________________
૯ ભૌતિકદ્રષ્ટિ અને આધ્યાત્મિકદ્રષ્ટિ
આ જગતમાં જે જીવે, ભૂત આદિ ભિન્નભિન્ન કાળને વિચાર નથી કરી શકતા તેવા જીને શાસ્ત્રમાં અસંજ્ઞિ કહ્યા છે. અને જેઓ ભૂત-ભવિષ્ય અને વર્તમાન એ ત્રણેકાળ અંગે વિચાર કરી શકે છે, તેવા જીને શાસ્ત્રમાં સંજ્ઞિ કહ્યા છે. જેઓ એ પ્રમાણે ત્રણે કાળને વિચાર કરી શકવાની શક્તિવાળા છે, તેઓનું ચિંતવન– મનન યા સંકલ્પવિકલ્પ, ત્રણ કાળ અંગેનું હોય છે.
મેં પહેલાં આમ ભૂલ કરી તે મને આ નુકસાન થયું. એટલે હવે અત્યારે પણ એવી ભૂલ કરીશ, તે ભવિષ્યમાં પણ નુકસાન થશે. એ રીતે પહેલાં સમજીને કામ કર્યું તે સુખી થયે અને અત્યારે હવે સમજીને કામ કરીશ તે ભવિષ્યમાં સુખી થઈશ. એ રીતે ભૂતભવિષ્ય અને વર્તમાન એ ત્રણે કાળ અંગે સારાસારને વિચાર કરી શકનારા છ દીર્ઘકાલિકી સંજ્ઞાવાળા કહેવાય છે. આ રીતે ત્રણેકાળ અંગે વિચાર-ચિંતન યા મનન કરી શકવાવાળા જ બે પ્રકારના છે. (૧) શરીર દ્રષ્ટિવાળા અર્થાત શરીર આદિ સાંસારિક-ભૌતિક અનુકુળતાના જ ઉપયેગ-લક્ષવાળા અને (૨) આત્મદ્રષ્ટિવાળા
