa mArI vAta. kodhathI thaelI indriyanI prabaLatAne dila kahe che. ene varNa rakta, devatA rUdra, zatru mAnavana zatrune umaMga hIpanabhaMga, adhara daMzana ane bAhu visphoTanAdi anubhave che. yathA nirakhI jAvaka bhAa, pAvaka jevI banI rahI bAla; nija hRdayethI tehI, yatine dIdhI mAlatInI mAla, vIra pUtsAhanI paripuSTatAne paNa kahe che enA traNa bheda che. 1 yudavIra, dAnavIra, 3 dayAvIra. cayA caDa naMda dazarathane, manera haranA pUraNa karavA. lAgyA ubhaya pharakavA, pracaMDa bAhu arinA mada haravA. kavacce nahI samAye, gAtra prakullita ari jaye thaDakI, I meM dazamukhane, turtaja kaDIye bakhataranI kaDakI. yuvara bala vivA pratApAdi nizcayajanitatsAhanI paripuchatAne yuddha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAnirUpaNa. vIra kahe che. emAM ripuezvarya prAivana, senAne kolAhalAdi upana ane aMga zaraNAdika anumAna che. yathA subhaTe sAthe cAlyA, raghunaMdana dharI dhanuSa bANa hAtha, jema nAe saMge, phAga khelavA jate heya nAtha. je laMkA chatyAviNa, pharyA hatA zurAo mukha meDI, te laMkAnA dvAre, raghupatie nAkhiyAM turta toDI. zravaNa karI hakArA, sahu nizicaranA zastra astra pahayAM, thaDakayuM dila dazamukha, java caturagiNi laI rAma caDayA. dAnavIra dAnasAmadi janitetsAhanI paripuSTatAne navIra kahe che. emAM yAcaka nAraMvana, dAna samaya jJAna ane tIrtha gama nAdi vapana satyAgAdikanubhAva che. yathA dIdhA mAla khajAnA, arpaNa kara mAM sarve sukhasAja rAja daI kauzikane, cAlyuM haze harizcaMdra rAja, dayAvIra cittAtA janitetsAhanI paripuSTatAne vAnara kahe che. emAM dIna zAzvana, duHkhavarNanAdi dIpana, ane duHkha dUra karavuM tathA mRdu bhASaNAdi anumAna che. yathA * grAhe gajane pakaDaye, A mRtyutaruM ANuM mAthe suNI Arata svara AvI, bacAvI harie pakaDI hAthe. ayAna IndriyavikSepasahita bhayanI paripuSTatAne mAnasa kahe Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satra. che. enA varNa zyAma, devatA yama,bhayaMkara daOna Apana enAM ghAra karma uddIpana ane kaMpAdi anubhAva che. 31ra cA java rAvaNunuM joyuM, ecintu ati DarAmaNuM rUpa; tava raghupatinI senA, prIkake vadane khanI rahI cUpa. vimaE. jugupsA janitendriya sa kAcakArI rasane nimatta kahe che, enA vaNuM nIla, devatA mahAkAla, durgaMdhAdi gAma, kumi mamikA patanAdi uddIpana ane kapa zamAMcAdika anumAna che. kyAMI AmiSa asthi, kAMi carma kyAMi che rUdhira bharIyu sadanAnA e gharamAM, zI rIte harie sthAnaka karIyuM. adbhuta anindvayaM vismayanI paripuSTatAne adbhutarasa kahe che. enA vaNuM pIta, devatA brahmA, asaMbhavita vastu gamyana, enA guNeAnI mahattA uddIpana ane saMbhramAdika anumAnya che. yathA lAvI sajIvana chUTI, jIvADIyA lakSmaNane e joi; cakita khanyAM cicamAMhI camatkArathI rAkSasa sahu kAi. zAnta kAmakrodhAdinA zamanapUrvaka nivedanI paripuSTatAne zAntarasa kahe che. enA varNa zukala, devatA nArAyaNa, sa'sAranI anityatA Avana, satsaMga uddIpana ane rAmAMcAhika ganumAva che, yathA na kheda nyArA thAtAM, nathI hu besatAM maLI sAtha; gaNe jIvana vana sarakhAM, jene che nija mana haradama hAtha. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra alaMkAra. zrI jazavaMta jazobhUSaNakAra" lakhe che - manuSyane hAra Adi alaMkAra hoya che. e chAyAnusAra kAvyanA paNa anuprAsa upamAdi alaMkAra mAnavAmAM AvyA che. alaMkAra traNa prakAranA che. je rAI, 2 carthIruM, 3 ubhayAlaMkAra. alaMkAra zabdanI vyutpatti nIce pramANe che. garuM potIti gajA "ga" eTale zobhA, manuSyanA zarIrane guNa lAvaNya Adi, jIvanA guNa udAratA Adi ane hArAdi sarva zobhAvanArAM bane che, tathApi alaMkAra nAmanI rUDhi te hArAdikamAM ja che. tema kAvyane paNa zabda, artha, vyaMgya, guNa ane anuprAsa upamAdi sarva zobhA ApanArA hovA chatAM alaMkAranI rUDhi mAtra anuprAsa upamA ityAdimAMja che. enuM nimitta e che ke pradhAnatAthI nAma thAya che. manuSyanA jIvanamAM paNa zobhA karavAne dharma che. kemake jyAM sudhI manuSya jIve che, tyAM sudhI zarIranI zobhA che. jIvane viyega thayA pachI nathI. paraMtu jIvadharma pradhAna hovAthI tene jIva nAmathI vyavahAra che. "navayatIti vara" je jIvato che te jIva. manuSyanA udAratAdi guNemAM paNa zobhA karavApaNuM che, paraMtu guNadharma pradhAna hovAthI tene guNa nAmathI vyavahAra che. hAra kaMkaNAdimAM dhanatva che, tevuMja hAra kaMkaNAdi AkAra vinAnA ratna ane suvarNamAM paNa dhanatva che. chatAM hAra kaMkaNAdimAM zobhA karavAne dharma pradhAna hovAthI hAra kaMkaNadine alaMkAra nAmathI vyavahAra che. prAcIna gunI ane alaMkArenI A vilakSaNatA batAve che, ke guNanI sthiti acala che ane alaMkArenI calita sthiti che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 paramAra, manuSyamAM udAratAdi guNa hoya che te acala rahe che, hAra kaMkaNudi acala nathI; kemake manuSya koI vakhata alaMkAra dhAraNa kare che ane kaI vakhata nathI paNa dhAraNa karate.emaja kAvyamAM paNa mAdhuryAdi guNanI acala sthiti hoya che. jemake puSpAdikanA varNanamAM mAdhurya ane zastrAdikanA varNanamAM eja guNa hoya ja e anubhavasiddha che. upamAdi alaMkAranI evI acala sthiti nathI. kemake kAvya koI vakhata alaMkAra vinAnuM paNa bane che. kemAM hArAdi alaMkAra jema rUpavAna strI purUSane zobhAyamAna kare che paNa kurUpa strI purUSane zobhAyamAna karatA nathI, tema upamAdi alaMkAra paNa ramaNIya arthane zobhAyamAna kare che. aramaNIyane zobhAyamAna nathI karatA. "joradarivAra eTale ke gAya sadaza rejha. AmAM upamA alaMkAra nathI. "ziSyAgato muha eTale ziSyanI sAthe gurU AvyA. AmAM sahakti alaMkAra nathI. ItyAdi sarva saMmata che, ethI arthAlaMkAranA lakSaNamAM "sara svatikaMThAbharaNakAra kahe che. "arthamawtuM zobhAyamAna ane thane zobhAyamAna karavA samartha e alaMkAra. alaMkArenI traNa dazA thAya che. mAra me, 2 - kAraprakArabheda, 3 udAharaNa bheda. je lakSaNathI sarvathA vilakSaNa che tene mAra kahe che. jenI vilakSaNatA lakSaNamAM lIna thAya che tene prajAnAra kahe che. je uti mAtrathI vilakSaNa che tene vAraMvAra kahe che. ubhayAlaMkAra. zabdAlaMkAra ane arthAlaMkArane te sarva kaI mAne che, paraMtu keTalAeka prAcIna kavio samayAkAra ne paNa mAne che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ujavAvA . 15 vedavyAsa bhagavAna kahe che - zabdArthayoralaMkAro, dvAvalaMkurute samam / ekatra nihitohAraH stanagrIvAmiva striyAH / / zabda ane arthanA alaMkAre (ubhayAlaMkAre) e che ke je banene eka sAthe rahI zebhAyamAna kare. jemake eka grIvAmAM ja dhAraNa karela hAra ciyanA kuca ane grIvA banene zebhAyamAna kare che. vedavyAsa bhagavAne samAsakti paryAyakti ityAdine ubhayAlaMkAra mAnyA che. samAptimAM alaMkAra te saMkSepamAM che. te saMkSepa zabdamAM karavAmAM Ave che, jethI artha mAM paNa saMkSepa thaI jAya che. e saMkSepa zabda ane artha banene eka sAthe zobhA karanAra bane che paryAyekitamAM alaMkArapaNuM paryAyapaNamAM che emAM zabdane paryAya karavAthI arthane paNa paryAya thAya che, e zabda artha bane eka sAthe zebhAkara bane che. sarasvatIkaMThAbharaNakAra lakhe che - zabdebhyo yaH arthebhya, upamAMdi pratIyate; viziSTo'rtha kavinA sa ubhayAlaMkriyA matA. zabda ane artha banethI je upamAdi viziSTa ( navina ) artha pratIta thAya che, tene kavio yamayAivara mAne che. sarasvatIkaMThAbharaNakAra upamA, rUpaka Adi keTalAekane mADhAra mAne che. enuM tAtparya e che ke upameya upamAna ane sAdhacce ete artha che ane upamAvAcaka "Iva" Adi zabda che e bannenA vegathI upamA pratIta thAya che, ethI upamAne ubhayAlaMkAra mAnela che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra rUpakamAM "muvameva cand " arthAt mukha eja caMdra cheevA 46 abhedavAcaka evaM zabda, saMdehamAM sadehavAcaka " mui " ityAdi zabda ane utprekSAmAM ghAtaka 'vande' ityAdi zabda arthathI maLI rUpaka, sa Mdeha ane utprekSArUpa alaMkAranI pratIti karAve che. evI rIte anya sthalamAM paNa jANI levuM. 31} dd kAvyaprakAzatakArikAkAre te mAtra " punarUtivadAbhAsa " neja ubhayAlaMkAra mAnela che. punarUktivadAbhAsanA lakSaNunI pachI kahyuM che " tathAza ghvArthayottvam ", eTale ke A punaHrUktivadAlAsa zabda ane arthanA che. AnA ame vakSyamANu AbhAsa alakAramAM samAveza karyo che. vyAsa bhagavAnanA e mata che ke zabda ane artha. annene zAbhAyamAna kare e mayAhaMkAra. sarasvatika ThAbharaNukArane e mata che ke zabda ane a bannenA Azraya kare e samaya hajAra. upara batAvela traNenA mateA kahevA mAtra teA ceAgyaja che, paNa kAvyaprakAzagatakArikAranA siddhAnta vizeSa draDha che. samAsektimAM arthanA sa MkSepaja, paryAyektimAM arthanA paryAyaja zAbhAkara che, paNa zabdanA paryAya zobhAkara nathI. ahAra-ahajAryuM. citramImAMsAkAra ane rasaga'gAdharakAra kahe che ke zeAbhA kare e alakAra ane je zAlAyamAna thAya e alakAryuM. AthI ema Thare che ke upamAdi jyAre khIjAne zaiAbhA kare tyAre te alaMkAra che, ane khIjAne zeAbhAyamAna nahI kare e samaya alaMkAra nathI. "giri jevA gajarAja che.ane nIrajharaNu jevI madadhArA che. " mahIM gajanA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra alaMkAya. 17 varNanamAM upamA kaI rasa Adine zobhAkara banatI nathI, chatAM alaMkAra vyavahAra kema bane? "meghamAla jevI taravAra, jaladhArA jevI dhAra ane he devI tAre pratApa zatruone agni jevo che." AhIM meghamAlanI upamA taravArane, jaladhAranI upamA tenI dhArane ane agninI upamA tenA pratApane che. deva zabda rAjA ane IndrAdi devatAone ane kAryavAcI che. ahIM prakaraNavazathI koI rAjAmAM abhidhAne niyama hovAthI vyaMjanAzaktithI avAcArtha IndranI buddhi thaIne IndranI sAthe rAjAnI upamA vyaMgya thAya che. e vApamA caMgepamAnI bhAkara hovAthI alaMkAra che. paraMtu vyaMgyopamAM vAccepamAthI zobhAyamAna karavAmAM AvI che, ethI vyaMgepamA AMhIM alaMkArya che ene alaMkAra nAmathI vyavahAra kema thAya? uparanI zaMkAonuM prAcIna kavio nIce pramANe samAdhAna kare che.. A "giri je gajarAja" AMhI bIjA arthane zobhAyamAna nahI karanArI upamAne paNa brAhmaNakSapaNukanyAyathI ane maMjuSAgatabhUSaNanyAyathI alaMkAra vyavahAra che. ukta kAvyadezamAM A upamA alaMkAra nathI, tathApi anya kAvyarUpa dezamAM upamAmAM alaMkArapaNuM rahevAnI cegyatA hovAthI A upamAne paNa AMhI alaMkAra vyavahAra che. meghamAla jevI taravAra" AMhI vApamAthI zobhAyamAna thaelI baMgApamAne alaMkAra vyavahAra evI rIte che ke jema ratnathI jaDela svarNatATeka Adi dukAnamAM rAkhela bhUSaNene lekamAM to tAtaMka alaMkAra Adi nAmathIja vyavahAra thAya che, kAraNa ke ene strI paherI lIye te te bane karNanA alaMkAra banI jAya che, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 ethI e alakArane ceAgya che. AvA sthaLAmAM rUpakAdi ane bIjAenu paNu Aja rItithI alakArapaNuM jANI levuM. prAya tamAma prAcInAnA evA siddhAnta che ke rasabhAvAdine zezabhAkara ane tyAre upamAdine alaMkArapaNuM prApta thAya che. kAvyaprakAzagatakArikAkAra kahe cheH-- - upakurvanti taM santaM, ye'Gga dvAreNa jAtucit ! hArAdivadalaMkArA, ste'nuprAsopamAdayaH // je aMgadvArA 'inta' saMbhavatI rIte teM' arthAt 2sanA upakAra kare te hArAdivat anuprAsa, upamAdi alaMkAra che. AMhI agadvArA arthAt zabdaa dvArA samajavu. kAvya prakAzagatakArikAkArAdi prAcIneAe AvA siddhAntanA svIkAra karyA, tyAre rasabhAvAdi rahita kAvyamAM upamAdine alakArapaNuM kayAMthI prApta thAya e zaMkAnA avakAza rahyA enu samAdhAna AcArya krUDI kharAkhara kare che. "kAvyazobhAkarAndharmAnalaMkArAnpracakSate" kAvyanI zAlA karavAvALA dharmane alaMkAra kahe che. jema manuSyane suvarNAdinA alaMkAra che tema kAvyanA zeAbhAkara dharma kAvyanA alakAra che. kAvya kavinI racanA che, e kAvya zabdArtha maya hAya che, temAM je zabdane zeAbhAkara banAve te zabdAlaMkAra ane arthane zAbhAkara anAve e athola kAra. "puccha ucchAlavAthI jalanidhinI svacchatA dUra kIdhI" A kAvyamAM anuprAsa zabdanI zAbhA kare che ethI AMhI rAjAra che. " giri jevA A gajarAja che ane jalajharaNu jevI mAra www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra alaMkAra, che. A kAvyamAM upamA arthanI zobhA kare che, ethI ahI thagraMvAra che. kAvyane zobhA karanArA anuprAsa upamAdi dharma rasAdikene bhale zabhA kare paNa alaMkArapaNuM te kAvyane zobhA karavA mAtrathIja siddha thaI jAya che. anuprAsa upamAdikenI alaMkArapaNA mATe rasaparyata anudhAvana karavAnI AvazyaktA nathI. dherIe alaMkAranuM nAma citra paNa ApyuM che. ketara kAmane citra kahe che. pASANanA staMbhaAdimAM vela, buTTA, Adi kataraNuM karavAmAM Ave te citra che. e citrathI taMbhAdinI zobhA thAya che tema zabda ane arthanI racanAthI zabda ane atharane zobhA prApta thAya che. "puccha halAvavAthI sidhunI nirmaLatA dUra kIdhI" A zabda racanAmAM citra nathI paNa Ane badale "puccha uchAlavAthI jalanidhinI svacchatA dUra kIdhI." Ama heya te e zabdaracanAmAM anuprAsarUpa citra che e zabdanI zobhA kare che. "ati uMcA gajarAja che tene madanI dhArA vahe che. A arthanI racanAmAM citra nathI paNa AnI jagAe "girijevA gajarAja che, ane jaLajharaNa jevI madadhAra cAle che. Ama hoya to temAM upamA citra che. e arthanI zobhA kare che. prAcInoe e "citra" zabdane artha vicitra mA jaNAya che. jema ketaraNavAlA pASANu sthaMbhamAM sthaMbha ane kataraNa ane pASaNamaya che. tema ahI paNa je zabdamAM ukta citra che te zabda ane zabdanuM citra baMne zabdamaya che, ane je arthamAM ukta citra che te artha ane arthanuM citra baMne arthamaya che. temaja rasa athavA bhAva bIjA rasa bhAvane zebhAkara bane tyAM rasadAdi alaMkAra thAya che. paraMtu saMcArI dazAmAM bhAva rasanA piSaka bane che, te paNa te rasanA avacavabhUta hevAthI ene alaMkArapaNuM prApta thatuM nathI. kemake manaShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 azvazA SyanA zarIrane hastapAdAdi avayava zobhA kare che, tathApi te avayava hovAthI alaMkAra banatA nathI. bharata bhagavAna kahe che -vimaravAnumAvavyApArivaMyodrA niSpatiH | vibhAva, anubhAva, ane saMcArI bhAvanA saMgathI rasa bane che. eka artha bIjA arthane zabhA kare tyAM paNa upalakSaNatAthI alaMkAra padavI prApta thAya che. jyAM be artha hoya tyAM bahudhA eka artha bIjA ane zobhAkara theja joIe. sAmAnya rIte eka artha zobhAdAyaka bane ene te sarvathA vilakSaNa na hovAthI upalakSaNa dvArA rasavadAdimAM aMtarbhAva thAya che. banne artha vacce hoya athavA eka vAca ane eka vyaMgya hoya te kAvyazravaNamAM prathama padanAM judA judA arthonuM jJAna thAya che, pachI sarva padanA arthanuM dhyAna jatuM rahe che. evI ja rIte vyaMgyArtha jJAna samayamAM vAcAryanuM dhyAna jatuM rahe che. sahRdaya dhuraMdhara dhvanikAra kahe che-- svasAmarthyavazenaiva, vAkyArtha prathayannapi, yathA vyApAraniSpattI, padArtho na vibhAvyate. / / padanA artha pitAnA sAmarthyavazathIja vAkyarthane prakAza karatAM chatAM paNa jema vyApAraniSpatti thatAM arthAt vAkyArtha siddha karAvavAno prayatna siddha thatAM "vimAne ? arthAt dhyAnamAM rahetA nathI. tava taNAM joDAze, vAcAryavimuvAranA buddhau tatvArthadarzinyAM, jhaTityevAvabhAsate. // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra alakArya. evI ja rIte vAgyAthathI vimukha thaele vyaMgyArtha sAhudaya prANIenI tatvArtha jevAvALI buddhimAM zighratAthI bhAse che. tAtparya e che ke vyaMgyAne bodha thavA samaye evA vAcAryanuM dhyAna jatu rahe . " pazya nishclnisspnd| bisinIpatre rAjate balAkA. AmAM prathama "nizca"(cacalatA rahita) pada pachI "nidhanTa" (aDaga) pada ane "viAsinI rAte va"i (kamalinInA patra para zebhatI bagalI) padanA arthanuM juduM juduM jJAna thAya che, ane pachI upamAghaTita vAkyarthane baMdha thAya che. e samaya pa. denA judA judA arthonuM je jJAna prathama thAya che, e jatuM rahe che. temaja e nirjana sthAna che evA vyaMgyAthanuM jJAna thavAne samaya ukta vAkyarthanuM jJAna jatuM rahe che. e rIte kevaLa vyaMgyAthanuM jJAna rahe che, tyAre e bIjA arthane zebhAkara nahI hovAthI alaMkAra nathI. e vakhate te e svayaMpradhAna hovAthI mAtra vyaMgya ja che evI ja rIte aprastuta prazaMsAmAM paNa buddhi aprastuta vRttAMta rUpa vAcyArthanuM dhyAna cheDI prastuta vRttAMta rUpa vyaMgyArthInuM dhyAna dhare che. paraMtu vyaMgyArthajJAna thayA chatAM sAdhamyavivakSAthI buddhi turata aprastuta vRttAMta rUpa vAcAryanuM pharI paNa dhyAna karI le che. e samaya vAcyArtha vyaMgyAtha banne rahI jAya che, tyAre aprastuta vRttAMtarUpa vAcArya vyaMgyArthIne zAbhAkara banavAthI alaMkAra che. ane vyaMgyArtha alaMkArya arthAt zobhAyamAna thavAvALe che, ema anyatra paNa jANI levuM. vAcArya raheto AvatAM chatAM vyaMgyAthanA cAra bheda thAya che. vAsama, vAcArya gaNa. saM. gatimAnAga sArUNyanibaMdhanA aprastuta prazaMsAmAM vyaMgyArtha aprastuta vRttAMta vAcArthane samAnaja heya che, tyAM aprastuta vRttAMta rUpa vAcArya prastuta vRttAMtarUpa vyaMgyAthane zebhAkara levAthI vAcArya alaMkAra thAya che. ethI e alaMkAranuM nAma aprastutaprazaMsA che. evI ja rIte vyaMgyArtha 41 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 yazAstra. vAcAryanuM vizeSaNa na hoya ane pRthaka rahe tyAM vyaMgyAthe vAcArya sama che. "prazya nizca" AmAM nirjana sthAna rU5 vyaMgyArtha vAgyAthane sama che. samAsakitamAM aprastutavRttAMtarUpa vyaMgyArtha vAcArthanA sama hete nathI paNa saMkSepa rUpa hoya che ane e caMgyAthe vAcAryane poSaka banIne alaMkAra thAya che. yathA. caMcala tArAo yukta rAtrInuM mukha bhAgyazALI candra cume che timira rUpI vastra khasI gayuM che, chatAM prema vaza hevAthI dekhAtuM nathI. AmAM candarajanI vRttAMta vAgya che ane nAyaka nAyikAnuM vRttAMta vyaMgya che. A samAsakitanAM udAharaNamAM buddhi nAyakanAyi. kAnA vRttAMtarUpa vyaMgyanuM dhyAna kare che. tyAre candrarajanI vRttAMtarUpa vAcyArthInuM dhyAna jatuM rahe che. paNa candra rajanImAM nAyaka nAyikApaNuM AropaNa karavA mATe buddhi candrarajanI vRttAMtarUpa vAcAryanuM paNa pharI turata dhyAna karI le che, tyAre vyaMgyAthe vAcyArthIne pioSaka banavAthI vAcAryane vyaMgyArtha alaMkAra thAya che ane aprastuta prazaMsAmAM paNa buddhi puna: vAcAryanuM dhyAna na karI le te kevaLa vyaMgyAthaja rahI jAya che tyAM alaMkAra thatuM nathI. saMdehasaMkaramAM vAcAlaMkAra ane vyaMgyAlaMkArane saMdeha heyache, e saMdigdha paNa vyaMgyArthI ane vAcyArthIne zebhAkara hovAthI alaMkAra che. dIpaka AdimAM vyaMgya rUpa upamA vivakSita na hovAthI pratibhA (AbhAsa) mAtra che. e vAcyArthIne zebhAkara nahI hevAthI alaMkAra nathI. vyaMgya te paryAyathI kahevAya che, "nizca" AmAM sthAnanI ninatA kahevI ISTa che, ene racanAntarathI kahela che, ethI e payakti alaMkAra che, avani kema kahevAya? AvI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra-ala kAya 3ra3 44 zaMkA karavI ucita nathI; kemake pAyAkita alaMkAranuM svarUpa te e che ke vivakSArthane mATe kahela prakArAntara; ane vyaMgyanuM svarUpa anuraNana nyAyathI vyaMjanA vRttithI jANela pratIyamAna artha che. praya nizcaru " AmAM vAcyA nirjana sthAnanA prakArAntara nathI. jyAM paryAyamAM camatkAranuM Adhikaya hoya tyAM artha citrathI pAyeAkita alaMkAra thAya che. ane jyAM ukata vyaMgyamAM camatkAranuM Adhikaya heAya tyAM vyagyamAM paryAyAktinI saMgati nathI. paNa anuraNana nyAyanI saMgati che ethI e vyaMgyA dhvani che. dhvanikArapaNa kahe che ke pAyAktimAM vyaMgya pradhAna hoya tyAM dhvani che. payA yaktine dhvanimAM bhale antarbhAva hoya paNa ThaMtraninA poMcAktimAM antAva nahI thAya; kAraNa ke dhvaninA bahu viSaya che. " prAta:kAlamAM sadhAtIe cAlavAnA hAvAthI tenI sAthe javAnI icchAe nidrA uDI gaI chatAM nathI jaI zakatA evA paradezIne sakhI tu jo. " AmAM anukta nimitta vizeSeAktimAM prakaraNa vazathI anurAga vyaMgyanI prApti che, tathApi camatkAranI pradhAnatA teA kAraNu sAmagrI rahetAM kArya nahI thavA rUpa vAcyA mAMja che, ethI AMhI vizeSAkti alaMkAra che. dhvanikAra kahe che:-- zabdArthazaktyA vA'kSipto, vyaMgyo'rthaH kavinA punaH yatrAviSkriyate svoktyA, sA'nyaiva / laMkRtirdhvaneH zabdazaktithI athavA arthazaktithI AkSipta thaela vyaMgyAthaeNne jyAM phrIne kiva peAtAnI uktithI prakAzita kare e artha devanithI anya thaine alaMkAra che. tAtparya e che ke vacanathI prakAzita karela vyaMgAtha vAcyathI atizaya yukta nahI thavAthI dhvani nathI, paNa vAcyA nA samAna thavAthI guNIbhUta vyagya ane che, ethI e alaMkAra che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvAra pazya nizcalaniSpandA bisinIpatre rAjate balAkA, nirmalamarakatabhAjanaparisthitA, zaMkhazuktiriva. gAmAM vyaMgyArtha vacanathI prakAzita nathI karela tethI dhvani che. kakilane nare zita karelAM AgralatAnAM kisalaya kevAM zobhe che ane huM e satayukta karala kamalakAza kevuM mana lubhAve che? A vanamAM vihAra karatA bhramare potAnI strIo sAthe kevuM sukha le che, ATaluM sAMbhaLatAM strIe adhara upara hAtha dharyo ane vastrathI stane DhAMkayAM. AmAM prathama vyaMgya che paraMtu aMtamAM nAyikAnAM raticinha prakAzita thavAthI dhvani nahi paNa prastutakara haMkAra che. zabdAlaMkAra. je zabdamAM rahI kAvyane zobhAve e brAIvara kahevAya che. jazavaMtabhUSaNakAra" kahe che - "gag upasargane artha "vasA" arthAt anekavAra. cintAmaNi keSakAra kahe che - manu vANI "AhIM "ka" upasargane artha prakRSTa arthAt uttama thAya che. ciMtAmaNikaSakAra kahe che - " chA phara" "gAya" zabdano artha nyAsa arthAt dhAraNa karavuM. cintAmaNikaSakAre kahyuM che - nyAsaH mAtara gAma " A zabda samudAyane artha vAraMvAra uttama dhAraNa karavuM. arthanA vAraMvAra dhAraNa karavAthI punarUkita deSa thAya che. ethI viparita bhAva arthAt bhUSaNane baMdha karAvavA mATe zerIe A nAmamAM "" upasarga lagAvyo che. A kAvyanA alaMkArenuM prakaraNa che, ane kAvyamAM zabda artha baMne hoya che, tethI arthanuM vAraMvAra dhAraNa karavuM e te doSa che, (uttama) guNa nathI ethI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuprAsa. 25 zabdAlaMkAra prakaraNa hoI zabdonuM vAraMvAra dhAraNa karavuM arthasiddha che. ethI jyAM punaH puna: uttama nyAya heya e gagumAra, yathA. mahada dharI manamAM muda, cAlI caturA caturataNa pAsa; mAragamAM manaharane jotAM tanamAM tIvra vacce trAsa. AmAM prathama caraNamAM "ma"varNanI, bIjA caraNamAM "ca" varNanI, trIjA caraNamAM "ma" varNanI ane cethA caraNamAM "ta" varNanI AvRtti hevAthI gaLAkAraMvAra che. varNa, pada, vAkaya ane caraNae sarva zabda che. zAstramAM kahyuM che ke - "za krividha vargo davAma" eTale ke zabda be prakAranA che. 2 nA 2 , pada, caraNa, ane vAkaya sarva varNamaya che. yathA zItadIdhitI davadahana, jene pati che pAsa; zItadIdhitI davadahana, jene pati nathI pAsa. zItadIdhitI" ane "davadahana" e padanI ane " jene pati" A zabdanI AvRtti hovAthI anumAna che. zItadIdhitI, ane "davadahana" A zabda samAsayukta hovAthI pada che. "jene" ane "pati" A baMnene parasparamAM samAsa nathI. paNa e judI judI vibhakitavALA che. ethI e baMne pada che tethI e baMne padene samudAya vAkya che. padanuM A lakSaNa che-"vimarthataM varSa eTale "vibhakti jenA aMtamAM che e pada" che; ane vAkyanuM A lakSaNa che ke - "vavA vAya"eTalempano samudAyae vAkaya che. vedavyAsa bhagavAna kahe che:-- syAdAttiranupAso varNAnA padavAkyayoH varNa, pada ane vAkanI AvRtti e manamAnAra che. kAvyaprakAzakAra kahe che - varNasAmyamanupAsacchekavRttirgato dvidhA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 326 kAbaccAstra so'nekasya sakRtpUrva ekamyApyasakRtparaH / / varSonuM vAraMvAra AvavuM e manubara gAra che. e cheka ane vRttigata hevAthI be prakArane thAya che . aneka varNanI ekavAra samatA thAya e chaIkumAra ane ekavarNanI anekavAra samatA thAya e khAsa che. chekAnuprAsanuM prakAzakAra A pramANe udAharaNa Ape che-"maMdacaMda tarUNI tuja mukhathI" AmAM anusvAra "na" kAra che, ane canda manda " AhIM "na" kAra "da" kAra sagI varNonI ekavAra samatA hovAthI jAnamAra che. ene aneka varNa kahevAnuM tAtparya e che ke sagI vaNe" jemake " manda manda " AmAM nakAra dakAranI sAthe saMyogI che, ane "tarUNa taja mukhathI" AMhIM takAra eka varNanI anekavAra samatA che; ethI e vRttyanupAsa. cheka nAma caturanuM che. " chekAnuprAsa" arthAt caturane anuprAsa. nRtyanuprAsane mATe prakAzakAra lakhe che - * "ttine tavo viSaya vyApAra eTale ke niyata karela vaNemAM rahete rasaviSayaka vyApAra e ri (vRcanubhAsa) che. * guNa prakaraNamAM prakAzakAre kahyuM che ke mAdhurya guNamAM kemala varNa joIe, ane eja guNamAM kaThora varNa joIe. ukta lakSaNa kArikAmAM che " cAra " ahI Apa zabda che, jethI aneka vyaMjananI athAt saMgI akSaronI anekavAra samatAthI bhanubhAra siddha thAya che. "manda canda sukhakanDa sumukhathI" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laTAnuprAsa, 0 lATAnuprAsa. kAvyaprakAzagata kArikAkAra" kahe chezAstu dAnapAta, mere tatparghAtrAH | padAnAM padasthApi vRttAvanyatra tatra vaa|| nAmnaH sa vRtyavRttyozca tadeva paMcadhA mataH / lATAnuprAsa zabdane che. tAtparya e che ke pUrvokata anuprAsa te varNano che, ane A zabdano che. AmAM zabdonuM vAraMvAra AvavuM thAya che. bhedamAM tAtparya mAtra kahevAthI e siddha thAya che ke A lATAnuprAsamAM arthane bheda nathI; paNa anvayarUpa saMbaMdhane mAtra bheda che arthAt bhinna bhinna sthalemAM lagAvavuM e bheda che. yathA zItadIdhitI davadahana, pati che pAsa, zItadIdhitI davadahana, jene pati nathI pAsa. AmAM "zItadIdhitI" zabdanuM vAraMvAra AvavuM thAya che. paraMtu baMne jagAe artha eka ja che. anvayarUpa saMbaMdha mAtra bheda che. A lATAnuprAsa pAMca prakArano che.-- "padana" (vAkayane) "padane " ane nAmane. vibhakita sahitane pada kahe che ane vibhakti rahitane nAma kahe che. nAma traNa prakAranA che. nAmanI AvRttimAM baMne jagAe samAsa haya, baMne jagAe samAsa na haya, eka jagAe samAsa hoya ane eka jagAe samAsa na hoya. lATAnuprAsa" nAma lATa deza vizeSa che. jema dezabhedathI lATI, pAMcAlI, vaidabhI, Adi kAvyanI rItie kahevAmAM AvI che, tema A anuprAsa lATa dezavALAone mAnela che. bharata bhagavAna zabdAlaMkAromAM mAtra yamaneja mAne che - zabdAbhyAsaM tu yamakaM, pAdAdiSu vikalpitam / vizeSadarzanaM cAsya, gadato me nibodhata / / zabdane abhyAsa (vAraMvAra kahevuM) yamaka che, ene vikala5 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 vyA , pAda AdimAM che. bharata bhagavAne camakanA ghaNuM bhede mAnyA che, anuprAsAdi tamAma emAM AvI jAya che. kAvyaprakAzagatakArikAkAra A pramANe lakhe che - artha satyarthabhinnAnAM varNAnAM sA punaH zruti / yamakaM pAdatadbhAgavRtti, tadyAtyanekatAm / / arthavALe heya, tyAre bhinna arthavALA vargonI punaH kRti te yamaka. e pAda (caraNa) athavA caraNanA bhAgamAM vartavAthI tara' arthAt te anektAne prApta thAya che. eka arthavALA vargonI puna: kRtimAM lATAnuprAsa manA che. ethI alagapaNuM batAvavA yamaka vizeSanuM A svarUpa kahyuM che ke banne arthavALA hoya te bhinna arthavALA hovA joIe. A kathanathI e siddha thayuM che ke ekamAM eka artha hoya, ekamAM eka artha na hoya, ane bane artha vinAnA heya tyAM te camaka ja thAya che, paraMtu bane arthavALA hoya tyAM bhinna arthavALA joIe. e rItithI yamakanA traNa prakAra thAya che. yathA. che samara samarasa subhaTa." AmAM samara zabdanI punaH kRti che. emAM prathama "samara" zabdano artha yuddha ane bIjA samara zabdano artha kAMI nathI; kemake tyAM "samarasa" eTale saMpUrNa zabda sArthaka vivakSita che. "samarasa" zabdano artha samAna rasa arthAta ekarasa che. yathA madhuparAjiparAjitamAninI." eTale bhramanI paMktie mAninIne jItI lIdhI. athota u dIpanatAthI mAninInuM mAnamocana karAvyuM. AmAM parAji zabdanI punaH kRti che. e zabdane AMhI bane jagAe kAMI paNa artha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lATAnuprAsa. 29 nathI. "madhuparaji" AmAM "madhupa" zabda jude che, ane "rAji" zabda judo che. ane "parAjita" zabdamAM "parA" zabda jude che ane "jita" zabda jude che. "para" upasargane artha parADamukha che. cintAmaNikaSakAra kahe che:-"ghara nAmu "jita" zabdane artha chatAyalI. ane "parAjita" zabda samudAyane artha e che ke vimukha karIne arthAt bhagADIne jItI lIdhI." hAra pAmyA zaila tArA, hAravALA kucathI." AmAM "hAra" zabdanI puna: zruti che, prathama hAra" zabdane artha "parAjaya" ane dvitIya "hAra" zabdano artha "muktAhAra che. yama dhAtuthI ca zabda banyo che. e dhAtune artha uparAma (vizrAma) che. prAcInae varSonI punaH kRtine kayAMI bIjA caraNamAM, kayAMI trIjA caraNamAM ane kAMI cothA caraNamAM vizrAma karyo. e yamaka zabdanI sArthakatA che. kAvyaprakAzagatakArikAkAra ItyAdi sarva prAcIne e kAvyanA akSara, chatra, kamala, kha ItyAdi AkArathI lakhavAmAM Ave tyAre ene citra nAmane bhinna alaMkAra zabdAlaMkAramAM gaye che. kAvyaprakAzakAra A pramANe lakSaNa Ape che - tacitraM yatra varNAnAM khaDgAyAkRtihetutA / jyAM varSonI pa Adi AkRtinI hetutA hoya e vika gaDhavAri, citra nAma ahIM citrAmanuM che. kAvyapradIpakAra kahe che ke A citra alaMkAra rasane poSaka te nathI. paraMtu kavinI nipuNatAnA vazathI vismayane hetu hovAthI alaMkAra samaja joIe. ratnAkarakAra kahe che ke A citra kAvyanA AtmArUpa rasanA svAdanA pratibaMdhakArI hovAthI e alaMkAra nathI. prAcInA AvA kathanathI e spaSTa che ke citrane kiMcita 42 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 kAvyazAstra, alaMkAratA che. amArA mata pramANe te AvA citrane sarvathA alaMkAratA nathI. kemake alaMkArate kAvya zobhAkara dharma che, arthajJAna nathI. zobhA karavAvALA artha arthAlaMkAra che, zabdajJAna nathI. zobhA karavAvALA zabda zabdAlaMkAra che. paNa AmAM te arthavicArathI temaja zabdazravaNathI ramyatA nathI. kintu kamalAkAra ItyAdi Alekhya jJAnathI citrakAra enA kartAnI cAturI mAtra che. DhavakAra. arthamAM rahI kAvyanI zobhAmAM vRddhi kare e carcAi mahArAjA bheja, AcArya daMDI, rUTa ane vADmaTa e arthIlaMkAramAM prathama svAbhAtinuM varNana kare che. e loke svAbhAktinA prathamanirUpaNane mATe kAMI kAraNa batAvatA nathI, paraMtu ema jaNAya che ke prathama svabhAvasiddha alaMkAranuM nirUpaNa karavuM ucita che, ane bharata bhagavAna, vedavyAsa bhagavAna Adi ghaNuM prAcIna upamAnuM prathama nirUpaNa kare che. emAM sarvasvakAra ane citramImAMsAkAra A hetu batAve che. thAyaeN vicitra vizvanuM, brahmajJAnathI jJAna thAya tema upamA samaje, sahu bhUSaNanuM bhAna kAvyaraMgabhUmi upara, AvI upamA naTI eka khAsa; raMjati rUpa aneke, rasikanAM mana vadhArI hallAsa. upamA atyaMta prasiddha hovAthI ame te prathama upamanuM varNana karIe chIe. kAraNa ke upamA nirUpaNa karyA pachI prAcIna bIjA alaMkArenuM varNana bhinna bhinna kamathI karyuM che, enA pUrvAparamAM kaI hetune nirvAha thatuM nathI. ethI "azokavanikA" cAyAnusAra kartAnI IcchA ja hetu mAnavI paDaze. 3pamAM. jazavaMtajazobhUSaNakAra kahe che - bahudhA alaMkAre lekavyavahArane anusAra che. lekamAM vastune Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ u5mA. 371 nirNaya aneka prakArathI thAya che. jemake vajananA viSayane nirNaya rati, mAsA, telA, ItyAdithI, uMcAi, nicAI ane laMbAInA viSayano nirNaya aMgula, bilasta, hasta ItyAdithI, vastrAdinA pita raMga ityAdinA sadazyanA viSayane nirNaya anya vastrAdikane samIpa rAkhavAthI [meLavI levAthI thAya che, eja chAyAthI buddhimAM eka vastunI samIpa bIjI vastu karIne je enA guNa deSa ityAdinA. sAdazyane nirNaya karavAmAM Ave e kapAi che. AmAM "u" upasargane artha samIpatA che. cintAmaNi keSakAra kahe che:-"pApa" "mArU dhAtuthI "nA" zabda thaye che. "mA" dhAtu mAna arthamAM che. dhAtupAkamAM kahyuM che ke, " jAne mAna, miti ane vijJAna A enA paryAya zabda che. cintAmaNi koSakAra kahe che - "mitiH mAne vijJAne vijJAna, vizeSajJAna, arthAta nirNaya, "kapa sArmAta mA jAnaM 3panA" samIpatA karIne kareluM mAna arthAt vizeSajJAna. "vijJAna sAmIpyathI upamA thAya che." yathI, anila je avanipane suyaza che." AmAM rAjanA suyazanI sarva saMcAritAne nirNaya karavAne kavie pitAnI buddhimAM yazane anila (pavana) nI samIpa rAkhe tyAre AvuM vizeSa jJAna thayuM ke rAjAnA yazanI sarva saMcAritA pavana sadaza che. . bharata bhagavAna kahe cheytkiNcitkaavybndhessu, sAdRzyenopamIyate / upamA nAma sA jJeyA guNAkRtisamAzrayA / / kAvyaracanAmAM yatkiMcit arthAt jUnAdhika sAdastha karIne upamA karavAmAM Ave ene upamA nAmathI jANavI joIe. e guNaane AkRtinA AzrayathI thAya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra vedavyAsa bhagavAna A pramANe kahe che - upamA nAma sA ysyaamupmaanopmeyyoH| sattA cAntarasAmAnyayogitve'pi vivakSitam / / kiMcidAdAya sArupyaM lokayAtrA pravartate / cahyA" arthAta jemAM upamAna ane upameya banenI sattA (vidyamAnatA) heya enuM nAma upamA che. "" arthAt punaH, antara arthAt upameya upamAnane bheTa rahetAM samAna dharmanA bhegamAM paNa upamA vivakSita che. AcArya daMDI A pramANe kahe che:-- yathAkathaMcitsAdRzya, yatrodbhUtaM pratIyate / upamA nAma sA tasyAH prapazco'yaM nidaryate !! jyAM yathArtharita arthAt je te prakArathI uddabhUta (spaSTa) sAzya pratIta thAya enuM nAma upamA che ene prapaMca (vistAra) batAvavAmAM Ave che. mahArAjA bheja A pramANe kahe che - "prasidveranurodhena yaH parasparamarthayoH / bhUyo'vayavasAmAnyAyogaH sehopamA matAH" / prasiddhine anusAra paraspara padArthonA "mUvA" arthAt bahutara avayanA sAmAnya (sAdasya) no ga te "pha" arthAt alaMkAra zAstramAM upamAM mAnavAmAM AvI che. kAvyaprakAzagatakArikAkAra kahe che - "sArthagvmA mere" upamAna upameyane bheda rahetAM je ene sAdhamya e upamA. vAmana A pramANe kahe che: "gvAnopameya gujarAta sAmupamA" upamAnanI sAthe upameyanA guNa lezathI je sAmya e 3pamAM. - sarvasvakAra lakhe che: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upamA. 333 upamAnopameyayoH sAdharmya bhedAbhedatulyatva upamA. upamAna ane upameyanA sAdhamyamAM bheda ane abheda baMnenI tulyatA thAya tyAM upamA. alaMkAraratnAkarakAra A pramANe lakhe che - . upamAnenopameyasya sAdRzyamupamA. upamAnanI sAthe upameyanuM sAdRzya e upamA. rUTa A pramANe kahe che:-- ubhayoH samAnamekaM, guNAdisidvaM yathA ydektr| arthenyatra tathA tatsAdhyata iti sopamA tredhA. // "mo arthAta upamAna, upameyanA je guNAdi samAna (eka jAtiya) hoya ane eka padArthamAM jevA siddha karavAmAM Ave evAja e anya padArthamAM siddha karavAmAM Ave e pA. sAhityasudhAsiMdhukAra lakhe che - tadbhinnatve sati tadgatabhUyodharmatvamupamAtvam " upamAnanA bheda sahita ghaNAM upamAnanA dhame upameyamAM je che e upamA. vAgabhaTa A pramANe lakhe che uparAnena sAhazyamupameyasya yatra sA / pratyayAvyayatulyArthasamAsairupamA matA // jyAMupamAnanI sAthe upameyanuM sAdasya praya, vyA, tuSArtha arthAt tulya artha vAMcI sadRza Adi zabda ane samAsa karIne thAya tyAM ttA athatuM mAnavAmAM Ave che. alaMkAratilakakAra A pramANe lakhe che - "gatiromanamena sAdAgaratimA atibhUta (nahIM chupAela) bheTavALA sadazyanI pratIti e upamA. alaMkAracUDAmaNikAra A pramANe lakhe che - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 734 kAgyazAstra, * I sAparyeSupamA. manohara sAdhamya e upamA. candrAlekakAra A pramANe lakhe che - upamA yatra sAdRzyalakSmIrullasati dvayoH jyAM baMnenuM camatkArI sadazya, vyaMgya, maryAdA vinA spaSTa bhAsatuM hoya e upamA. pratAparUdrIyakAra A pramANe lakhe che - svataH siddhana bhinnena, saMmatena ca dharmataH sAmyamanyena varNasya vAcyaM cedekadopamA. // svataH siddha ane bhinna haya, dharmathI saMmata hoya evuM anyanI sAthe sAmya ekadA vAcya hoya, e upamA. sAhityadarpaNakAra lakhe che - "sA vAcaMdhartha, vAvavA vALA * baMnenuM sAmyavAya hAya ane vaidharmathI rahita hAya temaja eka vAkayamAM heya e lavamAM. alaMkArakastubhakAra lakhe che - ekavAkyavAcyaM sAdRzyaM bhinnayorupamA. / bhinnanuM eka vAkayathI kahela sAdRzya 3viaa che. citramImAMsAkAra upamAnA cAra lakSaNa lakhe che - vyApAra upamAnAkhyo, bhavedyadi vivakSitaH / kriyAniSpattiparyantamupamAlaMkRtistu sA. / / je upamAna nAmavALA vyApAra upamiti kiyAsiddhi paryata vivakSita hoya e kapamAM cAra che. "upamAna vyApAranA saMbaMdhamAM A pramANe lakhe che upamAnavyApAra upamitikriyAniSpAdako vyApAra saahvinA eTale ke upamAna vyApAra upamAnI siddhi karavAne vyApAra arthAt sadazya varNana che. citramImAMsAkArakRta upamAnuM dvitIya lakSaNa A pramANe che Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upamA. 335 nirupyamANaM kavinA sAdRzyaM svAtmanona cet / pratiSedhamupAdAya paryavasyati sopamA // kavie karela nirmANa sAdasya je vApa: arthAta pitAnA AtmAne pratiSedhane laIne paryavasAna nahI pAme e upamA. citramImAMsAkArakRta upamAne tRtIya lakSaNa A pramANe che - patikriyAnauttapatasAdarAvaLenagupamAM upamini kriyA siddhivALA sAdRzyanuM varNana upamA che. citramImAMsAkArakRta upamAnuM caturtha lakSaNa A pramANe che:-- svaniSedhAparyavasAyi sAdRzyavarNanamupamA. pitAnA niSedhamAM paryavasAna nahI pAmanArUM sadazya varNana e kAma che. alaMkAraudAharaNakAra lakhe che-- " upamAnopameyoH sAdhamrye bhedAbhedatulyatva upamA" upamAna upameyanA sAdharmamAM bheda ane abhedanI tulyatA thAya tyAre upamA thAya che. alaMkArazekhara A pramANe lakhe che:-- bhede sati sAdharmyamupamA. bheda rahetAM sAdhamya e . rasagaMgAdharakAra A pramANe lakhe che - sAdRzyaM sundaraM vAkyArthopaskArakamupamAlaMkRtiH suMdara ane vAkayArthanuM upaskAraka je sAzya e upamA alaMkAra che. artha traNa prakAranA che. vAcya, lakSya, ane vyaMgya e traNe arthomAM alaMkAra hovAnI cegyatA che, temaja prAcIne e paNa vApamA, layamA ane caMpamA e traNene mAnela che. vAcyopamA-yathA manamohaka A muratI, manamehananI je mudita thAuM, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 kAvyazAstra, sevA karavA sneha, kiMkarI peThe jalebamAM jAuM. AhIM "peThe" e upamA vAcaka zabdathI upamA kahevAmAM Avela che, ethI e vAghanA che. sTopanAthA. che vidhunA baMdhusama, vimalacaMganA taraMga sama nitya deza videza vibhAkara, uttama zrI raghuvaranAM yazagIta. AmAM baMdhu Adi zabdane vAcyArthabhrAtA Adi che, te ahI beSita thavAthI sAzyamAM lakSaNa che, ethI paNa. caMdhyopamA-thA. advitIya gaNuM nijane, gAMDA zazi kAM vRthA dhare garva kahe te kyAM joyuM che, sahana karI zrama jahAna A sarva AmAM te na joyelI mArI priyAnuM mukha tArA samAna che, evI pratIyamAna upamA "gAMDA" padathI vanyamAna, vaktAnI caMdra viSayaka asUyAmAM alakAra che, ethI gaMthomAM, upamAlaMkAranI avayavasAmagrI. upameya, upamAna, sAdharyuM ane vAcaka A avayavasAmathrI UpamAne oLakhAvanArI che, " upayata ti upaya. je "ka" arthAt samIpa karIne pote athata nirNayane viSaya karavAmAM Ave che e upaya. "kapIDijena ti rUpamAna" mana" arthAt enI sAthe "ka" arthAt samIpa karIne "bI" arthAt nirNaya karavAmAM Ave che e kapamAna. javastumAM je vastu rahe che tyAM dhAraNakaravAvALI vastu dharmI che ane je dhAraNa karavAmAM Ave che e pape che. jema pRthvImAM gaMdha dharma che ane pRthvI parva che. e upamAna, upameya bane Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 upamA. rahevAvALo je dharma e lamIna dharma che, ene sAdhAraNa varSa paNa kahe che. ukta pramANane kahevAvALe "vAra" zabda vAva che, keTalAeka prAcIne e mata che ke adhika guNa e upamAna ane nyUna guNa e upameya. bharata bhagavAne kahyuM che ke guNa AkRtinA AzrayathI upamA thAya che. varNa, svabhAva ane kriyA Adine guNathI saMgraha thaI jAya che. yathA. zaMkha iva grIvA. A AkRtinA viSayamAM upamA che. pika iva girA. A guNanA viSayamAM upamA che. va dhara, A varNanA viSayamAM upamA che. giri iva kuca. A kaThoratA, guNa ane AkRtinA viSayamAM upamA che. rura veLI. A varNa ane AkRtinA viSayamAM upamA che. A capalatA, tanutA, guNa ane varNanA viSayamAM upamA che. vidhu iva vadana, A varNa AkRti ane AnaMdAdi guNanA viSayamAM upamA che. keTalAeka prAcIne dharmonA pAMca prakAra kahe che -ganupAmI, 43 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyasAra, 2 biMbapratibiMbabhAvApanna, 3 upacarita, 4 vastuprativastubhAvApanna, anugAmI. upameya ane upamAna bannemAM eka svarUpathI rahevAvALA dhane gamI kahe che. yathA. mArUtra iva mahipatisuyaza, saha sthala kare saicAra. AmAM sarvatra saMcAritA rUpa dharma upameya upamAna banemAM eka svarUpathI rahelo che ethI A dharma gujAryo che. vivAtiviMvamAvApanna upameya ane upamAnanA dharmone bheda rahetAM je e dharmonI sAsyathI ekatA e viMmatirSimAva ane evA biMbapratibiMbabhAva prApta dharmane viMyativimAvAnadharma kahe che. yathA. zaMkara Indrane zira upara rAkhe che, ane viSane kaMThamAMja rAkhe che ane enI peThe DAhyA purUSo parAyAnA guNane zirasthApana kare che ane tenA dene pitAnA kaMThamAMja rAkhe che, matalaba kayAMI kahetA nathI. AmAM DAhyA purUSa upameya, zaMkara upamAna, Indu, garala ane guNa doSa dharma e ApasamAM bhinna bhinna che. tathApi Indu ane guNa sAmyatA lAghanIyatAdithI sadaza hovAthI eka banIne sApane bhaje che, Indu ane viSapakSamAM te grahaNa-dhAraNa karavuM che. guNadeSa pakSamAM grahaNajJAna che. te " rAkhe che" e eka zabdathI pratipAdana karavAthI ekatAne prApta karI sAdhampane bhaje che. IndupakSamAM zirasthApana arthAt uttama sthAnanuM ApavuM ane guNapakSamAM zira namAvI stuti karavI. viSapakSamAM kaMThamAMja rAkhavuM arthAt zekavuM ane deSa pakSamAM vANI dvArA kaMThathI bAhera nahI kADhavA. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upamA. 339 AhIM paNa "rekavA" e eka zabdathI pratipAdana karavAthI ekatA buddhi thaIne sAdhAraNa dharma che. biMba ane pratibiMba bhinna bhinna thAya che. tathApi sahazatAthI eka che, e nyAyathI evA dharmone viMvardhavAvApannadharma kahe che. A 3pati , je dharma upameya ane upamAnamAMthI ekamAM rahete heya ane bIjAmAM Arepita hoya e vArita varSa kahevAya che. yathA. nIraja iva vikasita nayana. AmAM vikAsa kriyArUpa dharma vAstavamAM nIrajamAM ja prasiddha che. nayanamAM te Aropita che, kemake nayanamAM unmIlana kriyA che, e vikAsakriyAthI bhinna che. vastuprativastubhAvApannadharma. upameya ane upamAna bannemAM rahevAvALe ekaja dharma ane prati bevAra kahevAmAM Ave e rastutavahanumAvApanna dharma che. "Apanna"ne artha prApta, vastu upameya, prativastu upamAna ane bhAva sthitine prApta thaela je dharma e vastu prativastu bhAvApanna dharma che. e dharma bhinna bhinna zabdathI kahe e punarUkita nivAraNa mATe che. yathA, vAyuthI vidhUnita thaelI mAlatInI peThe sItA dazazIzanA bhayathI kaMpita thavA lAgI." AmAM sItA ane mAlatInI upameya upamAnatA che, te enA kaMpita thavA rUpa kriyA sAdhane kaMpana ane vinita paryAya zabdathI banne prati be vAra kahela che. AhIM ekaja dharmanA paryAyathI be vAra kahevAthI paNa upamAnI siddhi che, ethI vatarivAmAvApanna thaye, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ axo AvyA upameya ane upamAnamAM rahevAvALA je bhinna dharma ene kahevAvALuM eka zabda svarUpa je sAdhamya ene zeSa sAnce kahe che. yathA. marUmAraga Iva adhara tava, vimachAyA nAra, atizaya pyAse Akulita, kAM nahIM kare murAra. AmAM "vidyuma chAyA" zabda mAtra sAdhamya che. "vima chAyA" pravAlane raMga ane vRkSachAyArahita. AvA sthalemAM keTalAka prAcIne te kahe che ke AmAM upamA alaMkAra nathI, heva che. keTalAkaeka prAcIne kahe che ke kaileSa nathI upamA che. A nirNaya leSa prakaraNamAM thaze. ratnAkarakAre aprakRtanI sAthe aprakRtanI ane prakRtinI sAthe prakRtinI upamA batAvI che. aprakRta aprakRta upamA-yathA. sudhAnA strotasama jyAre tArI madhuravANuM sAMbhaLuM chuM, tyAre bagaDelI vINa samAna kalarava kaTu lAge che." AmAM kekila ane vINuM bane aprakRta che, kemake prakRta varNanIya nAyakAnI vANuM che. prata prata 3pamanyathA. "navina pANigrahaNa karela nArInI piTha vizALa vizvAsa ApatA acira upArjita avanine nipuNa rAjAe bhegave che." AmAM pANigrahItA nArI upamAna che ane ahIM vartamAna samayamAM rAjAmAM banne varNanIya hovAthI prakRta che. alaMkAredAharaNa Adi granthamAM vaidhammathI ane abhAvarUpa sAdharyathI paNa upamA kahI che. vaiSa rUpamAMcathI. "saMteSI brAhmaNa peTe asaMteSI rAjA zebhe che." Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 341 AmAM satASa asatASanA ApasamAM virUddha dhama hAvAthI nedhamyuM che. abhAvarupa sAdharmya upamA-yathA. khaLa purUSonI maitrI sajjananA kApa jevI che, arthAt che ja nahi, che teA sthira nathI ane sthira che teA phUla vinAnI che. " AmAM khaLa purUSAnI maitrI ane satpurUSonA kApanAM sAdRzyanu vaNuM na che. te prathama tA bannenuM hAvuM ja nathI, A abhAvarUpa sAdha che. AcArya 4'DIe asabhAvitApamA kahI che. asaMmAvitopamA--yathA. zazithI prakaTa thaela viSanI peThe caMdanathI anala utpanna thaye, huM rAdhe ! tArAM vadanathI nIkaLatA parUSa vacana rasanI khANu jevAM che. AhIM paNa abhAva hAvA chatAM asaMbhavamAM tAtpa che. keTalAeka prAcInAe pada mAtranA arthonI upamA hoya ene padyopamA, vAmyAnA anI upamA hoya ene vAyeApamA ane samAsathI kahela upamA hoya ene samAseApamA kahI che. upamA. '' indu jevuM Anana che ethI e vayovanA che. povanA yathA. ,, - AmAM "indu ane Anana" eka pada " zaradanA ziza jevuM suhAmaNuM tArU mukha che. " AmAM zarada vizeSaNa vAcaka padma che, ane zazi vizeSya vAcaka pada che. e banne paTTAnA maLavAthI vAkya che. " e vizeSaNu upameya pakSamAM sukha vizeSya che, " suhAmaNu che, e banne padonA artha maLavAthI vAya che, e vAkyAthInI upamA hAvAthI vAovA che. samAsopamA. " mukhAJja " AnA "grAmavadhruva " evA artha thAya che. www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 kAvyazAstra e samAsa upamita samAsa che, e rIte samAsathI upamAne lAbha hovAthI A samAtopamA che. amArA mata pramANe pada vAkya ane samAsanA bhe camatkA2mAM anupayogI haiAvAthI prakArAntara thavAne cegya nathI. prAcInAe upameya, upamAna, dharma ane vAcaka e cArenu upAdAna thAya ene jULa pamA kahI che. emAMthI ekanuM, enuM athavA traNanuM anupAdAna arthAt upameya, upamAna ane sAdharmAM nuM zabdathI kathana na heAya ane vAcakanu uccAraNu na hoya tyAM topamA kahI che. jU vamA--nyathA, "" " A rAjA indra jevA udAra che. AmAM indra upamAna, rAjA upameya, udAratA dhama ane jevA vAcaka e cAre zabdathI kahela che ethI ghULauvanA che. dikSite kuvalayAnaMdamAM lupteApamAnA ATha prakAra kahyA che; e AgaLa kahevAi gayA che. pratyayoSamA-vathA, huM khaLavAna rAjA! krIDA mAtrathIja mArUtane sthAvarayana, gaganane puTakayana, srotavatIne sUtrayana, bhUmimaDalane lAyana, jalanidhine papavalayana, girigaNune sa payana, yaleAkane kreDayan ane mahat gahanavanane viTapayana evA tArA avA che. (' pa AmAM mAdi upameya che, sthAvarAdi upamAna che, upamAna vAcaka sthAvarAdi zabdo AgaLa "nir" pratyaya che ane "zis" nI AgaLa "zarR" pratyaya che. yakAra "nir" pratyayanA che ane an '"tu" pratyayaneA che. "sthAvaya" nA evA artha thAya che ke "sthAvara karatA thakA" arthAt sthAvara sadeza karatA thakA ItyA 1 sthira padArtha. 2 karapuTa. 3 tatu. 4 mATInuM Dhe 5 laghutaDAga. 6 sa5. 7 kheALA gAda. 8 vRkSa. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upamA. 43 di. AmAM vAcakAIne bedha pratyayathI che. kuvalayAnaMda granthanI pAchaLa citramImAMsA nAmane grantha dIkSitajIe banAvyo che, emAM kahyuM che ke A "pULo" lukhAone vibhAga ane vAkya, samAsa ane pratyaya vizeSa dvArA udAharaNa batAvavAnuM phaLa vyAkaraNazAanI kuzaLatA mAtra batAvavAnuM che. alaMkAra zAstranA bodha mATe Ane kAMI upacAga nathI. amArA matathI samAsa vidhithI upamAnAdikone lepa kare ane vAcakArthanuM pratyayAdithI kahevuM e te vyAkaraNa zAstranI pracalita rIti che, emAM vakhANa karavA yogya vyAkaraNa zAstranI paNa zuM kuzaLatA che? prasiddha dharmane svataH lAbha thaI javAthI enuM upAdAna karavuM e gaurava te deSanI nivRtti mAtra che. emAM koIpaNa camatkAra nathI. evI ja rIte guNa, AkRti, ItyAdinuM dekhADavuM paNa upamA udAharaNAntara bedha mATe che. paNa upamA prakArAntara mATe nathI. A kAraNathIja dravya, jAti Adi udAharaNAktara batAvavA mATe ame yatna nathI karyo. " 3pamA nAma sA zekA pati pamADyA." A kArikAthI bharata bhagavAnanuM udAharaNa paNa bheda batAvavAmAMja tAtparya mATe che. upamA prakAra batAvavAmAM nathI. anyathA kArikAmAM "guNAtita kriyA" evI AjJA karI che. sUtrakAra vAmana kahe che ke: "tutininA tavAriyAney" stutimAM, nindAmAM ane tatvAkhyAnamAM arthAta ajJAta jJAnamAM upamAnuM anusaraNa che. stutyupamA. yathA. mArUta Iva mahipati suyaza, sahu sthala kare saMcAra, A stuti mATe upamA che ethI ratubhupamA. nindopamA. yathA. caMdramukhI vinA A caitranI cAMdanI daitya jevI dArUNa lAge Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 kAvyazAstra, che." AMhI viyoga dazAmAM caitranI cAMdanI mATe upamA che; ethI nindopamA. tattvAkhyAnopamA. yathA. pavinInA jevI jenA zarIramAM suvAsa hoya e pazvinI strI jANaje." keIema kaheze ke A te stutirUpa hovAthI vAmana mata pramANe prathama bheda che. eTale A varNana stuti mATe nathI, paNa kAmazAstramAM pazinI, citriNI hastinI ane zaMkhinI evI strInI cAra jatio che. tethI A upamA padminInuM jJAna karAvavA mATe che ethI tatvAkhyAnopamA. keTalAka prAcIna niravayava, sAvayava, samastavastuviSaya, ekadezavivati ane paraMparita AvA upamAnA prakAra mAne che. nivayavopanA. kevala vastunI ja upamA hoya, enA avayava sahita upamA na hoya ene nivathopamAM kahe che. yathA. A rAjA Indra je udAra che." AmAM kevala avayavIonI ja upamA che, ethI niravApamA. sAvayavopamAM. jyAM avayave sahita avayavInI upamA heya e sAvavAnA yathA Indusaddaza tuja Anana, aMka sadRza Ape che yuganeNu; zebhe smita smAsama, paticakerane sadAya sukhadeNa. AmAM upameyapakSamAM avayavI sukha, ane avayava netra tathA mita, upamAnapakSamAM avayavI Indu ane avayava kalaMka tathA nA che. A avayavo sahita avayavInI upamA ApI ethI sAvayava. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upamA. samastavastuviSayopamA. jyAM upameya upamAnapakSamAM avayava avayavI samastanuM zabdathI kathana hAya e samastavastuviSayovanA, yathA. vAmA tArI veNI, zAle che jevA kALA nAga; mukatADAmaNIM chaThThA, maNisama che sindra bharI mAMga. AmAM upameyapakSamAM jeTalA avayatrI avayaveAnuM kathana che teTaluja upamAnapakSamAM avayavI ayavAnuM kathana hAvAthI e samastavastuviSayopamA che. ekadezavivayupamA. kAIeka vastunu upameyapakSamAM athavA upamAnapakSamAM zabdathI kathana nahI hoya e prajvavivastuvanA che. yathA. amUlya zubha ratnAyuta, viSNudhavRndrathI sevita che| zANA; arimayanAka sabhayane, sadAya sAcavI rAkheA che. rANA. 35 AmAM jeTalA avayava upameyapakSamAM zabdathI kahyA che, eTa. lAja avayava upamAnapakSamAM zabdathI kahyA che. paNa rAjAnu upamAna je samudra che enu zabdathI kathana nathI tepaNa vizeSaNa sAmarthyathI enA lAla thai jAya che ethI nivRtti 35mA che. amArA mata pramANe niravayava sAyavAdi kiMcit vilakSaNa hAvAthI udAharaNAntaraja che. prakArAntara nathI. paraMparitopamA. 44 jyAM paraMparAthI vastuonI upamA hAya e vAtovanA che. thA. zubha aSADhanI sAMjha, AMgaNe ubhaya birAje, ati karatAM AnaMda, rasika rAmApati rAje; Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra. bIjI bALA taNuM, nAma patie ja lIdhuM, sthAmAe ghanazyAma, sadaza tava Anana kIdhuM, kheMcI jU supacApasama, bundasadaza azrunayana, haMsa samAna uDI gaye, hulAsa tyAgI uraayana. AmAM krodhane meghanI upamA hovAthI bhrakuTi caDAvavI, azru ane hullAsa ene meghanA sabaMdhI suracApa, bunda ane haMsanI upamA siddha thaI che, e rItithI eka upamA mUlaka bIjI upamAo paraMparAthI hevAthI vaparita 31ma che. vedavyAsa bhagavAne samuccayepamA, bahupamA ane mAlepamAne ApasamAM bheda AvI rIte kaho che. " samuccayopamA tvanyadharmabAhulyakIrtanAt " samupamA te anya arthAta upamAnA. dharma bAhulyanA kahevAthI thAya che. niSkarSa e che ke upamAnanA aneka dharmone samuccaya karIne upamA devAmAM Ave e samuyopamA yathA. caMpakakalikA sama che, rUpa raMgane sugaMdhamaya zyAmA, AmAM ekaja upamAna caMpakakalikA che, enI rUpa raMga ane sugaMdha A aneka dharmothI upamA hoI samupama che. vaDrima, "zopanA sAtamA sau nA varSamAM jyAM ghaNA sahuzenI sAthe upamA heya e varUpamAM che. yathA. hima hara hIrA haMsa sama, yaza tAre jagamAMhi, AmAM upamAna ghaNuM che, paraMtu zrata dharmathI upamA ekaja che ethI ghaNA upamAnenI upamA heI phUpamAM che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upamA. 347 AcArya daMDa paNa A viSayane bahupamA nAma ApI A udAharaNa Ape che. yathA. caMdra caMdramaNi ane caMdana sarakhe tAre zIta sparza che. daMDI ekaja viSayamAM ghaNI upamA devAnuM A prajana batAve che. "gatirAye vo ni hUpamAM" bahupamA varNanIyanA atizayane baMdha karAve che, vAmana kahe che ke AmAM apuSTAthe deSa che. kemake AmAMthI eka upamAnathI yazanI dhavalatAne utkarSa siddha hovA chatAM pharI tAdRza bIjA upamAnanA kathananuM prayojana nathI. amArA mata pramANe vAmananuM kahevuM samIcIna nathI. kemake upamAnuM svarUpa sAdRzyane nirNaya che. e nirNaya mATe paraspara arthAt ulaTapulaTa paNa lekavyavahAramAM belAya che enAthI parasparepamA mAnavAmAM AvI che. emaja draDha nizcaya mATe eka vastune aneka telathI telavAnI paNa rIti che. jema zera telanI vastune leha AdinA banAvela potAnA zerathI, bIjA vyApArInA zerathI, rUpIAthI ane paisAthI pharI pharI tolavAmAM Ave che. e nyAyathI eka vastune eja dharmanA viSayamAM aneka vastuonI samIpa karI karIne nirNaya karavAthI draDhatara nirNaya thAya che. AcArya daMDIe ane tizaya rU5 prajana batAvyuM che, e samIcIna nathI. kemake eja dharmamAM ghaNA upamAna karavAthI upameyanuM kAMI atizayapaNuM nathI thata, kiMta upameyaniSTha dharmanA pramANunA nirNayanI draDhatA thAya che ethI prayajana to ahIM eja che. mAlopamA. dharmA prabhupA jevA mAmaiva sA" jyAM upamAna upamAna prati dharmabhinna bhinna hoya e bApanA "ganyA" arthAta e mApamAM samuccayepamA ane bahupamAthI anya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 maLyazAstra. yathA. prajApAla raghuvara sama, zeSa sadaza grahI bhAra nahIM hai, tApaharaNazazisarakhe, sukhamAmAMhI surendra sama zobhe. AmAM rAjAne prajApAla dharmathI rAmanI, bhAra vahana karavArUpI dharmathI zeSanAganI, tApa haraNa karavA rUpa dharmathI caMdranI anezabhA dharmathI IndranI upamA che, e rItithI aneka upamAne prati bhinna bhinna dharmathI upamA hAI popamAM che. razanopamA. rasanA rUpathI upamA hoya e rasanomAM, yathA. haMsa veta zazisama che, haMsa sadaza gati tarUNInI zobhe, tarUNa sparza sama jala che, jalasama gagana amala lakhI draga lebhe, Ane paryAya zaMkhalapamA che, rasanA nAma kaTi mekhalAnuM che. e derInA AkArathI paNa bane che, ane zRMkhalAnI AkRtithI paNa thAya che. ethI AMhI rathanAnI zRMkhalA AkRti virakSita che. A alaMkAranuM nAma zuMkhalA kahevAmAM te gajabaMdhana ItyAdi zRMkhalAne jAya che, ane razanA nAma kahevAthI nAyikAnI tAdaza kaTi mekhalAno nyAya che. te gajabaMdhana nyAyanI apekSAe kaTimekhalAnyAya ramaNIya hovAthI koI rasika kavie enuM nAma razanepamAM rAkhyuM che. AmAM caMdranI upamA haMsane, haMsanI upamA tarUNInI cAlane, tarUNanA sparzanI upamA jaLane ane nirmaLa dharmathI jaLanI upamA gaganane che, A zRMkhalAkRti rathanArUpa hovAthI gharAnopama che, vedavyAsa bhagavAne te AnuM nAma gajanomAM ApyuM che -"papuravAti tavAsI manopamA" je uttarottara jAya emanopamA, ninopamA. jyAM samayAdika bhedathI pitAnI upamA pitAne ja ApavAmAM Ave e nipA che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upamA. samayabhedathI nijopamA. yathA, lehita pati sumanathI, chavAyelo giri vasaMtamAM joya, jyamadAvAgnijavALe, dai:saha grISmamAM chavAyelA hoya. AmAM vasaMta ane grISmanA samayabhedathI eja parvatanI u pamA eja parvatane ApI hovAthI samayamevathI ninAmA che. dezabhedathI nijopamA. yathA. vikasita cakSu ane mukha pharake bhuja ura banyuM harSapa; teraNa upara je, tuM raNa upara jouM bhavya bhUpa. AmAM vivAhamaMDa5 deza ane raNAMgaNa deza bhedathI eja rAjAnI upamA eja rAjAne che, ethI methI nijanA che. zarIrabhedathI nijopamA. yathA. karI prahalAdanI rakSA, dharI nArAyaNa siMhanuM rUpa; tema gopI gepanI, nitya kare che. rakSA yabhUpa. AmAM avatAra bhedathI eja jagadIzvaranI upamA eja jagadIzvarane ApI devAthI zarIramethI nigama che. prAcIe niSepamAnuM udAharaNa eka samaya bhedathIja batAvyuM che, e digdarzanathI ame dezabheda ane zarIrabhedathI paNa udAharaNa batAvyAM che. kalpitopamA. jyAM keI upameyanI upamA mATe upamAnanI prApti kavine na hoya tyAM e upameyanA yogya upamAnanI kalpanA karIne upamA ApavAmAM Ave e pitopaNa che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3pa0 kAvyazAstra, yathA. rAdhAmukhathI chUTI, alaka payodhara5re paDI ema zazimaMDalathI laTakI, aTakI gini merU zire jema. AcArya daMDIe AnuM nAma abhUtapamA ApyuM che. abhUtepamA eTale je vastu nathI enI upamA ApavI. abhUtapamA ane kalpitApamAne tAtparya ekaja che. ___ aviruddhA kalpitopamA. jyAM avirUddha kalpita upamA ApavAmAM Ave e gAvatA kalpitopamA cha yathA sakhi! zebhe zrIharinA, kaMThamahIM tulazI dalanI mAla; uDI rahI ghana saghane, jevI rIte zukazizunI jAla. meghadaya samaye paMkti karIne bakanuM uDavuM prasiddha che; paNa zukanuM uDavuM prasiddha nathI ethI A upamA kalpita che ane meghanI sAthe zukane virodha nahIM hovAthI vidyA zaripatopa che. veta binabhara tanathI, lapaTI patine thAya nahI aLagI; phaLela muktAphaLathI, kanakalatA jyama tamAlane vaLagI. muktAphaLa rU5 phaLavALI suvarNanI veli vAstavamAM cheja nahI, kapita che; parantu muktAphaLa ane suvarNane ApasamAM virodha nahI havAthI A paNa avirUddha kapitopamA che. pUrva udAharaNamAM prasaMga pAmI ghananI sAthe zukAvaline sabaMdha thaI jAya te asaMbhava nathI ethI e saMbhavita kalpitApamAM che, ane AMhI te atyaMta asaMbhava che, ethI asaMbhavat kalpitepamA che. koI prAcIna kalApamAM ne kalpitApamAne bheda kahe che. uttAyopamA. utpAda" arthAta utpanna karela upamAnanI upamA e utpAghopamA cha. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upamA. 351 yathA. vidramasthita mukatAphala, athavA sundara pravAlayuta phUla adharavartI hasavAnAM, tyAre teo banaze samatulya. kalpanA eTale banAvaTa. cintAmaNi koSakAra kahe che: -panA vinAyAma" e kalpanA be prakAranI che. mAnasika ane kAyika, "rAdhAmukhathI chUTI" AmAM mAnasika kalpanA che. "vidgamasthita" AmAM kAyika ka95nA che. kAraNa ke vidyuma sthita mukatAphala athavA pravAlayukata vetapuSpa vAstavamAM nathI mAtra kalpanA che. paraMtu evI kalpanA hAthathI karIne batAvI zakAya che ethI e kAyika kalpanA kahevAya che. jokaprasiddha upamAnane upameya karavAmAM AcArya daMDI prasiddhine viparyAsa levAthI " vinopamAM" kahe che. ene paryAya viparItAmAM che. - viparopamAMcathA. tujaAnana sarakhuM A, je aMbherUha prakAzane pAme, daMDInA ukta udAharaNamAM viparItApamA nimittasaMketa sthAnamAM nAyakAne sakhInuM prabhAta sUcana paNa thaI zake che. parakIyA nAyikA nAyakanI sAthe taLAva kinAre saMketa sthAnamAM rAtri nigamana kare che tyAM kamala vikaselAM joI sakhIe nAyikA prati prabhAta sUcana karela che. AcAryadaMDIe parasparepamAnuM prajana anyane utkarSa kahela che, jethI viparyApamAmAM upameyanA utkarSarUpa projana arthasiddha che. prasiddha guNavALuM upameya prAcInee mAnela che. e prathama lakhI cUkyA chIe. e upameyane upamAna karavAmAM upameyane prasiddhimUlaka utkarSa siddha thAya che. parasparopanI. AcAryadaMDI parasparopamAne anyonyAnA mAnIne A pramANe enuM lakSaNa Ape che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa kAvyazAstra. anyonyopamA seyamanyonyotkarSazaMsanI anyanA utkarSane kahenArI upamA anyonyA che. Ane siddhAnta e che ke je vastunI upamA de che e upamAnarUpa vastumAM prasiddhi mUlaka utkarSa thAya che, te paraspara upamA devAthI upameyane paNa tAza utkarSa siddha thAya che. A rItithI ahIM anyonyano utkarSa che. | sarvasvakArAdi parasparopamAnuM phala tRtIya sadaza vyavaccheda mAnIne ene upadezonA nAmane bhinna alaMkAra kahe che - p vLa tANanupameyo" banene paryAya karIne " tabina" arthAt upamAnepameyabhAvamAM upayogamAM alaMkAra che. paryAya zabdane AhIM e artha che ke eka sAthe na kahevuM, paNa eka pachI eka kahevuM. ratnAkarakAra A pramANe lakhe che - " parasparamupamAnopameyatvamupameyopamA " paraspara upamAnepameyabhAva e uparopamAM upamAnanI upamA upameyane ane upameyanI upamA upamA. nane evI paraspara upamA hoya e pApa che. yathA. laghu guNathI rIjhIne, dAna ahoniza devAnA hevA, sAde veza sarala ura, zivasama tuM nRpa che ziva tuja jevA. - AmAM mahAdevanI upamA rAjAne ane rAjAnI upamA zivajIne Apela che tethI paropakA che. taku. jazavaMta bhUSaNakAra lakhe che - taza kuLAknIti taLa" "tae arthAt ene eTale bIjAne guNa enAmAM che. tAtparya e che ke bIjAnA guNane bIjAmAM sabaMdha thAya e tAga che. tasthaLojha nAti gataShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 zu arthAt bIjAnA guNane bIjAmAM sabaMdha nahi hoya e vasthamANu taddaguNanA viparIta bhAvamAM dhArIe gatakuLa alaMkAra mAnya che. eTale ke pArakA guNane jene saMbaMdha nathI e atadguNa guNa be prakAranA che, varNarUpa ane svabhAvAdi rUpa. A bane. nA be prakAra thAya che. bhale. 2 bure. yathA. digdatInA Anana, marde malina zazi paMkayukta pekhuM; sadA rahe e saMge, chatAM patiyaza drage amala dekhuM. AmAM mada ane kalaMkanI saMgati rahyA chatAM rAjAnA yazane zyAmanA guNane saMbaMdha thayo nathI. AhIM apakRSTa guNane asaMbaMdha che ane guNa varNarUpa che. cathA. he rAjA ! jaMgalamAM vasanArI bhIlaDIone tArA zatruonI strIone rAtadivasa saMga rahyA chatAM guMja ane maNi pArakhavAnI buddhi prApta thaI nahI tethI tArA vairInI vadhUonA bhUSaNe vinAyane bacI gayAM. " AmAM rAja strIonA saMgamAM niraMtara rahyA chatAM uttama anutama bhedajJAnarUpa guNane zabarAMganAomAM saMbaMdha nathI thaye. ahI utkRSTa guNane asaMbaMdha che ane guNa vivecana buddhirUpa che. sarvasvakAra A pramANe lakhe che - "pati tAvatA" bIjAnA guNane saMbaMdha thavAne saMsargAdi hetu rahetAM chatAM sabaMdha nahi thAya tyAre pratA alaMkAra thAya che. atizayokti. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atizayAkti. " jazavaMtajaze bhUSaNakAra " lakhe che: ?? ulla'dhanane atizaya kahe che. " cintAmaNikASakAra kahe che:-- " atiyitaH gatiSThAne " atizaya zabda atikrAnta arthAta atikramaNayukta arthamAM che, ethI e siddha thAya che ke atizaya zabdanA artha atikramaNa che, atikramaNa teA ullaMghana che paNa AhI lAka sImAnA ullaMghanamAM rUDhi che ethI leAkasImAnA ullaMghanane atirotti kahe che. 354 yathA. tuja pratApa pAvakathI, bhUpati seASAyA sindhu sAta; zrI tuja airanArInA, nayana jaLe bharIyA e vikhyAta. AmAM pratApAnalathI sapta sindhunuM seASAvu ane phrI rinArInA nayana jaLethI bharAvuM e ane leAkasImAnu ullaMghana pratApAdhikaya rUpa prayeAjananI vivakSAthI rUcikara hoi gatizayoktti che. yathA. nALAM pachI nadi pachI naH, pachI sindhunuM svarUpa dhAre che; vhelA AvA vhAlA, nArI nayana jaLa DubAvI mAre che. leAkasImAtivarNana mithyA che, ethI dUSaNu hAvAne cAgya che. paraMtu ahIM rUcikara hAvAthI gatizayoktti bhUSaNa che. vedavyAsa bhagavAna kahe che:-- lokasImAtivRttasya, vastudharmasya kIrtanam / bhavedatizayo nAma saMbhavAsaMbhavAd dvidhA // leAkasImAnu ativana karela vastunA dharmanA kathananuM nAma aMtarAya thaze. enA samaya ane asaMmava evA be prakAra che. AcArya6DI A pramANe kahe che: " vivakSA yA vizeSasya lokasImAtivartinI / asAvatizayoktiH syAdalaMkArottamA yathA // " vizeSa arthAt utkarSanI je leAkasImAtivartana vivakSA che www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra 355 e gatirAzita alaMkAra thaze. A atizayokti alaMkAra aneka alaMkAranuM jIvana che ethI "vattA" e vizeSaNa Apela che. ane eja prakaraNamAM pharIne AcArya daMDI kahe che - alaMkArAntarANAmapyekamAhuH parAyaNam / vAgIzamahitAmuktimimApatizayAlayAm // bRhaspatine mAnya atizaya nAmavALI A uktine bIjA alaMkAranuM paNa avalaMbana kahe che. rUTa A pramANe kahe che:-- arthasyAlaMkArA, vAstavamaupamyamatizayaHzleSaH / eSAmeva vizeSA anye tu bhavanti niHzeSAH // arthanA alaMkAra svabhAkti , upamA, atizayokti ane leSa e cAra che. enAja vizeSa saMpUrNa alaMkAra thAya che. kAvya prakAzakAra paNa kahe che ke AvA viSayamAM atizayektija prANarUpa banIne rahe che, enA vinA bahudhA alaMkAra cheja nahi. vaLI prAcIna kArikAmAM A pramANe lakhe che:-- saiSA sarvatra vakroktiranayArtho vibhAvyate / / canoDaryA vinA nA DaruMjADanA vinA | te A vokti arthAt atizaktirUpa vakrokti sarvatra che. ethI karIne arthane vizeSa spaSTa batAvI zakAya che. ethI A atizaktinA viSayamAM kavie yatna karavo joIe. kAraNa ke enA vinA karyo alaMkAra che? sarvasvakAra atizayekitanuM A sAmAnya lakSaNa kahe che - avyavasitAdhAnTeDarirAyajI adhyavasita" arthAt adhyavasAya karelI vastunI pradhAnatAmAM atizayokti che. ene e siddhAta che ke adhyavasAyanI siddha dazAmAM atizayokti alaMkAra thAya che, ane adhyavasAyanI sAdhya dazAmAM ubhekSA alaMkAra thAya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 atizayokti. adhyavasAyanA sabaMdhamAM sarvasvakAra A pramANe lakhe che - " viSayanigaraNenAbhedapatipattiviSayiNo'dhyavasAyaH" viSayanuM nigaraNa karIne viSayanuM je abheda jJAna tene adhyavasAya kahe che. kAvyaprakAzagatakArikAmAM atizayoktinuM kaI sAmAnya lakSaNa nathI kahyuM. A adhyavasAyane atizayoktine prathama prakAra mAnIne A lakSaNa kahyuM che -- "niSyivasAne tu batatha ta" "ja" arthAt upamAna karIne "ghara" arthAt upameyanA nigaraNathI je adhyavasAya e atizayokti che. bIjA prakAranuM kAvyaprakAzamAM A lakSaNa che:-- prastutAya cazvaram " je prastutanI anyatA. yathA. che udAratA dhIratA, A nRpatinI anya; lokomAM udAratA, dhIratA Adi guNa jAtithI sarvatra eka che. koI prakAranI vilakSaNatA bhale hoya. jemake manuSyatva manuSya mAtramAM eka che. vidyAAdithI vilakSaNa bhale hoya AmAM nRpatinI udAratA dhIratAne bIjA rAjAonI udAratA dhIratAthI anya kahevI e loka sImAtivartana che. sarvasvakAra paNa AvI ja rIte atizaktine bIje prakAra mAne che-"ame me " eTale ke abhedamAM bheda. udAratA, dhIratA guNane jAtithI abheda rahetAM bheda kahyo ethI lakasImAtivartana che. kAvyaprakAzakAra trIjuM lakSaNa A pramANe kahe che -- ya va vavana" eTale ke yadi arthanI uktinI kalapanA. yathA. rAkazazi akalaMka je, che tuja vadana samAna. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazArA. 57 AmAM atizaktino viSaya rAkAzazinI akalaMkatAnI ka95nA che. kAvyaprakAzakAra cethA prakAranuM lakSaNa A pramANe lakhe che - "jALavo viparyaya" je kArya kAraNanA pUrva pazcAdda bhAvane viparyaya. yathA. udaya thaye zazi pAchaLa, udayAcalanA aMgapare sahele; tuja manasAgara tarUNI. chatye rAganA taraMgathI pahe. sarvasvakAra Ane pAMca prakAra mAnI A lakSaNa kahe che -- kAryakAraNayoH paurvAparyavidhvaMsazca" kArya kAraNanA pUrva pazcAt bhAvane vidharvasa paNa "ra" arthAt atizakti che.. ukta granthakAre be bheda mAnyA che. 1. kAryanuM prathama thavuM, ane kAraNanuM pAchaLa thavuM ane tenuM udAharaNa upara Apela che. bIjA prakAramAM kArya kAraNanuM eka samayamAM thavuM evuM lakSaNa che. yathA. tuja zara jyA arizirane, sparze che bhUpati ekaja saMga; bahu dhanudhArI dhIrA,rAga sahita Ape che ati raMga. kAraNanA jJAnathI ja kAryanI utpattimAM candrAlekakAra capalAtizakti" nAmano atizaktine prakAra mAnI A lakSaNa kahe che - "vapatizayojitu varSe tamArane " hetunI prasakti arthAt hetunA jJAna mAtrathI kAryanI utpati e vapatizayo athAt capalA saMbaMdhI atizayekita che. pravAsa jAvA keruM, patinuM vacana suNIne zyAmAnI, banI mudrikA kaMkaNu, te pAchaLa zuM thaze dazA AnI. AmAM kAryakAraNanA pUrvAparanA vidhvaMsamAM ane kAranA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 atulyogitA. jJAna mAtrathI kAtpittimAM sImAtivartana mAnela che. sarvasvakAre trIjA prakAranuM A lakSaNa ApyuM che - " savaDa saMbaMdha" eTale ke sabaMdha rahetAM asabaMdha kahe. yathA. puSpabANa puSpAkara, vidhimeM raciyAM kahe sahu keya, vedAbhyAsa jaraDa jaDa, vidhi racavAne yogya nahi heya. AMhI brahmAmAM samasta sRSTi racavAne saMbaMdha rahetA chatAM asabaMdha kahyo che. atizaktinA cethA prakAranuM sarvasvakAre A lakSaNa ApyuM che - "gasa savaMdhaH" eTale ke asabaMdha rahetAM sabaMdhakahe, yathA. vajA dhIra nRpakerI, spaze ravihataNA pade pyAre saidha zikhara paNa AnA, zazimaMDalane spaze vAravAre. AmAM dhvajA ane saizikharamAM raviyapade ane zazi maMDalanA sparzane asabaMdha rahetAM chatAM sabaMdha kahyuM che. atulya yogitA. jazavaMtajazebhUSaNakAra lakhe che ke jevI rIte dhorIe samanA viparIta bhAvamAM viSama, taddaguNanA viparIta bhAvamAM ataddaguNa ItyAdi pradarzita karela che, eja rIte ame atulyagitAdi alakAra batAvIe chIe. "vaphTamANa tulyogitA alaMkAranA viparIta bhAvamAM gAyogitA alaMkAra che. turacayo' zabdano artha " tulya yoga" che. A te samaalaMkArane viSaya che, paNa ahIM tulya dharmane pega thaI javAmAM tulyogitAnI rUDhi che, tulyoga ane tulyogi ekaja che. ukta tulyaga nahi hoya tyAM atulyaga alaMkAra che. yathA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra. : apa lA tarU de che, alpa die jaLa meghamAla Aja; kaliprabhAvamAM kamatI, deve dAna thayA nahi tu rAja. AmAM 66 dAna devAmAM tuM kamatI nahi thaye " A kathanathI anya rAjAonu dAnamAMmatI thavuM arthasidhdha che. kalinA prabhAvathI meghamAlA paNa alpa la de che, anya rAjA paNa dAnamAM kramatI thayA che. AmAM kaliyuga nimittathI meghamAlAdinI sAthe rAjAne paNa samayAnusAra dAnanI kamatInA tulya yAganA saMbhava rahetAM chatAM tulyayeAga nahi thayA hovAthI atuyogitA adyakAra che. jema tulyayeAgitAmAM hetu alaMkAra nathI tema atulyayogitAmAM vizeSAkti alaMkAra nathI. kemake AhI kArya kAraNa bhAvamAM tAtparya nathI. paNa atulyayeAgamAM tAtparya che. 359 sapi. " jazavaMtajazAbhUSaNakAra " lakhe che:-- adhiSTha zabdanA artha tA prasiddha che. jyAM vastunI adhikatA rUcikara hAya tyAM adhiktta alaMkAra che. je te vidhithI vastunI adhikatA thAya e gadhiTM alakAra che, pariNAmAdikathI jotAM tenA aneka prakAra thAya che. yathA. je che guNagaNa jAhira, samAi jagamAM sadA lase sa; te bhUpati tuja manamAM, sukhathI zeAbhA dharI vase sarva, ukta rItithI AhIM bhUpatinA mananI vizAlatAnA viSayamAM adhikatA arthAt pratIti hAvAthI adhiSTha mahaMAra che. kAnya prakAzagatakArikAkAra A pramANe lakSaNa Ape che:mhtoryn mahIyAMsAvAzritAzrayayoH kramAt / AzrayAzrayiNau syAtAM tanutvepyAdhikaM tu tat // je sUkSma rahetA chatAM paNu Azraya ane AzrayI kramathI mahat AzrayI ane AzrayanA sabaMdha hovAthI mahat khanIjAya athavA jANu Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhika vAmAM Ave e gAya alaMkAra che. sarvasvakAra A pramANe lakhe che - gAzayAtrALanAkuthapadhivA" AdhAra AdheyanI virUpatA arthAt AzrayathI AzrayI adhika heya e badhA mAra che. yathA. jagna AdinA jalamAM, budabuda sama brahmAMDa vilokAye, e jalamAMhi Aje, suyaza tAhare mahipa nahI mAye. AhIM saMsAranI AdinA jaLarUpa Azraya brahmAMDarUpa AjhathIthI adhika che, ane jagnaAdinA jaLarUpa AzrayathI mahipatinA suyazarUpa AzrayI adhika che. rUTa A pramANe kahe che - " yatrAnyonyaviruddhaM, viruddhabalavakriyAprasiddha vaa| vastudrayamakasmAjjAyata iti tadbhavatyadhikam // jyAM ApasamAM virUddha athavA virUddha balavAna kriyA karIne prasiddha evI be vastu ekathI utpanna thAya tyAM adhika alaMkAra thAya che. yathA. javalata anala ghana jala A, varase che e ura acaraja ANe uddabhava che udadhithI, viSa amRtane jAhira sahu jANe. ahIM javalat analathI vidyutanI vivakSA che, anala ane jala ApasamAM svabhAvathI virodhI che, anala jalane naSTa karavAvALe che, ane jala analane naSTa karavAvALuM che. enuM eka meghathI utpanna thavuM e Adhikaya che, arthAt vilakSaNatA che. viSa ane amRta mAravA jIvADavAnI virUddha kriyA karavAvALAM baMnenI eka samudrathI utpatti e Adhikaya arthAt vilakSaNatA che, viSa amRta anala jalanI peThe ApasamAM virUddha nathI paNa enI mAravA jIvADavAnI kriyA ApasamAM viruddha che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyazAstra. anavasara . ,, " jazava'tajazAbhUSaNakAra " cheH-- 46 vakSyamANu avasara nA viparIta bhAvamAM "anavasa" . nAmanA alakAra A pramANe cheH-- avasara eTale samaya, samaya vinAnuM je kaMI thavuM te viSenI ukti ane anavatara alaMkAra kahe che. 361 yathA. saMdezA AvA prathama pachI senA AvI, vIrAe karI vIrahAka zaravRSTi calAvI; svAmI nahi sAMbharI Aja lA~ vAtaja kAMi, vana vI sandhi cahA, have e kavaNu bhalAi. AmAM rAjAnA zatruonI strIonI peAtAnA svAmi pratikita cheke "sadeze| Aviye" ityAdi samaya sandhinA avasara hatA, tyAre te sandhina karI, have rAjyabhraSTa manIne vanavAsa dazAmAM saMdhinI cAhanA anavasara che. AmAM manarajatA haiAvAthI anavara ahAra che. 44 yathA vhAlAM gayAM videze, tarUNI tyAgI gai, cheDI sneha; suvAM pazu kRSi nAsI, have varasA~ne karIza zu mehaM ? AmAM avasara vityA pachI vRSTi thavAnu manaraMjana kathana hAvAthI anavasara bajAra che. anujJA. " jazava'tajazeAbhUSaNakAra ' lakhe che: zabdamAM anu * upasarganA artha anukUla. ane 64 anujJA 66 sA dhAtu jJAna a mAM che. anujJA . 66 ,, 99 A zabda samudAya nA artha " anukUla jJAna " che. cintAmaNikASakAra paNa kahe che. anujJA manumatau " anumati arthAMmAM anujJA vaparAya che. AMhI 46 46 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 anunA. aMgIkAramAM rUDhi che. aMgIkAra egyanA aMgIkAramAM te kaI paNa camatkAra nathI. paNa anaMgIkAra gyano aMgIkAra camatkArakArI thAya che, ane A aMgIkAra keI nimittathIja thAya che ethI AvA aMgIkAra vizeSamAM anujJA zabdanI rUDhi che ethI anaMgIkArane aMgIkAra e anujJA alaMkAra che. yathA, dAna mAnathI nR5 taja, sarva rasAnA yAcaka rAce che, juga juga yAcakake, janma yadupati AgaLa yAce che. yAcakajanma jagatamAM anaMgIkAra egya che tene ahIM aMgIkAra che ane e aMgIkAramAM nimitta nRpatinuM ukta dAna sanmAna anaMgIkAra gyane aMgIkAra kaI guNanA lezathI thAya che, tathApi anaMgIkAra yegyane aMgIkAraja camatkAra rUpa pradhAna hovAthI anujJA alaMkAra thaela che. "candrAlokAra" kahe che- " doSasyAbhyarthanAnujJA tatraiva guNadarzanAt " "ta" arthAta doSamAMja guNa jovAthI deSanI abhyathenA arthAt yAcanA e gaNAtrA kuvalayAnaMdanA anusAra rasagaMgAdharakAranuM A lakSaNa che " utkaTaguNavizeSalAlasayA doSatvena prasiddhasyApi vastunaH prArthanamanujJA. ". guNavizeSanI arthAt kaI guNanI utkaTa athota atyaMta lAlasAthI deSathI karIne prasiddha vastunI prArthanA e gaNA. sadAvipatti heje, jemAM hari muja hadaya caDe nitya; AmAM "vipatti ke je prasiddha rIte deSa gaNAya che tenI yAcanA hovAthI gujJA alaMkAra che. anyonya. " jazavaMtajazeSaNakAra" lakhe che - yathA. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyA, ga ja eTale paraspara che. cintAmaNikASakAra kahe che - "go parama " eTale jyAM anyonyatA arthAt paraspa25NAnuM varNana karavAmAM Ave e ganyonyA yathA. nRpayazathI jaga bhe, jagathI tRpayaza zebhA dharaoN rAje, gagana candrathI zobhe, gagana thakI zazi bhavya banI brAja. AmAM paraspara upakAranAM udAharaNe che. mahArAjA bheja A pramANe lakhe che-- anyonyamupakAro yastadanyonyaM tridhA ca tat / vAcyaM pratIyamAnaM ca, tRtIya tabhayAtmakam // je paraspara upakAra kare te banyo. e traNa prakAra che. 2. rA 2. thAna, 23mayAtma, arthAta vAcya ane pratIyamAna bane. bhAnudata A pramANe lakhe che - " parasparamutkarSajananamanyonyam / paraspara utkarSa kare e vAraMvAra che. ratnAkarakAra A pramANe lakhe che - padharma paviMdhavo" rUpa ane dharmanuM paraspara nibaMdha arthAt saMbaMdha e nyonyAruM che. yathA, dhanathI prajJA thAye, prajJAthI dhana pUrNa prApta thAya. AmAM prajJA ane dhana keInA dharmathI vivakSita nathI paNa dhamathIja vivakSita che ethI A javA nuM udAharaNa che. yathA. hakhurIthakI uDa reNu, karatI nibiDa tamane siddha, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 apahuti. e vakhata bhaTa yazavaMtanA e kRtya adabhuta kIdha: oLakhI eka bIjeo nijanA haNyA vIra vipakSa auraMgajeba eccArato, rATheDa che raNudakSa. AhIM vIrarUpa dhamIomAM oLakhavA rUpa dharmanI anyanyatA che. bhAnudatta vRttimAM lakhe che ke utkarSa e upalakSaNa che. vairaspardhAdika paNa jANI levA joIe. tethI A sAhitya zAstramAM upalakSaNane aMgIkAra che. kAvyaprakAzakAra A pramANe lakhe che --' " kriyayA tu parasparaM vastunorjanane'nyonyam" Ane artha vRttimAM che - " arthayorekakriyAmukhena parasparaM kAraNatve sati anyonynaamaalNkaarH|| be arthonI eka kiyA dvArA paraspara kAraNutA hoya tyAM anyonya alaMkAra thAya che. sarathI phele haMsazrI, haMse sarazrI mitra; AmAM sarevara ane haMsa baMnenI zobhA phelAvArUpa eka kriyA dvArA paraspara kAraNutA che. pannati. jazavaMtajabhUSaNakAra" lakhe che"hura" dhAtu uparathI apahUti zabda bane che - "ju" dhAtu apanDava arthamAM che. dhAtu pAThamAM kahyuM che ke "du gapa " AmAM "ga" upasarga che. "hu " dhAtu uparathI bhAvamAM "mA" pratyaya hovAthI "gapara " zabda thaye. ane "jina" pratyaya lagADavAthI "gAhUti " zabda thayo che. A baMne zabdano artha eka che, AmAM apahuvane Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra. artha gApana che. cintAmaNikASakAre " kahyuM che ke govanamavave jyAM ahahaeNva ( geApana ) karavAmAM Ave tyAM gavantuti che. 365 "" yathA. sArada zazi nathIM sudaroM, ugyA suyaza narezvaranA vhAlI; aMka nathI e sa Mge, lAgI rahI che, yAcakanI AlI. .4 zAstramAM zreSTa vastunA vaNu zveta kahela che, ane azreSTa vastunA varNa zyAma kahela che, AmAM nAyikAnI viraha dazAmAM ziza uddIpana che, ethI sakhIe ene narezvaranA suyaza batAvI gApana karela che. narezvaranA yazamAM kAi:prakAranA DAgha nathI ane candramAM DAgha che. e zaMkA maTADavA mATe kalaMkane bhikSukanI pakti batAvI chupAvavAmAM Avela hAvAthI gavantuti ganAra che. dhArI A pramANe udAharaNu khatAve che:-- zizamAM aMka kala'kanA, samaja nahiM tu khAI; suratazramita nizisundarI, sUtI ura lapaTAi. AmAM apankuti A rItithI che ke candvodaya uddIpana nAyakAne khatAvIne mAnameAcanApAya karanAro sakhIe caMdranI kAlimA arUcikara hAvAthI ene chupAvI suratazramitanizisu MdarIne urethI lapaTAvI zayana karavArUpa mahAna udbhIpana dekhAyu che. vedavyAsa bhagavAna A pramANe lakhe cheH-- " apanhutirapanhutyakiMcidanyArtha darzanam apanheva (geApana ) karIne koi anya vastu dekhADavI e apanhuti alaMkAra. AcAryadaDI ane mahArAjA bhAja paNa ukta lakSaNane maLatAMja lakSaNa Ape che. AcArya daDI A pramANe udAharaNa Ape che:-- "" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat yathA. nathI paMca manmathanAM sAyaka,che anata vahIjana ghAyaka www.umaragyanbhandar.com Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3}} apantuti. " prakRtaM yanniSidhyAnyatsAdhyate sA tvapanhutiH jyAM prakRtanA niSedha karIne anya siddha karavAmAM Ave e apanhuti. vAmana, vAgbhaTa, rUdruTa ane sarvasvakArAdi pazu prakAzakAranAM jevAMja lakSaNu khatAve che. 39 yathA. prabhA kanaka kuM DalanI, paDI kapAleA ubhaya pare zANI, zida chupAve zyAmA, katataNA tuM da MtakSata jANI. AhI karNabhUSaNa ( kanakakuM Dala ) mANikayAnI prabhAne patinA daMtakSata jANI nAyikA oDhaNIthI chupAve che. kAvyaprakAzakAra khIjuM udAharaNa A pramANe Ape che: -- yathA. majapriti alinA kapaTa, mahA vaira vasamAra; lagAvyuM viSa lai prativizikha, sakhI sahakAra nihALa. AMhI ekanA niSedha karI khIjAnA sthApanamAM panDruti alaMkAra mAnela che. udbhata A pramANe lakhe che: sAdRzyavyaktaye yatrApanhavosAvapanhutiH / apanhavAya sAdRzyaM yatrApyeSApyapanhutiH || jyAM sAdazya spaSTa karavA mATe apanheva thAya e ane apa nhene mATe sAdRzya hoya e paNa apaskruti alaMkAra che. keTalAka prAcIna apankutinA cha prakAra mAne che:candrAlAkamAM A lakSaNa che: zuddhA panhutiranyasyAropArtho dharmanindavaH || jyAM bIjAnA Aropa karavA mATe prakRtanA dharmanA apanhava e yuddhAntuti alakAra che. yathA. kAvyaprakAzagatakArikAkara A pramANe lakhe cheH-- Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra, nathi sudhAMzuM, A zuM kahe, nabhagaMgAnuM kaMja; caMdrA lekamAM bIju lakSaNa A pramANe che "sa rava pujUihuracate devajutA" prathama kahela dharmaninhava yuktipUrvaka hoya te kahevAya che. sapanUti yathA. rAtrimAMhi ravi heya nahi, zazi nahi tIvra jaNAya, vAridhithI vaDavAgni A uThaye avakAya. candrAkamAM A pramANe che: anyatra tasyAropArthaH paryastApanhutistu sA anyatra Arepa karavA mATe tatha" arthAt dharmane apanDava me paryastApanhuti alaMkAra che. A na sudhAMzu, sudhAMzu che mukha pyArInuM mitra, AhIM mukhamAM sudhAMzutAdharma sthApana karavA mATe ukta dharmane candramAM apahara karavAmAM AvyA che. candrAlekamAM ceThuM lakSaNa A pramANe che. " bhrAntApanhutiranyasya zaMkAyAM bhrAntivAraNe" anyanI zaMkA thayA pachI tenI brAtinA nivAraNamAM jAnApnhuti alaMkAra che. yayA. tana kaMpe che tArUM, zuM javara che? nahi nahi sakhI kAma. AhIM anyanI zaMkAnA nivAraNamAM bhrAntApanyuti alaMkAra che. cAlekamAM pAMcamuM lakSaNa A pramANe che. " chekApanhutiranyasya zaMkAtastathyaninhave" anyanI zaMkA thayA pachI satyanA apanDavamAM che pahutigaI che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apUrvarUpa yathA. sisakArA zIkhavate, ghaNuyuta karato adhara dharI taMta, salema karate kAyA, zuM sakhi! pati, nahi samIra hemaMta. ahIM satya vastune apahava karI anyanI zaMkAnuM nivAraNa kare che tethI cheT5kuti gajhaMra che. ukta udAharaNa eka viSayamAM bIjA viSayanI yejanAnuM che, ane nIcenuM udAharaNa eka viSayamAM avasthA bhedathI bIjA viSayanI cejanAnuM che. yathA. jANa sakhI pati pAse, kahevA lAgI jAravAta jIvatI. oLakhatAM kahyuM te, e svapnA pachI uMgha na AvI rati. AMhIM viSayanI ekatAmAM avasthA bhedathI jAgrata avasthAmAM thayuM e ekaja jAravRttAMtane svapanArUpa avasthAntara batAvIne apahava karela che. candrAlekamAM chaThuM lakSaNa A pramANe che-- tavApati cattAnArniju "i "cAna Adi padethI amanDavayukata hoya tyAM tapatutiaMjAra che. yathA. kAminI kaTAkSamiSathI, nIkaLe che smarakerAM nArAca AmAM miSaAdi padethI apanDava karela che tethI vaitavA - suti gaDha che. ___ apUrvarupa. jazavaMtajabhUSaNakAra" lakhe che -- ghorIe pUrvarUpanI prAptimAM vakSyamANa pUrvarUpa alaMkAra mAnyuM che. rUpate ahIM avasthA che. e pUrva rUpanA viparIta bhAvamAM garva ane ame lakhyo che. dharIe taddaguNa AdinA viparIta bhAvamAM atadaguNa Adi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra 368 alaMkAra kahIne alaMkAranA viparIta bhAvamAM alaMkArAntara hevAnuM digdarzana karyuM che. ethI pUrvarUpanA viparIta bhAvamAM ame je apUrva rUpa alaMkAra dekhADe che, e na nathI. jyAM pUrvarUpanI aprApti hoya tyAM ghaNA sarjAI che. yathA. kSaya pAmI pAche zazi, vadhato vAraMvAra paNa pharI vaivanaprApti nathI, mAna nahI kara nAra. A udAharaNa sarvasvakAre vyatirekanuM ApyuM che AhIM vyatireka e rItithI che ke zazinA samAna vana paNa dhIre dhIre vadhIne eja kramathI ghaTe che. paraMtu zazi vAraMvAra vadhatuM jAya che, ane vaivananI pharI prApti alabhya che. A kAvyanA uttarArdhamAM majUrvahana pAra mukhya che. AhIM paryavasAna apUrvarUpamAM che, ethI pUrve ane laMkAraja mukhya che. apratyanIka. jazavaMtajazobhUSaNakAra" A pramANe lakhe che:-- vakSyamANa pratyenIkanA viparIta bhAvamAM ame agatyanI gaDhiAra lakhe che. je anIka pratinathI e gAyanA, yathA. gajapati svarga digaMtamAM, patikuraMga AkAza; mRgapati nakhapAMDitya nija, kayAM jaI kare prakAza. AmAM sAkSAt gajapati ane kuraMgapati svarga lekamAM temaja AkAza (candraka) mAM rahetA hovAthI enA sajAtiya saMbaMdhavALA gaje ane kuraMgarUpa saMbaMdhIomAM sAce mRgapati potAnA nakhanuM pAMDitya kayAM prakAza kare? 47 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aprastutaprazaMsA, aprastutaprazaMsA. jazavaMtabhUSaNakAra" lakhe che:-- abaDutarAMsA mAM "" avyayaniSedha arthamAM che. prastuta nAma kAraNuprAptinuM che. cintAmaNikaSakAra kahe che - "kastutaH - bAjo rasa dhAtuthI " zA" zabda banyo che. je dhAtu kathana arthamAM ane stuti arthamAM che. dhAtupAThamAM kahela che - riMku ne suto ra" ahIM zaMsu dhAtune kathana artha vivakSita che. kathana arthAt "kathA" cintAmaNikaSakAra kahe che - - tha thAyAma kathAne vRttAMta paNa kahe che. AmAM zaMsu dhAtunI sAthe lAgela ja upagane eja artha che ke je dhAtune artha che. upasarganI traNa gati che -- dhAtvarthabAdhate kazcit kazcit tamanuvartate tameva vizinaSTayanya upasargagatistradhA" upasarga kayAMI te dhAtunA arthane bAdhakaratA che, arthAta arthane palaTAvI de che. kAMI dhAtunuM anuvartana kare che, arthAt je arthamAM dhAtu vate che, eja arthamAM upasarga paNa vate che, ane kayAM dhAtunA arthane vizinaSTi arthAt vizeSapaNuM de che. "ga " tA dhAtane artha devuM. "sa vAne " AmAM mAhi upasarga maLavAthI "devuM" arthane bAdha karIne "levuM" e artha karI dIdho che. "kastuta" "phU"dhAtune artha prasava che, arthAta prA ene pedA karavAM. AmAM""upasarga paNa eja arthamAM vate che. " ivati, * dhAtane artha vadhavuM. "upasarganA maLavAthI vizeSa vadhavuM evo artha thAya che. "gamatutakarAMtA" A zabda sa mudAyane artha gamatuta cA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra, ha71 kaI prasaMge kahela aprastuta kathAmAM gamatApitA zabdanI rUDhi che. hareka prasaMgamAM aprastuta kathA kahevAnI lekamAM rIti che ane mahAbhAratAdi itihAsamAM paNa hareka prasaMgamAM aprastuta kathAo kahevAmAM Avela che, ene anusAra dharIe bArAta - mAM gAra mAnela che. jyAM kaI prasaMgamAM aprastuta kathA kahevAmAM Ave e gamataparAMsA che. yathA. metI die marAlane, madhukarane makaraMda; vAri tuSitane mAnasara, sahu jagane sukhakanda. AmAM rAjAnA yazanuM varNana vivakSita che, evuM jANavAvALA zretAone evI pratIti thAya che, ke rAjAnA akhila jagaabhilASApUraNa prasaMgamAM A mAna sarovaranI aprastuta kathA kahevAmAM ApI che. AcArya daMDI A pramANe lakhe che - aprastutaprazaMsA syAdaprakrAnteSu yA stutiH|| aprastutemAM je stuti te aprastutaprazaMsA. yathA. chAyAsukha pathikane, nathI khagane vizrAmasthAna dIdhuM, are tADa tarU!te te, adhika vadhIne zuM sArUM kIdhuM? ke purUSe uMcI padavI pAmI kaI prakArane svArtha paramArtha nahI karyo e prasaMgamAM aprastuta tADa vRkSanuM vRttAMta kahela che. mahArAjA bheja A pramANe lakhe che - aprastutaprazaMsA syAdastotavyasya yA stutiH je stuti karavAne yogya nathI tenI stuti e gamatutamIsA yathA. uraIcchAthI sulabhatRNa caratAM, dInapaNuM kayAMI nathI karatAM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 aprastutaprazaMsA. yathA, e vanacArI mRga pazu bhAI, amo buddhizALI kahevAI. AmAM mRga pazu che, ethI mRga stuti karavAne yogya nathI. enI vakroktithI stuti che. sUtrakAra vAmana A pramANe kahe che - upameyasya kiMcilliMgamAtreNoktI samAnavastunyAso' prastutaprazaMsA // upameyane kiMcit cinha mAtrathI kahevAne ukitamAM samAna arthAta upamAna vastunuM dhAraNa karavuM e mAratutaparAMsA, che apara Aje koNa, lAvaNyane sidhu sukhabharaNa? AmAM avayasahita nAyakArUpa upameyane sAkSAta nahi kahetAM kiMcit cinhamAtrathI kahevAne mATe tAdaza silvarUpa samAna vastune kahela che. . kAvyaprakAzagatakArikAkAra A pramANe lakhe che - aprastutaprazaMsA sA yA saiva prstutaashryaa| cA" arthAt je aprastutanI prazaMsA prastutane Azraya kare "sa" arthAt e "va" eja arthAt aprastutaprazaMsA alaMkAraja che. "sA pa" e kathanane tAtparya e che ke evA lamAM aprastuta arthaja alaMkAra che paNa prastuta artha nathI. candrAlekakAra A pramANe lakhe che - " aprastutaprasaMsA syAtsA yatra prastatAzrayA." jyAM prastutano Azraya kare tyAM gamatutakarAtA thAya che. puna: kAvyaprakAzagatakArikAkAra A pramANe lakhe che - kArya nimitte sAmAnye vizeSa prastute sati / tadanyasya vacastulye, tulyasyetica pNcdhaa|| kArya, kAraNa, sAmAnya ane vizeSa aprastuta rahetAM enAthI anyanuM vacana arthAt prastuta kAraNa, kArya, vizeSa ane sAmAShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra, 375 nyanuM kathana, ane tulya prastuta rahetAM tulya aprastutanuM kathana ema pAMca prakAra che. kAvyaprakAzakAranA matAnusAra kuvalayAnaMdakAra sArU nibaMdhanAnuM A udAharaNa Ape che - HsthatiSanA vathA. cAtaka eka dhanya jagamAMhI, avara Indra viNa yAce nAhIM. A udAharaNa ApIne evI rIte ghaTAvela che ke AmAM aprastuta cAtakanI prazaMsA cAtakanA saduza kSudra purUSenI yAcanA karavAthI nivRta prazaMsanIyatAthI prastuta mAnI purUSamAM parya vasAna pAme che. kAraNanibaMdhanA-yathA. gayela zuM nathI maLatAM, sadabhAvanA priyA kara suNI hAvAM, raDatAM hasi paDI rAmA, bhAvi maraNa svAmIne sUcavavA. prakAzakAre A udAharaNa ApI evI rIte ghaTAvela che ke prayANathI nivRtta thaela nAyaka prati keIe pUchayuM ke prayANathI kema nivRtta thayA ? je uparathI nAyakane rUdana karatI priyAe hasIne AvuM sUcita karyuM ke huM te viyegathI marI jaIza. pachI Apakene maLaze? A kAraNa batAvyuM. AmAM kArya prastuta rahetAM kAraNanuM kahevuM aprastuta che. vArivaMdhanA-cathI che rAjA nahi bole rANI, rAjasutA na paDhAve vANuM, pathika muktazuka arinI aTArI, krIDA kare citraprati bhArI. AmAM aribhuvana zunyatA kAraNa prastuta che tene nahi kahetAM aprastuta ukta kArya karyuM che. sAmAnibaMdhanA-cA. sudagninAM dragajaLa je sukAvaze vaira vALI re, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abheda. pUjyapAda pRthvImAM, eja sAhasI vIra prabala pUre. AmAM aprastuta prazaMsA e rItithI che ke tame narakAsurane vadha karavAvALA kRSNane mArI narakAsuranI srIone prasanna karaze tyAre lAghanIya banaze. e narakAsuranA mitraprati narakAsuranA maMtrInuM vizeSa vacana prastuta che. e prasaMgamAM ukata aprastuta sAmAnya vacana kahela che. 204 vizanivaSanA-thayA. nija maMDaLamAM rAkhI mRga, anya kalaMkita caMda; anyo mArI mRga mRgapati, sihu sadA svaccha de. AmAM aprastutapraza'sA e rItithI che ke kAmala nindanIya ane che, ane krUra lAghanIya khane che. A kRSNe prati aladevanuM sA mAnya kahevu prastuta che. e prasaMgamAM ukta aprastuta vizeSa kahela che. jemake sArUpyUnidhanA " mAtI kriye masalane " ityAdi pUrvakti udAharaNa che. tyAM nRpatinA akhila jagabhilASApUraNa prasaMgamAM enA tulya ukta mAna sAvaranuM aprastuta kathana che. ameta " jazavaMtajazAbhUSaNakAra " A pramANe lakhe che:-- - huM gamet " zabdanA arthanA abhAva che. jyAM abheda khatAvI varNana karavAmAM Ave e gamet. yathA. d jeNe dugdha karyA purI, karIne kApa karAla; e dhUrjaTidharaNI mahIM, nizcaya A narapAla. AmAM rAjAnA dhUrjaTithI abheda khatAvI varNana karavAmAM Ave la che ethI ame, jINuMjAra che. ratnAkarakAranuM A lakSaNa che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra, ma " niyatadharmahAnAvAropyamANasyAtisAmyabhedaH " niyata arthAt niyamathI rahenAra dharmanI hAninA kathanathI siddha thayela je ArogamANanuM ati sAmya e gamedra maruM. yathA. tuja arinArIne tahAM, suNa mahAvIra mahIpa, vana oSadhio thAya che, vinA tailanA dIpa. dIpakaniyamathI rahenAra tailanA pUrNatA dharmanI hAnikathana karavAthI anya sarva prakAre vana auSadhinuM dIpakanI sAthe atyaMta sAmya siddha thAya che. 35. "jazavaMtajAbhUSaNakAra" lakhe che - sarapa zabdane artha prasiddha che. cintAmaNikeSakAra" kahe che- "gara sto" adhika alaMkAranA viparIta bhAvamAM A garama ga ra che. jyAM alpapaNuM ramyatAvALuM dekhAya e garapAI. yathA. chAje che dhanakSINa banI, avani udAra ullaMga, zobhe jyama narapAlanA, madathI kSINa mataMga. dAna karavAthI dhananA viSayamAM udAranI alpatA, madathI zarI2nA viSayamAM narapAlanA hAthIonI apatA rUcikara hovAthI mA alaMkAra che. candralokanuM A lakSaNa che - " alpaM tu sUkSmAdAdheyAdyadAdhArasya sUkSmatA" je sUkSama AdheyathI AdhAranI sUkSamatA evA gajara che. yathA japamAlA vIMTI banI, vallabha taNe viyega, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 avajJA. AmAM Adheya viTInuM mAlAvat laMbAyamAna havAthI virahiTa NanA kararUpa AdhAranI alabhyatA che. Ano abhiprAya adhika alaMkAranI peThe AhIM paNa a5 AdheyathI AdhAranI alpatA che. vaNo. jazavaMtajabhUSaNakAra" lakhe che - avajJA eTale anAdara "ciMtAmaNikaSakAra " kahe che ke "garajJA ana " AmAM anAdara te aMgIkRta che. anujJA alaMkAranA viparIta bhAvamAM A avajJA garjanAra che. anaMgIkAra yogyanA anaMgIkAramAM te kaI camatkAra nathI. paNa lokamAM aMgIkAra hoya tene anaMgIkAra camatkArI bane che. ane e anaMgIkAra keI nimittathI ja thAya che. ethI keI nimi-tathI aMgIkAra egyanA anaMgIkAramAM avajJA zabdanI rUDhi che. je aMgIkAra karavAne cagya heya tene keI nimittathI anaMgIkAra varNana karavAmAM Ave e gaNA gaI, yathA, * karyA ayAcI dAna daI, te yAcaka naranAha, te kadie karatA nathI, ciMtAmaNinI cAha, cintAmaNi lekamAM aMgIkAra karavA yogya che. ene AMhI anaMgIkAra che. emAM nimitte rAjAnA dAnanuM bAhulya che. anujJA ane avajJAmAM hetune aMza paNa che, paraMtu anujJA avajJArUpa camatkAra pradhAna che. candrAlekakAra A pramANe lakhe che - "tAra tau ya iva AtAmarajJAcaMtitu sA " tADyAM "arthAt anyanA guNa deSathI jyAM anyane guNa deSa prApta nahi thAya e vAta majA. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avasara. guNathI avajJA yathA. saravarane pAmyA chatAM, ghaTane kama jaLalAbha. AmAM sarAvaranA adhika jaLarUpa guNathI ghaTane adhika jaLarUpa guNa prApta nahi thayA ethI avajJA ahaMbhAra. doSathI avajJA yathA. sAcAya sarAja zu, sudhArazmine hAni, AmAM sAjanA kAcAvArUpa doSathI sudhArazmine kAMi doSa prApta nahI thayA ethI avajJA traNaMjAra, rasaga'gAdharakAra A pramANe lakhe cheH-- tadviparyayo'vajJA " tad arthAt ullAsanA vipa yamAM avajJA ajaMdAra che. 46 yathA. vara vedAMtAabhyAsathI, mUrkha na jJAnI thAya; vase sindhumAM teAya nahi, mRdu menAka jarAya, avasara. G " jazava'tajaze bhUSaNakAra " kahe che:-- 44 avasara eTale prastAva. cintAmaNi kASakAra kahe che "" avasaraH prastAve prastAva arthAt samaya. A alaMkAranuM svarUpa sAdhanA che. ane sama alaMkAranu svarUpa yathAyAgyatA che, enI vilakSaNatA anubhavasiddha che. jyAM avasara hoya tyAM avasara gahaMDAra thAya che. yathA. vAsava kAkhyA vrajapare, cheDayA khAre meha; giri kara dharo jana jALavyAM, naTavara rAkhI neha AmAM indranA kopathI vraja DUbavA lAgyuM' e avasarapara naTavare sneha rAkhI giri uMcA karI mANasAne jIvADayA. AMhIM 4 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 kAvyAsa. kRSNa5ramAtmAe avasara upara giri dharavAnuM kArya karyuM. ethI avasara ahaMAra che. A avasara alaMkAra ati prAcInAe mAnela che. mahArAjA lAja A pramANe lakhe cheH - " miSaM yaduktibhaGgiryA'vasaro yaH sa sUribhiH / nizakAGkSo'tha sAkAGkSaH paryAya iti gIyate // je miSa, je uktibhaMga arthAt racanAntarathI kathana ane je avasara e nirAkAMkSa ane sAkAMkSa hAya che.' ene paDitAe paryAya nAmathI kahela che. yA. yazumati mAtAe kahyuM, che khAlaka zrImArAra; sahAsa nirakhyuM kRSNamukha, vrajavae e vAra. kRSNane yazodA mAtAe khAlaka kahyA e samaya kRSNa sAthe krIDA karavAvALI vrajavae sahAsa kRSNanA mukha sAmuM joyu. AhIM avasarapara sahAsa kRSNamukhanu nirIkSaga che; ethI avasara alaMkAra. sAkSepa. " jazavaMtajazAbhUSaNakAra " lakhe che:-~ - AkSepa zabdanA artha apavAda. apavAda zabdanA a " khAdhaka " che. cintAmaNi kASakAra kahe che: AkSepa apavAnuM apavAdgha vAdhaje ".khAdhaka ghaNA prakAranA che. AhIM niSedhamAM rUDhi che. jyAM kAi prakAranA AkSepa karavAmAM Ave e AkSepa cAr. yathA. thayA nathI nahi thAze, che nahi tuja sama jagamAM jazadhArI. AmAM nRpatinI kharAkharInA niSedha che. pavasAna samatAnA niSedhamAM che. varNanIya rAjAnA utkarSa ukta niSeSanuM phUla che, ethI AkSepa aAra. AcArya daDI A pramANe lakhe cheH-- pratiSedhoktirAkSepakhaikAlyApekSayA tridhA / athAsya punarAkSepya bhedAnantyAdanantatA // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkSepa. 378 pratiSedhanuM kathana e gAi gai che. traNa prakAranI ane pekSAthI e traNa prakAra che. jene AkSepa karavAmAM Ave enA bhedane anaMtatA hovAthI AkSepa alaMkAra anaMta che. pratiSedhane artha niSedha che. "cintAmaNi koSakAra" kahe che-"pratini " yathA. zida kuvalaya dhAre zravaNu, kalabhASiNi nAra ! zuM kaTAkSa karatAM nathI, zebhA eha vicAra. AmAM kuvalayane dhAraNa karavAno ja niSedha che, ethI e vartamAna AkSepa cha. yathA. pharake adhara arUNa nayana, bhrakuTi bhaMga tuja nAra; tepaNa niraaparAdha huM, ethI bhaya na lagAra. AmAM bhayanuM kAraNa aparAdhane niSedha hovAthI A pApa che. daMDIe A uparAMta ghaNe Adi ghaNA bheda kahyA che. paNa vistAra bhayathI ahIM batAvyA nathI. mahArAjA bheja A pramANe lakhe che - vidhinAtha niSedhena pratiSedhoktiratra yA / zuddhA mizrA ca sAkSepo rodho nAkSepataH pRthak // vidhithI karIne athavA niSedhathI karIne je pratiSedhanI ukti e "gajha" arthAt AhIM alaMkAra zAstramAM gAze garjanA che. e ukti zuddhA ane mizrA che. rodha nAmaka alaMkAra AkSepathI judo nathI. rodhane artha rekavuM. rekavuM paNa niSedha ja che. yathA. sukhathI nAtha sidhAvIe, tyAgI tananA tApa; huM paNa tyAM janamaza jarUra, jyAM jAo cho Apa. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 kAvyazA. AmAM vidhithI karIne niSedhanI ukti che, je kAvyamAM vidhi niSedha banne hoya tyAM mizrA che ema samajavuM mahArAjA bheja redhanuM udAharaNa A pramANe Ape che - yathA. maLI panaghaTa mAragamahIM, laI khAlI ghaTa nAra; AmAM kriyAthI patinuM videzagamana rokavAmAM AvyuM che. ukti nathI. ahIM apazukana dvArA rekavAthI pratikUla che. vAlmaTa A pramANe lakhe che - uktiryatra pratItirvA, pratiSedhAya jAyate / AcakSate tamAkSepamalaMkAraM budhA yathA // jyAM ukti arthAt vacana, athavA pratIti, pratiSedhane mATe thaI jAya ene paMDita ke sAkSepa alaMkAra kahe che. vedavyAsa bhagavAna A pramANe lakhe che - pratiSedha iveSTasya yo vizeSAbhidhitsayA / tamAkSepaM bruvantyatra / vizeSa pratipAdananI IcchAthI arthAta varNanIyanuM vizeSapaNuM batAvavAnI IcchAthI ISTano pratiSedha "hura" arthAt niSedha jevuM je varNane ene gAlena kahe che. yathA. huM kAMI dUtI nathI, suNe zyAma dharI dhyAna, che tyAM strItana tApa ati, ahaniza agni samAna. AhIM dUtI pitAnA dUtIpaNAno niSedha kare che, paraMtu vAsta vamAM AmAM dUtIpaNAno niSedha nathI. kemake e AhIM dUtavaja kare che. ethI e niSedha AbhAsa rU5 che. ane AhIM dUtInA satya kathana jJApana rUpa vizeSanI pratIti thAya che. kAvyaprakAzakAra" A pramANe lakhe che - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AbhAsa. 381 niSedho vaktamiSTasya yo vishessaabhidhitsyaa| vakSyamANokta viSayaH sa AkSepo dvidhA mataH // vizeSa kahevAnI IcchAthI je vamiTara arthAta kahevAne vAMcchita ene niSedha e gAvAIra. e be prakAranuM mAnavAmAM Avyo che. vasyA uSA, 2. viSaya. yathA. jhaTa vaLaje nirdaya pharI, kahuM e kicaeN nimitta; kyAM nathI niSphala e kathana, tamathI adravI citta. AmAM kahevAne cAhela vakSyamANano niSedha che. e nAyakanA nisnehanuM vizeSa arthAt Adhikya batAvavAne mATe che. candrAlokakAra A pramANe lakhe che - AkSepaH svayamuktasya pratiSedho vicAraNAt // pitAnA kahelano vicAravAthI je niSedha e gAze alaMkAra . sUtrakAra vAmana A pramANe lakhe che - * upamanAkSepAkSepa" upamAnane AkSepa arthAta tiraskAra e cAra alaMkAra che. "cintAmaNi koSakAra" kahe che -"gAze: mane" yathA. tuja draga tyAM kuvalaya kazAM? tuja mukha tyAM zuM candra? AmAM upanAma je kuvalaya tathA candra tene tiraskAra che tethI gAkSepa alaMkAra che. "jazavaMtajabhUSaNakAra" lakhe che - "gAmA"AhIM mA upasargane artha " kiMcita" che. "gAra " bhAsane artha bhAna "gAmA" A zabdasamudAyane artha "kiMcita bhAsavuM che. AhIM kiMcit kAlabhAsamAM rUDhi che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 je vastu vAstavamAM heya nahIM paNa vivanI peThe kSaNika heya e vastunuM bhAsavuM ene mAmA kahe che. yathA. aMga sahita yadyapi tame, che anaMga nararAja; che dIragha draga tadapi sahu, kahe sUkSmadraga Aja. AmAM rAjAne aMga sahita kahIne anaMga kahevAthI zravaNa mAtramAM virodha bhAse che. paraMtu AMhI aMga sahitapaNuM e che ke svAmI, amAtya, suhada, keza, deza, durga ane senA e rAjyanA samAMga che ane AhIM anaMgatA kAmarUpapaNuM che. uttarArdhamAM draga nAma daSTinuM che. e rAjA dIrgha dragavALo che te paNa sUkSama draga che. A kathanamAM paNa zravaNa mAtrathI virodha bhAse che, parantu vicAra dazAmAM sUkSama daSTi te sUkSama vicAra che, ethI vAstavamAM virodha nathI. parantu virodha alaMkArane AbhAsa manaraMjana hovAthI ane laMkAra che. yathA. sahe zIda saMkaSTa kavi, che zivarAja pratApI, jA dAridraviSa TALaze, vAraNa vAraNa ApI. vAraNa" zabdanA be artha che. "vAraNa"-viSa utAravAne upAya, ane vAraNa-hAthI. AmAM zravaNa mAtrathI punarUkti doSane AbhAsa che. rasane AbhAsa heya tyAM rasAbhAsa ane bhAvane A bhAsa hoya tyAM bhAvAbhAsa che. enAM udAharaNe rasaprakaraNamAM lakhI gayA chIe. bhUSaNa, dUSaNa, rasa ane bhAva vinA paNa vastune AbhAsa thAya che. A AbhAsa alaMkAramAM je je alaMkAro AbhAsa svarUpathI praSTa thAya che, te tamAmane AmAM samAveza thaI jAya che. 32. jazavaMtajazeSaNakAra" lakhe che - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara 283 "uttara" eTale prativacana. e jyAM kettara hoya tyAM uttara alaMkAra thAya che. enA traNa bheda che. jyAM prazna ja uttara banI jAya e mitra uttara. aneka praznane ekaja uttara apAya e uttarAMtara, ane praznArtA je vastu jANe che, enA rUpathI enAM sadaza anya vastune uttara ApanAra kahe ane e evI vastu hoya ke e kAryamAM enA jevI trIjI vastu na hoya e uttara paNa alaMkAra banavAne yogya che. A traNa prakAranA uttara leka vilakSaNa hevAthI prAcIne alaMkAra mAnelA che. yathA. kaM nAmayati zatrunA, bhujabalathI raNarAma ke nAmayati zatrunA, bhujabalathI raNarAma. zatru, sandhi athavA vigraha bemAMthI eka kare che. saMdhimAM zira namAve che ane vigrahamAM dhanuSa namAve che, e viSayanA saMdehamAM koI prazna kare che ke rAma bhagavAna "kaM nAmayati" athaoNt kene namAve che, ene uttara Ape che ke "kaM nAmayati" "kaM" nAma mastaka, matalaba mastakane namAve che. AmAM uttara praznathI abhinna che, arthAt prazna ja uttara che, ethI nathama uttara gavAra, yathA. ke jagatamahara ke acala, ke haNa brakhe kuraMga, ke ghanayAcaka ke amita, samajI lyo sAraMga. jagatanuM aMdhAruM haranAra kezu? uttara-sAraMga (sUrya). acala koNa? uttara-sAraMga (pahADa). hariNu mArIne keNa khAya? uttara-sAraMga (siMha). meghane yAcaka koNa? uttara- sAraMga (papahe). Iti vinAnuM keNu? uttara-sAraMga (AkAza). AmAM anaMta nene ekaja uttara hovAthI dhita uttara gujAra. yathA. kahe maraNu zuM ? daridratA, svarga zuM? uttama nAra; zuM AbhUSaNa purUSanuM, virve yazavistAra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 kAvyazAstra. AmAM prazna karavAvALAe jANelamaraNa ityAdithI anya pUchayuM che. uttara devAvALAe prANaviyegarUpa maraNa AdinA svarUpathI, maraNa AdinA sadaza daridratA Adi kahela che, kAraNa ke kArya karavAmAM maraNa ane daridratAnA tulya trIjuM keIpaNa nathI ethI tRtIya uttara goLAra thaye. e traNe uttara anubhavasiddha camatkArI hovAthI prAcIna alaMkAra mAnela che, anya paNa koI uttara camatkArI maLI Ave te ene paNa alaMkAra mAnI levo joIe. uttaranA prathama ubhaya prakAranA viSayamAM te kuvalayAnaMdakAra paramatathI A prAcIna lakSaNakArikA lakhe che - praznottarAntarAbhitramuttaraM citramucyate praznathI abhinna ane uttarAntarathI abhinna je uttara ene citra arthAt alaMkAra kahe che. tRtIya prakAranA viSayamAM rUTa A pramANe lakhe che - yatra jJAtAdanyat pRSTastattvena vakti tattulyam / kAryeNAnanyasamakhyAtena taduttaraM jJeyam // jyAM jANela vastuthI anya vastu pUchavAmAM Avela che e uttara devAvALo jyAM jANela vastunA sadaza anya vastune jANela vastunA svarUpathI kahe e uttara alaMkAra che. kAvyaprakAzakAra A pramANe lakhe che:-- uttara yutimAtrata, praznasyonayanaM yatra kriyate tatra vA sati / asakRdyadasaMbhAvyamuttaraM syAttadUttaram // jyAM uttaranA zravaNa mAtrathI praznanuM unnayana karavAmAM Ave tyAre uttara alaMkAra che. "jayana" eTale "upara levuM " ci. ntAmaNi koSakAre kahyuM che ke "vanayana vaye 3jayaH pardrAvArtAnane" unnayana zabdano artha unnaya arthAt "upara levuM" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ubhA. 285 che. jemake kupAdithI jalAdinuM upara levuM, uttarathI praznanuM unnayana karavuM. ema kahevAnuM svArasya e che ke uttaramAMthI praznanuM kADhI levuM. ethI eja siddha thAya che ke uttara ane praznane abheda che. praznathI uttaranuM unnayana hoya athavA uttarathI praznanuM unnayana hoya e uttara alaMkAra che. "sarvasvakAra" A pramANe lakhe che - "uttarAtmaznonayanamasakRdasaMbhAvyamuttaram" uttarathI praznanuM unnayana ane vAraMvAra asaMbhAvyamAna uttara e uttara aDhAra che. kuvalayAnaMdakAra A pramANe lakhe che - kiMcidAkUtasahitaM syAdDhottaramuttaram kaI abhiprAya sahita gUDha uttara heya be karAra alaMkAra. yathA.. pathika sarita tyAM sutarA, jyAM vetasanA kalita kuMja zobhe; AMhI nadIthI pAra utaravAne mArga pUchanAra pathika pratikriIDA cAhatI nAyikAne A uttara che, ke he pathika! jyAM veDhalatAnA kuMja che tyAM saritA sukhathI tarI zakAya che. phaekSA. jazavaMtajazAbhUSaNakAra" lakhe che - ula mAM "ra" upasargane artha pradhAnatA cintAmaNikaSakAra kahe che-"nApA" "ja" upasargane artha bala che. "cintAmaNikoSakAra' kahe che-"1 rA" zakti arthAta bala. huM dhAtu darzana arthamAM che. "pheka nAno IkSa dhAtu darzana ane cintakaraNa arthamAM che. "" jevuM, dekhavuM, vadhelA zabdamAM vyAkaraNa rItithI 3 upasarganA kArane vakArathaela che. ane ubhelA zabda samudAyane artha "balathI pradhAnatA karIne dekhavuM, 49 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TE vyAstra. DharAvavuM, mAnavuM, jANuvuM, ityAdinA saMgraha vivakSita che. jyAM je vastu pradhAna che tyAM te vastune pradhAnatAe karIne jovAmAM maLanI AvazyakatA nathI. maLanI AvazyakatA te je vastu pradhAna nathI e vastune tyAM pradhAnatAe karIne jovAmAM che. ethI A arthasiddha che ke jyAM je vastu nathI tyAM tene khaLathI karI pradhAnatAe jovuM, jyAM khaLathI pradhAnatAe karIne kavi jue che ene utprekSA ajA kahe che. dhArIe utprekSAvyuM jaka zabdanI A gaNanA karI cheH-- manye zake dhruvaM prAyo nUnamityevamAdibhiH utprekSA vyajyate zabdairiva zabdopi tAdRzaH " manye"--mAnuM chuM, "zuM"-zaMkA karUM chuM, "dhruva"- nizcaya, mayaH-mahudhA. "nUtam"-nizcaya, ityAdi zabdothI stre jJA vyajita thAya che. pUva zabda paNa evAja utprekSAjaka che. phAIe utprekSA sthaLamAM tarka zabdanA paNa prayAga karela che. utprekSA alakAra vastu, hetu ane jUja bhedathI traNa prakArane che. temAM vastungekSAnA uvastubhekSA ane anuvabhekSA evA e prakAra che ane hetRtprekSAnA vijJAna detRtvekSA siddhAvatubhekSA ane leAtprekSAnA viddhAvajonekSA ane ziddhApaNotjhekSA e pramANe babbe prakAra thAya che. vastubhekSAne keTalAka svarUpAtprekSA paNa kahe che. uktavastUtprekSA-yathA. thAye kurga pAchaLe, raghupati tyAgI dhIra; jANI nAbhi mRgamadataNe, parimalalubdha samIra. tathA AmAM doDavuM... zrI rAmacandranu che, ethI emAM pradhAnatA zrI rAma bhagavAnanIja che. samIranI nathI. chatAM kavi samIrane nAbhimRgamata parimala lAbha svabhAvarUpa khalathI pradhAnatAe karIne jue Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ubhekSA. 587 che. mRganI nAbhimAM kastUrI thAya che. ane pavana gaMdhagrAhaka prasiddha che. kAraNake "gaLyavAha" pavananuM nAma che. ane AhIM zrIrAma bhagavAna ane samIra e banne rUpathI kahenAra kavi samIrane ukta balathI pradhAnatAe karIne jue che, Ama sarvatra jANI levuM joIe. kyAMI viSaya anurakta hoya che, tyAM ene viSaya viSayIbhAva sabaMdhathI lAbha thAya che. anuktaviSayA vastUtprekSA-yathA. koI kahe kavi Ajanizi nArInuM aMjana, lAgyuM ratikelimAM jaNAve che mana raMjana, rajatAcala jANIne AvI caDI jANe dhAI, dhuravA daDha thaI rahe sudhA svAde lalacAI. AhIM candranuM kalaMka viSaya che, e anurakta che. ethI A anuktaviSayA che. siddhAspadA tathA asiddhAspadA hetUtprekSA-yathA. jANuM kaThaNa AMgaNamAM, cAlI tethI rAtA che pAya mukhazuti Icche tethI, zazi kamalane vaira du:khadAya. AMhIM nAyakAnA caraNanI arUNatAne hetu svabhAva che. kaThiNa AMgaNAmAM cAlavuM hetu nathI. svabhAvanI jagAe kaThiNa AMgaNAmAM cAlavuM e hetu TharAvyuM che. AMhI anya hetu TharAvavAmAM kaThiNa AMgaNumAM cAlavAne Azraya karela che, e Azrayasiddha che; kemake nAyikA kaThiNa AMgaNAmAM cAle cheja. ethI A siddhAspadA hetubhekSA che, ahIM AzrayatA ArItithI che ke jema sthaMbha banAvavAne mATe kASTane Azraya karo, kemake e kASTanoja sthaMbha banAvavAmAM Ave che, AmAM bala te komala aMgane kaThiNa vastune saMyAya thavAthI zramajanita arUNimA hovAno saMbhava che, ane "mukhazuti" AmAM zazinA udayamAM kamalanuM kumaLAI javuM ane kamalanA vikAsa samaya zazinuM lutihIna hovuM eja verabhAva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 abhyAAstra. che, A verabhAvane hatu te svabhAva che, nAyikAnA mukhatirUpa ekArtha IcchA hetu nathI. svabhAvanI jagAe ekArtha icchA hetu TharAvela che, AMhIM anya hetu karAvavAmAM ekArtha IcchAne Azraya karela che, e Azraya asiddha che, kemake candra ane kamala acetanamAM IcchA nathI ethI A asiddhAspadA hetRprekSA che. AhIM bala te ekArtha lipsAvALAne vairabhAva prasiddha che. sidAspadA tathA asidvAspadA phalotprekSA-yayA. A kucabhAra kAraNa thakI, rasanA kAse sadAya caraNasadaza banavA kamala, jala seve eka pAya. "sI kucabhAra kAraNa thako " ahIM nAyikAnI kaTimekhalA dhAraNa karavAnuM phala te zobhA che, kucabhAra dhAraNa nathI. zobhAnI jagAe kucabhAra dhAraNane Azraya karela che te siddha che. kemake nAyikA kucAra dhAraNa kare cheja. ethI A siddhAspadA phalospekSA che. AhIM bala te phalabhAravALuM vRkSa na namavA mATe rajajuthI bAMdhavAnI lokarIti che. "caraNa sadaza banavA kamala" ityAdi AhIM kamalanuM jala sevananuM phala te nija jIvana che. caraNa sadaza banavA rUpa prApti phala nathI. nija jIvananI jagAe "caraNuM sazatA prAptine Azraya karelo che te asiddha che. kemake nAyikAnA caraNanI sahazatA prAptinI IcchA jaDa kamaLamAM nathI. ethI A asiddhAspadA phalekSA che. ahIM phala te vAMchitArtha prAptine mATe jalamAM tapasyA karavAnI prasiddhi che. prAcInee dravya, guNa, kriyA ane jAtithI paNa ubhekSAnA prakAro mAnelA che. dakSiApathA. sthitagirisutA IzanA tanamAM, joyuM e pratibiMba darapaNumAM zaSa zarIrethI prakaTAvyA, jANI ardhanArIzvara AvyA, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ubhekSA. 389 darpaNamAM bimbane vAmabhAga pratibimbane dakSiNa bhAga dekhe che, ane biane dakSiNa bhAga pratibimbane vAma bhAga dekhe che, ethI pArvatie darpaNamAM ardhanArIzvara pratibimbane joine daMpatinAM bAkI rahela adhathI banela anya ardhanArIzvaranI ulTekSA karavAmAM AvI che. jagatamAM ardhanArIzvara ekaja havAthI dravya che. ethI A draprekSA che. muLAkSA yathA. rAma chatra zira dharaze, e jANuM ravi mudathI baDabhAga, jANe arUNodayamiSa, prakaTa kare che urane anurAga. arUNeAdaya zabdathI udaya samayanA rAganI vivekSA che. udaya samaya sUryamAM svAbhAvika arUNatA che, paNa anurAga nathI. jema pitAnA vaMzajane udayavaibhava joI vaDIlane anurAga vadhe che, tema zrI rAmacandra bhagavAna sUryavaMzI che. e balathI kavie udaya thatA ravinI arUNatAne anurAga TharAvyuM che. A pramANe AmAM anurAgarUpa guNanuM varNana hovAthI puLomekSA che. kriyotprekSA yathA. madamasau laI kara lekhinI, senA samartha daMtI, jANI tADa tarUpatrapara, lakhe bhUpa stuti paMkti. AhIM lakhavArUpa kriyAnI ubhekSA hevAthI krispekSA che. AhIM bala te e che ke hAthI senAnuM aMga thAya che. ane haya, ratha, ane paidalathI uMcA hoya che. ane A varNanIya gajanI tADapatra sparza karavAthI atyaMta uMcAI pratIyamAna thAya che. ethI A hAthIe yuddhanuM cAritra bahuja jeela che. ane hAthI sarva jAnavaramAM catura hoya che ane tADapatramAM lakhavAnI rIti che. "madamasI laI kare lekhinI " ityAdi. AmAM cetana hAthInA batAvavAnI utpakSA che ethI cetana vRyubhekSA che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra, acetana vRttyutprekSA yathA. hara kusumAyudhadahana, parama pAtakI bragunaMdana, ghAta brahmane mAta apara kSiti kSatrinikaMdana. tethI saMgame pApa, bhIti prAyazcita sajatA, jANe raghupati hAtha, tIrthamAM dhanutana tajatA. raghuvaMzavIra avataMsa nRpa, dazaratha kara kathane zravaNa, AnaMda sidhu avagAhatA, e kahevA samaratha kavaNu. AhIM dhanuSa acetananA tanutyAgarUpa vatananI ubhekSA hevAthI A acetanavRtyunspekSA che. kyAMI te unmelA dhamIne Azraya karIne thAya che ane kyAMI dharmane Azraya karIne thAya che. dharmyutprekSA. yathA. zaraNa arine dIdhuM, eNe, uramAM dharIne A rIsa, jaDyA jaMjIre girivara, gajagaNanA chalakI marUIza. AhIM gajadhamIno Azraya karIne girinI u-kSA karavAmAM sAvI che. dharmotprekSA. yathA vAridhimathanakAla maLyAcala zelataNA, ghasArAthI chavAela vRNu sukhakandamAM, kahe che murAra nahi jANe siddha aMjana che, A te niziyeginInA khappara amaMdamAM, nathI jazavaMta tuja kIrti ISathI chAyA, brijarAja vAMcchita vaDAI dvija vRndamAM, pIDe kare kaMja madhukene e reSa thakI, eTyA che jaIne caMcarIka jANe candramAM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ulTekSA. AhIM candramInA kalaMkarUpa dharmane Azraya karIne vRNa AdinI ubhekSA karavAmAM AvI che. vedavyAsa bhagavAna A pramANe lakhe che - anyathopasthitAvRttizcetanasyetarasya ca / anyathA manyate yatra tAmutprekSAM pracakSate / / jyAM cetanAnI ane ItaranI arthAt acetananI anyathA jANe la vRtti anyathA mAnavAmAM Ave ene uljhakSA kahevAmAM Ave che. AcAryadaMDI A pramANe lakhe che. anyathaiva sthitAvRttizcetanasyetarasya vA / anyathotprekSate yatra tAmutprelA viduryathA // jyAM cetanane athavA acetanane anyathA ja rahete vatavi anyathA ueNkSAno viSaya karavAmAM Ave ene ubhekSA kahevAmAM Ave che. kAvyaprakAzagatakArikAkAra A pramANe lakhe che - "saMbhAvanamathotpekSA prakRtasya samena yata." je prajJA arthAt upameyanA mena arthAt upamAna karIne saMbhAra te uprekSA. sarvasvakAra, sAhitya darpaNakAra Adi sarva kAvyaprakAzakAranA anusArI che. keTalAeka saMbhAvanAnuM svarUpa A pramANe lakhe che - "udAtAzoTisaMrAya saMbhAvanA." ektara arthAt bannemAMthI eka utkaTa arthAt prabala keTivALA saMzaya te saMbhAvanA ema kahe che. sUtrakAra vAmana A pramANe lakhe che - atadrapyasyAnyathA'dhyavasAnamatizayArthamutprekSA. atizayane mATe je e rUpavALa nathI enuM anyathA arthAt e rUpavALuM karIne adhyavasAna te ubhekSa alaMkAratilakamAM bhAnudata A pramANe lakhe che - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra, upamaivAnyathAbhAnarUpotprekSA. anyathA bhAnarUpa upamAja uprekSA che. 3nAd. jazavaMtajazobhUSaNakAra" lakhe che ke - AmAM "u" upasarga prakaTatA arthamAM che. "cintAmaNi koSakAra" kahe che -"ka vacce" ahIM prakaTatA niHsaMdeha jJAna che. "cintAmaNi koSakAra" kahe che -"baTa mAtIti parovare nisaMdeha bhAse che ema vyavahAranA gocara arthAta viSayamAM prakaTa zabda varate che. "mAM" upasargapUrvaka " dhAtuthI banela "gAra:" zabdano artha grahaNa karela ema thAya che. "cintAmaNi koSakAra" kahe che -"mArA haste karAra A zabdasamudAyane artha prakaTatAne mATe grahaNa karela che, arthAta prakaTatAne mATe kahela artha che. AhIM saMdehatpatti na hevAne mATe vastunI sArI rIte pichANa karAvI devAmAM udAtta zabdanI rUDhi che. ni:saMdeha jJAna karAvavA mATe kahela artha te utti alaMkAra che. yathA. ke A jenA jeuM chuM, pulakita bAhu vizAla; surabhi svayaMvaramAM karyo, mukulita zAkhA rasAla. jazaparimalathI matta, caMcarIka cAraNa phare, dizi vidize anurakta, eha mallikApaDa nu5. A dehA prasannarAghava nATakanA anusAra kezavamizrakRta rAmacandrikA nAmanA granthanA che. sotAnA svayaMvaramAM aneka rAjAo AvyA ane nUpuraka maMjIraka prati pUche che ane maMjIraka uttara de che. ke A ItyAdi e nUpurakano prazna che. nRpamaMDalImAM sthita je rAjAne A kSaNamAM napurane lakSya karyuM che, ene svayaMvaravasaMte mukulita karela che. rasAla (Amra) vRkSa jevI pitAnI mAMcita bhujAone jue che. A ceSTAthI prakaTa karela che. AhIM romAMca Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAtta. guNa upalakSaNa che. kemake romAMca sAtvika bhAvane sadA sabaMdhI nathI. keIja samayamAM thAya che. "jaza parimalathI matta," ItyAdi. A maMjIrakane uttara che. eNe mallikApIDa rAjAne - jaza parimalathI matta, caMcarIka cAraNa phare, dizi vidize anurakta, eha mallikApaDa nupa. A lAghAthI prakaTa karela che. kemake e sabhAmAM mAlUkApIDa nAmane anya paNa rAjA hate. mallikApIDa rAjAne A guNa paNa vizeSaNarUpa che. AcAryadaMDI A pramANe lakhe che - Azayasya vibhUtevA yanmahatvamanuttamam / udAttaM nAma taM prAhuralaMkAraM mniissinnH|| je Azaya arthAt mavRttinuM athavA vibhUtinuM anuttama athavA ati zreSTha mahatva ane vidvAna leka udAtta nAmano alaMkA2 kahe che. "a"upasargane artha urva paNa che. cintAmaNi keSakAre kahyuM che ke " ka" ramaNIyatA mATe lakSaNamAM anuttama e vizeSaNa Apela che. yathA. karathI keDI de nahi, dhare na raNamAM dhIra; paTakAja kahevA paDyA, ene dAtA vIra. AmAM vibhUtinuM amahatva che. kAvyaprakAzagatakArikAkAra A pramANe lakhe che - "utAraM vastunaH sAta" vastunI saMpadAnuM varNana e utAra alaMkAra che. vRttimAM lakhe che ke saMvata eTale samRddhine vega. yathA. kelimAM guTela hArathI sarI paDela metI, vALI AMgaNAmAM karyo bheLAM vALanArIe, 50 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra, prabhAtamAM dhIme dhIme cAlatAM zizunA pada, alaktanA pratibimbe rakta niradhArIe. dUra thakI dArimanAM bIjakerI buddhi vaDe, kelizuka kheMce joI vAravAra vArIe. mahArAjA bheja ! tArA paMDitenA mandiromAM, tenA tyAgajanya lIlA dhanya ame dhArIe. ahIM dhananA AdhikayamAM paryavasAna karela che. kAvyaprakAzamAM anya udAttanuM A lakSaNa Ape che. "mA~ ropaNa moTAonuM upalakSaNa arthAta aMgabhAga e vAta alaMkAra. yathA. e A vana dazarathavacana-pAlana vyasanI rAma; vasyA sukevala bAhubala, rAkSasa haNyA tamAma. AhIM mahatu purUSa rAmacandra varNanIya aMgI ane daMDaka vana enuM aMga che. sarvasvakAra prathama udAttanuM A lakSaNa Ape che - saMbhAvyamAnavibhUtiyuktasya vastuno varNanaM / kavipratibhotyApitamaizvaryalakSaNamudAttam / / saMbhavati evI vibhUtiyukta vastunuM kavipratibhAthI uThAvela aizvaryaviSayaka varNana e udAtta alaMkAra che. sarvasvakAra dvitIya udAttanuM A lakSaNa Ape che - aGgabhUtamahApuruSacaritaM codAttam / / aMgabhUta mahApurUSanuM carita paNa udAtta alaMkAra che. sAhityadarpaNamAM prathama udAttanuM A lakSaNa che. lokAtizayasaMpattivarNanodAttamucyate // alaukika saMpattinuM varNana "udAsa" kahevAya che. 3NApI. jazavaMta bhUSaNakAra" A pramANe lakhe che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullekha. ,, "" haraNa AmAM " urphe " upasanA artha prakAza. " cintAmaNikASakAra " kahe che: mA rUpaE." daLa eTale lai levuM. " guptA. zabdasamudAyanA artha prakAzane mATe iSatanuM lei levu. lakSaNa ane udAharaNa tA prasiddha che. lAkamAM vastunuM svarUpa prakAza karavA mATe emAMthI gheADIka vastu batAvavAmAM Ave che. ene namunA atha vA vAnakI kahe che. A leAkavyavahArAnusAra dhArIe A kArakha ahaMzvAra nA agIkAra karela che. jyAM prakAzanA hitane mATe iSatanuM haraNa karavu e vAhanana gajaMjAra che. - 66 kAra che. thA. viSNughumaDa meTA purUSa, AbhA lahe azeSa; harabhUSaNu hete banyA, sIta guNeAthI zeSa. AmAM pUrvA mAM kahela meATA purUSanA prakAza mATe uttarArdhamAM iMnnanuM grahaNa che. alaMkAraratnAkarakAra udAharaNa alaMkAranuM A lakSaNa kahe che:-- 395 sAmAnyoddiSTAnAmekasya nidarzanamudAharaNam sAmAnyathI kahelAomAMthI ekanu dekhADavu e utAddana ala yathA. eka doSa guNapujamAM, hAya nimagna haMmeza; zazimAM jema kalaMkathI, kadI na thAye kaleza. na AmAM upamA nathI. kemake upamAmAM te upameyeApamAnanA bheda hAya che. ullekha. ra " jazavaMtajazAbhUSaNakAra " lakhe che:-- " 36 " upasarganA artha utkarSI. " cintAmaNikASakAra www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 kAyasAra, kahe che ke" varkara che ane hindu dhAtuthI jhela zabda banela che. chinna rAvinyA?" rin dhAtu akSaravinyAsa arthamAM che. akSaravinyAsa eTale lipi. cintAmaNi keSikAra kahe che - "akSara vicAra jila" ullekha zabda samudAyane artha utkarSavALI lipi arthAta zreSTha lipi. dIpakanyAyathI alaMkAra thAya che, enuM nAma lava rAkhavAmAM AvyuM che. temaja ullekha nyAyathI alaMkAra hoI dharIe AnuM nAma ravi rAkhyuM che. lekhanI rIti evI che ke eka ja akArAdi akSara aneka lekhavALAethI anekadhA thAya che. eka rItanA thatA nathI. ane lokomAM kahevata paNa cAle che ke - yathA. pAga bhAga vANuM prakRti, akSara ukti viveka e nahIM dekhyA ekasama, joyA deza aneka. ekaja prakAranI lipi aneka prakAranI havAmAM nimittate lakhavAvALAnI hastakriyAnA bheda che. ahIM nAmamAM vAghelA "ut" upasarga eTalA mATe joDavAmAM Avye che ke abhyAsa samayamAM lakhavAvALA ekanI akSaralipi paNa aneka prakAranI hoya che, emAM kAMI camatkAra nathI. ethI enuM nivAraNa karyuM che. A alaMkAramAM ullekha nyAya e che ke anekathI karIne eka vastu aneka prakAre samajavAmAM Ave che ethI ulTe. yathA. kAmarUpa kAminIe, kalpatarUrUpe yAcaka bhALe, zatrukALa svarUpe, narapati tujane nayana thakI nyAche. AmAM ekaja rAjAne kAminIo kAmadeva rUpe, yAcaka kalpatarU rUpe ane zatruo kALarUpe bhALe che. sarvasvakAra" A pramANe lakhe che - ekasyApi nimittavazAdanekathAgrahaNamullekhaH ekanuM paNa nimittavazathI anekadhA grahaNa e paNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyarthapatti. 59 asoyA yA viSaya candrAlekakAra paNa A pramANe lakhe che - bahubhibahudhollekhAdekasyollekhaiSyate / / ekanAM aneka karIne bahudhA karavA arthAt grahaNathI u lekha alaMkAranI vAMcchanA karavAmAM Ave che. vaLI punaH candrAlekakAra A pramANe lakhe che - ___ ekena bahudhollekhepyasau viSayabhedataH // viSayabhedathI eke karIne bahudhA ulekhamAM arthAta grahaNamAM paNa mau arthAt 3 gajara che. dIkSite citramimAMsAmAM A lakSaNa Apela che - nimittabhedAdekasya vastuno yadanekapA / ullekhanamokena tadullekhaM pracakSate // je nimittabhedathI eka vastunuM aneke karIne anekadhA ulekhana ene vA kahe che. gRhItabhedAbhAve'pi viSayAzrayabhedataH / ekasyAnekapollekhamapyullekhaM pracakSate / / grahaNa karavAvALAnA bhedanA abhAvamAM paNa viSaya ane AzrayabhedathI ekanA anekadhA ullekhane paNa vAta kahe che. candrAlekakAra tathA citramimAMsAkAra viSayabhedanuM AvuM udAharaNa Ape che - yathA. vacanamAMhi gurU, kIrtimAM arjuna, Apa azeSa, dhanurvidyAmAM bhISma che, zrI zivarAja nareza. AmAM zivarAjane viSe viSayabhedathI ullekha karela che. vyApAli. jazavaMtajabhUSaNakAra" lakhe che ke -gApatti eTale arthanuM AvI paDavuM. mImAMsA Adi zAstromAM gatta pramANa mAnyuM che. emAM arthanuM AvI paDavuM anupatti jJAnathI vivakSita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 kAvya zAstra. che. anupapatti zabdanA akSarA " nahI anavuM " che. tethI eka anA vinA khIjA anA nahI manavAmAM e artha AvI paDe che. arthopatti pramANunu A udAharaNu che:-- " vIno phevo vivA na mudde " puSTa devadatta divasamAM bhAjana nathI karatA AmAM divasamAM leAjana nahI karanAra devadattanI rAtrimAM leAjana karyA vinA puSTatA thatI nathI. e anupapattinA jJAnathI rAtrileAjana AvI paDe che. ahIMtA kAvyanI rItithI arthAt ramaNIyatAthI je te prakArathI arthanuM AvI paDavuM alakAra anI jAya che. jemake prakhala kArya karavAvALAmAM nirmUla kArya karavAnu sAmarthya che. e jJAnathI pramala kArya karavAmAM nirmUla kArya karaNarUpa anu' AvI paDavuM che ityAdi. jayAM kAvyarItithI anu AvI paDavu thAya tyAM jAnyArthIpatta ahaM Ara che. yathA. bhAjabhUpanA yazane, jItye jeNe yaze jagatamAMhI; anya nRpatinA yazanI, kathA pachI zu kahevI che tyAMhI. je nRpatinA yaze bheAjarAjAnA yazane jItyA che, e kathanathI anya nRpationA yazane jItavuM AvI paDayu che. AhIM AvI paDela atha vAcya che ane evuM udAharaNa ukta aprastutaprazaMsA prakaraNamAM khatAvela che, tyAM " AvI paDela " artha gamya che. sarvasvakAra A pramANe lakhe cheH-- daNDApUpikayArthApatanamarthApattiH / ( daNDApUpanyAyathI aMnu AvI paDavu. arthopatti alaMkAra che, daNDAvUpa nyAya e che ke uMdara dRMDa khAi gayA. A kathanathI daDa upara TIMgADela apUpa je pakavAnna vizeSa ( pUDalA ) enu' bhakSaNu ApathIja AvI paDe che. kemake daNDa bhakSaNa karI gayA, teA pachI e daMDa upara TIMgADela apUpa ( pUDalA ) zeSa kevI rIte raheze ? alaMkAraratnAkarakArAdi sarvasvanA anusArI che, candrAleAkanuM A lakSaNa : Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kama. kaimutyenArthasaMsiddhiH kAvyArthApattiriSyate // kemutyanA arthanI siddhimAM kAvyAthapatti alaMkAranI vAcchanA karavAmAM Ave che. "jina" zabdano artha niSedha che. "hA" zabdano artha prazna che. cintAmaNikeSakAre kahyuM che -kimRta zabdathI kamutya zabda banela che. kimRta zabdane je artha che eja kaeNmutya zabdano artha che. kemutyane je nyAya e kaimutyanyAya. maitya nyAya te sAmAnya che. daDApUpikAnyAya kaimutyanyAyane vizeSa che. uMdare daMDa khAI gayA evuM kahevAthI daMDamAM lagAvela apUpa khAI gayA ke nahIM? AvA ane niSedha che, kemake daMDa khAIgayA, tyAre daMDamAM lagAvela apUpanuM khAI javuM ApoApa AvI paDe che. tyAre daMDa " AvI "jazavaMta jazebhUSaNakAra lakhe che - "rAma" eTale anukrama. cintAmaNikaSakAra kahe che - "mA gAMdakhe" jemake vRkSamAM mULa, jhADa, DALe, patra, phUla, phaLa ItyAdi krama che. Ane thathAlaMkya paNa kahe che. jyAM kamathI zabdonuM kathana athavA arthonuM kathana hoya ene trioma mAra kahe che. mahArAjA bhejanuM A lakSaNa che - zadasya yadivArthasya dvayorapyanayoratha / bhaNanaM paripATyA yatkramaH sa parikIrtitaH // zabdanuM athavA arthanuM, athavA e bannenuM paripATIthI je kathana tene rAma kahevAmAM Avela che. yathA. nUtana ghana hima kanakakAntidhara, khagapati vRSa marAla vAhana vara; saritApati giri sarasijaAlaya, hari hara vidhi arape sahune jaya.. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra. AmAM hari hara, ane vidhinA varNa, vAhana ane sthAna kramathI kahevAmAM AvyA che. ethI AhIM zabdonI paripATI che. artha 5. ripATI e prakAranI che. 1 kAlathI. 2 dezathI. kAlathI yathA. kara kamala alaka sukunda leAdhra sumananI dhUli lagAvI, zrI vadanane pAMDu kare ura amita Thu upAvI; veNImahIM kuravaka zravaNumAM ziriSa puSpA dhArI, sImaMta madhya kadama puSpathI ramaNu rIjhave nArI. leAzvanA puSpanI raja lagAvIne vanazrIne pAMDu karavAnI kAika dezamAM pRthA (rIti ) che. e anusAra A varNana che. AmAM kamala zaradamAM, kunda puSpa hemaMtamAM, lIdhra puSpa ziziramAM, kuravaka puSpa vasaMtamAM, ziriSa puSpa grISmamAM ane kakha puSpa varSAmAM thAya che. A RtunI paripATI gamya che. A arthAnA krama che ane A artha kAlape che. yayA. zira sparze ziraratna, sUma'Dala zAbhAdhara, zravaNu sparza tATaka maNui, sukaustubha sparze ura. java spardhA nAbhi pradeza, jagajanaka kamala thayuM; ane AvI kaTinikaTa, 5 muSTi suvaNuM karyuM. vadhune vadhAratI vakhata, A cArU trivikramanuM carita; akhila vizvane aharaniza, thAe ehu sahAya nita. AhIM vAmana bhagavAnanA zarIravRddhi samayamAM kramathI zira, zravaNu, vakSa:sthala, nAbhi, kaTi e zarIranA pradezeAmAM sUrya maMDalanu ziraratna, tATaka, kaustubha, nAbhikamala, khamuSTinI sAthe aupamyalAbha che. AhIM zikhAthI prAraMbha varNanamAM dezaparipATIrUpa arthAnA krama che. ukSaya paripATI arthAt zabda artha annenI mizrita pari .. pATI e e prakAranI che. zabdapradhAna ane arthapradhAna. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama. zabdapradhAna ubhaya paripATI - yathA. che kaja kuvalaya khimmala, zazitaNI upamA pheka; kara cakSu adhara ane mukhe, jItela jANe leAka. e paka sara tarU gaganamAM, phkela che e kAja; jarI anya kara nahI kalpanA, kavi citta cetI Aja. 401 e AhIM je kramathI jItelI vastuonI zabda paripATI che, e kramathI jItavAvALI vastunI zabda paripATI che, e zabda paripATIthI pa'kaja paMkamAM, kuvalaya sarama, bimba vRkSamAM, candra AkAzamAM phUMkavAmAM AvyA. e arthAnA AdhAranI upara upara paripATI AcchAdita che. ethI AhIM zabdapradhAna ubhaya paripATI che. vastu samudAya hAthamAM laIne hAthamAM halAvIne phe'kavAmAM Ave tyAre koi vastu nIcI pRthvImAM, keAi uMcI pRthvImAM, koI aMtarikSamAM, kAi AkAzamAM e kramathI paDe che, yathA. he gage ! yamune! prayAgavadra, muja atipati sparzavA aTa; hAra khaDag tana avayava sahu je, purUSarUpa tamathI anIMyA je, ujjana zaheranuM nAma avaMti che. ujjanamAM je mahAdeva che, tenuM nAma mahAkAlezvara che. e niraMjana nirAkAra che, enI purUSarUpatA gaMgA AdithI thai che. he gage ! tuM enA hArarUpa che. AhIM gaMgA, yamunA, prayAga, mahAkAlezvara e tIrtha yAtrA karavAnI para parArIti a paripATI che, ane gaMgA, yamunA, prayAgavaDa, hAra, khaDaga, zarIraavayava e zabdaparipATI che. e uktaparipATIthI AcchAdita che, ethI ahIM apradhAna ubhaya paripATI che. AcArya daMDI, rUdraTa vAgbhaTa ityAdi eka zabdakamaneja krama alakAra mAne che. daDI A pramANe lakhe che:-- 51 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 kAvyazAstra, uddiSTAnAM padArthAnAmanudezo yathAkramam / yathAsaMkhyamiti proktaM saMkhyAnaM krama ityapi // udiSTa arthAta pahelAM kahela padArthonI sAthe anudeza arthAta pAchaLa kahela padArthono yathAkrama sabaMdha ene yathAsaMkhya ema kahe che ane Ane saMkhyAna ane krama paNa kahe che. kAvyaprakAzakAra paNa upara pramANeja kahe che. alaMkAraratnAkarakAra eka arthakramane ja krama mAnatAM A lakSaNa kahe che - __ krameNArohAvarohAdi kramaH // kamathI Aroha avareha Adi krama alaMkAra che, Areha-caDhavuM, avareha-utaravuM. zAro nyathA. siMhahRdaya harakaMThamAM, khalAsanA karI vAsa, kamasaha vadhatuM jAya viSa, u sthAnamAM khAsa. AhIM kAlakUTanI hRdayAdi uttarottara ucca sthAna prAptine Arehakama che. - avaroha-jathA. surapurathI ziva zivathI giri, dharaNI sidhumAM jAmI, sthAnabhraSTa thaI jAya jaDa, adho ardhagati pAmI. AhIM gaMgAnI zivazira Adi uttarottara adha:sthAna prApti avaha che. lakSaNamAM Adi pada dharavAthI sUcita thAya che ke ArehAvarehane atirikta paNa krama che. yathA. thAye dhanAthI dAdu vadhate, dAduthI karamA kahevAI; karamA zire kabIra nAmade, ethI uttama mIrAMbAI AMhi kavie prasiddha haribhaktanuM tAratamya kahyuM. tyAM dhane jAtine jATa, dAdR piMjArA, karamA jATaNa, kabIra vaNakara, nAmade Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadaguNa. 403 chIpA, ane mIrAM rAjaputrI hovAthI A kamanI smRti pradhAnatAthI alaMkAra thAya che. dhanAe bhaktirUpa kAryAsanuM bIja vAvyuM, dAe pIMchane pUNIo banAvI, karamAe kAMtIne sUtara banAvyuM, ane kabIre cIra vadhyuM, nAmadee raMgyuM ane mIrAMbAIe te eyuM. AhIM cIravRttAMta vyaMgyArtha che. e vyaMgyAthamAM rahela kama ukta vyaMgyAthane alaMkAra che. "jazavaMtabhUSaNakAra" lakhe che - taragujara gArminastIti ene guNa AmAM che." AhIM tAtparya e che ke anyanA guNane sabaMdha. ghaNA granthakAree taddaguvRtAnAMja udAharaNa batAvyAM che. ethI jANavAmAM Ave che ke labhya udAharaNanusAra varNanI tadaguNutAmAMja eoe taddaguNa mAnela che, parantu guNazabda dharma mAtrapara che, cintAmaNikaSakAre kahyuM che - gudA zau varNamAMja niyama kare te AkRti Adine saMgraha nahi thAya ane guNadoSane paNa saMgraha nahi thAya. ratnAkarakAra A pramANe lakhe che -"gavardhavAritAnA" anya dharmane svIkAra e ta alaMkAra, yathA. Ibha sahu airAvata banyA, sarpo zeSa samAna; raghupatiyazasaMge thayA, sarva ucca padavAna. AhIM *vetaraMga nyAyazAstramatane guNa che, ugratA samasta zAstramatane guNa che, sarvasvakAra A pramANe lakhe che - svaguNatyAgAdatyutkRSTa guNasvIkArastadguNaH // pitAne guNa tyAgIne ati utkRSTa guNane svIkAra e tA . cAlekakAra A pramANe lakhe che - tadguNaH svaguNatyAgAdanyadIyaguNagrahaH / / potAnA guNane tyAga karIne pArakA guNanuM grahaNa karavuM e tA alaMkAra che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 kAvyazAstra, kAvyaprakAzakAra A pramANe lakhe che - svamutsRjya guNaM yogAdatyujjvalaguNasya yat / vastu tadguNatAmeti bhaNyate sa tu tdgunnH|| nija guNane tyAgIne ati ujavala guNane vegathI je vastu tadaguNatAne pAme e tana marcAra kahevAya che. tuyojitA. jazavaMtajAbhUSaNakAra" lakhe che - "yogazabdano artha tulyane vega. A te vayamANu sama alaMkArane viSaya che. ethI tulyadharmanA segamAM tulyacegitA zabdanI rUDhi che. tulyaga ane tulyogitA zabdane ekaja artha che. sarvadA ane sarvatra tulya dharmanA bhegamAM alaMkArapaNuM nathI. paNa "kadI" athavA "kayAMI" tulya dharmane vega thaI javAmAM alaMkArapaNuM che. kemake e lokottara thAya che, ethI ahIM ukta sthalamAM tulyogitA zabdanI rUDhi che. jyAM kadI athavA kyAMI tulyadharmane vega thAya tyAM tulyagitA alaMkAra che. raMga raMganAM vastra vana, bhUSaNa vidyuta saMga, rAmarAja surarAja dvaya, AvyA dharI umaMga, vivAhasamayamAM zrI rAmacandrajI raMgaraMganAM vastro ane bhUSaNethI bI ThaNane padhAryA che. eja samaya surarAja (Indra) vidyatathI zebhAyamAna raMgaraMganA meghothI baNuM ThaNIne AvyA che. AmAM rAmacandrajIne ane Indrane A tulya vega kadAcita banela che ethI dUrayAbitA aDhAra che. tulyagitA eTale tulyagIpaNuM. AcAryadaMDI A pramANe kahe che - vivakSitaguNotkRSTairyatsamIkRtya kasyacit / / kIrtanaM stutinindAthai sA matA tulyayogitA / / yathA, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulyogitA. kahevA I chela guNethI je utkRSTa che enI sAthe samAna karIne keInuM stuti athavA nindAne mATe je kathana te tulyagitA mAnavAmAM Avela che. candrAlekakAra A viSayane tugitAne tRtIya prakAra mAnatAM A lakSaNa kahe che:-- guNotkRSTaiH samIkRtya vaco'nyA tulyayogitA / utkRSTa guNavALAnI sAthe sama banAvIne je vacana te anyA tulyayogitA. mahArAjA bheja paramatathI A pramANe lakhe che - anye sukhanimitte ca duHkhahetau ca vastuni / stutinidArthamevAhustulyatve tulyayogitAm / / stuti ane nindAne mATe anya sukhanimitta vastu ane duHkha nimitta vastu banne viSayamAM tulyatA havAmAM taravanittA thAya che. candrAlekakAra anya prakAranuM A pramANe lakSaNa Ape che. hitAhite vRttitaulyamaparA tulyayogitA / hita ane ahitamAM tulya vartana e mA tuyojitA che. yathA. thAya asta ravi AtapadhAma, lIe samasta vizva vizrAma; kare prakAza candrane uDugaNa, saMkucita kamala vairiNa-Anana. AMhI tulyogitAnI saMgati A rItithI che ke priyasamAgama samIpa hevAthI sadhyAsamayamAM strIonuM mukha vikAsayukta thAya che, paraMtu parakIyA nAyikAnA abhisAramAM cadaya bAdhaka hevAthI saMdhyA samayamAM kamalenI sAthe sveriNavadanane paNa saM. kAcanI tulyatA thaI che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravyazAstra, "kAvyaprakAzagatakArikAkAra A lakSaNa kahe che - niyatAnAM sakRddharmaH sA punastulyayogitA / "niyatAnA" arthAt prAkaraNakeneja athavA aprAkarakeneja ekavAra kahela dharma e pharI tulyagitA che. yathA. pAMDu kSAma mukhasarasa ura, tane ALasane vega; karAvatA nita bAdha e, sahune kSetriyaga. AhIM pAMDu ane kRza mukha ItyAdi virahadazAmAM ane rega dazAmAM varNanIya hovAthI prakRta che. jene kSetriya rega badha karAvavAne dharma eka vAra kahevAmAM Avela che. ahIM kSetriya zabdamAM kaileSa che. kSetriya-ragavizeSa ane jAra. ciMtAmaNikeSakAre kahyuM che ke - zeriyara pAra" "candralokakAra" prathama prakAranuM lakSaNa A pramANe kahe che - vardhyAnAmitareSAM vA dharmakyaM tulyyogitaa| prakRtine athavA aprakRtene eka dharma e su nitA. sarvasvakAra A pramANe lakhe che - aupamyagamyatve padArthagatatvenaprastutAnAma prastutAnAM vA samAnadharmAbhisabaMdhe tulyayogitA / / prastutenI athavA aprastutenI padArthagatatAthI arthAt sakRta vRttithI samAna dharma saMbaMdhamAM pampanI gamyatA hoya tyAM tulyayogitA. phela rasAla madhusama madhunA rava, jagajIvana jala chAMya sukhada ava; ati ravi rami prabhAva prasAre, dina sarasije vRddhi le pyAre. AhIM enA lakSaNanI saMgati A rItithI che ke AhIM grISmaAtanA varNanamAM dina ane kamala prastutanI vRddhirUpa samAna dharma Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIpaka. Yo saMbadha kahevAmAM Avye che ane enu' Apamya gamya che ke kamalAnI dinanA samAna vRddhi thai ane vRddhirUpa dharma eka vAra kahevAmAM Avela che. Ipaja. " jazava tajo bhUSaNakAra " lakhe che: - "navayatIti rIva m"prakAza kare e vAva, jyAM dIpaka nyAya camatkAra karanAra hAya tyAM rApaja garuMdAra che. bharatabhagavAna A pramANe lakhe che:-- nAnAdhikaraNArthAnAM zabdAnAM saMprakIrtanam / eka vAkyena saMyogAttadIpakamihocya te // nAnAdhikaraNuka arthAvAlA zabdonA eka vAkayathI saMcAga karIne je kahevuM e AhIM ( alakAra zAstramAM ) TrApaja kahevAya che. yathA. haMsAthI sara kusumathI, tarU dvirephathI kaja; gASThA upavana zUnya nahi, che A pura mana raja. keTalAeka prAcIna labhya udAharaNAnusAra eka vastu dekhADa vAne mATe karela dIpaka anya vastune paNa dekhADe che. A dvIpaka nyAyane dIpaka alakAra mAne che. = kAvyaprakAzakAra A pramANe lakhe che:skRdvttistu dharmasya prakRtAprakRtAtmanAm || prakRta ane aprakRtAnA dharmanA ekavAra vanamAM dIpaka alakAra che. bhAnuvrutta A pramANe lakhe cheH-- '' arthopakArako dIpakam " mInA upakAra kare e TrIpaTM. yathA gajana ari raMjana prajA, bhajana kaSTa kavIndra; majjana surasari viSNu vRthA, jANe dina naraIndra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 kAvyazAstra, AhIM vinA ane vRthA jANavuM e eka dharma baMjana ari ItyAdi anekane prakAzita kare che. ahIM varNanIya narendramAM arigaMjana ItyAdi sarva dharma prakRta che. mahArAjA bheja A pramANe lakhe che:-- jAtikriyAguNadravyavAcinaikatra vartinA / sarvavAkyopakArakaMzcedIpakaM tannigadyate // yadi eka jagAe rahetA jAti, kiyA, guNa athavA dravyavAcI zabda samasta vAkayane upakAra karate hoya ene vIvA kahe che. yathA. diggAlenA sita dvirada, mahipati suyaza mahaMta aSTa dizAnA aMtamAM, zubha saMcAra karata. AhIM eka ThekANe dharela kiyAvAcI saMcAra zabda samasta vAkyane upakAra kare che. rUTa A pramANe lakhe cheHytraikmnekessaaN vAkyArthAnAM kriyApadaM bhavati / Adau madhye cAnte vAkye tatsaMsthitaM ca dIpayati / jyAM vAkyanA Adi, madhya ane aMtamAM sthita thaela kriyApada aneka vAyArthone dIpana kare tyAM dIpaka alaMkAra thAya che. yathA. ahiM kare utkaMTha ghana, yuvA madana utkaMTha AhIM varSARtu varNanamAM "uttara' padanI AvRtti che, arthAt vAraMvAra Ave che, mayUra pakSamAM megha mayUre ut (6) kaMTha (thrIvA) kare che. tarUNapakSamAM utkaMThA arthAt ISTa lAbhamAM kAlakSepanuM asahanapaNuM. "jazavaMtajabhUSaNakAra" lakhe che - draSTAnta zabdanI A vyutpatti che. "oDano nizcaya catra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ draSTAnta. 409 sa thAntaH " jyAM nizcaya jovAmAM AnyA hoya e draSTAnta AhIM vakSyamANu sthalamAM draSTAntanI rUDhi che. AnA be vAkayA thAya che. eka tA draSTAnta vAkayA, ane bIjo draSTAMtanI apekSA karavAvALA anizcita vAkyA, ane dArjInta kahe che. draSTAnnanu nikha'dhana teA DhAInsanA nizcaya karAvavA mATe che, ane camatkAranuM paryavasAna pradhAnatAthI draSTAntamAM ja che ethI draSTAntaneja alakAratA che. yathA. chatAM amita rAkhta, rAmathI dharaNIrAjavatI thAye; agaNita gRha tArA paNa, candrartho rajanI cAMdanI kahevAye. AhIM anya rAjAe chatAM paNa zrIrAmacaMdrathI bhUmi rAjavatI arthAt rAjAvALI kema thAya che ? evI zaMkA thAya che. enA nizcaya gRha ane tArAomAM paNa prakAza che, tathApi rAtri candrathIja cAMdanI kahevAya che, e A sthalamAM jovAmAM Avela che. kAvyaprakAzagatakArikAkAra A lakSaNa Ape che:-~~ draSTAntaH punareteSAM sarveSAM prativimbanam || " temAM sarveSAM " arthAt upameya, upamAna ane dharma e sarvanA khimapratiSThi prabhAva dvaSTAnta alaMkAra che. yathA. zAle zura pratApathI, lase cApathI zUra; AhIM zAlanadharma umAna upameya annanA eka che, ane punarUkti nivAraNane mATe " zAle, lase " evA bhinna bhinna zabdothI kahela che. ratnAkarakAra A pramANe lakhe che: -- vAkyadvaye prativimbanaM draSTAntaH / anne vAkyeAmAM pratibismita hAvu e dvrAnta alaMkAra che. para Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 kAvyazAstra. Gy bharatabhagavAna A pramANe lakhe che: siddhaM pUrvopalabdhau yaH samatvamupapAdayet / nidarzanakRtastajjJaiH sa draSTAnta iti smRtaH // ! pUrvAvajo arthAt prathamathI jJAnamAM siddha je samatva ene nirzana vRttaH arthAt draSTAMtarUpa karela je kAi pratipAdana kare ene vidvAnoe draSTAnta nAma ApyuM che, " nirzana " zabdanA a draSTAnta " che. cintAmaNikASakAre kahyuM che:- nirzana kAnta ' nironA. cr " jazava'tajazAbhUSaNukAra " lakhe cheH-- tr ve 19 AmAM " ni " upasanA atha "vinyAsa" che. " cintAmaNikASakAra " kahe che. " nAvinyAse " trayAsa eTale racanA " cintAmaNikASakAra kahe che:-- " vinyAsaH 2ne "nionA zabdanA artha dekhADavuM che, nidarzanAmAM AkAra e zabdanI srIli'gatA batAvavA mATe che nidarzanA zabdasamudAyanA artha racanA dekhADavI arthAt karI khatAvavu' evA thAya che, leAkamAM rIti che ke peAtAnA kahelanI satyatA batAvavI; potAnA kahelanu sArI rIte hRdayaMgama karAvavu, ityAdi prayeAjanathI svayaM karIne batAve che, jemake vyAkaraNazAstra bhaNAvavAvALA gurU akuha visarjanIyAnAM kaMThaH akAra, " . " ke varga, "TM" hakAra, vilarnanIya arthAt visa, enu uccAraNa tasthAna thI thAya che. evA vacciAraNa sthAnanA ukta sUtrathI upadeza karIne ziSyane sArI rIte hRdayaMgama karAvavAne mATe gurU svayaM evIja rIte e varNInA kaMThasthAnathI uccAraNa karIne khatAve che, A lAka vyavahArAnusAra dhArIe A alaMkAranA agIkAra karela che, A viSayamAM jJApaka hetunA aza paNa che. parantu svayaM karI khatAvavA jevuM varNana karavAmAM Ave e niznA alaMkAra che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ki dd dd d www.umaragyanbhandar.com Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidarzanA. 411 yathA cAMdanI candranI saMge, ghanasaMge jAye vidyuta cAlI, patisaha gamana priyAnuM, jaDa paNa jAhira de che batalAvI. AmAM cAMdanI ane vidyuta strIonA patisaha gamanadharmane svayaM karI batAve che, ethI nitanA che. udaya pAmIne tatakSaNa dinapati, arape zrI popaMktiprati, che vaibhavaphala suhadaanugraha, anubhava eha karAve jaga saha. AhIM gherInI e vivekSA che ke vaibhavanuM phalamitra upara ane nugraha kare e che. A upadezane sUrya bhagavAna udaya thatAMja pitAnA mitra kamalene zrI arthAt zebhA devA dvArA pote karI dekhADe che. A udAharaNamAM udaya thatAM ja kamalemAM zrI arapaNa karavArUpa arthAntaramAM pravRtta thaela sUrya bhagavAnane vaibhavanuM phala mitre prati anugraha kare e che. A arthAntara dekhADyo che. Ama samajIne AcAryadaMDI A lakSaNa Ape che - . arthAntarapravRttena kiMcittatsadRzaM phalam / sadasadvA nidaryaMta yadi tatsyAnidarzanam / / arthAntaramAM pravRtta thaela kartAthI je sat athavA bhalA, ane anya sat arthAt burA koI paNa e arthAntaranA sadazaphala nivaDyeta arthAt batAvavAmAM Ave che, e nitanA alaMkAra che. AcArya daMDIe AvuM samajIne "ni" upasargane bhinna artha nathI karyo. je artha darzana zabdane che eja nidarzana zabdano artha rAkhela che. ane anya karatAM anya dekhADavAmAM rUDhi mAnI che. nidarzanA strI liMga che. ane " nirzana" napuMsakaliMga che. A liMga mAtra bheda che. AthI arthabheda thatuM nathI. ukta udAharaNa te sat athAt sArA arthamAM che. asat arthanA viSayamAM A udAharaNa che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat varadA nila. tothI je satI tAM www.umaragyanbhandar.com Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 kAvyazAstra. yathA. naSTa thatu zazikarathI, vAMta kahe che suNo sahu kAme; hAya samartha chatAMye, rAjavirodhI nitya naSTa hAye. AhIM satat ( bhurA ) anA viSayamAM nidarzonA che. mahArAjA bhAja A pramANe lakhe che:-- - draSTAntaH proktasiddhyai yaH siddhe'rthe tannidarzanam / pUrvottarasamatve tadRju vakraM ca kathyate / / = kahela anI siddhine mATe siddha amAM je draSTAnta arthAt nizcayadarzana e nirzanA alakAra che. pUrvottara arthAt sAdhya a pahelA ane siddha a pachI ane siddha a pahelA ane sAdhya artha pachI; ane samatve arthAt sAdhya artha ane siddha artha banne samakAlatAthI varNita hoya ta arthAt tenazaeNna. ene Rju arthAt sarala ane vakra kahevAmAM Ave che. dhArI dvitIya nidarzInAnuM A pramANe lakSaNa kahe che:-- svasvahetvabhvayasyoktiH kriyayaiva ca sA parA . ,, " 6 puna: " kriyAthI ja peAtAnA ane peAtAnA sabadhanI ukti arthAta vyApana ( batAvavuM ) e TviIya nionA che. " sa+svakAra " nidarzonAnA " padArthovRtti " ane vAkayArthIvRtti evA e bheda mAne che. padArthAvRtinidarzanA-yathA. jaTAkhaE ahimaNi marIcimAM, vilase AvI ubhayanI madhyamAM; jyAyuta smara dhanulIlA sparze, zivalalATazazi mana AkarSe. AmAM smaracApalIlA maracApanA dharma che, ethI aparavastu hAvAthI candramAM nahI sabhavatI enI lIlA saza lIlAnA medha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyama. 413 karAve che. AhIM "lIlA" A ekaja padanA arthane anyatra sabaMdha kahevAmAM Avye che, ethI parAthari che. vAkyArthAvRttinidarzanA-yathA. raMjana karavA jAvathI, tuja pada nakhane nAra; e sita kare che zAza, karI lepana ghanasAra. * AhIM pUrvArdharUpa vAkayArthane ane uttarArdharUpa vAkayArtha saMbaMdha kahela che. "candrAlokakAra" prathama nidarzananuM A lakSaNa Ape che - vAkyArthayoH sadRzayoraikyAropo nidarzanA. sadaza vAkyArthInI ekatAne Arepa e niTanA che. yathA. je dAtAmAM sAmyatA. pUrva puNya anusAra, eja pUrNa IndumahIM, akalaMkatA apAra - AhIM dAtAnI saimatArUpa upameya vAkSArthanI ane pUNendunI akalaMkatArUpa upamAna vAyArthInI je" "e" zabdathI ekatAne Are che. candrAlekakAra" anya lakSaNa A pramANe lakhe che - aparAM bodhanaM prAhuH kriyayA'satsadarthayoH kriyAe karIne sArA naThArA arthane baMdha karAvavAne anya ninA kahe che. niyama. jazavaMtajazebhUSaNakAra" lakhe che - niyama zabdano artha "kavuM" thAya che. cintAmaNi kASakAra kahe che -"niyama vatro, cA vajane" niyamane niyama alaMkAra kahe che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41Y kAvyazAstra, yathA. Aja akhila avani viSe, baDabhAgI nR5 beza, jAhira jagrAhaka jabara, Apaja che avadheza. AmAM yazagrAhakatA zrI rAma bhagavAnamAM ja kviAmAM AvI che. rokavAnuM svarUpa anyatra niSedha karIne ekatra sthApana che. ratnAkarakAra AnA be prakAra mAne che. 1 apraznapUrvaka. 2 praznapUrvaka, apraznapUrvakaniyama-yathA. che dhanasaMcaya sujanamAM, suvarNamAM nathI kAMI che bhUSaNa yaza ratna nahi, bhAve samajo bhAI. ahIM sujana ane suvarNamAM dhanatA rahetAM suvarNamAM dhanatAne niyama karIne sujanemAM dhanatAne niyama karyo che. jaza ane ratna bannemAM bhUSaNatA rahetAM ratnomAM bhUSaNatAne niSedha karIne jazamAM bhUSaNatAne niyama karyo che. praznapUrvakaniyama-yathA. zuM bhUSaNa? yaza, ratna nahi jANe sarva jahAna, AhIM praznapUrvaka niyama che. jazavaMtajabhUSaNakAra" kahe che - nira" zabda 7 dhAtuthI bane che. "na dhAtu naya arthamAM che. naya zabdano artha yukti che. yukti eTale ejana."cintAmaNiSakAra kahe che "navayuautti vaganA" yejanAne artha joDI devuM. ukita eTale vacana. niji A zabda samudAyane artha vacanane joDI devuM. AhIM potAnI IcchAnusAra vacanane joDI devuM. AhIM potAnI IcchAnusAra vacanane joDI devAmAM rUDhi che. Ama joDavAmAM kesaratA che. ethI alaMkArapaNuM prApta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parikara. 415 thAya che. jyAM potAnI icachAnasAra vacanane joDI devAmAM Ave e ni ziMjara che. yayA. kavigaNanAne samaye, kaniSThikA para caDaye kAlidAsa; e sama anya na maLatAM, anAmikA sArthaka banI che khAsa. sarvathI chellI hAnI AMgaLInuM nAma kaniSThikA che ane samIpavatI AMgaLInuM nAma anAmikA rUDhithI che. te AhIM anAmikA A vacanane kavie potAnI IcchAnusAra A arthamAM jeDI dIdhela che ke AMgaLIothI gaNanA karavAmAM kaniSThikAthI prAraMbha thAya che te tamAma kavionI gaNanAmAM kaniSThikA upara te kAlidAsa kavinuM nAma AvyuM che. Aja enA je bIjo kavi nahi maLatAM AgaLanI AMgaLInuM nAma anAmikA arthAt nAma vinAnI ema sAbita thAya che. AmAM anAmikAne artha nAma vinAnI" e kavie potAnI IcchAnusAra jeDI dIdhela che, tethI nigidyakAra, candrAlokakAra A pramANe lakhe che - " niruktiogato nAmnAmanyArthatvaprakalpanam " cegathI nAmanI anyArthakalpanA e nitti alaMkAra che. A lakSaNanI avyApti ghaNuM udAharaNamAM thAya che. parikara. jazavaMtajabhUSaNakAra" lakhe che - "ghara" zabdano artha upakaraNa che. lekamAM prasiddha che ke amukane mATe parikara che. "cintAmaNikoSakAra" kahe che ke "parikaraH parivAre, pAravArazAbhAjanaka upakaraNe chatracAmarAdau" tethI jyAM parikaramAM camatkAranuM paryavasAna hoya tyAM parivAra aDhAra che. jyAM camatkArajanaka parikara hAya e rivarsa - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 kAbU sA. yathA. jherasahedara Indu A, yamadizi pavana pramANa pupe vRkSa palAzanA, hare vigiNi prANu. viyegAvasthAmAM virahiNane Indu ItyAdi uddIpana hevAthI prANahArI che. tyAM prANaharaNa dazAmAM candrane viSa sahodaratA, pava.. nane yamadizAnivAsa ane palAzane uktaarthatA parikara che. candra ane viSa bane samudrathI utpanna thaela che. ethI e sahodara che. malayapavana dakSiNa dizAthI Ave che. dakSiNa dikSA yamanI dizA che. palAza vRkSavizeSanuM rUDha nAma che. tyAM "varata pArA pala arthAt mAMsa khAya e pArA. A byuttithI mAMsabhakSakane paNa lAbha thAya che. A gAthe lagAvyuM che. viSa, yamarAja ane mAMsabhakSakomAM prANaharaNanI kAraNatA che, paraMtu AhIM candrAdimAM prANaharaNarUpa kAraNutA, candrAdi rocaka hevAthI candrAdinI uddIpanatA che. tyAM viSa Adi atyaMta aAcakenI sahakArI kAraNatA nathI. paNa uddIpanatAthI viyegInAM prANaharaNa karanAra candrAdinI parikaratA che. mahArAjAja A lakSaNa Ape che - kriyAkArakasaMbandhisAdhyadraSTAntavastuSu / kriyApadAdyupaskAramAhuH parikaraM budhAH / / kriyAkArakasabaMdhI sAdhya ane draSTAnta vastuomAM kriyApada Adi upaskAraka arthAt piSaka hoya tyAM paMDita loko parikara kahe che. parikara zabdano artha nIce pramANe karyo che. "varata varatIti parisara:" cAre taraphathI arthAt sArI rIte kare. ane piSaNa karavAmAM tenI rUDhi mAnI che. "kAvyaprakAzagatakArikAkAra" A pramANe lakhe che - vizeSaNairyatsAkUtairuktiH parikarastu saH je abhiprAya sahita vizeSaNathI ukti te parivAra, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariNAma. pariNAma. - 46 " jazavaMtajazeAbhUSaNakAra " lakhe cheH-- nija sthitinA anyathA bhAva gAma che. " cintAmaNi kASakAra " kahe che:- nAma: patethathAmAne " prakRtinA anyathA bhAva arthAt badalI javuM ene zAma kahe che. prakRti eTale svabhAva. " cintAmaNikASakAra " kahe che. svamAvA maoto. AhIM svabhAva zabdanA artha nija sthiti che, jema mRttikAnuM 5riNAma ghaTa thAya che. mRttikA potAnA AkAra tyAga karIne kabugrIvAdi AkArane pAme che ane peAtAnI mRttikA jAtine cheADIne ghaTa jAtine pAme che. ItyAdi. ema avasthAMtarane sAMkhyazAstramAM pariNAma mAnela che, enI chAyAthI dhArIe pariNAma ala'kAranA agIkAra karela che. pariNAma pAmavAnuM nAma panAma ahaMjAra che. 417 yathA. A rAjAe rIjhIne rakane rAjA banAvyA. rakamAMthI rAjA thavu' e avasthAntara che. sarvasvakAra pariNAmanu A lakSaNa Ape che: ---- AropyamANasya prakRtopayogitve pariNAmaH ArApyamANanI prakRtApayeAgitAmAM pariNAma alakAra che. candrAlAkakAra A lakSaNa Ape cheH-- pariNAmaH kriyArthadviSayI viSayAtmanA / je viSayI arthAt aprakRta viSayAtmanA arthAt prakRta Atma tAthI kriyA arthAt kriyA karavAvALA hoya e zAma, yathA. raghuvara surasariztAtaTa AvyA, nikaTa nAva gruha nAvika lAvyA; tyAMhI sumitrasutamitrAi, Atara khanI upakAre bhAi, 53 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 kAgyazAstra, nAvanA kirAyAne Atara kahe che. ahIM lakSmaNanI mitratAne Atara avasthAntara che. tethI e Atara guhane mekSAdi devArUpa kAryamAM samartha thaye. alaMkAradAharaNakAra A pramANe lakhe che - upamAnopameyayoranyataratvena pariNatau pariNAmaH / / upamAna ane upameyanuM banyatana arthAt ekanuM anyanA rUpathI pariNAma hoya tyAM pariNAma alaMkAra che. yathA. rAhutrAsathI zazi banyA, tAruM Anana nAra; tethI cakSu cakara thaI, cAhe patine pyAra. parikSA . jazavaMtajabhUSaNakAra" lakhe che - saMkhyA eTale gaNanA. gaNanAne e svabhAva prasiddha che ke je viSayamAM jenI gaNanA karavAmAM Ave che, emAMe viSayano niyama thaI jAya che. jema yudhiSThira Adi pAMca pAMDava che. ahIM yudhiSThira Adine pAMDu putratAnA viSayamAM pAMca karIne gaNavAmAM Ave che. tethI pAMDuputratAne yudhiSThira Adi pAMcamAM niyama thaI jAya che. tyAre anyatra varjana arthasiddha che ke chaThThAmAM pAMDuputratA nathI. pari" upasargane artha "varjana". che. cintAmaNikoSakAra kahe che "parivargane". parisaMkhyA e zabdasamudAyane artha "varjanavALI saMkhyA". ahIM pitAnA AzrayamAM varjana karavAmAM rUDhi che. lokasaMkhyA te viSayanuM anyatra varjana karIne potAnA AzrayamAM paNa e viSayanuM varjana kare che. e alaikikatA hovAthI alaMkAra che. - jyAM saMkhyA pitAnA AzramamAM paNa varjita thAya evI vAta varNana karavAmAM Ave e parisaMthA gaDhAra che. yathA. bandhana kAminIkezane, harine vanavAsa dekhe daMDa yatikare, rAma rAjamAM khAsa. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parisaMkhyA. 419 AmAM kAminIkezane bandhana kahevAthI anya prajAne baMdhananuM varjana che. AmAM varjanIya baMdhana te cArAdi gunhegArone heya che. e te kAminIonA kezane paNa nathI. paNa tene sundaratA mATe bAjUvAja joIe e svAbhAvika che. mRgone vanavAsa kahevAthI anya prajAne vanavAsanuM varjana che. AhIM varjanIya vanavAsa te aparAdhIne sthAnabhraSTa karavAmAM Ave che. e te mRgone paNa nathI. mRgene vanavAsa karavAne svAbhAvika dharma che. daMDa zabdamAMleSa che. yati lekene daMDa kahevAthI anya prajAmAM daMDanuM varjana che. AhIM varjanIya daMDa te aparAdhIone devAmAM Ave che. AnuM te yati kemAM paNa varjana che. kemake e deSarUpa daMDa yati lokone paNa nathI paNa kASTadaMDa hAthamAM rAkhavAnuM che. A rItithI AmAM saMkhyAnA Azraya kAminInA keza, hariNe ane yatiomAM baMdhana, vanavAsa ane daMDanuM anukrame vajana che. AhIM AbhAsa paNa che. paraMtu parisaMkhyArUpa camatkAra uddhArakatpara hevAthI parisaMDyA ruMvAra che. "kAvyaprakAzakAra" A pramANe lakSaNa Ape che - kiMcitpRSTamapRSTaM vA, kathitaM yatprakalpate / tAganyavyapohAya, parisaMkhyA tu sA smRtA // je kAMI pUchavAthI kahela athavA pUchyA vinA kahela vastu, tenA jevI anya vastunA varjanane mATe prapati arthAta thaI jAya e siMhathA che. "candrAlekakAra" A lakSaNa Ape che - parisaMkhyA niSidhyaikamekasminvastuyantraNam / ekano niSedha karIne ekamAM vastunuM yantraNa arthAt niyamana karavuM e parisaMkhyA alaMkAra che. yathA. nehahAni hRdaye nathI, rahI dIpanI mAMhi, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. kAvyazAstra, A udAharaNamAM enA lakSaNanI saMgati A rItithI che ke ahIM nAyakAonA manamAM snehakSayane niSedha karIne dIpamAM niyamana karyuM che. paryAya, jazavaMtabhUSaNakAra" lakhe che - paryAya zabdano artha anukrama arthAta eka pachI eka "cintAmaNiSakAra" kahe che-"payA vAti mAyA" paryAyanA be svarUpa che. eka vastu anekane saMbaMdha kare ane aneka vastu ekane saMbaMdha kare tyAM paryAya gaDhAra che. yathA. pANI kheMcatA grISma, karthe lAvatI amadAo pANI A varSomAM Aje, pagathI khude pramadA pANa. AmAM je pANuM bharanArIo grISmamAM kUvethI pAchuM kheMcatAM AMkhamAM pANI lAvatI hatI arthAt retI hatI, te Aje varSomAM pANIne pagavatI khude che arthAt taLAva bharAyAthI pANImAM paga rAkhI beDAM bhare che. matalaba je pAne prathama saMbaMdha pANI bharanArIonAM nethI have te choDIne have e pANI bharanArInA pagethI saMbaMdha karyo. ahIM eka pANInA kamathI aneka sAthe saMbaMdha thavAthI prathama paryAya garjanAra che. "kAvyaprakAzagatakArikAkAra" prathama paryAyanuM A lakSaNa Ape che - eka krameNAnekasmin paryAyaH kamathI eka anekamAM saMbaMdha dharAve e prathama paryA. dvitIya paryAyanuM A lakSaNa Ape che - anyattatoDavyathA.tethI arthAt prathama paryAyathI anyathA arthAta ulaTa eTale kamathI aneka ekamAM e tika paNa che, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 421 pati. kAvyaprakAzakAre e bannenA babbe prakAra mAnatAM vRttimAM lakhela che ke eka vastu kamathI aneka thAya athavA karavAmAM Ave e paryA. eka vastukamathI aneka karavAmAM Ave enuM AudAharaNa che - yathA. kaustubha bhUSaNamAM hatA, ekaja rasa sukha jANe, priyA adharamAM eka rasa, karyo smare bala ANuM. yoni. "jazavaMtajazebhUSaNakAra" lakhe che - "razabdane artha "prakAra che. "cintAmaNi kaSakAra" kahe che: "paryAyaH bajAra paryacakti e zabdasamudAyane artha "paryAyathI kahevuM." paryAya zabdanA svArasyathI A anubhavasiddha che ke anya prakArathI kahevuM, eja spaSTa karanAra veda vyAsa bhagavAne A lakSaNa ApyuM che - paryAyoktaM yadanyena prakAreNAbhidhIyate // je anya prakArathI kahevAmAM Ave e paryAbiruMjAra, yathA. rAmasenanI sanamukhe, laDyA kha camakAvI, e sutA suramandire surasundari ura lAvI. AmAM zrI rAmabhagavAnanA zatruonAM maraNa ukta prakArAntarathI kahela che. e ramya hovAthI alaMkAra che. AcArya daMDI A pramANe lakhe che - arthamiSTamanAkhyAya sAkSAttasyaiva siddhaye / yatprakArAntarAkhyAnaM paryAyoktaM tadiSyate // je vAMcchitArthane sAkSAt na kahIne enI ja siddhine mATe prakArAntara kahevuM ene ghoji kahe che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 kAvyazAstra, yathA. maMju rasAlanI maMjarI, daze paribhUta sAtha, A RtumAM AhIM rahe, nija IcchA strInAtha. AhIM vaktA sakhIne ISTArtha nAyaka nAyikAne ratsava siddha karAve eja che. ene sAkSAt na kahetAM enI siddhine mATe parabhUta rasAlamaMjarI khAya che, enA nivAraNane mATe jAuM chuM. tame bane AhIM vecachAthI rahe. e prakArAtarathI kahela che. mahArAjA bheja A pramANe kahe che: miSaM yaduktibhagiyAvasaro yaH sUribhiH / nirAkAso'tha sAkAGkSaH paryAya iti gIyate // je miSa, je uktibhaMgi ane je avasara tene paMDite paryAya kahe che. e nirAkAMkSA ane sAkakSa ema ubhaya prakAranA che. miSano paryAya vyAja che. "cintAmaNikoSakAra' kahe che -"mi ne" uktibhaMgine artha paryAyakti che. bhaMgi zabdano artha vibhAga che. cintAmaNikeSakAra kahe che. "mArmimAjika vimA vibhAga te prakArAntara che. yathA, che rAjA nahi bele rANI, rAjasutA na paDhAve vANI, pathika muktazuka arinI aTArI, lIlA kare citraprati bhArI. AhIM rAjAnA arinagaranI zUnyatA prakArAntarathI kahevAmAM AvI che. AcArya daMDIe "maMjurasAla" Iti e viSayamAM paryAekti alaMkAra kahe che ane mahArAjAe paryAya nAmathI miSa ane uktibhaMgine kahIne maMjurasAla" Iti e miSanuM ane "che rAjA" iti uktibhaMginuM udAharaNa ApyuM che. jethI e bannene payoktine prakAra mAnanAra caMdrAlokakAra vyAjathI ISTa sAdhanane paryAyaktine prakAra kahIne A lakSaNa Ape che. paryAyoktaM tadapyAhuryavyAjeneSTasAdhanam Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 paryAyakita. je vyAjathI ISTa sAdhana ene paNa pori kahe che. yathA. vae DhAMka geMda mama, de vRSabhAnu kumArI, nIvI cheDe ema kahIM, e mana vase murArI, AmAM prakArAntarathI ISTa sAdhana kahela che tethI vavo iche. "kAvyaprakAzagatakArikAkAra" A pramANe lakhe che. paryAyoktaM vinA vAcyavAcakatvena yadvacaH / / vAya vAcaka bhAva sabaMdha vinA je vacana arthata kathana te paryAyokti. yathA. airAvatamukha Indraura, cira nivAsanI prIta. tarjI dIdhAM mada mAnane, nirakhI hayagrIva mitra. AhIM airAvata ane Indra mada mAna rahita thayA, A arthane abhidhA vRttithI na kahetAM ukata kathana dvArA vyaMjanA vRttithI kahela che. paryAyektinA anya prakAranuM lakSaNa "candrAlekAra A pramANe Ape che -- payAyoktaM tu gamyasya vaco bhaGganyantagazrayam / racanAntarane Azraya karIne rahevuM gamyanuM je vacana te paryAyokti. vedavyAsa bhagavAna" punaH A pramANe lakhe che:-- gamyasyApi paryAyAntareNAbhidhAnaM payAyoktaM gamyanuM paNa pAyAntarathI je kathana e pAyo. alaMkAraranAkarakAra paryAyekitanA be prakAra mAnatAM A lakSaNa Ape che -- sApekSatvAdupAdAnenAnyapratAtirbhaGgayantareNavA'bhidhAnaM pryaajo ! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 kAvya sAja. sApekSatAthI, upAdAna lakSaNathI anyanI pratIti athavA racanAntarathI je kathana te paryAvo. nirapekSatAthI anyanI pratItimAM to kavani che, sApekSatAthI anyanI pratItimAM lakSaNa che. yathA. azrusnAta hRdaya zekAnala, nikaTavati muktAhAre bhala; vana vicare nizi divasa nihALI, vRta Iva AcaratI arinArI. AhIM ukata paryAyathI rAjAnI arinArIonA pativadhanuM upAdAna lakSaNathI grahaNa che. ahIM kavinuM tAtparya pativadha paryanta che. paNa aristrIonI ukata avasthA mAtramAM nathI. te ukata arijIonI avasthA mAtramAM paryavasAna kare te kavinA tAtparyane bAdha thAya che. ethI upAdAna lakSaNathI pativadhanuM grahaNa che. pativadha kAraNa che. ukata avasthA kAya che. yathA. raghupati vIra vairivanitAgaNa, kare svapnamAMhi priyadarzana. ahIM priyadarzanane abhAva svapnAvazeSa A paryAyathI kahela che. vihita. " jazavaMtajazAbhUSaNakAra" lakhe che -vidita gacchAnti. jyAM pihitanuM varNana hoya tyAM vihita mardAra che. rUTanuM A lakSaNa che - yatrAtiprabalatayA guNaH samAnAdhikaraNamasamAnam / arthAntaraM pidadhyAdAvirbhUtamapi tatpihitam // eka adhikaraNamAM rahe e guNa ati prabalatAthI jyAM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrva pa. -425 prakaTa thayA chatAM asamAna arthAntarane pitta arthAta AchAdana karI lIe te vihita gadyakAra, yathA. pUrita kAntikalApathI, sakhi tuja deha sadAya kRzatA kRSNa viganI, nayane nahi nirakhAya. AhIM nAyikArUpa eka adhikaraNamAM rahetA e ane prakaTa thaela paNa kAntikalApanA asamAna kRzatArUpa arthAntarane ati prabala hevAthI kAntikalAparUpa guNe AcchAdita karela che. candrAlekakAra A pramANe lakhe che pihitaM paravRttAntajJAtuH sAkUtaceSTitaM / paravRttAMtane jANavAvALAnI sAbhiprAya ceSTA e vidita alaMkAra che. yathA, pati prabhAtamAM AvyA, strIe tayAra karI Apa talpa, AhiM patie rAtrIe jAgaraNa karyuM che, evA vRttAMtane jANa vAvALI nAyikAnI prAta:kAlamAM talpa tayArI karavArUpa ceSTA abhiprAya sahita che ke sapatnInI sAthe AkhI rAta jAgyA che, mATe zayana kare. pUrvaE. " jazavaMtajazobhUSaNakAra" kahe che - rapa zabdanA aneka artha che. cintAmaNikezakAra" kahe che - " mA mAre zu " pUrvarUpa arthAt prathamanuM rUpa, ahIM pUrvarUpanI prApti vivakSita che. pUrva svabhAvanI, AkAranI ane zukalAdi varSanI prAptimAM pUrvarU5 alaMkAra che. svabhAva eTale pitAnI sthiti. pUrvarUpanI prAptimAM pUrva sarjana thAya che. 54 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4ra6 sanmAna. yA. kakiraNathI zyAmatA, grahIM haradvAra suzeSa; zveta thayA karI tujayaze, suchu avadheza nareza. zeSa svabhAvathIja zveta che. te hAra karavAthI harakanI kAntithI zyAma banI gayA hatA, te zrI rAmacandranA yazanA sakhadhathI pAche zveta thavAthI pUrva rUpane prApta thayeA AvuM varNana hAvAthI pUrvava ahaMkAra che. candrAleAkakAra e prakAranA pUrvedav mAnIne A lakSaNa Ape che:punH svaguNasaMprAptiH pUrvarUpamudAhRtam / pUrvAvasthAnuvRttizca vikRte sati vastuni // krI potAnA guNanI prApti thavI ene pUrvaduttva alaMkAra kahe che. ane vastunA vikAra pAmyA pachI pUrvAvasthAnI phrI prApti e 1. anyapUrNapa--yathA. dIpa bujhAnyA tyAM kare, kAMcI ratna prakAza. AhIM vikAra pAmelI prakAza vastunI pUrvAvasthAnI pu: prApti che. pratimA. - " jazana tajazAbhUSaNakAra " kahe che: " tinidhi " nA paryAya pratimA che. " cintAmaNikASakAra " kahe che:" niSi mAMtamAyAm" mukhyanA abhAvamAM mukhyanA saddeza je grahaNa karavAmAM Ave ene niSi kahe che. cintAmaNikASakAra kahe che. 'mukhya sthAmAve tAdazo ya pATIyate satinidhityaMte " jema devatAe ( mukhya ) nA abhAvamAM devatAonI mUrti rAkhavAmAM Ava che ane matimA kahe che. e lAkavyavahArachAyAnusAra dhArIe A alaMkAra karyo che. jyAM pratimA rUpe vaNu na karavAmAM Ave e matimA che. AnuM svarUpa upamAthI bhinna che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyenIka. thayA. vidyAvaCna kavikadara, saMcaya suyaza surAja; bhAjarUpane sthAnake, Apa birAjo Aja. vidyAvanAdi kAryomAM mukhya bhAja mahArAjA hatA, enA abhAvamAM vidyAvanAdi kAryamAM bheAjanA sadRza hAvAthI he narezvara! paramezvare Apane enA sthAne nirmita karela che.. 420 - ratnAkarakAra enu A lakSaNa Ape cheHanydhrmyogaadaarthmaupmyN pratimA. anyanA dharma ceAgathI A pamya e kRtimA alaMkAra. yathA. adhare kSata sItkAra mukha, pulakAGgama sahu kALa; sI kAraja priyatamataNAM, karatI zizira nihALa, AhIM priyatamanuM kArya zizire karyuM ethI ziziramAM priyatamanI tulyatAnI pratIti hAvAthI A pamya che ethI mAtamAM che. pratyanIka. " jazavaMtajazeAbhUSaNakAra " lakhe cheH-- 99 anIja zabdanA artha " senA " mAtra che, ane senAmAM maLela A artha paNa che. " cintAmaNikASakAra " kahe che 8 ganI sainya, tenA mATe sainya senAsamayete " senAmAM maLe. lane sainya kahe che, " samayeta " zabdanA artha " maLela "9 che. ane te zabdanA artha " sanmukhanA " che. " cintAmaNikASaprati kAra kahe che ke ' kRti madhrujye " leAkamAM jene sanmukha thaIne kahe che, Dhe che, ItyAdi tyAM prati zabdanA prayoga thAya che. amuka prati kahyuM, amuka prati IdhuM ItyAdi " pratyenIka " A zabda samudAyanA artha " anAja ne " che. sAkSAt karavAvALA prati karavu e tA. anyanya alaMkAranA viSaya che. ane sakhadhInA sabaMdhI prati karavu e pratyenIka alaMkAranA viSaya che. Ama bannenAM svarUpa vilakSaNa che. jo ke zatrunI senA zatruvat Apa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com dd Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ke vyathA sAthe yuddha kare che. ethI zatru senA prati karavuM e te anyAnya ala'kAranA viSaya che. hAthI, gheADA, ratha ane paidala enA samudAyanu nAma senA che. e hAthI, gheADA ane ratha upara ArUDha thaIne yuddha kare che ethI e sa yuddha karavAvALA che. ane senAmAM maLela teA sAmAna upADavAvALA ityAdi che te A senAnA saMbaMdhI mAtra che, e zatru senAnA sabaMdhIone paNa vakhate mAre che, e pratyenIka nyAyathI dhArIe pratyanIka alaMkAra mAnela che. dherInA tAtpa tA sabaMdhI nA sabaMdhI viSayaka che. ethI zatrumitra Adi anekonA samadhIemAM A alakAra thAya che. A alaMkAranAM nimitta paNa sAkSAt saba MdhI prati karavAnI azaktatA Adi aneka thAya che, ane karavuM paNa upakAra Adi aneka prakAranuM thAya che. A alaMkAranu svarUpa sabaMdhInA sabaMdhI viSayaka che, ethI kAi sakhaMdhInA samadhI prati kare athavA samadhInA sabaMdhI keAi prati kare athavA samadhIne mATe kAi phAI prati kare ityAdinA upalakSaNathI AhIM saMgraha thai jAya che. jyAM pratyenIka nyAyathI varNana karavAmAM Ave e matyanIja asaMsAra che. yathA. sattA joi zrI kRSNanI, ANI dveSa darAja; indre meghA meAkalyA, vraja DubAvavA kAja. AmAM zrI kRSNuparamAtmAnI sattA joi indrane bahu irSA AvI, chatAM sAkSAt kRSNa paramAtmAne du:kha devA teA samartha na thayA; paNa temanA samadhI vrajavAsIgmAne pIDavA ati vRSTi karI. " kAvyapra kAzagatakArikAkAra " A pramANe lakhe cheH-- pratipakSamazaktena pratikartuM tiraSkriyA / - yA tadIyasya tatstutyai pratyanIkaM taducyate // pratipakSI pratitikriyA karavAne azaktathI pratipakSInI stutine mATe je pratipakSInA sabaMdhInI tiraskArakriyA ane pratyanIza kahe che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyanIka. 49 ukta sAhityakAra anIka" zabdano artha senAmAtra ane tti * zabdano artha pratinidhi jANIne " pratyanIka" A zabda samudAyane artha "senAne pratinidhi" " ganImatinidhi tyanIvAmithI te" anIkano pratinidhi tulya hevAthI ghAnA alaMkAra kahevAmAM Ave che. paNa pratinidhi" zabdane artha cintAmaNikoSakAra A pramANe kahe che:-- " mukhyAbhAve tatsadRzo ya upAdIyate sa pratinidhirityucyate" mukhyanA abhAvamAM enA sadaza je grahaNa karavAmAM Ave e pratinidhi kahevAya che. "sarvasvakAra" A pramANe lakhe che:-- pratipakSatiraskArAzaktau tadIyasya tiraskAraH pratyanIkam / pratipakSane tiraskAra karavAnI azakti hoya tyAre enA sabaMdhIne tiraskAra e pratyenI alaMkAraratnAkarakAra pratyenIkanA traNa prakAra mAnatAM A sAmAnya lakSaNa Ape che. pratipakSAdisabandhisvIkAraH pratyanIkam / pratipakSAdi arthAt zatru AdinA je sabaMdhI ene svikAra te pratyenIka. prathama prakAranuM lakSaNa kAvyaprakAzakAra A pramANe Ape che. thayA zakra svargavijayI nRpati, karI na zake apakAra, garbha pADate vajathI, parastrItaNA apAra. svarga ya karavAvALA hayagrIva rAjAne apakAra karavAne asamartha Indra vidyutpAtathI hayagrIva rAjAnA nagaranI strIone garbhastrAva kare che. - bIjA prakAranuM A lakSaNa Ape che - pratipakSasaMbandhinazca pratipakSasya tadvAdhakatayA svIkAraH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhyAa. pratipakSanA je pratipakSa sabaMdhavALA enA pratipakSanI bhASakatAthI svIkAra e munIja. re yathA. mama ripu zazinA mada hare, A vadana jarUra; ema jANDane sarasi, nijatuM ApyuM nUra. AhIM peAtAnA pratipakSI candranA tiraskAra karavAne azakta kamaleAthI candranA pratipakSa sama dhavALA nAyakAmukhanA candranI mAdhAne nimitta sarvasva zrI seTa karavAdvArA svIkAra che. pratyenIkanuM tRtIya lakSaNa A pramANe Ape che:prtipkssaadnysy sadRzAdirUpasya sabandhino'bhilaSaNIyatvena pariharaNIyatvena vA svIkArastRtIyam / / pratipakSathI anya arthAt zatrubhAva samaMdhavALAthI itara je sadRzAdirUpa saba'dhavALI vastu enA mapaLa yatnena arthAt abhilASAnI ceAgyatAthI athavA niyatnena arthAt tyAga karavAnI yeAgyatAthI svIkAra te tRtIya matyanI, yathA. kAkila kaMThataNI karatI stuti, huMsataNA hauM doSa kahe che, che mRganA madamAM sadbhAva, na caMdana lepa kadAya caDe che; nidartI candranI cAndanIne, nita rAta aMdhArI rUpALI kahe che, kRSNanI prItithI kAminInA, kahuM kRSNa ja kRSNathI prANa rahe che. AhIM kokilAdi zyAmatAthI kRSNanA sAddazya sabaMdhavALA che, ane rAdhikAnA zatrubhAva sabaMdha rahita che enA abhilASAthI svI kAra che. alaMkArAdAharaNakAra A pramANe lakhe cheH-~ aniSTasya tadIyasya vA prAtikUlyaM pratyanIkam / aniSTanI adhavA aniSTanA sabaMdhInI pratikRlatA e pratyanIka. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prahaNa. praharSaNa. jazavaMtabhUSaNakAra" lakhe che - upasargane artha "ba " thAya che. paNa A zabda samudAyane "baI phare e artha che. harSa ane harSaNa ekaja che. lekesarane mATe prakRetAnuM grahaNa che. jyAM praharSaNanuM varNana karavAmAM Ave e paraNela garjanAra che. yayA. Apa anuNi thAvA, bheja pAsa jaI karyuM kIrtigAna; anya aNi karavA, samartha banau laI lakSadAna. AmAM vAMcchitathI adhikAryanI prApti thavAthI paramAnanda thaye. traNe sthamAM praharSaNa alaMkAra mAnanAra canAlekakAre A lakSaNa kahela che. " utkaMThitArthasasiddhivinA yatnaM maharSaNam " vAJchitAdIpakArthasya saMsiddhizcapraharSaNam yatnAdupAyAsiddhyarthAt sAkSAlAbhaH phalasya ca. vinA yatna utkaMThita vastunI siddhi, vAMchitathI adhika arthanI siddhi ane phalanA upAyanI siddhine mATe karela yatnathI sAkSAt phalane lAbha varSa che. yathA. caDI AvyA ghana nizA aMdhArI, vanamAraga rAdhA bhayakArI; naMda kahe jA harinI saMga, ethI ubhayane vacce umaMga. AhIM daMpatInA utkaMThita arthanI yatna vinA siddhi che. "Apa aNi thAvA" A ukta udAharaNamAM vAMchitathI Adhaka arthanI siddhi che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 yayA. nidhijana auSadhatI, jaDa khaNutA tA yAra, thayA lAbha tyAM nidhitaNeA, izvara gati apAra. AhIM kulanA upAyanI siddhine mATe karela yatnathI sAkSAt phUlanA lAbha che. (6 jIvyA. mAvaja, jazava'tajazAbhUSaNakAra lakhe cheH-- v cU sattAm " mU dhAtu sattA amAM che. sattAnA "" a sthiti thAya che. maiM dhAtuthI mArce zabda thayA che. bhAva zabdanI AgaLa << ika pratyaya che. enA atha rakSA karavA vALA evA thAya che. mAviSTha A zabdasamudAyanA artha " bhAvanI rakSA karavAvALA " evA thAya che. " mAnaM rakSatIti mAM " sthitinI rakSA kare e mAvi. vartamAna sthitinI rakSA karavI e tA svata: siddha che. ethI emAM camatkAra nathI. bhUta sthiti buddhithI nIkaLI jAya che, ane bhaviSyata sthiti buddhithI buddhimAM AvatI nathI. evI sthitinI rakSA karavI arthAt va mAnavat buddhimAM lAvavI e leAkeAttaratAthI camatkArakArI thaine alaMkAra che. ethI AhIM bhUtabhaviSyata sthitinI rakSA karavAmAM bhAvika zabdanI rUDhi che. jyAM bhUta ane bhAvi bhAvane pratyakSa karI khatAve e mAvaja anuzAra che. 66 h "" kAvyaprakAzakAra A pramANe lakhe che:-- pratyakSA iva yadbhAvAH kriyante bhUtabhAvinaH tadbhAvikam je bhUta bhAvibhAva pratyakSanI peThe varNana karavAmAM Ave e mAviSTha alaMkAra. candrAleAkakAra A lakSaNa Ape che: - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 433 bhAviko bhAvikaM bhUtabhAvyarthasAkSAtkArasya varNanam / bhUtabhAvi arthanA sAkSAtkAranuM varNana e mAvirA alaMkAra che. yathA kSiprAtaTa ujeNamAM, jyAre jana kaI jAya; yuddha pUrvane Aja paNa, drathI dekhAya. AmAM bhUtasthiti vartamAnavat pratyakSa thAya che. bhAva zabdano artha Azaya karanAra AcArya daMDI bhAvika alaMkAranuM A lakSaNa Ape che - tadbhAvikamitimAhuH prabandhaviSayaM guNam / / bhAvaH kaverabhiprAyaH kAvyeSvAsiddhi saMsthitaH // kAvyomAM Asiddhi arthAta samApti paryanta rahete kavine abhiprAya bhAva che. "mAvati rUti mAvivA" je bhAvane yegya che e marivA, AhIM kAvya nATaka ItyAdi prabaMdhamAM viSaya thaela guNane mAvA kahe che. kAvyamAM bhAvanA egya guNa e che ke - parasparopakAritvaM sarveSAM vastuparvaNAm / vizeSaNAnAM vyarthAnAmakriyA sthAnavarNanA // vyaktiruktikramabalAdgambhIrasyApi vastunaH / bhAvAyattamidaM sarvamiti tadbhAvikaM viduH // vastu arthAt mukhya vRttAMta, parva arthAt prAsaMgika vRttAMta e sarvane paraspara upakAra kare, vyartha vizeSaNanuM na dhAra karavuM, sthAnanA arthAta je jage mAM je varNana yukta hoya te jagAmAM te varNana karavuM ane gambhIra vRttAMtane paNa uktinI caturAIthI vyakti arthAt spaSTa karavuM e sarva mAvAyatta arthAt ukta bhAvane AdhIna che ethI ene mArA kahe che, 55 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 kAvyazAstra, brAnti. jazavaMtabhUSaNakAra" lakhe che:-- e nathI chatAM ene e jANavuM e grata che. "cintAmaNi keSakAra" kahe che -Anitaratasmitta jJAne. brAntine prAnti alakAra kahe che. yathA, kare yajJa avadheza ati, suranA sukhane kAja; ghanane tyAge cAtaka, hamadhUmra gaNuM Aja. AmAM cAtakane meghamAM hAmadhUmranI bhrAnti hovAthI jhAnita alaMkAra che. kAvya prakAzagatakArikAkAra" A pramANe lakhe che - "pratimAnapavittAne " enA tulyane jevAthI e anyanuM jJAna e AttimAna. - sarvasvakAra kAvyaprakAzakAranA anusArI che. ane brAntimAna zabdane sarvasvakAre A artha karyo che? "bhrAntizcittadharmo vidyate yasmin sa bhrAntimAn brAntirUpa cittane dharma jemAM rahe che e brAtimAna. vekavyAsabhagavAna svAti ne upamAne prakAra mAnIne A lakSaNa Ape che. pratiyoginamAropya tadabhedena kIrtanam / upameyasya sA mohopamAsau bhrAntimadvacaH // pratiyoni" arthAt upamAnane ArepaNa karIne upamAnanA abhedathI upameyanuM kathana e mobA, gau brAntima arthAt Ane brAtimAna kahe che. AcAryadaMDIe paNa vedavyAsabhagavAnanA matAnusAra saMdeha ane bhrAntimAnane upamAne prakAra mAnela che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 435 mithyAdhyavasiti ane milita. 435 mithyAdhyavasiti. jazavaMtajabhUSaNakAra" lakhe che - micchA" zabdano artha " asata " che "gaSyavANati * zabdane artha nizcaya. "micchAdhyaniti " A zabdasamudAyane artha mithyAtvane nizcaya. mithyA sabaMdhathI mithyAtvanA nizcayamAM mithyAdhyavasiti zabdanI rUDhi che. jyAM mithyA sabaMdhathI mithyApaNane nizcaya thAya e miAdhyamiti gadhAra che. candrAlekakAranuM A lakSaNa che. kizcinmithyAtvasiddhayarthaM mithyArthAntarakalpanam mithyAdhyavasitiH // koInA mithyAtva siddhine mATe mithyA arthAntaranuM kalpanA se mithyAdhyavasiti alaMkAra. yathA. zazazaMganI karI lekhinI, masi jhAMjhavAnAM nIra, AkAzapatra pare lakhe, karahIna ke kavivara; janmAMdha paMgu mUka vaLyA putra laIne jAya, zrIrAmanAM apayaza badhiranI AgaLa jaI gAya. AmAM zazazcaMganI lekhinI ItyAdi mithyA vastuonA sabaMdhathI zrIrAmacaMdra bhagavAnanA apayazanA mithyAtvane nizcaya karavAmAM Avyo che. zazazRMga ItyAdi vastu jagatamAM nathI. ene saMbaMdha kahe vAthI e nizcaya thAya che ke zrIrAma bhagavAnane apayaza paNa mithyA che. arthAt nathI. milita. jazavaMtabhUSaNakAra" lakhe che - miti" zabdano artha "mizraNamAM thAya che. "cintA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 kAvyazAstra. maNikASakAra " kahe che ke " mijita mitrane " AhIM nIra kSIra nyAyathI maLI javuM vivakSita che. jyAM nIra kSIranI peThe maLI jAya e mihita mahAra. yathA. harane zeAdhI rahI harA, hara zeAdhe kailAsa; maLyA rAmanA yazamahIM, nathI pratyakSa prakAza. yathA. varaNu vasana sukumAratA, sahu vidhi rahyAM samAya; pAMkhaDI lAgI gulAkhanI, tanapara te na kaLAya. AhIM evI zaMkA na karavI joie ke tame nIra kSIra nyAyathI mizraNamAM milita alaMkAra mAnyA che. tethI A udAharaNamAM evu maLavu nathI. khanne vastu bhinna bhinna rahe che. kemake AhIM mizraNathI AvI vivakSA che ke nIrakSIravat bhinna na dekhavu. ' ,, " kAvyaprakAzagatakArikAkAra " A lakSaNa Ape che:-- samena lakSmaNA vastu vastunA yannigUhyate / nijenAgaMtunA vApi tanmIlitamiti smRtam // svAbhAvika athavA AgaMtuka samAna cinhavALI vastue karIne je vastunu nigaDuna karavAmAM Ave ene niz2ita alaMkAra kahe che. kAvyaprakAzakAra kramathI AA pramANe udAharaNa Ape che: yathA. calaga gati vilAsabhara ma'thara, madhura vakavANI mukhati vara; lIlA vaya kRta svata: strIomahIM, AveleA madya nirakhAye nahIM. AhIM netrAnI capalatA ityAdi yAvanaavasthAmAM svabhAvika che. e samAna ciAthI yovana vastue karIne madavastunu gopana che. yathA. che sakaMpa tuja nAma suNI, himagiri chukhyA vipakSa; tyAM nRpati tuja bhaya thakI, nirakhI zake nahi dakSa. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 427 miSa ane mudrA. AhIM himathI ane bhayathI utpanna thaela kaMpa AgaMtuka che. A kaMparUpa samAna cinhAthI hima vastuo karIne bhaya vastunuM gopana che. ahIM mada vaidhavana avasthAmAM maLI gaela che ane bhayajanita kaMpa himajanikaMpamAM maLI gaela che. sarvasvakAra A lakSaNa Ape che - vastunA vastvaMtaranigahanaM militam / eka vastuthI anya vastunuM nigahana e rijita. ratnAkarakAra A lakSaNa Ape che - ___ dharmasAmyAi~dApatItirmIlitam / dharmanI samAnatAthI bhedanI apratIti e bIskita che. niSa. * "jazavaMtabhUSaNakAra" lakhe che - AhIM "ba" zabdane artha vyAja che. vyAja arthAt chala. "cintAmaNikaSakAra" kahe che:-"pis ne. jyAM koI miSa batAvI varNana karavAmAM Ave e pitta 'gAM%Ara, yacI, dezanikAla karyA haNyA, dhana hara zatrusamAja; e azakta seve caraNa, svAmidharmane vyAja. AmAM azakta banela zatruo svAmidhame miSe rAjAnA caraNane seve che. A vAstavamiSamAM paNa camatkAra anubhavasiddha che. jazavaMtajazebhUSaNakAra" lakhe che - muddA eTale nAma lakhelI vIMTI. jene loke mahAra kahe che. ane jenuM patra upara cihna karavAmAM Ave che. cintAmaNikoSakAra" kahe che:-"drA pratyayariNa" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 arthAta oLakhANa karAvavAvALI meAhAramAM peAtAnuM nAma athavA cihna hoya che. jethI patra upara lAgela meheAra dekhatAMja e patrane vAMcatAM pahelAM parijJAna thAya che ke A patra amukanA che. A lAka mudrAnyAyathI dhArIe A alaMkAranA aMgIkAra karela che. jyAM mudrAnyAyathI varNana karavAmAM Ave e muddA ahaMzA che. kAvyazAstra. yathA. tuja caraNA dAnI dise, mAna sarAvara tAta; mana marAla A mAharA, cAha kare dinarAta. dvAhA chaMdanA prastAramAM eka mAla jAti paNa che. jemAM cAda gurU ane vIza laghu hAya e marAla. tamAma dehAnA laghugurU akSara gaNe ane gaNeAnA vicAra kare tyAre jANavAmAM Ave ke A dohAnI jAti marAla che. A dohAnA marAla zabdanA zleSa sAmaaMthI dAho sAMbhaLatAMja chaMdyavettAone e jJAna thaze ke A marA la jAtinA dAhA che. jemake patra upara lAgelI mAhura dekhavA mAtrathI patranA vAMcatAM pahelAM evu jJAna thAya che ke A patra amukanA che. candrAleAkakAra A pramANe lakhe che:-- sUcyArthasUcanaM mudrA prakRtArthaparaiH padaiH / prakRtA tApa vALA padothI sUcana karavA yogya arthanuM je sUcana te muddA bajaMr, yathA je jana nayapatha paLavAlAyaka, tik paNa tene rahe shAyaka; je jagamAMhi anIti bhajatA, sagAbhAI paNa tene tajatA. anaI rAghava nAmanA nATaka granthanu A padya che. rAmacaritranu nATaka karavAvALA sUtradhAre sabhAmAM AvIne prathama A nItivacana suNAvyuM che, tethI A suNavA mAtrathI sabhAsadone prathamathIja A jJAna thai gayu ke rAmacandra vAnaronI senA manAvIne laMkA upara caDyA ane rAvaNanA laghu bhrAtA vibhISaNanA maLI javAthI jaya thayA, evu rAmacaritranuM nATaka thaze. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAvalI. 439 ratnAvalI. jazavaMtajazebhUSaNakAra" lakhe che - ratnAva zabdane artha ratnonI paMkti che. ame A alaMkAranA svarUpane spaSTa karIe chIe ke aneka vastuonA ekaThA thavAmAM traNa rIti che. eka to dhAnyarAzinI peThe ekaThuM thavuM, enI samudAya athavA samuccaya saMjJA che. anya eka sUtranA derAmAM parela vastuone athavA enI peThe parovyA vinA vastuonuM mAlAvat ekaThuM thavuM. enI pAchaLa saMjJA che. tRtIya rekhAvat ekaThuM thavuM enI patti saMjJA che, ukta samudAyanyAyathI to samuccaya alaMkAra mAnavAmAM Avela che. ukta mAlAnyAyathI mAlepamA, kAraNamAlA, bhrAntimAlA ItyAdi alaMkAranA prakAra mAnavAmAM Avela che. mAlA svayaM alaMkAra hovAne ethI samartha nathI ke je je alaMkAranI mAlA thAya che, tyAM tyAM e alaMkAraja camatkAramAM pradhAna rahe che; paNa mAlA nahI. eka vastumAM upamA brAnti Adi vastu mAlAvat parovavAmAM AvavAthI upamAnI mAlA, bhrAntinI mAlA ItyAdi saMjJA che. sajAtiyanI paMkti nyAyavALA keI udAharaNa hovAne cagya maLatA nathI, ethI ratnapaMktine aMgIkAra karavAmAM AvyuM che. ratnatAthI hIrA, mANeka, metI ItyAdi sajAtiya che, paraMtu hIrApaNA AdithI vijAtIya che ane AvA ratnAvalI nyAyanI vAtA havAmAM alaMkAra hevAne gya camatkAra nathI, ki, kuraNa havAmAM ja che. jemake ukta kama alaMkAramAM ratnAvalI nyAyanA raNamAM ratnAvalI nAmanI rUDhi che, je kaho ke mAlepamA paNa vijAtIya dharmothI thAya che, tyAM paNa ratnamAlA nyAya mAnavo joIe, tethI AmAM amAre kAMI hAni nathI evI mAlApamAne bhale ratnamAlApamAM kahe. jyAM ratnAvalInI peThe vastunI AvalInuM kuraNa thAya, tyAM ratnAvaTI aMjAra che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 kAvyazAstra, thayA caturAnane lakSamIpati, gaNuM sarvajJa mudAma, bhUpa Apane bhAvathI, jana sahu kare praNAma. caturAnana arthAt catura vANavALe, lakSmIpati arthAt vipula vaibhavavALe, sarvajJa athavA sarva vAte jANavAvALe, rAjAnA AvA guNa varNanamAM caturAnana-brahmA, lakSmIpati-viSNu, ane sarvamaheza, A devatAonI AvalInuM abheda phuraNa ratnonI AvalI piThe camatkArI levAthI ratnAvastha aMjAra che. candrAlekakAra"A lakSaNa Ape che - kramikaM prakRtArthAnAM nyAsaM ratnAvalI viduH / prakRta arthonuM kamika arthAt prabruiddha kamanA anusAra dharavuM ene ratnAvarthiI alaMkAra kahe che. "jazavaMtajabhUSaNakAra" lakhe che - tripa zabdano artha svabhAva ane mane hara AkRti thAya che. "cintAmaNikoSakAra" kahe che - have mA, manoda " "rUpa" zabda AgaLa je kakAra e "vana" pratyayane che. vyAkaraNa patithI rUpa zabdanI A gaLa na AvIne "pa" zabda thayo che, "na" pratyayane mATe vyAkaraNanuM sUtra A pramANe che:-"phare tata" Iva zabdane artha "evuM" che. kASTa AdithI banAvela pratimAne "niti" kahe che. cintAmaNikoSakAra kahe che -titi varmANArinirmite pratimAparyAye vastuti." tRNa, carma, kASTa AdithI banAvela pratimA vastune paryAya pratikRti che, tevI banAvela pratimAmAM " " pratyaya lAge che. pamA titika ra " rUpanA jevI tRNa kASTAdinI banAvelI pratimA, A rUpaka zabdanI vyutpatti che. jema citrane athavA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25. 441 kANa Adine banAvela azva azvaka" kahevAya che. ema anya jANuM levuM. Azaya e che ke AkRti athavA svabhAvanA jevI banAvelI mUti. evuM nahi kaheze ke AhIM svabhAva kahevAthI varNa ane zIlanI mUrti kevI rIte banaze? kemake sAmAnyatAthI manuSya ane pazu pakSInI mUrti te AkRtine laI banAvavAmAM Ave che. paNa viSaNu ane lakSamIne te draSTithI kaI divasa keIe joyA nathI, ane zAstramAM prasiddha che ke viSNu zyAmavarNa ane lakSamI geravarNa che. ethI viSNunI mUrti zyAmavarNa ane lakSamInI mUti geravarNa banAvavAmAM Ave che. jema utsava samayamAM manuSya harSa pAme che, ane yuddha samaye kodhita thAya che, tema utsava samayanI mUrti harSita ane yuddha samayanI mUti kodhita banAvavAmAM Ave che ItyAdi lekamAM prasiddha che. e kaviSTinI te vicitra gati che. ahIM nATakanyAyathI dhArIe rUpaka alaMkArano aMgIkAra karyo che. nATakamAM rUpaka zabdano prayoga che. cintAmaNikeSakAre kahyuM ke -" nATa" nATakamAM naTa rAma Adine svAMga lAve che, e rAma AdinuM rUpaka che. nATakamAM te AkRti, zIla ane varNa e sarvane laIne rUpaka thAya che. zataraMjanI ramatamAM gati mAtra zIlane laIne rUpaka thAya che. "ghanazyAma nUtana ghana vasa, dinarAta muja manamAMhi." AmAM vaNe mAtra laIne rUpaka thAya che. yatkiMcit sAdasyathI upamA siddha thaI jAya che. e bharatAdie upamAmAM sUcaveluM che. enuM anuvartana sAdhamyamUlaka sarva alaMkAramAM jANuM levuM joIe. nATakamAM kAyikarUpaka thAya che, ane kAvyamAM vAcikarUpaka thAya che. pratimA alaMkAramAM te mukhyanA badalAmAM anya vastune sthAnApanna karavI e che. tyAM svAMganI vivekSA nathI. caturbhujAdi svarUpavALA viSNunA sthAnamAM goLamaTeLa zAligrAma paNa sthApana karavAmAM Ave che. 55 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sar kAvyazAstra. yA. sudhAsindhu raghunAthadraga, bhramarI kIkI jyAMya, nAvanirIkSakamanataNuM, nimagna thAye tyAMya. AhIM. raghunAthajInAM netrAmAM sudhAsamudranuM rUpaka karavAmAM Avyu che. tethI samudranI AkRti netrAmAMja che. ane tyAM pratIyamAna palaka avayavamAM sImAnuM ane varUNI avayavamAM vRkSAvalInu rUpaka AkRtine laine che, netrAnI zvetatAmAM sudhAnI zvetatAnuM rU paka varNIne laine che, netrAnI taralatAmAM sudhAsamudranI taralatAnu rUpaka zIlane laIne che ane netratArikAmAM bhramarInuM rUpaka karyu che. emAM gALAkAra AkRti che. jalamAM bhrama thAya che tyAM vegavazathI zyAmatA jovI paDe che. ane netrAnA tArAmAM zyAmatAja che. A vaNuM che ane AkarSaNu zIla che. ethI AhIM AkRti, varNa ane zIla traNene laine rUpaka che, ane jovAvALAnA manamAM nAvanuM rUpaka che. AhIM kevaLa zIlane laine rUpaka che. Ama anyatra paNa vi cArI levu. sAvayavarUpaka-yathA. mULa zeSa phaNu maDhulI, taMtu diggajo data; sumana suuDuMgaNu la zazi, kIrti latA bhagavata. AmAM zrI bhagavaMta (izvara) nI kIrtimAM latAnuM rUpaka karavAmAM AvyuM che. AMhI mULa, taMtu ityAdi aMgo sahita rUpaka hA vAthI sacava rapa4 che. niravayavarUpaka - yathA. kANu purata manakAmanA, akhila arthinI Aja; jo na 'hAta tu jagatamAM, kalpatarU zivarAja. AhIM avayavI kalpatarU che, zAkhAdi enA avayava che. rAjA avayavI che, hastAdika avayava che, e AhIM kevala avayavI kalpavRkSanuM rUpaka che. enA avayava zAkhAdinuM rUpaka na hovAthI A nivapada che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jI paraMparitarUpaka. yathA. nAbhi hRdayathI kAmagaja,kuca kamalene kAja; rAmAjikara pheMkate, avileke vRjarAja. AhIM kavinI varNanIya ramAvali che. e nIlimAyukta ane uttarottara sUkSma hAIne dIrgha hovAthI ene hastIne hasta banA che, te zuMDAdaMDa hastI vinA siddhi nathI thatuM, ethI manojane hastI banALe che ane hastInA hastaprasAraNa nimitta kune kamala banAvyAM che, ane kamalenI sthitine mATe ane gajanI kIDAne mATe nAbhine hRda banAvyuM che, sAvayavamAM aMgagIbhAva hoya che paNa paraM paritamAM aMgogIbhAva nathI. jyAM rUpakanI mAlA hAya ene mAlArUpaka kahe che. enA be bheda thAya che. 2 ku. 2 gayuttara sumAtrA para yathA. hAsya puSpa draga bhramara vileke;" AhIM puSpa ane bhramaranI prasiddha saMgati rahevAthI yukta mAlArUpaka che. ayuktamAlArUpaka-yathA. "smita snA netrotpala mukha sukha mAnuM dhAma" AhIM snA ane nIlempalane eka samayamAM saMga na hovAthI prayuhA che. viruddhAthA. nahi saMkece sarasirUha, vAsa na nabhamAM jANu tAre AnanaIndu A, hare amArAM prANa AhIM mukha, candranuM kArya na karavAthI ane prANaharaNarUpa anya kArya karavAthI A viruddha che. candrAlekakAra adhika nyUna ane sama evA rUpakanA traNa prakAra mAne che - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja yathA. che samadraSTi zaMbhu A, mahipara mahipa anaMta, ahIM zaMbhuthI rUpaka karanAra kavie samadraSTirUpa narendranI adhikatA batAvI che, kemake zaMbhu viSamadraSTi che. enA lalATamAM tRtIya lecana che. viSamadraSTi deSa ane samAnadraSTi guNa che, ethI A adhika rUpaka che. nyUnarUpakanuM udAharaNa A pramANe Ape che - yathA. che brA mukha cAra viNa, avanipara nRpa Apa; AhIM brahmAthI rUpaka karanAra kavie cAra mukhahInatArUpa rAjAnI nyUnatA kahI che, ethI A nyUnarUpaka che. bharatabhagavAna A pramANe lakhe che - svavikalpairviracitaM tulyAvayavalakSaNam / kiMcitsAdRzyasaMpannaM yadrUpaM rUpakaM tu tat // pitAnA vikapithI banAvela tulya avayanA cinhavALA ane kicit sAdagdha karIne je rUpa te che. yathA, padmAnane nIlotpale, nayana haMsa rava veNa paraspare vApIstrIye, kahe suNe dinarena. AmAM vApIone strIrUpa kahela che. e vApIe vAstavamAM zrIo nathI paNa kavie pitAnI kalpanAthI banAvI che. ane vApIo pA, nIlempala ane haMsarava vaDe karIne strIonAM mukha, netra ane 2vanA samAna cinhovAnI che ane vApIo strIonA saMpUrNa sAdRzyayukta nathI. kintu kiMcitmAdazyayukta che. vedavyAsa bhagavAna A pramANe lakhe che - upamAnena yattattvamupameyasya rUpyate / guNAnAM samatAM draSTA rUpakaM nAma tadviduH // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpaka. 5 je upamAnanI sAthe guNAnI samatA joIne tattva arthAt upamAnanA dhama upameyamAM nirUpaNa karavAmAM Ave ane rUpa alakAra kahe che. vedavyAsa bhagavAna anya lakSaNa A rIte lakhe che:~ upamaiva tirobhUtabhedA rUpakameva vA / vA athavA chupAela bhedavALI upamAja rUpaka che. AhIM vA kArathI A vivakSA che ke prathama kahyuM e rUpakanuM lakSaNa che athavA A rUpakanuM lakSaNa che. kAvyaprakAzagatakArikAra A pramANe lakhe cheH-- tadrUpakamabhedo ya upamAnopameyayoH je upamAna ane upameyanA abheda e pa ratnAkarakAra A pramANe lakhe cheH-- " Aropo vam " je Aropa che te rUpaka che. sarvasvakAra A pramANe lakhe che:-- abhedaprAdhAnya Aropa AropaviSayAnapanhave rUpakam // je ArApamAM abheda pradhAna hoya ane AropanA viSayanu aputra na hoya e pa. cakravatI A pramANe lakhe cheH-- viSayyAkAramAropya viSayasthaganaM yadA / rUpakaM tu bhavettatra raJjanena samanvayAt // jyAre viSayInA AkAranA Aropa karIne viSayanuM sthagana arthAt AcchAdana karavAmAM Ave tyAre tyAM raMjana arthAt ragavAnI sAthe samanvayAt arthAt samAnatAthI rUpaka thaze. AcArya IMDI A pramANe lakhe cheH-- upamaiva tirobhUtabhedA rUpakamucyate / jemAM bheda chupAela che evI upamAMja rUpaka che. mahArAjA bhAja A pramANe lakhe cheH-- - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ st sabhyazAstra. yadopamAnazabdAnAM gauNadRttivyapAzrayAt / upameye bhavedvRttistadA tadrUpakaM viduH // jyAre upamAna zabdonI gANuvRttiarthAt gANI lakSaNAvRttinA AzrayathI upameyamAM vatu hoya tyAre ene pada kahe che. dhUrjaTi A nRpa Aja. thA. AmAM rAjA dhUrjaTi che, A dhUrjaTi zabdanI pUTi sadRza pratikRtimAM lakSaNA che. " candrAlAkakAra " A pramANe lakhe cheH-- viSayyabhedatAdravyaraJjanaM viSayasya yat / rUpakam je viSayInA abhedathI viSayanuM rjana' athavA viSayInA tAdraSyathI viSayanuM rjana e pa tAdraSyarUpakanuM candrAleAkakAra A pramANe udAharaNa Ape che. yathA. apara lakSmI sAdhvI su A. he. "" " jazava tajazeAbhUSaNakAra " lakhe che: heza zabdanA artha vibhAga thAya che. "cintAmaNi kASakAra kahe che:--herA ane janaH dhAnyo. mAga aMze vero vibhAga mATe aMza zabda pracalita che. tRtIyAMza, caturthAMza, ityAdi. A leza alakArane prAcInAe " jIva" nAma Apela che. enA anusAra AcArya daMDIe paNa prathama ala kAragaNanAmAM herAnuM nAma hara kahela che. d "hetuH sUkSmo sattA meM: " lava zabda paNa bhAga amAM pracalita che. " bhajagovindASTaka" mAM kahyuM che--Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja0 yathA. tuja guNagaNamAM raghupati, dUSaNa leza na koya; AmAM aA gaDhanAra che. kAMI alaMkAranA viparIta bhA . vamAM alaMkArAntara thAya che. yathA. caMcala nirlaja nirdayI, jUTha kapaTanuM dhAma; heya bhale paNa che catura, mAnaharaNa ghanazyAma AhIM nAyikAnA pratikUla caMcalatA, nirlajajatA, nirdayatA, jUTha, kapaTarUpa nAyakanA doSasamudAyamAM mAnabhecane pAyamAM catura e eka guNa lezarUpa hevAthI za yAra che. AcAryadaMDI paramatathI A pramANe lakhe che - lezamake vidunindAM stutiM vA lezataH kRtAm // lezathI karelI nindAne athavA lezathI karelI stutine e arthAt keI na kahe che. anya lakSaNa A pramANe Ape che - lezo lezena nirbhinnavasturUpanigRhanam / / lezathI arthAt alpatAthI nirbhinna arthAta prakaTa thaela vastunA rUpanuM nigahana arthAt chupAvavuM e alaMkAra che. mahArAjA bheja A lakSaNa Ape che - doSasya yo guNIbhAvo doSIbhAvo guNasya yaH sa lezaH syAttato nAnyA vyAjastutirapISyate / je doSanuM guNa thaI javuM ane je guNane doSa thaI ja e deza thaze. vyAjastuti paNa AthI anya nathI. candrAlekAra A pramANe lakhe che - lezaH syAhoSaguNayoguNadoSatvakalpanam / / deSamAM guNatAnI kalpanA ane guNamAM deSatAnI kalpanA e ja thaze. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra, yathA. anya akhila AkAzamAM, vicare khaga svacchanda; madhura girAphalathI paDyo, zuka A piMjara bandha. zukanA madhura bhASaNaguNamAM piMjarabaMdha hetutAthI deSanI kalapanA che, lokokti. jazavaMtajabhUSaNakAra" lakhe che - lokakahevatane lokokti kahe che. jyAM kAvyamAM lekanI ukti hoya e jogikAra che. yathA. haya hAthI koI grAma kAI, le raghupatithI dAna saravarathI sahu jaLa bhare, nija nija pAtra samAna. prArabdhaAdhInamAM leke kti che ke pitapatAnA vAsaNanA samAna pANI bharavuM che. A lekekti AhIM kAvyane zebhAkara hevAthI alaMkAra che. candrAlekakAra A lakSaNa Ape che. lokamavAdAnukRtilokoktiriti bhaNyate / pravAda arthAta prasiddha kathana. lekapravAdanI anukRti arthAt anukaraNane Tojori kahe che. vari. jazavaMta bhUSaNakAra" lakhe che -"va" zabdano artha kuTila, vAMkuM ityAdi thAya che. vakrokti nAmanI vyutpatti "vIBtA kavi ra"i vAMkI karelI ukti te vA . uktinuM vAMkuM karavuM e te paranI uktinuM ja thAya che. parektinuM vakra karavuM e che ke vaktAnA vivakSita arthathI anya artha kara. vaketimAM kayAMI jaileSa hoya che. paraMtu e paiNa heya che ane vakrektinI pradhA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krokti. re natA hoya che. nirUkti ala'kAramAM paNa anyA karavAmAM Ave che. parantu tyAM te potAnI icchAnusAra lagAvI levAya che. ane AhIM puranI uktine vakra karavI che, ethI mahAna vilakSaNatA che. jyAM paranI uktine vakra karavAmAM Ave e vajrokti che. yathA. kANu khacyA vipattithakI, karI rAmathI drA; kANu khA sapattithakI, karI rAmathI meAhu. AmAM zrIrAmanA drAhInI A ukti che ke rAmathI dnAha karIne keAi vipattithI macI gaela che ? A uktine zrAtA svara phera karIne A rIte vakra karI DhIe che ke rAmathI droha karIne kAi vipattithI nathI khacceA ane mADhu karIne kAI paNa saMpattithI nathI baccA ityAdi. r "" kAvyaprakAzakAra lakhe cheH - yaduktamanyathA vAkyamanyathAnyena yojyate / zleSeNa kAkA vA jJeyA, sA vakroktistathA dvidhA // je anyathA kahela vAya anyathI karIne anyathA lagAvavAmAM Ave e vasti che. tenA zleSathI ane kAkuthI e bheda che. kAkuthI vakroktinuM udAharaNa prathama Apela che. zrleSanA be prakAra che. 1 abhaMga zleSa 2 sabhaMga zleSa. yathA. ughADA kamADa nAma Apavu kaheAne zuM che ? nAma hira mArU vase kAnana pahADamAM; huM chuM pyArI mAdhava tA keAkilAne Ape sukha, mAhana chu pyArI paDA maMtra abhicAramAM. cakrI chuM caturAM ta padhArA jai kuMbhArapAsa, bhAgI chu chakhIlI vaseA premathI pAtALamAM, nAyaka chuM... nAgarI heMkArA jaI tAMDA tu, huM chuM ghanazyAma karo vRSTi jai kSAramAM. AmAM alaga zleSathI vajrotti che. 5 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 kAvyazAstra, yathA. nArIne anukULa tame, AcaratA dina rAta; keNa arithI hita kare che vasudhA vikhyAta. AhIM pUrvArdhamAM vaktAno strI AdhIna purUSane upAlaMbha che, ke tame nArI arthAt strIne AdhIna che. e zrotAe "nArI" zabdane "na ari" AvuM pada bhaMga karIne anya rIte artha karI dIdhuM che. ratnAkarakAra vRttimAM A pramANe lakhe che -" ITI dharmazAna ghA" leSathI, kAkanI athavA dharmasamAnatAthI thAya che. leSathI ane kAkuthI vatronAM udAharaNe apAI gayAM che; ane dharmasamAnatAthI vakroktinuM udAharaNa A pramANe che. yathA. gaye kahe bhikSuka kayAM girije ! baline dvAra gaye nahi bIje; thAze tAMDava kayAM kalyANuM? yamunAtaTaupara le jANI. kayAM mRgazizu? varAha nahi jANuM jaraTha vRSapati gepa pramANuM sAgara zailasutA ucare che, ApasamAM parihAsa kare che. AhIM vaktA lakSmIjInI ukita sIdhI nathI. "ziva" ItyAdi sIdhAM nAma kahetAM nathI. parihAsane mATe "nRtyakArI" ItyAdi nAma anya rIte kahe che. zretA pArvatIne karIne vaktAnI zivaparAcaNa ukti samAna vizeSaNathI viSNuparAyaNa karavAmAM AvI che; ethI vori alaMkAra che. vivA, "jazavaMta jazabhUSaNakAra" lakhe che - " upasargane artha "nAnA" thAya che ane 5 - bdane artha "vidhi" thAya che. cintAmaNi keSakAra kahe che ke "vi nAnA 5 vigho" vikalya" A zabdasamudAyane artha nAnAvidhi e thAya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikalpa. 451 " vidhi " eTale " vidhAna " eka pakSanA avalaMbana tAtparya thI nAnA vidhAnamAM vikalpa zabdanI rUDhi samasta zAstramAM che. jema vedamAM yajJa mATe vikalpa che " zrImneta thayelo caneta " zALathI yajJa kare athavA yavAthI yajJa kare, AhIM nAnA vidhAnanA eka pakSanA avalaMbanamAM nimitta yathArUci athavA yathAlAla che. te evA vikalpa tA ramya na heAvAthI alakAra nathI. nAnA vidhAnamAM virodha hAvAthI eka pakSanu avalakhana camatkArI thAya tyAre alakAra thAya che. ethI aneka vidhAnamAM virodha hovAthI eka pakSanuM grahaNa ka ravAmAM Ave tyAM vipa alaMAra che. yathA. namAva zira athavA dhanuSa, AvyuM prabhudala Aja; AjJAthI vA dhanurave, bhara zruti dAnavarAja. zatruprati sadhi karavI, vigraha karavA, ema nItizAstramAM nAnA vidhAna che. parantu saMdhi ane vigrahane paraspara vizeSa che, jyAM sandhi thaze, tyAM vigraha nahI thAya ane jyAM vigraha thaze tyAM sandhi nahI thAya ethI AhIM eka pakSanu avalaMbana karavAmAM Ave che. " sarvasvakAra " A lakSaNa Ape che:-- tulyabalavirodhivikalpe vikalpaH tulya khalavALA virodhIonA vikalpamAM virala gahaMjAra che. yathA. nAce matta mayUra khanau, avirala ghana varasata; karaze kAMta kRttAMta,vA, Aja du:khAnA aMta. viyoga du:kha maTADavAmAM kAnta kRttAnta e nAnA (vividha ) kAraNa che, tethI dhruva nimittathI ahIM eka pakSanu avalaMbana che. parantu ahIM eka pakSanA avalaMbanamAM kAnta kRttAntanA virodha prabala nimitta che ethI virupa alaMjAra che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para vyAja vikAsa, "jazavaMtajazebhUSaNakAra" lakhe che - vijANa zabdano artha prasaravuM thAya che. "cintAmaNikeSakAra" kahe che --vijJAna vivAre vivAda bahAriba" jyAM vikAsanuM varNana karavAmAM Ave e vizvAsa maTTAra che. yathA. sara saritA girisidhuthI, aTake nahIM jarAya; yaza zrI avadha narezane, jage prasarate jAya. vicitra. "jazavaMtajazAbhUSaNakAra" lakhe che - "citra" zabdano artha "adabhutayukta" che, cintAmaNi keSakAra kahe che-"vitra prabhutayu. adabhutayuktamAM citra zabdane pravega thAya che. adabhUta eTale Azcaya. amarakeSamAM lakhyuM che ke - viyADamUtamA AhIM citra zabdano artha che teja "ji" upasargane artha che. jyAM vicitra varNana karavAmAM Ave e vicitra IzAra che. yathA. uttama nRpa avarekhatAM, bhale vadhArI bhAva; nitya caDhavA haya hAthIthI, utare che umarAva. lekemAM rIti che ke pitAnA rAjAnI draSTi paDatAM umarAve Adi praNAma karavA mATe vAhanathI utarI jAya che. e sarvadA caDavA mATe utare che, kemake je rAjAthI avinaya kare te teonA vaibhava chInavI levAmAM Ave che. tethI caDavAnI cAhanAvALA to utare nahIM. caDavA mATe utaravuM e addabhutayukta hevAthI pitra saraMjAra che. svaviparItaphalaniSpattaye prayatno vicitraM // pitAnA viparIta phalanI siddhine mATe je prayatna te viratra thaIvara che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 vicitra. candrAlokakAra" A pramANe lakhe che - vicitra tatpayatnazcedaviparItaphalecchayA / viparIta phalanI IcchAthI je prayatna te vicitra rasagaMgAdharakAra" A pramANe lakhe che - iSTasiddhyarthamiSTaiSiNA kriyamANamiSTaviparItAcaraNaM / vivigaM. ISTane cAhavAvALAthI iSTasiddhine mATe karela ISTapratikula AcaraNa e viAvitra "ratnAkarakAra" A pramANe lakhe che - kAyikasya vAcikasya mAnasasya pravRttirUpasya nivRttirUpasya vA prayatnasya viphalatvaM vicitram . kAyika, vAcika ane mAnasapravRttirUpa athavA nivRttirUpa prayananI viphalatA e vivitra gaNuMjara che. viphalatAnA traNa prakAra che. 1 prayatnanuM je prasiddha kArya ethI virUddha kArya, 2 prayatnanI mahattAmAM phalanI tucchatA athavA prayatnanI tucchatAmAM phalanI mahattA, 3 asAdhyatAthI, asaMbhavatAthI athavA anupagitAthI kalane abhAva. yathA. "priyadarzanakAraNa draga vIMcyA viga dazAmAM dhyAnathI priyadarzanane mATe nayananuM mIMcavuM che. ahIM darzanane mATe netra mIMcavuM e vicitra che. A kAyika prayatnanuM udAharaNa che. yathA. * vAta kahevA nAthane, banI beThI cupacApa; A paNa evuM ja viyeAgadazAnuM varNana che. vArtAlApane mATe cupacApa besavuM e paNa vicitra che. A vAcika prayatnanuM udAharaNa che. kaNe devA kara cahe, suNavAne pati vAta, yathA. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 avyazAstra A mAnasanuM udAharaNa che. sAMbhaLavAne mATe hAthathI kAna adha karavA e paNa vicitra che, prathamanA e udAharaNa netra nimIlanathI jovAnI nivRtti ane saiAna rAkhavAthI khelavAnI nivRttirUpa che. tRtIya udAharaNa zravaNu (kAna) maMdha karavAne pravRtta thaI che. ethI pravRttirUpa che. AhIM nimIlana AdinuM phUla adarzana Adi che. ethI virUddha kAntadana Adine mATe prayatna che. vidhi. " jazavaMtajazAbhUSaNakAra " lakhe cheH-- nahI jANelane batAvavAne vidhi kahe che. cintAmaNikASakAra kahe cheH-- ajJAnajJApako vedabhAgo vidhiriti mImAMsakAH // ajJAtane jJApana karavAvALA vedanA bhAgane mImAMsaka lAka vidhi kahe che. dhArIe mImAMsA zAstranI chAyAthI vidhi alaMkAra mAnyA che. jyAM ajJAtane jJApana karavAmAM Ave e vidhi ahaMoAra, yathA. manI acala dharaNI dhAraje, rahI sAvadhAna kRSNIza; e ubhayane citta ceto tu, zira rAkha krUrama Iza. digbarada tao maDha vilasatA, grahI raheA dhara banI dhIra; zrIrAma senA Aja karatI, prayANu laI bahu vIra. AmAM zrIrAmanI apAra senAnuM eka tarapha prayANu hAvAthI zeSanA zIra upara sthita thaela pRthvInuM eka taraph namI javuM, pRthvI Adine ajJAta che. tene jAhira karavuM che. vinokti. " jazavaMtajazAbhUSaNakAra " kahe cheH-- jyAM kAinA vinA kAine kahevu e vinoddhi ahaMnnAra che. nA alakAra sahAyita alaMkAranA pratibhaTabhUta che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virodha 455 yathA. vizva vakhANe che sahu, garva vinA guNavAna, AmAM guNavAnane garva vinAne kahyuM e rUcikara hevAthI alaMkAra che. "kAvyaprakAzakAra" A pramANe lakhe che - vinoktiH sA vinA'nyena yatrAnyaH sana netrH|| vikti alaMkAra e che ke jyAM anyanA vinA anya sana nahI arthAt bhArUpanahiM, zebhAthI Itara arthAt azobhanarUpanahI. sarvasvakAra" A pramANe lakhe che - vinA kiMcidanyasya sadasatvAbhAvo vinoktiH / koInA vinA anyanI sat athata zobhanatA athavA azabhanatAnA abhAvamAM vino icAra, yathA. ibha viNa dAna jJAna viSNu yati sahI, viNa abhinAna nRpati zebhe nahIM. AmAM dAna ItyAdi vinA ibha ityAdinI azobhanatA che. alaMkArabhASyakAranuM A lakSaNa che - nityasabandhAnAmasabandhavacanaM vinoktiH // nitya sabaMdhavALAnuM asabaMdha vacana e vinori yathA. zazi mRNAla saivAla jala, rahIM ghanasAranI rIta; viraha vyathitane thAya che, e viNa zIta pratIta. AhIM zItalatAnI sAthe nitya sabaMdhavALAne asabaMdha kahyo che. viroSa. jazavaMtajazebhUSaNakAra" lakhe che - vairanuM nAma virodha che. "cintAmaNikaSakAra" kahe che, "vai Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 kAvyazAstra. vidha viSa" AhIM padArthanA sAMsargika virodhamAM virodha zabdanI rUDhi che. jyAM saMsargamAM virodha hoya e virodha caDhAra che. yathA. siMha baLada mUSaka ahi, zivapuramAM je rIta. rAmarAjamAM Aja tyama, kare paraspara prIta. viruddhAnAM padArthAnAM yatra saMsargadarzanam / vizeSadarzanAyaiva sa virodhaH smRto yathA // jyAM virodhI padArthone saMsarga arthAt milApa jovAmAM Ave e vidhavAra AvuM varNana varNanIyanI vizeSatA arthAt utkarSa dekhADavAne mATeja che. yathA. rAjahaMsarava zarada vadhAre. merazorane sAva ghaTADe; veta kare daza dizA gaganane, rakta kare nArI nara manane. je vRddhi kare che e kSaya nathI karatA, je kSaya kare che e vRddhi karate nathI; je veta kare che e rakta nathI karate je rakta kare che eveta nathI karate. lekamAM bahudhA e vyavahAra che, tethI sAkSAt vairabhAva te cetana vastuomAM thAya che, acetana vastuomAM ukta rItithI vairane vyavahAra che, enuM ekatra rahevuM e alaMkAra che. AvuM varNana,varNanIya zaradaRtunA alaikika sAmarthyarUpa utkarSane mATe che. * alaMkAratilaka A lakSaNa Ape che - viruddhAnAmekatra saMsargo virodhaH // virUddha padArthone eka sthalamAM sabaMdha e virodha che. vedavyAsabhagavAna" A pramANe lakhe che - saMgatIkaraNaM yuktyA ydsNgcchmaanyoH| virodhapUrvakatvena tadvirodha itismRtam / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat rItithI tana vastuomAM thAya e vyavahAra che, tethI www.umaragyanbhandar.com Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidha. 457 sAsaMdAmAna arthAta sAthe nahI maLanAranI je yukitathI saMgati karavAmAM Ave e viSa "kAvyaprakAzagatakArikAkAra" A pramANe lakhe che - virodhaH so'virodhe'pi viruddhatvena yadvacaH avirodhamAM paNa virUddhatAthI karIne je vacana te virodha gara, prakAzakAre vRttimAM lakhyuM che ke vAstavamAM vireAdha na rahetAM paNa virUddhanA jevuM kahevuM. navina nalinInA kisalaye, valaya mRNAla mudAma; tuja virahe devadahana che, jIve kema karI vAma. AmAM viyogadazAmAM kamalinI kisalaya ane mRNAla tApakArI thAya che. ethI viyega dazAmAM kamalinI kisalaya ane mRNAlanA tApanI sAthe vireAdha nathI. AvA tApa karavAvALAne agnimAM rUDhi che jenI evuM davadahanarUpa virUddha vacanathI kahyuM che, ethI virodha bhAse che. sarvasvakAra" A pramANe lakhe che - hitAmAa virodhaH virUddhanI AbhAsatAmAM virodha rUTa A pramANe lakhe che - yasmindravyAdInAM parasparaM sarvadA viruddhAnAm / ekatrAvasthAnaM samakAlaM bhavati sa virodhaH // jyAM paraspara sarvadA virodhavALA vyAtrikonI samakAlamAM ekatra sthiti hoya e virodha cAra, samakAlanuM udAharaNa A pramANe che:- yathA. nRsiMhatva dharatA nija tanamAM, e hari vase amArA manamAM. rUTa anya udAharaNa mAnIne anya lakSaNa A pramANe Ape che - 58 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 kAvyAstra, yatrAvazyaM bhAvI yayoH sajAtIyayorthavedekaH / ekatra virodhavatostayorabhAvoyamanyastu / je sthalamAM sajAtIya ane virUddha e bannemAMthI eka avazya hoya tyAM e banenA abhAvanI ekatra sthiti e dvitIya ripora, yathA. che nalinI ciraparicayavALI, ne nijAge bace rasALI, nahi Ave nahi jAya marAle, gagana nihALI saghana ghana mAle. AhIM nahi AvavuM ane nahi javuM. banne kriyA hevAthI sAtIya che, ane e bane kriyA ApasamAM virUddha che. ane e bannemAMnI eka avazya hoya che. tethI AhIM e bannenA abhAveno ekatra saMsarga hovAthI vizeSa che. mahArAjA bheja A pramANe lakhe che - virodhastu padArthAnAM prsprmsNgtiH| asaMgatiH pratyanIkamadhikaM viSamaM ca sH|| vireAdha te padArthonI asaMgati che, ethI asaMgati, pratyanIka, adhika ane viSama paNa vizeSa alaMkAraja che. yathA. di aMbara te dhanu zIda dhare? dhanu te zada aMga vibhUti sadA che? vibhUti tana te pachI kAM tarUNuM? tarUNuM tava kAM samarathI aritA che? nija nAtha mahezvaranuM jagamAM, suvicatra prakAra caritra mahA che. karI ema vicAra anaMta vidhi, zivanA gaNane tana asthi rahyAM che. zAha digaMbaratAdinA uttarottara grathanamAM enI paraspara asaMgatatAthI A kathitanAma vivAdano bheda che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizakti. vizeSokti. jazavaMtajazobhaSaNakAra" lakhe che - AhIM "ji" upasarga "ga" arthamAM che. cintAmaNikASakAra kahe che, "vi ti" zeSa rAbdano artha avaziSTa (bAkI) che. " vipatti A zabda samudAyano artha "vi te na jatti A vyutpattithI gata arthAta je vastu nathI tethI karIne zeSa arthAta zenuM kahevuM. jyAM je nathI tyAM tenA kathanathI zeSano baMdha karAvavuM e vizeSokti alaMkAra cha. yathA. paMDita kahe pukArIne, khaka jANatI khAsa; nathI bhaNela nakArane, dAnI nR5 gurU pAsa. AmAM dAnI nRpane na" kAra na bhaNelA kahevAthI zeSa sarvanuM bhaNavuM kahevAmAM AvyuM che. kathanIya samatane vacanathI kahevAnI apekSAe je kaI eka vastu nathI enA niSedha mAtrathI e sarvanuM kahevuM lAghavatAthI ramya hoI alaMkAra che. sUtrakAra vAmana " A pramANe lakhe che - ekaguNahAnau guNasAmyadADhaya vizeSoktiH // eka guNanI hAnimAM anya guNa sAmyanI draDhatAmAM vize. alaMkAra thAya che. yathA, che hara trIjA nayana viNa, che vidhi viNa mukha cAra; cAra bhujA viNa vipazu che, satyavAdI saradAra. ghaNA prAcInee draDhAparUpakanuM A udAharaNa mAnela che. paNa AmAM pradhAna camatkAra te vizeSaktine heI ame A udAharaNa AhIM Apela che. kAvyaprakAzagatakArikAre te paripUrNa kAraNa rahetAM chatAM kAryanA na thavAmAM vizeSatti alaMkAra mAnela che. e viSayamAM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 viSama. vizeSeAkti zabdanA artha ukta vizeSAktithI anya che. e ame antarbhAvAla'kAramAM spaSTa karIthu. viSama, " jazavaMtajazAbhUSaNakAra " lakhe cheH-- "tame" sajjanA artha "samAna." cintAmaNikASakAra kahe che:"samaH samAne turAye" "vi" upasarganA AhIM "gata" a che. "viSama" ahIM Itya. sa kAranA vyAkaraNa rItithI mUnya 7 kAra thayA che. viSama A zabda samudAyanA artha sama nahI arthAt yathAyAgyanA abhAva. vakSyamANu sama alaMkAranA viparItabhAva e viSama che. jyAM yathAyeAgyanA abhAva thana karavAmAM Ave e viSama ahaMnnAra che. amArA matathI ayathAyeAgyanA cArU yathAyAgyanA asabaMdhamAM che. jagAmAM che. sabaMdhamAM cArUtA che, tevIja yathAyeAgyanA abhAva ane yathA. kayAM A dArUNyu duHsaha duHkha, kayAM A rUpa apAra; nRpa! dhana cintavatA pathika, nIrakhI tuja ripunAra. AhIM ukta du:khane ane rUpanA sabaMdha ayeAgya che. AmAM nAyakA dhImAM e dharmanA aceAgya sabadha che. " kAvyaprakAzagatakArikAkAra " A pramANe lakhe che:~ kacidyadativaidhamyAna zleSoghaTanAmiyAt / kartuH kriyAphalAvAptirnaivAnarthazca yadbhavet // guNakriyAbhyAM kAryasya kAraNasya guNakriye / krameNa ca viruddhe yat sa eSa viSamo mataH // 1 kAMi ati vaidha thI zleSa arthAt sabaMdhanI ghaTanA na hAya e prathama viSama kahevAya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 viSama 2 kartAne kriyAnA phalanI aprAptija nathI. paraMtu anartha arthAt aniSTanI paNa prApti thAya e dvitIya viSa kahevAya che. 3 kAryanI guNakriyAo sAthe kAraNanI guNakriyAone virodha me tRtiya viSama. prathama lakSaNunusAra pUrvokta udAharaNa che. dvitIya lakSaNanuM sAra A udAharaNa che - - yathA DarI siMhaNasutathI gayuM, zazaka zazinI pAsa; anya siMhasuta karI gaye, grahIM Azrayasaha grAsa. AhIM siMhaNasutathI DaratuM zazaka zazine zaraNu gayuM, tethI zazakane zaraNa maLavAnI aprApti mAtraja nathI thaI, kintu emAM siM. hasutathI arthAt rAhuthI gaLAye. A anarthanI paNa prApti thaI. ratnAkarakAra AnA be prakAra mAnIne A lakSaNa Ape che - arthAnarthapade tadanyasyotpattiviSamam / artha ane anarthanA sthAnamAM ethI anyanI utpatti arthAta arthathI anartha ane anarthathI arthanI utpatti e viSama arjA. yathA. kApe karaMDa meSake, uramAM dharIne bhakSata Aza; aMdara rahela ahie, grahI tehane turta karyo grAsa. AhIM mUSakanA arthanA yatnamAM anarthanI utpatti thaI che. yathA maTayuM rAhuzira chedatAM, udarabharaNaduHkha sarva; * AhIM rAhunA zirachedanarUpa anarthamAM pravRtta viSaNunA cakrathI rAhanA udarabharaNa duHkhanivRttirUpa arthanI utpatti thaI che. tRtIya lakSaNanuM. A udAharaNa che - - yathA, kha zyAma zrI rAmanuM prakaTa kare yaza veta; AhIM kAraNa ane kAryanA guNene virodha che, kemake asita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat thA www.umaragyanbhandar.com Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 kAvyazAstra, kha kAranuM kArya yaza che, tethI yaza paNa asita hovo joIe paNa e veta che. viSA. jazavaMtajazobhUSaNakAra" lakhe che - AhIM "vi" upasarga vizeSa arthamAM che. vizeSa zabdano artha AhIM "atizaya" che. "cintAmaNikaSakAra" kahe che - vi virAre, gatiza. varlsa dhAtuthI "saddhi" zabda banela che. "gharuM virALagatyavasApu e vastra dhAtu vikheravuM, gati ane avasAdanA arthamAM che. "avasAdana" zabdano artha viSaya che. " cintAmaNikoSakAra " kahe che -"gavati viSa" viSAda nAma du:khanuM prasiddha che. AhIM "saMta" zabdano artha duHkha che. vyAkaraNa rItithI sAda zabdanA daMtya sakArane mUddhanya. SakAra banela che.' prahaNa alaMkAramAM lokottaratAne mATe harSa zabdanI sAthe "ka"upasarga joDavAmAM Avela che, ane praharSaNanA pratidvI bhAvamAM A viSaya alaMkAra che. emaja kettaratAne mATe AhIM sAda" zabdanI sAthe "ji" upasarga joDavAmAM AvyuM che. dherIe kevaLa harSane alaMkAra nathI karyo, paNa praharSaNane kahela che, ethI A avayavArtha gherIne vivakSita hoya ema siddha thAya che. AhIM viSAda A zabdasamudAyane artha duHkha mAne te asamaMjasa thaze, kemake sAdhAraNa harSa alaMkAra thatuM nathI. prakRSTa harSa alaMkAra thAya che, AvuM mAnavAmAM AvyuM tyAM enA pratidvI bhAvamAM du:kha mAtrane alaMkAratA kevI rIte thaze ? vAMchitathI adhikatArthanI siddhi ItyAdimAM praharSaNa alaMkAra thAya che. emaja vAMchitathI virUddhArthanI prApti ItyAdimAM viSAda alaMkAra thAya che. ema nahI kaheze ke du:kha zobhAkara banIne ala. kAra kema thAya? kemake jene viSAda thAya che, ene te e bhAjapa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSAda. 4 AnaMdadAyaka nathI, paNa enu varNana kAvyUne cAbhAkara banIne zvetAAne AnaMdadAyaka thAya che. jemake bibhatsAdi rasasthaLamAM jugupsAdinuM varNana zretAone AnaMdadAyaka thAya che. jyAM vAMcchitathI virUddhArthanI prAptinuM paNuM na karavAmAM Ave e viSAt arujArI che. yathA. eka kaMThe kara eka prasArI, madyapAtra pIvarAve pyArI; valayAvalanA rava rasadAtA, zrutine saMgagRtatulya suhAtA; icchA kelikalApanI karatA, tyAM pahoMcyA ari asi kara dharatA; pakaDI bairIe thayA vidAye, jema pakaDI yamatA jAye, " candrAlAkakAra " A pramANe lakhe cheH-- iSyamANaviruddhArtha saMprAptistu viSAdanam || icchelathI virUddha anI prApti e viSAda alakAra che. " rasagagAdharakAra A pramANe lakhe che:4 amadAtheviddhAmo viSAnam " vAMcchitA thI virUddhanA lAbha e viSAda ala kAra che. "" yathA. AvI Rtu pAvasa AkAza AThe dizAmAMhi, zAle che. svarUpa jaLa dharaNInI bhIDatuM; zILeA dhIrA temaja kakhAnI suvAsayukta, sarasa vadhAre rasa sparzavuM. samIranuM gehathI nikaLI vRSabhANatanujAe joyu, e same saheTanuM nikuja paDayu tIranu; nAgarInAM nayaneAmAM nIranA pravAha vadhyA, nIrakhI vadheluM jora jamunAnA nIranu A samaya rAdhikAne sa keta saMbaMdhI koi vAMcchanA na hatI. varSARtu vileAkavAne mATe bhavanathI nikaLI che. akasmAt saMketanA nikuMjane paDatA jovAthI viSAdanI utpatti che. vAMcchitathI virUddhanA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 kAvyazAstra. lAbhamAM duHkhane atizaya heya eja akasmAt AvavAmAM duHkhane atizaya anubhavasiddha che. vyatireka. jazavaMtabhUSaNakAra lakhe che ke - AhIM "ji" upasargane artha vizeSa che, ane "vizeSa " zabdano artha ItarathI TaLAvavAvALe asAdhAraNa dharma che. "cintAmaNikaSakAra" kahe che: vi viSe viroSa phatara thAvarti gaNAdhArAdha." atireka zabdano artha pRthak bhAva che. cintANikaSakAra kahe che." "matinA pUthamA tire zabda samudAyano artha ItarathI TaLAvavAvALA asAdhAraNa dharmathI karIne pRthabhAvaA kathananA svArasyathI e arthasiddha thAya che ke samAna vastuone kaI vizeSathI pRthakabhAva. jyAM koI vizeSathI atireka kathana karavAmAM Ave e tireza caDhAra che. vyatirekanA cAra bheda thAya che. upameyanI adhikatAne upameyara kahe che. upamAnanI nyUnatAne 3pamAna zUnatya kahe che. upameyanI adhikatA ane upamAnanI nyUnatA bane hoya tene samayori kahe che. temaja e baMne vinAnA vyatirekane anumayoji kahe che. yathA. sukhavilasana bhAsadana, prabhutA vibhava vizAla; sama surapati zrI rAma che, A dAnI sahu kAla. AhIM kevala upameya zrI rAmanI adhiktA kahI che. ethI upameyAdhikya vyatireka. yathA. che zazivadana samAna sakhI, paNa zazi dhare kalaMka; AMhI kevala zazi kapamAnanI nyUnatA kahI che, ethI 3pamAna jUnava tireka che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atika. yathA. vibhava apAra udAra ati, pratApa Indra pramANa sevita A nRpa sahasathI, e tridazAdhipa jANu. tridaza zabdamAM kaileSa che. devatA ane tradaza. AhIM "sahasampathI sevita" mahArANA pratApasiMhajI upameyanI adhikatA ane "tridazAdhipa" e Indra upamAnanI nyUnatA bane kathana karavAmAM AvI che tethI samaya ikAtivA che. tridaza nAma devatAnuM che. amarakeSamAM kahyuM che ke - "gama nirA vevAliyA vivuNTyu." AcAryadaMDInuM A lakSaNa che - zabdopAtte pratItevA, sAdRzye vastunoIyoH tatra yadbhedakathanaM vyatirekaH sa kathyate // be vastunuM sArazya vAcya athavA pratIyamAna rahe tyAM je bhedanuM kathana ene tireza kahe che. mahArAjA bheja A lakSaNa Ape che - zabdopAtte pratItevA sAdRzye vastunoIyoH / bhedAbhidhAnaM bhedazca vyatirekazca kathyate // be vastunuM sAzya vAcya athavA pratIyamAna rahetAM enA ledanuM je kathana e bheda alaMkAra. Ane vyatireka paNa kahe che. ane mahArAjAe AnA sajAtiya ane vijAtiya evA bheda batAvyA che. yathA. anivArita raviramithI, ratnadIpe nahIM nyA, haNirAdha narane kare, jobana janita eMdhArUM. svataH siddha aMdhakAra ane vanajanita ajJAnarUpI aMdhakAra bane sajAtIya che. 59 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 kAvyAstra, yathA, mahipati karathI bhedayuta, kalpavRkSanI DALa e kara nahi dUSita kare, e bUSita niradhAra. kAvyaprakAzakAra A lakSaNa Ape che - upamAnAdyadanyasya vyAktirekaH sa eva sH| je upamAnathI anya arthAt upameyane vyatireka arthAt atizaya e vyatirelA alaMkAra che. sUtrakAra vAmana A lakSaNa Ape che - upameyasya guNAMtirakatve vyatirekaH / / upameyanA guNanuM atirekatva arthAta atizayatAmAM vyatireka alaMkAra che. yathA. ghaTatAM ghaTatAM zazi sakhI, vadhate vAraMvAra kahe keNu je kSaya thaye, yevana navuM nihALa. sarvasvakAra A lakSaNa Ape che - bhedaprAdhAnye upamAnAdapameyAdhikye viparyaye vA vyatirekaH bhedanI pradhAnatAmAM upamAnathI upameyanI adhikatAmAM athavA viparyayamAM arthAt upamAnathI upameyanI nyUnatAmAM vyatireka alaMkAra che. thAyata "jazavaMtabhUSaNakAra" lakhe che: " thAta" ahIM ghAta zabda sAthe "ji" ane mA upasarga lAgela che. AghAta zabdano artha AsphAlana prasiddha che. AsphAlanane apabhraMza lokabhASAmAM akALavuM che. cintAmaNi keSakAra kahe che ke "sArane tADane, tane mAthAne " sAmAnyatAthI aphaLavuM te e che ke jema hAthIo laDatAM sAmasAmA kuMbhasthala aphaLAve che, paraMtu evA sthAmAM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAkAta. alaMkAratA egya camatkAra nathI prakaTa thate. ukta camatkAra te ekabIjAe Takara lagAvavArUpa aphaLAvavAnA vizeSamAM thAya che. jene lekamAM dhake kahe che. ethI dhArIe AghAta zabdanI sAthe vizeSa vAcaka "vi" upasarga lagAvela che. vyAghAta zabdasamudAyane artha AghAta vizeSa arthAt dhakako. dhakkA zabdanA arthamAM AghaTTana zabdano prayoga mAdAkAvyanA prathama samAM dazamAM lokamAM karela che. rAzidanA namasvataH " pavananA dhakkAthI nAradanI vaNamAM svara zabdAyamAna thaI rahe che. AghAta zabdane paryAya AghaTTana paNa che. cintAmaNikaSakAra"kahe che. mAthAta gAinAyAma" AhIM e paNa saMbhava che ke je AghAta zabdane artha che teja "vi " upasargane paNa artha che. jyAM AghAta thAya e vAta cAra che. yathA, "he rAjA! tArA hAthIo dhakkA mArI killAone pADI nAMkhe che." AmAM vyAghAta alaMkAranathI paNa rANAvAva che. dhorIe nIce pramANe udAharaNe ApyAM che. yathA. priyA bhIrU kahIM jAo kayAM? tajI ane nAtha, bole vairinI nRpati ! vanitAo A vAta. AhIM vanagamana karatI vakhate nRpatinA zatruo kahe che. tame priyA che, bhIrU che, ethI tamane vanamAM laI javuM egya nathI. Ama pitAnI strIone vanamAM laI na javAnuM nimitta batAvyuM. te eja nimittane zatrustrIoe sAthe laI javAnuM nimitta TharAvI patinA siddhAntane dhakko mAryo che, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 kAvyazAstra kAvyaprakAzagatakArikAkAra" A lakSaNa Ape che. yadyathAsAdhitaM kenApyapareNa tadanyathA / tathaiva yadvidhIyeta sa vyAghAta iti smRtaH keIthI karIne je vastu yathA arthAt je upAyathI siddha karavAmAM AvI hoya e vastu anyathI tathaiva arthAt e upAyathI ja anyathA karavAmAM Ave e kathAvata alaMkAra kahevAya che. sarvasvakAra" A pramANe lakSaNa Ape che - saukaryeNa kAryaviruddhakriyA ca vyAghAtaH saikaryathI arthAt sugamatAthI kAryavirUddhanI kriyA e kathAghAta alaMkAra che. "kAvyaprakAzagatakArikArAnusAra eja sAhityakAra anya u. dAharaNanuM A lakSaNa Ape che - yathAsAdhiptasya tathaivAnyenAnyathAkaraNaM vyAghAtaH je prakArathI siddha karavAmAM Avela hoya enA eja prakArathI anya vaDe anyathA karavuM e vyAghAta. ratnAkarakAra A lakSaNa Ape che: utpattivinAzayorekopAyatve vyAghAtaH utpatti ane vinAza e bannenI upAyatAmAM vyAghAta alaMkAra che. yathA. je sumane jaga thAya prasaMtara, te sumane jaga haNe kusumazara. AhIM nAmArthanI saMgati A rItithI che ke zarAthI mane je jagatanuM hanana karIne sumanenI jagata sukhadAyatAne dhakko lagADI didhe. "candrAlekakAra"A lakSaNa Ape che. - ___ syAvyAghAto'nyathAkAri tathAkArikriyetacet / / je anyathA kArya karavAvALA evuM kArya karavAvALA karavAmAM Ave e thAta. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukhasa. "candrAlAkakAra" anya lakSaNa A pramANe Ape cheH-- saukaryeNa nibaddhApi kriyA kAryavirodhinI || saiAthI nikha dhana karela kAryavidhinI kriyA paNa vyayAta alaMkAra thaze. 66 "" Ta A lakSaNa Ape che. re anyairapratihatamapi kAraNamutpAdanaM na kAryasya / yasminnabhidhIyeta vyAghAtaH sa iti vijJeyaH // anyathI nahI huNAela athAta nahI bagaDela kAraNa paNu kArya - nu utpAdana na kare evu je kAvyamAM kahevAmAM Ave ene vyAghAta jAvA joie. nRvA. " jazava'tajazAbhaSaNakAra " lakhe che:-- zUravA ne leAkamAM sAMkaLa kahe che. lAkazR'khalAmAM paraMparAthI eka kaDI bIjI kaDI sAthe joDavAmAM Ave che e nyAye kAi saba dhathI padArthonA para parAthI joDavAmAM dhArIe zrakhalA alaMkAranA kAra karyo che. gI jayAM padArthonI zRMkhalA khane e guMvahA mahaMdAra che. yA. dvega zrutipara zruti bAhupara, bAhu ja ghapara jANu; AmAM avayaveAnI sthitinuM uttarAttara zRMkhalA nyAyathI nibaMdhana hAvAthI rRvA gajAra che. tc ,, kAvyaprakAzakAra A lakSaNa Ape che:sthaapyte'pohyte vApi yathApUrva paraMparam / vizeSaNatayA yatra vastu saikAvalI dvidhA // jyAM yathAkramathI pUrva pUrva prati paraspara vastunu' vizeSaNatAthI sthApana karavAmAM Ave athavA niSedha karavAmAM Ave e vyAvahI eprakAranI che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 kAvyazAstra, yathA. ahivana vasI bhulAve lekI, ahine madhuravANIthI kekI. kekI mRgatvacadhArI zabarajana, vace jagata sarava sAdhu bana. jagatamAM sAdhu banIne eka bIjAne Thage che. Ama kahevAthI ahIM sthApana arthAta vidhAna che. ratnAkarakAra" A lakSaNa Ape che - uttarottarasya pUrvapUrvAnubandhitvaM viparyayo vA zRMkhalA. uttarottaranI pUrva pUrva prati anubaMdhitA arthAt AkAMkSA athavA viparyaya arthAt pUrva pUrvanI uttara uttaraprati anubaMdhitA arthAta AkAMkSA e vI. yathA zuci svAda madamAM mada priyAmukha, priyAmukha patiura; patiura sAgararAgamAM vasyuM, tyAgI vilaMba jarUra. patinuM mana rAgasAgaramAM kema vasyuM? patinA manamAM strInuM mukha vasyuM tethI. strInuM mukha patinA manamAM kema vasyuM? strInA mukhamAM mada vacce tethI. mada strInA manamAM kema vasya? madamAM zuci svAda vasyA tethI. A rIte AhIM uttareuttaranI pUrva pUrva prati AkAMkSA che. skeva. jazavaMtajazAbhUSaNakAra" lakhe che - "Si" dhAtune leSa zabda banela che. "ji" dhAtu AliMgana arthamAM che. "cchiA mArjiAne" AleSa be prakArane che. 1 zabdano zleSa. 2 arthano zleSa. lAlA kASTha nyAyathI be zabdanI milAvaTa thAya tyAM rAjapa ane eka vRntagata phaLayanyAyathI eka zabdagata be arthonI milAvaTa hoya tyAM arthacche che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ joSa. yathA, , , , harato ramyAbhejazrI, kuvalayane zrI ApI. ramyajI " AhIM be arthanI vivakSA che eka te kamaLAnI sundarazabhA. A arthane mATe te "ramyAbhejazrIe abhaMga zabda samajavAmAM Ave che. kemake "ramya", "abheja", A bane zabdanI sandhi thaIne "ramyAbhejazrI" e eka zabda banyuM che, ane bIjo artha ramya bhejarAjAnI zobhA. A arthane mATe "ramyAM bhejazrI" evA be zabda samajAya che. tyAre ahIM dvitIyAM vibhakti madhyamAM AvavAthI " ramyAM bhejazrI" e bhaMga samajAya che. A rItithI AhIM sabhaMga zabda ane abhaMga zabda banenI lAkhathI joDela kASThanA pATIyAnI peThe milAvaTanI pratIti che. ahIM be zabda samajIne be artha karavAmAM AvyA che. ethI arthone leSa nathI. paNa zabdane kaileSa che. ane kuvalaya AhIM paNa be arthonI vivekSA che. 1 rAtri vikAsI kamaLa. eto "kuvalaya" zabdanI samudAyazaktithI baMdha karAvela artha che. 2 kuvalaya-bhUmaMDala. AhIM "ka" avayavane artha "bhUmi " che ane "valaya" A avayavane artha "maMDala" che. A "kuvalaya" nI avayava zaktithI baMdha karAvela artha che. AhIM "kuvalaya" ane arthomAM che. chatAM ekaja samajAya che. ethI ahIM eka vRntagata phaLadvaya nyAyathI eka zabdamAM be artha che. yathA. udayArUDha sukAntiyuta, maMDala kta mahAna , mRdukarathI janamana hare, rAjA e budhavAna. AhIM udayArUDha Adi zabdamAM bhaMganA vinA udaya tha Adi athavA vRddhi Adi be artha ekavRttamAM lAgela be phala nyAye hovAthI arthaleSa che. AhIM eka vRntagata phala drayanyAya e che ke eka zabdamAM rahelA be arthonuM eka samayamAM dekhAvuM thAya che. rAjAnA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 kAvyazAstra. pakSamAM-udayArUDha eTale vRddhine pAmela, kAntiyuta-tejavALe, raktamaMDala-anurAgayukta dezavALo, mRdu karathI-alpakarathI manuSyanAM manane raMjana kare evA rAjA-nRpati. ane candrapakSamAM -udayArUDhaudayAcala parvata upara ArUDha thaela, kAntiyuta-prakAzayukata, raktamaMDala-lAla bimbavALe, mRdukarathI jana mana hare-kemala kiraNethI manuSyanA manane raMjana kare e rAjA-budhavAna (Do) che. ane candra budhavAna-budha nAmanA putravALo che. alaMkAra ratnAkarakArane e siddhAnta che ke leSanI pAMca bhUmikAo che. kyAMI te alaMkArAMtarane abhAva hovAthI kaileSaneja avakAzatA che. yathA, sarvado mAdhavaH pAyAt // AnA be artha che 1 sarva arthAt saMpUrNa padArtha devAvALA - mAdhava-kRSNa rakSA kare. anya artha sara+mAdhava-pArvatIpati rakSA kare. AhIM keI alaMkAra na hovAthI bhaleSane ja alaMkAratAne avakAza che. kayAMi leSa alaMkArAntara bhAna karAvavAne hetu paNa thAya che. yathA. sakala kalA zazi bimba iva, rAje che zrI rAma, AhIM *leSa upamAnA bhAna karAvavA mAtrane hetu che, ethI AhIM. paNa zleSa alaMkAraja che. upamA te vidyutavat heI asthira hovAthI AbhAsarUpa che. kayAMIleSa alaMkArAntaranuM aMga thAya che. yathI, zuci zazi kalA sahedarA, sthita saritA taTavAsa; harihara vanamAlAbharaNa, mAMhi ramA Iva khAsa. lakSmI candrakalAnI sAkSAt sahArA che, e to candrakalA sadA zabdane vAsthArtha che. nAyakA caMdrakalAnA saza che. e candraShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pleya. 173 ryAnI abheda buddhie kalA saheAdarA zabdanA lakSyA che. e ma karIne candrakalA sahAdaratA sAdharmsathI upamA siddha thAya che. ane vanamAlAbharaNu A zabda samudRAyanA be artha che. viSNu urapakSa-tulazIdalamAlA ane saritAtApakSamAM vRkSamAlA. tethI pUrvAdha gata uta sAdharmAMthI nAyakAnI lakSmInI sAthe upa siddha thayA pachI A uttarA mAM kahela zleSa e upamAnA poSaka hAvAthI aMgabhUta che. kyAMi zleSa teija AbhAsarUpa thAya che. yathA. AyatalAcana che tadapi, sUkSmadraSTi zrIrAma. AmAM sUkSmadraSTinA eka e artha che ke ArIka vAtamAM najara paheAMcavI, ane anya artha e che ke "nhAnAM netra" e AhIM laghunetranI vivakSA na heAvAthI zleSanA AbhAsa mAtra che. kyAMi zleSa anya alaMkAranA anuprANuka thAya che. yayA. bhadrAtmA gaMbhIragati, unnatavaMza vizAla; paNa vAradAnAmbuje, A sukara sahukAla. A padyamAM rAjA ane gaja bhinna bhinna kahevAmAM AvyA nathI. tema dveSathI kahevAmAM AvyA nathI, prakaraNavazathI artha siddha che. rAjA pakSamAM bhadrAtmA-kalyANu svarUpa, ga'bhIragati-gIragativALA, unnatavaMza vizAla-meATA phulavALA ane vAraNa-zatruone nivAraNu karavAvALA dAnAmbhujathI A sukara sahukAla-dAna saMbaMdhI jala mUkIne sadA jenA hAtha bhegA thaelA che te. gajapakSamAM:--bhadrAtmAjAtivizeSa, gabhIragati-maMdagati, unnatavaMza vizAla-mhATA vAMsa jevaDA uMcA; vAraNa--hAthIomAM zreSTha; dAnAmbuje-madajalathI; Ardrasukara sahkAla-sadA zuDa rUpI ArkeDa bhegA thaelA che jenA evA hAthIo. candrAleAkanA mata pramANe AhI anyA gajavRttAMta pratIti panta abhidhAja nimitta che, ethI leSaja che. aprakRta artha } Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 kAvya zAra, prakata ane anu hoya tyAre vyartha banIne dUSaNa thAya che. ethI ahIM prakRtinI sAthe apakRtanI upamA vivakSita che. e upamA vyaMjanA vaDe pratIta thavAthI avani che. te paNa ahIM prakaraNa sAmaaithI prakRta ane turata baMdha thAya che. ane anyArthane baMdha pachI thAya che tathApi ne abhidhAvRttithI ja thAya che. ethI e gaDha *leSa che. "jazavaMtabhUSaNakAra" lakhe che - saMjora eTale bIDAI javuM. vikAsa alaMkAranA viparIta bhAvamAM A saMkeca alaMkAra che. jyAM saMkocanuM varNana karavAmAM Ave e saMzora rahyAA che. yathA. tejataraNi nararAja tuja, vive vadhato jAya, kuvalayasama arimuvalaye, zane zane sakucAya. yathA. vadhatAM vAra saMpattisalila, mana sareja vadhi jAya; ghaTatAM ghaTatAM jAya ghaTi, pharI eha kumaLAya. ahIM dareka udAharaNanA pUrvArdhamAM vikAsa ane uttarArdhamAM saMkeca che. kuvalayAnaMdakAra Ane sakeca paryAya nAmano paryAya alakArane prakAra mAnIne A udAharaNa Ape che. yathA. chaDI dharA tarUnI chAMya mahIM samANuM, tyAMthI vasI sarita kupanuM zodhI pANa; thAtAM divAkara pracaMDa dvitIya yAma, sakeca pAmI tava zItalatA tamAma. kuvalayAnaMdakAra kahe che ke AhIM zItalatAnA uttarottara AdhAramAM saMkeca hevAthI saMkecaparyAya che. vikAsapoyanu kuvalayAnaMdakAre A udAharaNa ApyuM che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saM . 475 yathA. ' eSTabimbamAM prathama je, ramaNa jaNAto raMga; te tuja hRdaye paNa have, avarekhAya abhaMga. paryAyaprakaraNamAM rasagaMgAdharakAra kahe che ke eka sabaMdha nAzanI pachI bIjA sabaMdhamAM ja paryAya padane lekamAM pravega che. saM . jazavaMtajabhUSaNakAra" lakhe che - A A che ke A che? evI anirNaya buddhine veda kahe che. Ane saMzaya paNa kahe che. jyAM saMdehavALuM varNana karavAmAM Ave e je bajAra che. yathA, nirakhI kRpANa narezakara, badale kavimata beza pratApAgnine dhUmra ke, arilamInA keza. AmAM AkRti ane varNa bane nimittathI saMdeha che. ripata vastu taiyathA. lokapAla zuM navama virAje, nita amaMdasaMpatti chabi chAje, ke zuM dazama prajApati sehe, ati apUrva racanA mana mehe, zuM ekAdaza che avatAra, leNuM rakSavA dakSa nihALa, joi nayane nRpa pratApa vara, A vicAra nahi kare koNe nara. AhIM navama lekapAla ItyAdi nathI ethI kalpita che, ukta udAharaNamAM te vastuone saMdeha che. sarvasvakAranA matAnusAra vimazinIkAre phanA saMdehanuM A udAharaNa ApyuM che. kAvyaprakAzamAM A lakSaNa ApyuM che. sa saMdehastu bhedoktau tadanuktau ca saMzayaH / bhedanI uktimAM ane bhedanI anuktimAM je saMzaya te sarvasvakAra A pramANe lakhe che - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 479 kAyazAstra, viSayasya saMdidyamAnatve saMdehaH / / viSayanA saMdehamAM saM majA che. AnA traNa prakAra che. 1 ku. 2 niyarmi. rUpiyAnuM zuddhanuM udAharaNa AgaLa Apela che. nizcaya-vathA. zuM eja dinamaNi jeha suNIye sahita sata turaMga, zuM A kRtAnta vakhANIye je mahiSavAhana saMga; zuM A kRzAnu jeha prasare daza diganta analpa, raNamAMhi joI pratApane, karatA subhaTTa vikalpa. AmAM mahArANA pratApamAM kRtAnta Adine saMdeha hAIne kRtAta to mahiSavAhana che, ityAdi e bhedanI ukti hevAthI bhakti saMdeha che ane AmAM saMdeha thaIne vacamAM vacamAM e e saMdehanI nivRtti paNa che ethI nizcayagarbha che. yathA. zatamakha te kayAM sahastra dRga, hari te kyAM bhuja cAra, para joI pratApane, cetakane asavAra. AhIM paNa bhedanI ukti che ane aMtamAM saMdehanI nivRtti che, ethI nizcayAnta saMdeha che. vedavyAsa bhagavAna sadehane upamAne prakAra mAnI A lakSaNa Ape che - ubhayo dharmiNostathyAnirNayAtsaMzayopamA be dhamI enA tathya arthAt yathArthatAnA anizcayathI saMzapamA thAya che. bharata bhagavAna loka saMdehanuM A lakSaNa Ape che. aparijJAtatatvArtha yatra vAkyaM samApyate / anekatvAdvicArANAM saMzayaH parikIrtitaH // jenA tatvArthanuM arthAta sAkSAt svarUpanuM parijJAna nathI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMbhAvanA. 47. thayuM evuM vAkya, aneka vicAra hovAthI jyAM samApta karI devAmAM Ave e saMzaya kahevAya che. haMmaranA, "jazavaMtajAbhUSaNakAra" lakhe che - "saMbhAvanA vyApAra loka prasiddha saMbhava ane saMbhAvanA ekaja che. saMbhava eja saMbhAvanA gaMDhAra che. yathA. kahI zakata guNa ApanA, vaktA hatA je zeSa, zeSanuM vaktApaNuM te zeSakRta bhAkhyAdi granthathI prasiddha che. ane e be hajAra rasanA (jIbhavALA) che. kemake sapane be hajAra jIllAo hoya che. ethI zeSa vaktA hatA te ApanA samasta guNa kahevAnI egyatA che arthAt saMbhava che. candrAlekakAre paNa AvuM ja udAharaNa ApyuM che. yathA. karUM huM mRgamadaaMDane, balarasanAmAM vAsa, je huM caturAnana banuM, pAmI puNyanI rAza. sArI rIte khalenA deSane jANavAvALo je brahmA banI jAya te saMbhava che ke mRgamada khalenI rasanAmAM vasAve. kemake A hetuthI khala purUSe mAryA jAze yajJAdi puNothI manuSya brahmA thaI zake che. candrAlekakAre AhIM saMbhAvanA zabdane artha ura arthAta taka samajIne saMbhAvanA alaMkAranuM A lakSaNa kahyuM che - saMbhAvanA yadItthaMsyAdityUhonyasya siddhaye // anyanI siddhine mATe "je AvuM hoya" A prakAre ude athat tarka e saMbhAvanA. * mahArAjA bheja A lakSaNa Ape che - prabhUtakAraNAllokAtsyAdevamiti saMbhavaH // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 madhyathAra prabala kAraNa dekhavAthI evuM thaze evI buddhi saMbhava alakAra che. yathA. he mitra megha ulaMdhi karI, vanagahana girivara saMga jala pAmavA ati nirmala huM, utarIza java madhi gaMga. samajIza tava tujane huM, AvAM leka je nabhacAra, laeNmine sumuktAhAra te, mahi nIlamaNi mana hArI. sahasthalamAM sadeha hevAnI yogyatA che, upamA sthalamAM upamA havAnI gyatA che ityAdi paratu yogyatAnuM svarUpa bhinna che, saMdehAdikanuM svarUpa bhinna che. te jyAM gyatAnI pradhAnatA che tyAM eja alaMkAra thaze. ane saMdehAdikanI pradhAnatA thaze tyAM saMdehAdika alaMkAra thaze. saMbhava pramANamAM saMbhAvanA alaMkArane antarbhAva nathI kemake pramANunuM svarUpa te nirNaya che, te ahIM nirNayanI vivekSA nathI. kintu gyatA mAtranI vivekSA che. ghaNu kavioe ubhekSAmAM saMbhAvanA zabda kahyo che ke jene artha e saMbhava samajyA che e bhUla che, kemake e saMbhava te ukta rItithI alaMkArAntara che. ulgakSAnA svarUpathI AnuM svarUpa sarvathA vilakSaNa che. te enA atyaMta vilakSaNa udAharaNathI spaSTa che. "jazavaMtajazAbhUSaNakAra" lakhe che - saMgha eTale vAsanA. cintAmaNikaSakAra kahe che - saMla vAsanIyAma" jema kastUrI Adi padArtha kADhI lIdhA pachI paNa e pAtramAM enI vAsanA (sugaMdhI) rahI jAya che. e nyAyathI dhorIe saMta gaDha mAnya che. yathA. A rAjAne nahIM devAne prasaMga hoya che chatAM devAnuM vacana mukhathI nIkaLe che." AmAM rAjane dAna vacananA ati abhyAsajanita vAsanAShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sama. zathI devAne prasaMga nahIM chatAM paNa devAnuM vacana mukhathI nIkaLe che. alaMkAre dAharaNakAra saMskAra alaMkAranuM A lakSaNa Ape che:anubhuut vAsanAnumeyaH sNskaarH|| anubhUta arthAt anubhava karelanI vAsanA e saMjAra yathA. kara vAma aMjana ApavA cahe, nayana dakSiNa mAhika kara cahe dakSiNa bhujaga bhujabaMdha, dharyo vAma subahi. e Dhaga nija nija aMgane, nirakhI harAhara je; sAthe sahAsa thayAM kare, kalyANa jaganuM eha. sAdRzyamUlaka saMskAra. yathA. phari phari nirakhane nIlamaNinA mahala sahita saMgIta, thAye zramita kari madhura ravane, nRtya parama punIta. e varalI varSA Rtu sugarjita padanI zreNuM teAye udAsI rahyA kare, avalekiye mRganeNa.. AhIM mayUrane megha sAdasyathI tAdaza nIlamaNi mahelamAM meghane vAraMvAra bhrama thaye. pharI e jJAna thayuM ke e megha nathI. saMgIta sahita nIlamaNi mahela che. ane e saMskAra jAmI gaye ethI sAkSAt garjanAyukta meghamAM tAdaza nIlamaNi mahelone bhrama che. tama. jazavaMta jazAbhUSaNakAra" lakhe che - sama zabdano artha tulya. ahIM sama zabdathI yathAyogya saMbaMdhanI vivakSA cheyathAyogya athaoNt yAcina. yathAyogya saMbaMdhathI sama ahaMkAra jANa. nA zazine gaMgahara, Azraya le anurUpa tema kIti Azraya kare, tujamAM dAnI bhUpa. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 jhabhyazAstra. AhIM nAdi zlAghanIya vastuoe candrAdi cUlAghanIya vastuone Azraya karyo ethI AhIM saMga saMbaMdha yathAyogya hovAthI sama yAM che. A stuti paryavasAyI che. yathA. ciraMjIvI jeDI maLI, kAM na saneha gaMbhIra, zuM ochI vRSabhAnujA, zuM haLadharanA vira. bhASAmAM leSane mATe "ciraMjIvI" zabdane becarajI" pATha thaIne dIrdhAyu che ane carIne jIve e artha thAya che. jeDI maLI jeDInuM maLavuM-daMpatInuM ane baLadanuM bannenuM prasiddha che. "ha"-prIti ane vRta. "vRSabhAnujA" vRSabhAnunI kanyA ane sAMDhanI nhAnI bahena. haLadhara"--haLane dhAraNa karanAra baLadeva ane baLada bane artha che. A rIte sakhIe parihAsamAM rAdhikA ane kRSNanuM pazupaNuM batAvI yathAyogya saMbaMdha pratipAdana karela che. prathama udAharaNamAM Azraya AzrayIbhAvasaMbaMdha sama che ane ane bIjA udAharaNamAM saMyoga saMbaMdhasama che. saMbaMdha aneka prakAranA thAya che. "kAvyaprakAzagatakArikAkAra" A lakSaNa Ape che - samaM yogyatayA yogo yadi saMbhAvitaH kacit / / sama alaMkAra e che ke je kyAMI yega arthAt saMbaMdha egyatAe karIne saMbhAvita heya. "sarvasvakAra" viSamanI pachI sama alaMkAranuM A lakSaNa Ape che -tadviparyayaH saME tata arthAt viSamanA viparyayamAM sama alaMkAra che. AvuM lakSaNa kahIne jaNAve che ke je ke viSamanA traNa bheda kahyA che, emAM ananurUpa saMbaMdhane viparyaya anurUpa saMbaMdha ja cArU hovAthI sama alaMkAra thAya che. candrAlekakAra pahelA samanuM A lakSaNa Ape che - samaM syAdvarNanaM yatra dvyorpynuruupyoH|| jyAM bane anurUpanuM ja varNana hoya tyAMsa alaMkAra thaze ane kAryakAraNanI ananurUpatArUpaviSamanAviparyayamAM A lakSaNa Ape che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi. Y81 sArUpyamapi kAryasya kAraNenaM samaM viduH|| kAraNanI sAthe kAryanA sArUkhane paNa sama kahe che. yathA. sAlaktaka tuja parasparazI, lalanA jete leka; rakta puSpathI vikasatuM, AnaMdathI azoka. AhIM kAryakAraNanA varNanI anurUpatAthI sama alaMkAra che. viSamanA viparyayamAM A lakSaNa Ape che - vinAniSTaM ca tasiddhiryadartha kartumudyataH // je arthane prApta karavA mATe udyama che, enI aniSTatA vinA siddhi sama alaMkAra che. yathA. vAraNathI vAraNa maLe, nirakhI rAjanuM dvAra; kuvalayAnaMdakAra kahe che ke rAjadvAramAM kSaNabharanuM vAraNa arthAt varjana na jANyuM ane utkaTa aniSTa nathI, ethI AMhI viSama nathI, kintu sama ja che. tethI enuM A kathana samIcIna che. sanAdhi. jazavaMtabhUSaNakAra" lakhe che - "mA" zabdano artha "samarthanamAM che. cintAmaNikepakAra kahe che -"samAdhi samarthane," samarthana arthAt baLavAna karavuM-draDha karavuM ItyAdi. jyAM manaraMjana kare e samAja alaMkAra che. lokamAM grahane draDha karavA mATe cunAthI maDhe che, kapATane draDha karavA taila Adi paDe che. e gRhanA ane kapATanA kAraNottara nathI. gRhanuM kAraNa te pASANu zilpI Adi che. kapATanuM kAraNa sutAra Adi che, cunAthI maDhavuM, tela lagAvavuM e te graha ane kapATane draDha kare che. ema lekavyavahAranI chAyAthI dherIe samAdhi alaMkAra mAnela che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 kALyazAstra, yathA sibdha hato te chalIye, hate hAthI te thaye madathI matta, AhIM samudranI bhayaMkaratA svAbhAvika che, kadAcit abhyAsavALAone bhayaMkara na thAya te bhayaMkaratAne mojAM (taraMge) e draDha karI dIdhI. hAthI svataH balavAna che. kadAcit bIjA hAthIthI laDatAM athavA raNamAM laDatAM kAyaratAthI balahIna banI jAya te enA baLanemade draDha karI dIdhe. kAvyaprakAzagatakArikAkAre" A lakSaNa Apela che-- samAdhiH sukaraM kArya kAraNAntarayogataH // kAraNAntaranA yogathI kAryanI suratA hoya te samAdhi alaMkAra. sukaratA athatu sukhathI thavuM, AnI bhASAsugamatA che. sarva. svakArAdi AnA anusArI che. "ratnAkarakAra" A lakSaNa Ape che - thitapodrAne samAdhi che. AhIM upa upasarga samIpa arthamAM che. uH upasarga ati arthamAM che. balana-bala devuM. " voTara " A zabda samudAyane artha samIpa thaIne ati bala devuM e samAdha alaMkAra che. samAsari. jazavaMtajazobhUSaNakAra" lakhe che - saMkSepa zabdano paryAya samAsa che. "cintAmaNikaSakAra kahe che -"mArA saM" saMkSepano artha "ona mUyoramadhAre" thaDathI vadhAre kahevuM. "samAsakti" zabdasamudAyane artha cheDethI karIne ghaNuM kahevArUpa ukti, samAsa, saMkSepa, saMgraha A sarva paryAya nAma che. je varNanamAM ukti samAsasvarUpa hoya e sAtti gadyaja che. thayA satayuta karato pInakuca, grahate sundara keza , hare vasana vana bhuvikhadira, tuja aristrInA nareza. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsakti . 483 AhIM khadira (era) vRkSamAM kAmIpaNuM vivakSita che, e kAmarUpanuM kucamAM nakha lagADavuM anya che. vRkSanuM kucamAM kaMTaka lagADavuM anya che, kAmIpurUSanuM kAminInA kezenuM grahavuM anya che. vRkSamAM kAminInA kezanuM aTakavuM anya che. kAmIpurUSanuM kAminInA vastranuM dUra karavuM anya che, vRkSamAM kAminInA vastronuM bharAvuM anya che. khadira vRkSamAM purUSapaNuM anya che. Ama ghaNuM artha kucakSatayukta kare, kezagrahe, caMdana hare, A zabdothI ane khadiranI puliMgratAthI saMkSepe karIne kahela che, athavA khadiranuM vAstava vRttAMta kahevAvALA zabdathI ja khadiranuM kAmuka vRttAMta kahela che, e thoDA zabdothI ghaNe artha kahela che, Ama anyatra paNa jANuM levuM. vedavyAsa bhagavAna A lakSaNa Ape che - yatroktAdgamyate'nyo'rthastatsamAnavizeSaNaH sA samAsoktiruditA saMkSepArthatayA budhau.|| jyAM ta arthAt kahela arthathI enA samAna vizeSaNavALA anyArthagamya hoya, A rItithI saMkSepArtha hovAthI paMDitoe ene samAyoji kahelI che. mahArAjA bheja A lakSaNa Ape che - yatopamAnAdevaitadupameyaM pratIyate atimasiddhestAmAhuH samAsoktimanISiNaH jyAM ati prasiddhithI upamAnavaDeja chata arthAt prakRta upameya pratIta thAya ene vidvAna laka samAsakti kahe che. saMkSepeNocyate yasmAtsamAsoktiriyaM tataH // camata arthAt je kAraNuvaDe saMkSepathI kahevAmAM Ave che, tata arthAt te kAraNathI e saMkSepathI kahevuM e tamAro AcAryadaMDI A lakSaNa Ape che - vastu kiMcidAbhapretya tattulyasyAnyavastunaH uktiH saMkSeparupatvAtsA samAsoktiriSyate // ke vastunA abhiprAyathI karIne enA tulya anya vastunI ukti saMkSeparUpa hovAthI samAni thAya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 kAvyazAstra. kAvyaprakAzakAra A lakSaNa Ape che - vormiH STi samAyojiMdA Hi arthAta baMnemAM lAgela me arthAta vizeSaNothI para arthAt aprastutanI ukti arthAt kathana e samIkSatti. prakAzakAra vRttimAM lakhe che ke vizeSyanA sAmarthya vinA paNa liI vizeSaNa sAmarthyathI, prakRtArtha pratipAdaka vAkayathI aprakRta arthanuM kathana e samAsathI arthAt saMkSepathI arthadvaya kahevAthI samAsakti. sarvasvakAra A lakSaNa Ape che - vizeSaNAnAM sAmyAdaprastutasya gamyatve samAsoktiH vizeSaNenI samatAthI aprastutanI gamyatAmAM samApti alaMkAra che. candrAlekakAra A lakSaNa Ape che:smaasoktiH parisphUrtiH prastute' prastutasyaceta. je prastutamAM aprastutanI skUraNA heya te samAji . samua. "jazavaMtajazAbhUSaNakAra" lakhe che - samucaka zabdano artha ghaNAonuM ekaThuM thavuM. cintAmaNi kaSakAra" kahe che-"sarathaH " jyAM samuccanuM varNana karavAmAM Ave e samunnA rAja che. yathA. maNi zANaghasAyalI ne zUranuM, asicurita aMga raNagaNuM bhAse; madakSINa mataMgaja taratajI, vahetI saritA tuccha kArtika mAse; zazikarI kalA vaLI che ratimardita, bAlavadhU karauM keli vilAse, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 485 samuccaya. dhanahIna udAra padAratha e saha; - kSINa thatAM ati zobhA prakAze. A udAharaNamAM svAbhAvika kSINatAthI bhavAvALI vastuene kavie kAvyamAM samuccaya karyo che. mahArAjA bheja samuccayanuM A lakSaNa Ape che - nivezanamanekeSAmekataH syAtsamuccayaH pati: arthAt aneka padArthonuM ekatra nivezana e samucaya alaMkAra thAya che. vADmaTa A lakSaNa Ape che - ekatra yatra vastUnAmanekeSAM nibandhanam // atyutkRSTApakRSTAnAM taM vadanti samuccayam // jyAM ati utkRSTa athavA apakRNa aneka vastuonuM ekatra nibandhana arthAt kAvyamAM varNana heya ene saMpurNaya kahe che. yathA. zazi divasa dhUsara galitavana, kAminI ura ANuM, sara vigatavArija mukha nirakSara suMdarAkRti jANu. rahe dhanaparAyaNa nRpa satata, dekhuM sajana duHkhI tAta; khalajana nRpanI saMge rahe, hare mana satya che e sAta. AhIM manamAM sAlavAvALI vastuono samuccaya karavAmAM AvyuM che. A apaSTane samuccaya che. kAraNasamuccaya, guNasamuccaya ane kriyAsamuccayathI bhrama karIne kAvyaprakAzagatakArikAkAra samuccayanuM A lakSaNa Ape che - tatsiddhihetAvakasminyatrAnyattatkaraM bhavet / samuccayo'sau satvanyo yugapadyA guNakriyAH // jyAM enI siddhine hetu eka rahetAM anya ene karavAvALo thaI jAya e prathama samurAya che. ane guNa tathA kiyAonuM ekaja samayamAM thavuM e dvitIya satraya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAna. sarvasvakAra, ratnAkarakAra ane candrAleAkakAra ityAdi enA anusArI che. candrAleAkakAra A lakSaNa Ape che. 486 bahUnAm yugapadbhAvabhAjAM gumphaH samuccayaH ahaMprAthamikAbhAjAmaka kAryAnvaye'pi saH yugapat arthAt ekaja samayanA bhAvane bhajavAvALA ghaNuAAnuM zukna arthAt kAvyamAM varNana karavuM e samuya. ane prathamamAM prathama evA bhAvane bhajavAvALA ghaNAonA eka kAryanA saMbaMdhamAM paNa samuya che. kuvalayAna dakAre vRttimAM kahyuM che ke koi koi kriyAonA kicita kAla bheda saMbhava che. tApaNu zatapatra patrazata bheda nyAyathI cogapadya vivakSita che. kuvalayAnaMdakAra kAraNusamuccayanuM A udAharaNa Ape che. yathA. jokhana vidyA madyana dhana, mada upajAve ehu. AhIM ahamahamikayA arthAt hADAhADI malekapAta nyAyathI aneka kAraNAnuM dhAraNa karavu che. kAraNu samuccayanA cAra prakAra che. eka tA aneka kAraNu maLIne eka kArya kare. A prakAranuM udADuraNa upara Apela che. dvitIya prakAra e che ke kAraNu kAryasiddhimAM pravRtta rahetAM kAraNNAntara e kAryanI sugamatA kare. yathA. dIna vacana karI sajala krUga, paDayA priyAne pAya; karyuM mAnameAcana sugama, turata ghaTA gaherAya. tRtIya prakAra e che ke kAraNu kAryasiddhimAM pravRtta rahetAM kAraNAntara e kAryanI adhikatA kare. yathA. hatuM rUpa caiAvanataNuM, tAre mana abhimAna; adhika thayuM AdhInatA, patinI paDI pichAna, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saheAkti. 487 caturthAM prakAra e che ke aneka kAraNeAmAM e sa Mdeha hoya ke A kAryaM kANuM karyuM ? yA. malayAcala mArUtu ke, zazi ke keAkilagAna, hare mAharAM prANu sA~, enu karI nidAna. sohi. '' " jazavaMtajazeAbhUSaNakAra " lakhe che.~~ sadda nAma saMganu che. sahabhAvanI ukti e sautti. jyAM saha bhAvanI ukti varNana karavAmAM Ave e soSThi gaNaMjAra che. ziSyA sAthe gurU Ave che," AvAM varNanamAM alakAra nathI. rAcakatA vinA alakAratA nathI ema satra jANI levu 65 yathA. yaza pahoMcyA yadurAyanA, arisa Mge dvigamata, zrI AvI aribhUmisaha, vadI vizva vadata. vedavyAsa bhagavAna A lakSaNa Ape che: sahoktiH sahabhAvena kathanaM tulyadharmiNAm samAna dhamIenA sahabhAvathI karIne kathana karavu. e sahokti alaMkAra che. AcArya ThaMDI A lakSaNa Ape che: sahoktiH sahabhAvena kathanaM guNakarmaNAm // guNa ane karmAMnA sahabhAvanuM kathana e padghAtti ahajAra. " kAvyaprakAzakAra A lakSaNa Ape che: "" sA sahoktiH sahArthasya balAdekaM dvivAcakaM / * sahAnA khalathI eka zabda khannenA vAcaka hAya e sozi kAvyaprakAzakAre vRttimAM lakhyuM che ke jo eka arthane kahevAvALA zabda paNa sahAtha khalathI ubhayanA jJApaka thai jAya e sozi " sa`svakAra " A lakSaNa Ape cheH-- Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ re kAvyazAstra. upamAnopameyayorekasya prAdhAnyanirdeze' parasya sahArthasabandhe sahoktiH // upamAna ane upameyamAMthI ekanuM pradhAnatAthI kathana, anyanuM sahA samadhathI kathana e sautti alaMkAra. vAgbhaTa A lakSaNa Ape che: -- sahoktiH sA bhavedyatra kAryakAraNayoH saha / samutpattikathA hetorvaktuM tajjanmazaktitAm // kAraNanI kArya utpatti sAmarthya kahevAne mATe kArya kAraNanI sAthe utpatti kahevI e sosa, yathA. grahI namAvI AkarSatA, ariyaza madazrI sAtha; raNamAM dhanuSa apUrvakRti, jayati jayati saghunAtha. AhIM saheAkti alakAranuM svarUpa tA sahabhAva mAtra che. sAra. jazavaMtajaze bhUSaNakAra kahe che:-- (pa sArI zabdanA artha zreSTha che. cintAmaNi kASakAra kahe cheH-- sAra: zrazne " vastunA zreSTha aMzane leAkamAM sAra kahevAnI rUDhi che. je vastunA sAra che teja sAra ahaMtA. yathA. A apAra saMsAramAM, sAra vastu kavivANI; jene jagata adhu rahyuM, vAravAra vakhANI. yathA. rAyasAra bhU, bhUmAM puragaNu, puramAM sAdha sAdha zayyA bhathu; tema varAMgI che zayyAmAM, jANu aMga sarvasva tu temAM. svAmI, amAtya, suhRda, kASa, rASTra, durgA ane senA e saptAMga maLIne rAjya vastu che. e evI rAjya vastumAM dharaNI sAra che. kemake dharaNIthI sarva thAya che. AhIM dharaNIthI dezanI vivakSA che. vanaparvatAdi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 489 sAra. maLIne dharaNI vastu che. jemAM pura sAra che, ityAdi gherInA A udAharaNamAM rAjyamAM dharaNuM sAra che. ethI laIne zayyAmAM varAMganA sAra che. ahIM sudhI te sAra laikika hevAthI e sArAmAM alaMkAratA nathI. paNa varAMganAmAM aMga sarvasva arthAt lAvaNya sAra che. e sAra sahRdayavedya hevAthI alaMkAratAne prApta thAya che. AmAM kasAranI paraMparA laIne varAMganAmAM aMga sarvasva sAra che. kAvyaprakAzagatakArikAkAra A lakSaNa Ape che. uttarottaramutkarSoM bhavetsAraH parAvadhiH // parAvadhine pAmela uttarottara utkarSa sAra alaMkAra che. candrAlokakAra A lakSaNa Ape che - uttarottaramutkarSaH sAra ityabhidhIyate uttarottara utkarSa sAra alaMkAra kahevAya che. kuvalayAnaMdakAra lALa guNanuM A udAharaNa Ape che. ' yathA. che udaramAMhi triloka e hari sahastraphaNa tanamAMya, maNi sadaza e phaNi jaladhimAM jalajatu iva nirakhAya, e jaladhi aMjali karI pIdhe, e mahA RSizrI agasta; AkAzamAM khota Iva thAye udaya ne asta; jene thayuM nabha eka DagaluM e trivikrama Iza; manadhAraNuM pUraNa kare, nita ApanI avanIza. AmAM sAthe guNatkarSanuM varNana che. alAdya guNatkarSanuM A udAharaNa Ape che - yathA. tRNathI tUla ne tUlathI, haLave yAcaka jANI, pavana na Ave pAsa kadi, yAcanabhaya ura ANI. * AmAM alAdhya guNAkarSanuM varNana che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 kAvyazAstra, jazavaMta jazAbhUSaNakAra" lakhe che - # eTale bArIka, ethI jyAM samatA camatkArI hoya tyAM sukSma ra thAya che. jyAM sUkSamatAnuM varNana karavAmAM Ave e sUkSma aDhAra che. yathA samajAve raNazatrune, teLI bhUpa taravAra, pazI zira thAze parAM, ura karI lIye vicAra. AhIM raNAMgaNamAM taravAra taLavArUpa ceSTA mAtrathI rAjA pitAnA zatruone AvuM sUkSmatAthI kahe ethI ahIM sUkSma arjara che. AcAryadaMDI A pramANe lakSaNa Ape che - igitAkAralakSyo'rthaH sokSamyAtsUkSma iti smRtaH // Igita ane AkArathI jevA yogya artha sUkSma hovAthI sUkSama ema kahevAmAM Avela che. kAvyaprakAzagatakArikAkAra A lakSaNa Ape che - kuto'pi lakSitaH sUkSmo'pyartho'nyasmai prakAzyate / dharmeNa kenacidyatra, tatsUkSma paricakSate / / keI nimittathI batAvela sUkSma artha paNa anyane mATe kaI dharmathI prakAzita karavAmAM Ave tyAM sUkSma alaMkAra kahevAya che. yathA nijanA muktAhArane, patine kaMThe dhArI, kahe priyA A Apane, zobhA de che sAro. AhIM nAyakathI nahI jevAela viparIta tirUpa pitAnA ane bhiprAyane e nAyakAe nAyakaprati sUkSamatAthI batAvela che. li. jazavaMtajazobhUSaNakAra" lakhe che -sthati eTale smaraNa. jyAM samRtinuM varNana heya e smRti garjara. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svabhAvokti. 441 yathA tane joI nRpa bhejane, maratI sRSTi samasta; AhIM dAnI rAjAnA udAratAdi guNe jaI mahArAjA bhejanI smRti Ave che. " kAvyaprakAzagatakArikAkAra" A lakSaNa Ape che - yathAnubhavamarthasya dRSTe tatsadRze smRtiH // anubhava karela padArthanA sadaza jevAthI je smRti thAya te smRti alaMkAra. mahArAjA bheja A lakSaNa Ape che - sadRzAdRSTacintAderanubhUtArthavedanam / smaraNaM pratyabhijJAna svamAvapi na tadabahi // pahelAM anubhava karela padArthanA sadaza jevAthI adraSTathI athata prArabdhathI ane cintA AdithI je jJAna te nAaMjAra ane kAlAntaramAM jeela padArthane pharI jevAthI evuM jJAna thAya che ke A e che evA jJAnane pratyabhijJAna kahe che. te pratyabhijJAna ane svapna paNa samaraNathI bhinna nathI. yathA daLatAM dvipa raNa khathI, pekhI pratApa narendra naga vidArate vAthI, sUrya saMbhAre che. prathama vajathI pahADane vidAratA Indrane sUrya je hatuM, ethI ukta Indrane sUryane anubhava hato, enA jevI haladIghATanI laDAImAM talavArathI dvirone (hAthIone ) tharatharAvanAra pratApane joIne sUryane ukta IndranuM smaraNa thayuM. ahIM nathI anubhava karela IndranA sadaza mahAna pratAparANune jevAthI sUryane IndranI smRti thAya che ane AgaLanA udAharaNamAM zravaNethI anubhava karela bhejanA jevA mahAna patine jevAthI sarvane bhejanI smRti thAya che. mAvonTi, jazavaMtajabhUSaNakAra" lakhe che - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 kAvyazAstra. " mAva " zabdanA artha potAnA dharma cintAmaNikASakAra kahe cheH-- svabhAvaH sanavizeSe "ukitanA a kathana che. 46 jyAM kAi vastunA svabhAvanI ukti hAya e svamAvatti trayaMjAra kahevAya che. yathA. kUMga sasneha prasanna mukha, vakSasthala suvizAla; jInu praamitabhuja nRpati, nirakhI thAu nihAla. A AkRtinI svAbhAveAkti che. yathA. mAra mukuTa kaTikAchanI, kara muti ura mAla; e khAnaka muja mana vaseA, sadA bihArIlAla. A zrI kRSNanA vezanI svabhAveAkti che. eja rIte bhinna bhinna svabhAvanAM udAharaNA atre sthalasa kAcane lIdhe Apela nathI. AcArya daMDI A lakSaNa Ape che:~ nAnAvasthaM padArthAnAM rUpaM sAkSAdvivRNvatI / svabhAvoktizca jAtizcetyAdyA sAlaMkRtiryathA // padArthonA vividha avasthAvALA rUpane sAkSAt kahenArI svabhAveAkti ane jAti nAmavALI sarva alakRtimAM pahelI alakRti che. kAvyaprakAzagatakArikAkAranuM A lakSaNa che. svabhAvoktistu DimbhAdeH svakriyArUpavarNanam philma arthAt khAlakArdikAnI peAtAnI kriyA athavA rUpanu vana e vamAnosi prakAzakAre "rUpa " zabdane a va athavA AkRti karyo che. sarvasvakAra A lakSaNa Ape cheH-- sUkSmavastusvabhAvayathAvadvarNanaM svabhAvoktiH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetu. 43 vastunA sUkSma svabhAvanuM yathAvat varNana e rAmAvatti vaLI vRttimAM lakhyuM che ke svabhAvavarNana mAtra alaMkAra nathI, kemake ema te sarvatra alaMkAra thaI jaze. ethI lakSaNamAM sUkSma padanuM grahaNa che. sUkSma arthAt kavimAtra ga. ethI kavimAtra gamya. vastunA svabhAvanuM nyUnAdhika rIte varNana e daramAvo alaMkAra. ratnAkarakAra A lakSaNa Ape che - samyaksvabhAvavarNanaM svabhAvoktiH // sArI rItathI svabhAvanuM varNana e svamAri, emaNeja vRttimAM lakhyuM che ke vastusvabhAva be rItanA che. sthala ane sUphama. sthUla to samasta kavigecara che. enA varNanamAM kaI alaMkAra nathI. yathA. zira aMgadanI godamAM, caraNoda hanumAna, mRgatvasUtA rAma de, anujavacanamAM kAna. * hatu. " jazavaMtajabhUSaNakAra" lakhe che - 'ta eTale kAraNa. hetu zabdanI vyutpatti A pramAche che. "hinoti thAnoti zAthe rati hetu" kAryamAM vyAsa thAya e hetu. niSkarSa e che ke kAryane utpanna kare e hetu. te hetu be prakAranA che. ra ane jJApavA. utpanna karavAvALe jarA kahevAya ane jJAna karAvavAvALo jJAbetu kahevAya. jema dhUmrane hetu ari e kArakahetu che. kemake e dhUmrane utpanna kare che. ane dhUmra agrinuM jJAna karAvavAvALe che, ethI e jJApaka hetu che. darpaNamAM nija chabi nirakhI, nayane meda umaMga; pativaza karatAM nArImukha, caDaye garvane raMga. AhIM nayanene mada-umaMga tha tathA mukha upara garvane Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 kAvyazAstra. raMga caDhave emAM potAnI khubasuratI ane patine vaza karavA rUpa hetu che. e kAraka hetu jANu. yathA. kakilaravaAraMbha ne, kalietaNe prakAza sUcave samaya vasaMtane, hRdaye vadhe haeNllAsa. AmAM vasaMta samayanuM jJAna karAvavAmAM kekilarava AraMbhAdi hetu che. e jJApaka hetu jANa. AcAryadaMDI ane mahArAjA bheja kahe che - vijAI ja jAnanA gatathI, * yukto na yukta ityevamasaMkhyAzcitrahetavaH // nivArya arthAta kAraNathI kAryanuM dUra hovuM, e dezathI ane kAlathI be prakAranuM che. kAraNa ane sthalamAM, kArya ane sthalamAM, eto dezanI viratA che. sahaka arthAt kArya kAraNanI sAtheja havuM. zayananana arthAta kArya pahelAM thavuM ane kAraNa pachI thavuM, AnuM udAharaNa vicitra alaMkAramAM Apela che. yukta arthAt kAraNane egya kArya, ayukta arthAt kAraNane agya kArya. ayukta kAryanuM udAharaNa A pramANe che - yathA. tuja pratApa ravi teja nRpa, rAkhe kevI rIta; anya nRpatinA karakamala, saMkecAve nitya. AhIM ravi hevAthI kamalene saMkucAvavAnuM ayukta kArya che, AcAryadaMDI A pramANe lakSaNa Ape che - hetuzca sUkSmalezau ca vAcAmuttamabhUSaNam / kArakajJApako hetU to cAnekavidhau yathA // hetu, sUkSma ane leza vArAM arthAt vANuMnuM uttama bhUSaNa che. hetu kAraka ane jJApaka ema be prakAranA heIne pharI aneka prakAranA thAya che, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 antarbhAvAlaMkAraH 495 rakaTa A lakSaNa Ape che - hetumatA saha hetorabhidhAnamabhedakudbhavedyatra / sarjavA hetu sthAtimyaH pRthapUtara . jyAM kArya kAraNanuM abheda karavAvALuM kathana hoya e hetu alaMkAra che. e anya alaMkArethI pRtha thaze. candrAleka paramatathI A lakSaNa Ape che:-- hetuhetumatoraikyaM hetuM kecitpracakSate // kAryakAraNanI ekatAne keTalAka hetu alaMkAra kahe che. yathA A kaTAkSa nRpa dAnanuM, vibudhanI ramA vileka rAjAnuM kaTAkSa vidvAnenI lakSmIrUpa kAryanuM kAraNa che. tethI AhIM kAryakAraNutAne abheda kahe che. vedavyAsa bhagavAna A lakSaNa Ape che - siSAdhayiSitArthasya heturbhavati sAdhakaH / kArako jJApakazceti dvidhA so'pyupajAyate / / siddha karavAne Icachela arthane je sAdhaka e hetu alaMkAra che; ane e hetu kAraka ane jJApaka evA be prakAranA che. __ antarbhAvAlaMkAra. prAcIne e je je alaMkArene prAdhAnyAlaMkAramAM antarbhata batAvyA che tenuM zrI jazavaMtabhUSaNakAra nIce pramANe samAdhAna kare che. 3 . "ga" zabdano artha prasiddha che. prAcIna aMga nAmaka ane laMkArAntara mAne che. alaMkAradAharaNakAra" A pramANe lakSaNa udAharaNa batAve che - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 kAvyazAstra. aGginaH phalavattve'parasyAphalatvamaGgam / aMgI phalavAna hoya ane apara arthAt aMga phalavAna na hoya e gala maruMvAra banyAM hatAM harakopanAM, sAdhana kAma vasaMta, bacce vasaMta ane jaLI, A smarane aMta. potAnA sAmaMta vasaMtane laIne mane je haranA tapane bhaMga karyo tyAM haranI kapAgnithI manoja (aMgI) dagdha thaI gaye ane vasaMta (aMga) dagdha nahIM thaye. vasaMta aMga ane kAma aMgI che. harane kepa karAvavAmAM e bane sAdhana hatAM; ethI harakopAgnithI bane dagdha thavA joIe. amArA matathI ame prakAzita karela "atulyagitA" a lakAramAM A alaMkAra antabhUta che. ci . cintanamAM na Ave e "mA " acityane prAcIne alaMkArAntara mAne che. "ratnAkarakAra" A lakSaNa udAharaNa bane tAve che: "avilakSaNAdvilakSaNakAryotpattiviparyayazvAcintyam avilakSaNa kAraNathI vilakSaNa kAryanI utpatti ane enAthI viparyaya arthAt vilakSaNa kAraNathI avilakSaNa kAryanI utpatti e acintya alaMkAra. yathA. kokilane vAcAlatA, virahiNI mana atyaMta devAvALo dekhaje, A samaya vasaMta. AmAM avilakSaNa thaela vasaMta kAraNathI maina ane vAcAlatA rUpa vilakSaNa kAryanI utpatti che. vasaMta kAraNanI avilakSaNatA e che ke kekilane vAcAla kara vAmAM ane virahiNIne mAna karavAmAM vasaMtanA svabhAvanI vilakSa thatA nathI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarbhAvAlaMkAra. 47 yathA. mAre zani azani ubhaya, Apa kepatAM bhUpa; zani graha che, azani nAma vajanuM che, AMhI AnI rUDhi vijaLImAM che, AmAM zani azani rU5 bane kAraNe paraspara nAmathI, svarUpathI, ane svabhAvathI sarvathA vilakSaNa che. e rAjAnA zatruone mAravArUpa ekaja avilakSaNa kArya kare che. AvA viSayamAM mahArAjA bheje to citra hetu mAnela che. acityasthalamAM Azcarya ja thAya che. ethI amArA matathI A "vicitra" alaMkAramAM aMtarbhata che. - tirA, ahI "gatizaya" zabdano artha atyaMta che. prAcIna atizaya nAmane alaMkArAntara mAne che ratnAkarakAra A lakSaNa udAharaNa Ape che, saMbhAvanayAnyathA vAtizayo'tizayaH / / saMbhAvanAthI athavA ethI anyathA arthAt asaMbhAvanAthI je atizaya te gatirAva karuMvAra. AMhI saMbhAvanA to vidhi che. asaMbhAvanA niSedha che. vRttimAM lakhyuM che ke uttarottaramAM saMbhAvanAthI athavA asaMbhAvanAthI je atizaya te gatirAja gaDhavA, yathA. che nahi, che te sthira nahi, sthira te viNa phalavAna; saMta purUSane kepa che, khalanI prIti samAna. AMhI purUSonA kepanI uttarettara asaMbhAvanA arthAta ni. SedhathI satparUnA kepanA niSedhane atizaya che. evuM ja vidhimAM jANI levuM joIe. amArA matathI A prakAranA atizaya arthAt atyaMtatAne paNa adhika alaMkAramAM aMtarbhAva che. 63 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 tyuddhi. maja zabdamAM "ta" zabdane artha udghaghana che. "cintAmaNikoSakAre kahyuM che ke -"mati " "atyukti zabdasamudAyano artha laMghananI ukti che. AmAM lekasamAlaMghanamAM rUDhi che. keTalAke atizaktine atyukti nAmathI kahela che. ane zUratA udAratAnA lekasImAtivartananA udAharaNa Apela che. jethI bhrAntithI prAcIne atyuktine alaMkArAntara mAne che. candrAlekAra" A lakSaNa udAharaNa Ape che. atyuktirabhutAtathyazauryaudAryAdivarNanam atao arthAt mithyAbhUta zUratA ane udAratAnuM Azcarya janaka varNana e gayu alaMkAra che. yathA. tuja pratApanA anale, soLyA che nRpati sidhu sAta pharI arinArI nayananAM, naure bharyA e vAte vikhyAta, kuvalayAnaMdakAra paramatathI lakhe che ke saMpattinI atyuktimAM te udAtta alaMkAra che. ane zUratAnI atyuktimAM atyukti alakAra che. kharI rIte vicArI letAM lekasImAtivartanamAM atizayakti thAya che, ane ethI AmAM lokasImAtivartana prAdhAnya che. tethI AvI kiMcit vilakSaNatA alaMkArAMtara thavAne nimitta nahi bane ethI A atizayekti alaMkAraja che. prAcIna anaMga nAmane alaMkArAntara mAne che. "alaMkArodAharaNakAra lakhe che - " aGginaH phalavatve'parasyAphalavatvamaGgam aMgI phalavAna heya, apara arthAta aMga phalavAna na hoya e ga mAra che. aMga alaMkAranuM A lakSaNa batAvI enA mAruMelnuM lakSaNa A pramANe kahe che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarbhAvAlaMkAra. 49 "toDana" aMga alaMkArathI viparIta e cA gara arthAt aMgI kulavAna na hoya e maiA gavAra yathA. vRkSa banAvI astra, ghAva kapioe kIdhA, e sarve rAvaNe zarIramAMhi sahI lIdhA, paNa puSpa te taNAM banyAM astrathI adhikatara; sItA virahI danuja kaleza pAme ura aMdara. vRkSa aMgI che, puSpa enAM aMga che. ahI aMgIvRkSa rAvaNana kaleza karavAmAM viphala banyA. paraMtu aMga-pu rAvaNane kaleza karavAmAM vipula na nivaDayA. amArA matathI A paNa ame kahela atulyogitA alaMkAramAM aMtabhUta che. zaSyavasAya, anarthavasAya eTale anizcaya. prAcIna anadhyavasAyane alaMkArAntara mAne che. bhAnudatta A lakSaNa udAharaNa Ape che. anulikhitakoTika jJAnamanadhyavasAyaH // kaI kaTi jene viSaya nathI evuM je jJAna e nadayavasAya aDhAra, saMzaya ane bhramamAM keTinuM bhAna che. yathA kare svedazAlI tana je A, che AlI vanamAlI ke A ahIM Indu ke Anana! e saMdehanI peThe koTinuM bhAna nathI, kintu A vanamAlAvALa keNa che? AvA sAmAnya rUpathI anizcaya jJAna che. amArA matathI A paNa saMdehamAM anarbhata che. ananvaya. na gavada gananvaya" e cupattithI anavaya zabdane Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra, 500 artha anvayano abhAva che. anvaya te padArthone paraspara sabaMdhane kahe che. ghaNA prAcIne ananvaya nAmane alaMkArAMtara mAne che. kAvyaprakAzagatakArikAkAranuM A lakSaNa che. " upamAnopameyatva ekasyaivaikavAkyage ananvayaH ekano ja upamAnepameyabhAva eka vAkyamAM hoya tyAM navA gaIvara che. sarvasvakAra" A lakSaNa Ape che - ekasyaivopamAnopameyatva ananvayaH // ekanI upamAne pameyatA thAya tyAM ganavA cakkAra che. kAvyaprakAzagatakArikAkAre parasparopamAnA nivAraNa mATe lakSaNamAM eka vAkyane niyama karela che. "sarvasvakAre" karela nathI. candrAlekakArAdi samasta enA anugAmI che sarva enuM AvuM udAharaNa Ape che. yathA ghutidhara dIna dayAla draridrahara, Apa tulya Apaja che Izvara AmAM eja IzvaramAM eja izvaranI upamA anvaya nathI banI zakate ethI ahIM ganannA bAra che. e ukata anvayanuM banavuM dUSaNa che tyAre AvA sthalamAM dvitIya sadaza vyavadanI vivakSA kare che. bhAmahe A pramANe kahela che - yatra tenaiva tasya syAdupameyopamAnatA / asAdRzyavivakSAto vadanti tamananvayam / / jyAM asAdastha vivakSAthI enI sAthe enI ja upamAnepameyatA hoya ene gananvaya ahaMkAra kahe che. prAcInanA mata pramANe rasagaMgAdharakAra kahe che ke ananvayamAM asamatA vyaMgya che te paNa ananvaya rUpa camatkAra pradhAna hovAthI alaMkArAntara che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . antabhaMvAlaMkAra 501 alaMkAra ratnAkarakAra ananvayanA traNa prakAra mAnatAM A lakSaNa udAharaNa batAve che-- tenaiva tadekadezenAvasitabhedena vAnanvayaH terai" arthAta tenI sAthe tene, " ta na" arthAta tenA eka dezanI sAthe tenA eka dezane, athavA "vasimena" arthAt TharAvela bheda vALAnI sAthe enA anvayanuM na banavuM e gananA alaMkAra che. TharAvela bhejavALA te pratibimba che. AdinuM te evuM ja udAharaNa Apela che. Apa tulya Apaja che Izvara." dvitIyathA. rUpabharI saMsAramAM, che sundarI hajAra; vAmAdha sudakSiNArdhathI, che manahara A nAra, tRtIya-yathA. ratnabhIneM kailAsamAM, nijapratibimba nihALI, mAne yutthapatitvane, jaya gajavadana dayAla. yuthapatitva te sajAtimAM thAya che, e gaNezanA jevo hAthI gaNezanuM pratibimbaja che. amArA matathI ananvayane AkSepamAM antarbhAva thAya che. ane A lakSaNa che ja evI ja samayamAM ganAra te prasiddha che. prAcIna anAdara nAmane alaMkArAtra mAne che. ratnAkarakAra A pramANe lakSaNa udAharaNa batAve che - aprAptArtha tattulyA'nAdaro'nAdaraH // je samayamAM je vastu prApta che enA tulya athavA aprApta evI anya vastunI prAptine mATe pUrva prApta vastune anAdara e canA alaMkAra. yathA. siMhanAdayuta kaTakane, taSne tuja arirAja; siMhanAdayuta kaTakane, jhaTapaTa grahatA Aja. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAya. siMhanAda yuddha samayamAM subhaTAnI garjanA athavA siMhAnA zabda, kaTaka-senA athavA patanA madhyabhAga. AmAM Adara ceAgya tAdRza sainyanA anAdara avajJA alaMkAra che. anAdaramAM camatkAra hoya tyAM avajJA alaMkAraja thaze. avajJA ane anAdara tA nAmAntara che. anukUla. keTalAka prAcIna anukUla nAmanA alaMkArAntara mAne che. sAhityadarpaNukAranuM A lakSaNu udAharaNa che. 502 anukUlaM prAtikulyamanukUlAnubandhi cet jyAM pratikUlatA ganu tAnunya arthAt anukUla thaI jAya tyA anukUla alaMkAra. yathA. jo nakhakSatathI kApatI, teA suNu mugdhA nAra; AMdhI le bhujapAzathI, ke OM nadakumAra, pAzathI kaThakha'dhana pratikUla che, AhIM nAyikAnI bhulatArUpa pAzathI kaMThamandhana anukUla thai jAya che. amArA matathI AhIM tA parAma gabaMr che. anukRti. anukRti arthAt mIjAnI peThe karavuM te. cintAmaNikASakAre kahyuM che ke anukRti: anuraLe. prAcInA anukRti nAmanA alakArAtara mAne che. - ratnAkarakAra A pramANe lakSaNa Ape che:hetvntraadnysyaapi tathAtvamanukRtiH kAraNAntarathI anyanu' paNa taiyattva arthAt enA jevuM thaI javuM e adbhutigaNaMr. yA. zaranikara nirbhara nRpati, sAtala kerU sa zarIra, pratibha>= prerita' khaDDa pahoMce, e vila`khathI vIra; Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 antarbhAvAlaMkAra. suranArI vRSTi sumanarathI, nRpati pUrita nayana, pratibhaprati suprahAra, enA thakI zIdhra bane na. ratnAkaraskAra kahe che ke sama alaMkAramAM te prathamaja sama thayela vastuone saMga che. ahIM te saMganI pachI samatA thAya che. amArA matathI nAmArtha mAtra te rUpakane viSaya che, kemake anukaraNa te nakala che ane ratnAkarakAranA lakSaNa udAharaNanusAra te ame spaSTa karela tulyagitA che. ane ratnAkarakAre je sama alaMkArathI vilakSaNatA batAvI che eTalA mAtrathI alaMkArAntara thatuM nathI. samatAmAM paryavasAna kare te sama alaMkAraja thaze. . "U" AmAM "mA" zabdano artha dIrghatA athavA vadhavuM che. cittAmaNikeSakAra kahe che. "gayA" siddhAnta kaumudImAM kahyuM che ke -"ApAno taicce "ga " zabda samudAyane artha "guNanuM vadhavuM" che. prAcIne gALa ne alaMkArAntara mAne che. "candrAlekakAra" A pramANe lakSaNa udAharaNa batAve che. prAsiddhasvaguNotkarSo'nuguNaH parasaMnidheH / bIjAnA sabaMdhathI pahelAM siddha thayela potAnA guNane utkarSa e gagg gaI che. yathA. tuja kaTAkSathI zravaNanA, nIlempala ati nIla; karathI mANika atiarUNa, che sundaratA zIla. amArA matathI Ate adhika alaMkArane viSaya ja che. ukta rItithI guNanI adhikatA alaMkArAntara-hevAne yogya nathI. satya.. keTalAka prAcIna apratyenIka nAmane alaMkArAntara mAne che. alaMkAradAharaNakAra pratyenIkanuM gAnagI tarIthI vA bAri Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 kAvya zAstra. jyuM masranIm aniSTanI athavA aniSTanA sabaMdhInI pratikUlatA e mayanI gaNAra, AvuM lakSaNa kahIne pratyenIkanA viparIta bhAvamAM gatyanIja ahAr mAnanAra A lakSaNa kahe che:-- anyathAstra pratyanIkam pratyenIka alaMkAranA anyathA bhAva e kSamatyanIza enA matAnusAra pratyenIkanA anyathA bhAva e che ke iSTanI athavA iSTanA samadhInI anukULatA. yathA. kaca kastUrI kekilA, ghana tama ane tamAla; kRSNa vastuthI hita kare, bharI kRSNahita khAla. amArA mata pramANe sAkSAt prati pratikUlatA anulatA te anyAnya ala kAra che, ane sabadhI prati pratikUlatA anukUlatA pratyanIkanA prakAra che. te ame pratyenIkanA prakaraNamAM savistara lakhela che. -A viSaya paNa pratyenIkamAM atabhUta che. amIda. gauSTa zabdanA artha vAMcchita che. prAcInA abhISTa nAmanA alakArAntara mAne che. alakArAdAharaNakAra A lakSaNa Ape che. svayaM vidheyasyAnyataH siddhirabhISTam pAtAnA kabyanI anyathI siddhi e amIda ahaMAra che. yathA. je pratAparANAnA, jaya karavAne joga turakaeka; tene jItI lIdhA, maLI sarva mevADI bhiTTa leka. amArA matathI A teA prAcInAnA mAnela praha Nu alakAranA prathama prakAramAM aMtarbhUta che, enuM lakSaNa A pramANe che:-- utkaNThitArthasaMsiddhirvinA yatnaM praharSaNam / utkaMThita arthInI yatna vinA siddhi e maSaLa asaMhAra che. www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarbhAvAlaMkAra. 505 abhyAsa. cAra zabdano artha prasiddha che. prAcIne "abhyAsa" nAmane alaMkArAntara mAne che. alaMkAradAharaNakAra A lakSaNa udAharaNa batAve che. dusskrsidikRdbhysnmbhyaasH|| duSkara siddhi karavAvALo abhyAsa e grakhyAta gaikAra, loka vilakSaNatAne mATe duSkara vizeSaNa che. yathA haradraga hatabhukamAMhi, dhasI, nikaLatAM nirakhya smaramhAra ati tapa nu5nuM sevana, karatAM dilamAM Dare na udAra. amArA matathI duSkara siddhi karavAvALe abhyAsa paNa laikikaja hevAthI alaMkAra hovAne yogya nathI ethI A lokamAM antabhUta che. A kAvyamAM camatkAra dvAntane che. ati tapavALA rAjAnI sevA karanAra udAracarita purUSanA na DaravAno nizcaya tAdRza madana vRttAntamAM batAvavAmAM AvyuM che. yathatAnyAsa gAvA" zabdano artha athAntaranuM dhAraNa karavuM. ghaNA prAcIne "arthAntarajAsa"ne alaMkArAntara mAne che. vedavyAsa bhagavAnanuM A lakSaNa che - bhavedarthAntaranyAsaH sAdazyenetaraNa vA sAdRzya sabaMdhathI athavA Itara sabaMdhathI arthAtaranuM dhAraNa karavuM e arthAntaranyAsa alaMkAra thaze. AcArya "daMDI"nuM lakSaNa A pramANe che - jJeyaH so'rtho'ntaranyAso vastu prastutya kiMcana / tatsAdhanasamarthasya nyAso yo'nyasya vastunaH : Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kacaro, 506 kaI vastune kahIne enA sAdhanamAM samartha evI anya vastunuM je dhAraNa karavuM e rathantAnyAsa samaja. prAcIne arthAntaranyAsanuM AvuM udAharaNa Ape che. yathA laghu geravatAne graha, guNa saMga adabhUta sumanamAla saMgathI, zizira spaze sUtra. AmAM vizeSathI sAmAnyanuM samarthana che. yathA tujadatamAla malina pazu, dhare harSathI bAla vase sadA guNa premamAM, nahi vastumAM lAla. AmAM sAmAnyathI vizeSanuM samarthana che. yathA. surasamUhane sadA, viSNune ramA manehara, zaMkarane zazikalA, zakrane kalpatarU vara, medinIne maryAda, himAcala sutane Azraya, ApyAM e AzathI, sadA rahevAne sukhamaya. pIdho agatye vAridhi, karI na keIe sAhAbhala, devakepa thAye tadA, sahu sAdhana thAye viphala. AhIM sAmAnyathI vizeSanuM samarthana che. yathA. stave vAnta abhisArikA, ninda zazine nitya, jaga nijanA anukUlanI, cAha kare che citta. AmAM vizeSanuM sAmAnyathI samarthana che. vedavyAsabhagavAna ane AcAryadaMDIe draSTAnta ane udAharaNa alaMkAra nathI kahela. ethI eoe arthAtaranyAsa alaMkAra kahela che, te samIcIna che. vedavyAsabhagavAne "nAdAna" e vacanathI draSTAntanuM ane "phata" e vacanathI udAharaNane saMgraha karela che. jene artha ItarasabaMdhathI arthAt sAmAnya vizeSa bhAvasaMbaMdhathI che. paraMtu Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5016 sAmA arthamAM nirAza batAve antabhaMvAlaMkAra. kAvyaprakAzagatakArikAkAra Adie draSTAnta ane udAharaNa alaMkAra kahela che ane arthAntaranyAsa paNa ko e bhUla che. kemake athantaranyAsa ukta alaMkArathI bhinna nathI thaI zakate. "laghu gairavatAne grahe ane tuja data mAla malina paNa A udAharaNamAM te drakAnta alaMkAra che. ane "surasamuhane sadA" ane "stave dvAnta abhisArikA" A udAharaNamAM udAharaNa alaMkAra che. draSTAntamAM kyAMIka dArjIta sAmAnya ane draSTAnta vizeSa hoya che, jyAMIka dArthAnta vizeSa ane draSTAnta sAmAnya hoya che, kayAMIka bane vizeSa hoya che, ane kayAMIka bane sAmAnya hoya che. udAharaNamAM sAmAnyanuM vizeSaja hoya che. draSTAntanuM svarUpa sAdhya arthanI siddhine mATe siddha arthamAM nizcaya dekhADe che. udAharaNanuM svarUpa te vAnakIne mATe sAmAnyane eka deza batAve che. avaroha , zabdano artha adhogati. cintAmaNikeSakAre kahyuM che ke "gavada gItaoN. prAcIne "avareha" nAmane alaMkArAntara mAne che "ratnAkarakAra" A lakSaNa udAharaNa Ape che. tadviparyayo'varohaH tata arthAt vardhamAna alaMkArathI viparIta vagaI. e e pahelAM vardhamAna alaMkAra kahIne pharI avareha alaMkAra kahyo ethI tAviyeya evuM lakSaNa kahyuM che. e rUpathI ane dharmathI be prakArane che. yathI sibdha sara palavala pukaraNiya, kuMDa vApikA pa suvaraNiya, culakarUpa jenAM kara aMdara, pAna kare jayajaya e munivara. ahi samudranA svarUpa kramathI avaha che. yathA prathama kusuMbha pataMga karI, khaLanI prIti thAya. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 kAvyazAstra. A khaLanI prItinA vaNarUpa dharmanA kramathI avaha che. mara, matathI na da Ne thI sapaSTa karela arehane a5mAM a tabhova . azakya. rAvala eTale asAdhya. cintAmaNikaSakAre kahyuM che"arAjayaH mANe" prAcIne azakayane bhinna alaMkAra mAne che. alaMkAraratanAkarakAranuM A pramANe lakSaNa udAharaNa che - pratibandhakAdevidhAnAsAmarthyamazakyam pratibandhaka AdithI vidhAnamAM je asamarthatA te rAya alaMkAra yathA kAka kalaha kahau kahIM kapi kalakala kahI jhiddIrava kaMka kaI sthala; bhAgya vase evA vanamAM vasI, kare kema dhvani kekila tyAM hasI. AhIM kAka kalahAdi pratibaMdhakathI kokila dhvani karavAmAM asamartha che. AmAM vidhAnanI azakayatA aMzamAM kAMI paNa camatkAra nathI ethI azakaya alaMkAra hovAne yogya nathI. kintu lekamAM aAta che. avaMti. gakhaMti" zabdane eka to e artha che ke "agya saMgati." tethI e te viSama alaMkArane viSaya che, anya artha e che ke saMgati arthAt niyata sabaMdhano parityAga, e akSarArthamAM prAcIna nee asaMgatine alaMkArAntara mAnela che. kAvyaprakAzagatakArikAkAranuM A pramANe lakSaNa che. bhinnadezatayAtyantaM kAryakAraNabhUtayoH yugapaddharmayoryatra khyAtiH sAsyAdasaMgatiH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antabhaMvAlaMkAra. 509 jyAM kArya kAraNabhUta dharmonI ekaja samayamAM atyaMta bhinna dezatAthI khyAti arthAt siddhi e asaMgati thaze. lakSaNamAM atyaMta bhinnadezatA kahevAnuM prAcIna A udAharaNa batAve che ke pagamAM bhujaMga ane kAMTA ane netrAmAM pUrNatA. AmAM asaMgati nathI. kemake AMhI aMgabhedathI bhinnadezatA che. paraMtu siddhAntathI zarIra eka hovAthI eka dezatulya ja che. yathA. jyAM kSata tyAMhi vedanA, vRthA kathana e vIra; tAre adhare daMtakSata, thAya zokyane.pI. je dezamAM kAraNa che e dezamAM kArya lekamAM dekhADavAmAM A vela che. jemake jyAM agni che tyAM dhUmra che. ethI kArya kAraNanI saMgati svabhAva siddha che. te A saMgatinA tyAga karavAthI ahIM asaMgati che. sarva prAcInene eja siddhAnta che. AcArya daMDIe ane mahArAjA bheje te kArya kAraNanA vaizvikaraNya arthAt bhinnadezatAmAM hetu alaMkArane prakAra citrahetu mAnyuM che. ane AvuM udAharaNa Apela che. yathA. chedayukta cAle tarUNI, kuca nitaMbane bhAra dayukta thAye tarUNa, acaraja eja nihALa. amArA matathI e te vicitra alaMkAra che. candrAlekAra asaMgatinA traNa prakAra mAne che. ane A pramANe lakSaNa Ape che. viruddhaM bhinadezatvaM kaaryhetvorsNgtiH|| prasiddhinA virUddha kAryakAraNanI bhinnadezatA saMgari che. yathA. pIdhuM viSa bahu vAdaLe, mUrzita virahiNI nAra. A kAvyaprakAzagatakArikAkArane anusAra che - anyatra karaNIyasya tatonyatrakRtizca saa| anyatra karavAne gyanuM enAthI anyatra karavuM e paNa asaMgati che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvyazAstra, yathA. gaLe kiMkinI hAra kaTi, bindI kAjaLa puMja; cAlI caturAM suNa muralI, Atura banI nikuMja. anyatkartuM pravRttasya tadviruddhakRtistathA / anya karavAne mATe pravRtta thaelanuM ethI virUddha karavuM evI paNa saMmati che. yathA. meha TALavA AvyA, anya meha prabhu lagADI AvI, ahIM zrIkRSNaprati gepIone parihAsa che. jagatane meha maTADavAne avatAra thAya che. alaMkAraratnAkarakAra A lakSaNa Ape che -- tyordeshkaalaanythaatvmsNgtiH|| to "arthAt kArya kAraNanuM dezakAlathI anyathAtva te asaMgati." 1 eka dezathI karIne prasiddha kArya kAraNanI bhinnadezatA. 2 bhinna dezathI karIne prasiddha kAryakAraNanI ekadezatA. 3 pazcAta kAlamAM thavAvALA kAryanuM pUrva kAlamAM thavuM 4 thavA kAryanuM eka samayamAM thavuM- 5 tatkALa thavAvALA kAryanuM vilaMbathI thavuM 6 vilaMbathI thavAvALA kAryanuM tatkALa thavuM 7 A lokamAM thavA vALA kAryanuM paralokamAM thavuM 8 paralokamAM thavAvALA kAryanuM A lokamAM thavuM. pati kaca bAMdhe caMpakazere, kepa thAya sthira sapatnIkere * AhIM anyanuM baMdhana ane anyane sthirIbhAva e bhinnadezatA che yathA megha garjanAmAM thayA, vidyuta ratna nihALa. meghamAM garjanA thAya che, ethI karIne parvatamAM ratna utpanna thAya che e vAta prasiddha che. ahIM meghamAMja garjanA ane vidyutarUpa ratna havAnA pratipAdanathI bhinnadeza karIne prasiddhinI eka dezatA che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat yathA www.umaragyanbhandar.com Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antabhaMvAlaMkAra, 511 yathA prathamaja vasa kAma mana, pAchaLa tujane dekhI AmAM pazcAt kAlamAM thavAvALA kAryanuM pUrvakAlamAM thayuM che. yathA khanuM telatAM zatruzrI Ave AgaLa Iza. gamanI kIti sapatnI Iva, virleba na vAsA vIza AmAM zatrunI lakSmIAgamana kAraNanuM ane kIrti gamata kAryanuM eka samayamAM pratipAdana che. yathA lAgyuM gurUjana bhIDamAM, tuja kaTAkSazara AvI, have vidAre che hadaya, nAMkhe ati akaLAvI. ahIM tatkAla thavAvALA kAryanuM vilaMbathI thavuM che. yathA raghupati paurUSa ApanuM, che anaMta adabhUta dhanuSabANa kara dhAratAM, raNa jame yazaputra, AhIM vilaMbathI thavAvALuM kArya tatkAla thayuM che. yathA jalataMdulane kusuma rUpALAM ziva mUrti maithya vAvaNahArA sudhA ratna suratarU svarU le che. e khetI adabhuta jaga ke che. AhIM A lokamAM thavAvALA kAryanI paralokamAM prApti che. lokamAM khetI rUpa kAraNanuM phala A lokamAM ja thAya che. yathA prajA pALI arinA madaharatA, sarva bhUmi vijayethI bharatA; e nRpAla karI uttama karaNI svarga sukhe pAme vasI dharaNI AhIM paralokamAM thavAvALA kAryanuM A lokamAM thavuM che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 kAvyazAstra. ratnAkarakAra kahe che ke ahIM je ke atizayekitanA bIbhUta adhyavasAya che te paNa kArya kAraNane ucita dezakAlanA parityAgathI atizakitathI anuprANita asaMgati ja che ane bhinna kAle nA viSayamAM atizayokita mAne te bhinna dezanA viSayamAM paNa ati zakitanI ucitatAthI asaMgati alaMkArane ucheda thaze. amArA matathI e sarve udAharaNomAM mahArAjA bhejanA matAnusAra citratu alaMkAra che. kayAMI atizayekitanI jhalaka heya te paNa enI pradhAnatA nathI. atizaya aMzate ghaNuM alaMkAremAM thAya che. ukta kArya kAraNenA dezabhedamAM te kAtivartana cheja nahi. kemake sapatnInA ratikSatathI sapatnIne vedanA thAya che ja. ItyAdi. ukta kArya kAraNonA kAlabhedamAM kAtivartana che. paraMtu e pradhAna nathI. A rItithI koI asaMgati vicitramAM ane kaI asaMgati viSamamAM aMtAbUta che. asaMbhava. mahaMmara eTale saMbhavane abhAva. prAcIna asaMbhava nAmane alaMkArAntara mAne che. candrAlekakAra A lakSaNa udAharaNa Ape che. asaMbhavo'rtha niSpattarasaMbhAvyatvavarNanam / arthasiddhinI asaMbhavatAnuM varNana e asaMbhava alaMkAra. gepaputra giri dharaze, koNe jANa hatI e vAta. AhIM giri uThAvavAmAM nimitta izvaratA che. paraMtu giri uThAvavA rUpa arthasiddhine asaMbhava batAvavAne mATe giri uThAvavAvALA harinI gapasutatA varNana karavAmAM Avela che. amAza matathI asaMbhavamAM lakasImAtivartana bhAse che. parantu AvA vRttAnta lekamAM thayA che. ethI varNanamAM lokasImAtivartana na hovAthI atizayokti nathI. paraMtu vicitra che, kemake ahIM vismayane camatkAra che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarbhAvAlaMkAra. 510 kasama eTale samano abhAva. keTalAka prAcIna "asama" nAmane alaMkArAntara mAne che. ratnAkarakAranuM A lakSaNa che - tadviraho' smH| - vRttimAM lakhyuM che ke tana arthAt upamAnane asaMbhava e asama alaMkAra.. yathA, ali vanavana zodhI TaLavaLaze, mAlatikusuma sadaza nahi maLaze. amArA matathI nAmArthAnusAra A alaMkAranuM svarUpa to sAdRzyane niSedha che tethI upamAnanA niSedhamAM athavA upameyanA niSedhamAM athavA upamAna upameya banenA niSedhamAM banI zake che. garama nAmathI upameyAdi sarvane saMgraha thAya che. AhIM ratnAkarakAre upamAnanA virahane niyama karyo e bhUla che, rasagaMgAdharakAranuM A lakSaNa che - sarvathaivopamAniSedho'samAkhyo'laMkAraH sarvathA upamAneja niSedha e garama nAmane alaMkAra che, ane e AvuM udAharaNa batAve che - yathA. thaye nahI thAze nahIM, che nahi rAma saduzajagamAM rAjA. amArA matathI taddaguNanA viparIta bhAvamAM ataddaguNa ItyAdi alaMkAra che. e nyAyathI upamAnA viparIta bhAvamAM paNa alaMkArAntara have ucita che. paraMtu upamAne sama nAmathI kahela nathI. ethI AnuM ema nAma kahevuM ayukta che. kintu anupamA kahevuM yukta che. ane upamAne niSedha AkSepaja che. alaMkArAntara hovAne cagya nathI. anyathA niSedhane anaMta viSaya che tethI aneka alaMkAra mAnavA paDaze. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAda, pa14 mahu. ga " zabdane artha "hetu na he " e che. tAtparya e che ke je kAraNa kArya na kare. prAcIna ahetune alaMkArAntara mAne che. mahArAjA bheja A lakSaNa udAharaNa AjJA kare che. vastuno vA svabhAvena zaktevA hAnihetunA akRtAtmIyakAryaH syAdahetuyAhatastu yaH jyAM kArya hovuM joIe e vastunA svabhAvathI athavA kAranI zaktinI hAnithI kAraNa pitAnuM kArya na kare e gati gAMvara ane kyAM prayatnanuM phala hovuM joIe e vastunA svabhAvathI athavA prayatnanI zaktinI hAnithI prayatna viphala thaI jAya e vyAhata nAmane ahetu che. vyAhata zabdamAM ri upasargane artha vizeSa che. mA upasargane artha "sarva taraphathI che. "hata" zabdane artha haNAele che. "cAhata" A zabda samudAyane artha vizeSa karIne sarva taraphathI haNuela. yathA. huMkAre na dabAya smita, kuTilatA pharake na laDatAM devI nizuMbhathI, Anana arUNa kare na. AhIM yuddha samayamAM nizuMbhanI ceSTArUpa kAraNa bhagavatinA huMkArAdi dArUNa ceSTA prakTa karavAmAM je asamarthathayuM.emAM bhagavatIne svabhAva hetu che. ethI svabhAvathI anutpAdita kAryavALA e gag che. amArA matathI ahIM paNa camatkAra te kAryakAraNa saMbaMdhI citratAne che. ethI paNa citra hetune prakAra heIne vicitramAM aMtargata che ane kAraNathI kAryanI anutpattimAM svabhAvAdi hetu dekhAvo ayuta che. kemake AthI vicitratArUpa camatkAramAM hAni thAya che ane AvA hetuomAM paryavasAna kare te hetu alaMkAra thaze. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAvAlaMkAra 515 pa solA, gAlA prasiddha che. prAcIne Adara nAmane alaMkArAntara mAne che. ratnAkarakAranuM A lakSaNa che. tyaktasvIkAra AdaraH tyAga karela vastune svIkAra gAvA garjara, vilakSaNatAne mATe ukta Adara vizeSane aMgIkAra che. vRttimAM lakhyuM che ke 1 ane vika guNavastunI prAptimAM tuccha jANIne tyAgela vastune e adhika guNavALI vastunA gayA pachI svIkAra. 2 cUnAdhika bhAvanA vinA keInimittathI tyAgela vastu no svIkAra. 3 bIjAe tyAga karela vastune svIkAra. . "yathA. saMpatti nAmanI strIe adhika guNavALA parNa nAmanA purUSanI prAptimAM nijapatine tyAga karyo ane parNa nAmanA purUSanA gayA pachI pharI nijAtine aMgIkAra karyo. yathA. "mara puSparasane madhukozamAM vamana kare che. madhu banI gayA pachI pAchuM pAna kare che." tRtIya bheda-yathA. surata samaya napura taje, samache sazabda sunArI, chupAvavA nija kaMTharava, liye vidagdhA dhArI. napura22 surata sucaka hovAthI keI nAyikA prati doSa hovAthI e tyAga kare che, ane keI nAyikA kaMTharavane gopana karavAne guNa samajIne nUpurane dhAraNa kare che. amArA matathI ukta prathamanA be prakArane te pUrvarUpa alakAramAM saMgraha thaI javAthI ane ukta trIjA prakArane anujJA alaga kAramAM saMgraha thavAthI A viSaya pRthaka alaMkAra hovAne cagya nathI. anaMgIkAra cogya aMgIkAra anuSAnuM svarUpa kahevAmAM Avela che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 kAvyazAda, Apatti. Apatti eTale AvI paDavuM."keTalAka prAcIna mApArane alaMkArAntara mAne che. ratnAkarakAra A lakSaNa udAharaNa dekhADe che. __ AnaSTApAdanamApattiH aniSTanuM balAtkArathI AvI paDavuM te rApara gaI? yathA. gharamAM dATayA dhanathakI, je gaNAya dhanavAna; te enA dhanathI ame, dhanika gaNAI ke na. bheganA vinA kRpazudhanamAM ItaranI paNa svAmitAnuM A pAdAna che arthAt balAtkArathI AvI paDavuM che. e ApAdAna dhananA svAmI kRpaNane mATe aniSTa che. amArA matathI Ane kAvyAthapattimAM aMtarbhAva che. ISTa aniSTanI vilakSaNatA mAtrathI alaMkArAntara nathI thaI zakate. kAvyarItithI arthAt ramaNIyatAthI arthanI Apatti A nAmamAM sarvane saMgraha che. AvRttidIpaka, keTalAka prAcIne dIpaka alaMkAranI AvRttine bhinna alaMkAra mAne che. candrAlekakAra A lakSaNa kahe che - trividhaM dIpakAvRttau bhavedAvRttidIpakam / / dIpakanI AvRttimAM sAttiI alaMkAra thAya che. e traNa prakAra che. mahArAjA bheja ityAdie pAri, carthAtti ane umarAtti AvI dIpakanI AvRttine dIpakanA prakAra mAne che tethI vIghA prakaraNamAM te kahevAI gayuM che, amArA matathI gAri . bhinna alaMkAra mAna cagya nathI paNa mAtra dIpakane ja prakAra che. sI . aprApta vastunI prArthanAne mArI kahe che, cintAmaNikoSakAra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarlIvAlaMkAra. 517 kahe che ke -"gAzI gAyane" ukta AzInuM kathana AzIrvAda che, aprApta prArthanAnuM kathana pote kare athavA anya kare ene AzirvAda kahe che. gAzIne prAcIne alaMkAra mAne che, AcArya. daMDI A pramANe lakhe che - AzIrnAmAbhilaSite vastunyAzaMsanaM yathA / / gAmati athavA ISTa vastunuM AzaMsana arthAta prArthanA nAma mArI vAra che. yathA, pAtu vaH paramaM jyotiravAG mAnasagocaraM / yathA. manavacane gecara na je, rakSe e parati , yathA. mera mukuTa kaTi kAchanI, kara muralI ura mAla; e bAnaka muja ura vase, sadA bihArIlAla. AmAM te potAne aprApta prArthanAnuM kathana che. yathA. surapura, suratarU surasarI, surapati suranI paMkti; . rAje tyAM lagi grahIM nRpati! bhalI prajAnI bhakti. AmAM kavie karelI aprApta prArthanAnuM kathana che. amArA matathI ukta AzI mAtramAM alaukika camatkAra na hovAthI svayaMlaMkAra hovAne cagya nathI. devatA, rAjA ItyAdi viSayaka ratinAM aMga hovAthI e mArI preya alaMkAramAM aMtabhUta che. je AzIne alaMkAra mAnIe te tenA pratidvandI zApane paNa alaMkAra mAnavo joIe. cittAmaNikaSakAra kahe che ke -"zApa idameteSAmaniSTamAstvityevaMrUpe" enuM aniSTa thAo evA arthamAM zApa zabda vaparAya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 kAvyazAstra yathA. A tamAma haMsa taNe vaMza niza jAe, aMzu maTI jAe A, kalAnidhi kasAInAM. "ha eTale prakaTa thaI javuM. prAcIne phakta nAmane alaMkArAntara mAne che. ratnAkarakAra A lakSaNa udAharaNa batAve che - nigUDhasya pratibhedaH udbhedaH // sArI rIte gaDhanuM prakaTa thaI javuM e vAta alaMkAra che. 1. ttimAM lakhyuM che ke keI AcchAdanathI guDha thaela paNa koI nimitathI prakaTa thaI jAya e phakta yathA. vAtAyanagata nArIprati, namaskAra miSa bhANu e kaTAkSa hasavA thakI, jANyuM sakhI sujANa. amArA matathI AhIM sUkSama athavA pihita alaMkAra che. kemake sUkSma athavA pihitanuM prakaTa thaI javuM alaMkArAntara nathI thatuM. ahIM paNa camatkAra te sUkSmatA athavA pihitatAmAM ja che. jemake unmIlita alaMkAramAM militanAja camatkArane aMgIkAra karavAmAM AvyuM che, ane keI nimittathI sUkSma athavA pihitanA prakaTa thaI javAmAM paryavasAna kare te e nimitta jJApaka hetu che. 3H . jevA eTale vRddhi. cintAmaNikaSakAre kahyuM che:-" deza to uddhakane prAcInee bhinna alaMkAra mAnyo che. ratnAkarakAra lakhe che ke utkaTa hovAthI AnuM nAma vA che. vastunA anyaguNa dAnI apekSA kaI guNadoSa utkaTa hevAthI anya guNadene tuccha kare che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antabhAvAlaMkAra. ratnAkaraskAranuM A lakSaNa che. sajAtIyavijAtIyAbhyAM tucchatvamudrekaH / sajAtIyAthI athavA vijAtIthI tucchatA hoya tyAM ja alaMkAra. vRttimAM lakhyuM che ke jyAM deSa athavA guNanI sajAtIya vijAtIyathI karIne arthAt guNa athavA daSathI karIne tucchatA e gaDha. AnA cAra prakAra hoya che.-1 guNathI guNanI tucchatA 2 guNathI karIne doSanI tucchatA. 3 daSathI karIne deSanI tucchatA. 4 deSathI karIne guNanI tucchatA. yathA. 5 sulakIne jhaMtavA, baMgapatinuM namAvavA kaMdha, vasu sulatAne saMge, brahI kare jaya apUrva jayacaMda. AmAM cAlukaya arthAt solaMkI rAjA bhImane jaya karavA ane baMgAla dezapatienA mastaka namAvavA rUpa guNenI apekSA mahArAjA jayacaMdranA eka saMga aSTa sulatAnanA grahaNarUpa guNane ulaeNka che. yathA. besI jaLa pezI pahumI, banau nizi kALI meza; jagata prakAzakatA tadapi, ravimAM hAni na leza. ahIM jalamAM besI jAvuM ItyAdi denI apekSA ravimAM jagata prakAzakatArUpa guNane uka che. AmAM aprastutaprazaMsAnI saMjANatA che. yathA. nahi nirakhe bele hase, nahi Ave pati pAsa, e sahuthI hRkha ati thayuM, zekane apahAsa.. AhIM patinA na nirakhavA Adi denI apekSA zone apahAsaru5 duHkha deSane uka che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 kAvyazAstra, yathA. giri hari leTe jatu sama, pUrNa patAla ja kIdha; paNa gerava ga udadhinuM, muni eka aMjali pIdha. giri ane harine jemAM ma Adi jaMtunI peThe sUkSamatAthI rahevuM. pAtAlakukSine pUrNa karavuM e guNonI apekSA samudramAM aga tyamunie eka aMjalithI pAna karI lIdhuM e deSane uddhaka che. amArA matathI ratnAkarakAre nAmathI viparIta lakSaNa kahyuM e samIcIna nathI. udrakano artha vRddhi che. ane sajAtIyavijAtIyathI tucchatA e udraka lakSaNa che. guNadoSanA udrakamAM te adhika alaMkAra ane guNadoSanI tucchatAmAM alpa alakAra thaze. alaMkArAntara nathI. sanmiti. prAcIna milIno pratidvandI sanmAtrita nAmano alaMkArAntara mAne che. candrAlekakAra unmIlitanA ane sAmAnya alakAranA pratidvandI vizeSa alaMkAranuM A lakSaNa Ape che. bhedaviziSTayayoH sphUrtAvunmIlitavizeSako. bheda ane vizeSanI kutimAM umIlita ane vizeSa alaM. kAra thAya che. tuja yazagna himAdrine, surazItathI le jANa yathA. kahI lahIM keNa zake chupI, senajuhImAM AvI; tenI sahaja suvAsanA, detI je na batAvI. AmAM evI zaMkA na karavI joIe ke zItalatAthI himagirinuM pichANavuM ItyAdimAM umIlitatA nathI thaI. evI ne evIja mIlitatA siddha che. te pachI ummIlita kevI rIte? kemake AhIM umIlitatAthI e vivekSA che ke maLelAnuM bhinna jANI levuM. taddaguNa rItithI bhedanI apratItimAM paNa unmIlita levAmAM Ave che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarbhAvAlaMkAra. 51 yathA. karyA veta teja kAtie, lakSamIpati sukhadAya; nAbhisareja sugandhithI, nirjara oLakhI jAya. A udAharaNamAM to militatA rahetAM jANavAnuM che. militatA maTatI jAya che, enAM ane militatA maTI gaI che enAM udAharaNa paNa amArA jevAmAM AvyAM che. yathA. maLI candanabindI rahI, veta mukheM na dekhAya, jyama jyama madalAlI caDhe, tema ughaDatI jAya. yathA. jarI na jaNAye paherI che, kaMcana sama tana bAla; kumaLAtAM dekhAya che, ura caMpakanI mAla. ukta rItithI unmIlita havAmAM paNa camatkAra te militaneja rahe che, kemake je AvA maLela padArtha che, ke je ukta jJApakAnA vinA bhinna jaNAtA nathI. sAmAnya alaMkAranA prakaraNamAM prakAzakAra paNa lakhe che. * yathA. karNaagrathI vadhunA, gaDasthala lagi gaela je hAla; ali nahIM je Avata te, jaNAta kema karI caMpakamAla, AmAM nimittAMtarathI nAnAtva pratIti thayA pachI paNa prathama pratIta thaela abheda maTI zakatuM nathI, ane mahArAjA bheje paNa nivRtta thaela brAntine brAnti alaMkArane ja prabheda che ema AjJA karela che, nahi ke alaMkArAntara. ethI amArA matathI paNa unmIlita sthalamAM alaMkAra te militaja che. 3pameyo mAM. upameyonA nAmanI vyutpatti e che ke "upamA" arthAta upameya karelanI sAthe upamA. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 kAvyazAstra, yathA. dAnI zivAjI surezvara tulya, zivAjI samAna sudAnI surezvara. AvA paraspara upamAnepameya bhAvamAM AcAryadaMDIe te parasparatkarSa phala mAnIne ene parasparepamA nAmane upamAne prakAra mAnela che. bIjA keTalAka prAcInae enuM phala tRtIyasahaza vyavacheda mAnIne ene anya alaMkAra aMgIkAra karela che. kAvyaprakAzagatakArikAkAranuM lakSaNa A pramANe che. viparyAsa upameyopamA tayoH to " arthAt upamAna upameyane vipayosa athavA upameyanI upamA upamAnane ane upamAnanI upamA upameyane e upameyopamA alaMkAra. amArA matathI phalazedathI alakArAntara nathI thatuM, ethI e upamAno prakAraja che. athavA tRtIya sadaza vyavase chedamAM paryAvasAna kare te AkSepa alaMkAra thaze. 3maya nyAta. "manyAsa" eTale enuM dhAraNa karavuM. keTalAka prAcIne ubhayanyAsane alaMkArAntara mAne che. rUdraTa A lakSaNa udAharaNa batAve che:- sAmAnyAvapyarthau sphuTamupamAyAH svarUpato'petau / nirdizyate yasminnubhayanyAsaH sa vijJeyaH // jyAM spaSTa upamA svarUpathI rahita sAmAnya paNa be artha batAvI Ape tyAM ubhayanyAsa alaMkAra jANa. yathA. paraupakArI jagatamAM, adhunA viralA saMta, svAda sugaMdhi phala sahita, vidhavidha viTa5 vasaMta. AhIM pUrvArdhamAM manuSyavizeSane ane uttarArdhamAM vRkSavizebanuM nAma na hovAthI ane sAmAnya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarbhAvAlaMkAra para3 amArA matathI ubhayanyAsa paNa draSTAntathI bhinna nathI. ukta udAharaNamAM draSTAMta alaMkAraja che. 33. uThThANAM kata upasarga prabaLatA artha mAM che, ane traNa dhAtu 4Sa arthAt sabaMdha arthamAM che. "straNa jaNa no traNa dhAtu AliMgana ane kIDA arthamAM che. ahIM paNa upasarganA takArane vyAkaraNanI rItithI lakAra thayo che. ullAsa" A zabda samudAyane artha prabala sabaMdha hove che. ahIM anyatra atyaMta sabaMdha havAmAM uDDANa zabdanI rUDhi mAnIne prAcIna kaTTA nAmano alaMkAra mAne che. cAlakanuM A lakSaNa che - ekasya guNadoSAbhyAmullAso'nyasya tau ydi| ekanA guNadoSathI anyane guNadoSa prApta thAya tyAM kaTTAra gavAra che. AnA cAra prakAra che. 1 keInA guNathI anyane guNa, 2 koInA doSathI anyane deSa, 3 koInA guNathI anyane doSa, 4 keInA deSathI anyane guNa. rasagaMgAdharakAranuM A pramANe lakSaNa che. anyadIyaguNadoSaprayuktamanyasya guNadoSayorAdhAnamullAsaH / anyanA guNadoSamUlaka anyanA guNadoSanAAdhAna arthAt tadvattA buddhi e uddhati. yathA. nhAI saMta pAvana kare, gaMga dhare e Aza; AmAM saMtonA saMtatA rUpa guNathI gaMgAne pavitratA 35 guNanI prApti anyanA guNathI guNa che. yathA. nirakha paraspara gharSaNe, vAMsa anala upajAvI baLI Apa sahu avara vana, jAhira diye jaLAvI. AmAM vAMsanA paraspara ghasAvA rUpa deSathI vanane dAharUpa deSa thavo e anyanA deSathI deSa che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 kAvyazAstra, yathA. madavaza hasti karNathI, uDADato ali avalI karI khinna, e ali jaze sumanavana, thaze hastimastika bhAhIna. AhIM alinA bhakira rUpaguNanI nivRtti karavAthI kari ( hastI) ne zAbhAhIna thavA rUpa doSa thAya che. AmAM anyanA guNathI doSa che. - yathA. suMdha cumI cATIne, tvarita vAnare phekI dIdhuM ratna caMcalatA vaza jeNe, amita pheDavAtaNa karyA yatna. ahIM vAnaranI caMcalatA rUpI doSathI ukta kakamathI pheDIne sArI rIte parIkSA na karavAthI ratnane bacI jAvA rUpa guNa thaze e anyanA doSathI guNa che. amArA matathI AhIM nAmAnusAra te. A alaMkAranuM svarUpa anyatra sabaMdha tha e che. yathA. vesaramuktA adhara maLI, padmarAga chabi deya; AmAM adharanA sAkSAt arUNatA guNe metImAM sabaMdha karyo che, athavA "hAI saMta pAvana kare" AmAM tenA saMtatA guNathI gaMgAmAM pavitratA guNa thaye che, tethI anyanA sAkSAt guNane sabaMdha nathI. ityAdi, A pramANe guNathI guNa athavA deSathI doSa thavAmAM te hetu alaMkAra che. ane guNathI doSa athavA deSathI guNa thavAmAM vicitra alaMkAra che, ane guNathI guNa tathA deSathI deSa thavAmAM yathAyogyatA mAne te sama alaMkAra che, temaja guNathI deSa ane deSathI guNa thavAmAM ayathAyogyatA mAne te viSama alaMkAra che. keI aMzathI A alaMkArAntara hovAne yogya nathI. uitopanA kalpanA karelanI sAthe upamA e hitAmA, kopitopamAne Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antabhaMvAlaMkAra 525 prAcIne alaMkArAntara mAne che. ratnAkarakAra A pramANe lakSaNa udAharaNa batAve che. virena piropamAM. kalpitanI sAthe karela upamA e pittanA, vRttimAM lakhyuM che ke AnuM phala te sadazAntarane abhAva che. ethI upamAmAM aMtarbhAva nathI. yathA. kha-latA iva khaLatA sadA, che chAMyA phala hIna. : ra-tratA arthAt AkAza-veli nathI enI upamA te kalpita che. daMDI AcAryo Ane upamAno prakAra kahyuM che. tethI amArA matathI A pRthaka alaMkAra nathI. upamAne ja prakAra che. ane sadazAntaranA abhAvamAM alaMkAratA mAnIe te AkSepa thaze. vAravI. kAvyaprakAzagatakArikAkArAdi te kiyAdIpaka ane kArakadIpaka evA be dIpaka mAne che. candrAlekakArAdi kArakadIpakane bhinna alaMkAra mAne che. amArA matamAM A dIpakane ja prakAra che. rAmA .. keTalAka prAcIne kAraNamAlAne bhinna alaMkAra mAne che. candrAlokakAra A lakSaNa udAharaNa Ape che. gumphaH kAraNamAlA syAdyathApAkamAntakAraNa : // uttarottaranI kAraNabhUta pUrva pUrva vastuothI karIne arthAt pUrva pUrvanI kAraNabhUta uttarottara vastuothI karIne karela guphana e kAraNamAlA. yathA. nIti thakI dhana, dhanathI tyAga, tyAga thakI yaza che baDa bhAga, yathA. narka thAya che pApathI, pApa daridrathI heya; daridra thAya viNa dAnathI, kare dAna sahu keya. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para6 kAvyazAstra. amArA matathI AhIM kAraNuzamAM hetu athavA guMphanAMzamAM zaMkhalA alaMkAra che. ahIM bhinna alaMkAra hovAnI cegyatA nathI. kyAreka kAvyaliMga nAma jJApakahetunuM che. tethI vedavyAsa bhagavAna Adi te kArakahetu athavA jJApakahetu AvA hetu alaMkAranAja be prakAra mAne che. ane candrAlekakAra ityAdi Ane bhinna alaMkAra mAne che. amArA matathI kAvyaliMga te hetune ja prakAra che. "matipatti" eTale ullaMghana. cintAmaNikaSakAre kahyuM che - " atipattiH atipAte, atipAtaH atikrame" kriyAtipatti mA zabdasamudAyane artha kriyAnuM ullaMghana che, athavA karavAmAM nathI Avela. prAcIna kriyAtipatti nAmane alaMkArAntara mAne che. ratnAkarakAra A lakSaNa udAharaNa batAve che. yadyarthoktAvasaMbhAvyamAnasya kalpanaM kriyAtipattiH // je arthanI uktimAM asaMbhAvyamAnanI kalpanA eziyAtipatti gara. "reta thAtae zabdo paNa "yArtha" vAcaka che. yathA. manmatha yadi sahastra draga dhare, tuja sundaratA nirNaya kare, yathA. muktA yadi vimasthita, yadi pravAlasthita phela; adharavatI strI hAsya tuja, tava thAye sama khUlya. AhIM kiyAnuM ullaMghana te e che ke AvuM brahmAnA karavAmAM Avela nathI. keTalAka prAcIne te A viSayane atizaktine prakAra mAne che, ane keTalAka saMbhAvanA alaMkAra kahe che, amArA matathI te AhIM saMbhAvanA alaMkAraja che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarbhAvAla kAra. . pUja zabdanA artha " tus. " keTalAka prAcInA vRDha nAmanA alakArAntara mAne che. 66 "" ratnAkarakAra A lakSaNa udAharaNa dekhADe che:guuddhmaakaangkssopnibndho gUDham // gUDhatAthI AkAMkSAnI thaelI vastunu nibaMdhana arthAt varNana gUDha alaMkAra che. - 527 thayA. chaDI sapadhruva lAlakara, nirakhI tamAlanI DAla; kumaLAI ura sAla dharI, phUlamAlasama khAla. AhIM poMcAkti nathI; kemake paryAyektimAM gUDhatA nathI, A guNIbhUta vyaMgya nathI, kemake gUDhArtha mAM vyaMjanA sabhavatInathI. amArA matathI naMdalAle sapadhruva tamAla DALanI chaDIthI peAtAnA sa MketasthAnamAM javAnuM sUkSmatAthI sUcita karyuM che, ethI AtAsUkSma alakAraja che. yUohi. gUDha zabdanA artha gupta che. tethI gUDhatAthI ukti e gUDhodhi. gaDhAkitane keTalAka prAcInA alakArAntara mAne che. candrAleAkakAra A lakSaNa udAharaNa Ape che:-- gUDhoktiranyoddezyaM cedyadanyaM prati kathyate // = je anyanA uddezathI karIne anya prati kahevAmAM Ave e TDhotti. vRttimAM lakhyuM che ke je prati kAMi kahevu' joie ene taTastha leAka jANI letA nathI, ethI ene *leSathI kahevuM e gUDhotti. yathA. vRSa parakSetrathI bhAgI jA, rakSaka AvyeA kSetra; AhIM parakalatra bhAgavanAra kAmukaprati kahevu che; tethI samI5mAM parakhetaramAM caratA khaLada prati kahyuM che. AhIM artha zleSa che. yA. sakhI huM sAMje jAIza, mudde pUjavA mahezane mAja; Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para8 kAvyazAstra, A prakAre AhIM paNa sUkSmatAthI batAvavuM che. ethI A viSaya bhinna alaMkAra hevAne cagya nathI. kintu sUphamamAMja antabhUta che. ji. che eTale catura kokti arthAt caturAinI ukti. keTalAka prAcIna che . alaMkArAntara mAne che. candrAlekAra A lakSaNa udAharaNa Ape che. chedoktiryadi lokokteH syAdarthAntaragarbhatA je leketimAM arthAntaragatA hoya te che igaDhanAra che. yathA. jANe sakhA bhujaMgaja, bhujaMga kerAM caraNa jagatamAMhi. sajAtIyatAthI "ane vyavahAra eja jANe che" Ama kahe vAne mATe A lekekti che, ke sapanA paga sarpaja jANe che. ahIM dhana upArjanAdi vyApAramAM A sahacArI che. AvA jagajAhira arthanA pratipAdanathI lokaktinuM prayojana siddha thaI rahetAM e viTavyApAramAM paNa sahacArI che. AvA marmoddaghATanathI paNa garbhita heI A lekti chekekti rUpa che. amArA matathI chamkti paNa sUkSma alaMkArane viSaya che. te lekektinA AzrayamAM hovAthI bhinna alaMkAra nathI thaI zakate. tatvadarA. tatsarAja A zabda samudAyane artha "enA saduzane Adara". prAcIna tatsarAja nAmane alaMkArAntara mAne che. ane laMkAradAharaNakAra A lakSaNa udAharaNa Ape che. gamINasitye tadarAzi vAMcchitanI siddhine mATe enA sadazane Adara e tattarashaadr alaMkAra. yathA. cAhaka mukha draga bAhuM bAla seve kamala dvirepha mRNAla. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atarbhAvAla kAra. para9 amArA matathI A prayatnIka ala'kAraja che; kemake AhIM saddeza rUpa pakSamAM prIti karavI che. tantra. ubhayAnA prayAjaka arthAt nimittane taMtra kahe che. cintAmaNikASakAre. kahyuM che:-tatraM 3mArthamayono, keTalAka prAcInA ta Mtrane alaMkArAntara mAne che. ratnAkarakAra A lakSaNa udAharaNa dekhADe che. nAnAphalamayuktaH prayatnastantram / nAnAlayukta je prayatna e taMtra alaMkAra che. AhIM prayatna vyApArarUpa che, arthAt kriyA rUpa che. vicitra alaMkAramAM yatna guNa rUpa che, e bhinnatA che. eka samayamAM e lanI utpatti hAvAthI samuccayathI AnA bheda che. samuccayamAM samuccayamAna vastuonI eka prayatnakAritA nathI. yathA. harabhUSaNu ahie paricaya thakI, raNu rasikatA lIdha; raghurAjamaNie dazamukhathakI, sakhaLa sagara kIdha, payadaLa prahAre UDI raja, parTI pUrNa ahiMne neNu; nirakhe na nRtya kakha dhane, nahi suNe dhana sama veNu. AhIM rajathI thaela netranimIlana vyApArathI darzanAbhAva, zravaNAbhAva e bannenI ekI sAthe utpatti che. amArA matathI ukata kicit vilakSaNatAvaDe samuccayathI sarvathA bheda nathI thatA parantu AhIM te rajathI karIne netranimIlanathI darzanAbhAva thAya che. ukata sapanA zravaNAbhAva thaye e adhika alaMkAra che. tAruM. tArtha zabda prasiddha che. prAcInA tAtparyaMne alaMkArAntara mAne che. alakArAdAharaNakAra A lakSaNa udAharaNa dekhADe che. 67 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyazAstra. anekanirdeza ekatra tAtparyecchA tAtparyam anekanA kathanamAM ekamAM tAtparyanI IcchA e tAruM#Ara che. aneka nirdeza be prakArathI thAya che. 1 thI 2 vi5thI. yathA. satya prakAze tyAga karI, pakSapAtane saMga strIstana sevA che, athavA girivaracaMga AhIM strIstana sevA egya che? athavA girivaraphraMga sevA yogya che? ane e anekanA kathanamAM saMdeha pratIta thAya che. paraMtu A viraktanI ukti hoya to girisevAmAM tAtparya che. ane kAmInI ukti hoya te kucasevAmAM ja tAtparya che. yathA. Indriya-jaya patha saMpadA, ajaya vipatipatha nitya emAMthI karaje tuMe, jemAM ceTe citta. AhIM IndriyanA damana athavA adamanarUpa anekanA vikalpathI kathana che. paraMtu indriyonuM damana saMpadAne mArga hovAthI vaktAnuM tAtparya eka IndriyenA damanamAM che. ratnAkarakAre prathama prakAramAM sadehAbhAsa ane bIjA prakAramAM vikalpAbhAsa nAmane alaMkArAtara mAnela che. amArA matathI e AbhAsa alaMkArane prakAra havAthI AbhAsa alaMkAramAM antabhUta che. rakAra, tirara arthAta anAdara. keTalAka prAcIne tiraskArane alaMkArAntara mAne che. mA alaMkAranA viparIta bhAvamAM tiraskAra nAmane alaMkAra mAnanAra rasagaMgAdharakAra A lakSaNa kahe che. doSavizeSAnubandhAdguNatvena prasiddhasyApi dvessstirskaarH|| guNathI karIne prasiddhane paNa kaI deSavizeSanA saMbaMdhathI deva e viAra gavAra che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antalAvAlaMkAra. 531 yathA. zrI na cAhuM bhagavaMtanI, bhakti diye bhulAvI, AvuM lakSaNa udAharaNa dekhADIne rasagaMgAdharakAra kahe che ke manujJA alaMkAra kahIne tiraskAra alaMkAra na kahe e vayAnivara nI bhUla che. amArA matathI A viSayamAM aMgIkArAgyane anaMgIkAra che. tethI ahIM amArAthI spaSTa karela avajJA alaMkAra che. tiraskAra avajJAthI bhinna nathI thaI zakate. candrA kapathagAmI kuvalayAnaMdakAranI abhUlane bhUla batAvavI e te rasagaMgAdharakAranI bhUla che. tiraskAra te avajJAne paryAya che. kuvalayAnaMdakAre avajJA alaMkAra nahI paNa kaho heta tepaNu enI bhUla nathI. kemake alaMkAranA viparIta bhAvamAM alakArAntara thAya che. A digdarzana prAcIna matAnusAra kuvalayAnaMdakAre paNa karI dIdhuM che. tulya, turaMtha eTale samAna. tulyane prAcIna bhinna alaMkAra mAne che. ratnAkarakAra A lakSaNa udAharaNa dekhADe che - nivruttAvAratuthama" nivRtti thayA pachI anyane udaya e tulya alaMkAra, vRttimAM lakhyuM che ke eka deSanI nivRtti thayA pachI guNAntarane udaya. ahIM tulyatA e che ke pharIne enA jevuM thaI javuM. yathA rAmasuyaza ucaryA kavirAje, karI taNuM dhvanibhramara samAje cAmara ne TALavA calAvyAM, tyAM turtaja kaMkaNa rava chAyA. AhIM yazazravaNamAM pratibaMdhaka hevAthI bhramaravani doSa che. enI nivRttine mATe cAmara caMcala karavAmAM AvyA. jethI utpanna thaela cAmara karavAvALIonA kaMkaNanA rava paNa yaza zravaNamAM pratibandhaka hovAthI doSa che. ethI ahIM dRSAntarano udaya che eka guNanI nivRtti thayA pachI guNAntarane udaya e paNa udAharaNa thaI zake che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para kAvyazAstra yathA dIpa bujhAvyuM tyAM te, prakaTa prakAza karyo rasanAmaNie. AhIM dIpanA prakAzarUpa guNanI nivRtti thayA pachI maNinA prakAza rUpa guNAntarane udaya che. amArA matathI A pUrvarUpa alaMkAramAMja antarbhata che. nizcaya, nizcaya arthAt nirNaya. keTalAka prAcIne nizcaya nAmane alaMkArAntara mAne che. alaMkAraratnAkarakAra A lakSaNa udAharaNa batAve che - vihitasyAzaGkitasya vA vizeSAvagamAya niSedho nizcayaH // * vidhAna karelanI athavA zaMkA karelanI vizeSa pratItine mATe je niSedha te nizcaya vRttimAM lakhyuM che ke pahelA bhramathI anya prakAre jANelane pachIthI anya prakAre je nizcaya te nizcayagaDhAra che. yathA. zuM Aja dinamaNi eja, suNie sahita sapta suraMga, zuM Aja yamapati eja, vicare mahiSa vAhana saMga. zuM Aja hutabhupha eja prasare diza vidiza analpa, raNamAMhi nirakhI rAmane kare subhaTa sarva vikalpa. AMhI pahelAM bhramathI rAma bhagavAnamAM IndrAdithI karIne anya prakArathI A zaMkA karavAmAM AvI che. pachI sapta suraMgAdi na levAthI IndrAdikanA abhAvane nizcaya hovAthI IndrAdikene ArthaniSedha karavAmAM AvyA. ahIM vizeSa te rAmanuM aizvarya ItyAdi che. ahIM AkSepa nathI. kemake AkSepamAM te niSedha AbhAsarUpa thAya che. AhIM to niSedhamAM paryavasAna hovAthI niSedha sthAyI che, amArA matathI pahelA bhramathI anya prakArathI nizcaya thavAmAM camatkAra te vastune anya prakArathI jANavAnA aMzamAM ja che. paNa pachI ene nizcaya thavA rUpa aMzamAM nathI. ethI "zuM Aja dinamaNi eja" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarbhAvAlAra. 133 A viSayane kAvyaprakAzagatakArikAkAre bhainI ukti athavA anukti evA sa Mdeha alaMkAranA be prakAra mAnIne bheTTAkti sa Mdeha kahyo che, tethI A viSaya sa MdehamAM antarbhUta che. dvitIya nizcaya. ArogyamANunA niSedha karIne pravRttanA sthApanamAM prAcIna nizcaya nAmanA alaMkArAntara mAne che. sAhityadarpaNukAra A lakSaNa udAharaNa dekhADe che:-- anyanniSidhya prakRtasthApanaM nizcayaH punaH // gar arthAt ArogyamANunA niSedha karIne prakRtanuM' sthApana puna: arthAt dvitIya nizcaya ala kAra che. yA. indIvara nahi nayana A, nahi sareAja mukha nAra; nahi madhuka A adhara che, bhramamAM bhramara gamAra. yathA. gala na kasturI gaLe, pannagapati nathI hAra; bhasma na candranalepa tana, herabrama mAra ! na mAra. sAhityadarpa NakAra kahe che ke A nizcayAnta sa MdeDa nathI. kemake nizcayAnta sadehamAM te sa'zaya ane nizcaya ane ekane thAya che. AhIM bhramarAdikAnA sa Mdeha che ane nAyaka AdinA nizcaya che. bhramarAdikAnA AhIM sadehe paNa nathI. kemake bhramarAdikAne indIvara ane nayana AdinA sa MdeDa hoya tA samIpa AvavuM ityAdinA saMbhava nathI. ahIM brAnti alaMkAra paNa nathI. kemake yadyapi bhramarAphrikAnI brAnti che tathApi AhIM emAM camatkAra anubhavasiddha nathI. kintu A prakAranI nAyaka AdinI uktimAMja sahRdaya mAnya camatkAra che bhramara AdinA Agamana AdinI athavA brAnti ArdinI vivakSA na hAya tA paNa nAyikAne prasanna karavAne mATe nAyaka AdinI A prakAranI ukti sabhave che, ane vyaMgyarUpaka paNa nathI, kemake sukhamAM kamalanuM rUpaka nathI karyuM ane apankuti alaMkAra paNa nathI; kemake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 kAvya zAstra AhIM prastutane niSedha nathI. A alaMkAra te prAcInekta alaMkArathI bhinna ja che, amArA matathI AhIM nAyaka AdinI uktimAM " A netra che ItyAdi " AvA nizcaya te atyaMta laikika hevAthI alaMkAra hovAne gya nathI. AhI camatkAra te brAtineja che, kemake IndIvara AdinI bhrAntithI netra Adine utkarSa che, ane nAyikAnI virahavyathAnuM Adhikya che, ane sAhityadarpaNakAra kahe che ke bhramara AdinA Agamana AdinI athavA brAnita AdinI virakSA na hoya te paNa nAyikAne prasanna karavA mATe nAyaka AdinI A A prakAranI ukti saMbhave che, ethI A pakSamAM paNa camatkAra te zAntisUlakaja che. kAvyamAM vAstavabrAntinuM varNana heya athavA kalpitabhrAntinuM varNana heya paNa brAntinA camatkAramAM kAMI paNa jUnAdhika bhAva nathI. parama pa. "mA" zabdane artha guNatkarSa che. cintAmaNikeSakAre kahyuM che ke -"paramAra kuLo " prAcIna parabhAga nAmane ane laMkArAntara mAne che, ratnAkarakAra A lakSaNa udAharaNa batAve che - anubhUtasyArthAntaropalabdhau vivekaH parabhAgaH / / anubhava karelanA arthAntaranA lAbhamAM je viveka te paramALa karuMjAra, vRttimAM lakhyuM che ke svarUpa mAtrathI jANela vastunA vavaMtara lAbha samayamAM ethI bhedanI pratIti e mALa, yathA. mAnasarovaravAsI kadi, AvI maLe marAla, pharaka tAharI cAlane, jaNAya tyAre bAla. AhIM haMsanA darzana samayamAM anubhava karela tarUNagatinI mahatvapratItinI saMbhAvanA che. yathA. pralaya caMDa tAMDava samaya, sahI harapadaAghAta, samaye sakSama girIza tava, Indra vajIne pAta. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parikarAra. 55 AhIM pinAkInA padaprahArathI vajapAtanI tuchatA pratIti che. amArA matathI ahIM vyatireka alaMkAra che, haMsanI gatine athavA nAyakAnI gatine upamAnepameya bhAva prasiddha che, tethI haMsadarza nathI AnA sAdRzyamAM nyUnAdhika bhAvanI pratIti che ane caMDaghAtamAM vApAta samatAne vyavahAra prasiddha che, tethI ahIM haranA pralayanatyasamayanA padaprahArathI girirAjane vajapAtathI nyUnAdhika bhAva pratIta thayela che, ratnAkarakAra kahe che ke upamAnathI upameyane adhika guNa vyatirekanuM svarUpa che. AnI te vasavaMtara prApti samayamAM vailakSaNyapratIti che. ethI vyatirekane athavA Ane spaSTa bheda che. tethI amArA mata pramANe A kiMcit vilakSaNatA alaMkArAntaranI sAdhaka nathI. ane ratnAkarakAra kahe che ke upameyathI upamAnanuM nyUnatva vyatirekanuM svarUpa che. AhIM te vavaMtara sabaMdha samayamAM tuchatva mahatvanI vikalapatAthI pratItine aMgIkAra che. vikalpatAthI arthAt upamAnathI upameyanI nyUnatAnuM paNa grahaNa che. tethI amArA matathI e samAdhAna paNa samacIna nathI. upameyanI nyUnatAmAM paNa vyatireka saMgatinI bAdhA nathI. ane ratnAkarakAra kahe che ke vyatireka te aupacce jIvita che. e te - pAmya vinA paNa thAya che. yathA. jANya avara strInA, saMga thakI meM tAruM Adhiya. amArA matathI AhIM paNa samatAmAM vyatireka che, e mahAzaye sajAtiya vyatireka paNa mAne che. parikarAMkura keTalAka prAcIne parivArane alaMkArAntara mAne che. cAlekakAra" A pramANe lakhe che. sAbhiprAye vizeSye tu bhvetprikraaNkurH|| sAbhiprAya vizeSya hoya te parivAra alaMkAra che. A nA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 kAvyazAstra, manI sArthakatA e che ke sAbhiprAya vizeSaNamAM te parikaratA vikAzarUpa che. kemake vizeSaNathI karIne ukti hovAthI pArijAta spaSTa bhAse che. ane AhIM te vizeSya mAtrathI parikaratAnI smRti che. ethI AmAM parikaratA acchuTa hovAthI aMkurarUpa che. yathA. phaNendra varNana kAje, haihayAdhIza lakhavAne kAja; samartha AmaMDala che, yaze vAMcavA tArA nararAja. AhIM zeSa ane IndradevatA hovAthI ane haiyAdhIza devAMza hevAthI rAjAnA cazanuM varNana karavAnuM samartha che. tyAM enI sahasa AnanatAdi parikara che. AvA vizeSyAnuM grahaNa karavAmAM abhiprAya hajAra mukha, hajAra hAtha ane hajAra netramAM che. amArA matathI parikara vizeSyamAM hoya, athavA vizeSaNamAM heya, e kiMcit vilakSaNatA alaMkArAntara sAdhaka nathI udAharaNAntara mAtra che, ethI e paNa parikaraja che. ritti. patti eTale vastuone vinimaya. vinimayane artha pratidAna athavA adalAbadalI karavu. cintAmaNikeSakAre kahyuM che ke - "vinimayaH patine" ghaNuM prAcIne parivRttine alaMkArAntara mAne che. yathA. teM bhujabala bhUbhUtataNe, lIdhe kara nararAja; zuM pAcho dIdha na kara, te tenAM hitakAja. AhIM cakravartI rAjAe anya bhUpethI kara arthAt pezakasI lIdhI ane ene kara (hAtha) dIdhe, arthAt vizvAsane mATe hAthathI vacana dIdhuM. ahIM nindAnA AbhAsanI saMkIrNatA che, keTalAka prAcIne sama asama evA parivRttinA be prakAra kahe che, kAvyaprakAzagatakArikAkAranuM A lakSaNa che. parivRttirvinimayo yo'rthAnAM syAtsamAsamaiH / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antabhAvAlaMkAra 57 - sama asamathI karIne ane vinimaya e ghara sAraMvAra che. yayA zuM ThagAI tuM bAlA, kare Ama zA kAraNu apazosa, mana ApI mana le che, nathI pAmatI kAM tuM pariteSa. AhIM sama parivRtti che, mana zabdamAM kaileSa che. mana-ataHkaraNa ane mana (maNu) tela vizeSa. asamanA be prakAra che. adhikathI nyUna palaTAvI devuM, ane nyUnathI adhika palaTAvavuM. sukavi paraupakArI, kare prazaMsA sarvataNuM zANA; sthira kavitA ApIne, le che asthira grAma dhAma nANuM. AhIM adhikathI nyunanuM palaTAvavuM che. yathA. dIpasahita nijasadane, adhipa Apane arpaNa karI de che, pharNimaNiprakAzavALI, Apa pAsathI arikaMdara le che. AhIM nyUnathI adhikanuM palaTAvavuM che. amArA matathI A udAharaNAntara che. paNa prakArAntara nathI. lakSaNamAM samasama kahevuM e bhUla che. AhIM paNa camatkAra te paraspara adalAbadalI karavAneja che, tethI paraspara levuM devuM hoya athavA upakAra apakArAdi hoya eTalA vaeNlakSazya mAtrathI alaMkArAntara nathI thaI zakate, ethI Ane anyamAMja aMtara che. rUTa A pramANe lakSaNa Ape che - yugapadAnAdAne anyonyaM vastuno kriyete yat / kacidupacaryete vA prasiddhitaH seti parivattiH / / vastuonuM paraspara eka samayamAM devuMlevuM karavAmAM Ave e ditti kyAMI sAkSAta lIdhA dIdhA vinA prasiddhinA anusAra upa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 kAbalAya. yathA. cArathI paNa karavAmAM Ave e paNa parivRtti che. upacaritanuM A pramANe udAharaNa che. surapura gaye jaTAyu, eca ehane kara zI rIte, vyaya karI jarjara vadhune, zazisama lIdhI ta kIrti prIte. AhIM vAstava palaTAvavuM nathI. ethI upacarita arthAt A palaTAvavuM Aropita che. yathA. rAmarAjamAM kIDa tuja karivara, mada sugaMdhamaya kare salilavara, sara paMkaja parAga parimalayuta, kari kapola sthala kare zaradaRtu. AhIM karI (hAthI) madadvArA sarovarane sugaMdha de che, athavA sarovara kamalavaDe sugaMdha de che. amArA matathI A kicit vilakSaNatA alaMkArAntaranI sAdhaka nathI. anyonyamAMja Ane antarbhAva tha cagya che. mahArAjA bheja A lakSaNa Ape che - vyatyayo vastunoryastu yo vA vinimayaH mithaH / parivRttirihoktA sA kAvyAlaMkAra lakSaNe // vastune atyaya athavA adalAbadalI thavI arthAt paraspara vinimaya ke pratidAnane kAvyAlaMkAra zAstramAM paritti kahe che. AmAM e bheda che ke svataH adalabadala thavuM ane cAhathI karIne adala badala karavuM. jemake "te mujabala bhUbhUtataNe" ItyAdi udAharaNa cAhathI karIne adalAbadalI karavAnuM che. svataH adalAbadalI thaI javAnuM udAharaNa A pramANe che. yathA. viNa zrI kairava bane, bane zrIyuta paMkaja vara; muda ulUka tyAgatAM, cakAro nAcita mudabhara. candra asta pAmate, udaya pAmI ravi zobhe, vidhi vicitra kRti joI, sujJa jananAM mana kSeze. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarbhAvAya kAra 139 amArA matathI kumudanI zAlA kamalamAM gaI, kamalanI azAbhA kumudamAM AvI, ityAdi viSayamAM paNa anyonyatA : mUlakaja camatkAra che, A teA udAharaNAntara che. parivartana vyavahAra tA paraspara levAdevAmAM ja che. ethI paraspara palaTAvavu' e parivRtti che. bhAnutte eja kahyuM che: AtmIyavastu dAnapUrvakaparakIyavastvAdAnaM parivRttiH // potAnI vastunA dAnapUrva ka pArakI vastunuM grahaNu e pavRitti. peAte pAtAnI meLe aTThalabadala thavAnA be bheda che. 1 dAnapUrvaka anyanuM grahaNu. 2 tyAga pUrvaka anyanuM grahaNu. yathA. mArUta sIkara megha ii, iMdrAnanathI leya; atirati dharma prasveda kaNu, zAne acaraja cheya. AhIM nyUnanuM palaTAvavuM che, yadyapi AhIM mukhanA dharma kaNa devA zabdathI kahevAmAM Avela nathI. tathApi artha siddha hAvAthI AhIM paNa parasparanI ja adalAkhadalI che. mArta meghasa kha'dhI sIkara dai karIne svedakhinDru le che. yathA. cuta harSa utsavasamaya suvasana, siyA dhAraNu kIdha; te tyAI patisaha vanagamanamAM, paherI valkala lIdha. amArA matathI AhIM tyAgapUrvaka palaTAvavu' che, parantu anya grahaNa karanAra nahIM hovAthI paraspara palaTAva3: nathI ethI paleTAvavAnA AmAM camatkAra nathI. dvitIyaparivRtti. vRitti zabdanA artha paraMparA mAnanAra prAcInA parivRtti nAmanA ala kArAntara mAne che. bhAnudatta A lakSaNu udAharaNu khatAve che. pUrvapUrvasyottarottaropamAnabhAvaH parivRtti. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S0 kAvyazAstra pUrva pUrvane uttarotara upamAnabhAva siddhAra che. yathA. candraduza kAminimukha kahiyeM, kAminimukhasama paMkaja lahiye. amArA matathI Ate zaMkhalA alaMkAraja che, upamAnabhAva mAtrathI alaMkArAntara nathI thaI zakate. punaruktivadAbhAsa. puna vitAmAsa arthAt punarUktinI peThe AbhAsa keTalAka prAcIne e punarUkita doSanA AbhAsane mAttara mAnela che. kAvyaprakAzagatakArikAkAra" A pramANe lakhe che - punaruktivadAbhAsovibhinnAkArazabdagA ekArthateva bhinnaAkAravALA zabdamAM rahela prArthanAva arthAta vAstavamAM ekAWtA nathI kintu ekArthatAnI peThe bhAna mAtra thAya e puna limAya gaI che. yathA. rAje ramA-lakSmI gRhe AnaMda kahukamUla che, jyAM sumana vibudha sadAya, sevaka svAmine anukUla che. AmAM ramA ane lakSamI eka arthavAcI hovAthI AnaMda ane kautuka bane AnaMdavAcI levAthI ane sumana tathA vibudha bane devatA vAca hovAthI eka bhinnAkAra zabdomAM eka kAryatAnuM bhAna thAya che paNa vivakSitArtha te ramA lakSmI eTale lakSmInI zobhA gharamAM rAje che. arthAta krIDAmAM AnaMda upajAvanAra bane che. sumana sArA manavALA vibudha-paMDita evA sevake sadAya jayAM svAmIne anukULa che. amArA matathI A lakSaNa udAharaNathI punarUkitadeSane AbhAsa mAnela che te to AbhAsa alaMkArane prakAra che. yAmaka alaMkArathI nivAraNa karavA mATe vibhinnAkAra e zabdanuM vizeSaNa mApela che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarbhAvAlaMkAra, 541 g. pUrva eTale prathama. pachI thavAvALAnI prathama thavAmAM pUrva zabdanI rUDhi mAnanAra prAcIna pUrve nAmane alaMkArAntara mAne che. rUTa A lakSaNa udAharaNa batAve che - yatraikavidhAvA~ jAyete yau tayorapUrvasya / abhidhAnaM prAgbhavataH satobhidhIyeta tatpUrvam / / jyAM je be artha eka vidhi athavA eka kiyAvALA thaI jAya che, emAMthI pachI thavAvALAnuM paheluM thavAnuM kathana e pUrve gAjara, yathA. draSTi vigini vRSTiyuta, thaI prathama mipAla, pAchaLa vRSTiyuta thaye, ghana A varaSA kAla. varSAkAlamAM ghana ane viginInAM nayana, jalavarSaNarUpa eka kriyAvALAM thAya che. emAMthI ghananI pAchaLa varSavAvALAM viginInAM nayanenuM prathama jala varasavuM kahyuM ethI ahIM pUrva alaMkAra che. ratnAkarakAre pachI thavAvALAM kAryanuM pahelA thavuM e asaMgati alaMkArano prakAra mAnya che. ane temasaMthAsthiratA AvI AjJA karanAra mahArAjA bheje Ane citra hetune prakAra mAnya che. amArA matathI A vicitra alaMkAra che. pratikAraka niSedha karelanA punavidhAnane pratibara kahe che. cintAmaNi kaSakAre kahyuM che ke "pati tavA niSiddha punadhi" prAcIna pratibakarane alaMkArAntara mAne che. alaMkAraratnAkarakAra A lakSaNa kahe che "kArika tikAraH" pratyApati arthAt pharI AvI paDavuM e parivAra mAryara che.. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 abhyAsa. yathA. aMdara mahiSI Diga madhyadvAra; kaMcuka Ave jAya apAra, zUnya maNi mandira nRpa-vairI; cira snehIMnI rAjyasthiti herI. zUnyanA pakSamAM mahiSI-bheMsa, khaDgI-geMDA jantu vizeSa, kaMcukI-sarpa, rAjyasthiti pakSamAM mahiSI-pATarANI, khaDUgI-khaGgadhArI purUSa, kaMcukI-nAjara. amArA matathI AtA pUrvarUpa ala kAraja che. pratibaMdha, pratibaMdha eTale rokavAvALA, cintAmaNi kASakAre kahyuM che ke:" kRttivanyaH gatirodhane " prAcInA pratikhanyane alaMkArAntara '' mAne che. alaMkArodAharaNakAra A lakSaNu udAharaNu khatAve che:-- prAptasya pratibandhaH pratibandhaH // prApta vastunA pratibandha e pratibandha alakAra che. yathA. zazirazminA sakha dhathI, apelu dhRta zIza; pigaLe nahi nayanAgnithI, jayajaya umiyAiza. ArhI zivanA dhRtAbhiSekamAM zivanAM tRtIya netranI agnithI mRtanA pIgaLI javAnI prApti che, jenAM zazirazmi sakha dhathI pratibaMdha che, amArA matathI pratibaMdha aza atyaMta laiAkika hAvAthI AmAM tA camatkAra anubhavasiddha nathI. pratibaMdhra je te hetuthI thAya che, ethI AhIM hetu alaMkAra thaze. A udAharaNamAM nayanAgnirUpa kAraNa rahetAM dhRta pIgaLavArUpa kArya na thavuM e te citrahetu che ane A udAharaNamAM evI vivakSA kare ke nayanAgninI uSNutAthI zazinI zItalatA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banavAkAra VY8 adhika che, tethI Apa gAra che. pratibandha alaMkArAntara chevAne yogya nathI. pratimA. sarva tarapha kuratI evI kavinI buddhine pratimA kahe che. eja koSakAre kahyuM che - sphurantI satkaverbuddhiH pratibhA srvtomukhii| prAcIne pratibhA nAmane alaMkAra mAne che. ratanAkarakAra A lakSaNa udAharaNa batAve che - saMbhAvyamAnasya kalpanaM pratibhA / / saMbhAvyamAnanI kalpanA e pratimA masjara, yathA. je A svargasuMdarI bhala che, to sahasaddhaga zaka saphala che, je A nAganI nArI navIna, te pAtAla na candra vihIna. AhIM kavinI pratibhArUpa buddhi e che ke varNanIya nAyikAmAM saMdeha karanAra kavie surasuMdarI pakSamAM zakanAM sahastra netra saphala che. nAgakanyA pakSamAM pAtAla candra vihIna nathI, ema jyAM tyAM saMbhAvyamAna arthanI kalpanA karI dIdhI che, amArA matathI pratibhA mAtra to alaMkAra nathI, kemake e sarvatra che, ane AnA lakSaNa udAhara. zunusAra te A saMbhAvanA alaMkAra che. prativastUpamA. keTalAka prAcIne prativastUpamAne alaMkArAntara mAne che, kAvyaprakAzagatakArikAkAra A pramANe lakhe che - prativastUpamA tu sA sAmAnyasya dvirekasya yatra vAkyadvayasthitiH // jyAM eka samAna dharmanI ubhaya vAkayamAM ubhayavAra sthiti e pati napamAM gaI che. vRttimAM lakhe che ke je sAdhAraNa dharma Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 abhyAsa. upameya vAkyamAM ane upamAna vAkyamAM zabdabhedathI grahaNa karavAmAM Ave; kathita padma dvASa kahevAya che ethI zabdabhedathI grahaNa karavAmAM Ave e vastu arthAt vAkyArthe upamAna hAvAthI prativastUpamA atyaMtara che. yathA. paTarANI parivAra padma, cAhe zida jagamAMhi; dhruve karela ratnanI, bhraSaNugaNunA nAMhi. AhIM gRhakArya mAM lAvavAnI ayeAgyatArUpa sAdhAraNa dharma ekavAra upameya vAkyamAM ane ekavAra upamAna vAkyamAM ema ubhayavAra kahevAmAM Avela che, ethI prativastUpamA che. ane A sAdhAraNa dharmone " parivAra pardane kema cAhaze ? " bhUSaNagaNanA nathI; e rItithI bhinna zabdAvas kahevuM .e tA kathitapadmadoSa nivAraNane mATe che. " candrAlekakAra " A lakSaNa Ape che:-- vApayo sAmAnya prativastUpamA matA. e vAkyamAM eka samAna dharma hoya tyAM prativastUpamA mAnavAmAM AvI che. yathA. ravi rAje che tApathI, cApathI bhrAje zUra; kuvalayAna dakAra vRttimAM lakhe che ke jyAM upamAna, upameya vAkyAmAM eka samAna dharma bhinna bhinna kahevAmAM Ave che, e kRtivstuupmaa. prativastu prativAkyArthamupamA samAnadharmosyAmitivyutpatteH // prativastu arthAt vAkyAMrtha vAkyArtha prati, upamA athavA samAna dharma che AmAM e vyutpatti che. AhIM zAbhAyamAnatArUpa eka dharma upameya, upamAna anne vAkacAmAM "rAje che ane brAje che" e bhinna zabdothI kahevAmAM Avela che. AcArya DI te Ane upamAna prakAra mAnatAM A lakSaNa Ape che: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 545 antabhaMvAlaMkAra 545 vastu kiMcidupamanyasya nyasanAttat sadharmaNaH / sAmyapratItirastIti prativastUpamA yathA // kaI vastune vAkyathI kahIne enA samAna dharmavALI anyavastune vAyavaDe kahevAthI sAmyapratIti thAya che ethI ativastupama che. yathA. Aja lagI avanimAM, tuja sama janme nathI anya ke, pArijAtapAdapasama, dvitIya vRkSa zebhAkara nahIM haiye. AhIM dvitIya saza vyavachedarUpa sAdhAraNa dharma upameya upamAna ane vAkyarthomAM kahevAmAM Avela che. upamAnA udAharaNamAM bahudhA samAna dharma ekavAra kahevAmAM Ave che. "IndrathI udAra che narendra zivarAja tuM" ItyAdi. kyAMI upameya vAkyamAM ane upamAna vAkyamAM samAna dhama ubhayavAra kahevAmAM Ave te amArA matathI upamAcamatkAramAM kAMI paNa vilakSaNatA nathI. ethI A alaMkA rAntara nathI temaja upamAne prakAra nathI. kintu upamAnuM udAharaNAntara che, ane sAdhAraNa dharmane bhinna zabdothI kahevuM e te prAcInenA matathI paNa doSAbhAva mAtra che, alaMkAra nathI. ane amArA matathI kayAM kayAMI pratyutaprasAda guNanI vizleSiNa arthajJAnamAM aspaSTatA thAya che. e deSa che. pratiSa. tti eTale niSi prAcIne pratiSedhane alaMkArAntara mAne che. candralekakAra" A lakSaNa Ape che. pratiSedhaH prasiddhasya niSedhasyAnukartinam // prasiddha niSedhane anuvAda e pratiSa cAra che. vRttimAM lakhela che ke jANela niSedhane pharI anuvAda kare e svataH nirarthaka hevAthI arthAntarane garbhita kare che. ethI .cAratA hovAthI A pratiSedha nAmane alaMkArAntara che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra, yathA. chUta nathI A che chalI! khare bANane khela. ahIM yuddhamAM pravartamAna zakuni prati pAMDenI ukti che. A yuddha ta nathI, AvuM siddha thaI rahetAM pharIne ene niSedha kara "tAruM sAmarthya dhRtamAMja che; yuddhamAM nathI " A upahAsa "chalI" e zabdathI spaSTa thAya che, amArA matathI ukta upahAsa vyaMgya che. A vyaMgyadvArA niSedhamAM camatkAra mAnIe te paNa A AkSepathI bhinna nathI. pratIpa. pratApa ne alaMkArAntara mAnanArA prAcIne pratIpa nAmane A pramANe artha kare che - gatiropA botinya arthAta pratikuLatAe jyAM hoya tyAM jatI carcA AhIM upamAna viSayaka pratikUlatAmAM rUDhi mAnI che. upamAnane upameya rUpe varNavavuM ItyAdi Adara yogya upamAnane anAdara e pratimatA che. kAvyaprakAza, sarvasvakAra ItyAdi ghaNuM granthomAM A alaMkArane kahela che. keTalAke be prakAra kahyA che, ane keTalAke pAMca prakAra mAnyA che. amArA matathI anAdara gyanA anAdaramAM te kaI paNa camatkAra nathI ane Adara egyanA anAdaramAM avajJA alaMkAra che. emAM eka upamAnanA anAdarane niyama paNa samIcIna nathI. te ukata avajJA alaMkAranA udAharaNathI spaSTa che. pratIpanA be prakAra mAnanAra kAvyaprakAzagatakArikAkAra A pramANe lakhe che - AkSepa upamAnasya prtiipmupmeytaa| tasyaiva yadi vA kalpyA tiraskAranibandhanam // upamAnane AkSepa athavA niSedha e pI. "hA" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ annovAla kAra. arthAt ene athavA upamAnaneja kalpanA karelI upameyatAe patIva che. pratIpa teA upamAnanA tiraskArane mATe che. " prakAzakAre " prathama pratIpanuM AvuM udAharaNa Apela che. 547 yathA. abhilASApUraka akhila, jo sarajayA zivarAja; tA zighra sarajayu kalpatarU, vizva vande vidhi Aja. amArA matathI AhrIM kalpavRkSarUpa upamAnanA niSedha che. te tA AkSepa alaMkAra che. pratIpanA pAMca prakAra mAnanAra candrAlAkakAre" prathama prakAranuM A pramANe lakSaNa Apela che.:-- pratIpamupamAnasyopameyatva prakalpanaM 66 eTale ke upamAnamAM upameyatAnI kalpanA te prathama matIja. yathA. patinetra samAna hatAM kamaLA, sakhi ! te paNa vArathI lIna thayAM; priyarmukha samAna hatA zazi akhara, vAdaLa AvI chupAvI rahyAM, saratIra marAla catura hatA, patinA sama te pazu u gayA; ura bhItara cheH paDyA virahe, tadapi vidhine dila nAvI dayA. amArA matathI AhIM upamAnanA anAdaramAMja vivakSA mAnIe tA avajJA alaMkAra che. parantu AhIM camatkAra tA upamAnane upameya khanAvavAmAMja che. te upamAnA prakAra che. enu ame viparItepramAnA prakaraNamAM savistara varNana karela che. evu nahi kaheze ke jema samanA viparIta bhAvamAM viSama ityAdi bhinna alakArA mAnavAmAM Avela che, e rIte upamAnI viparItatAne paNa prAcInAe pratIpa nAmathI judA ala'kAra aMgIkAra karela che, te samIcIna che. kemake upamAnA viparIta bhAvamAM te anupamA che. ete AkSepa alaMkAranA viSaya che; te ame AkSepa prakaraNamAM lakheluM che. ahIM tA kevala prasiddha upamAnApameyanI viparItatA mAtra che. upamAtA evI ne evIja che ethI e kicit vilakSaNatA upamAnA prakAra hAvAne ja cAgya che paNa alakArAntara hovAne cegya nathI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra. dvitIya prakAranA pratIpanuM A pramANe lakSaNa che: anyopameyalAbhena varNyasyAnAdarazca tat / upamAnarUpa upameyanA lAbhathI upameyanA anAdara te dvitIya prakAranA pratIpa che. vRttimAM lakhela che ke anyamAM peAtAnA sAdRzyane sahana nahi karatAM ati utkRSTa guNavAnapaNAthI varNana karavAne iskela padArtha ne koI upamAnane paNa enu upameya batAvIne eTalAthI ja je enA tiraskAra te anya pratIpa. pU pratIpathI A vizeSa camatkAravALA pratIpa che. 148 yathA. chuM dAnI mAnI na kara, bhUpati garva mahAna; zravaNu karyuM sahu sRSTie, suratarU Apa samAna. AhIM anyamAM potAnA sAdRzyane nahI sahana karatAM ane ati utkRSTa guNuvAnapaNAthI varNana karavAne icchela bhUpatirUpa padAne kalpavRkSa rUpa prasiddha upamAnane paNa enu upameya khatAvIne eTalAthIja uktanRpatinA tiraskAra karela che. kemake ahIM peAtAnu sAdRzya samajavAvALAne enu sAdRzya batAvavAmAM Avyu che. amArA matathI AhIM upameya nRpatinuM advitIyatA ga khaMDana tA upameyanA tiraskAra che, ane kalpavRkSa upamAnane upameya batAvavuM e upamAnanA tiraskAra che. e rItithI upameya upamAna bannenA tiraskAra siddha thAya che. e varNanIyanA tiraskAra sarvathA vijeta che. ethI AhIM vAstava advitIya garva nathI, ane vAstavamAM ukta ga khaMDana nathI, paNa kavinA karela upahAsa che. parihAsanuM A pramANe lakSaNa che: ---- anya mukhe durvAdo yaH priyavadane sa eva parihAsaH / itarendhanajanmA yo dhUmaH so'gurubhavo dhUpaH / / yathA. avara sukhI dUcana e, priyasukhathI parihAsa; dhUmra itara inpanakI, agurUja dhUpa prakAza. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarbhAvAla kAra. 541 ukta vyavasthAnusAra vadhunIyanA tiraskAra virasa hAvAthI AhIM parihAsa siddha thAya che. tyAre AhIM upamA batAvavAnA viSayamAM varNanIyanI upamaiyatA matAvavAnI apekSA varNanIyanI upamAnatA batAvavAne cAgya che. e prasaMgathI viparItApamA karavAmAM AvI che. tethI A sthalamAM paNa viparItApamAnuM udAharaNAntara che. " drIkSite " candrAleAkanA anusAra kuvalayAnaMda grantha banAvela che. emAM tA . ukta ane pratIpanA prakAra pratipAdana karela che, paNa dIkSite pachI pharIne citramimAMsA nAmanA svataMtra grantha banAvela che, emAM lakhela che ke viparIta upamA rUpa pratIpa aprakRtanI upamAnI samAna prakRtanI upamA che, te teA upamAja che. jemake apraqatathI prakRtanuM ane prakRtathI aprakRtanA smaraNAdi smRti Adi alaMkAraja che; alaMkArAntara nathI. trIjA prakAranuM lakSaNa A pramANe che. varNyopameyalAbhena tathAnyasyApyanAdaraH || tathA arthAt pUrvoktavat va nIyarUpa upameyanA lAbhathI upamAnanA anAdara paNa pratIpa che. vRttimAM lakhela che ke ati utkRSTa guNavAnapaNAthI kayAMi pAtAnA upamAnabhAvane paNa nahI sahetAM avarNanIyanA vaNu nIyane upameya batAvIne eTalethIja enA tiraskAra pUrva pratIpanI viparItatAthI tRtIya pratIpa che. yathA. che gurU dArUNa dravyomAhIM, gava na kara viSa tu manamAMhI; tArI kharAkharI karavAvALAM, khaLapurUSonAM vacana nihALyAM. amArA matathI AhIM paNa upamAnanA anAdaranI vivakSA hAya te| avajJAalaMkAra che. parantu AhIM upamAnanA anAdaramAM pa vasAna nathI. kintu upamAmAM pa vasAna che. prasiddha guNa upamAnanI upamAthI aprasiddha guNa upameyanA guNa parimANanI prasiddhi hAvAthI upameyanA utkarSa thAya che. te advitIya garva vAlA upamAnanI upa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 kAvyo, mAthI upameyanA utkarSanI adhiktA pratipAdana karavI e ahIM projana che. e rItithI e te zuddhopamAnuM udAharaNa taraja che. rasagaMgAdharakAra paNa kahe che ke vAstavamAM te AdinA traNa bheda upamAmAMja antargata che. caturtha prakAranuM A pramANe lakSaNa che. varyenAnyasyopamAyA aniSpattivacazca tat / varNanIyanI sAthe upamAnanI upamAnuM aniSpattivacana arthAta upamA na banavAnuM vacana e paNa thatI. vRttimAM lakhela che ke avaryamAM varNanIyanI upamA na banavAnuM vacana AgaLanA pratIpathI utkarSavALo vArtha pratIpa che. yathA dAnamAMhi tarUrAja che, mAnamAMhi kurUrAja, bhUpa tune te sama kahe, e kavi kare akAja. vRthA vacana zivarAja sama, thayo bhUpati bheja rasagaMgAdharakAra kahe che ke aniSpatti vacana rUpa pratApa anukta vaidhamya vyatirekamAM antargata che. amArA matathI paNa rasagaMgAdharano mata samIcIna che. "dAnamAMhi" ityAdi dAnamAM kurUrAjanI samAna tarUrAja nathI. kemake e prArthanAthI Ape che ane kurUrAja vinA prArthanA paNa Ape che. ethI tarUrAja nyUna che. evI vivekSA hoya te evA sthalamAM anukta vaidhamya vyatirekamAM siddha thAya che. ane kayAMI vaidhamya ukata hoya to ukata vaidhamya vyatireka thaze. paMcama prakAranA pratIpanuM A pramANe lakSaNa che. pratIpamupamAnasya kaimarthyamapi manvate / upamAnanuM kaimarthya arthAta nirarthaktA ene paNa papa mAne che. vRttimAM lakhe che ke upameyathI ja upamAnanuM prayajanasiddha hevAthI upamAnanI nirarthakatA te upamAna prati pratilomabhAva hovAthI virama tIkha che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antaryAvAlakAra. 551 yathA. java pratApanAM teja jaza, vidhi le nirakhI vizeSa vyartha samaO ravi zazi kare, kuMDalimiSa pariveza. ukata udAharaNamAM upamAna punarUktavat vyartha hovAthI upamAnane niSedha che. dIkSitajIe kuvalayAnaMdamAM paramatathI lakhyuM che ke bIjAe pratIpanA paMcama prakArane upamAnanA AkSeparUpa hovAthI AkSepa alaMkAra kahela che. te amArI paNa ahIM AkSepa hevAmAM saMmati che. . pratyAdeza. kalyA eTale dUra karavuM. cintAmaNikeSakArakahyuM che. "kanyA nirA prAcIna pratyAdezane alaMkArAntara mAne che. "ratnAkarakAra" A lakSaNa Ape che - kutazcinimittAsthitasya sthApitasya vA nivRttasya vA nivRttiH pravRttizca prtyaadeshH|| keI nimittathI sthitanI athavA sthApitanI athavA nivRttanI nivRtti ane pravRtti e prayAza alakAra che. yathA. kRzatA tajI nitabe, te sevana tArI kaTie kIdha, caMcalatA tajI caraNe, te tArAM nayane e grahIM lIdha. AmAM vaivananimittathI nAyikAnA nitaMbasthita kRzatAnI ane caraNasthita taralatAnI nivRtti che. yathA. karinI ni thaI malina thaze mukhabhA rahI ethI mRgamadacitra hIna, mRgalAMchana vALI thaI, pratibiMbathI priyA devAdhIna. AmAM mRgamada patra racanAnI nivRttinI AnanamAM candranA pratibimbathI pravRtti che. amArA matathI sthita ane sthApitanI nivRttine te upalakSaNatAthI AkSepamAM antabhAva che. ane nivRShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ papara kAvyazArA. ttinI pravRtti pUrva rU5 alaMkAra che. pUrva udAharaNamAM nitaMboe kRzatA tajI ane caraNee caMcalatA tajI, AhIM te AkSepa alaMkAra che. ane uttara udAharaNamAM mRgamadaracanA pravRttinI pUrvarUpatA hevAthI pUrvarUpa alaMkAra che. AmAM evI zaMkA na karavI joIe ke AhIM te pUrvamAM mRgamadacitraracanA nahatI ja karI chatAM pUrvarUpa kevI rIte? kemake upalakSaNatAthI karavAnA vAMcchitane saMgraha the paNa yukta che. A prakAre anya udAharaNamAM paNa bhinna bhinna alaMkAra thaze. bhUra, pradu nAma vikvanuM che. "cintAmaNikeSakAre" kahyuM che, vine. prAcIna pratyuha nAmane alaMkArAntara mAne che. ratnAkarakAra" AvuM lakSaNa udAharaNa batAve che - hetvantarAtmAptasya pratibandhaH prtyuuhH|| nimittAntarathI prApta vastune je pratibaMdha arthAt rokavuM e pratyUha alaMkAra yathA. zazirazminA sabaMdhathI, apeluM vRta zIza; pigaLe nahi nayanAgnithI, jayajaya umiyA iza. "alaMkAredAharaNakAre" A alaMkArane pratibaMdha nAmathI kahela che. amArA matathI A bhinna alaMkAra hovAne yogya nathI A pratibaMdha prakaraNamAM lakhela che ke A lekamAM antata che. pro . anya kAryanI pravRttimAM anya kArya paNa thaI jAya ene pasaMja kahe che. cintAmaNi koSakAre kahyuM che ke "saMta nAnya lIvAra saEEAne" anyane mATe karatAM enI sAthe anyane mATe paNa karavAmAM Ave e paNa keTalAka prAcIne prasaMgane alaShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 553 antabhaMvAlaMkAra. kArAntara mAne che. " ratnAkarakAra" A lakSaNa Ape che - prasaMgAdanyArthaprayatnaH prasaMgaH // prasaMgathI anyArthIne paNa prayatna thaI jAya e paNa garjara che. vRttimAM lakhe che ke jyAM pradhAnatAthI kaI phaLane mATe karela AraMbhavaDe prasaMgathI anya kArya paNa thaI jAya e prasaMga alaMkAra. . yathA. " candana ane ghanasArakerA aMgarAga ati ghaNA, navamallikAnAM sumanakerAM bhUSaNamAM nahi maNa; divase karyo virahAgni haravA gIra gAtre gAtramAM, abhisAra karavAne banyAM e sarva snehI rAtramAM, amArA matathI A adhika alaMkAramAM antabhUta che. prastutAMkura. prAcIne prastutAkurane alaMkArAntara mAne che ane ene a kSArtha e che ke -"prastuta kara rUra karatutA " tAtparya e che ke aprastutaprazaMsAmAM te vAgyAthe aprAsaMgika hevAthI prastutAthenI pratIti spaSTa thAya che, Ama te vAcyArtha prastuta chevAthI prastutArthamAM vizrAnti thaI jAya che, ethI anya prastutArthanI pratIti spaSTa na thavAthI e aMkuratulya che. "candrAlekAra" A lakSaNa udAharaNa Ape che - prastutena prastutasya dyotane prstutaaNkurH|| prastutavaDe prastutanA vetanamAM vastutAM sTAra che. yathA, mAlatI tarjI ali kaMTakita, keTakipara kAM jAya? AmAM priyatamanI sAthe vanavihAra karatI nAyikAnI je ukti che, tyAM bhramara vRttAMta paNa parovatI hovAthI e samayamAM prastuta 70 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyarA, 554 che, ane nija nAyaka prati upadeza paNa vivakSita che, tethI prastuta che, ahIM bhramara vRttAMtathI nAyakaprati e upadeza gamya thAya che ke sukhalabhya svakIyAne cheDIne pati ane naNaMda AdinA avadhavALI duSpAkhya parakIyAne sevana kema kare che? amArA matathI AhIM paNa aprastutaprazaMsA ja che. anya alaMkAra nathI. * navo.i - pada eTale prakRNa buddhivALA. "cintAmaNikaSakAra kahe che - "hA ba jema lAja ane kAma samAnavALI nAyikAne madhyA, ane lAjathI ati adhika kAmavALI nAyikAne preDhA kahe che. - ktino artha kathana che. pravRddhivALI ukti e praudyogiI che. amArA matathI A adhika alaMkArane nAmAntara che. keTalAke akine prekti nAmathI kahela che. jemake keTalAke krama alaMkArane yathAsaMkhya alaMkAra kahela che. AmAM kavilakSaNatAne mATe vRddhinI sAthe pa upasarga lagADela che. A alaMkArane A nAmathI kahevAvALAnuM A udAharaNa che. yathA. yamunA tIra tamAlathI, tArA keza eveta; AmAM kavine varNanIya nAyakAnA kacemAM anya nAyikAnA kacothI zyAmatAnI adhikatA vivAkSata che, ethI upamAna tamAlemAM anya tamAlothI zyAmatAnI adhikatA batAvavAne mATe e tamAlene jamunAnA tIrane janma kahela che. prAcInee "munA tIra ItyAdi. e udAharaNamAM ukta tamAlamAM zyAmatAnI adhikatAne mATe yamunA tIranA hetune ahetu jANIne e alaMkAranuM svarUpa ahetumAM hetunI kalpanA samajela che. "candrAlekakAra A pramANe lakSaNa Ape che - prauDhoktirutkarSAhatau taddhetutvaprakalpanaM // utkarSanA ahetumAM hetatAnuM kalpana e hogiI che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antAMvAlaMkAra. 555 amArA matathI prAcInanI A bhUla che. prathama te ahetumAM hetunI kalpanA e proDhakti zabdane artha nathI. prAcInae kheMcatANa karIne nAmArthane A prakAre ghaTAvyuM che ke utkarSa arthAt adhikatAne je ahetu che, temAM utkarSa arthAt adhikatAnI hetutAnuM kalpana e samIcIna nathI. kemake zrI harSa kavie kahela che ke - vyAkhyA buddhibalApekSA sA nopekSyA sukhonmukhii| vyAkhyA buddhibalanI apekSA arthAt cAhanA rAkhe che. ethI sa arthAt e vyAkhyA sukhanI sanmukha hoya che. tAtparya e che ke sukhapUrvaka thAya enI upekSA nahI karavI joIe. arthAt tyAga nahI karavo joIe. phalitArtha e che ke "sukhathI thAya" e artha karI levuM joIe. kilaSTa kalpanA na karavI joIe. anya ahetune hetu kahe e prasiddha-virUddha dUSaNa che. bhUSaNa kevI rIte? evuM nahi kaheze ke mithyAdhyavasitimAM paNa miththA varNana che, kemake mithyA dhyavasitimAM te varNanIyanA mithyAtatvane nizcaya karAvavAne mATe mithyA sabaMdha kahevAmAM Ave che. satyarUpathI nathI kahevAmAM AvatuM. ethI emAM prasiddhavirUddha deSa nathI, ane je prAcInee lakSaNamAM kalpanA zabda kahela che, jenA svArasyathI kAraNanA guNadeSane sabaMdha kAryamAM hovAnI ghaNu karIne rIti che. e balathI ahetumAM hetunI ka5nAnI vivekSA hoya te e viSaya hetaprekSAmAM aMtabUta thaze, ane pravRddhi aMza adhikamAM aMtarbhata che. keI aMzathI proDhakti alaMkArAntara nathI. amArA matathI AhIM ahetumAM hetunI kalpanA nathI. kintu AmAM hetu vAstava vivakSita thAya che. dezakAla ItyAdinA guNa deSane sabaMdha bahudhA vastutpattimAM rahe che. maka zabdane vivakSita artha e che ke nAnA prakAranI zabdaracanAnI caturAI. cintAmaNikaSakAra kahe che "nAnA vezajavAvaiSNaviroSa mAya phAti cAhathAtA" nAnA prakAranI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 kAvyarA, zabdaracanAnI caturAivizeSane vyAkhyAna karavAvALA mA kahe che. prAcIna mA nAmane alaMkArAntara mAne che. bhAnudattanuM A lakSaNa che -" zakya nAnArthatA mAla" zabdanI nAnArthatA e mA alaMkAravRttimAM lakhe che ke zabdAlaMkAra che. eTalA mATe ethI bheda che. ene e abhiprAya che ke je kAvyamAM be vizeSyanuM kathana hoya athavA banneno prasaMga hoya ane enA vizeSaNa zabda nAnArthaka hoya emAM eka vRttagataphalaDhayanyAyathI bane arthone A leSa hovAthI kaileSa che. ahIM vakSyamANa udAharaNamAM eka sadhyAnija prasaMga che. ethI prathama sadhyA pakSanA ekaja arthane baMdha thAya che pachI zabdonI anekArthatA ane strIliMgapuliMgatA AdinA sAmarthyathI sadhyA ane candranA daMpatIbhAvanI pratIti thAya che. ethI AhIM *leSa nathI. yathA. saharAga aMbara kareM spaze kalAnAtha sujANa, sagyA suvArUNi saMgatA vara tarala tAraka bANa, dIdhuM tyAgI mAnanihALI avasarazidya abhisaranAra, patha rahyo nirakhe naMdanaMdana kelikuMja padhArI. AmAM zabdanI nAnArthatA te e che ke rAga-udaya samayanI arUNimA ane prIti, aMbara-AkAza ane vastra. kara-kiraNa ane hasta. kalAnAtha-candramA ane kAmakalAmAM kuzaLa. vArUNa-pazcimadizA ane madirA. tAraka-nakSatra ane netrakanInikA. mAna-pramANa ane kepa. amArA matathI A samAsakti alaMkAra che. abhisArikA nAyikA prati sakhInI ukti che, ke udaya samayanI arUNimA yukta candra kiraNae AkAzane sparza karyo che. pazcima dizAnI saMgati karavAvALI ane tarala nakSatravALI sadhyAe pitAnA mAna arthAt samaya pramANane tyAga karyo che. tethI have cAhie. mAnane artha pramANa pasiddha che. "dinamAna" evuM kahevAya che. ahIM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 557 antarbhAvAlaMkAra. uddIpanatAne mATe sakhIe candrane ane pathI kahyo che. dhyAne daMpatIbhAva saMkSe mAya eTale abhiprAya. prAcIna bhAvane alaMkArAntara mAne che. mahArAjA bheja A lakSaNa udAharaNa Ape che - abhiprAyAnukUlyana pravRttirbhAva ucyate / sodbhedo'tha nirubhdedazcaikatazcAbhitazca saH abhiprAyanA anukUla je pravRtti arthAt AcaraNa tene mAtra alaMkAra kahe che. tethI te arthAt prakAza sahita ane niH arthAt prakAza rahita hoya che. ane e pAra arthAt eka taraphathI ane gAmatara arthAt sarva taraphathI thAya che. yathA. che suMdarI sarviga ati, kSetrapAlikA nArI, paraharI tadapi pathika patha, neNuM rahe nihALI. keI kSetrapAlikA sarvaga sundarI che, tathApi pathika enA itara aMgone choDIne netreneja nihALI rahyA che. A abhiprAyane anu. kUla pravRtti che. ahIM abhiprAya e che ke A mAnuSI che. athavA surasundarI che? AnI parIkSA karavAnI pathikanI vAMcchanA che. surasundarIonI be prakArathI parIkSA thAya che. bhUmisparza na karo ane nimeSa rahita thavuM. te A dhAnyanA khetaramAM ubhI che. ethI enA pagene bhUmisparza ke asparza dekhAtuM nathI, tethI tenI parIkSA kare che. A padyamAM parIkSAne sUcaka keI zabda na hovAthI A nirUbheda che. ane kayAMI bhAvane sUcaka zabda paghamAM hoya tyAM sedabheda che, AmAM te eka nAyakanI taraphathIja bhAvanA anukula vartana che. ethI A parvata: arthAt eka taraphathI che, ane je nAyikAnI taraphathI paNa nAyakanI tarapha pitAnA bhAvanA anukuLa Aca Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 kAvyadAya, raNu hoya te gAmatara arthAt cAre taraphathI thAya che. graMthavistAra bhayathI ame bhinna bhinna udAharaNa batAvyA nathI. amArA matathI sAmAnyatAthI abhiprAyAnusAra pravRtti te prANI mAtranI thAya che. A te atyaMta laikika hovAthI alaMkArapaNAne egya nathI. ahIM pathikane ukata nAyikAmAM saMdeha thaye che ke A narakanyA che ke devakanyA che, te te saMdehAlaMkAra che. mahArAjAe tora ane nirAdhe, ane gAmatara e prakAre AjJA karI che e bhUla che. e te udAharaNAktara mAga thaI zake che. mata eTale siddhAnta. prAcIna mata nAmane alaMkArAntara mAne che. rUTa A lakSaNa udAharaNa batAve che. tanmatamiti yatrokvA vaktAnyamatena siddhamupameyam / brayAdathopamAna tathA viziSTaM svamatasiddham / / jyAM anyamatathI siddha upameyane kahIne vaktA enI pachI ene evAja dharmavALA svamatasiddha upamAna rUpathI kahe e mata alaMkAra. yathA. madirA mada pATala bhaMgasamI, alake kabarInI dIse chabidAyaka saharItatha Anana suMdarInuM, * zazi mAnI rahe jagamAM matinAyaka, zucirAga uta same vilase, vadatA sukavi nirakhI varavAyaka, udayagiri kaMdaramAMthI nikAlI, gra timire nirakhI nijaghAyaka amArA matathI A lakSaNaudAharaNanuMsAra te upekSA che. prAcIne upekSA alaMkAranuM sAkSAt svarUpanathI samajela. ethI A viSayane alaMkArAntara mAnela che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55e antarbhAvAlaMkAra mAlAdIpaka. A zabdane artha "dIpakanI mAlA" evo thAya che. keTalAka prAcIne mAlIpA ne alaMkArAntara mAne che, kAvyaprakAzagatakArikAkAre phiyAdIpaka ane kArakadIpaka evA be dIpaka alaMkAra kahIne enA pachI mAlAdIpaka kahela che, ane enuM A lakSaNa Ape che - mAlAdIpakamAyaM cedyathottaraguNAvaham / jyAre Adya arthAt prathama prathama, yattara arthAta uttarottarane guNa arthAt upakAra gAvaha arthAta kare te mAlipA ruMvara, karacApathI zara maLyuM, zarathI zatru zIza nihALa; arizIzathI baeNmi, bhUmi thakI nRpa gRpathI kIrti apAra. AmAM eka milanarUpa kriyAne aneka jagee sabaMdha thae tAjA che. ane uttarottara, guMphana hovAthI machiI che. "candrAlokakAra" A lakSaNa udAharaNa Ape che - dIpakaikAvalIyogAMnmAlAdIpakamiSyate / dIpaka ane ekAvalInA rogathI arthAt maLavAthI mAtrAvikA thAya che. yathA. vasya madana strIne ure, strIura tujamAM nitya: sarvasvakAra mAlAdIpakane alaMkArAntara A nimittathI mAne che ke AhIM auSamya nathI. vimarzinIkAra paNa lakhe che ke ahI aupacyaja nathI. ethI Ane dIpakano bheda kahe na joIe. dIpaka te aupamyajIvita che. keTalAka prAcInae dIpana mAtra samAnatAthIja Ane dIpaka alaMkAranI pachI batALe che. AmAM cArUtA vizeSa karIne zaMkhalA rItinI che. ethI sarvasvakAre zaMkhalAbaddha alaMkAranA prasaMgamAM Ane batAvyo che. ratnAkarakAra AhIM zaMkhalA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa60 kAvyakSAstra, mUlaka camatkAra mAnatAM zaMkhalA alaMkAranA traNa prakAra kahe che. 1 kAraNamAlA, 2 ekAvalI, 3 mAlAdIpaka. amArA matathI A dIpaka ane zaMkhalAne saMkara che. e candrAlekanA lakSaNathI spaSTa che. trIje navIna camatkAra utpanna na hovAthI saMkara alaMkArAntara nathI. kintu alaMkAne samuccaya hovAthI samuccayaja che. zuri. yuri zabdane artha pejanA che. "cintAmaNi kaSakAre" kahela che ke -yuttara yoganAyAma" prAcIne yuktinAmane alaMkArAntara mAne che. candrAlekakAra" A pramANe lakhe che - ivarAtisaMdhAnaM kiyA ma " marmagopanane mATe kriyA karIne aparanuM atisaMdhAna arthAt vaMcana e mukti mA. ahIM eoe A viSayamAM yukti nAmanI rUDhi mAnI che. yathA. * mitra citra lakhatI hatI, AvI sakhI ajANa; turtaja tene kara dharyo, pukhyataNA dhanu bANa. kuvalayAnaMdakAre vyAtithI Ane e bheda batAvyo che ke vyAjekitamAM AkAranuM gepana che. yukitamAM AkArathI anyanuM gepana che. te amArA matamAM AkAranuM gepana, AkArathI anyanuM gopana, vacanathI gepana, athavA kiyAthI gepana ekiMcidvilakSaNatA apahutinA udAharaNAntaranI sAdhaka che. paNa alaMkArAntaranI sAdhaka nathI. ajita. jita zabdano artha "Irachela" che. cintAmaNikaSakAra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarlAvAlaMkAra, lakhe che -"chita phavi"i prAcIna lalitane alaMkArAntara mAne che. "candrAlekakAra" A pramANe lakSaNa Ape che - ___varNya syAdvarNyavRttAntapratibimbasya varNanam / varNanIyamAM varNana karavAne Irachela je vRttAMta enA pratibimbanuM varNana e jhita gai. emaNe varNana karavAne IralanA pratibimbamAM lalita zabdanI rUDhi mAnela che. yathA. setu bAMdhIne zuM karaza, utarI gayA pachIM abu. AmAM kalAntaritA nAyikA nAyakanA rIsAine cAlyA gayA pachI te prasanna karavA yatna kare che, e kathanIya che. jene cheDIne enuM pratibimba rUpa jala gayA pachI pAja bAMdhavAnuM sakhIe amArA matathI kahevAne Irachelane nahIM kahetAM ene pratibimbathI kahevuM e te paryAkti che. pratibimba bimbane prakArAtara che. vardhamAnaka. sUdhAta vRddhi arthamAM che. vAna eTale vRddhi pAmata. vardhamAna zabdano je artha che teja vardhamAna zabdane che. prAcIna vardhamAnaka nAmane alaMkArAntara mAne che. "ratnAkarakAra" A lakSaNa udAharaNa batAve che. "papaLAmAMdhivAM vardhamAna rUpa arthAta svarUpa ane dhImethI Adhiya e vartamAna alaMkAra. yathA. prAraMbhamAM atasI kusuma, phari kacasaza zuti heya, pharI thAya bAla mAla mAMsala kahe sakha saha kAya; Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para kAvya zAstra. vyApyuM have sarvatra jaga jana druga akula karanAra, e indrajAlI tamathI khaca, tajI mAna kara patipyAra. AhIM prasaMgavidhvaMsa mAnamAcane pAya karatI sakhInI utimAM prathama prAraMbhamAM te tame atasIkusuma jevA nIla thayA phrI kAminInA kaca jevuM nIla thavu, phrI saghana tamAla jevu A pramANe nIladharmathI Adhikaya arthAt vRddhi pAmavI e che. ratnAkarakAra kahe che :-- - rAjye sAraM vasudhA, vasudhAyAM puraM pure saudham // A udAharaNamAM uttarAttara sAratArUpa dharma thI Adhikaya hAvAthI " uttaAttara uSa:sAra " AvA lakSaNathI lakhAela sAra alaMkAra A vamAnamAM aMtarbhUta hovAthI pRthak nathI. vamAnakamAM sArane antararbhAva thai zake che. sAramAM vardhamAnakanA antarbhAva thaI zakatA nathI. vikalpAbhAsa. vikalpanA AbhAsane prAcIna ala kArAntara mAne che. ratnAkarakAra A lakSaNa udAharaNa Ape cheH-- - vikalpitayorekatra tAtparyecchA vikalpAbhAsaH // vikalpa karelamAMthI ekatra tAtparya IcchA hAya tyAM vizalpAsAta alakAra che. thA. Indriyajaya patha saMpadA, ajaya vipatipatha nitya; emAMthI karaje tu e, jemAM cATe citta. indriyAnuM damana e sapattinA mArga che. ethI AhIM vaktAnI icchA eka indriyadamana karavAne tatpara hAvAmAM che. vikalpa tA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarbhAvAlaMkAra. 563 AbhAsarUpa che, amArA matathI harekanA AbhAsamAM pradhAna camatkAra te AbhAsane ja thAya che, AbhAsa aneka vastuonA hoya che. dareka vastunA AbhAsane bhinna bhinna alaMkAra mAnavA yukta nathI, Ane paNa AbhAsa alaMkAramAMja antarbhAva che. vivArtha. viravara eTale "vikasanazIla" "cintAmaNikoSakAra" kahe che ke -" vizva virAsanI prAcIne vikasvara nAmane alaMkAtara mAne che. "candrAlekakAra" A lakSaNa Ape che - yasminvizeSasAmAnyavizeSAH sa viksvrH|| jyAM kaI vizeSanA samarthanane mATe sAmAnya dharIne, e sAmAnya prasiddha hoya te paNa eTalA mAtrathI ja tRpta nahI thaela kavi pharIne enA samarthanane mATe anya vizeSa upamAna rItithI athavA arthAntaranyAsa rItithI dhAraNa kare tyAM vivAra alaMkAra che, ahIM vikasvara nAmanI saMgati vikAsanyAya hevAthI che. AhIM vikAsanyAya te e che ke vizeSanuM sAmAnyathI samarthana karIne pharI sAmAnyanuM samarthana karavuM. yathA. ratna anaMtajanaka himagiri bhala, * mahimA ghaTe na che ati zItala, DUbe eka deSa guNagaNamAM, zazikalaMka jevuM kiraNomAM. AhIM upamAna rItithI vizeSAntara dhAraNa karavAnuM udAhiraNa che. A arthAntaranyAsa rItithI vizeSAntara dhAraNa karavAnuM udAharaNa che. amArA matathI A udAharaNamAM prathama vizeSArthane mATe sAmAnyArtha hetu che. A sAmAnyArthIne uttaravatI je vizeSArtha che e udAharaNa athavA draSTAnta che. vikasvaranA udAharaNamAM bahudhA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 kAvyazA. dvaSTAnta ane udAharaNa e alaMkAra thAya che. vikasvara bhinna alaMkAra nathI ane vikAsa aMza te vikAsa alaMkAra che. vitarka. tane artha tarka karo" che, ahIM "vi upasarga paNa eja arthamAM che. vitaka zabdane paryAya ja che, prAcIna vitarkane alaMkArAntara mAne che. mahArAjA bheja A pramANe lakSaNa Ape che - Uho vitarkaH saMdeha nirnnyaantrdhisstthitH|| dvidhA'sau nirNayAntazcAnirNayAntazcakIrtyate // kapha e vitarka alaMkAra che, saMdehanirNayanI vacamAM enI sthiti che, e nirNayAna ane anirNayAnta ema be prakArane kahevAmAM Ave che. yathA. A dinamaNi ke e che, sAMbhaLyuM haturaMga sahita rAje; A kRtAMta A nRpati, mahiSa vAhane cahIM eha gAje. yathA. zatamakha te kayAM sahasa draga, hari te kayAM bhuja cAra, e nRpane meM oLakhe, jeI ubhaya taravAra. pUrva udAharaNamAM te vacamAM vacamAM nirNaya che ke dinamaNi ItyAdi nathI, paNa aMtamAM rAjAne paNa nizcaya nathI. anya udAharaNamAM aMtamAM rAjAno nizcaya che. kAvyaprakAzagatakArikAkArAdine e siddhAnta che ke bhedaktisaMdeha paNa saMdehane ja prakAra che, ane mahArAjA bhejane e sidvAnta che ke e te trizaMkunI peThe saMdeha ane nirNayanuM madhyavatI tRtIyaja svarUpa che, saMdeha temaja nirNaya eke nathI ethI A vitakarUpa anya alaMkAra che. amArA matathI kAvyaprakAzagatakArikAkArAdine siddhAnta samIcIna che kemake evA sthalemAM paNa pradhAna camatkArate sadeheneja che. ukta vitarka anizcayarUpa hovAthI saMdehaja che. cintAmaNi keSaShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 565 antarbhAvAlaMkAra. kAre kahela che ke "nArA biramavAta, pima sirAvAbhivAya " ha te vimarzarUpa tarka che. ane vimarza saMzayarUpa mane vRtti che. ratnAkarakAranuM A lakSaNa che. saMbhAvitasaMbhAvyamAnApoho vitrkH|| saMbhava karelanuM ane saMbhava karavAmAM Avaze enuM paNa arthAt nirAkaraNa e vitaruM gavAra, ukta ubhaya udAharaNa te saMbhAvyamAna ahinAM che. yathA. urdhvagati che agninI, tiryagati dinakaMta; adha adha Avata teja A, zuM che jagata kahaMta. AhIM AkAza mArgathI AvatA nAradanuM varNana che. pUrvokta bane udAharaNamAM te saMbhava karelane aha che. kemake rAjAmAM dinamaNi ItyAdinI zaMkA karIne ene ahi karela che ane urvagati" Iti. A udAharaNamAM te anyAdinI zaMkA thaI zake che. ene apaha e che ke agni urdhvagati che. ethI enI zaMkA nathI thaI zakatI. te apeha arthAt nirAkaraNamAM paryavasAna kare te AkSepa alaMkAra che. vidhi. "vi"i eTale "vidhAna." pratiSedha alaMkAranA pratidvadvabhAvamAM prAcIne vidhine alaMkArAntara mAne che. candrAleka paramatathI A lakSaNuM Ape che - siddhasyaiva vidhAnaM, yacadAhurvidhyalaMkRtim // je siddhanuM vidhAna e vidhi alaMkAra, vRttimAM lakhe che ke sArI rIte jANelanuM vidhAna nirarthaka hovAthI bAdhita thaIne arthAtarane garbhamAM rAkhavAthI cArUtara thaIne alaMkAra padavIne prApta thAya che. yathA. kephila kephila thAya che, Avye samaya vasaMta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa6 kAvyazAstra. kokilanA kokilatvanuM vidhAna, kokilane kephila samajavAne mATe nathI, kintu vasantamAM ati madhura paMcama svaravALA hevAthI samasta janone priyakaratA pratIti karAvavAne mATe che, A vasaMtakAlanA saMbaMdhathI spaSTa thAya che. prAcIne kahe che ke AkSepa alaMkAramAM niSedha ane vidhi AbhAsarUpa che. AhIM te vAstava hovAthI sthirarUpa che, A ene bheda che. amArA matathI Itara samayamAM kokilAdikanAM kakilatva AdinI niSedha vivekSA hoya tyAre te AkSepa alaMkAraja che, ane pitapatAnA egya samayamAM pitApitAnA kAryanA vidhAnanI vivekSA hoya te enA ajJAta jJApakarUpa vidhimAM aMtarbhAva thaze. vizcAsa. vidhinA AbhAsane prAcIne vidhyAbhAsa nAmane alaMkArAnta2 mAne che. "ratnAkarakAra" A lakSaNa Ape che - aniSTavidhAne vidhyAbhAsaH aniSTanA vidhAnamAM vimAna alaMkAra che. yayA. sukhathI pati sidhAve, paga paga prati kalyANa sadA thAo, dae janma prabhu tyAM muja, jyAM prayANa karI Apa nAtha jAo. AhIM nAyakanA videzagamananuM vidhAna, nAyikAnuM aniSTa hevAthI vAstavamAM vivakSita nathI. kintu AbhAsarUpa che. amArA mAtathI A sarva AbhAsane dhorIe mAnela AbhAsa alaMkAramAM antarbhAva che. vinoda. AmAM vinoda eTale nikAlavuM arthAt kADhavuM che. cintAmaNi keSakAre kahyuM che ke "vinoda go" gapatti rilavAge koI nimittathI AnaMdapUrvaka samaya vitAvavAmAM vinoda zabdanI rUDhi che. prAcIna vinodra nAmane alaMkArAntara kahe che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antabhaMvAhakAra. 567 ratnAkarakAra A lakSaNa udAharaNa batAve che - anyAsaGgAtkautukavinodo vinodH| anyanA AsaMga arthAt prasaMgathI ketuka arthAt AnaMdathI vinodra arthAta samaya vItAva e vino alaMkAra che. vRttimAM * lakhela che ke anubhavamAM Avela athavA nahI Avela cAhanAvALI vastunA pratibimbathI athavA enA sadaza vastunA darzanathI AnaMdapUrvaka samaya vitAva e vinoda gavara, yathA. beThI reSe pITha daI, ratna mahelamAM nArI, priyatama sukha pAme sahaja, mukhapratibimba nihALI. AmAM anubhavamAM Avela priyAmukhanA sanmukha na rahevAthI mukhanA pratibimbane dekhIne nAyaka viyegane samaya AnaMdathI vitAve che. amArA matathI A vineda to pratimAmAM aMtarbhata che. viparyaya eTale viparIta bhAva. prAcIne viparyayane alaMkArAcra mAne che. "ratnAkarakAra" A lakSaNa Ape che - "dharmadharmibhAvasya dharmANAM vA vinimayo viparyayaH" dharma dhamI bhAvane athavA dharmone vinimaya arthAt ulaTa pulaTa thavuM e viyeya alaMkAra. yathA. kAca maNi maNi kAca che, mUDha AgaLa mitra, kAca kAca maNi maNi nirakha, budhajana AgaLa nitya. AhIM pahelAM te kAca dhamamAM maNine dharmabhAva che. pachI maNi dhamImAM kAcane dharmabhAva che. A rItithI dhamadhamIbhAvane viparyaya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 AvyA , yathAH jalakrIDA karatI sumahilA, adhararAga aMjananI lIlA; raktatpalatA nIlakamalamAM, nIlakamalatA rakatatpalamAM AmAM rakataMtpalatA nIlelpalatApa dharmamAtrano viparyaya che. yathA. tuja dhanuvidyA pati vakhANa, mArgaNa AvI jAya guNa jANuM. anya dhanuSadhArIonA mArgaNa arthAta bANenuM te javuM thAya che. ane guNa arthAta pratyaMcAnuM AvavuM thAya che. apUrva dhanuSadhArI rAjAnA mANa arthAt mAgavAvALA Ave che ane udAratAdi guNa phelAya che. AhIM kriyArUpa dharmane viparyaya che ke javAvALa Ave che ane AvavAvALo jAya che. amArA matathI nAmArthI nusAra javAvALe Ave che ityAdi Ama viparyayamAM paryavasAna kare tyAre ene pariNAmamAM aMtarbhAva che. kemake anyathA bhAva thAya che. ane lakSANunusAra vinimayamAM paryavasAna kare tyAre Ane anyamAM antarbhAva che. vimavanA, vibhAvanAne prAcIne alaMkArAntara mAne che. vibhAvyate kAraNAntaramasyAmiti vibhAvanA // je racanAmAM kAraNutaranI vizeSa karIne bhAvanA arthAta ka5nA hoya e vibhAvanA. vibhAvanA zabdanI evI vyutpatti karanAra vedavyAsa bhagavAna A pramANe lakSaNa Ape che - prasidahetuvyAvRtyA yatkiMcitkAraNAntaram / yatra svAbhAvikatvaM vA vibhAvyaM sA vibhAvanA // jyAM prasiddha kAraNuM na rahevAthI je kaI kAraNAntaranI athavA svAbhAvikatAnI vimA athavA vibhAvanA karavAmAM Ave evimAvanA. ahIM bhAvanA zabdane artha kalpanA che. citAmaNikeSakAre kahela che ke "mAranA vaparAyA" ane ahIM kalpanAnI kAraNaShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarbhAvAlaMkAra. 560 ntaramAM rUDhi mAnavAmAM AvI che, AcAryadaMDIe temaja mahArAjA bheje paNa eja lakSaNa rAkhela che - matta marAle pAna viSNu, zuddha anaiSadha vArika viNa prakSAlana vimalanabha, thayuM vizva manohAri. mattatAnuM mapAna, vArizuddhatAnuM katakAdi auSadha ane ni "latAnuM kAraNa prakSAlana prasiddha che, enA vinA paNa mattatA Adi kAryanI utpatti che, ethI kAraNAntaranI jIjJAsA arthAt jANavAnI IcchA thAya che. jethI zaradarUturUpa kAraNutranI vibhAvanA thAya che. AcAryadaMDI kArikAmAM A pramANe lakhe che - yadapItAdijanyaM syAtkSIvatvAdyanyahetujam / ahetukaM ca tasyeha vivakSetyaviruddhatA / / pAnAdikanA vinA anya hetuthI ane ahetuthI arthAt svabhAvathI utpanna thaela mattatA AdinI AhIM vivakSA che. ethI aviredha che. sarvasvakAra A lakSaNa Ape che - kAraNAbhAve kAryotpattirvibhAvanA // kAraNanA AbhAvamAM kAryanI utpatti e vibhAvanA sarvasvakAre paNa vRttimAM kahyuM che ke vireAdha parihArane kAraNunarane AkSepa karI le. "ratnAkarakAra" Adi paNa vedavyAsa bhagavAnanA anusArI che. sarvasvakAra vibhAvanAnA be bheda mAne che. 1. uktanimittA 2. anuktanimittA. yathA. vinA AbharaNu AbharaNa, viNa Asavamada bhArI, vinA puSpa madanAstra A, nava vaya prApta sunArI. AmAM nava vaya kAraNatara ukta che. 7ra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA kAvyazAstra, yathA. aMjana viNa lecana asita, adhara araMjIta lAla; AkarSaNaviNa vaka, ali! Azcarya vizAla. AmAM svabhAvarUpa kAraNAntara anukta che. "ratnAkarakAra" anukta nimittAnA be bheda kahe che. 1. cintyanimittA-2. acintyanimittA. yathA. vinA dhUma rati azrujananI haranayanAgni apUrava karaNuM. AhIM dhUma vinA amuutpattirUpa kAryamAM madanadahanarUpa kAraNAntara anukta che. paraMtu e prasiddha havAthI citya che. arthAta cittavana siddhi che. yathA, vinA bhIti jaga citra banAve, e sarvajJa kAM na mana lAve. AhIM bhIti vinA citra banAvavA rUpa kAryamAM anukta kArazuntara acitya che. citya nimittAmAM nimitta pitAnA svarUpathI cintavanamAM AvI jAya che. acitya nimittAmAM kaI nimitta thaze. e sAmAnyarUpathI cintavanamAM Ave che. paNa vizeSa svarUpathI e bheda nathI. kAvyaprakAzamAM A pramANe lakSaNa Ape che - kriyAyAH pratiSedhe'pi phalavyaktirvibhAvanA kiyAnA athaoNt kAraNanA niSedhamAM paNa phalanuM arthata kAryanuM prakaTa thavuM e vibhAvanA aDhAra che. kAvyaprakAzagatArikAkAre kAraNAntarane AkSepa kahela nathI. enA matathI vibhAvanA nAmane A artha che ke vitA mAvanA - cA sA vibhAvanA, jemAM bhAvanA jatI rahI che e vibhAvanA ahIM ri upasarga gata arthamAM che, bhAvanA zabdano artha bhAva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarbhAvA kAra. 571 nAnula vyApAra arthAt thavAne anukUla kriyA. tAtparya e che ke kAraNanA abhAva. candrAleAkakAre vibhAvanA cha prakAranI mAnI che. vibhAvanA vinApi syAt kAraNaM kAryajanmacet kAraNanA vinA paNa je kAryotpatti thAya te mathama vibhAvanA. yathA. vividha Tu tahevAra viSNu, viSNu vasaMta mana meAja; vinA daMDa hukamI prajA, rAma rAjamAM rAja. hetUnAmasamagratve kAryotpattizca sA matA asa'pUrNa kAraNathI kAryotpatti e paNa dvitIya vimAvanA yathA. zastra na tIkSNu nahI kaThAra, jIte madana jagata karI jora. AhIM jagatajayarUpa kArya mAM kAraNa zastrAnI tIkSNatA ane kaThAratA guNanA abhAvaja kAraNanI asamagratA arthAt asa pUrNatA che. kAryotpattistRtIyA syAt satyapi pratibandhake // pratibandhaka rahetAM paNa kAryanI utpatti thAya e tRtIyavimAvA thaze. yA. ati vicitra gati ApanI, sUra bhUpa zivarAja; chatradhArone teja tuja, de che tApa darAja. AhIM chatra pratibandhaka rahetAM chatAM zivarAjanu teja anya avanipatine asahya tApa Ape che. pratinyaka eTale rokavAvALeA. AhIM tApa rokavAvALu chatra hAvA chatAM tApa kAryanu hAvu, e mAdhaka chatAM kAryanu thavu che. akAraNAtkAryajanma caturthIsyAdvibhAvanA akANuthI kAryanA janma e vaturthavimAnanA thaze. yathA. vINAnAda suzaMkhathI, ati addabhuta gati nArI; Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra vINAnAdanuM kAraNa vINA che, za'kha tA vINAnAdanuM akAraNa che. tethI AhIM zaMkhathI vINAnAdanA janma akAraNathI kArya che. viruddhAtkArya saMpattidraSTA kAcitvibhAvanA. virUddha kAraNathI kAryanI utpattimAM kAi (paMcama ) vimAnanA jovAmAM Avela che. 572 yathA. tanvIne zItAMzu A, tApa kare gati kANu; zItalatA karavAvALAthI tApanI prApti e virUddha kAraNathI kAryanI utpati thaela che. kAryAtkAraNajanmApi dRSTA kAcitvibhAvanA kAryathI kAraNunA janma paNu kAi arthAt chaThThI vibhAvanA jovAmAM Avela che. yathA. karakalpadrumathI karyo, yazasamudra utpanna, dharaNImAM ethI thayA, zrI raghupati dhanya dhanya. samudra kAraNa che, ethI utpanna thaela kalpadruma kArya che. te kalpadrumathI samudranI utpattirUpa kArya thI kAraNanA janma che. kAraNa vinAM kArya hAvu e tA . AcArya DI ane mahArAjA bheAjanA matAnusAra citrahetunA prakAra che. svamArA matathI enA vicitramAM antarbhAva che. e rIte vibhAvanA bhinna alakAra hAvAne ceAgya nathI. vibhAvanAnA chae prakAramAM kAraNanA abhAva che. 1kAraNa vinA kAryanI utpatti 2 asamagra kAraNa paNa kAraNAbhAvaja che. yathA. teja chatradhArI pare, asahana tApa karanta, AhIM khAdha chatAM kAryamAM tApanA hetu teA chatranA abhAva che e na rahetAM tApa havA e kAraNanA abhAva che. akAraNathI thavAmAM paNa prasiddha kAraNanA abhAva che. virodhI kAraNathI thavAmAM paNa prasiddha kAraNanA abhAva che. kArya thI kAraNanA thavAmAM prasiddha kAra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarbhAvAlaMkAra, pa73 Nune abhAva che. e rItithI vibhAvanAnA nAmarUpa sAmAnya lakSaNamAM e chaene saMgraha thAya che. ethI e sarve vibhAvanAnA prakAra che. kadAca anya pAMca prakAramAM kAraNa vinA kAryotpatti mAnIne prathama vibhAvanA, dvitIya jimAvanA ema cha vibhAvanA mAnIe topaNa sarvamAM kAraNa saMbaMdhI citratA che. ane emAMcamatkAranuM paryavasAna che, ethI e sarva citrahetumAM antabhUta che. yathA. gaMdu paNa gaMgAjala, divasa bhale rajayukta sAMkaLaye paNa siMha che, nidhana paNa rajapUta. amArA matathI AhIM gaMdApaNuM rahetAM paNa gaMgAjala Adara cogya che. ItyAdi A rIte - kAryotpattistRtIyAsyAt satyapi pratibandhake A lakSaNathI lakhAela tRtIya vibhAvanA nathI kemake prAcInenI mAnela chae vibhAvanAomAM alaMkAra hovAne yegya camatkAra kArya kAraNanI durghaTatArUpa AzcaryanuM hovuM che. ethI mahArAjA bheje evI kArya kAraNanI durghaTatAone citrahetu nAmane hetu alaMkAranA prakAra mAnIne ene asaMkhya kahela che. tethI ahIM gaMgAjala Adine Adara Adi vata: siddha asAdhAraNa hovAthI AzcaryarUpa camatkAra thato nathI. ethI ahIM kArya kAraNanI dudha. TatA na hovAthI vibhAvanA nathI. kinatu ahIM to atyaMtAbhAvanA niSedhanI vivakSA che ane emAM camatkArane paryavasAna che. gaMdu che tepaNa sarvathA gaMgAjala anAdara egya nathI. ravRSTiyukata che tepaNa divasa sarvathA prakAzarahita nathI. zRMkhalAbaddha che, te paNa siMha sarvathA balahIna nathI. emaja rajapUta nidhana hoya (vipattimAM hAya) tepaNa sarvathA dAna Adi zakitahIna nathI ethI AhIM AkSepa alaMkAra che. jo ke AhIM atyaMtabhAvanA niSedhamAM alapAbhAva arthasiddha che. tathApi AhIM camatkAranI pradhAnatA atyaMtAbhAvanA niSedhamAM hovAthI AkSepa alaMkAra che. alpaalaMkAra nathI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 kAvya zAstra. virodhAbhAsa. keTalAka prAcIne virodhAbhAsane alaMkArAntara mAne che. candrAlekakAra A pramANe lakhe che - AbhAsatve virodhasya virodhAbhAsa iSyate / / jyAM virodhane AbhAsa hoya tyAM virodhAbhAsa alaMkAra che. yathA. vinA hAra vakSeja tuja, che hArI vRjavAma; AhIM hArI zabdamAM leSa che. hAravALA ane mane hArI. vinAhAra hArI arthAt hAravALA e zravaNa mAtramAM virodha bhAse che, paratu vicAradazAmAM virodha nathI. kemake AhIM hArI zabdano artha mane hArI vivakSita che. khetInI mALA vinA paNa naDhAnA ku mane hArI hoya cheja. amArA matathI vidhinA AbhAsane paNa AbhAsa alaMkAramAM antarbhAva che. vivRtokti. vidyuta eTale "ughADuM" cintAmaNikaSakAre kahela che ke - vitaH vArite" vivRtakti zabdasamudAyano artha vivRta karavAne mATe ukti che. prAcIne vikRktine bhinna alaMkAra mAne che. candrAlekakAra" A lakSaNa Ape che - vitRtoktiH zliSTaguptaM kavinAviSkRtaM yadi // je leSathI guma thaelI vastu kavithI prakaTa karavAmAM Ave to e vidattAi alaMkAra thAya che. yathA. vRSa bhAgya parakSetrathI, sUcana karI kaheta; AhIM gUDhaktinI peThe gepana karela vastune prakaTa karela che, ke A evuM kAmukane sUcanA karavAne kahe che. amArA matathI ATalI vilakSaNatA mAtrathI gUDhaktithI anya alaMkAra nathI thaI zakate, AhIM camatkAra te gUDhaktimAMja che, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa75 antabhAvAlaMkAra jemake unmIlitamAM camatkAra te mIlitane ja anubhavasiddha thAya che, ethI vivRtakti gUDhaktimAM aMtata ane gUDhakti sUmamAM aMtabhUta che. viveka. viveka eTale parasparanI vilakSaNatAthI vastuonA svarUpane nizcaya che. "cintAmaNikebakAre" kahyuM che ke -"vivAra mithecaMtyA vastuamnizca" paraspara vilakSaNatAthI vastunA svarUpano nizcaya e viveka zabdano artha che. prAcIna vivekane alakArAntara mAne che. "ratnAkarakAra"A lakSaNa Ape che - tasyAM kutazcidviveko vivekaH // guNasAmyathI bhedanI pratIti na thatAM chatAM keI nimittathI vailakSaNyanuM jJAna thAya e vigaIzvara yathA. sAlataka padacinha tuja, mANaka zilA majhAra; navajaladhara pratibimba sama, najara paDe che nAra. amArA mata pramANe AvA viSayamAM unmIlita athavA vizeSa thaze. ukta udAharaNamAM unmIlita che, unmIlita militathI bhinna nathI ane vizeSa sAmAnyathI bhinna nathI. viroSa. ahIM vizeSa zabdano artha "atizaya" vivakSita che. "cintAmaNi keSakAra" kahe che -"viroSa gatirA" prAcIne e vizeSa ne alaMkArAntara mAnela che. kAvya prakAzamAM A pramANe lakSaNa che. vinA prasiddhamAdhAramAdheyasya vyavasthitiH ekAtmA yugpttireksyaanekgocraa|| anyatmakurvataH kAryamazakyAnyasya vastunaH tathaiva karaNaM ceti vizeSastrividhaH smRtaH / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 kAvyazAstra. 1 prasiddha AdhAra vinA AdheyanI sthiti. 2 eka vastunA eka svarUpathI eka saMga aneka sthalamAM vavuM, 3 anya kArya karanArathI azakya anya vastunu e yatnathI thaI javu, e rIte vizeSa traNa prakAranA che, leAka vilakSaNatAne mATe azakya kahela che. yathA. Apa vase surapura sukhamANI, guNa ana5yuta jenI vANI; jagane sukha de jyAM liMga zazi ravi, dhanya dhanya e vAlmIka suvi. vANInA prasiddha AdhAra mukha che, te svargavAsa karela vAlmIkAdi kavionI vANI hAla enA mukha vinA paNa jagatamAM che. amArA matathI A atizaya AzcaryakArI hAvAthI vicitra alaMkAramAM aMtarbhUta che. vicitratA asakhya che. yathA. mana vaca nayanAmAM sadA, vanitA karI rahIM vAsa; kyAM vasavAnA anyane, kaheA rahyA avakAza. amArA matathI eka samayamAM eka vastu eka AdhAramAM rahe che. AhIM eka samayamAM mana, vANI ane nayanarUpa AdhAramAM vinetAe vAsa karyAM. e AdhAranI saMkhyA adhika thavAthI AhIMta adhika alaMkAra che. ane kyAMi AvA viSayamAM AzcaryamAM pavasAna thaI jAya tA vicitratAnI pradhAnatA hovAthI vicitra alakAra thaze. yathA. kAca mahelamAM kaMtane nirakhI navADhAnAra; bhAnumithya pratibimba viNa, vidhavidha kare vicAra, AhIM adhikathI anuprANita vicitra alaMkAra che. prAcInA kahe che ke lAMbu lAkaDuM upADavAvALA anekanA zira upara eka samayamAM rahe che parantu tyAM vizeSa alaMkAra nathI. ratnAkarakAra tRtIya vizeSanA e prakAra kahe che. saMbhAvitAdadhikasya viruddhasya votpatizvavizeSaH saMbhAvanA karela adhikanI athavA virUddhanI utpatti e www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atarbhAvAla kAra. vizeSa. AhIM sabhAvanA tA e che ke evu hAvu joie, evu'karavu'. joie, evuM maLavu' joie ityAdi 177 yathA anAvatAM tejasvI bhUpa, vidhithI anI gayuM ravi rUpa; AhIM rAjAnA racanAraMbhamAM ekaThI karelI sAmagrIthI aza kaya sUryanuM rUpa khanI gayuM arthAt sabhAvanA karelathI adhikanI utpa tti thaI gaI. sabhAvanA karelathI virUddhanI utpattinu A udAharaNa che. kathA. cittavRtti che vartikA, suNa mugdha ! muja vANo kare sUkSma tyama tyama vadhe, che pratyakSa pramANa. nAyikAne pUrvAnurAga dazAmAM sakhInI zikSA che. tu cittavRttine sUkSma karatI na jA. arthAt amane kahI de. prasiddha hovAnA bhayathI cittamAMja vicArane sUkSma sUkSma karatI jaIza tA nirantara abhyAsathI e cittavRtti vadhaze jethI atyaMta du:kha thaze. cittavRtti vikAnA samAna che. vikA dIpaka karavAnI rUnI vATa che. vATa hAthe ghasavAthI sUkSma sukSma karavAmAM Ave che, tema tema te vadhatI jAya che arthAt lAMkhI thatI jAya che e pratyakSa pramANa che. AhIM sUkSma karavA thI vRddhi hAvI e nAyikAnI saMbhAvanA karelathI virUddhanI utpatti che. ratnAkarakAra kahe che ke AhIM ISTathI aniSTa ane aniSTathI ISTanI utti nahAvAthI viSama nathI. amArA matathI viparItA pamAnuM A pramANe lakSaNa che. vicitraM tatprayatnazcadviparIta phalecchayA jo viparIta mULanI icchAthI tenA prayatna karavAmAM Ave te vicitra alaMkAra. A lakSaNathI khatAvela prAcInAnA vicitramAM atarbhAva thaze. A rIte A vizeSa bhinna alaMkAra heAvAne cegya nathI. paraMtu lakSaNa ane udAharaNanA anusAra teA anya alakArAmAM antabhUta che. 73 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 dvitIya vizeSa. sAmAnya vastuomAM paraspara bheda batAvavAvALAne vizeSa kahe che. cintAmaNi kezakAra kahe che - viroSa phatavyAva"i anyathI bheda batAvavAvALAne vizeSa kahe che. A vizeSane paNa prAcIna anya alaMkAra mAne che. "candrAlekakAra"unmIlitanuM ane vizeSanuM ekatra lakSaNa Ape che. "mezagye dhummatirizeSa che. bhedanI kRtimAM unmIlita ane vizeSanI rtimAM vizeSa alaMkAra che. yathA. je sugaMdhivaza sundari, bhramara na besata AvI, caMpakakalikA eMgulita, muzkila hatI nirakhAvI. prakAzakAre AvuM udAharaNa sAmAnya alaMkAramAMja ApIne kahela che ke nimittAntarathI utpanna thaela je bheda pratIti e prathama jANela abhedanuM nirAkaraNa karavAne cAhatI nathI ane rasa gaMgAdharakAra kahe che ke uttara bheda pratItithI pUrvotpanna abheda pratItine tiraskAra hovAthI uttara pratItinA anusAra vyapadeTAyukta che. anyathA vyatirekanuM paNa upamA thavuM yogya thaze. amArI saMmati A viSayamAM kAvyaprakAzagatakArikAkAranI sAthe che. kemake AvA viSayamAM kavinI vivakSA bheda jJAnamAM nathI, kintu abhedajJAna daDha karavAmAM ja che. yathA. padmAkara peThI priyA, jalakrIDAne kAja; InduudayathI jANyuM, mukhane paMkaja Aja. AhIM IndunA udayathIja kamalAkaramAM pravezelI suMdarInA mu. khanuM jJAna thAya che. anyathA nathI thaI zakatuM. AhIM camatkAranuM paryavasAna sAmAnyatAmAMja che, paNa vizeSatAmAM nathI. ane vyatirekamAM to kavine prAraMbha pRthak karavA mATe ja thAya che. ane tyAM camatkAranuM paryavasAna paNa pRthak bhAvamAM ja thAya che. AhIM sahuShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antavAlaMkAra. 578 dayAnAM hadayaja sAkSi che. ethI A vizeSa sAmAnyamAMja antabhUta thavAne gya che ane sAmAnya militamAM antaEta che. viroSo vi. vipatti ne prAcIne alaMkArAntara mAne che. vizeSane mATe ukti e nAmArtha karatAM vedavyAsa bhagavAne vizeSetinuM A lakSaNa Apela che. guNajAtikriyAdInAM yattu vaikalyadarzanaM vizeSadarzanAyaiva sA vizeSoktirucyate / je varNanIyanA vizeSane mATe kAraNamAM guNa jAti ane kriyA dikenA vaikalya arthAta nyUnatAnuM dekhADavuM e vizeSara, AhI kAra NamAM guNa jAti ane kriyAdinI nyunatamAM vizeSanI rUDhi mAnI che. AcAryadaMDIe eja lakSaNa rAkhIne AvuM udAharaNa Apela che. gujArAtA-cavA, zastra na tIkSaNa nahI kaThora, jIte madana jagata karI jera tIrNatA, kaThoratA zastrane guNa che ane enI nyUnatA dekhADavI e varNanIya kAmadevane mATe che. gAti vitA-vathA. nathI yadyapi nirasutA, nathI ahisutA nihALI, tadapi munitabhaMgamAM che samartha A nAra. devatA Adi jAti che, nyUnatA batAvavI e varNanIya nAya. kAnuM vizeSa batAvavAne mATe che. diyA vivAratA thA bhrakuTi caDe arUNa draga, adhara na pharake leza, tadapi zatrubaLane tame, karatA haraNa nareza. AmAM bhUbhaMga ItyAdi kriyA che, enI nyUnatA dekhADavI e vanIya rAjAnuM vizeSapaNuM batAvavAne mATe che. tethI e candrAlekakAranI mAnela anya vibhAvanA ja che. ane tene citrahetune prakAra che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 evA vizeSathI vedavyAsa bhagavAne enu nAma vizeSAkita rAkhyu che. e bhUla che. vanIyanA vizeSa aneka prakArathI thAya che. evI rItithI te sarvatra vizeSAkita nAma thaze. AvuM vizeSa te la che, alakAra nathI. ane ahIM vi upasargagata arthamAM che. zeSa zabdanA artha kAya che. zeSa zabdanA kAryamAM prayAga nyAyasUtra bhASyakAre karela che. zeSavat evA anumAnanA prabheda kahIne kAryathI kAraNanA anumAnanuM udAharaNa Apela che. vizeSAkita e zabda samudAyanA artha jevu kArya gaeluM che tenI kita; arthAt kAraNa rahetAM kAya nahI. vibhAvanAnA pratidvandvI bhAvamAM A alaMkAra che. vibhAvanAmAM kAraNa nathI. ane AhIM kA nathI. vizeSeAkita nAmanA ukata artha mAnIne kAvya prakAzagata kArikAkAra A lakSaNa Ape che: - vizeSoktirakhaNDeSu kAraNeSu phalAvacaH kAvyazAstra. akhaMDa arthAt sapUrNa kAraNa rahetAM phulanuM aka thana arthAt kAnuM na thavuM e vizeSotti kAraNamAM akhaMDatA te nyUnatAnA abhAva che. . * " candrAleAkakAra " A pramANe lakSaNa Ape che:~ " kAryAjanirvizeSoktiH sati puSkalakAraNe " puche arthAt saMpUrNa kAraNa rahetAM kAryanuM na thavuM e vizeSokti. yathA. sakhI zikha dai hArI, meghamAla Dara daI daI hArI; capalA camakI hAro, mAninI paNa nahi mAna thakI hArI. AhIM sakhInI zikSA ane meghamAlA ityAdi uddIpanu mAnameAcananuM kAraNa rahetAM mAna meAcanarUpa kAryanuM na thavu che. ratnAkarakAra kahe che ke citttatva ane acitttatva vastune dharma nathI. eka purUSane acittva hoya che te anya vidvAna purUSane cinya thai jAya che. ane kai vastu sarvane mATe acintyaja che. emAM pramANa nathI. ethI cintya nimittA acintya nimittA e e bheda kahevAnI jarUra nathI. kAvyanuM lakSaNa eka purUSane mATeja nathI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarnovAla kAra 181 amArA matathI A viSayamAM camatkAra tA kAraNa rahetAM kArya nathI e che. tyAM kAryanI anutpattimAM nimitta TharAvavAthI pratyuta ukta camatkAramAM hAni thAya che ane je prAcInA virAdha parihArane mATe A yatna kare che, te vRthA che; kemake A zAstramAM atizayaktinA bahudhA aMgIkAra che. kAraNathI kAryotpatti na thavI e pazu eka citra hetunA prakAra che. te vicitra hetumAM antata che. vaiSamyuM. "" "" vaidhattva eTale viruddha dharma. prAcIna vaidha nAmanA alakArAntara mAne che. ratnAkarakAra A lakSaNu udAharaNu khatAve che. uddiSTapratipakSatayA nirdezo vaidharmyam STi " arthAt prathama kahelanI pratipakSatAthI nirdeza arthAt pAchaLathI kahevu e vaiSampe gataMttA. A vyatireka nathI, kemake AhIM sAdhanA gaMdha paNa nathI. ane upamAnApameya bhAvanI vivakSA paNa nathI. yathA. dhanuAra bhI hajI, jetunA hasta lAla che, sUkayuM nathI haOM dUdha, Ai vaye khAla che; kare! ApanA kakaThaNu, amita dhanusa Mga dhasAi, zire veta che vALa, vicArA uramAM kAMi; yAcA che. yuddha rAmathI, ga dharIne gAjatA. A bhRguna dana uramahIM, leza kAM nathI lAjatA. AhIM rAmacandranA dhanuvidyAbhyAsanA AraMbha che, parazurAma siddhAbhyAsa che, ityAdi vaidhamyuM che ane malyAvasthA tathA vRddhAvasthAvALA virUpa rAmacandra ane parazurAmanI saghaTanA arthAt maLavuM che. ethI viSama alaMkAranA saMsarga che. amArA matathI unmattanA jevA uSTi kathananuM prAMtapakSI nirdeza kathana teA acArU hai|vAthI alaMkAra nathI thatA. kAI yuktithI alaMkAra thAya che. tethI e vaidhamAM pavasAna pAme tyAM ta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyayAya. vyatirekaja thaze. ame paNa prAcIna matAnusAra vyatireka prakaraNamAM lakhela che ke samAna vastuonA pRthaka bhAvamAM vyatireka alakAra thAya che; parantu AhIM vicAra karavAthI AvA vaidha nA pazu vyatirekamAM aMtarbhAva che. kemake dhArInA mAnela abhedya alaMkAranA viparIta bhAvamAM bheda alakAra thavAnI ceAgyatA che, ane bheda ane vyatireka eka che. mahArAjA bhAje vyatirekanu nAma " bheda " paNa kahela che. ethI AhIM vaidharmInu pavasAna ayathAyeAgyatAmAM hovAthI viSama gaNaMjAra che. 582 vyatyAsa. tyAta" zabdanA artha viparyaya che. prAcIna " vyatyAsa nAmanA alaMkArAntara mAne che. ratnAkarakAra A lakSaNu udAharaNa Ape cheH---- "" doSaguNayoranyathAtvaM vyatyAsaH / doSa ane guNanu anyathApaNuM arthAt dezanuM guNu thaI javu ane guNanu dveSa thai javuM e vyAsa alakAra che. A deza ane kALabhedathI cAra prakAranA che. thA. maMgala maraNa virahiNI janatu. anya nAyikArUpa dezamAM maraNu amaMgalarUpa dASa che. virahiNI nAyikArUpa dezamAM maraNu magalarUpa guNa thai jAya che. yathA. yeAgImAM samadraSTi guNu, ane bhUpamAM doSa. cAgIrUpa dezamAM samadraSTitA guNu che e rAjArUpa dezamAM doSa thayuM jAya che. yathA. avara samaya bhUSaNu kSamA, jAhira jANA Apa; paztiva samaya parAkrama, uramAM ANeA Apa. purUSamAM anya samayamAM kSamA bhUSaNa che, e apamAna samayamAM kSamA dUSaNa thaI jAya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anovA kAra. yA. sAkSara janane sarvathA, dIdhAM mAna mahAna; anyAM zakya e bhAja viSNu, hA ! vidhigati maLavAna. sanmAna sukhakara hovAthI guNurUpa hatu, te bhAja rAjAnA paraleAkavAsa karavAthI enI smRti ApanAra hAine du:khakara hAvAthI dvASa thaI gayA che. 53 amArA matathI guNanu dvaSi thaI javu ane doSanu guNa thaI javuM e te avasthAntara prApti che. ethI A pariNAmathI bhinna nathI. vyAjanindA. "nAnanimnA" eTale kapaTathI nindA. vyAjanindAne keTalAka prAcInA 'bhinna alakAra mAne che "candrAlekakAra " A pramANe lakhe cheH nindAyA nindayA vyaktirvyAjanindeti gIyate / nindAthI nindAnuM prakaTa thavuM e yAganiA che. yathA. che hara nidAlAyaka, jeNe vidhinu eka zIza kApyu. AmAM brahmAnA ekaja mastakachedana karavAvALA mahAdevanI nindAthI viSama pariNAmavALA jagatanI racanA karavAvALA brahmAnI nindA che. amArA matathI nindA azamAtramAM te camatkAra nathI ane nindrAthI nindAnI gamyatA vyaMgya che, alakAra nathI. nAmAthI vyAja nindAnA miSa ala kAramAM ane lakSaNathI hetu alakAramAM antarbhAva che. nindA mAtra vizeSathI bhinna alakAra nathI thaI zakatA. ane jo AhIM evI vivakSA karavAmAM Ave ke anyanI nindAthI anyanI nindA, te te citrahetu banIne vicitra alakAramAM aMtarbhAva pAmaze. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 kAvyazAstra, vyAjastuti. ghaNA prAcIne vyAvastuti ne alaMkArAntara mAne che. AcAWdaMDI A pramANe lakhe che - yadinindanniva stauti vyAjastutirasau smRtA / doSAbhAsA gugA eva labhante chatra sannidhim / / jANe nindA karatA hoya ema stuti kare e bhAjaptari che, AmAM deSane AbhAsa guNaja che. ethI ahIM (alaMkArazAstramAM) doSane AbhAsa sannidhi arthAta pravezane pAme che. yathA. je tapasI zrI rAme, chatI dusaha baLathI duniyAne; te rAjA banI Ape, jItyuM jaga e garava kare zAne? AmAM zravaNa mAtrathI rAjAnI nindA bhAse che, paraMtu vicAradazAmAM IzvaranA avatAra parazurAme je jagetane jItyuM, te jagatane tame manuSya heIne AvyuM che. A stutimAM paryavasAna che. kAvyaprakAzakAra A pramANe lakhe che - vyAjastutirmukhe nindA stutirvA rUDhiranyathA / mu arthAt zravaNa mAtramAM nindAne bedha athavA stutine bedha, ane ruDhi arthAta paryavasAna anyathA. arthAt nindAnuM paryavasAna stutimAM ane stutinuM paryavasAna nindAmAM thAya tyAM kathAgatuti. A bannemAM nAmArthInI saMgati A rItithI che ke: vyAjarupA vyAjena vA stutiH vyAjastutiH vyAjarUpa stuti arthAta stuti te vyAja che. vAstavamAM nindA che, vyAjathI stuti arthAt nindAnI vyAjathI stuti. stuti mukha nidAnuM A udAharaNa che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajavAbhAbhara. 'paha5 55 yathA dUtIparaupakAriNa, uramA karUM ucATa; ati sukumAra zarIramAM, sahyA kSato muja mATa. amArA matathI daMDI ane kAvya prakAzakAra e bannenA lakSaNa udAharaNathI nindA ane stutine AbhAsasiddha thAya che. ene A bhAsa alaMkAramAM antabhUta che. sarvasvakAra A pramANe lakhe che - stutinindAbhyAM nindAstutyorgamyatve vyAjastutiH / stuti nindAthI nindA stutinI gamyatAmAM vyAjastuti alaMkAra. cAlekakAra. A pramANe lakhe che. uktiyA'jastutinindAstutibhyAM stutinindayoH nidA stutivaDe stuti niMdAnI je ukita te vAva vi. AvuM lakSaNa kahIne vyAjastutinA pAMca prakAra mAne che. 1 enI nindAthI enI ja stuti. 2 enI stutithI enI nindA 3 anyanI nidAthI anyanI stuti 4 anyanI stutithI anyanI nindA 5 anyanI stutithI anyanI stuti. "je tapasI zrI rAme " AmAM eja rAjAnI nindAthI enIja stuti che. tI paraupakAMriNI" AmAM e dUtInI stutithI e dUtInI nindA che. yathA prazna-tame koNa che ? uttara - zrI rAmacandrajInA rAjyabhuvanane viSe sadeze laI janAra vAnara che. prazna--AgaLa AvIne laMkA nagarIne bALI hatI te hanumAna kayAM che? uttara-indrajItathI mana pAmyuM ethI kapivaDe sArI ' Y' ' Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Reg nyAya. rIte tADita tathA ta ta thaelA ane lajjAthI parAbhava pAmelA te vAMnara kayAM che e jANavAmAM nathI. hIM maMgadakUta hanumAnanI nindArthA uttara vAnaronI stuti che. yA. dhanyamRga vanakerAM, jeha anyane kardI na gAdhIna AhIM mRgAnI stutithI parAdhIna purUSAnI nindA che. yathA. zukazitrue tapa zuM karyuM ? tArA adharasamAna; daze che nitya khimmala, je sakhI sahita nidAna, AmAM zukazizunI stutithI sundarInA adharanI stuti che amArA matathI sarvasvakArAdinA udAharaNAnusAra tA hetu alaMkAra che, ane stutithI nindA ityAdimAM pavasAna kare te hetunA prakAra citra hetu che ane nAmArthonusAra pavasAna kare te miSa alaMkAra che. vyAja stuti bhinna alaMkAra nathI. vyAjokti. kyAnagoti zabdanA artha " vyAjarUpa ukti " prAcInA vyAjoktine ala kArAntara mAne che. kAvyaprakAzamAM A lakSaNa Apela che. vyAjoktizchadmanodbhinnavasturUpanigUhanaM Dmina arthAt prakaTa thayela vastunA rUpanuM chalathI chupAvavuM emAnosi * yA. giriApANibrahaNa samaya, kaM5 pulaka bhaya thI, mahA himAcala zItatA, vadhA vihasI hara vANI. sasvakAranuM A lakSaNa che:-- udbhinnavastunigUhanaM vyAjoktiH prakaTa thayela vastuna chupAvavuM e podhi prayoga www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ annovAla' kAra 527 e vizeSaNa lagADavAnu e tAtpa che ke chupAela vastunuM chupAvu e te anAvazyaka che. prakaTa thaelanuMja chupAvavuM Avazyaka thAya che. ratnAkarakArAdinu paNa evuja lakSaNa che. amArA matathI chaLathI geApana, uktithI gApana, prakaTa thavAnI AzaMkAthI geApana ane prakaTa thaelanuM geApana e kicidvilakSaNatA apantutithI bhinna alakAra hAvAnI sAdhaka nathI. eto apanDrutinuM udAharaNAntara che; ene prAcInA apantutinA ane vyAktinA e bheda batAve che ke apnkutimAM sAmya che ane e sAmya prakRtanA utkarSane mATe che ane vyAjaktimAM tAprakRta vastunuM aprakRta vastuthI gepana karavAmAM Ave che. " girijApANigrahaNa " AmAM pulakAdi sAtvika bhAvathI prakaTa thaela ratibhAvane himAcala sa Mba MdhI zItalatA kAraNAntara kahIne chupAvela che. amArA matathI e samAdhAna paNa samIcIna nathI kemakeH-- sA. A AkAza nathI paNa samudra che. A tArA nathI paNa IzunA kaTakA che. mA candra nathI paNa kuMDALuMvALI sUtA gendra che. AmAM rahela kalaMka nathI paNa viSNubhagavAna sutA che. ityAdi udAharaNeAmAM sAmyamAM vivakSA hoya tyAM te rUpakAdi alaMkAra thaze, ane apatttavamAM vivakSA hoya tyAre apankuti alakAra thaze. nyAzi. vyApti zabda vyApana arthamAM che. prAcInA vyAptine alakArAntara mAne che. ratnAkarakAra AvuM lakSaNa udAharaNa matAve che: sarvathA saMbhava saMbhavau vyAptiH / savaiyA arthAta virUddha pakSayamAM paNa vyApti e AnAi alaMkAra. e e prakAranA che. 1 sa'bhavamAM vyApti. 2 asa bhavamAM vyAsi. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 avA yA mitra bhaleA nahi ripu bhalA, khalajana enDa nidAna; du:khadAyI ane dazA, cATe kADhe zvAna. AmAM banne pakSamAM vajranIyatAne saMbhava arthAta vidhAna che. asaMbhavana Avu udAharaNa che. yathA. jotAM ane na jovu, joyA viNa ura akaLAye dADI; A dukhiNI AMkhAne, sarajyuM nathI sukha mAnuM chuM mADI, " AmAM madhyamA nAyikAnA netrAne patinA samAgama asamAgama banne pakSeAmAM sukhanA asabhava arthAta niSedha che. amArA matathI AtA ame spaSTa karela tulyayeAgitA alakAra che. alakArAntara hAvAne cAgya nathI. vyAsaMga. nyAyaMga eTale vikSepa. cintAmaNikASakAre kahyuM cheH-- vyAsaMga: vikSepe" prAcIneAe vyAsaMga nAmanA alakArAntara mAnyA che. ratnAkarakAra A lakSaNa udAharaNa matAve che:-- anubhavasmRtyAderanyAsaGgAtpratyUho vyAsaGgaH / anubhava ane mRtyAdikanuM anyanA AsaMgathI arthAt prasagathI pratyeDa arthAt vizna e vyAsaMga abhraMzA, vRttimAM lakhyu che ke AraMbha thavAvALA athavA Arabha thaela anubhavanuM athavA smutinuM; Adi zabdathI kriyAntaranuM, anya AsaMgathI arthAt prasa`gathI vizna e vyAsaMga ahaMDAra. kyama paTa jhaTa paherAye, snAnasamaya ubhA mAhana AvI; pUryA nayana parAge, nija karathI kamaleAne *pAvI. AhIM kRSNane ge pIenAM vastrahIna zarIranA thavAvALA anubhavanA kamalaparAga prasagathI vinna che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antalavAra. thayA AvyA pati prabhAte, AliMgana de priyA vinayasAtha, nirakhI suratinAM cinho, visaryo muda DhIlA paDiyA hAtha AmAM suratacihanA thaela anubhavanA AliMgana prasaMgathI vijJa che. yathA. mRgauddhaga je priyAdraga, kekiladhvani suNI kAntAnI vANuMkare smRtinI vismRti, tyAgI vanamAM vasanAre prANI. AmAM strIdvagAdikanA smRti saMskAranuM mRgIgAdi sadaza anubhavathI vidhra che. yathA. taSTha zikSA saMgIta ke, keAI tajI gRhakAma; nirakhe naTavaralAlane, padhAratAM puravAma.. ahI AraMbha karela saMgItAdi kriyAonA naTavaralAlanA avakanaketukathI vizva che, rasAkarakAre kahyuM che ke jyAM sudhI bhAvane udaya na hoya athavA bhAvane udaya thaI cUkyuM hoya e bhA daya nathI, kintu bhAvanA udaya samaya arthAt udaya thatA bhAva bhAvedaya che, evI ja rIte zAnta nahI thaela bhAva athavA zAnta thaela bhAva bhAvazAnti nathI, kitu bhAvanI nivRtti avasthA arthAt zAMta thate bhAva bhAvazAnti che. ethI "mRgaddhaga" ityAdi AmAM nivRtta thaela smRti virakSita che tethI bhAvazAnti nathI, kinatu alaMkAra che. amArA matathI A viSaya AkSepa alaMkAramAM antarjata hovAne cagya che. keI kAmamAM vikSepa kare athavA kaI kAmane zekavuM e te kAmane niSedha kare eja che. mahArAjA bheje dha alaMkArane AkSepa alakAramAM antabhUta karyo che. AkSepanA lakSaNamAM AjJA karI che-rodho nAkSetaH pRthaFA redha alaMkAra AkSepa alaMkArathI bhinna nathI ane mahArArAjAe rAdhanuM A udAharaNa batAvyuM che Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ WO kaom yA . panaghaTa patha sAmI maLI, laI khAlI ghaTa bAla. AhIM apazukana dvArA priyagamanane zekavuM che. "kayama paTa jhaTa paherAye" ItyAdi. ane "AvyA pati prabhAte" AmAM miSanI saMkIrNatA che. "mRgoMga joI priyAga" AhIM pratimAnI saM. kIrNatA che. "tajI zikSA saMgIta ke" Iti. AhIM saMgIta AdithI naTavaralAlanA darzanamAM AnaMdanuM Adhiya hevAthI adhikanI saMkIrNatA che. saMdehAbhAsa. saMdehanA AbhAsane prAcIne e alaMkArAntara mAnela che. "ratnAkarakAra" A lakSaNa Ape che - saMdihyamAnayorekA tAtparyecchA saMdehAbhAsaH / saMdehanI thaela vastuomAMthI ekatra tAtparya icchAmAM sare. hAbhAsa alaMkAra che. thayA. satya prakAza Apa A, tane pakSaprasaMga strIstana sevA yogya che, athavA girivaracaMga. A virakatanI ukita hoya te enA girisevana karavAmAM ja nizcaya che. kAmInI ukti hoya te enA kucasevana karavAmAM ja nizcaya che. ethI saMdeha nathI paraMtu sadehavAcaka zabda rahevAthI saMdeha bhAse che. AvA praznanuM prayojana te anya pakSane tyAga karIne petAnA pakSanuM vizeSa pratipAdana kare che. amArA matathI A AbhAsa alaMkAramAM antata che. sajAtiya vyatireka. sarAti cArika ne prAcIne alakArAntara mAne che. ratnAkarakAra A lakSaNa Ape che. sajAtIyasyAtadamatve ca nyatirekaH // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antabhAvyA 55 sajAtIyanI atadharmatAmAM 2 arthAta anya rivA gata dharmatAmAM arthAt enA dharmanuM na levuM ane enA vijAtIya dharmanuM hAvuM. yathA, zaMkha asaMkhya samudra, thayA thaze ne thAye hAla ati, * harimukha lAge nitye, paMcajanyanI dhanya dhanya sukRti. zaMkha sarva sajAtiya che, pAMcajanyamAM "viza"ne mukhe lAgavuM e Itara zakhAthI vijAtIya dharma che. "ratnAkaraskAra" kahe che ke pUrve kahela vyatirekamAM ene antaIva nathI. kemake pUrve kahela vyatireka upameya upamAna bhAvamAM thAya che. A sajAtiya hovAthI AMhI upameya upamAnabhAva nathI. upameyApamAna bhAva te vijAtiyamAM thAya che. te amArA matathI vyatirekanuM svarUpa te pRtharbhAva che. upamepamAna bhAva te vijAtIyamAM thAya che, te amArA matathI vyatirekanuM svarUpa to pRthakabhAva che. upameyApamAna bhAvanuM hovuM na devuM mAtra kiMcit vilakSaNatA prakAzansaranI sAdhaka che, alaMkArAntaranI sAdhaka nathI. tA. samatA ne prAcIna bhinna alaMkAra mAne che. " ratnAkarakAra" A vANu udAharaNa batAve che - doSaguNayostadanyAbhyAM samAdhAnaM samatA deASa ane guNenuM anya guNa doSathI je samAdhAna te sapanA alaMkAra anya prakArathI thaelanuM pAchuM pUrvavata karI devAmAM samatA nAmanI saMgati che. yathA. hamadhUmathI diggadana, malina kare zrI rAma, pharI pitAnI kItithI, kSAlana kare mudAma. AhI malinatA roSanuM kIrti guNathI samAdhAna karavAmAM rA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahara yathA. karI vasaMte dIrgha dina, lIMdhu pravAsI pApa keka zekane kama karI, maTADayuM pAtaka Apa. vasaMtaRtumAM divasa vadhe che, rAtri ghaTI jAya che. e pravAsIene viraha adhika karavA rUpa deSanuM kekaviraha ocho karavArUpa guNathI samAdhAna che. acitya alaMkAramAM eka vastuthI be virUddha kAryanI utpatti thavI e che, te AhIM paNa che. paraMtu ahIM deSa guNathI karIne guNa doSanAM samAdhAnarupa vilakSaNatA che. amArA matathI AvA samAdhAnathI paNa pAchuM pUrvavata karavuM athavA pAchuM pUrvavat thavuM che. te te pUrva rupaneja viSaya che. "hAmadhUmathI digvadana " Iti. ahIM samAdhAnathI dizAonuM pharI pUrvavat karavuM e che ane karI vasaMta dIrghadina" Iti. AhIM samAdhAnathI pitAnuM pAchuM pUrvavat niSpApa thavuM che. ane guNa deSarUpa vizeSa paNa alaMkArAntaranuM sAdhana nathI. samAja AhIM sama upasargane artha "samyaka" che."mA " eTale besADavuM. "cintAmaNikaSakAre" kahyuM che ke -"gAdhira pakane madhane dhyAne" Adhi zabdano artha adhikAna che, ane "gAdhira" zabdano artha aSAsana arthAt besADavuM che. anyanA dharmane sArI rIte anyatra besADavAmAM samAdhi zabdanI rUDhi mAnIne vedavyAsa bhagavAna samAdhi nAmane alaMkArAntara mAnatAM mA lakSaNa Ape che - anyadharmastato'nyatra lokasImAnurodhinA / samyagAdhIyate yatra sa smaadhirihsmRtH|| jyAM anya dharma lekasImAnusAra enAthI anyatra sArI rIte sthApita karavAmAM Ave e AzArAmAM sAmAdhi sAlaMkAra smaraNa karavAmAM Avela che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antabhAvAlaMkAra. 53 kaiTabhane mAryo prathama, ke dhura mAryo kaMsa, tame zUra zivAchuM nRpa, sUryavaMza avataMsa. AhIM rAjAmAM viSNunA dharmane Ape che. amArA matathI A lakSaNane te paryAyamAM antarbhAva thaze ane A udAharaNamAM ane bheda alaMkAra che. anyanA dharmanA anyatra ApasthaLamAM jayadeva kavie te lalitApamA nAmane upamAne prakAra mAnela che, e udAharaNa nidarzanA prakaraNamAM lakhela che, ukta samAdhi, paryAya, abheda ane upamAthI bhinna alaMkAra hevAne egya nathI. tamAhita. AhIM sama upasargane artha "samya" che. "mAhita" eTale "upArjana karela" cintAmaNikeSakAre kahyuM che ke -"gAtA saMpatei" "samAhita" zabdasamudAyane artha "sArI rIte uparjana karela" prAcIne samAhitane alaMkArAntara mAne che. sUtrakAra vAmana A lakSaNa Ape che - yatsAdRzyaM tatsaMpattiH samAhitam // je vastunuM sAdRzya grahaNa karavAmAM Ave e vastunI saMpatti arthAt prApti e samAhita alaMkAra. cintAmaNikaSakAre kahyuM che-saMpatti phuImANa yathA. vAdaLanIrathI A supallava, azruthI je jaitAdhara evI, , puSpane uddabhava kAlavihIna che, aMga che zUnya vibhUSaNa jevI, rAjatI SaspaMdanA ravarjita, kepathI mainya dhare mukha tevI, velithI lAge tahAM priya urvazI, AvI maLI vidhie karI kevI. vAmane A udAharaNa vikamarvazI nATakanuM ApyuM che, tyAM A prasaMga che ke urvazI kopAyamAna thaIne cAlI gaI, enA viye75 : Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 prakhya zAstra, gamAM rAjapurUravA tAddaza urvazInuM sAkya vallImAM jaIne AliMgana karavA lAgyo, eTalAmAM urvazI AvI maLI. amArA matathI saza vastuthI vinoda karatAM sAkSAt vastunuM akasamAtuM maLI javuM paNa praharSaNa alaMkAra che. praharSaNanA prAcInakta traNaja prakAra nathI, kintu praharSaNa aneka prakArathI thAya che. A ame praharSaNa prakaraNamAM spaSTa karI ApyuM che. sAmAnya. samAnanA bhAvane sAmAnya kahe che. samAna arthAta tulya. AhIM samAna hovAthI vizeSanuM jJAna na levAmAM sAmAnya zabdanI rUDhi che. kAvyaprakAzagatakArikAkArAdika ghaNA prAcInee sAmAnyane mIlitathI bhinna alaMkAra mAnela che. kAvyaprakAzagatakArikAkAra " A pramANe lakhe che - prastutasya yadanyena gunnsaamyvivkssyaa| ekAtmyaM badhyate yogAttatsAmAnyamiti smRtam // je prastutanI aprastutanI sAthe guNasAmyavivakSA karIne yoga arthAt sabaMdhathI ekAtmatAnuM nibaMdhana karavAmAM Ave e sAmAnya kahevAya che. candrAlekakAra" A lakSaNa Ape chesaamaanyN yadi sAdRzyAdvizeSo nopalakSyate // je sAzyathI vizeSa jANavAmAM Ave e sAmAnya kAra, tathA. gheryo zata pratibiMbathI, ratnamahela mojhAra, jANa nahIM lakezane, vAlIsute lagAra. pratibimba rUpa lakezvaranA ane biMbarUpa lakezvaranA samAna bhAvanuM varNana che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarbhAvAlaMkAra, 55 prakAzakArAdikene A siddhAnta che ke samAnatAthI eka vastu vaDe anya vastunuM AcchAdana thaI javAthI e vastunuM jJAna ja na thAya e mIlita alaMkAranuM svarUpa che. ane judI judI vastuo rahetAM samAnatAthI amuka keNu? amuka koNa? evuM jJAna thAya nahi e sAmAnya alaMkAranuM svarUpa che. "ratnAkarakAra" kahe che ke sAmAnya mIlita alaMkArathI bhinna nathI. ane A kArikAmAM lakhe che ke - "bhedenAnupalambhasya balavadaguNasaMgatiH / sAmAnye mIlite tulyo hetustana na bhinnatA // bhedavaDe na jANuvAne hetu balavAna guNavALAnI saMgati che. te te sAmAnya ane mIlitamAM tulya che. ethI emAM bhinnatA nathI. vRttimAM ratnAkarakAra lakhe che ke vasavaMtaranuM AcchAdana hevAthI sAmAnya paNa mIlitane bheda hovAne cepagya che. tAtparya e che ke mIlitamAM te vastunuM AcchAdana che. sAmAnyamAM vastunI anyatAnuM AchAdana che, ethI bhinna nathI. tethI amArI saMmati paNa ratnAkarakAranI sAthe che, kSIranIra nyAyathI vastuonA maLavAne maLI jAvuM kahevAmAM Ave che. ane ratnarAzimAM sajAtIya ratna nAMkhavAmAM Ave enuM bhinna jJAna na hoya tyAre paNa maLI javuM kahevAmAM Ave che. Ata maLI javAne prakArAntaraja che. ethI sAmAnya mIlitamAM aMtati che. sAmAM eTale "samatA" prAcIne sAmya nAmane alaMkArAnara mAne che mahArAjA bheja A lakSaNa Ape che. dvayoryatrokticAturyAdaupamyArthovagamyate / upamArupakAnyatve sAmyamityAmananti tat // jyAM banenI uktinI caturAIthI upamA rUpakathI anya banI ne eNpampArtha jANavAmAM Ave ene sAtha kahe che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 kAvyazAstra, yathA. bese tyAre bese, cAle tyAre saMge cAle che. chAyAsama vidhenu, vanamAM rAjA dilIpa cAle che. rUdraTe sAmya alaMkAra be prakAra mAnyo che. prathama prakAranuM A lakSaNa udAharaNa che arthakriyayA yasminnupamAnasyeti sAmyamupameyam / tatsAmAnyaguNAdikakAraNayAM ta vetsAmyam / / jyAM guNAdi samAna dharma kAraNathI prApta thaela je arthakriyA athavA kAryakAritA ethI upamAnanI samatA hevAthI upameya heya tyAM sAdhya alaMkAra thaze. yathA zuM pUrava dizi dekhatI, abhisara maLa pati jAya, zazinA sahu kAraja kare, tuja Anana sukhadAya. AhIM kAntirUpa samAna guNa kAraNathI prApta thaela je prakAza rUpa kAryakAritA ethI zazI upamAnanI samatA hovAthI Anana zazinuM upameya thayuM che. rUATe sAmyanA bIjA prakAranuM A lakSaNa udAharaNa ApyuM che - sarvAkAraM yasminnubhayorabhidhAtumanyathA sAmyam / upameyotkarSakaraM kurvIta vizeSamanyattat // jyAM banenuM anyathA arthAt anya prakArathI sarvAtma sAmya kahevAne mATe upameyane utkarSa karavAvALo vizeSa kahe e dvitIya sAmya. yathA mRganuM aMka sahaja sadA, dhAre Indu nihALa; mRgamada AhAryane kadA, dhAre tuja mukha nAra. AhIM upamAna IndumAM mRgarUpa aMka sahajanmA athavA sarvadA che. upameya mukhamAM mRgamada patra racanA AhArya arthAta Arepita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasavadAdi akAra. 597 ane kadAcita che. A upameyane vizeSa kahevAthI nayanAnaMdakaravAdi upameyanuM anyathA sarvAtma sAmya siddha karavAmAM AvyuM che. amArA matathI A viSayamAM vyatireka athavA ame spaSTa kare la vizeSekita alaMkAra che. ethI rUdraTekata sAmya paNa bhinna alaMga kAra nathI. rasavadAdi alaMkAra. vyaMgya be prakAranA che. 1. pradhAna. 2. zaiNa temAM pradhAna vyaMgya te kAvyanA jIvanarUpa che. ethI kAvyane zobhArUpa bane che. paratu jIvarUpa hovAthI ene alaMkAra vyavahAra nathI paNa alaMkArya vyavahAra che; e prathama savistara lakheluM che. guNabhUta vyaMgya pradhAna nathI, paNa zubhAkara che. ethI guNIbhUta vyaMgyane alaMkAra vyavahAra che. e siddhAntAnusAra mahArAjA bheja Adi sarvee rasa AdinI aMgatAmAM rasadAdi alaMkAra kahelA che. rasavat athot rasa jevuM. AhIM rasa anyanuM aMga thaI jAya che. rasa savayaM pradhAna rahe nathI. ethI ahIM rasa nathI kintu rasa jevuM che, ema batAvavAne mATe rasavat kahela che. anyanuM poSaNa kare tyAre aMga che. poSaNa karavuM e te AhIM zabhA karavI che. A rItithI kAvyane zobhAkara hovAthI rasa alaMkAra thAya che. kAvyaprakAzagatakArikAkAre eja rasa prakaraNamAM kahevuM che ke - rasabhAvatadAbhAsabhAvazAntyAdirakramaH / bhinno rasAyalaMkArAdalaMkAryatayA sthitaH // rasa, bhAva, ane e bannene AbhAsa ane bhAvazAnti Adi je alakSya kramavALA che te rasAdi athaoNt rasavadAdi alaMkArothI bhinna hoIne alaMkAryatAthI sthita che. matalaba rasAdi pradhAna hoya tyAM alakArya che arthAt alaMkAravALA che. ane rasAdi svayaMpradhAna na hoya tyAM bIjAne zebhA karavAthI alaMkAra thaI jAya che. jyAM rasa rasanuM athavA bhAvanuM aMga thaIne piSaNa kare e rasavat alaMShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 kAvyazAsa. kAra. siddha thaela rasa keinuM aMga nathI thatuM. kemake e to svayaM pradhAna che. ethI ahIM rasa zabdathI sthAyIbhAva jANavuM joIe. ane rasa te brahmAnaMda sadaza che. e rasa kAvyanA zrotAone thAya che tyAre zretAone AtmA e samayamAM je rasa hoya che temAM tanmaya thaI jAya che. ane te vakhate anyanuM bhAna rahetuM nathI. ane aMgAgI bhAvavyavasthA te bannenA bhAnamAM thAya che. ethI rasa dazA prApta hovAthI prathama aMgAgIbhAva che. e samayamAM aMgIpaNa rasa nathI. ethI sthAyI bhAvane aMgIpaNuM sthAyIbhAva ema jANavuM joIe. ane bhAvanuM aMga rasa, A kathanathI ahIM rAja ratibhAva Adi je bhAvonI rasadazA nathI thatI ene bhAva jANu joIe. A rItithI sthAyIbhAvanuM aMga sthAyIbhAva ane bhAvanuM aMga sthAyIbhAva hoya tyAM rasavat alaMkAra. yathA. raMgA zroteM je rasethI lapaTAte, rativedakaNe bhIMcha aMgarAgane lagAvate teja taDaphaDI Aja teo cittadhIrajane, caMcala cAhathI jeha nIvabhaNI Avate dekhuM Aje kevI vidhi karI viparIta gati, tApane tajAvanAre tApathI tapAvata, bheTyo e bhUmine bhujasaMgaramAM zara khAI bheTate mune je mara zarakhAI bhAvate. AMhI bhUrizcavAnI strIone zeka sthAyIbhAva che. raNamAM kApele rijhavAne hAtha AlaMbana vibhAva che. ane e hAthanuM taDaphaDAvavuM ityAdi udIpana vibhAva che. bhUrizravAnI strIone vilApa anubhAva che. viSAda dInatAdi saMcArI bhAva che. AhIM zokasthAyI bhAva pradhAna hovAthI aMgI che. rati sthAyIbhAva aMga che. eca. "miyatara cheH" atyanta priyane prema kahe che. te bhAva, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasavAdi alAra. sa sthAyIbhAvanuM athavA bhAvanuM aMga thAya tyAM preya alaMkAra che. sacArIbhAva temaja gurUdevatA ane rAjA ityAdiviSayaka rati bhAva bhAva che. yathA. ekalI jAuM mahAvana aMdara, ekaja tyAM muja pAchaLa Ave, uttama Anana candranI cAMdanI, e pahelAM tanatApa bujhAve; kula kadanI kuMja manahara, miSTa ameAla sukhAla suNAve, jema hare nirakhI sine ura, tema haeNsI ri ura lagAve. AmAM ratisthAyIbhAvanuM varNana che, nAyakaviSayaka nAyikAnI rati tA sthAyIbhAva che, nAyikAla khata vibhAva che. AmAM varNana karela nAyakanI candrAnanatA uddIpana vibhAva che. cintAmRtyAddhi vyabhicArI bhAva che. mAnAdigamya anubhAva che. cintA cintana che. e vicAranA vizeSa che. cintAmaNikASakAre kahyuM che ke "vinA cintane " AhIM hAsyathI pratIyamAna nAyakanA ha bhAva nAyikAnA ratisthAyI bhAvanuM aMga che. evI zaMkA na karavI joie ke rasanI avayavabhUta saMcArI sarvatra hoya che te paNa zu` preya ala kAra che? kemake je vyabhicArI bhAva eja adhikaraNamAM sthAyI bhAvanI sAthe hAIne rasane siddha kare che, e tA avayavarUpa che, alakAra nathI. ahIM ratisthAyI teA nAyikAmAM che. cintA Adi paNa nAcikAmAMja che. etA saMcArI bhAva che, ane nAyakamAM rahela jeha te AhIM nAyikAnI ratisthAyI bhAvanA pASaka hovAthI zeSa alaMkAra che. jhanavI. neM eTale khala. cintAmaNikASakAre kahyuM che ke 'meM che jhomnI eTale khalavALA. AhIM malavattA tA e che ke anucita rasa dUSaNa hAvAne cAgya che; enu bhUSaNa thai javuM e anucita rasa ramAbhAsa che. ane anucita bhAva bhAvAbhAsa che. te rasAbhAra, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra, bhAvAbhAsa, sthAyIbhAvanuM athavA bhAvanuM aMga hoya athata piSaka hoya tyAM kartavI gara yathA. nRpa arivaEnA vipinamAM, haratA paTe pulinda; abhuta aMga nihALIne, smaravaza thAya chanda. AmAM arirAjasundarIo AlaMbanavibhAva che, vanarUpa ekAntasthAna uddIpana vibhAva che, harSAdi saMcArI bhAva che, ane gotpattinA bedhaka mAMcAdigamya anubhAva che. ane arirAja. sundarIviSayaka pulinI rati sthAyI bhAva che. AhIM lUTatI vakhate duHkhathI atyaMta vimukha thaela arisundarIethI zabarane ratinI utpatti anucita che. ane rAjakanyAone ane zabarIne rasotpatti sabaMdha paNa agya hevAthI anucita che. A rasAbhAsa kavinA rAjaratibhAvanuM aMga hevAthI karI rahRAA che. yathA. AvyA sarjI Ayudha prabala, nRpathI laDavA kAja; thayA saphala tava darzane, vadyA lAvIne lAja, AhIM yuddhane mATe bhUmimAM Avela zatruone narezvara prati ratibhAva anucita hovAthI bhAvAbhAsa che. e kaviviSayaka rAjatibhAvanuM aMga hovAthI kanevI alaMkAra che. sAhita. sahita zabdane artha samApti che. cintAmaNikoSakAre dhuMche "samAhitaH samAdhAne samApana samAptau, samAdhAne" tethI jyAM bhAvanI zAMta avasthA sthAyIbhAvanuM athavA bhAvanuM aMga hoya e sahita ya che. yathA. kuTi caDAvI garjatA, kara tenI karavAla; Ave ariSadala nirakhI, taje garva tatakAta. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasavAdi alakAra. AhIM zAnta thatA rAjAnI arisIone ga` saMcArIbhAva kavinA rAjaratibhAvanuM aMga hAvAthI samAhita alaMkAra che. Anu nAma mAvajJAnti paNa che. 601 bhAvodaya. bhAvanI udaya avasthA aparanuM aMga hoya e mAyoTya alaMkAra. yathA. nRpa ! tujaari karatA hatA, mitrA saha madapAna; surNA nizAnadhvani ApanI, vividha anyA bhayavAna. i AhIM rAjAnA zatrunA udaya thatA bhaya sthAyIbhAva kavinA rAjaratibhAvanuM aMga hovAthI mAnotya garuMAra che. bhAvasandhi. sandhi eTale enu maLavuM che. parantu AhIM bhAva zamalatAthI vilakSaNatAne mATe virUddha bhAvAnA saMmelananI vivakSA che. te sthAyIbhAvanuM athavA bhAvanuM aMga bhAvasandhi ane tyAM bhAvandhi alakAra che. yathA, thayA saleAma kapAla hraya, mI priya caDatAM jaMga; che eka maMgalapAlikA, eka smarakhANuniSa ga mATInA kuMDAmAM vAvelA va athavA ghauM jene lokabhASAmAM javArA kahe che. zubhakAryane mATe janAra purUSanA zakunAne mATe ukta kuMDA sAmA lAve ene maMgalapAlikA kahe che. kuMDu ane niSa ga anne gAlAkRti hAya che. enu kapAleAnI sAthe rUpaka che. ane tadgata javArA ane ANNAnA pu khArAnI sAthe rAmAMcanu rUpaka che. strIonI sAthe maLIne yuddhe caDhanAra rAjAnA subhaTAnA yuddhaviSayaka utsAhu sthAyIbhAva ane zrIviSayaka ratisthAyIbhAva thaela che; tethI e subhaTaviSayaka kavinA ratibhAvanuM aMga hAvAthI bhAvasandhi 9 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra, 62 alaMkAra che. ane e virUddha bhAvenI sabdhi che. kemake yuddhaviSayaka utsAha ane strIviSayaka rati ApasamAM paraspara virUddha prasiddha che. mAvaravatAM. rAvatA eTale ghaNuonI milAvaTa athavA ekaThA thavuM. e bhAvenI zabalatA sthAyIbhAvanuM athavA bhAvanuM aMga bane tyAM bhAvazavalatA alaMkAra. graha gahana vana vicaratAM, zabare kara ratikAja; thAya eka saMga ripustrIne, glAni kepa bhaya lAja. AhIM nRpatinI ripuramaNIonA glAni, bhaya, kepa ane vaDA vyabhicArI bhAvenI zabalatA kavinA rAjaratibhAvanuM aMga hevAthI mAgharAvatA aMjAra che. pramANAlaMkAra Izvara AdinA nirNayane mATe pramANa mAnavAmAM Avela che. jemAM cAvaka athavA nAstika te eka pratyakSa pramANuja mAne che, vaizeSika zAstranA kartA kaNAda muni ane bAdhamatavAlA pratyakSa ane anumAna nAmanA be pramANa mAne che. sAMkhya zAstravAlA pratyakSa, anu. mAna ane zabda e traNa prakAra mAne che. nyAya zAstranA kartA gautama pratyakSa, anumAna zabda ane upamAna e cAra pramANa mAne che. mImAMsA zAstranA ekadezI prabhAkara pratyakSa anumAna, zabda, upamAna arthApati e pAMca pramANa mAne che. mImAMsaka bhaTTa ane vedAMtI pratyakSa, anumAna, zabda, upamAna, arthapatti ane anupalabdhi e che pramANa mAne che. pANika loka pratyakSa, anumAna, zabda, upamAna, athapatti ane anupalabdha, saMbhava ane aitihA e ATha pramANa mAne che. mahArAjA bheje ane apabhyadIkSite e pramANonA anusAra alaMkAra mAnela che. pramA zabdano artha yathArthonubhava. cintAmaNi koSakAre kahyuM che ke " jamAM yathArthonama kanaiva mA " Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAlaMkAra. 603 je pramA che eja pramANa che athavA yathArthInubhava pramANa che. smatithI anya jJAnane anubhava kahe che. pratyakSa prati zabdano artha sanmukhatA che. cintAmaNikaSakAre kahyuM che ke "kavi mAmaI" akSa eTale netra Adi Indriye. jJAna AtmAne thAya che. tethI pratyakSa eTale akSanI sanmukhatAthI arthAt ikseinA dvArA jJAna thAya e pratyakSa. mahArAjA bheja pratyakSa alaMkAranuM A lakSaNa Ape che. pratyakSamakSajaM jJAnaM mAnasaM cAbhidhIyate / svAnubhUtibhavaM caivamupacAreNa kathyate / / makSa arthAta IndriyethI upanna thaela jJAnane pratyakSa kahe che. mAnasajJAna ane pitAnI anubhUtithI unna thaela jJAna paNa gaNavRttithI pratyakSa che. svAnubhUti eTale pitAne anubhava arthAt yegAbhyAsAdithI potAnA AtmAnA svarUpanuM jJAna. dIkSite A banne bheda kahela nathI. yathA zabada svarUpa sugaMdhi ati, sparza svAda sumahAna, sahu zarIrane sukha sakhI, kare eka madhu pAna surAhIthI nIkaLatAMja madhune ramaNIya zabda thAya che. enuM varNana pArasI kavitAmAM ghaNuM ja che. enuM jJAna zravaNa IndriyathI thAya che. Asavane raMga ane svarUpanuM jJAna netra IndriyathI thAya che. AsavanI sugandhinuM jJAna dhrANa IndriyathI thAya che. ane AsavanA sparzanuM jJAna tvacA IndriyathI thAya che, ane AsavanA svAdanuM jJAna rasanA IndriyathI thAya che. A pAMce IndriyethI pratyakSanuM udAharaNa che yathA. thakita thaye jyAM joyuM tyAM, bhala svarUpa chabi bhALI; zikhanakha lagi ke divasa, na zakyA kethanihALI. AhIM rUpaguNagarvitAnAyikAnI uktimAM kevaLanetrAthI pratyakSa che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 kAvyazAstra. yathA. saMgIta sanmukha ubhaya bAju para, dakSiNa dezataNA paMDita vara; pAchaLa cAmarakaraNi valayarava, nahi te le sanyAsa cheDi bhava. AhI gAna, kavitA ane kaMkaNurava e sarva zravaNathI pratyakSa che. yathA. racita manoratha sara sarita, vanaprAsAda punIta; kelikutUhala kari kare, vAsara sukheM vyatIta. AhIM manathI dekhe che, ethI e mAnasajJAna paNa gaNavRttithI pratyakSa kahevAya che. yathA yegakaLAthI urakamala, khelI pUrNa prakAza nirakhe jeNe nathI, e pUre mama Aza. AhIM gAbhyAsathI ajJAnarUpa AvaraNanivRttinA anaMtara AmAnuM svaprakAzarUpa jJAna paNa gaNavRttithI pratyakSa kahevAya che. tumana. AhIM raju zabdano artha lakSaNa che. cintAmaNikaSakAre kahyuM che ke "manu DhakSa" lakSaNa citranuM nAma che. "vi # 2 akSaya : "mA" dhAtune artha miti che, miti arthAta jJAna. anumAna A zabdasamudAyano artha cihnathI jJAna che. yathA vi jvAlA dhUmraghana, jagane skUliMga darAja, lAge maradava jANie, virahIM vRkSamAM Aja. AhIM vidyuta jvAlA, ghanadhUmra ane khotarUpa cihnathI virahIjana vRkSomAM kAmadava lAgavAnuM jJAna thaela che. mahArAjA bheja anumAnanuM A lakSaNa Ape che:- liGgAdhalliGgino jJAnamanumAnaM taducyate / pUrvavaccheSavaccaiva dRSTaM sAmAnyatazca yat // ahIM kiradava jA ijaganuM hi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAlaMkAra. 605 liMgathI je liMgInuM jJAna arthAt cihnathI citavALAnuM jJAna e anumAna kahevAya che. je pUrvavat, zeSavatuM ane sAmAnyataH draSTa evA traNa prakAranuM che. kAraNathI kAryanuM jJAna hoya e pUrvavat, kAyathI kAraNanuM jJAna hoya e zeSavat ane kAryakAraNu bhAva vinA avinAbhAvathI ekathI bIjAnuM jJAna heya e sAmAnyataH draSTa che. yathA ghanagana dAminidamaka, dhuravA gaNa dhAvaMta; A varSa ANavA, virahiNione aMta. AhIM varSAkAlarUpa kAraNathI virahiNanAM maraNarUpa kAryanuM jJAna che. yathA manAvavA mAninine, paDyA pAyamAM lAge che lAla, harapAvakasama jAvaka, jouM chuM huM Apa taNe bhAla. AhIM lalATamAM jAvaka lagADavArUpa kAryathI sapatnInA pAdapatanarUpa kAraNanuM jJAna thAya che. yathA aMbara chAyuM ghanathI, girizikhare nAcatI mayUra mAla; dharapara kadaMba phUlyAM, AnaMdaprada A varSAkAla. ahIM ghana AdithI varSotrAtunuM jJAna che. ghana Adine ane varSARtune kAryakAraNa bhAva nathI, kintu avinAbhAva sabaMdha mAtrathI che. avinAbhAva e che ke ekanA vinA bIjAnuM na thavuM, tethI ahIM varSAkAla vinA ghanAdinuM thavuM nathI, A avinAbhAvathI varSARtunuM anumAna thayuM che. zabdathI je yathArtha jJAna thAya che te rAjapamAna. yathA jenA guNe zruti gAya nitya, muni magna thAye nAma laI, zaMkara raTe che nAma jenuM, kALa kaMpe dIna thaI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazA.. de ade jAya vArI, maiMti joI mehamayI, tene nacAve nAca chokarIe, ahIMnI chAza daI AhIM chAzane mATe nRtya karavAvALA kRSNa gvAlane parabrahmane avatAra thave e vedavyAsAdikanA vacanathI pramANa che. satyarUSenA AcaraNane sadAcAra kahe che. ene paNa koIe pramANa mAnela che. yathA, nayane nirakhI jatAM, A capalAnuM camatkArI citra muja mana sAkSi pUre, kadI na hoye aSikanyA mitra. rAjarSi vizvAmitrathI apsarAnA udaramAM utpanna thaela zaku ntalAnuM kaNavatraSi putrIvat pAlana karatA hatA. enA upara Asakata thiela duSyantarAjAnI A ukita che. 3pamAna mahArAjA bheja upamAnanuM A lakSaNa Ape che - "nAdarayAta sadarajJAnagupamAnama" sAdrazya jJAnathI sadazanuM je jJAna thAya e mAra. yathA. e rehiNuM jANe sakhA, je che zakaTa samAna; AmAM zakaTanA sadazyajJAnathI A rohiNI nAmanuM nakSatra che evuM jJAna thAya che. ' arthApatti. apatti eTale arthanuM AvI paDavuM. AnuM lakSaNa e gagvmAnAnepakinArthaghara na thate e artha karIne enA thavAvALA arthanI kalpanA e atharapramANa che. che zyAmA tujane kaTi, jANa karI vicAra; je na hoya te kayama rahe, bhAre A stana bhAra. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 607 pramANalakAramImAMsA zAstravALA te arthapatti pramANane bhinna mAne che. ane nyAyazAstravALA athopatti pramANane anumAna pramANamAM antabhava kare che. anupAdhi. mana upasargane artha varjana che. 3pa upasargane artha samIpa che. dha zabdane artha lAbha che. mALi A zabdasamudAyane artha samIpamAM lAbha nahIM." eve che. tAtparya e che ke na dekhAvuM; vastunA nahI dekhAvAthI enA abhAvane nizcaya e cApa amALa che. yathA. nathI tAre kaTi sahu kahe, kuca sthita viNa AdhAra; IndrajALa che kAminI, Ave ema vicAra.' anupalabdhi pramANane nyAyazAstravALAoe pratyakSa pramANamAM antarbhAva karyo che. haMmara. cintAmaNikaSakAre mA zabdane artha A pramANe karyo che:-"phamavati sanmA" Atho saMbhave che arthAt jemAMthI siddha thAya che, e saMkhyA ane cintAmaNikeSakAre saMbhavanuM AvuM udAharaNa ApyuM che. sadare rAtta sahastramAM ekazana saMbhave che. ethI tene mATe sahastra saMbhava pramANa che. yathA. je che muja guNa samajaNahAre, e mATe nathI parizrama mAre, che thAze koI mujasama karaNa, niravadhikAla vipula che dharaNuM. kAla avadhirahita che ane pRthvI vipula che. jethI A kavinA samAna dharmavALA keInI AgaLa thavuM athavA have thavuM siddha che. ethI ahIM niravadhikAla ane vipulA pRthvI saMbhava pramANa che. A rItithI A saMbhava pramANa anumAnAdi pramANethI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra. vilakSaNa che. nyAyazAstramAM te saMbhava pramANa anumAna pramANamAM aMtarbhata che. tiha. tiha eTale paraMparAthI cAlate Avela upadeza. Ane nirlirava kahe che ke jenA vakatA jANela nathI arthAta ni. zraya nathI ke AvuM koNe kahyuM che. yathA. prIti karanArA pastAya" A zruti smRtinuM vacana nathI. loka kahevata cAlI Ave che. mahArAjA bheje leka kahevatane zabda pramANane prakAra kahela che, te yegya che. kemake loka kahevata paNa zabdarUpa hovAthI zabdamAMja aMtarbhata che. * saMgraSTi saM. eka kAvyamAM aneka alaMkAronI sthiti hoya tyAM prAcIna saMsRSTi ane saMkara nAmaka alaMkArAntara mAne che. kAvyapradIpakAra kahe che ke lokamAM suvarNamaya bhUSaNa ane 2namaya bhUSaNa bhinnabhinna che. paraMtu suvarNanA kaMkaNa AdimAM ratna jaDavAmAM Ave te trIjI vilakSaNa zabhA thAya che. e nyAyathI kAvyanA alaMkAranI milAvaTamAM paNa cArUtAMtara jovAmAM Ave che, ethI alaMkArAntara che. saMsRSTi zabdano artha saMga. cintAmaNi keSakAra kahe che ke saMskRNika saMsa, saMsa AMje tethI ahIM saMsRSTi zabdathI prAcIna tilataMdula nyAyathI alaMkAronI milAvaTa Icche che ane saMkara zabdane artha koSakAra vyAmikatva kahe che. cintAmaNi koSakAra" kahe che: saMra: rAzi "ji" upasargane artha vizeSa: mA upasargane artha tamAma taraphathI "mizra" zabdane artha maLela. cintAmaNiSakAra kahe che ke -"mizaH saMyu" A rItithI " vyAmitratva" A zabda samudAyane artha tamAma taraShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 09 saMsRSTi tathA saMkara. phathI atyaMta milAvaTa. A akSarArthAnusAra saMkara zabdathI prAcIna nIrakSIra nyAyathI alaMkAranI milAvaTa Irache che. tAtparya e che ke saMbaMdha rahita aneka alaMkAranI ekatra sthitimAM saMgraSTi ane saMbadha sahita aneka alaMkArenI ekatra sthitimAM saMva che. raMthi-vatha. che samara samarasa subhaTa narapati, pRthvI para suprasiddha AmAM caraNanA pUrva bhAgamAM prAcIna matane yamaka ane uttarabhAgamAM anuprAsa hovAthI zabdAlaMkArenI saMskRSTi che. yathA. mahArAja vatI rajanI khele tarala tAraka neNa, aliyukta Aje sadaza suNiye sukavinA A veNu; tuja vadana zobhAthI parAbhava pAmi A rajanIza, bane mahAsidhu nimagna jANe nirakhIye naraIza. A kAvyamAM upamA ane ulTekSA e arthAlaMkAnI saMsRSTi che. yathA. satya kahuM pachithI pachitAIza, pAmIza saMgati tulya svabhAve, A mRganeNina karNa suNe dhvani, keIka pUraNa puNya prabhAve, vakhta vigato vitatAM, tujane pharine nahi A ghaDi Ave, kAM na vade matimaMda tuM vAyasa, haMsagati vara bAla bolAve. AmAM zabdAlaMkAra anuprAsa ane arthAlaMkAra aprastuta prazasA ane samanI saMsRSTi che. uttama anuttamane viparIta bhAva sabaMdha che, jenuM saha kathana anubhavasiddha recaka thAya che. ethI ahIM kAkanI sAthe haMsagamanI A saMbaMdha dekhADo e ukta rItithI yathAgya hevAthI ahIM sama alaMkAra che. kanyathA. zazi surasarithI sita thayA, bhavabhUSaNa abhujaMga; jANuM suyaza zrI rAmane, stavatA sura sahu saMga. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 kAvya zAstra. AhIM taddaguNa brAntinuM kAraNa che. prathama taddaguNa na hoya te brAti heyaja nahi. etho brAntine ane taddaguNane kAryakAraNa bhAva saMbaMdha che. saMsRSTiudAharaNanI apekSA ahIM taddaguNa ane brAntinI milAvaTa atyaMta hovAthI A milAvaTa nIrakSIra nyAyathI che, ethI AhIM saMkara che. saMsRSTinAM udAharaNomAM te ekAvAratA mAtra sabaMdha hovAthI alaMkAronI milAvaTa tilataMdula nyAyathI che. kAvyaprakAzagatakArikAranuM A lakSaNa che. saiSA saMsRSTirateSAM bhedena yadiha sthitiH // e A saMsRSTi che ke e kahelA alaMkArAnI arthAta prathama kahela je zabdAlaMkAra ane arthAlaMkAra tenI rUDha arthAta ahIM kAcamAM bheda karIne sthiti. A kArikAkAre mena vi sthitiH A saMsRSTinA lakSaNathI ukta alaMkArenI abhedathI sthiti e saMvAra gawAra AvuM arthasiddha saMkaranuM lakSaNa mAnIne aMgAgabhAva ItyAdi saMkaranA traNa prakAra kahe che. 1 alaMkAranI milAvaTamAM eka aMga hoya ane bIjo aMgI hoya e aMbAmA saMvara 2 AhIM A alaMkAra che ke A alaMkAra che A saMdeha e saMda naM. 3. ane alaMkArane eka vacanamAM praveza hoya e ekavAcakAnupravezasaMkara. yathA. zazi surasarithI sita thayA, bhavabhUSaNa subhujaMga; jANuM suyaza zrIrAmane, stavatA sura sahu aMga. AhIM taguNa bhrAntinuM kAraNa che. ethI e bannene aMgASbhAva vaMdara che. aMgAgIbhAva paNa eka prakArano sabaMdha che. yathA. nIlamaNi dIpakathI thAya dhUmadhAra tenI, zyAhIthI saghana zyAma cikara banAvIne joine le jyAre lAla prakaTa pravAla bAla, sArathI adhara raMga bhare citta lAvIne. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 611 saMsRSTi tathA saMkara. are prANa pyArI tArUM Anana anupa rUpa, tulya tyAre tema chabi race sarasAvIne, sukhamA sareja sAra sairabha banAve jyAre, catura citAre candra cahere caDhAvIne. ahI je ATalI sAmagrI hoya te varNanIya nAyakAnA sadaza mUti banI zake che. e kavino Azaya hoya te saMbhAvanA alaMkAra che. ane ukta sAmagrI mithyA hovAthI varNanIya nAyakAnA sadaza mUti banavAnuM mithyAtva siddha karavAmAM Ave te mithyAdhyavasiti alaMkAra che. A rItithI AhIM saMbhAvanA alaMkAranuM athavA mithyAdhyavasiti alaMkAranuM keI sAdhaka bAdhaka na hovAthI e nizcaya nathI thato ke AhIM saMbhAvanAja che athavA mithyAdhyavasitija che. ethI AhIM e banne alaMkArene saMdeha saMkara che. saMdeha sthalamAM saMdehavALI vastuone parasparamAM saMdeharUpa saMbaMdha che. yathA. IndrasamAna udAra che, avimAM A avanipa; AmAM je vacanathI arthAlaMkAra upamA thAya che, eja vacanathI zabdAlaMkAra anuprAsa thAya che. A rItithI AhIM ekaja vacanamAM zabdAlaMkAra ane arthAlaMkAra bane tevAthI viITbA siMza che. kuvalayAnaMdakAre samapradhAnasaMkara nAmane saMkarane ce prakAra kahela che ke pradhAnatAthI sama thaela aneka alaMkAranuM eka sAthe bhAna thAya e samAdhAna saMvAra yathA. A ravinI turagAvali manahara, karatI laMghana pInapayodhara madhyagatArUNa marakatamAlA, nabhazrI Iva rakSe bhuvipAlA. AhIM padhara zabdanAleSathI utpanna thaela abhedAtizayakti aMga karIne uThAvela ravinI turagAvalimAM marakata mAlAnI je ubhekSA e nabhalakSamImAM nAyikA vyavahAra samAre parUpa samAsakti Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 kAvya zAstra. gabhita che, arthAta samAsoktinI sAthe uThAvavAmAM Ave che. padhara zabdano kaleSa bane jagAe upayogI che. ethI uprekSA ane samAsakti bannene samakAla che. ane paraspara apekSA karIne cAratAnI jAgRti banenI tulya che. A rItithI vinigamanAvirahathI arthAt ekanI pradhAnatAsAdhaka yukti na hovAthI sama pradhAna che. ane kaI prAcIne kahyuM che ke agAMgI bhAvasaMkara te tarUbIja nyAyathI che. AmAM eka alaMkAra bIjA alaMkAranuM kAraNa thAya che. saMdehasaMkara divasanizAnyAyathI che. divasa hoya tyAre nizA nathI hatI ane nizA hoya tyAre divasa te nathI. ghaNI vAra karA saMvAra nRsiMhanyAyathI che. nRsiMha bhagavAnanA ekaja zarIramAM nAnI ane siMhanI AkRti che ema ekaja vacanamAM be alaMkAra. sama gadhAna saMsAra divasaravi nyAyathI che. divasa ane ravi sAthe ja prakAze che. ( samAna ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com