________________
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ શમિક ભાવે હોઈ ક્ષપશમતાની વિવિધતાનુસાર તે લબ્ધિ પણ વિવિધ પ્રકારે વર્તે છે. પરંતુ કેવલી પરમાત્માની જ્ઞાન અને દર્શનલબ્ધિ તે જ્ઞાનાવરણીય અને દર્શન વરણીય કર્મને સંપૂર્ણ ક્ષય થવાથી જ વર્તવાવાળી હોઈ કેવલીની તે લબ્ધિ, ક્ષાયિક ભાવની અને સર્વ કેવલીને સદા એક સરખી જ હોય છે. તેમાં ક્યારેય પણ વિવિધતા ઈ શકતી જ નથી. વાદળથી ઘેરાયલ સૂર્યના પ્રકાશમાં વાદળના આવરણ મુજબ જૂનાધિકતા હોય છે. પરંતુ સંપૂર્ણ વાદળના આવરણથી મુક્ત બની રહેલ સૂર્યના પ્રકાશમાં ન્યૂનાધિકતા હતી નથી. એવી રીતે જ્ઞાનાવરણીય અને દર્શનાવરણીય કર્મના જૂનાધિક આવરણથી આચ્છાદિત જ્ઞાન અને દર્શનલબ્ધિરૂપ આત્મપ્રકાશમાં ન્યૂનાધિકતા હોય છે. પરંતુ તે બન્ને કર્મના આવરણથી મુક્ત જ્ઞાન અને દશનલબ્ધિરૂપ આત્મપ્રકાશ સંપૂર્ણ અને એક સરખે જ પ્રકાશિત હોય છે.
“મતિ અને શ્રત” સંજ્ઞાથી આગળ વધીને જ્ઞાનલબ્ધિને વિકાસ વિશેષરૂપ થાય ત્યારે તે જ્ઞાનશકિતને વિષયગ્રહણ કરવામાં ઈન્દ્રિય સહાયની જરૂર નહિં રહેતાં, આત્મપ્રત્યક્ષ જ પદાર્થસ્વરૂપને જીવ જોઈ શકે છે. આ રીતની જ્ઞાનલબ્ધિ તે જ્યાં સુધી રૂપી (રૂપ-રસ-ગંધ-સ્પેશયુક્ત) પદાર્થને જ જાણી શકવાવાળી હોય ત્યાં સુધી તેને
અવધિજ્ઞાન” અને દર્શનને “અવધિદર્શન”તરીકે ઓળખાય છે.
અવધિને વિષય તે કેવળ, રૂપી પદાર્થ સુધી જ
