________________
સમતા અને મમતા
૨૯૯
: -
અને સમતાના સ્વરૂપને, તથા તેની અનર્થતા અને સાર્થકતા સમજીને, તેમાં હેય અને ઉપાદેયના વિવેકપૂર્વક, મમતાથી દૂર રહી સમતાને કેળવવામાં જ ઉદ્યમવંત-પુરૂષાથી બની રહેવું, એમાં જ વિવિધ રીતે થતા સદનુષ્ઠાનની સાર્થકતા છે.
ઉપયોગ પ્રવર્તનમાં કર્મબદ્ધ આત્માને કર્મ જ્યારે પ્રભાવિત કરે છે, ત્યારે તેના દ્વારા જીવના અધ્યવસાય, બાહ્યાભિમુખ બને છે. સંચિત સંસ્કાર, તે કાર્યમાં સહભેગી થાય છે. બુદ્ધિચક તે બાહ્યાભિમુખ ભાવનાઓને પિતાની રશ્મિ દ્વારા આકર્ષિત કરે છે. ક્ષાપશમિક ભાવની યોગ્યતાનુસાર તે વિષય પર, આ બુદ્ધિચક ઉહાપોહ કરે છે. હેય અને ઉપાદેયની દ્રષ્ટિથી મીમાંસા કરે છે. અને પોતાને નિર્ણય, પ્રસ્તુત કરે છે. અહિં સુધીની પ્રક્રિયા તે આત્મામાં અવ્યકતપણે ચાલે છે. ત્યારબાદ મનદ્વારા તે વ્યક્ત થાય છે. આ બધી કાર્યવાહી અતિ ઝડપે બને છે. મન એ, બુદ્ધિને જ એક કેન્દ્રીય વિભાગ છે. જેથી તેનામાં ચંચલતા ઉદ્ભવે છે. અને આજ્ઞાકારી અનુચરની માફક, બુદ્ધિના નિર્ણયને સ્વીકાર કરે છે. તે ટાઈમે વિવેકી જીવને પિતાના ઉપગની શુદ્ધાશુદ્ધતાને ખ્યાલ પેદા થાય છે. પિતાની વિચારધારા દ્વારા વિચારશીલ જીવ, પોતાના લક્ષને તો સમજી શકે છે. પરંતુ તેની શુદ્ધાશુધ્ધતાને વિવેક તે સમ્યગદ્રષ્ટિ જીવ જ કરી શકે છે.
અહિં ઈષ્ટ અને અનિષ્ટની કલ્પનામાં મનની ચંચલતા છે. અને ઈટાનિષ્ટની કલપનારહિત માત્ર જ્ઞાતા-દ્રષ્ટા બની રહેવામાં મનની નિશ્ચલતા છે. ચંચલતામાં મમતા. છે. અને નિશ્ચલતાનાં સમતા છે.
