Jain Darshanma Upayog

Author(s): Khubchand Keshavlal Parekh
Publisher: Khubchand Keshavlal Parekh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023274/1

Page #1

જૈનદર્શનમાં ઉપયોગ
છે
થી થતી
• લેખક અને પ્રકાશક : ખુબચંદ કેશવલાલ પારેખ વાયા પાલનપુર, જી. બનાસકાંઠા , મુ. : વાવ, પીનકોડ ૩૮૫૫૭૫

Page #2

જૈનદર્શનમાં ઉપયોગ
લેખક અને પ્રકાશક ખુબચંદ્ર કેશવલાલ પારેખ. વાવ (બનાસકાંઠા)
— મુખ્ય દ્રવ્યસહાયક ઃ—
માલવાડા ( રાજસ્થાન ) જૈન સઘ
—: પ્રેરક :: સ્વ પ્′૦ મ૦ સા૦ શ્રી ભદ્રંકરવિજયજીના શિષ્ય, મુ૦ શ્રી વારિષેણ વિo મ૦ સા૦
દ્વીતિયાવૃત્તિ
પ્રત-૧૦૦૦
વિ॰ સ૦ ૨૦૩૮
મૂલ્ય ઃ—દ્રવ્ય સહાયકા તરફથી ભેટ.
( ૭૫ ન. પૈ., પોસ્ટ તથા પેકીંગ ખરૂં માટે મોકલવા.)
મુદ્રક : મણિલાલ છગનલાલ શાહ
રાકેશ પ્રિ. પ્રેસ- મું. સાદરા. સ્ટે, ડભાડા (એ. પી. રેલ્વે)

Page #3

દ્રવ્ય સહાયકની શુભ નામાવલી
૧ પરમપૂજ્ય સુનિય શ્રી વાષિણવિજયજી મસા૰ની શુભ પ્રેરણાથી માલવાડા ( રાજસ્થાન ) જૈનસંઘ તરફથી રૂા. ૪૨૦૦) જ્ઞાનખાતામાંથી તથા રૂા. ૮૦૦) સાધારણખાતામાંથી.
પરમપૂજ્ય શાસનપ્રભાવક આચાય દેવ શ્રીમદ્ વિજય ભુવનશેખર સૂરીશ્વરજી મસા॰, તથા તેઓશ્રીના શિષ્યરત્ન મુશ્રી મહિમાવિજયજી મસાના સદુપ દેશથી ભાભર શ્રી બુદ્ધિતિલક જ્ઞાનમંદિર તરફથી રૂા. ૧૦૦૦)
મહેતા ચુનીલાલ શાભાગચંદ-વાવ (બનાસકાંઠા)વાળા તરફથી રૂા. ૨૦૧)
પરમપૂજય આચાર્ય ભગવ ́ત શ્રી અશેકચદ્રસૂરીજી મસા (ડહેલાવાળા), તથા સ્ત્ર॰ આચાર્ય દેવ શ્રી રાજેન્દ્રસૂરીજી મસા (ડહેલાવાળા)ના સુશિષ્ય પૂજ્ય સુનીવય* શ્રી વિમલવિજયજી મ॰સાના સદુપદેશથી શ્રી જીનદાસ ધરૈદાસ જૈન શ્વે૦ પેઢી (જૈનસઘ) જાવાલ (રાજસ્થાન) તરફથી રૂા. ૩૦૦)

Page #4

પ્રસ્તાવના
જ્ઞાન એ આત્માને ગુણ છે. શેયને જાણવું તે જ્ઞાનને ધર્મ છે. જે જીવને જેટલી જ્ઞાનશક્તિ ખુલ્લી હોય, તેને. તે જ્ઞાનલબ્ધિ કહેવાય છે. ખુલ્લી થયેલ જ્ઞાનમાત્રાની બે અવસ્થાઓ હોય છે. (૧) લબ્ધિરૂપે અને (ર) પ્રવૃત્તિરૂપે. તેમાં પ્રવૃત્તિરૂપ જ્ઞાનને ઉપયોગ કહેવાય છે. જીવને શેયપદાર્થને ખ્યાલ, માત્ર લખ્યિરૂપે સ્થિત જ્ઞાન દ્વારા જ થતું નથી. પરંતુ પ્રવૃત્તિરૂપ જ્ઞાનદ્વારા જ થાય છે. પ્રવૃત્તિ તે લબ્ધિની જ છે. એટલે લબ્ધિવિના પ્રવૃત્તિરૂપ ઉપગજ્ઞાન હઈ શકતું જ નથી. માટે જ જ્યાં જ્યાં જ્ઞાનમાત્રાને ઉપt છે, ત્યાં ત્યાં તેની લબ્ધિ તે છે જ, પરંતુ જ્યાં લબ્ધિ છે, ત્યાં તેને ઉપગ હોય પણ ખરે અને ન પણ હોય. કેટલાક પદાર્થોના જ્ઞાનને ઉપગ પ્રવર્તતે ન હોય, તે પણ તે વિષેનાં ઘણાં જ્ઞાને તેને શક્તિરૂપે-લબ્ધિરૂપે તે હેઈ શકે છે..
ઉપ” એટલે સમીપ અને “ગ” એટલે જ્ઞાનદર્શનનું પ્રવર્તન. અર્થાત્ જેનાવડે આત્મા, જ્ઞાનદશનનું પ્રવર્તન કરવાની અભિમુખતાવાળો થાય, એ જે ચેતનાવ્યાપાર, તે ઉપયોગ કહેવાય છે. ચેતનાશક્તિના પ્રવર્તાનમાં જ, જીવ હોવાનું માલુમ પડતું હોવાથી શાસ્ત્રકારોએ તે ઉપગને જ જીવનું લક્ષણ માન્યું છે. આ હકીકત “વ્યાખ્યાપૂર્વક ઉપયોગની સ્પષ્ટ સમજ” નામે પહેલા પ્રકરણમાં દર્શાવી છે..
જ્ઞાન અને દર્શન તે ઉપગના જ બે પ્રકારે છે. વિશેષરૂપે પદાર્થબોધ કરાવનારી ચૈતન્યશક્તિ તે જ્ઞાન છે. અને સામાન્યરૂપે પદાર્થ બંધ કરાવનારી ચૈતન્ય શક્તિ તે દર્શન છે. આ બન્ને પ્રકારની ચિતન્યશક્તિને અનુક્રમે (૧) જ્ઞાને

Page #5

પગ અને (૨) દર્શને પગ કહેવાય છે. શક્તિ હોવા છતાં ઉપગ વિના પદાર્થને જાણી–દેખી શકાય જ નહિં. માટે આ જ્ઞાન અને દશનવડે વર્તાતા પ્રયત્નને જ ઉપયોગ -કહેવાય છે. અહિં જ્ઞાન તે આઠપ્રકારે અને દર્શન તે ચાર પ્રકારે હેઈ, જ્ઞાન-દર્શનલબ્ધિની પ્રવૃત્તિરૂપ ઉપગની પણ વિવિધતાના બાર પ્રકારની હકીક્ત બીજા પ્રકરણમાં વિચા-રાઈ છે. કેઈપણ કાર્યપ્રવૃત્તિમાં જીવ, કેવા કર્મો પ્રવર્તે છે, તે સમજાવતું, “ઉપગ-ભાવના-પરિણામ અને પ્રવૃત્તિ” નામે ત્રીજું પ્રકરણ છે.
જેમ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર તે આત્માના ગુણે છે, તેમ વીર્ય પણ આત્માને એક ગુણ છે. જીવના સર્વગુણોની પ્રવૃત્તિમાં સહાયક આત્મશક્તિને વીર્ય ” કહેવાય છે. માનસિક, વાચિક કે કાયિક, એ સર્વ ક્રિયાઓ ઉપગપૂર્વક અને ક્રિયાશક્તિરૂપ વીર્યના લીધે જ સંભવે છે. જેથું પ્રકરણ, આત્માના આ વીર્ય ગુણની હકીકતને સરલતાપૂર્વક સ્થાર્થ રીતે સમજવામાં બહુ જ ઉપયોગી છે.
સામાન્ય બાલભોગ્ય ભાષામાં ઉપગને મન તરીકે પણ વ્યવહારાય છે. મન અંગે જૈનદર્શનમાં કહેલી એક હકીકત સમજવી જરૂરી છે કે “મન:પર્યાપ્તિ” નામકર્મના ઉદયથી મનેયગ્ય પુદ્ગલદ્રવ્યને ગ્રહણ કરીને મનપણે પરિણુમાવેલ જે પુદ્ગલ દ્રવ્ય, જ દ્રવ્યમન કહેવાય છે. અને તે મનપણે પરિણમિત પુદ્ગલ દ્રવ્યના આલંબનવાળે જીવને ચિન્તનસ્વરૂપ જે વ્યાપાર, તેને ભાવમન કહેવાય છે. અહિં પહદ સ્થિત ચિન્તનસ્વરૂપ પરિણામ તે ભાવમન છે. એ

Page #6

ભાવમન તે આત્માના અત્યંતર પુરૂષાર્થ સ્વરૂપ છે તેની ગણત્રી ઉગ તરીકે પણ કહી શકાય. આ પુસ્તકનું પાંચ-છ-સાત અને આઠમું પ્રકરણ તે ઉગ, ઇન્દ્રિય અને મન અંગેની વિસ્તૃત હકીકતવાળું છે.
દરેક પ્રાણિનું ચિત્ત, અસંખ્ય અધ્યવસાયમાં વર્તતું હોય છે. અને તેથી તે વિચિત્ર પ્રકારની નિરૂપ સંસારનું કારણ બને છે. તે અનેક અધ્યવસાયને અનુરૂપ સ્થાનમાં લઈ જાય છે. જે ચિત્ત, દોષથી ભરેલા સ્થાને માં વતું હોય તે, તે સંસારનું કારણ બને છે. અને તે નિર્દોષસ્માનમાં વર્તતું હોય તો તે જ ચિત્ત મોક્ષનું કારણ બને છે. પ્રાણિને પિતાનું ચિત્ત, એ જ ખરૂં અંતરધન છે.. એના ઉપર જ ધર્મ અને અધર્મને આધાર છે. એના ઉપર જ સુખ અને દુઃખને આધાર રહે છે. માટે એ ચિત્તરૂપી સુંદરરત્નનું સારી રીતે રક્ષણ કરવું એમાં જ
આ ઉપગધર્મને સમજવાની સફલતા છે. જે પ્રાણિ, પિતાના ભાવચિત્તનું રક્ષણ કરે છે. બરાબર જાળવે છે, તે વાસ્તવિક રીતે તે પિતાના આત્માનું જ રક્ષણ કરે છે. જ્યાં સુધી એ ચિત્ત, ભેગની લાલસાએ વસ્તુઓ કે ધન મેળવવા માટે જ્યાં ત્યાં દોડાદોડ કર્યા કરે ત્યાં સુધી જીવને સુખની ગંધ પણ આવી શકે જ નહિં. આ હકીકતને સમજાવતું
ભૌતિકદ્રષ્ટિ અને આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિ” નામે આ પુસ્તકનું નવમું પ્રકરણ છે.
સેયપદાર્થને અનુસરીને જ વિવિધ સમયે પરિવર્તન પામતી રહેતી ઉપયોગની પરિવર્તન ધારાને પરિણામ

Page #7

કહેવાય છે. એ રીતે સ્વસ્વરૂપની સ્થિરતાપૂર્વક વર્તતા ઉત્પતિ અને વિનાશરૂપ પરિણામની ધારા, પ્રત્યેક સમયે વહ્યા જ કરે છે. જેથી જીવ સિવાયનાં શેષ પાંચ અજીવદ્ર પણ, ગુણ-પર્યાય અને પરિણામયુક્ત જ વર્તે છે. આ ગુણ, પર્યાય અને પરિણામનું સ્વરૂપ તથા તેના નિયમન અંગેની હકીક્ત દર્શાવતું, આ પુસ્તકનું દશમું અને અગીઆરમું પ્રકરણ છે.
રાગ, દ્વેષ અને મેહની છાયાથી અનુરંજિત યા વિકૃત ઉપગને અશુદ્ધઉપગ કહેવાય છે. અને હિંસા, અસત્ય આદિ પાપપ્રવૃત્તિઓને અશુદ્ધગ કહેવાય છે. ઉપગની શુદ્ધતા માટે યોગની શુદ્ધતા પણ જરૂરી છે. બારમું અને તેરમું પ્રકરણ વેગ અને ઉપગની શુદ્ધાશુદ્ધતા દર્શક છે.
જીવને સંસાર ભ્રમણના કાળપૈકી અમુક કાળ તે ઉપગશુદ્ધિ માટે અગ્ય જ વર્તે છે. આવો અગ્યકાળ વ્યતીત થયા બાદ જ સદનુષ્ઠાનની પારમાર્થિક આરાધનાને જીવ, સફલ બનાવી શકે છે. વિવિધભાવનાપૂર્વક કરાતાં સદનુષ્ઠાને પૈકી. શુદ્ધોપગપૂર્વક કરાતાં સદનુષ્ઠાનથી જ આત્મિકઉન્નત્તિ સાધી શકાય છે. અને ત્યારે જ જીવ, પ્રશમરસસ્વરૂપ શુદ્ધાત્મસ્વરૂપની અનુભૂતિને પામી શકે છે. ત્યારે જ આત્મા, પરમ આનંદના અમૃતરસમાં ઝીલે છે. તે આનંદ અવર્ણનીય છે. નિરૂપમ છે. આ બધી હકીકત ૧૪ થી ૧૯ સુધીના પ્રકરણે દ્વારા સરલતાથી સમજી શકાય તેવી છે. ૨૦માં પ્રકરણમાં “ત્રિપદી” અને ૨૧મા પ્રકરણમાં સમતા તથા મમતાનું સ્વરૂપ સંક્ષેપમાં જણાવ્યું છે.

Page #8

આ પુસ્તકની પ્રથમવૃત્તિ, આજથી ત્રણ વરસ પહેલાં દોઢસે પેઈજની છપાવી હતી. વાંચકો તરફથી તે આવૃત્તિ અંગે ઘણું અનુમોદનક પત્રો આવ્યા હતા. અને તેની નક જલ્દી ખલાસ થઈ ગઈ હતી તે પણ ઘણા જિજ્ઞાસુઓની માંગણી ચાલુ હતી. જેથી પહેલી આવૃત્તિના લખાણમાં વધારો કરી લગભગ ત્રણસે પેઈજની આ દ્વીતિયાવૃત્તિ છપાવી પ્રગટ કરી છે.
શુભાશયથી લખાયેલા આ પુસ્તકમાં જિનાજ્ઞા વિરુદ્ધ -લખાયું હોય તે અંગે “મિથ્યા મે દુષ્કૃત” છે. વિદ્વાનોની દ્રષ્ટિએ મારાં લેખિત પુસ્તક હાંસીપાત્ર જ ગણાય. કારણકે -તેમાં ઘણીઘણી ત્રુટીઓ રહી જવા પામે તે સ્વાભાવિક છે. છતાં વિદ્વાને મને ક્ષમા અપે, અને મારા પર કૃપા કરી મને માર્ગદર્શક બનતા રહે એ જ શુભેચ્છા.
|
વસંતપંચમી વિ.સં. ૨૦૩૮
| લી. ખુબચંદ કેશવલાલ પારેખ ) વાવ (બનાસકાંઠા), ૩૮૫૫૭૫

Page #9

અનુક્રમણિકા ક્રમાંક વિષય
પૃષ્ટ, ૧ વ્યાખ્યા પૂર્વક ઉપયોગની સ્પષ્ટ સમજ... ... ૧ થી ૧૬ ૨ જ્ઞાન અને દર્શનલબ્ધિની વિવિધતા ઉપયોગની
વિવિધતા ... ... ... ... ... ... ૧૭ થી ૨ ૩ ઉપગ, ભાવના, પરિણામ અને પ્રવૃત્તિ .. ... ૨૮ થી ૪૨ ૪ ક્રિયાશક્તિ યા આત્મવીર્ય. ... ... ... ... ૪૩ થી ૫૫ ૫ ઈન્દ્રિયો અને મન ... ... ... ... ... ૫ થી ૭૮ ૬ મન gવ મનુષ્યનાં કાર વધુ મોક્ષયોઃ ... .. ૭૯ થી ૧૧૨ ૭ મનગ અને ઉપયોગ ... ... ... ... ૧૧૩ થી ૧૨૫. ૮ મનને સ્થિર રાખવાને ઉપાય ... ... ... ૧૨૬ થી ૧૪૨ ૯ ભૌતિદ્રષ્ટિ અને આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિ ... ... ૧૪૩ થી ૧૭૫ ૧૦ ગુણ, પર્યાય અને પરિણમન .. ... .. ૧૭૬ થી ૧૮૯ ૧૧ પરિણમનનું નિયમન ... ... ... ... ૧૮૧ થી ૧૮ ૧૨ શુદ્ધાશુદ્ધસ્વરૂપે વેગ અને ઉપયોગની સમજ... ૧૮૬ થી ૨૦૨. ૧૩ વેગ અને ઉપયોગની ચતુર્ભગી .. .. ૨૦૩ થી ૨૧૮ ૧૪ જ્ઞાન ક્રિયાભ્યાં મેક્ષ ... ... ... ... ૨૧૯ થી ૨૨૮ ૧૫ ધર્મબીજની પ્રાપ્તિ કરાવનાર ચરમાવ કાળ... રર૯ થી ર૩૭ ૧૬ ગાઢ મિથ્યાત્વના કારણે અચરમાવત્તી જીવોમાં
ભાવશુદ્ધિ ને અભાવ ... ... ... ... ૨૩૮ થી ૨૪૬ ૧૭ સદનુષ્ઠાની પારમાર્થિક આરાધના ... ... ૨૪૭ થી ૨૫૭ ૧૮ અનુષ્ઠાન પંચક ... ... ... ... ૨૫૮ થી ૨૭૨. ૧૯ પ્રશમરસસ્વરૂપ શુદ્ધાત્મસ્વરૂપની અનુભૂતિ ૨૭૩ થી ૨૮૪ ૨૦ ત્રિપદી ... ... ... ... ... ... ૨૮૪ થી ૨૯૪ ૨૧ સમતા અને મમતા ... ... ... ... ૨૯૫ થી ૩૦

Page #10

જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
૧. વ્યાખ્યા પૂર્વક ઉપયોગની સ્પષ્ટ સમજ
વર્તમાનકાળે બાહા પ્રવૃત્તિમાં ધર્મનું પ્રમાણ ઘણું વધ્યું હોય, તેમ અનુભવવામાં આવે છે. અને એ પ્રવૃત્તિસ્વરૂપધર્મની આજના જડવાદના વિષમ વાતાવરણમાં ઘણી જ જરૂર છે. એમ છતાં પણ એ પ્રવૃત્તિધર્મમાં જ ધર્મની પૂર્ણતા ન માની લેતાં ઉપગમાં પણ ધર્મને સ્થાન આપવાની અને એ રીતે ધર્મને આત્મસ્પશી બનાવવાની. ખૂબ જ આવશ્યક્તા છે.
ઉપગ, એ જૈનશાસનને પારિભાષિક શબ્દ છે. એટલે શાસ્ત્રીય દ્રષ્ટિએ તેના સ્વરૂપને સર્વપ્રથમ સમજી લેવું આવશ્યક છે. જેથી જીવનને સાર્થક બનાવવામાં ““ઉપયોગ ને યથાર્થ રીતે પ્રવર્તાવી શકાય.
ચેતના એ જીવને મુખ્ય ગુણ છે. ગુણ વિના ગુણી ન હેય. માટે ગુણ અને ગુણને કથંચિઃ અભેદ સંભવે છે.”
જાણવું એ એક પ્રકારને ચેતના વ્યાપાર છે. એટલે તે ચેતનાયુક્ત દ્રવ્યમાં જ સંભવે. આવું ચેતનાયુક્ત દ્રવ્ય, જે-૧

Page #11

જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
આત્મા છે. એટલે જાણવાની ક્રિયા આત્મામાં જ સંભવે છે.
વસ્તુને સામાન્યરૂપે જાણવાની ચેતનશક્તિ તે દર્શન છે. અને વિશેષરૂપે જાણવાની ચેતનશક્તિ તે જ્ઞાન છે. આ બન્ને પ્રકારની શક્તિનું અસ્તિત્વ માત્ર આત્મદ્રવ્યમાં જ હોઈ શકે.
આ બન્ને પ્રકારની ચેતનાશક્તિ રહિત કઈ પણ જીવ આ જગતમાં હોઈ શકે જ નહિં. કારણ કે શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે, નિગેદમાં રહેલા જીવામાં પણ અક્ષરને અનંત ભાગ તે ઉઘાડે જ હોય છે. અને જો એ પણ અવરાય તે જડમાં અને જીવમાં કઈ ભેદ કે તફાવત રહે જ નહિ.
જ્ઞાનપ્રાપ્તિનું (વસ્તુસ્વરૂપ જાણવાનું) નિમિત્ત મળતાં આપણી ચેતના-શકિતદ્વારા આપણને “કંઈક,” એ જે અસ્કુટ કે સામાન્ય બંધ થાય તે દર્શન છે.”
जं सामान्नगहणं भावाणं ने य कटु आगारं । अविसेसि ऊण अत्ये, दंसणमिइ वुच्चए समये ॥
અર્થ-સ્કુટ આકાર કર્યા વિના તથા અર્થની વિશેષતા વિના, ભાવેનું જે ગ્રહણ કરવું તેને શાસ્ત્રોમાં દર્શન કહેલું છે. હાલનું માનસશાસ્ત્ર આ કિયાને Percentien
સામાન્યબોધ બાદ તેના રૂપ, રંગ, અવયવ, સ્થાન વગેરેને રકુટ કે વિશેષબેધ થાય તેને જ્ઞાન કહેવાય છે.

Page #12

R
વ્યાખ્યા પૂર્વક ઉપયોગની સ્પષ્ટ સમજ ઉત્પત્તિના કમથી જોઈએ તે દર્શન પહેલું છે. અને જ્ઞાન પછી છે. મહત્ત્વની દ્રષ્ટિએ જોઈએ તે જ્ઞાન પહેલું છે, અને દર્શન પછી છે. કેમકે જ્ઞાન દ્વારા જ સકલ શાસ્ત્રાદિનાં વિષય પર વિચાર થઈ શકે છે. વળી જ્ઞાનરૂપ ઉપયોગમાં વર્તતે જીવ જ સર્વ લબ્ધિઓ મેળવે છે.
ચેતના વ્યાપારને “ઉપયોગ” કહેવામાં આવે છે. અહિં વસ્તુના બેધપ્રતિ આત્માની પ્રવૃત્તિ અથવા વિષય તરફની અભિમુખતા એ ઉપયોગ શબ્દનો અર્થ છે. उपयुज्यते वस्तुपरिच्छेद प्रति व्यापार्यते जीवो, नेनेत्युपयोगः।
જેના વડે જીવ, વસ્તુના પરિચ્છેદ એટલે બેધપ્રતિ વ્યાપાર કરે, પ્રવૃત્ત થાય, તે ઉપગ છે. અથવા “ઉપ” એટલે સમીપ, અને “ગ” એટલે જ્ઞાન તથા દર્શનનું પ્રવર્તન. જેના વડે આત્મા, જ્ઞાન અને દર્શનનું પ્રવર્તન કરવાની અભિમુખતાવાળો થાય એ જે ચેતના વ્યાપાર તે ઉપગ કહેવાય છે.
શાસ્ત્રકારોએ તે ઉપગને જ જીવનું લક્ષણ માન્યું છે. કારણ કે ચેતન શક્તિના પ્રવર્તનમાં જ જીવ હેવાનું માલુમ પડે છે. શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના અઠ્ઠાવીસમાં અધ્યયનમાં કહ્યું છે કે –
वत्तणा लेक्खणो कालो, जीवो उवओग लक्षणो नाणेण दसणेण च, सुहेण अ दुहेण य॥ અર્થ-કાળ, વર્તના લક્ષણવાળે છે. અને જીવ તે

Page #13

જેન દર્શનમાં ઉપયોગ ઉપગલક્ષણવાળો છે. તે જ્ઞાન અને દર્શન વડે તથા સુખ અને દુઃખના અનુભવવડે જણાય છે.
શ્રી ઉમાસ્વાતિ મહારાજે તત્ત્વાર્થ સૂત્રના બીજા અધ્યયનમાં જીવનું લક્ષણ બતાવતાં કહ્યું છે કે –૩ોm ક્ષમ ઉપગ એ જીવનું લક્ષણ છે.
જ્ઞાન અને દર્શન એ આ ઉપગના જ બે પ્રકારે છે. જે ઉપગ સાકાર એટલે વિશેષતાવાળે હોય તે જ્ઞાન કહેવાય, અને જે ઉપગ અનાકાર એટલે સામાન્ય પ્રકારને હોય તેને દર્શન કહેવાય.
- જ્ઞાન અને દર્શન, એ તે જ્ઞાનાવરણીય અને દેશના વરણય કર્મને ક્ષયપશમથી કે ક્ષયથી વર્તતી જીવની જ્ઞાન અને દર્શનલબ્ધિ છે. પણ પિતાની એ લબ્ધિને લબ્ધિવંત જીવ, જ્ઞાનેપગ અને દર્શને પગ દ્વારા
જ્યારે પ્રકાશિત કરે છે, ત્યારે જ તે પદાર્થને જાણીદેખી શકે છે. શક્તિ હોવા છતાં ઉપગ વિના પદાર્થને જાણી–દેખી શકાય જ નહિ. આ જ્ઞાન અને દર્શનની લબ્ધિવડે વર્તતા પ્રયત્નને જ ઉપગ કહેવાય છે.
જે જે જીવને જે જે જ્ઞાન અને દર્શનની જેટલી જેટલી જ્ઞાન અને દર્શનશક્તિ ખુલ્લી હોય, તેને તે તે જ્ઞાનલધિ અને દર્શનલબ્ધિ કહેવાય છે. આ ખુલ્લી થયેલ જ્ઞાન અને દર્શનમાત્રાની બે અવસ્થા હોય છે. (૧) લબ્ધિરૂપે અને (૨) પ્રવૃત્તિરૂપે. તેમાં પ્રવૃત્તિરૂપ જ્ઞાન

Page #14

વ્યાખ્યાપૂર્વક ઉપયોગની સ્પષ્ટ સમજ
અને દર્શીનને ઉપયોગ કહેવાય છે. જીવને જ્ઞેયપદાને ખ્યાલ કેવળ લબ્ધિરૂપે સ્થિત, જ્ઞાન અને દનદ્વારા જ થતા નથી. પરંતુ પ્રવૃત્તિરૂપ જ્ઞાન-દર્શન દ્વારા જ થાય છે. પ્રવૃત્તિ તે લબ્ધિની જ છે. એટલે લબ્ધિવિના પ્રવ્રુત્તિરૂપ ઉપયાગ હાઈ શકતા નથી. જ્યાં જ્ઞાન અને દશન માત્રાને ઉપયાગ છે, ત્યાં તેની લબ્ધિ તે છે જ. પરંતુ જ્યાં લબ્ધિ છે, ત્યાં તેના ઉપયાગ હાય પણ ખરા અને ન પણ હાય. કેટલાક પદાર્થીના જ્ઞાન અને દર્શનના ઉપયાગ પ્રવૃત્તતા ન હોય, તે પણ તે વિષેનું ઘણું જ્ઞાન અને દન, શક્તિરૂપે તા જીવામાં હાઈ શકે છે.
સામાન્યપયેગ અને વિશેષાપયેાગ, એમ એ પ્રકારના ઉપયાગ છે. સામાન્યેાપયેાગ તે દશનલબ્ધિને પ્રવર્તાવવાપ હાઈ તેને દશ ને પયાગ કહેવાય છે. અને વિશેષયાગ તે જ્ઞાનલબ્ધિને પ્રવર્તાવવારૂપ હાઇ તેને જ્ઞાનાપયેાગ કહેવાય છે.
જ્ઞાનલબ્ધિ અને દશનલબ્ધિ તે સર્વ છદ્મસ્થ જીવાને તથા એકના એક જીવને પણ અન્યાન્ય સમયે એક સરખી હૈતી નથી. કારણ કે તે જીવાની જ્ઞાનલબ્ધિ અને દશન લબ્ધિ, જ્ઞાનાવરણીય અને દનાવરણીય કર્માંના ક્ષયાપશમે જ વર્ત્તતી હાઈ, લાયે પામિક ભાવની હોય છે. ક્ષાયેાપશમિક ભાવમાં લબ્ધિનુ અસ્તિત્વ તે એકસરખું' નહિ હોતાં તેમાં તારતમ્યતા—વિવિધતા હાય છે. કારણ કે ક્ષયેાપશમતા તે અનેક પ્રકારે હાય છે. જેથી શાસ્ત્રોમાં છદ્મસ્થજીવાની જ્ઞાનલબ્ધિને સ્થૂલપણે સાત પ્રકારે અને દશ નલબ્ધિને ત્રણ

Page #15

જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
પ્રકારે દર્શાવી છે. તે સાત પ્રકારેને પણ સૂમપણે વિચારીએ તે તેને અનેક ભેદે વિચારી શકાય છે.
કેવલી પરમાત્માને જ્ઞાનલબ્ધિ અને દર્શનલબ્ધિ તે જ્ઞાનાવરણીય અને દર્શનાવરણીય કર્મના સંપૂર્ણ ક્ષયથી જ વર્તાતી હેઈ, ક્ષાયિક ભાવની છે. ક્ષાયિકભાવની લબ્ધિ તે સદાના માટે અને સર્વ કેવળીઓને એક સરખી જ હોય છે. તેમાં વિવિધતા હોઈ શકતી નથી. જેથી કેવલી પરમાત્માની જ્ઞાનલબ્ધિ અને અને દર્શનલબ્ધિ તે એક એક પ્રકારની હોય છે.
એમ છઘસ્થ જીવની જ્ઞાનલબ્ધિ અને દર્શનલબ્ધિ તે અનુક્રમે સાત અને ત્રણ પ્રકારે તથા કેવલી પરમાત્માઓની તે બન્ને લબ્ધિઓ એક એક પ્રકારે હોઈ, જ્ઞાનલબ્ધિ આઠ પ્રકારે અને દશનલબ્ધિ તે ચાર પ્રકારે હોય. એ રીતે જ્ઞાન અને દર્શનની મળીને કુલ બાર પ્રકારે લબ્ધિ હોવાથી ઉપગ પણ બાર પ્રકારે હોય.
અપર્યાપ્તા સૂફમનિગદના જીવની અ૫માં અલ્પ જ્ઞાનમાત્રાઓથી પ્રારંભી કેવલજ્ઞાનરૂપ સંપૂર્ણ જ્ઞાનમાત્રા પર્યંતની તમામ ચૈતન્ય માત્રાઓને સમાવેશ, મતિ-શ્રતઅવધિ-મનઃ પર્યવ અને કેવલ એમ પાંચ સંજ્ઞાયુક્ત વિભાગમાં જ કરવામાં આવ્યું છે. તેમાં અમુક જથ્થામાં અમુક વિશિષ્ટતાવાળી ખુલ્લી થયેલ જ્ઞાનમાત્રામાં રહેલા પ્રધાનતાની વિવક્ષાએ મતિજ્ઞાનાદિ નામે આપેલાં છે. જે જીવને જે જે જ્ઞાનની જેટલી જ્ઞાનશક્તિ ખુલ્લી હેય, તેને
તેની
પર્યવ આવ્યો

Page #16

વ્યાખ્યા પૂર્વક ઉપયોગની સ્પષ્ટ સમજ તે તે જ્ઞાનલબ્ધિ કહેવાય. એવી રીતે ચક્ષુદર્શન, અચક્ષુ દર્શન અવધિદર્શન અને કેવલદર્શન સ્વરૂપે દર્શનમાત્રાઓ, અંગે પણ સમજવું.
એમ મતિજ્ઞાનલબ્ધિ, શ્રુતજ્ઞાનલબ્ધિ, અવધિજ્ઞાનલબ્ધિ, મન:પર્યવજ્ઞાનલબ્ધિ, અને કેવલજ્ઞાનલબ્ધિ તથા ચક્ષુદશનલબ્ધિ, અચક્ષુદર્શનલબ્ધિ, અવધિદર્શનલબ્ધિ અને કેવલદર્શનલબ્ધિ, એમ નવભેદ થયા.
આમાં સમ્યકૃત્વી છની મતિ-શ્રત અને અવધિસ્વરૂપ લબ્ધિને જ્ઞાનલબ્ધિ કહેવાય છે. પરંતુ મિથ્યાત્વી જીવોની તે ત્રણેય લબ્ધિને અજ્ઞાનલબ્ધિ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે પાંચજ્ઞાનલબ્ધિ, ત્રણ અજ્ઞાનલબ્ધિ અને ચાર દર્શનલબ્ધિ મળીને બાર પ્રકાર થાય. એ લબ્ધિના વપરાશરૂપ (૧) મતિજ્ઞાને પગ (૨) શ્રતજ્ઞાનેગ (૩) અવધિજ્ઞાને પગ (૪) મન:પર્યવજ્ઞાને પાગ (૫) કેવલજ્ઞાનેગ (૬) મતિ અજ્ઞાને પગ (૭) શ્રુતજ્ઞાનોપયેગ (૯) વિર્ભાગજ્ઞાનોપયોગ (૯) ચક્ષુદર્શનેપાળ (૧૦) અચક્ષુદર્શનેપાળ (૧૧) અવધિદર્શને પગ અને (૧૨) કેવલદર્શને પગ, એમ બાર પ્રકારે ઉપયોગ પણ હોય.
એક સમયે તે એક જીવને એક જ વસ્તુ યા. વિષય પ્રત્યેને ઉપગ હોઈ શકે છે. એક સમયે કિયા વિવિધ થઈ શકે છે, પણ ઉપગ તો એકમાં જ વર્તે છે. એકી સાથે બે વસ્તુમાં આપણે ઉપગ રહી શકતો નથી.

Page #17

જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
વળી કોઈ પણ જીવ કોઈપણ કાળે ઉપયાગરહિત તે હાઈ શકે જ નહિ, એક યા અન્ય જ્ઞેયવિષય પ્રત્યે ઉપયેગ તા દરેક જીવને વતા જ રહે છે. વિષયાંતર થવામાં ઉપયોગને પલ્ટો ભલે થતા રહે, પરંતુ એક યા બીજી રીતે ઉપયાગનુ અસ્તિત્વ તે પ્રત્યેક સમયે જીવમાં વ તું જ રહે છે.
કોઈ હકીકતના વર્ણનમાં અનુપયેગ દશા કહેવાય છે; તેના અર્થ એ નથી કે તે ટાઈમે જીવની દશા બિલ્કુલ ઉપયાગ રહિત છે. પરંતુ જે વસ્તુ, યા, વિષયઅ ંગેના ઉપયેાગની જ જે ટાઈમે જરૂર હાય, તે ટાઈમે તે વસ્તુ યા વિષયને છેડી, અન્ય વસ્તુ યા વિષયમાં ઉપયેગ ચાલ્યું જાય, ત્યારે વિવક્ષિત વસ્તુ અ ંગેની જીવની અનુપયેગ ( લક્ષરહિત ) દશા વતે છે. તેને જ ઉપયેગ શૂન્યતા કહેવાય છે.
વળી ઉપયાગ પ્રવર્તનના પ્રયત્નમાં આત્માને આત્માના વીય ગુણુની પણુ સહાય હેાવાથી, તેમાં વીર્યંતરાય કને ક્ષયેાપશમ પણ કારણભૂત છે. કારણ કે આત્મપ્રયત્ન વિના જ્ઞાન અને દશનલબ્ધિના વપરાશરૂપ જ્ઞાનાપયેાગ કે દર્શના યેાગ પ્રવર્તે નહિં, અને વીય ગુણુની સહાય વિના આત્મપ્રયત્ન થઈ શકે નહિ.
અમુક જ્ઞેયપદાને અનુસરી વા ઉપયાગ, જ્યારે અન્ય જ્ઞેયપદાર્થના વિષયગ્રહણમાં પ્રવર્તે છે, ત્યારે એક ઉપયોગ વિનષ્ટ થાય છે, અને બીજો ઉપયાગ ઉત્પન્ન થાય

Page #18

વ્યાખ્યા પૂર્વક ઉપયોગની સ્પષ્ટ સમજ
છે. એ પ્રમાણે પરીવર્તન પામતા પ્રત્યેક ક્ષણના ઉપગ પ્રવર્તનમાં જ્ઞાનાવરણીય કર્મને પશમ (કેવલને જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ક્ષય) અને જે પ્રકારે જ્ઞાનરૂપ અને દર્શનરૂપ ઉપગ ઉત્પન્ન કરે હોય તેને અનુરૂપ અનુકુળ નિમિત્તોને સદ્ભાવ હવે જોઈએ. આ બન્ને કારણે પૈકી જ્ઞાનાવરણયકમને પશમ તે ઉપાદાન યા અત્યંતર કારણ છે. અને વસ્તુને ઈન્દ્રિયસાથે સોગ-સનિકર્ષ ઈત્યાદિ બાહ્યકારણ યા નિમિત્તકારણ છે.
આ નિમિત્ત કારણ અંગે અવધિ અને મન:પર્યવ જ્ઞાનીને ઈન્દ્રિ સાથે વસ્તુસંગની આવશ્યક્તા રહેતી નથી. વસ્તુ સંગ વિના પણ રૂપી પદાર્થને યરૂપે નિમિત્તપણે પ્રવર્તાવી શકે છે. અને કેવલી ભગવંત તે રૂપી અને અરૂપી એમ અને પ્રકારના રેય પદાર્થોના ત્રિમાલિકપર્યાને નિમિત્તપણે પ્રવર્તાવે છે
જીવને જ્ઞાનાવરણીયકર્મના ક્ષપશમરૂપ અત્યંતર કારણથી ઈન્દ્રિય અને મનવડે યપદાર્થના સ્વરૂપનું જ્ઞાન થાય છે. જેથી સ્પેશે દ્રિયથી વસ્તુના સ્પર્શનું, રસનેન્દ્રિયથી વસ્તુના સ્વાદનું, ધ્રાણેન્દ્રિયથી વસ્તુની ગંધનું, ચક્ષુરિંદ્રિયથી વસ્તુનારૂપનું, અને શ્રોત્રેન્દ્રિયથી શબ્દનું જ્ઞાન થાય છે.
આ રીતે ઇન્દ્રિયે અને મનવડે થતા રૂપ-રસ–ગંધ અને સ્પર્શ અંગેના બેધ સમયે તે તે રૂપાદિ વિષય અંગે જીવમાં વર્તતે રાગ-દ્વેષ અને મેહ (અજ્ઞાન) ને

Page #19

૧૦
: જૈન દર્શનમાં ઉપેગ પરિણામ તે તે સમયના ઉપગને અશુદ્ધ-મલીન બનાવે છે! અને તેથી આત્મહાની થાય છે!
કોઈપણ પદાર્થ કે વિષય અંગે, ઈન્દ્રિય કે મનને સંયોગ થવા માત્રથી કંઈ આત્મહાની થતી નથી. પરંતુ તે સગરૂપ નિમિત્તકાર દ્વારા પ્રવર્તતા ઉપગને કષાયને અર્થાત્ રાગ-દ્વેષ અને મેહને જે પટ્ટ (રજન્મેલ) લાગી જાય છે, તેનાથી જ આત્મહાની થાય છે! રાગ-દ્વેષ, અને મોહથી રંગાતા ઉપયોગથી જીવનું સંસારભ્રમણ, સુખ-દુઃખ વગેરે સર્જાય છે. અને તેથી જ જીવ, અનાદિકાળથી ત્રાહી ત્રાહી પોકારી ગયું છે.
ઉપગ, એ તે આત્માનું લક્ષણ હોવાથી સ્વપર વસ્તુના બંધ થવારૂપ છે. પરંતુ તેમાં ઈષ્ટપણા અને અનિષ્ટપણારૂપ વિભાવ જ, પર વસ્તુના સંગથી થયેલ અનાદિ પરંપરાજન્ય અશુધ્ધતા છે.
જીવને વર્ણાદિનું જ્ઞાન થવાથી કંઈ ઉપગની મલીનતા થઈ જતી નથી. પરંતુ વર્ણાદિ વિષયમાં ઈષ્ટપણું અને અનિષ્ટપણું થવાથી, ઈષ્ટ વિષયમાં રાગ અને અનિષ્ટ વિષયમાં દ્વેષ, તથા રાગદ્વેષ અંગે વર્તતું અજ્ઞાન (મેહ) જ, ઉપગમાં અશુદ્ધતા ઉત્પન્ન કરે છે.
પ્રતિસમય વર્તતા ઉપગને રાગ-દ્વેષ અને મેહ, (અજ્ઞાન)ને રંગ જેટલો મંદ લાગે, તેટલી આત્મહાની ઓછી થાય, અને તે રંગ એટલે વધુ લાગે તેટલી

Page #20

વ્યાખ્યાપૂર્વક ઉપયોગની સ્પષ્ટ સમજ
આત્મહાન વધુ થાય. માટે સંસારભ્રમણ અને સાંસારિક સુખ-દુઃખથી બચવા માટે રાગ-દ્વેષ અને મેહને રંગ તે ઉપગને એ યા મંદ લાગે, અગર ન લાગે, તેને જીવને પિતાને જ ખ્યાલ અને સાવચેતી રાખવી જોઈએ. અને ઉપગને મલીન બનાવનાર તત્વને ઉપસ્થિત કરનારાં નિમિત્તોથી દૂર રહી, સંતસમાગમ-શાસ્ત્રશ્રવણ-જ્ઞાનને સ્વાધ્યાય આદિ, ઉપગની શુદ્ધતાને ઉપસ્થિત કરનાર નિમિત્તેનું સેવન કરવું જોઈએ.
રાગ-દ્વેષ અને મેહ (અજ્ઞાન) એ મેહનીય કર્મના ઉદયથી વર્તતા જીવના ઔદાયિક ભાવે છે. અને તેઓ જ ઉપગને મલીન બનાવનાર છે. જ્યારે મોહનાયકમને. ક્ષપશમ થતું રહે છે, ત્યારે તેટલે તેટલે અંશે આ રંગથી આત્માને ઉપગ એ છ એ છે રંગાય છે. મેહનીયકર્મના ક્ષેપશમની વૃદ્ધિએ, ઉપગને રાગાદિથી રંગાવાનું ઓછું, અને મેહનીયના ઉદયની વૃદ્ધિએ રંગવાનું વધુ અને ગાઢ, તથા મેહનીયના ઉપશમે અને ક્ષયે, ઉપગને. મલીનતારૂપે રંગાવાનું બિલકુલ હઈ શકતું જ નથી. .
આ પ્રમાણે જ્ઞાનાવરણીય-દર્શનાવરણીય અને અંતરાય કર્મને ક્ષે પશમ તે જીવને ઉપયોગ પ્રવર્તનમાં, તથા મેહનીયકર્મને ઉદય જીવના તે ઉપગને અશુદ્ધ બનાવવામાં કારણભૂત છે. પરંતુ સર્વજ્ઞ વીતરાગ ભગવંતને. વર્તતા ઉપયોગમાં જ્ઞાનાવરણીય-દર્શનાવરણીય અને અંતરાય કર્મને સંપૂર્ણ ક્ષય જ કારણભૂત છે. અને તેમને મોહનીય--

Page #21

૧૨
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
કર્મને પણ સંપૂર્ણ ક્ષય થઈ ગયે હોવાથી તેમને ઉપયોગ સદા શુદ્ધ જ બની રહે છે.
વળી ઉપશાંતમોહ વીતરાગ નામે અગીઆરમાં ગુણસ્થાનકવર્તી અને ઉપયોગ તે જ્ઞાનાવરણીયાદિ ત્રણ કર્મોના ક્ષપશમવાળે અને મેહનીયકર્મને તે ગુણસ્થાને ઉપશમ હોવાથી મોહનીયના ઉદયના અભાવે તે ઉપગ શુદ્ધ વર્તે છે. પરંતુ તે શુદ્ધતા કાયમી હતી નથી. કારણ કે તે ટાઈમે મોહનીય કર્મના સંબંધથી કંઈ તે આત્મા, સર્વથા અને સદાના માટે છૂટી ગયેલ નથી. તે ટાઈમે તે મેહનીયકર્મના સંબંધની સ્થિતિ રાખથી ભારેલા અગ્નિ જેવી છે. પવનના ઝપાટાથી રાખ ઉડી જવાથી જેમ ભાલે અગ્નિ જલદી પ્રજ્વલીત બની જાય છે, તેમ ઉપશમીત મેહ, ઉદય અવસ્થાને પામી જતાં પુનઃ આત્મા, રાગીહેપી બની જાય છે. જેથી તે ટાઈમે વર્તતે ઉપયોગ ફરીને રાગાદિ દોષથી મલીન બની જતો હોઈ, અશુદ્ધરૂપે તેનું પતન થાય છે.
બારમા ક્ષીણમોહ ગુણસ્થાને તે જ્ઞાનાવરણીયાદિ ત્રણ કર્મના ક્ષેપશમવાળે ઉપગ હોવા છતાં, ત્યાં મેહનીય કર્મને સર્વથા ક્ષય થઈ ગયે હેઈ, ત્યાંથી તે તે ઉપયોગની શુદ્ધતા સદાના માટે પૂર્ણરૂપે ટકી રહે છે.
શાસ્ત્રોમાં કેઈપણ વિષયનું નિરૂપણ કરવા સમયે તે નિરૂપણના અંતિમ ઉદેશ તરીકે તે મોક્ષને જ મૂકાય છે. જેથી કઈ પણ વિષયના શાસ્ત્રીય પ્રારંભમાં તે તે વિષયના

Page #22

વ્યાખ્યાપૂર્વક ઉપયોગની સ્પષ્ટ સમજ
૧૩
અંતિમ ફળ તરીકે મેક્ષને જ નિર્દેશ હોવાને. અને તેના ઉપસંહારમાં પણ છેવટે તે વિષયથી મોક્ષ સિદ્ધ કરવાનું જ કથન હોવાનું. એ રીતે ઉપયોગ વિષયક હકીકતને પણ જૈનશાસ્ત્રમાં, મોક્ષને ઉદ્દેશ સિદ્ધ કરવા માટે જ વર્ણવી છે. જેથી અનાદિ કાળથી જીવને સંસારમાં રખડાવી-રઝળાવી દે હેરાન પરેશાન કરનાર ઉપગની અશુદ્ધતાને નિર્મુલ હટાવી, સંપૂર્ણ શુદ્ધતાને પ્રાપ્ત કરવામાં જ મોક્ષપ્રાપ્તિના ઉદ્દેશની સફલતા છે.
3યપદાર્થ પ્રત્યે ઉપગસ્વરૂપ જીવનું લક્ષ લાગુ, થતાંની સાથે જ કંઈ જીવને ઉપગ મલીન બની જાતે નથી. ઉપગ લાગુ થયા બાદ યપદાર્થ યા વિષય અંગેની રૂચિ-અરુચિ થા હર્ષ-ઉદ્વેગવાળી ઉપસ્થિત થતી ભાવનારૂપ લાગણીના કારણે જ ઉપગ મલીન બને છે. ઉપયોગ લાગુ થવા છતાં તે પદાર્થ યા વિષય અંગે કંઈ પણ હર્ષ કે વિષાદવાળી ભાવના ન થાય, અર્થાત્ માત્ર સમભાવપૂર્વક જ જ્ઞાતા-દ્રષ્ટા બની રહેવાપૂર્વક સર્વજ્ઞકથિત. શાસ્ત્રાનુસાર તટસ્થ (માધ્યસ્થભાવી) બની રહેનાર જ ઉપયોગ શુદ્ધતા સાચવી શકે છે.
જીવમાં રૂચિ–અરૂચિને ભાવ પેદા કરનાર પિતાનામાં સત્તાસ્વરૂપે સંબંધિત બની રહેલ પૂર્વોપાજીત મોહનીય કર્મને વિપાકેદય જ છે. તેમાં દર્શનમોહનીયકર્મોદય તે જીવને રૂચિ-અરૂચિની અસારતા વિવેક જ પેદા થવા દેતું નથી. જેનું દર્શન મેહનીયકર્મ, ઉપશમ-ક્ષપશમ કે

Page #23

જૈન દર્શીનમાં ઉપયોગ
૧૪
ક્ષાયિક ભાવને પામ્યું હાય છે, તેવા જ જીવામાં એ રીતના વિવેક ઉપસ્થિત થતા રહેતા હેાવા છતાં, ચારિત્રમાહનીય કર્મીના ઉદય તેને રૂચિ-અરૂચિ ભાવથી મુક્ત થવા દેતા નથી. પાપસ્થાનકનુ સેવન ન્યૂનાધિકપણે પણ રૂચિ-અરૂચિ યા હૈ –વિષાદના કારણે જ થતું હાવાથી વિવેકી જીવા તેવા ભાવથી મુક્ત થવાના પ્રયત્નવાળા હાય છે. એ રીતના પ્રયત્ન સફૂલ ન થાય ત્યાં સુધી તેવા આત્માઓને પ્રયત્નની અસફલતાનું દુઃખ હાય છે. આવા આત્માએ આ રીતની ભાવના-પરિણામ અને પ્રવૃત્તિના કારણે પેાતાના આત્મામાં સત્તારૂપે સ્થિત, ચારિત્રમાહનીયકમ ને ધીમે ધીમે પણ નબળું પાડે છે. અને ક્રમે ક્રમે તે કમ નબળું બનતાં અન્તે વધુમાં વધુ અ પુદ્ગલપરા તન કાળે પણ સદાકાળ અને સર્વથા માહનીયકમ ના સંબધથી આત્મા મુક્ત મની પેાતાનુ ભાવઆરોગ્ય પ્રાપ્ત કરે છે. જેથી આત્મા, પરમ સમાધિને વરે છે. લાગલ્સ સૂત્રમાં ચાવીસે તીથંકરાની સ્તુતિ કર્યા બાદ તે સ્તુતિના ફળસ્વરૂપે અન્તે આગળ જોાિમ, સમાદિયર મુત્તમં વિત્તુ એ પદોદ્વારા આ જ વસ્તુની માગણી છે. દશનમાઢનીષ કમના ઉપશમ-ક્ષયાપશમ કે ક્ષયથી સમકિત પામેલ આત્માનું સદાના માટે એ જ લક્ષ્ય બંધાઈ રહે છે. જેથી ધીમે ધીમે તેના ઉપયોગની મલીનતા ઘટતી જઈ શુદ્ધતા થતી જાય છે. જેટલે જેટલે અ ંશે એ રીતની ઉપયેગશુદ્ધતા જીવમાં ઉપસ્થિત થતી રહે છે, તેટલે તેટલે અંશે જ તે જીવમાં ધર્મનું પ્રાગટય થયું ગણાય છે. સર્વજ્ઞકથિત શાસ્ત્રામાં આયેાજીત વિવિધ બાહ્ય ક્રિયાનુષ્ઠાના

Page #24

વ્યાખ્યાપૂર્ણાંક ઉપયોગની સ્પષ્ટ સમજ
૧૫
પણ આ હેતુએ જ છે. જ્યારે જ્યારે જે જે ક્રિયાનુષ્ઠાના દ્વારા આ હેતુ સિદ્ધ થાય, ત્યારે ત્યારે જ તે અનુષ્ઠાના ધમ પ્રાપ્તિના કારણરૂપે બની રહેતાં હાઈ કારણમાં કા ના ઉપચારે તે અનુષ્ઠાનામાં પણ ધમ ગણાય છે. કારણ કે શુદ્ધ અનુષ્ઠાન દ્વારા કમ મેલ દૂર થવાથી પ્રગટ થયેલી અને સમ્યગ્દનાદિ જે ગુણા, મેાક્ષનાં કારણ છે, તેના લાભથવારૂપ ફળવાળી જે ઉપચાગ શુદ્ધિ તે જ ધમ છે. માટે જ ઉપાધ્યાયજી શ્રી યજ્ઞેશવિજયજી મહારાજાએ સ્વરચિત, સીમ ધરસ્વામીને વિનતીરૂપ સવાસે। ગાથાના સ્તવનની શ્રીજી ઢાળની વીસમી ગાથામાં કહ્યું છે કેઃ— જે જે અંશે રે નિરૂપાધિકપણું', તે તે જાણારે ધમ; સમ્યક્ દૃષ્ટિ રે ગુણઠાણા ચકી, જાવ લહે શિવ શમ, શ્રી સીમધર સાહેબ સાંભલે.
અથ-જેટલે અંશે આત્માને ઉપાધિરહિતપણુ' હાય તેટલે અંશે . આત્મધર્મ જાણવા. જેમ સમ્યગ્દષ્ટિને મિથ્યાત્વ ઉપાધિ ટળી તેટલા જ તેને ધમ સમજવા. તેમ જ વિરતિને, અવિરતિ ટળે તેટલેા જ ધમ, અકષાયીને કષાય ટળ્યા તે ધર્મ, અયેાગીને ચેગ ટળ્યા તે ધમ', આવી રીતે સમ્યગ્દષ્ટિ ગુણુઠાણાથી માંડીને જ્યાં સુધી મેક્ષ સુખને પામીએ ત્યાં સુધી અંશે અંશે ધર્મવૃદ્ધિ પામતાં સંપૂર્ણ ધર્મ, ચૌદમા ગુણુઠાણાને છેલ્લે સમયે હાય.
ક દલિકા અતિ સૂક્ષ્મસ્વરૂપે હાઈ આત્માની સાથે સ'ખ'ધિત બની રહેલ હોવા છતાં છદ્મસ્થ જીવાને દ્રષ્ટિ

Page #25

૧૬
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ ગોચર થઈ શકતાં નથી. પરંતુ તે કર્મોના વિપાકોદય સમયે જીવમાં વર્તતી હર્ષ – વિષાદ-રાગ-દ્વેષ-ગુસે - અભિમાન માયા-તૃષ્ણા આદિ લાગણીવાળી ભાવના-પરિણામ અને તેને અનુરૂપ પ્રવૃત્તિ દ્વારા જીવ, સર્વજ્ઞ કથિત શાસ્ત્રોના આધારે તેને સમજી શકે છે. ભાવના-પરિણામ અને પ્રવૃત્તિમાં ઉપરોક્ત લાગણી સ્વરૂપે મોહનીય કર્મને વિપા-- કેદય હોવાથી બાળ જીવેની સમજ માટે ઉપગની અશુદ્ધતા ભાવનાદિના કારણે જ થતી હોવાનું બેલાય. છે. વસ્તુતઃ તે આ હકીકત બરાબર છે. મેહનીયકર્મના વિપાકેદયની અસર પહેલી તે ભાવનાદિમાં જ વતે છે. અને તેથી અશુદ્ધ ભાવનાદિના કારણે જ ઉપગ મલીન બને છે. એ જ રીતે સમત્વભાવી-સમતાભાવી ભાવનાપરિણામ તે શુદ્ધ હોઈ એટલે જેટલે અંશે ભાવનામાં શુદ્ધતા વતે તેટલે અંશે ઉપયોગમાં પણ શુદ્ધતા વતે છે. ભાવનામાં વર્તાતી અશુદ્ધતા તે જેમ મેહનીયકર્મના વિપાકેદયે વર્તાના ઔદાયિકભાવના કારણે છે, તેવી રીતે ભાવનામાં જૂનાવિકપણે વતી શુદ્ધતા તે મેહનીયકર્મના ક્ષપશમે વર્તતા ક્ષાપથમિક ભાવના જ કારણે છે. પિતાના ઉપયોગને શુધ્ધ બનાવી રાખવા ઈચ્છક જીવે, આ ઔદાયિક આદિ ભાવેને શાસ્ત્રાનુસારે સમજી તેમાં વિવેકી બનવા પ્રયત્ન કરે જોઈએ અને એ રીતના જ પુરૂષાર્થ દ્વારા મેહનીયકર્મના ક્ષેપશમમાં આગળ વધી અને મેહનીય કર્મને સંપૂર્ણ ક્ષય કરવા દ્વારા ઉપયોગની શુદ્ધ તાને ક્ષાયિક ભાવે પ્રાપ્ત કરી શકાય છે.

Page #26

૨. જ્ઞાન-દર્શનલબ્ધિની વિવિધતાએ
ઉપયાગની વિવિધતા
લક્ષ્યને બરાબર ઓળખવા માટે તેના લક્ષણને પૂરે ખ્યાલ હે જ જોઈએ. અનેક વસ્તુની મિત્રતામાં લયવસ્તુના લક્ષણને ખ્યાલ ન હોય તે લક્ષ્યવસ્તુ ઓળખી શકાતી નથી.
ગાય, ભેંસ આદિ પશુઓના ટેળામાં આ ગાય છે, એ ખ્યાલ તે ગાયના લક્ષણરૂપ તેની ગળાની ગોદડી જ છે. ગાય સિવાય ગળાની ગોદડી અન્ય પશુને હેય નહિં. અને કેઈપણ ગાય કઈ પણ કાળે ગળાની ગંદડી વિનાની હોય જ નહિં. એથી જ ગળાની ગોદડી, એ. ગાયનું જ લક્ષણ કહેવાય. ગાય સિવાય અન્ય પશુનું તે. લક્ષણ ન કહેવાય.
અહિં આપણે આત્માને તેના શુદ્ધલક્ષણ દ્વારા તેને સાચા સ્વરૂપે જાણવા-ઓળખવા અને સમજવા માટે તેનું શુદ્ધલક્ષણ જાણવું ખાસ જરૂરી છે.
જીવ અને પુદ્ગલ તે અનાદિથી એક ક્ષેત્રમાં સમાવગાહીને રહે છે. (યા સાથે રહે છે. એકમેક બની રહેલ

Page #27

જૈન દનમાં ઉપયા
શરીર અને આત્મા, તે જીવની પાતાની અજ્ઞાનદશાથી તેને તે બન્ને ભિન્નરૂપે ભાસતાં નથી. જેથી અજ્ઞાની આત્મા તે શરીરને જ પેાતાના આત્મા સમજે છે. હું એટલે આ શરીર, એવી રીતે પેાતાને એળખે છે. પરંતુ એક આકાશક્ષેત્ર અવગાહી રહેલ જીવ અને પુદ્ગલના તેના સાચા લક્ષણ વડે નિર્ણય કરવામાં આવે તે તે બન્નેની ભિન્નતા સમજી શકાય છે.
૧૮
ઉપરાંત
ચૌદરાજ પ્રમાણુ લેાકાકાશમાં જીવ અને પુદ્ગલ ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, પણ અવસ્થિત છે. આ રીતે એક ક્ષેત્રાવગાહી બની રહેલ જીવ અને અજીવને જુદાં જુદાં એળખવા-સમજવા માટે દરેક જીવ અને અજીવમાં પેાતાનાં લક્ષણૢા, શાસ્ત્રમાં અતાવ્યાં છે. એ લક્ષણૈાથી જ તે દરેક પદાર્થ જુદા તારવી શકાય છે. તેમાં જીવનું લક્ષણ “ઉપયેગ” મતાવ્યુ છે. એટલે જેનામાં ઉપયોગ હાય તેને જ જીવ કહેવાય છે. આ ઉપયેાગની વ્યાખ્યા પહેલા પ્રકરણમાં વિચારી ગયા. આ ઉપયાગ જ જીવનું ત્રિકાલાભાષિત લક્ષણ છે. આત્માની ચડતી, પડતી, એટલે ઉત્થાન અને પતનમાં ઉપયાગ જ મુખ્ય કારણ છે. સુખ અને દુઃખ, સદ્ગતિ અને ક્રુગ`તિ, સંસાર અને મેાક્ષ, પુણ્ય અને પાપ, સમાધિ અને અસમાધિ, આમધાનું કારણુ ઉપયાગ જ છે. માટે જેએ ઉપયાગને યથાથ રૂપે સમજે છે, તેએ જ આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ શાષી શકે છે.

Page #28

જ્ઞાન-દર્શનલબ્ધિની વિવિધતા ઉપયોગની વિવિધતા ૧૯
કઈ ઠેકાણે દ્રવ્ય અને ભાવપ્રાણને ધારણ કરનાર તે જીવ, અને શેષ અજીવ, એમ જીવ અને અજીવની ભિન્નતાદર્શક લક્ષણ બતાવ્યાં છે. અહિં જવના લક્ષણરૂપે બતાવેલ પ્રાણ, તે જીવની ચેતનશક્તિરૂપ હેઈ ઉપગથી અભિન જ છે. એટલે જીવનું લક્ષણ, ભાવપ્રાણ કે ઉપગ કહે વામાં ભિન્નતા નથી. વળી દ્રવ્યપ્રાણુ તે વસ્તુઓધમાં સાધનરૂપ હેઈ કારણમાં કાર્યને ઉપચાર થાય છે. એટલે જીવનું લક્ષણ ઉપયોગ કહેવામાં કે પ્રાણ કહેવામાં કંઈ પણ વિસંવાદિતા નથી. એવી રીતે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ અને વીર્યને જીવનાં લક્ષણ કહેવામાં પણ મુખ્યત્વે તે તે ઉપગસ્વરૂપ જ છે. એટલે નવતત્વમાં કહ્યું છે કે –
नाणं च दसण चेव, चरितं च तवो तहा; वीरिय उवओगोय, एवं जीवस्स लक्खण.
આ ગાથામાં જીવનાં લક્ષણ છ બતાવ્યાં છે. પરંતુ તે બધાને સંક્ષેપમાં સમાવેશ તે ઉપગમાં જ થઈ શકે છે.
. જેમકે તપને સમાવેશ ચારિત્રમાં થાય છે. વળી દર્શનને સમાવેશ જ્ઞાનમાં થઈ શકે છે. જ્ઞાત્તેિ અને કામ ચા તિ જ્ઞાનમ્' અર્થાત જેના વડે કે જેનાથી જાણી શકાય તે જ્ઞાન કહેવાય છે. પછી તે બેધસ્વરૂપ યા જાણવા સ્વરૂપ જ્ઞાન તે સામાન્યરૂપે હોય કે વિશેષરૂપે હેય. આ વ્યાખ્યા

Page #29

૨૦
જૈન દર્શનમાં ઉપયેગા
પ્રમાણે દર્શનને પણ જ્ઞાનને જ એક ભાગ કહી શકાય. કારણ કે ય પદાર્થનું જ્ઞાન થવામાં દર્શન એ છદ્મસ્થ જીની પહેલી ભૂમિકા છે.
આ સામાન્યધરૂપ દર્શનલબ્ધિ કે વિશેષ બોધરૂપ જ્ઞાનલબ્ધિ, ય પદાર્થના બોધ ગ્રહણમાં પ્રવર છે, ત્યારે તેને ઉપયોગ કહેવાય છે. એટલે ઉપગ એ જ્ઞાનલબ્ધિની પ્રવૃત્તિ છે. આ રીતે જ્ઞાનશક્તિના પ્રવર્તનમાં જ જીવ હોવાનું માલુમ પડતું હોવાથી શાસ્ત્રકારોએ ઉપયોગને જ
જીવનું લક્ષણ માન્યું છે. એ ઉપયોગ એ ચેતનાથી (જ્ઞાનથી) ભિન્ન નથી. તેમ છતાં જ્ઞાનની લબ્ધિ અવસ્થા, અને પ્રવૃત્તિ
અવસ્થાની ભિન્નતાની દ્રષ્ટિએ, જ્ઞાન-દર્શન અને ઉપગને ભિન્ન કહેવાય, તેમાં વધે નથી.
ચારિત્ર અંગે વિચારીએ તો તે પણ કંઈ ઉપયોગથી ભિન્ન નથી. શુદ્ધ ઉપગ તે જ ચારિત્ર છે. અર્થાત ઉપયોગની શુધ્ધાવસ્થાને ચારિત્ર કહેવાય છે. માટે ચારિત્રશબ્દ તે ઉપગની શુદધાવસ્થા દર્શક હેઈ, ઉપગથી ભિન્ન ન ગણાય. બાકી ઉપગને શુધપણે પ્રવર્તાવવાના લક્ષમાં જીવને લક્ષિત બનાવવાની દ્રષ્ટિએ ચારિત્રને ઉપયોગથી ભિન્ન દર્શાવવામાં વાંધો નથી.
વીર્ય એ આત્મશક્તિ રૂપે છે. આત્માના બળ– પરાકમ-શક્તિને વીર્ય કહેવાય છે. શારીરિક શક્તિને વી કહેવાય નહિ. અહિ તે આત્મિક શક્તિરૂપ વીર્યની

Page #30

જ્ઞાન-દર્શનલબ્ધિની વિવિધતાએ ઉપયાગની વિવિધતા
૨૧
વાત છે. વૈદ્યકમાં કહેવાતું વીય તે પૌલિક છે. તે અહી' લેવાનુ નથી. જીવની ખાહ્ય પ્રવૃત્તિમાં આત્મિક શક્તિરૂપ લબ્ધિવીયના સૉંચાલનમાં શારીરિક શક્તિરૂપ કરણવી તે તે સાધનરૂપ છે. આ વીય અંગેની સ્પષ્ટ હકીકત, આગળ ક્રિયાશક્તિ યા આત્મવીય નામે પ્રકરણમાં દર્શાવાશે. અહિં તે એટલું જ સમજવુ' જરૂરી છે કે પ્રતિસમય જીવન ઉપયેગપ્રવાહ સદાના માટે ચાલુ છે, અને ચાલુ રહેવાના જ. તેમ છતાં તે ઉપયેગપ્રવાહમાં જીવને આત્માના લબ્ધિવીની સહાય તા હાય જ છે. પરંતુ અભ્યંતર વીય ને આપણને ખ્યાલ આવી શકતા નથી. એટલે ઉપયેગના સતત પ્રવાહ લબ્ધિવીય ની સહાયતા વિના વહી શકતા નહી' હાવાથી ઉપયાગના અસ્તિત્વમાં વીય નુ' અસ્તિત્વ આવી જ જાય છે. આ રીતે ‘“ ઉપયાનો હક્ષણમ્ કહેવાતુ જીવનું લક્ષણ ‘“ ઉપયોગ ” ખરાખર છે.
સૂત્રદ્વારા
ઉપયાગ એ જ્ઞાનલબ્ધિના પ્રવર્ત્તનરૂપ છે. આ જ્ઞાનલબ્ધિની વિવિધતાના હિસાબે ઉપયેગની પણ વિવિધતા હાવાથી, ઉપયાગને ખાર પ્રકારે શાસ્ત્રમાં જણાવેલ છે.
છદ્મસ્થની જ્ઞાનલબ્ધિ અને કેવલીની જ્ઞાનલબ્ધિ, એમ જ્ઞાનલબ્ધિ એ પ્રકારે છે. એ રીતે દશનલબ્ધિ પણ એ પ્રકારની સમજવી. મનઃવ પ્રાપ્ત જ્ઞાનલબ્ધિ સુધીની જ્ઞાન અને દશનલબ્ધિને છદ્મસ્થની જ્ઞાન-દન લબ્ધિ કહેવાય છે. આ લબ્ધિમાં જ્ઞાન અને દશન તે ક્ષાયેાપ

Page #31

જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ શમિક ભાવે હોઈ ક્ષપશમતાની વિવિધતાનુસાર તે લબ્ધિ પણ વિવિધ પ્રકારે વર્તે છે. પરંતુ કેવલી પરમાત્માની જ્ઞાન અને દર્શનલબ્ધિ તે જ્ઞાનાવરણીય અને દર્શન વરણીય કર્મને સંપૂર્ણ ક્ષય થવાથી જ વર્તવાવાળી હોઈ કેવલીની તે લબ્ધિ, ક્ષાયિક ભાવની અને સર્વ કેવલીને સદા એક સરખી જ હોય છે. તેમાં ક્યારેય પણ વિવિધતા ઈ શકતી જ નથી. વાદળથી ઘેરાયલ સૂર્યના પ્રકાશમાં વાદળના આવરણ મુજબ જૂનાધિકતા હોય છે. પરંતુ સંપૂર્ણ વાદળના આવરણથી મુક્ત બની રહેલ સૂર્યના પ્રકાશમાં ન્યૂનાધિકતા હતી નથી. એવી રીતે જ્ઞાનાવરણીય અને દર્શનાવરણીય કર્મના જૂનાધિક આવરણથી આચ્છાદિત જ્ઞાન અને દર્શનલબ્ધિરૂપ આત્મપ્રકાશમાં ન્યૂનાધિકતા હોય છે. પરંતુ તે બન્ને કર્મના આવરણથી મુક્ત જ્ઞાન અને દશનલબ્ધિરૂપ આત્મપ્રકાશ સંપૂર્ણ અને એક સરખે જ પ્રકાશિત હોય છે.
“મતિ અને શ્રત” સંજ્ઞાથી આગળ વધીને જ્ઞાનલબ્ધિને વિકાસ વિશેષરૂપ થાય ત્યારે તે જ્ઞાનશકિતને વિષયગ્રહણ કરવામાં ઈન્દ્રિય સહાયની જરૂર નહિં રહેતાં, આત્મપ્રત્યક્ષ જ પદાર્થસ્વરૂપને જીવ જોઈ શકે છે. આ રીતની જ્ઞાનલબ્ધિ તે જ્યાં સુધી રૂપી (રૂપ-રસ-ગંધ-સ્પેશયુક્ત) પદાર્થને જ જાણી શકવાવાળી હોય ત્યાં સુધી તેને
અવધિજ્ઞાન” અને દર્શનને “અવધિદર્શન”તરીકે ઓળખાય છે.
અવધિને વિષય તે કેવળ, રૂપી પદાર્થ સુધી જ

Page #32

જ્ઞાન-દર્શનલબ્ધિની વિવિધતા ઉપયોગની વિવિધતા ૨૩ સીમિત હોવાથી તેને સીમિત–સીમા યા અવધિ કહેવાય છે. એટલે અવધિશબ્દ તે સીમાસૂચક છે. અરૂપી પદાર્થોમાં અવધિની પ્રવૃત્તિ હોઈ શકતી નથી. જગતના મૌલિક છે દ્રવ્યમાં એક પુદ્ગદ્રવ્ય જ રૂપી છે. એટલે પુદ્ગલદ્રવ્ય જ, અવધિનો વિષય થઈ શકે છે પુદ્ગલદ્રવ્ય સિવાય, આત્મા આદિ પાંચદ્રવ્ય, અવધિને વિષય થઈ શકતાં નથી.
અવધિજ્ઞાનસ્વરૂપ જ્ઞાનલબ્ધિ ઉપરાંત, અઢી દ્વીપ (મનુષ્યક્ષેત્રોમાં રહેલ સંક્ષિપર્યાપ્ત પંચેન્દ્રિય પ્રાણિઓના ચિતિત અર્થને જાણી શકવાવાળી જ્ઞાનલબ્ધિને મન:પર્યવજ્ઞાન કહેવાય છે.
દીર્ઘકાલપદેશિકી સંજ્ઞાવાળે જીવ, જ્યારે ચિંતન કરે છે, ત્યારે બ્રહ્માંડમાં રહેલી અર્થાત કાકાશમાં વ્યાપ્ત, અતિસૂમ એવી મને વગણા નામે ઓળખાતા પુદ્ગલના જથ્થાને ઉપયોગ કરે છે. આમ જીવને વસ્તુ અંગે મનન કરવા માટે આ મવર્ગણરૂપ પુદ્ગલજથ્થાની સહાયતા આવશ્યક છે. તેની મદદથી જ – તે સાધનથી જ જીવને જે બાબતનું ચિંતન કરવું હોય તે થઈ શકે છે. અને પછી તે જીવ, જેવું ચિંતન કરે, તેવી આકૃતિ, તે જીવે ગ્રહિત મને વગણના પુગલ જથ્થામાં ખડી થાય છે. અને તે આકૃતિ મન:પર્યવજ્ઞાનીની નજર સમક્ષ ખડી થાય છે. આ મને વર્ગણાના પુદગલનું ગ્રહણ, પરિણમન, ચિંતિત–વસ્તુની આકૃતિ, અને ગ્રહિત તે પુદ્ગલેનું વિસર્જન, આ બધું અતિ ઝડપથી અલ્પ ટાઈમમાં બની રહે છે, આ રીતે જીવે

Page #33

જૈન દર્શનમાં ઉપયાગ
ગ્રહિત મનેાવગણુાના પુદ્ગલેના, ગ્રહણ કરનાર જીવાની વિચારણાનુસાર ઉપસ્થિત થતી માનસિક આકૃતિને
૨૪
દ્રવ્યમન કહેવાય છે.
મન: વજ્ઞાની તે માનસિક આકૃતિઓને જ પ્રત્યક્ષ કરે છે. પરંતુ તેના અજ્ઞાનને અર્થાત્ ચિંતનીય વસ્તુને પ્રત્યક્ષ કરી શકતા નથી. અજ્ઞાન કે ચિંતનીય વસ્તુનું તે તે અનુમાન કરે છે. અને મન:પર્યંત્રજ્ઞાનમાં મનઃપર્યાય અર્થાત્ માનસિક વિવિધ આકૃતિઓનું પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન છે. અને ચિંતનીય વસ્તુનું અનુમાન જ્ઞાન છે. મતિજ્ઞાન–શ્રુતજ્ઞાન–અવધિજ્ઞાન અને મનઃ વજ્ઞાનમાં આત્માની જ્ઞાનલબ્ધિ તે જ્ઞાનાવરણીય કમ થી સંપૂર્ણ નિરાવરણ તેા નથી જ. તેથી તે ચારે જ્ઞાનધિએ ક્ષાયે પશ્રમિક ભાવની હાય છે. જ્યારે જ્ઞાનાવરણીય ક`ના સ’ખંધ, આત્મામાંથી સથા ક્ષય પામી જાય છે, ત્યારે તે સંપૂર્ણ નિરાવરણુજ્ઞાનને કેવલજ્ઞાન કહેવાય છે. તે કેવલજ્ઞાન તેા રૂપી અને અરૂપી સર્વ વિષયગ્રાહી હાવાથી સકલપ્રત્યક્ષ કહેવાય છે. અને અવધિ તથા મન:પર્યવ એ અરૂપીપદા ને ગ્રહણ નહી કરી શકતાં હાઈ અપૂર્ણ પ્રત્યક્ષ યા વિકલ પ્રત્યક્ષ છે. જ્યારે ઇન્દ્રિય અને મનની સહાયતાથી વત્તતાં મતિ અને શ્રુત તે શાસ્ત્રીય દ્રષ્ટિએ તે પરાક્ષ છે, પરંતુ ઈન્દ્રિયજન્ય વિષયાનું જ્ઞાન, લેાકવ્યવહારમાં પ્રત્યક્ષ ગણાતું હોવાથી વ્યવહારના હિસાબે તેને પ્રત્યક્ષ કહેવાય છે.
અદ્ધિ' સામાન્ય મનુષ્યને એ જ વિચાર આવે કે

Page #34

જ્ઞાન-દર્શનલબ્ધિની વિવિધતા ઉપયોગની વિવિધતા ર૫ જેટલા જ્ઞાનના ભેદો દર્શાવ્યા છે, તેટલા જ ભેદે દર્શનના પણ હેવા જોઈએ. કારણ કે જ્ઞાનની પ્રારંભ ભૂમિકામાં દર્શન છે જ. એટલે જ્ઞાનને જેમ પાંચ ભેદે દર્શાવ્યું છે, તેમ દર્શન પણ પાંચભેદે દર્શાવવું જોઈએ. પરંતુ આ રીતની સમજણ વ્યાજબી નથી. કારણ કે શાસ્ત્રોમાં આત્માના જ્ઞાન અને દર્શનનું સ્વરૂપ સમજાવવા સાથે જ્ઞાનના પાંચભેદ દર્શાવી, દર્શનના ચારભેદ દર્શાવ્યા છે. અને તે જ વ્યાજબી છે. તેની સમજણ નીચે મુજબ વિચારવાથી સ્પષ્ટ સમજી શકાશે. '
' (૧) ચક્ષુદર્શન (૨) અચક્ષુદર્શન (૩) અવધિદર્શન અને (૪) કેવલદર્શન, એમ ચારભેદે દર્શન છે. અહિં જ્ઞાનમાં જેમ મતિ અને શ્રુતસંજ્ઞા આવી તેમ દર્શનમાં તે અનેમાંથી એકેય સંજ્ઞાવાળું દર્શન નથી. એવી રીતે જેમ મન પર્યવની સંજ્ઞાવાળું જ્ઞાન છે, તેમ તે સંજ્ઞાવાળું પણ દર્શન નથી. તેની સ્પષ્ટતા દર્શાવતાં કહ્યું છે કે, ચક્ષુદર્શન અને અચક્ષુદર્શન એ મતિજ્ઞાનની જ ભૂમિકાઓ છે. પરંતુ તે બનેનાં નામ મતિદર્શન નહિ હોવાનું કારણ એ જ છે કે દર્શનમાં ચક્ષુઈન્દ્રિયનું મહત્ત્વ અધિક છે. ચક્ષુના મહત્વના કારણે એક ભેદ ચક્ષુના નામે અને બીજે ભેદ તે શેષ ઈન્દ્રિયે અને મનના હિસાબે અચક્ષુ નામે રાખે છે. વળી શ્રતપ્રાપ્તિમાં વર્તતી જ્ઞાનલબ્ધિ હંમેશાં સવિકલ્પક હેવાથી શ્રુતજ્ઞાનની માફક શ્રદર્શન પણ હોઈ શકતું નથી. સવિકલ્પકપણું તે વિશેષ ધગ્રાહ્યા છે. એ

Page #35

૨૬
જૈન દર્શનમાં ઉપયામ
પ્રમાણે મનઃપ વદશ ન પણ ન હેાય. કારણ કે મનેાદ્રવ્યને દેખવા ટાઈમે વિશેષ આધ જ વરો છે. એટલે મનઃપ વદર્શન હેાઈ શકતું નથી. એ માટે (૧) ચક્ષુદશન (૨) અચક્ષુદશન (૩) અવધિદર્શન અને (૪) કેવલદશન, એમ દનના ભેદો ચાર સંજ્ઞાથી જ યુકત છે, તે જ ખરાખર છે.
છદ્મસ્થ અને સનના જ્ઞાન તથા દર્શનના ક્રમમાં ભેદ છે. કારણ કે સર્વજ્ઞના જ્ઞાનની પ્રારંભ ભૂમિકા જ્ઞાનાપયોગ સ્વરૂપે છે. અને છદ્મસ્થના જ્ઞાનની ભૂમિકા, સામાન્યએધરૂપ દર્શનાપયેાગ સ્વરૂપે છે. એ રીતે ભૂમિકાભેદ હાવા છતાં પણ સનમાં કેવળજ્ઞાનની માફક કેવલદન પણ છે.
આ રીતે પાંચ પ્રકારની જ્ઞાનલબ્ધિ અને ચારપ્રકારની દનલબ્ધિ છે. પરંતુ તેમાં મતિ, શ્રુત, અને અવિધ જ્ઞાન લબ્ધિ તે સમકીતિ જીવાની જ્ઞાનસ્વરૂપે અને મિથ્યાત્વી જીવાની અજ્ઞાનરૂપે વ્યવહારાય છે. અજ્ઞાન એટલે બિલ્કુલ જ્ઞાનરહિત નહિ સમજતાં વિપરીત જ્ઞાનપણે વતી જ્ઞાનલબ્ધિ કહેવાય. મન:પર્યવ અને કેવલજ્ઞાન તેા મિથ્યાત્વ દશામાં હાઈ શકે જ નહિ એટલે તેમાં જ્ઞાન અને અજ્ઞાનરૂપ એ ભેદ નહીં હૈાતાં કેવલ, જ્ઞાનરૂપે જ હાય. દ નલબ્ધિ તા સામાન્યષેધ ગ્રાહક જ હાઈ, સમકીતિની અને મિથ્યાત્વીની ર્દેશનલબ્ધિમાં કંઈ ફરક જ નથી, આ રીતે પાંચ જ્ઞાનલબ્ધિ, ત્રણ અજ્ઞાનલબ્ધિ અને ચાર દશન– લબ્ધિ મળીને કુલ્લ ભેદ ખાર થયા. તેમાં જે જે લબ્ધિ

Page #36

જ્ઞાન—દનલબ્ધિની વિવિધતાએ ઉપયોગની વિવિધતા
વિષયગ્રહણમાં પ્રવૃત્ત દ્વાય તેને તે તે નામના જ ઉપયોગ કહેવાય. એમ લબ્ધિના નામ મુજબ ઉપયાગના પશુ માર ભેદ થયા.
૨૭
અહિં એ વિર્દિત થવું જરૂરી છે કે ઉપયાગ એ જીવનું સામાન્ય રીતે વ્યાપક લક્ષણ હેાવા છતાં સાધનાઆરાધના વિષયક શુભ અને શુદ્ધ ઉપયાગ જ મહત્ત્વના હોઈ, અશુભ અને અશુદ્ધ ઉપયાગથી બચી જઈ, શુદ્ધ ઉપયોગના લક્ષ્યપૂર્ણાંક શુભ ઉપયેાગમાં પ્રવત્તી, અંતે આત્માને સદાના માટે સંપૂર્ણ શુદ્ધ ઉપયેાગવંત બનાવવા પ્રયત્નશીલ રહેવુ, એજ ઉપયાગને સમજવાની સાથે કતા છે.

Page #37

૩. ઉપયાગ, ભાવના, પરિણામ અને પ્રવૃત્તિ
વિશ્વના કોઈપણ પદાર્થ યા વિષય પરત્વે જીવનું લક્ષ (ધ્યાન) ખેંચાયા બાદ, હેય અને ઉપાદેય અર્થાત્ ગ્રહણ અને ત્યાગનું લક્ષ્ય નિષ્ણુિ ત થાય છે. અને ત્યારબાદ નિર્ણિત લક્ષ્યાનુ. સરા લક્ષ્યસિદ્ધિ માટે જીવ, તત્પરતા પૂર્વક પ્રવૃત્તિશીલ અને છે. અહિં લક્ષ તે જીવના ઉપયોગ છે. લક્ષ્ય તે ભાવના છે. તત્પરતા તે પરિણામ છે. અને પ્રયત્ન-પુરૂષાથ તે પ્રવૃત્તિ છે. જૈનદર્શન કહે છે કે આ સમગ્ર વિશ્વ તે જીવ અને અજીવ, યા ચેતન અને જડ, એ એ તત્ત્વાથી ભરપુર છે. તેમાં જડ તત્ત્વાનું વગી કરણ પાંચ ભેદે દર્શાવી તે પૈકીના એક ભેદને પુદ્ગલ નામે ઓળખાવ્યું છે. વિશ્વમાં સદાના માટે અસ્તિત્વ ધરાવતા ધ, અધમ, આકાશ, અને કાળ, એ ચાર જડ પદાર્થાં અરૂપી હોવાથી ઇન્દ્રિયગમ્ય ખની શકતા નથી.
આધુનિક વિજ્ઞાનની શેાધ મુખ્યત્વે કરીને જડ પદાર્થોં અંગેની જ, અને તેમાં પણ જૈનદર્શને પ્રરૂપિત પાંચ જડપદાર્થોં પૈકીના એક ભેદ જેને પુદ્ગલ કહેવાય છે, તે અ ંગેનીજ છે. જેને વૈજ્ઞાનિક ભાષામાં Matter (મેટર) કહેવાય છે, જૈનદન કહે છે કે સમસ્ત સૃષ્ટિ, જીવ અને પાંચ

Page #38

ઉપયોગ, ભાવના, પરિણામ અને પ્રવૃત્તિ
૨૯
અજીવ પૈકીના પાંચમા અજીવ પદાર્થ, પુદ્ગલના વિવિધ અણુ યા આસમુહ સ્વરૂપ વિવિધ વિભાગેથી ભરપુર છે. દશ્ય જગત, તે વિવિધ અણસમુહસ્વરૂપ પુદગલનું જ બનેલું છે. તેવી રીતે આધુનિક વિજ્ઞાન પણ જણાવે છે કે “સમસ્ત સુષ્ટિ વીજળીમય છે અને પ્રત્યેક પદાર્થ તે વીજળીના કણ, વીજળીના તરંગોથી ભરેલું છે. માનવ શરીર પણ એક વીજળી ઘર છે. એ રીતે વિજ્ઞાન, માત્ર જડ પદાર્થ સ્વરૂપ વીજળીની જ સમજ સુધી પહોંચ્યું છે. અહિં વીજળી એ એક પૌગલિક શકિતરૂપ છે. જ્યારે જૈનદર્શને તે આત્મિક શકિતરૂપ વીજળીનું પણ અતિસ્પષ્ટ અને વિશદ વર્ણન કર્યું છે. જૈનદર્શન કહે છે કે આત્મિક વીજળીને કરંટ, અદશ્ય શક્તિવડે સંકલ્પના સ્પન્દનથી અખંડ વિચાર ધારાના વાયરે (તાર) દ્વારા લક્ષ્યપર્યત લાગુ થાય, તેને ઉપગ યા લક્ષ કહેવાય છે. એ રીતે વર્તતા ઉપયોગના કારણે, તે સમયે ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ વત્તતા પદાર્થ અંગે, અગર પૂર્વે અનુભવેલ પ્રત્યક્ષતાની સ્મૃતિરૂપ પદાર્થ અંગે, આત્મા પોતે વિવિધ લાગણીઓમાં વસ્તી, પિતાની બુદ્ધિ અને વિવેક અનુસાર, પિતાના હિતાહિતનું યા ગ્રહણ અને ત્યાગનું લક્ષ્ય નિર્ણિત કરી રહે, ત્યારે તે નિર્ણયાતાને ભાવના કહેવાય છે. લય યા ભાવનાનુસાર,લક્ષ્ય સંગેની પ્રાપ્તિ માટે, જીવ, વાચિક અગર કાયિક પુરૂષાર્થ કરવા પ્રેરાય–તત્પર બને તેને પરિણામ કહેવાય છે. અને તેવા પુરૂષાર્થમાં કાર્યશીલ બને, એટલે તેને પ્રવૃત્તિ કહેવાય છે નિર્ણિત લક્ષ્યાનુસાર તેની પ્રાપ્તિના સંગે તે સમયે અનુકુલ ન હોય તે લક્ષ્ય પ્રાપ્તિની તીવ્ર

Page #39

- ૩૦
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ ઉત્કંઠા હોવા છતાં પણ, પરિણામ અને પ્રવૃત્તિમાં આત્મા, આગળ નહિં વધી શક્તાં, ભાવના સુધી જ રેકાઈ જાય છે. અને લક્ષ્ય પ્રાપ્તિની સુવિધા મળી જતાં, વિના વિલંબે પરિણામ અને પ્રવૃત્તિમાં પુરૂષાર્થ બને છે,
અહિં ભાવના, પરિણામ અને પ્રવૃત્તિમાં ઉપગનું અનુસંધાન તે અવશ્ય ચાલુ જ હોય છે. કારણ કે આત્મિક વિઘત કરંટસ્વરૂપ ઉપગના જોડાણ વિના, ભાવના-પરિગુમ અને પ્રવૃત્તિ સંભવે જ નહિ. જડ અને ચેતન પદાર્થોની ભિન્નતાનું કારણ એ જ છે કે જ્યાં ઉપયોગ હોય, ત્યાં જ ચેતન (જીવ) છે. જ્યાં ઉપયોગ નથી ત્યાં જીવતત્વ નહિં હતાં અજીવત્વ યા જડત્વ જ છે. ઉપગ તે જીવને જ હોઈ, ભાવના, પરિણામ અને પ્રવૃત્તિ પણ જીવમાં જ હોય. વળી ભાવના, પરિણામ અને પ્રવૃત્તિ હેય, ત્યાં જ સુખ અને દુઃખ પણ સંભવે. અજીવ યા જડમાં નથી ઉપગ, નથી ભાવના, નથી પરિણમ, નથી સ્વેચ્છાએ પ્રવૃત્તિ, અને નથી સુખ કે દુઃખની લાગણી.
ઉપયોગ, એ જૈન પારિભાષિક શબ્દ હોવાથી કેટલાક બાળજીને તેની સમજ પ્રાપ્ત થતી નથી. લૌકિક ભાષામાં જેને આપણે ધ્યાન-એકાગ્રતા-તન્મયતા–ચિત્ત ચટાડવું–લક્ષ રાખવું–ભાન રાખવું–ખ્યાલ રાખવે-કહીએ છીએ, તે બધા શબ્દો, ઉપગ સૂચક જ છે. ધ્યાન રાખજે, ખ્યાલ રાખજે,
ખ્યાલ છે કે ભૂલી ગયા? એ બધું કથન, ઉપગ અંગેનું ' જ છે. બજારમાં અમુક વસ્તુઓ ખરીદવા નીકળનાર, ખરી

Page #40

ઉપયોગ, ભાવના, પરિણામ અને પ્રવૃત્તિ
૩૧ દીની સર્વ વસ્તુઓનું ધ્યેય-લક્ષ્ય નક્કી કરીને જ નીકળે છે. તેમાંથી અમુક વસ્તુની ખરીદી ચૂકી જઈ તેના બદલે અન્ય વસ્તુની ખરીદી કરી લે તે તે વસ્તુ અંગે ઉપગ ચૂકી ગયે યા ખ્યાલ ચાલ્યો ગયો એમ કહેવાય. એ રીતે ધ્યેય વસ્તુને પણ ઉપયોગ તે અવશ્ય જોઈએ જ. વળી દયેય નિર્ણિત વસ્તુઓ પૈકીની પણ એક વસ્તુ સર્વથા ખરીદવી જ ભૂલી જાય, તે તે વસ્તુની ખરીદીરૂપ પરિણામ અને પ્રવૃત્તિને જ ઉપગ ચૂકી ગયો કહેવાય. એ રીતે ભાવના, પરિણામ, અને પ્રવૃત્તિની સિધ્ધિમાં ઉપગની આવશ્યકતા તે અવશ્ય છે. કોઈપણ કાર્ય કરવા સમયે તે કાર્યનું ભાન ભૂલી જઈ કાર્ય ચાલુ હોવા છતાં પણ અન્ય વિચારણમાં મગ્ન બની જવાય, તે તે વખતે કાર્યમાં સ્કૂલના થાય છે. અગર કાર્ય અધુરૂં રહી જાય છે. ત્યારે આપણે તેને આ
કાર હી જાય છે. તેને કહીએ છીએ કે ભાન કેમ ન રાખ્યું? એમ કહીને પકે દઈએ છીએ. વળી તેને ભાન વિનાને કહીએ છીએ. અહિં ભાન ભૂલી જવું તેને જ ઉપયોગ શૂન્યતા કહેવાય છે.
ક્યારેય અને કોઈપણ માનસિક, વાચિક કે કાયિક પ્રવૃત્તિ સમયે ઉપયોગ તે વર્તતે જ હેય છે. કારણ કે ઉપગ, એ, આત્માનું જ લક્ષણ હોવાથી કોઈપણ સમયે આત્મા, ઉપગ રહિત તે હોઈ શકે જ નહિ. કેઈપણ સમયે આત્મા, સર્વથા ઉપગ રહિત બની જાય તે તે ચેતન તે જડ બની જાય. પરંતુ ચેતન કદાપિ જડ ન બને, અને જડ કદાપિ ચેતન ન બને. ચેતન તે ચેતન જ રહે. અને જડ તે

Page #41

૩૨
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
જડ જ રહે. ઉપયાગરહિત કદાપિ ચેતન ન જ હાય, અને ઉપયાગ સહિત કદાપિ જડ ન જ હાય. પરંતુ જે જે સમયે જે જે વિષય યા પદાથ અંગે ઉપયોગ પ્રવર્તાવવા જરૂરી હાય, તે તે વિષય યા પદાર્થ-સ્વરૂપને ચૂકી જઈ, અન્ય વિષય યા પદાર્થમાં ઉપયેાગને પ્રવર્તાવવા, તેને જરૂરી ઉપચેાગની અપેક્ષાએ ઉપયેાગશુન્ય કહેવાય છે.
જ્ઞેયપદા ને જાણી શકવાની શકિત, આત્મામાં હાવા છતાં, ઇન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ પદાથ પ્રત્યે લક્ષ–ધ્યાન ન હાય, આત્મિક વિજળીને કર', ોય પદાને લાગુ ન હાય, તે પણ જ્ઞેય પદાને જાણી શકાતા નથી. જેમ વિજળીના કરટ (કનેકશન) લાગુ કર્યા વિના, ઘરમાં કરાયેલ વિજળીફીટીંગમાંથી વિજળીના પ્રકાશ થઈ શકતા નથી, તેવી રીતે આત્માના ઉપયાગસ્વરૂપ કટને લાગુ કવિના, જ્ઞેયપદાર્થનું જ્ઞાન, જીવને થઈ શકતુ નથી. આત્મા તે। જ્ઞાનશકિતરૂપ વિજળીનુ' પાવર હાઉસ છે. ઉપયાગ એ કરંટ છે, અને જ્ઞાન એ પ્રકાશ છે. કહ્યું છે કે :-જ્ઞાયતે જીિવતે વશ્ર્વનેન કૃતિ જ્ઞાનમ્ એટલે જેનાવડે વસ્તુના બેધ થાય તેનું નામ જ્ઞાન છે. તેના બે પ્રકાર છે. (૧) સામાન્ય મેધ અને (૨) વિશેષષ. સામાન્યબેધને દર્શન કહેવામાં આવે છે. અને વિશેષએધને જ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. આ સામાન્ય મેધની પ્રાપ્તિસમયે અને વિશેષષેધની પ્રાપ્તિસમયે ઉપચાગ તા અવશ્ય વતા જ હેાવાથી સામાન્ય ખાધ સમયના ઉપયાગ તે સામાન્યપયોગ, અને વિશેષબેધ

Page #42

૩૩
ઉપયોગ, ભાવના, પરિણામ અને પ્રવૃત્તિ સમયને ઉપગ તે વિશેષપગ કહેવાય છે. એટલે દર્શનને સામાન્ય પગ અથવા નિરાકાર ઉપગ, અને જ્ઞાનને વિશેષ ઉપયોગ અથવા સાકારઉપયોગ કહી શકાય. છદ્મસ્થને યાને આપણને પ્રથમ દર્શન થાય છે. અને પછી જ્ઞાન થાય છે, જ્યારે કેવળી ભગવંતેને પ્રથમ જ્ઞાને પગ અને પછી દર્શને પગ થાય છે. આ પ્રમાણે સમયે સમયે એ રીતે જ્ઞાન પગ અને દર્શને પગને ક્રમ ચાલુ જ હોય. છે. વળી છવાસ્થને ઉપગ મૂક પડે છે. જ્યારે કેવલીને ઉપગ મૂકવાની જરૂર રહેતી નથી. આ પ્રમાણે ઉપગની પરાવૃત્તિ એ જીવનો સ્વભાવ છે.
વિશ્વમાં જે લાગણયુક્ત અને સુખ દુઃખના અનુભવ યુક્ત પદાર્થ છે, તે પદાર્થને જ જીવ કહેવાય છે. લાગણી રહિત સર્વ પદાર્થો જડ છે. આહાર-ભય-મૈથુન–પરિગ્રહ, ક્રોધ-માન-માયા, લોભ, સુખદુઃખ, વગેરે શુભ-અશુભ, શુદ્ધ-અશુદ્ધ લાગણીઓ, સર્વ પદાર્થ સ્વરૂપને ખ્યાલ, જગતના પ્રાણિમાત્રમાં ન્યૂનાધિક પ્રમાણમાં પણ જોવામાં આવે છે. એકના એક જીવમાં પણ એકથી અન્યસમયમાં આ લાગણીઓનું ન્યૂનાધિકપણું હોય છે. એક સમયે અનુભવેલી તે લાગણીઓનું અન્યસમયે સ્મરણ પણ થયા કરે છે. આવી લાગણીઓ, પદાર્થ સ્વરૂપને ખ્યાલ, અને ભૂતપૂર્વ લાગણીઓનું સ્મરણ, જીવને અનુભવવામાં જીવને ચૈતન્યગુણ અર્થાત્ જ્ઞાનગુણ છે. જ્યાં જ્ઞાનગુણુ યા ચત--

Page #43

૩૪
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
ન્ય ગુણુ છે, ત્યાં જ આ બધા અનુભવ છે. જ્ઞાનગુના અભાવે જડ પદાર્થ માં તેવી લાગણીઓના અનુભવ હોઇ શકતા નથી. આ જ્ઞાનગુણુ એ જીવમાં જ હાય. જીવસિવાય જ્ઞાન ગુણુ હાય જ નહીં અને જ્ઞાનગુણુ વિનાના જીવ પણ ન હાય. ગુણુ અને ગુણીને અભેદ સબધ હોય છે.
જીવે ધારણ કરેલ શરીરના કોઈ અવયવના એ જ્ઞાન ગુણુ હાઈ શકતા જ નથી. શરીરમાંથી જીવ ચાલ્યે ગયા પછી, શરીર તેના સંપૂર્ણ અવયવે સહિત પડ્યુ હાય છે. પરંતુ તેમાં ઉપરાક્ત લાગણીઓ પ્રગટાવનાર ચૈતન્યપણું હાતુ' નથી, એટસે માનવું જ પડે છે કે ચૈતન્ય એ શરીરને નિહ, પરંતુ જીવના જ ગુણ છે. કેટલાક માણસેા ઉપરાક્ત લાગણીઓને સમજવાનું, વિચારવાનું, યાદ રાખવાનું', આગળ પાછળની વાતાની મેળવણી કરવાનુ..., અમુક વાતના જીવનમાં અમલ કરવાનું, ત્યાગ કરવાનુ, એ વગેરેના નિણ્ય કરનાર તે જીવનું મગજ છે, એમ માને છે. પરંતુ આ માન્યતા ભૂલ ભરેલી છે. કારણ કે હજારા કે લાખા વર્ષોંનાં મડદાં ને પણ મગજ હોય છે. તાત્કાલિક મૃત્યુ પામેલ એક સારા વિદ્વાન બુદ્ધિશાળી મનુષ્યના મૃતદેહમાં પણુ, મગજ તે વિદ્યમાન છે. એટલે ઉપરોક્ત લાગણીઓને અનુભવવાના આ મગજના જ તે સ્વભાવ હાય તા, મૃત દેહવાળા મગજમાં એવી લાગણીઓ કેમ અનુભવાતી નથી ? વસ્તુને ગુણ સ્વભાવ કે લક્ષણ તેને જ કહેવાય કે તે તે વસ્તુમાં સદાના માટે વિદ્યમાન હોય, અને તે વસ્તુની જાત સિવાય અન્ય જાત
કે
7

Page #44

ઉપયોગ, ભાવના, પરિણામ અને પ્રવૃત્તિ
૩૫
વાળી વસ્તુમાં કદાપી ન જ હોય. માટે ઉપરોક્ત લાગણીઓ પ્રગટાવનાર ચિંતન્ય ગુણ એ મગજને ગુણ હોત તે, મૃત દેહના મગજમાંથી એ લાગણીઓ નષ્ટ પામી શકતજ નહિં. માટે માનવું પડશે કે ચૈતન્ય તે શરીર યા શરીરના કેઈ પણ અવયવને ગુણ નહી હેતાં, જીવને જ ગુણ છે. જીવને એ લાગણીઓ પોતાના ચૈતન્ય ગુણવડે અનુભવવામાં, મગજ અને તેની સાથે જોડાયેલ શરીરના બીજા તંતુઓ તે સાધનરૂપ એટલે મદદ રૂપ છે. તંતુઓ તે જ્ઞાનતંતુઓ કહેવાય છે. તે મગજ સાથે સંયુક્ત બની રહી, શરીરમાં સર્વ સ્થળે ફેલાયેલા હોવાથી આખા શરીરની ઉપર કે અંદર થતી અસરકારક હીલચાલના સમાચાર તે જ્ઞાનતંતુ, મગજમાં પહોંચાડે છે. મગજ દ્વારા તે સમાચાર મનને પહોંચે અને મન તે તાંતણાના તાર ઇંદ્રિયે ને જોડે છે. આ બધાને સંચાલક તે જીવ છે. જીવ વિના મૃત દેહમાં આવું સંચાલન થઈ શકતું નથી. એટલે લાગણી ઉત્પન્ન કરનાર ચૈતન્ય યા જ્ઞાન શક્તિ, એ જીવમાં જ હોઈ શકે છે. જ્યારે આત્મિક વિજળીના કરંટ સ્વરૂપ ઉપગ, સેય પદાર્થ પ્રત્યે જોડાય, ત્યારે જ તે જ્ઞાન શક્તિ વડે, સેય પદાર્થનું જ્ઞાન થઈ શકે છે. કઈ અમુક કાર્યમાં મગ્ન બની રહેલ મનુષ્યની સામેથી કોઈ વ્યક્તિ ચાલી જાય, છતાં તે ટાઈમે તેનું ધ્યાન, તેનું ચિત્ત, તેને ઉપગ, પોતાનના ઈચ્છિત કાર્યમાં મગ્ન બની રહેલ હોવાના કારણે, પાસેથી ચાલી જતી વ્યક્તિના ગમનનું ભાન શુદ્ધાં પણ તેને રહેતું નથી. તેનું કારણ એ છે કે,

Page #45

જેને દર્શનમાં ઉપયોગ કાર્યશીલ બની રહેલ મનુષ્યને, ઉપગસ્વરૂપ કરંટ, તે ચાલ્યા જતા માણસ પ્રત્યે લાગુ નથી. જ્યાં જે જે બાબત અંગે જરૂરી ઉપગ હોતે નથી, ત્યાં તે તે બાબત અંગેની ભાવના અને પરિણામ પણ સંભવી શકે નહિ.
પૂર્વના ઉપગ, ભાવના અને પરિણામના કારણે થતી વર્તમાન બાહ્ય પ્રવૃત્તિમાં, તે તે પ્રવૃત્તિ અંગેને ઉપયોગ તે તે સમયે ચૂકી જવાય છે, તે સમયે તેની ભાવના અને પરિણામ પણ વિસરી જવાય છે. કારણ કે એક સમયે ઉપયોગ તે એકજ બાબત અંગેને હોય. એક સમયે કિયા વિવિધ થઈ શકે, પણ ઉપયોગ તે એકમાંજ ટકે. માટે
જ્યારે જ્યારે અને જ્યાં જ્યાં જે જે બાબત અંગેનાજ ઉપગની આવશ્યકતા હોય, ત્યારે તે તે બાબત અંગેનાજ ઉપયોગમાં વર્તવું એગ્ય ગણાય છે. અંગ્રેજીમાં પણ કહ્યું છે કે –
વર્ક વ્હાઈલ યુ વર્ક, એન્ડ પ્લેય હાઈલ યુ પ્લેય, ધેટઈઝ ધી વે, ટુબી હેપી આઈ સે. - જિન મંદિરમાં જિનપૂજા અને જિન દર્શનની વિધિ જાણનાર અને સમજનાર ભાવિકને ખ્યાલ હશે કે ત્યાં જુદી જુદી ત્રણ વખત “નિસિહી” શબ્દનું ઉચ્ચારણ કરાય છે. કેવલ લોકસંજ્ઞાઓ યા ગતાનુગતિથી નિસિહી બેલી જનાર કેટલા કેને આ શબ્દપ્રયોગ, કયા હેતુએ કરાય છે? તેની ખબર પણ હેતી નથી. ખબરવાળા પૈકીના પણ કેટલાકે તે હેતુ પ્રમાણે વર્તવાની ઉપેક્ષા સેવે છે. અને જિનપૂજા કર્યાનો.

Page #46

ઉપગ, ભાવના, પરિણામ અને પ્રવૃત્તિ
૩૭ સંતેષ અનુભવે છે. એ રીતે બેલાતી, અગર બિકુલ નહિ બલવાથી, અગર અણસમજના કારણે, વિવિધ રીતે થતી પ્રભુ ભક્તિના ઉપગની ખલના થાય છે. કેઈ પણ કિયા નિષ્ફળ તો જતી નથી, પણ તે કિયાના ફલમાં ઘણું મોટું અંતર પડે છે. વિવિધ રીતે થતી વિવિધ પૂજાના સર્વપ્રકારે શુભ હોવા છતાં, અમુક રીતે થતી પૂજા સમયે, અન્ય રીતે કરવાના પૂજાના કાર્યને આ નિમિહીના ઉચ્ચારણ દ્વારા નિષેધ કરાય છે. તેનું કારણ એ છે કે જે સમયે જે રીતની પૂજાને કાર્યક્રમ ચાલતું હોય, તે સમયે અન્ય રીતની પૂજાના કાર્યમાં જોડાવાથી ઉપયોગ ભંગ થવાય છે. ઉપગભંગ થવાથી ભાવના અને પરિણામની ધારા તૂટી જાય છે. અને એ રીતે પૂજાના ફળને ગુમાવી દેવાય છે. આ હકીકત પણ આપણને તે તે સમયે વર્તતી કિયાનાજ ઉપયેગવંત બની રહેવાનું સૂચવે છે.
બાહ્ય પ્રવૃત્તિમાં ધેય પણું સારું અને વધુ લાભદાયી બની શકે તેવું હોવું જોઈએ. ઉપગ, ભાવના, પરિણામ અને પ્રવૃત્તિના કમે, વિવિધ ફળદાયી બની રહેતી એક સરખી બાહ્ય પ્રવૃત્તિમાં તેની ફળપ્રાપ્તિ તે લક્ષ્ય-ધ્યેય–ભાવનાનુંસારે જ થાય છે. માટે કઈ પ્રવૃત્તિમાં કઈ જાતનું લક્ષ્ય વધુ લાભકારી છે, તેની સમજ પણ હેવી જરૂરી છે. જે પ્રયત્નના પરિણામે વધું સારૂં ફળ મળી શકતું હોય, અને તેવા ફળની સાથે કઈ પ્રાસંગિક ફળ આવી જતું હોય, તે તે પ્રાસંગિત ફળની પ્રાપ્તિ પુરતેજ પ્રયત્ન કરી, સંતોષી

Page #47

જૈન દર્શનમાં ઉપયાગ
અને નિવૃત્ત ન બની જવું જોઈ એ. જેમકે ખેતી કરનાર ખેડૂતને અનાજની સાથે ઘાસ તા મળવાનુ જ છે. પરંતુ જેનાથી અનાજ અને ઘાસ અન્ને મળી શકે તેમ છે, તેવી ખેતીમાં ઘાસ ઉત્પાદનની ઇચ્છામાં જ ઇતિકતાત્મ્યતા માની, દાણા માટેની ઇચ્છાને છેડી દેવામાં આવે તે તે મૂર્ખતા જ છે.
રા
ભાવના હૈાવા છતાં પણ શક્તિ અને સચેાગોની પ્રતિકૂળતાએ પરિણામ અને પ્રવૃત્તિ ન થઈ શકે એવું– ય અને. કારણ કે પરિણામ તે, શક્તિ અને સયેન્ગેાને આધિન છે. પરિણામ પ્રકાશમાં આવે તેને જ પ્રવૃત્તિ કહેવાય. વ્યસની સમજે છે કે વ્યસન ખરામ છે. ભયકર છે. વ્યસ નની સામગ્રી નહિ મળતાં બેહાલ થાઉં છું. રાજ મનમાં એ જ વિચાર ઘૂમ્યા કરે છે કે આ વ્યસન છેઠું તેા સારૂ. પણ છેટું એવા પિરણામ થતા નથી. ભાવના તે છૂટી જાય તેા સારૂની જ છે. અહિં છોડાય તે સારૂં એ ભાવના છે. ‘ છેડુ ’ એ પિરણામ છે. અને ‘ છેડયુ’ એ પ્રવૃત્તિછે. પરિણામ થયા બાદ કાર્ય પ્રવૃત્તિ ખની શકે. પરિણામ ચાલ્યા પણ જાય. માટે મહાપુરૂષા કહે છે કે સારા પરિણામ આવે એટલે ઝટ કાય કરી લ્યા. કારણ કે સારા પરિણામ દુÖભ છે. કહ્યું છે કે, ‘શ્રેયાંત્તિ વદુ વિજ્ઞાન ’ માટે ઝટ
’
અમલ કરે.
માણસની ચેાગ્યતા અને અયેાગ્યતા યા સજ્જનતા અને દુર્જનતા, એ કેવળ પરિણામ કે પ્રવૃત્તિને અનુલક્ષીને

Page #48

૩૯
-
ઉપયોગ, ભાવના, પરિણામ અને પ્રવૃત્તિ નથી. પરિણામ અને પ્રવૃત્તિ તે શક્તિ અને સમાધિન હોવાથી, તેના અભાવે ભાવનાનુસાર પણ તેની યેગ્યતા અને અગ્યતા પ્રચલિત બની રહે છે.
કાયમી ખીસ્સાં કાપી નામાંતિ બની રહેલા ગુંડાએ, શક્તિ અને સંગના અભાવે કઈક વખતે ઈચ્છિત પરિ. ણામી અને પ્રવૃત્તિશીલ ન પણ હોય. પરંતુ અવાર નવાર પરિણામી અને પ્રવૃત્તિશીલ બની રહેતા હોવાથી, સદાચારી તરીકે તે તેમની ખ્યાતિ હતી જ નથી. એવા લેકે પરિણામ અને પ્રવૃત્તિ રહિત સમયમાં પણું, લેકના આદરને પામી શકતા જ નથી. તેવી રીતે અનેક વાર પરમાર્થનાં કાર્યો જેણે કર્યા છે, એવા મનુષ્ય, શકિત અને સંગના પટામાં તેવાં પરમાર્થનાં કાર્યો ન કરી શકે તે પણ, પરમાર્થી તરીકે તે તેમની નામના વતે જ છે. કારણ કે તેઓ પર માર્થના ભાવનાશીલ છે.વળી શક્તિ અને સંગની અનુકુળતા સમયે પરમાર્થ કરવામાં ઉત્સુક રહી, પરિણામી બની રહેવા છતાં, અકસ્માત વેગે સંગે પલટાઈ જવાથી (જીરણશેઠની માફક) પ્રવૃત્તિ અટકી જાય તો પણ તે પરમાથી તે બની ગયે જ ગણાય. એવી રીતે દુષ્પવૃત્તિ કરવામાં તૈયાર બની રહેલ પણ સ થેગ પલટાએ ઇચ્છિત દુકૃત્યથી ચૂકી જવા છતાં, તેને ગુનેગાર તે કહી જ શકાય. બાકી દંભી, બની રહી પરિણામ અને પ્રવૃત્તિને ગુપ્ત બનાવી રાખનારાઓ અંગે, લેક અજાણ બની રહે, તે વાત જુદી છે. છતાં કુદરતના ન્યાયે તે તે પણ દુર્જન જ છે. આ સર્વ હકીક્ત

Page #49

૪૦
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
આપણને સારા ભાવનાશીલ અને સારા પરિણામી બની રહે વાનું સૂચવે છે.
કેઈ પણ કાર્યસિદ્ધિ, જીવના આંતરિક અને બાહ્ય પ્રયત્ન સ્વરૂપ, કયા કયા કમે થાય છે, તે હકીકત સમજવા માટે, અહિં આપણે ઉપગ, ભાવના, પરિણામ અને પ્રવૃત્તિનું સ્વરૂપ વિચાર્યું. આ બધાની સફલતા ઉપગાધિન જ હોવાથી તેની સફલતાને આધાર તગ્ય ઉપગ સહિતતામાં, અને તેની નિષ્ફળતાને આધાર તદ્દોગ્ય ઉપયોગ શૂન્યતામાં જ છે. વિવિધ પ્રસંગોમાં ઉપયોગ શબ્દનું કથન કેવળ ઉપગ ને જ અનુલક્ષીને છે, કે ભાવના, પરિણામ અને પ્રવૃત્તિમાં સ્થિર બની રહેતા ચિત્તને અનુલક્ષીને છે, તે પ્રસંગોચિત સમજી લેવું. કારણ કે તેનાથી જ ભાવના, પરિણામ અને પ્રવૃત્તિમાં બની રહેતી ચિત્તની શૂન્યતાને ટાળી શકાય. ભાવનામાં ખલના થતી હોય તે ભાવના (લક્ષ્ય) અંગેનો ઉપયોગ, અને પરિણામ યા પ્રવૃત્તિમાં ખલના થતી હોય તે તે અંગેનો ઉપયોગ, સ્થિર બનાવી રાખે.
ઉપગની શુદ્ધિ અને અશુદ્ધિ, તે ભાવના અને પરિ. ણામની શુદ્ધિ-અશુદ્ધિના અનુસારે છે. શુદ્ધ અને શુભ ભાવના તથા પરિણામમાં વર્તતે ઉપગ, તે શુદ્ધ યા શુભ ઉપગ કહેવાય. અને અશુદ્ધ યા અશુભ ભાવના તથા પરિણામમાં વર્તતે ઉપયોગ, તે અશુદ્ધ યા અશુભ ઉપગ કહેવાય.
સામાન્ય બાલભેગ્ય ભાષામાં ઉપગ, ભાવના અને

Page #50

ઉપગ, ભાવના, પરિણામ અને પ્રવૃત્તિ
૪૧
પરિણામને મન તરીકે પણ વ્યવહારય છે. પરંતુ ઉપરોક્ત ઉપગ શબ્દના કથનની માફક વિવિધ પ્રસંગમાં વપરાતા મન” શબ્દના કથનમાં પણ ભાવના અને પરિણામ અંગે ખ્યાલ હવે જોઈએ. મન શબ્દનો ઉપયોગ કરવા ટાઈમે કઈ જગ્યાએ ઉપગ (લક્ષ) સ્વરૂપ મન બેલાય છે, કઈ જગ્યાએ ભાવના (લક્ષ્ય ધ્યેય) સ્વરૂપ મન બેલાય છે, અને કઈ જગ્યાએ પરિણામ સ્વરૂપ મન બેલાય છે, તે પોતે સ્વયં સમજી લેવું જોઈએ. મન અંગે જૈન દર્શનમાં કહેલી એક હકીકત સમજવી જરૂરી છે કે “મન:પર્યાપ્તિ” નામ કર્મોદયથી, મોગ્ય પુદ્ગલ દ્રવ્યને ગ્રહણ કરીને, મનપણે પરિણાવેલાં જ પુગલ દ્રવ્ય, તે “ દ્રવ્યમન” કહેવાય છે. અને તે મનપણે પરિમિત પુદ્ગલદ્રવ્યના આલંબન વાળ જીવને ચિન્તન સ્વરૂપ જે વ્યાપાર, તેને “ભાવમન” કહેવાય છે. અહિં હૃદયેસ્થિત ભાવના અને પરિણામ તે ભાવ મન છે. એ ભાવમન તે આત્માના અત્યંતર પુરૂષાર્થ સ્વરૂપ હોઈ તેની ગણત્રી ઉપગ તરીકે પણ કરી શકાય. અને વાણી તથા વર્તન, તે બાહ્ય પુરૂષાર્થ સ્વરૂપ હોઈ તેને યેગ તરીકે ગણાય. તથા હૃદયસ્થિત ભાવસૂચક મનના પર્યા–મનના તરંગને પણ વેગ કહેવાય. વાણુ તે વચન
ગ છે. વર્તન તે કાયા છે. અને મનના તરગે તે મન ચોગ છે. વળી વેગને આચાર તરીકે અને ઉપયોગને વિચાર તરીકે પણ બેલાય. મનુષ્યના આચાર-વિચાર તે બંને શુદ્ધ રાખવાં જોઈએ. સગવશાત્ આચાર શુદ્ધિ સચવાઈ ન

Page #51

જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
રહે તેપણ આચાર શુદ્ધિને તાત્કાલિક અમલમાં લાવી શકાય તેવી દઢતાપૂર્વક વિચારશુદ્ધિને તે ભૂલાવી નહિં જ જોઈએ.
વિચારશુદ્ધિ એ ભાવમનને વિષય છે. ભાવમનની શુદ્ધિવિના ઉપયોગમાં શુદ્ધિ સંભવી શકતી જ નથી. એટલે જ્યાં ઉપયોગ શુદ્ધિનું કથન હોય ત્યાં ભાવમનનીચિંતવનની શુદ્ધિ સમજી જ લેવી.

Page #52

૪. ક્રિયા શક્તિ યા આત્મવી
જ્ઞાન, એ જીવને ગુણુ છે. એ જ્ઞાનગુણ તે જ્ઞેય પદાર્થને જાણવાનું કારણ ( સાધન) હેાઇ, જાણવા માટે થતી જ્ઞાન સ્ફૂરણાએ પ્રવૃત્તિ, તે ક્રિયા છે. અને એ પ્રવૃત્તિ દ્વારા થતું જ્ઞેય પદાનું જાણપણું, તે કા` છે. એ કરણ ( સાધન ), કાય અને ક્રિયાના કર્તા જીવજ છે. જીવ સિવાય એ ત્રણે ખાખતા કાઈમાં હાઈ શકે જ નહિ.
કોઈ પણ કાર્ય કરવાની ઇચ્છાવાળામાં પ્રથમ તે કાય કરવાની યાગ્યતા હાથી હાઈ એ. ચેાગ્યતાવાળા જ કાય કરી શકે. તે ચેગ્યતાનુસાર કાર્યંસિદ્ધ કરવાને તે ક્રિયાશીલ અને ત્યારે ક્રિયાપ્રવૃત્તિ થઈ કહેવાય. આ ક્રિયાપ્રવૃત્તિને પુરૂષા પણુ કહેવાય. કારણ કે પુરૂષા, એ, ક્રિયાશક્તિને કામે લગાડવા રૂપ છે.
જ્ઞેય ( જાણવા ચાગ્ય ) પદાર્થીનું' ભાન થવામાં જીવની જ્ઞાનગુણુરૂપ ચેાગ્યતા જ કામ કરતી હાવા છતાં, જાણવા માટે જીવને ક્રિયાશીલ બનવુ જ પડે છે. ક્રિયાશીલ બનવાથી જ પેાતાના જ્ઞાનગુણુ વડે જ્ઞેયપદાર્થને જાણી શકાય છે. આ હકીકત એક સ્થૂલ દ્રષ્ટાંતદ્વારા વિચારવાથી સમજવામાં સરલતા રહેશે.

Page #53

જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
આપણી નજર સમક્ષ ગુન્હા કરીને ભાગી ગયેલ ગુન્હેગાર માણુસનું જ્ઞાન (એળખ શક્તિ) આપણને હોવા છતાં, મેટી સંખ્યા પ્રમાણ જન મેદનીમાં ઘૂસી ગયેલ તે ગુન્હેગાર ને શેાધી કાઢવા આપણી જ્ઞાન શિતને ઉપયોગ કરીએ, તેા જ તે ગુન્હેગારને પકડી શકીએ, માનવ મેદનીમાં નજર ફેરવતાં ફેરવતાં જ્યારે ગુન્હેગાર માણુસ ઉપર દૃષ્ટિ જાય, ત્યારે જ આપણે કહી શકીએ કે, આ ગુન્હેગાર છે. એ રીતે ગુન્હેગારને એળખી કાઢવા માટે, આપણી ઓળખ શક્તિને કામે લગાડીએ, અર્થાત્ ઓળખશક્તિને ક્રિયાશીલ બનાવીએ, ત્યારે જ તે માણસને શેાધી શકાય છે. જે કા માટે આપણે ક્રિયાશીલ બનીએ છીએ, તે કાર્ય પ્રત્યે આપણા જ્ઞાનાપયેાગને પણ જોડવા જ પડે છે. આ રીતે અહિં જ્ઞાન શક્તિ, જ્ઞાને પયોગ અને ક્રિયાશીલતા, એ ત્રણે ખાખતા કામ કરે છે.
૪૪
જ્ઞાનગુણુ વડે જાણવા (વિશેષ મેધ ) માટે જ્ઞાનેાપયેગ અને દČનગુણુ વડે દેખવા ( સામાન્ય એધ) માટે દના પચેગને લાગુ કરવા જ પડે છે. એ રીતે જીવના ચારિત્ર આદિ અન્ય ગુણે।વડે તે તે ગુણાને અનુરૂપ ક્રિયાશીલ બનવા ટાઈમે પણ ઉપયાગની આવશ્યકતા તેા રહેતી જ હેાવા છતાં, તે બધા ગુણા વડે, તે તે ગુણાને જરૂરી ક્રિયાશીલ અની રહેવામાં થતી જીવની ક્રિયા પ્રવૃત્તિ, તે વીર્યના સહકારે જ થાય છે. વીય ના સહકાર વિના જાણવા-દેખવા કે સ્વરૂપમાં રમણુતા યા પરભવમાં રમણતા આદિ કોઈ પણ ક્રિયાપ્રવૃત્તિ

Page #54

૪પ
ક્રિયા શક્તિ યા આત્મવીર્ય થઈ શકે જ નહિં. એ રીતે દરેક ગુણને ક્રિયાશીલ બનવા માટે સહકાર દેનાર જીવને વીર્ય ગુણ છે. તેવી રીતે જ્ઞાનગુણના ઉપયોગ વિના વીર્ય પણ સફરી શકતું નહિં હેવાથી, વીર્યને સહાય જ્ઞાનગુણની છે. આ સર્વ ગુણે કંઈ આત્મદ્રવ્યથી ભિન્ન નથી. કેમકે જે ગુણ, જે વસ્તુને હોય તે, ગુણ, તે ગુણથી ભિન્ન હોઈ શકે નહિ. ગુણ અને ગુણને અભેદ સંબંધ છે.
આત્મા, જેમ-જ્ઞાન-દર્શનથી યુક્ત છે, તેમ વીર્યથી પણ યુક્ત છે. વૈદકની પરિભાષામાં વિર્યને અર્થ શુક થાય, છે. પણ અહિં તેને અર્થ ક્રિયાશક્તિ સમજવાનો છે. આ શક્તિ વડે જ, પ્રત્યેક આત્મા, કોઈ પણ ક્રિયા કે પ્રવૃત્તિ કરવાને શક્તિમાન થાય છે. જાણવું, દેખવું, શુદ્ધાત્મ પરિ.
તિરૂપ નિજરમ્ય વિષે રમણતા કરવી, વિભાવ પરિણતિમાં રમણતા કરવી, ઈત્યાદિ આત્મિક આંતરિક પ્રવૃત્તિઓ, તથા ખાવું, પીવું, સુવું, ઊઠવું, બેસવું, ચાલવું, દોડવું, વિચાર કરવા, વાતે કરવી, આનંદ વિનેદ કરે, ધર્મની આરાધના કરવી, વગેરે ભૌતિક કે આધ્યાત્મિક, માનસિક-વાચિક કે કાયિક, સર્વ ક્રિયાઓ ઉપગપૂર્વક અને શક્તિરૂપ, વિર્યના લીધે જ સંભવે છે. જે આત્મામાં આ શક્તિ ન હોય તે ઉપરોકત પૈકીની કેઈપણ ક્રિયા, સંભવી શકત. જ નહિં.
અજીવ (જડ) વસ્તુઓમાં મંત્રાદિના પ્રયોગથી ક્રિયા

Page #55

૪૬
જૈન દ્દનમાં ઉપયાગ
શકિત ઉત્પન્ન થાય છે. પણ તે ક્રિયામાં અને આ ક્રિયામાં ઘણા મેટો તફાવત છે. કારણ કે યાંત્રિક ક્રિયામાં ઉપયાગ સ્વરૂપ સંજ્ઞા, વિચાર, લાગણી કે ઇચ્છા જેવું કાંઈ નથી. માત્ર એકધારી ગતિ હાય છે. અને તે વેગ પુરો થતાં અટકી પડે છે. જ્યારે આત્મા વડે થતી ક્રિયામાં સ’જ્ઞા, વિચાર, લાગણી કે ઇચ્છાનું તત્ત્વ હાય છે, અને તેથી તેમાં વિવિધતા દેખાય છે. જે આત્માએ હજી અવિકસિત સ્થિતિમાં છે, તેમની ક્રિયાઓમાં વિચાર નહિં, પણ, સંજ્ઞા, મુખ્ય હાય છે. આહાર–ભય મૈથુન અને પરિગ્રહ, એ ચાર મુખ્ય સ`જ્ઞાએ છે. પ્રકારાંતરે દશ અને સાળ સ ́જ્ઞાઓને પણ શાસ્ત્રમાં ઉલ્લેખ છે. સ'જ્ઞા એટલે અનાદિકાળથી જીવમાં વતી
'
વાસના.
સજ્ઞા–વિચાર–લાગણીનું હાવા પણું, આત્માના જ્ઞાન ગુણુ કરીને જ હેાય છે. જ્યાં જ્ઞાન નથી, ત્યાં ઉપયાગ, સંજ્ઞા આદિ પણ નથી. અને તેના અભાવે, જાણુવા દેખવા માટે થતી ક્રિયાપ્રવૃત્તિ પણ નથી. જ્યાં ક્રિયાપ્રવૃત્તિ જ નથી, ત્યાં તે ક્રિયાપ્રવૃત્તિના સહકાર સ્વરૂપ, વીર્ય પણું નથી. માટે સ્પષ્ટ થાય છે. કે જ્ઞાન, દશન, ચારિત્ર, વીય આદિ ગુણ્ણાનુ અસ્તિત્વ જીવમાં જ સ‘ભવે, અજીવમાં નહિ. અજીવમાં વતી ક્રિયા, તે ઇચ્છાપૂર્વકની નથી. વિશેષતાએ કરીને તે જીવના પ્રયત્ને,અને યંત્રાદ્ધિના પ્રયાગથી અજીવમાં ક્રિયા પ્રવર્તે છે. માટે સ્પષ્ટ થાય છે કે ક્રિયાશક્તિ, તે આત્માને જ ગુણુ છે. સવ આત્માએ ક્રિયાશકિત ધારક છે. સંસારી

Page #56

ક્રિયા શકિત યા આત્મવીય
જીવામાં સર્વ જીવાની અપેક્ષાએ જોઈ એ તે આ ક્રિયાશક્તિરૂપ વી, સર્વ જીવામાં સમાન રૂપે નહિ' હતાં, તેમાં ન્યૂનાધિકતા જોવામાં આવે છે. આ ન્યૂનાધિકતા, વીર્યાંતરાય કર્મીના યાપશમના કારણે હાવાતુ જૈન દનમાં દર્શાવ્યુ છે. જેમ જ્ઞાન-દન-અને ચારિત્રની ન્યુનાધિકતા, અનુક્રમે જ્ઞાનાવરણીય, દનાવરણીય, અને ચારિત્રાવરણીય કર્મીના ક્ષયેાપશમના કારણે છે, તેમ વીયÖની ન્યુનાધિકતા તે વીર્યાં તરાય કે ના થયેાપશમના કારણે છે. કેવલી ભગવાન તથા સિદ્ધ પરમાત્મામાં તે વીર્યાં તરાય કર્માંના ક્ષયથી, સ’પૂર્ણ અને એક સરખુ અનન્તલબ્ધિવીય પ્રગટ થયેલુ હોવાથી, તેવા વીય ને ક્ષાયિક ( કદાપિ ન્યૂનાધિક નહિ થવાવાળું ) કહેવાય છે. જ્યારે સંસારી જીવાના વીયમાં સ પૂર્ણતાને અભાવ હેાવાથી, ક્ષાયેાપશમિક વીય વતે છે. ક્ષાર્યેાપશમિક વીય જ ન્યૂનાધિકતા વાળુ હાય છે. ક્ષાયિક વીર્યમાં સમગ્ર જગત ને પલટાવી નાખવાની શકિત હોય છે, પરંતુ એ રીતે પલટાવવાનું કોઈ કાળે કરતા નથી. કારણ કે તેવી રીતના પ્રગટ વીવંત આત્માને એવુ કરવાનુ કાઈ પ્રત્યેાજન હેતુ' નથી.
૪૭
વીયના સત્ય સ્વરૂપથી અજ્ઞાત લાક શરીરની તાકાત -બળને જ વીય સ્વરૂપમાં સમજે છે. પરંતુ શરીરની અંદર રહેલુ વીય` તે પુદ્ગલમાંથી બનેલુ' હાવાથી તે તે પૌદ્ગલિક વીય કહેવાય છે. આ પૌદ્ગલિક વીય ની પ્રગટતાના આધાર, આત્માના વીય ગુના પ્રગટીકરણ પર જ છે,

Page #57

૪૮
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
જગતના નાના મોટા સર્વ પ્રાણુઓની મન, વચન, તથા શરીરની સ્કૂલ યા સૂક્ષ્મ પ્રવૃત્તિમાં આત્માનું વીર્ય જ કામ આપે છે. મન, વચન, અને કાયા તે જડ હોવાથી આત્માના વીર્ય વિના કોઈ પણ પ્રકારની ક્રિયા કરી શકતાં નથી. આત્મા જ્યારે શરીરને ત્યાગ કરીને ચાલ્યો જાય છે, ત્યારે મજબુતમાં મજબુત શરીર પણ કાષ્ટની માફક થઈને પડયું રહે છે.
વીર્યને અર્થ,ગ-ઉત્સાહ-બળ-પરાક્રમ-શક્તિ ઈત્યાદિ થાય છે. આ વર્ષે બે પ્રકારે છે. (૧) લબ્ધિવીય અને (૨) કરણવીર્ય. આત્મામાં શક્તિરૂપે રહેલું વીર્ય તે લબ્ધિ વિર્ય છે. અને તે લખ્રિવીર્યની પ્રવૃત્તિમાં નિમિત્તભૂત મન, વચન, અને કાયારૂપ સાધન તે કરણવીર્ય છે. કરણવીર્યમાં આત્મિક વયના વાહન રૂપથી વીર્ય શબ્દને ઉપચાર છે. આત્મજ્ઞાન રહિત છને, વીર્ય ગુણની પ્રાથમિક સમજ, કરણવીર્ય દ્વારા જ આપી શકાય છે. કારણ કે લબ્ધિવીર્ય પ્રગટ હવામાં કરણવીય સંબંધ ધરાવે છે. માટે તે ઉપચાર
ગ્ય છે. વાસ્તવિક રૂપથી તે વીર્ય એ શરીરની નહીં, પરંતુ આત્માની વસ્તુ છે. વીર્ય એ શરીરને ગુણ નથી, પરંતુ શરીરનું સર્વ પ્રકારનું સંચાલન કરવાવાળે જે આત્મા શરીરમાં રહેલું છે. તેને ગુણ છે. શરીરગત પૌગલિક– વિર્ય, એ બાહ્યવાર્ય છે. બાહ્યવીર્ય, એ આત્મિક વીર્યના અનેક બાહ્ય સાધનોમાંનું એક બાહ્ય સાધન છે. અર્થાત્ આત્મિક વીર્ય પ્રગટ હેવામાં બાહ્યવીર્ય પણ સંબંધ ધરાવે છે. આ બાહ્યવીર્ય, તે મન વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિ

Page #58

ક્રિયાશક્તિ યા આત્મવીર્ય
૪
સ્વરૂપ છે. આ મન વચન અને કાયાના પુદ્ગલ દ્વારા પ્રવનંતા આત્મવીર્યને વેગ કહેવાય છે. આ મન વચન અને કાયાનાં પુદ્ગલ, આત્મવીર્યના પ્રવર્તનમાં સહકારી કારણ હેવાથી, કાર્યને આરેપ કરીને, તેને પણ શાસ્ત્રમાં ભેગ તરીકે વ્યવહાર કર્યો છે.
જે જીના લબ્ધિ (આત્મ) વીર્યનું પ્રવર્તન, મન વચન અને કાયા દ્વારા પ્રવર્તે છે, તે જી સગી કહેવાય. છે. અને જે જીના લબ્ધિવીર્યમાં મન વચન અને કાયા રૂપ સાધનને ઉપગ હોતું નથી, તે જીવેને અગી. કહેવાય છે.
આધ્યાત્મિક પ્રગતિના જુદા જુદા દરજજાને યોગ, અને તેવી આધ્યાત્મિક પ્રગતિના કેઈ પણ અંગ ધારણ સાધકને યેગી કહેવાતું હોવા છતાં, અહિંગ અને મેગીનું કથન, અનુક્રમે મન વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિ તથા મન વચન અને કાયાના ગવાળા જીવને અનુલક્ષીને છે.
વીર્ય તે વિયતરાય કર્મના સંપૂર્ણ ક્ષયવાળું પણ હોય છે. અને દેશ ક્ષયવાળું પણ હોય છે. તે અનુક્રમે ક્ષાયિક અને ક્ષાપશમિક વીર્ય કહેવાય છે. અાગી કેવલી (ચૌદમા ગુણસ્થાનકવત)ને તથા સગી કેવલી (તેરમા ગુણસ્થાનક વતી)ને તે ક્ષાયિક વીર્ય હેય છે. મોક્ષને પામેલા જ પણ ક્ષાયિક વીર્યવંતજ હોય છે. જ્યારે છદ્મસ્થ (અસર્વજ્ઞ)
લાપશમિક વીર્યવાળા હોય છે. લાપશમિક એટલે,

Page #59

૫૦
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ અપૂર્ણ અને ન્યૂનાધિક થવાવાળું, અને ક્ષાયિક એટલે સંપૂર્ણ તથા એક સરખું રહેવાવાળું.
બારમા ગુણસ્થાનક સુધીના જીવનું વીર્ય ક્ષાપશમિક અને તેમાં ગુણસ્થાનકવતી નું વીર્ય ક્ષાયિક હેવા છતાં, તે જીવેમાં મન, વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિ હેવાના કારણે તે બધાય છે સગી કહેવાય છે. એટલે સગીપણામાં ક્ષાપથમિક અને ક્ષાયિક એમ બન્ને પ્રકારના વીર્યનું પ્રવર્તન છે. સગીપણાના આ બન્ને પ્રકારના વીર્યમાં દરેકના અભિસંધિજ અને અનભિસંધિજ એમ બબ્બે પ્રકાર હોય છે.
કર્મના સંગથી આત્મપ્રદેશમાં ઉકળતા પાણીની માફક સતત કંપન ચાલુ હોય છે. અને તેની અસર શારીરિક – માનસિક અને વાચિક અનેક બાહ્ય પ્રવૃત્તિઓથી વ્યક્ત થાય છે.
સજીવ દેહની નાડીઓ ધબકતી જ રહે છે. વળી શરીરમાં અનેક ધાતુઓ તથા ઉપધાતુઓ બને છે. પારસ્પરિક સંક્રમણ થાય છે. અનાવશ્યક પદાર્થ, શરીરમાંથી વિસર્જીત થાય છે. શરીરમાં લેહીના પ્રવાહનું વહન, સતત ચાલુ જ રહે છે. આ બધી પ્રક્રિયા, લબ્ધિ (આત્મ) વીર્યને કારણે જ ચાલે છે. વીર્યવંત આત્મા, દેહમાંથી ચાલ્યા જાય એટલે એ બધી પ્રક્રિયાઓ બંધ પડે છે. આ રીતે થવાવાળી સર્વ પ્રવૃત્તિઓમાં પ્રવૃત્તવીર્યને અનભિસંધિજ” વીર્ય કહેવાય છે.

Page #60

ક્રિયાશક્તિ યા આત્મવીય
આપણે હાલીએ છીએ, ચાલીએ છીએ, તે સમયે અગર તેા હાથ વડે કાંઈક ઉચકવા ટાઈમે વિશેષ મળની જ આવશ્યકતા રહે છે. એવી ઐચ્છિક પ્રવૃત્તિયેામાં પ્રવૃત્તવીય ને “ અભિસંધિજ ”વીય' કહેવાય છે.
,,
૫૧
'
,,
આ બન્ને પ્રકારે થતા વીય પ્રવત નથી આત્મામાં સતતરૂપે કના પ્રવેશ થતા જ રહે છે. અને કર્મ બધન થાય છે. આત્મામાં અસંખ્ય આત્મપ્રદેશે છે. અને તે પ્રત્યેક આત્મપ્રદેશમાં અસખ્ય અસખ્ય વીર્યા શ છે. કેવળજ્ઞાની ભગવતની જ્ઞાનશક્તિથી પણ બે ભાગ થઈ ન શકે, એવા અવિભાજ્ય વીના એક ભાગ અવિભાજ્ય વીય ” કહેવાય છે. એવા અનંત વીય અવિભાગ પ્રત્યેક આત્મામાં હાય છે. આ વીય માંથી જેટલુ' વી, કમ વડે અવરાએલુ છે, તેટલા વીય ને “આવૃત્તવીર્ય” કહેવાય છે. વીર્યાં તરાયકના ક્ષયાપશમ અથવા ક્ષયથી પ્રગટ થયેલુ. વીય તે લબ્ધિવીય કહેવાય છે. અને લબ્ધિવીય માંથી જેટલું વી, મન–વચન અને કાયયેાગ દ્વારા પ્રવર્તે છે, તેને “ પરિસ્પન્દ” વીય કહેવાય છે. ઉકળતા પાણીના ચરૂમાં જેમ પાણી ઉકળતુ જ રહે છે, તેવી રીતે આત્મપ્રદેશમાં પણ કમ ના સબંધથી મન વિગેરેની પ્રવૃત્તિએ ચાલુ હાવાથી સ્ફુરણા થતી જ રહે છે. જેથી સયેાગી આત્માનું લબ્ધિવીય સ્થિર નહીં રહેતાં, પ્રકપિત બને છે. આ આત્મવીની પ્રક`પિત અવસ્થામાં ખળ-શક્તિ અને મન વીગેરેની પ્રવૃત્તિ અનુસાર, ન્યૂનાધિક પ્રમાણમાં કાણુ વ ણુાના પુદ્ગલ ગ્રહણમાં,
''

Page #61

પર
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
જીવના પિતાના સર્વ પ્રદેશને પ્રયત્ન થાય છે. કારણ કે પ્રત્યેક જીવન સર્વ જીવપ્રદેશને પરસ્પર સંબંધ સાંકળના અંકડાની પેઠે હેવાથી, જેમ કોઈ વસ્તુ ગ્રહણ કરવા માટે અંગુલી પ્રવર્તે, એટલે કરતલ-મણિબંધ-ભુજા અને ખભે, એ સર્વ અનંતર–પરંપરાએ બળ કરે છે, તેવી રીતે પુદ્ગલ– ગ્રહણમાં પણ સર્વ જીવપ્રદેશો અંગે સમજવું. અહીં સાંકળની કડીઓનું દૃષ્ટાન્ત પરસ્પર ભિન્ન નહિં પડવા રૂપ સંબંધની અપેક્ષાએ છે.
જીવના સર્વ પ્રદેશવડે ગ્રહણ કરાતા તે પુદ્ગલ સ્કંધ સમૂહોમાં અનંત વર્ગણાઓ (વિવિધ જાતે) તથા પ્રત્યેક વર્ગણામાં અનંત પરમાણુઓ હોય છે.
મન-વચન અને કાયા દ્વારા થતું વિર્યપ્રવર્તન તે વિપરીત પ્રવર્તન છે. આ પ્રમાણે વિભાવ દશામાં (કર્મથી સંબંધિત–અવસ્થામાં યા સગી અવસ્થામાં) આત્માના વીર્યની વિપરીત પ્રવૃત્તિ વડે અસંખ્ય પુદ્ગલથી આત્મા ઢંકાઈ જાય છે. કારણ કે એગસ્થાનકો તે આત્માને નવાં નવાં કર્મોનું બંધન કરાવતાં હોવાથી, પ્રતિ સમયે અનેક પુદ્ગલ સમૂહ સતતરૂપથી આમામાં આવ્યા જ કરે છે.
આ રીતે થતા પુદ્ગલગ્રહણથી જીવને સંસાર છે. સંસારથી જન્મ-મરણ છે. જન્મ-મરણથી દુઃખ છે. આત્મ વિર્યની પ્રકશિત અવસ્થામાં જીવ વડે ગ્રહણ કરાતાં કાર્પણ

Page #62

ક્રિયાશક્તિ યા આત્મવી
૧૩
વણાનાં પુદૂગલે તે શુ' ચીજ છે? કઈ જગ્યાએ રહેલ છે ? કેવા સ્વરૂપે રહેલ છે ? તે આપણી ચક્ષુથી કેમ દેખાતાં નથી ? તેના અસ્તિત્વની સાબિતી કેવી રીતે બુદ્ધિગમ્ય અની શકે ? તે આત્માને કેવી રીતે ચાંટે છે ? કેટલા ટાઈમ ચાંટી રહી શકે છે? આત્મામાં શુ અસર પેઢા થાય છે? તે વિવિધ ક રૂપે કેવી રીતે પિરણામ પામે છે? આ રીતની તે અ ંગેની સ્પષ્ટ અને બુદ્ધિગમ્ય સમજ તે જૈન દનમાં પરૂપિત કમ વાદના અધ્યયનથી જ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. કમ”ના વિષયમાં, ઉપયાગના વિષયમાં, આત્માના વિષયમાં, અને વીયના વિષયમાં, આવી સુંદર અને સ્પષ્ટ હુકીકત, જૈનદર્શન સિવાય જગતના કોઈ પણ સાહિત્યમાં જોવા મળી શકતીજ નથી. અને તેથી જ આધ્યાત્મિક ઉન્નત્તિ દશકદનમાં જૈન દન, એ સર્વ શ્રેષ્ટ દશન છે. પૂર્વગ્રહને ત્યાગી, સત્યને જ પક્ષપાતી બની રહેનારને જ આ હકીકત માન્ય રહે છે.
ઉપરાક્ત હકીકતથી સ્પષ્ટ સમજી શકાય છે, કે, વીય પ્રવૃત્તિમાં મન, વચન, અને કાયાનેા સહકાર છે, તે વીયની ચાગ ' સંજ્ઞા છે. કામ ણુવ ણાનાં પુદ્ગલેાનુ ગ્રહણ પણ આ યેાગસંજ્ઞક વીયથી જ થાય છે.
•
*પ્રક'પિત વીય દ્વારા જ આત્મામાં નવાં નવાં ક્રમના અધ થતા જ રહે છે. પરતુ તે સમયે કનુ શુભાશુભ રૂપે ઉત્પન્ન થતું પરિણમન તેા, તે સમયે વત્તતા જીવના ઉપયેગના જ આધારે છે. કેમકે ઉપયાગ વિના, વીય

Page #63

૫૪
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
કુરિત થઈ શકતું નથી. માટે કર્મનું શુભાશુભપણું, ઉપયોગના અનુસારે જ થાય છે. આ ઉપગની પ્રવૃત્તિ જ્યારે શુભ કાર્યમાં હોય છે, ત્યારે શુભ ઉપગ કહેવાય છે. અશુભ તથા અશુદ્ધ ભાવે પ્રવૃત્તિ હોય છે, ત્યારે અશુભ યા અશુદ્ધ ઉપગ કહેવાય છે. ધર્મધ્યાનાદિ શુભમાં પ્રવૃત્તિ, તે શુભ ઉપયોગ છે. વિષયવાસનાદિ ઇંદ્રિાના વિષયમાં થતી પ્રવૃત્તિ, તે અશુભ ઉપગ છે. અને રૌદ્રધ્યાન–તીવ્ર ક્રોધાદિ વિચાર તથા વર્તનમાં, અશુદ્ધ ઉપયોગ છે. શુભ ઉપયોગ પ્રવૃત્તિથી દેવ અને મનુષ્યની ગતિ, તથા અશુભ ઉપયોગથી તિર્યંચની ગતિ અને અશુદ્ધ ઉપગથી નરકગતિને એગ્ય કર્મ બંધાય છે. શુભ-અશુભ અને અશુદ્ધ ઉપગ ઉપરાંત ચે શુધ્ધ ઉપગ પણ છે. સહજ વરૂપથી નિર્વિકલ્પ સ્વરૂપમાં પરિણમિત રહેવાની સ્થિતિ તે શુધ્ધઉપગ છે. શુદ્ધ ઉપગની પ્રવૃતિમાં કર્મનિર્ભર અને મોક્ષ પ્રાપ્તિ થાય છે.
કેવા ભાવથી ઉપગને પરિણમિત કરે, અગર ન કરે, તેની જાગૃતિની ક્ષણે ક્ષણે જીવને અતિ અગત્યતા છે. શુદ્ધ ઉપગ જે નિરાકાર અને નિર્વિકલ્પ સ્વરૂપ છે, તેમાં જ શાંતિ, આનંદ અને કર્મક્ષય કરવાનું સામર્થ્ય છે. તે સિવાય શુભ, અશુભ અને અશુદ્ધ ઉપગમાં,દુઃખની ઉત્પતિ થાય છે. જેમ જેમ શુભ, અશુભ અને અશુદ્ધ ઉપગમાં લીન થવાય છે, તેમ તેમ આત્માને વિકાસ રોકાઈ જાય છે. શુદ્ધ ઉપગમાં સ્થિરતા રહી ન શકે તે પણ શુદ્ધ ઉપ

Page #64

ક્રિયાશકિત યા આત્મવી
૫૫.
ગનું લક્ષ્ય રાખીને શુભ ઉપયેગમાં પિરણત રહેવાથી, શુદ્ધ ઉપયાગમાં જવાની સરલતા થાય, એવાં સાધન જીવને પ્રાપ્ત થાય છે. એ અપેક્ષાએ શુભ ઉપયેગ ઠીક છે. પરંતુ શુદ્ધ ઉપયેાગના લક્ષ્યવિના, વિશ્વની માયાના લક્ષ્યથી કરાતા શુભ ઉપયાગ, ભાવિ દુઃખના કારણભૂત થાય છે. શુભ-અશુભ અને અશુદ્ધ ઉપયાગ તે વૈભાવિક છે. તે ત્રણે ઉપયાગમાં રાગ-દ્વેષની પરાધીનતા હોવાથી પરભાવરમણ છે, એવા વૈભાત્રિક ઉપયેાગની રમણતામાં સહાયક વીય પણ વૈભાવિક છે, એ પ્રકારે વૈભાવિક રૂપે પ્રવત ન હેાવાવાળી આત્મગુણેાવાળી આત્મદશા પણ વૈભાવિક છે.
જ્યારે આત્મા શુદ્ધ ઉપયાગમાં સ્થિત થાય છે, ત્યારે તેના ઉપયાગ, રાગ અને દ્વેષની પરાધીનતા રહિત હાવાથી, ચારિત્રરૂપ સ્વભાવ દશામાં, આત્માનું રમણ થાય છે. તે સમયનુ' સહાયક વીય, તે સ્વાભાવિક વીય કહેવાય છે. એ રીતના સ્વાભાવિક રૂપથી પ્રવ્રુત હેાવાવાળુ વય, તે ઉત્કૃષ્ટ વીય કહેવાય છે. ઉત્કૃષ્ટ વીય ઉપર, ચૈાગના કાઈ પ્રભાવ પડી શકતા નથી. જેમ જેમ કની સંખ્યા ઓછી થતી જાય છે, તેમ તેમ વીયમાં સ્થિરતા થતી જાય છે. અર્થાત્ ઉચ્ચ ગુણસ્થાનકની પ્રાપ્તિથી ત્રણે યાગ (મન–વચન–કાયા)ની પ્રવૃતિએમાં, મંદતાના પ્રમાણુમાં, આત્મવીય અનાવૃત બની, વિકસીત થતું જાય છે. તથા મન વચન કાયાના ચેાગેાની સ્થિરતા વૃદ્ધિ પામવાથી, આત્મશક્તિની ચ'ચળતા પણ ઓછી બની જઈ, સ્થિર થતી જાય છે. આગળના ગુણસ્થાનકમાં

Page #65

૫૬
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
જેમ જેમ યાગની સ્થિરતા થતી જાય છે, તેમ તેમ આત્મ શક્તિ વૃદ્ધિ પામે છે. જેમ જેમ આત્મશક્તિ વૃદ્ધિ પામે છે, તેમ તેમ મન વચન અને કાય ચેગાના પ્રભાવ, આત્મા ઉપરથી આ થતા જાય છે. અને ધીમે ધીમે આત્મામાં પુદ્દગલા લેવાનુ અધ થતુ જાય છે. અહી પુદ્ગલ અને આત્મા, બન્ને સ્વતંત્ર થઈ જાય છે. ત્યારબાદ એક બીજા પર કાઈ પ્રભાવ રહેતા નથી. એ રીતે રત્નત્રયીની સ ́પૂર્ણ પ્રાપ્તિથી અને વીય તરાય કના સવ થા ક્ષય થઈ જવાથી, મેરૂ પર્વત તથા સમગ્ર વિશ્વને પણ પલટાવી શકે, એવું અક્ષય આત્મવીય ક્ષાયિક ભાવથી પ્રગટ થાય છે. એવા વીય દ્વારા આત્મા, શૈલેશી મેરૂપર્યંત જેવા સ્થિર વીય વ'ત અને છે. પછી આત્મા, પુદ્દગલ ગ્રહણ કરતા નથી. કારણ કે અહીં તેની અયેાગી અવસ્થા છે. પાંચ વાક્ષર ઉચ્ચારણુ કાળ સુધી, અયેાગી બની રહેલ તે આત્મા, અ’તે મેાક્ષગામી થઈ સિદ્ધશિલા ઉપર સદાના માટે વાસ કરીને રહે છે.

Page #66

૫. ઇન્દ્રિય અને મન
જીવને પ્રત્યેક ક્ષણના ઉપયોગ પ્રર્વતનમાં જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ક્ષયે પશમ (કેવલીને જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ક્ષય) અને જે પ્રકારે જ્ઞાનરૂપે અને દર્શનરૂપે ઉપગ ઉત્પન્ન કરે હેય તેને અનુરૂપ અનુકુળ નિમિત્તોને સદ્ભાવ હવે જોઈએ. આ બન્ને કારણે પૈકી જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ક્ષપશમ તે ઉપાદાન યા અત્યંતર કારણ છે, અને વસ્તુને ઈન્દ્રિય સાથે સંગ-સર્ષિ ઈત્યાદિ બાહાકારણ યા નિમિત્તકારણ છે.
છઘસ્થ જીવને જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષેપશમરૂપ અત્યંતર કારણે તે વિષયબેધ તે ઈન્દ્રિય અને મનની સહાયથી થાય છે. ઇન્દ્રિય શબ્દ અને તેને અર્થ પ્રસિદ્ધ હેવા છતાં તેના સ્વરૂપ સંબંધી લેકમાં ઘણા મતભેદો છે. એટલે તેની વાસ્તવિક સમજ તે જૈનશાસ્ત્રાનુસારે જ મગજમાં સરલતાથી બેસી શકે છે. વળી દરેક જીવની જ્ઞાનશક્તિનું માપ પણ જૈનશાસ્ત્રાનુસારે જ સમજી શકાય છે આવું સ્પષ્ટ જીવવિજ્ઞાન અને ઈન્દ્રિયવિજ્ઞાન, તે, જૈનદર્શન સિવાય અન્ય કોઈ દાર્શનિક શાસ્ત્રોમાં કે વર્તમાન વિજ્ઞાનમાં દ્રષ્ટિગોચર થતું નથી.
ઉપગ પ્રવર્તન અંગે અથત કોઈપણ વિષય કે.

Page #67

જૈન દર્શીનમાં ઉપયોગ
૫૮
પદાર્થ પ્રત્યે જીવનું લક્ષ જોડાવામાં એટલે જીવને (કેવલી વિનાના છદ્મસ્થ જીવાને) ઉપયેગ પ્રવર્ત્તનમાં જીવનું પેાતાનું મન અને ઈન્દ્રિયા જ કામ કરે છે. પરંતુ ઇન્દ્રિય અને મન અંગેની સમજ જો જૈનશાસ્ત્રાનુસારે મેળવી શકાય તે જ તે માબત અતિસ્પષ્ટતાથી અને સરલતાએ સમજી શકાય. અહિ' ઉપયાગ લાગુ થવા ટાઈમે ભાવના તથા પરિણામ તે ચિંતવનરૂપ હોઈ તે ટાઈમે મન કામ કરે છે.
(૧) સ્પર્શે°ન્દ્રિય (ત્વચા) (૨) રસનેન્દ્રિય (જીભ) (૩) ઘ્રાણેન્દ્રિય (નાસિકા) (૪) ચક્ષુરિન્દ્રિય (આંખ) અને (૫) શ્રાÀન્દ્રિય (કાન), એમ પાંચ પ્રકારે ઇન્દ્રિયા છે. આ ક્રમે ઇન્દ્રિયાનાં નામ કહેવાના હેતુ એ છે કે, એકેન્દ્રિય જીવને કઈ એક ઇન્દ્રિય હાય અને એઇન્દ્રિયાદિ જીવાને કઈ કઈ એ-ત્રણ–ચાર અને પાંચ ઇન્દ્રિય હાય તે સ્પષ્ટ જાણી શકાય.
ઇન્દ્રિયેાના પાંચે પ્રકારે તે (૧) દ્રવ્યેન્દ્રિય અને (૨) ભાવેન્દ્રિય, એમ મન્ને પ્રકારે છે. તેમાં પાંચ દ્રવ્યેન્દ્રિયા તે નિવૃત્તિરૂપ તથા ઉપકરણરૂપે, અને ભાવેન્દ્રિય તે લબ્ધિરૂપ અને ઉપયેાગરૂપ એમ બબ્બે પ્રકારની છે.
ખરી રીતે કોઈપણ વિષય કે પદાર્થને જાણવાની મૂળભૂત શક્તિ તેા ભાવેન્દ્રિયામાં જ છે. નિવૃČત્તિ અને ઉપકરણરૂપ દ્રવ્યેટ્રિન્ચ, તે તે શરીરના અવયવરૂપ હાવાથી જેમાંથી શરીર બન્યું છે, તે જ મસાલામાંથી બનેલી હાય

Page #68

ઇન્દ્રિયો અને મન
૫૯ છે. ભાવેન્દ્રિની પ્રાપ્તિ તે જીવને પિતાના જ્ઞાનાવરણીય કર્મના પશમાનુસારે થાય છે. અને તેથી તે આત્માના જ્ઞાનગુણરૂપે હોઈ, ગુણી અને ગુણના અભિન્ન સ્વરૂપે આત્મા સાથે જ સંબંધિત બની રહેલ છે. તેમાં જ્ઞાન વરણીયકર્મના ક્ષેપશમાનુસારે હાનિવૃદ્ધિ થતી રહે, પરંતુ સર્વથા તે જ્ઞાનગુણરહિત કોઈપણ જીવ બની જાતે જ નથી.
જીવનું શરીર અને દ્રવ્યેન્દ્રિયે એક જ જાતના મસાલામાંથી બનેલ હોવા છતાં તેમાં ફેર માત્ર એટલે જ હોય છે કે :
બરાકમાં આવેલ પદાર્થનું શરીર બનેલું છે. રાકને પહેલો રસ થાય છે. અને શરીરમાં તે જરૂરી ઠેકાણે વહેંચાય છે. તેમાંથી લેહી, માંસ, મેદ, હાડકાં, મજજા, મગજ, વીર્ય અને ઓજસ ઉત્પન થઈ પોતપોતાના આશયમાં સૌ સૌને ગ્ય ઠેકાણે જરૂરીયાત પ્રમાણે વહેંચાઈને ગોઠવાય છે, તથા શરીરમાં ફેલાય છે. તેમાંથી બીજી ધાતુઓ, ઉપધાતુઓ, નસે, વાળ, સ્નાયુઓ, ચામડી વગેરે બને છે. તથા દરેકના મેલ અને મળ પણ જુદા પડીને જુદાજુદા દ્વારેથી બહાર નીકળ્યા કરે છે. પરંતુ એ બધામાંથી વધારે શક્તિશાળી, તીવ્ર અને દેદીપ્યમાન તત્વોમાંથી ઉપકરણેન્દ્રિય અને તે તે ઈન્દ્રિયોને લગતા જ્ઞાનતંતુઓ બને છે.
આમાં આંખ-નાક-કાન વગેરે બહાર જણાતા અને

Page #69

જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
પુદ્ગલ દ્રવ્યમાંથી બનેલા શરીરના એક જાતના શારીરિક અવય તે, નિવૃત્તિ ઈન્દ્રિય કહેવાય છે. અને તેજ પ્રમાણે જાણવા ચોગ્ય વિષય પકડવાની તીવ્ર શક્તિવાળા, ઈદ્રિના અંદરના આકારેને ઉપકરણેન્દ્રિય કહેવાય છે. જો કે વિષય ગ્રહણ કરવાની તાકાત તે ભાવઈન્દ્રિયની છે. પરંતુ તેમાં મદદગાર યા સાધનરૂપ બની શકનાર અત્યંતર ઇન્દ્રિયાકાર હોવાથી તેને સાધનરૂપે વિષય ગ્રહણ કરવાવાળી કહી શકાય છે.
તલવારની ધાર તે વસ્તુને કાપવામાં ગમે તેટલી પાણીદાર હોય, પરંતુ તેમાં તલવાર ધારણ કરનાર મનુષ્યની શક્તિ જ કામ કરે છે. જમીન ઉપર પડી રહેલી તલવાર સ્વયં કઈ વસ્તુને કાપી શકતી નથી. પરંતુ તલવાર તો વસ્તુને કાપવામાં શક્તિધારક મનુષ્યને સાધનરૂપ બને છે. છતાં વસ્તુને કાપવાની તીવ્રશક્તિ આ તલવારમાં છે, એમ વ્યવહારથી બેલાય છે. તેવી રીતે પદાર્થના વિષયને જાણ વામાં જીવના જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષેપશમાનુસારે જીવની જ્ઞાનશક્તિરૂપ ભાવેન્દ્રિય જ કામ કરતી હોવા છતાં સાધનરૂપે વર્તતી અત્યંતર ઈન્દ્રિયાકારને પણ વિષય ગ્રહણ કરવાની તાકાતવાળી કહી શકાય છે. તે સાધનરૂપે હેવાના કારણે તેને ઉપકરણેન્દ્રિય કહેવાય છે.
બાહ્યાકારે દેખાતા આંખ-નાક-કાન વગેરે શારીરિક અવયવે તે તે ઉપકરણેન્દ્રિયની ઓળરૂપે-ડબ્બીરૂપેસાચવણીરૂપે કે માળખારૂપે છે. જીવને વિષય ગ્રહણ કરવામાં

Page #70

ઇન્દ્રિયા અને મન
૬૧.
નજીકના સ’મધવાળી તે ઉપકરણેન્દ્રિયા જ છે. આંખકાન તે મહારથી સારા હેાય તે પણ જોઈ કે સાંભળી ન શકાય તેવુ'ય અને છે. માહ્યાકાર આંખ હાવા છતાં આંધળે. જોઈ શકતા નથી. તેવી રીતે બહેરા પણુ સાંભળી શકતા નથી, એવું પણ કયારેક હાઈ શકે છે.
વળી સાધન સારૂ હાવા છતાં સાધનના ઉપયેગ કરનાર ન હેાય તે પણ કાય થતુ નથી. તેવી રીતે બાહ્ય . અને અભ્યતર દ્રવ્યેન્દ્રિયા બરાબર હાવા છતાં શરીરમાંથી જીવ ચાલ્યે! ગયા બાદ મૃતશરીરની તે દ્રવ્યેન્દ્રિય સ્વય વિષયગ્રહણ ક'ઈ કરતી નથી. આ હકીકત ઉપરથી સ્પષ્ટ સમજાય છે કે પદાર્થ ને જાણનાર જીવ છે. અને ભાવેન્દ્રિયાદ્વારા જાણવામાં તેને સાધનભૂત એવી ઉપકરણેન્દ્રિયા જ છે. આ ઉપકરણેન્દ્રિયાની ખેાળીરૂપે-ડખ્ખીરૂપે-બાહ્યાકારરૂપે દેખાતી નિવૃત્તિ ઇન્દ્રિયા છે.
આત્મામાં સર્વજ્ઞ શકિતરૂપે ા કેવલજ્ઞાન છે. તેના ઉપર કેવળજ્ઞાનાવરણીય કનું આવરણ છે. છતાં જ્ઞાનના જે કાંઈ પ્રકાશ પડે છે, તેના ઉપર મનઃપર્યાય જ્ઞાનાવરણીય: અવધિજ્ઞાનાવરણીય મતિજ્ઞાનાવરણીય: શ્રુતજ્ઞાનાવરણીયઃ કાંનાં આવરણા છે. જેથી આત્મા, સર્વજ્ઞ હાવા છતાં તે તે જ્ઞાનાવરણીય કર્માંના ઉદયથી સઘળું જાણી શકતા નથી.. છતાં તે કર્માંના કઈક ક્ષય અને કંઈક ઉપશમભાવથી, એટલે યેાપશમ ભાવથી તે જ્ઞાનપ્રકાશ કઈક કંઈક અશે.
:

Page #71

જૈન દર્શનમાં ઉપયાગ
અનાવૃત્ત – વગર ઢંકાયેલા રહે છે. તેનાં નામ મતિજ્ઞાન : શ્રુતજ્ઞાન: લબ્ધિ કહેવાય છે. દ્રવ્યેન્દ્રિયાની મદદ વિના તે લબ્ધિ, કામ આપી શકતી નથી, એવી તે નિર્માળ હોવાથી તેનું નામ ભાવેન્દ્રિય આપવુ' પડ્યું' છે. કેમકે તેને દ્રવ્યેન્દ્રિયાને આધીન રહેવુ પડે છે. જેથી લબ્ધિ તે જ્ઞાનશક્તિરૂપ હાવા છતાં તેને ઇન્દ્રિય તરીકેનું પણ નામ ધારણ કરવું પડે છે. દરેક ભાવેન્દ્રિય દરેક જીવને લબ્ધિરૂપે અને ઉપયેાગરૂપે હાય જ છે. અને કચિત્ તેને સૂક્ષ્મ ઉપયોગ પ્રવર્ત્તતા પણુ હોય છે. પરંતુ ખાસ કરીને તે જે જીવને જે જે દ્રવ્યેન્દ્રિયા હાય, તેની લબ્ધિ અને તેના ઉપયાગ વિશેષ પ્રવર્ત્ત છે. તે ઉપરથી તે જીવા એકેન્દ્રિયઃ એઇન્દ્રિય : વગેરે કહેવાય છે. એટલે કે દરેક જીવને પાંચેય ભાવેન્દ્રિયે તા હોય જ છે. અને મનસહિત ગણીએ તે છ ભાવેન્દ્રિયા હોય છે. છતાં દ્રવ્યેન્દ્રિયા અમુક અમુક જ હાવાના કારણે તે જીવ તેટલી ઇન્દ્રિયવાળા કહેવાય છે.
મતિજ્ઞાનાવરણીય કર્માંના ક્ષયાપશમના અળ પ્રમાણે જે જે જીવના મતિજ્ઞાનમાં જેટલી જેટલી જાણવાની શક્તિ, વ્યક્ત એટલે મતિજ્ઞાનાવરણીય કર્માથી અનાવૃત-નહિં ઢંકાયેલી હાય તેમાં કર્મના ક્ષયાપશમ હાઈ તે લબ્ધિ, ભાવેન્દ્રિય કહેવાય છે. તે લબ્ધિ ગમે તેટલી ખુલ્લી હાય પણ જો દ્રવ્યેન્દ્રિયની તેમાં મદદ ન મળે તે। તે લબ્ધિ, કામ આપી શકતી નથી. લબ્ધિ જે પ્રમાણે હોય તે પ્રમાણે દ્રવ્યેન્દ્રિય અને વિષયાના સમંધ થતાં જ તે લબ્ધિ
૬૨

Page #72

ઈન્દ્રિ અને મન ઈન્દ્રિમાં જાણવાની પ્રવૃત્તિ જાગૃત થાય છે, તેને જ ઉપગ કહેવાય છે. જેને જીવના લક્ષણ તરીકે જણાવેલ છે.
તાત્પર્ય એ છે કે આત્મામાં મતિજ્ઞાનના ક્ષયપામરૂપ શક્તિભાવે ઇન્દ્રિયલબ્ધિ છે. તેને જ ઉપયોગ પ્રવર્તે છે. અને તે ઉપગ પ્રવર્તાવામાં શરીરની ઇન્દ્રિયેરૂપ અભ્યન્તર અવયવે મદદ કરે છે. અને તે અવયવોના રક્ષણ માટે બાહ્ય આકારે પણ હોય છે.
આ પ્રમાણે ઉપગ એ લબ્ધિ-નિવૃત્તિ અને ઉપકરણ એ ત્રણની સમષ્ટિનું કાર્ય છે. આ ઉપગ તે તે જ્ઞાનવિશેષ છે, અને ઇન્દ્રિયનું ફળ છે. તેમ છતાં તે ઉપગને ઉપચારથી અર્થાત્ કાર્યમાં કારણને આરોપ કરી, એને પણ ઈન્દ્રિય કહી છે. જેથી લબ્ધિ અને ઉપયોગ એ બનેને ભાવેન્દ્રિય કહી શકાય. એટલે આ બને પ્રકારની ભાવેન્દ્રિય તે મતિજ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મના ક્ષપશમાનુસારે વર્તતે એક પ્રકારને આત્મિકભાવ છે. અને નિવૃત્તિ તથા ઉપકરણ એ બન્ને પ્રકારની દ્રવ્યેન્દ્રિય તે પુદ્ગલમય જડ વસ્તુ છે.
બનેય દ્રવ્યેન્દ્રિમાં સમાવેશ પામતા શારીરિક અવયવે અને જ્ઞાનતંતુઓના જથ્થાઓ વગેરે, શરીરના જ એક જાતના સૂમ અવયવે છે. આ અવયની રચના વિવિધ પ્રકારના નામકર્મના ઉદયે કરી, જીવ પ્રયત્ન વડે જ “શરીર ગ્રહણ ગ્ય” નામે કહેવાતી પુદ્ગલ જથ્થાની

Page #73

૬૪.
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ એક વર્ગણામાંથી જ થાય છે. આ વિવિધ પ્રકારે વર્તતે. નામકર્મને ઉદય તે કર્મગ્રંથાદિ ગ્રંથી અને પુદ્ગલ જથ્થાની વિવિધ વર્ગણુઓનું સ્વરૂપ તે કમ્મપયડી આદિ ગ્રંથેથી જાણવું અને સમજવું અત્યંતાવશ્યક છે.
આ નામકર્મના વિવિધ પ્રકારે વર્તતા ઉદય પૈકી, શરીર નામકર્મ–સંઘાતન નામકર્મસંસ્થાન નામકર્મ–સંઘયણ નામકર્મ–અંગોપાંગ નામ કર્મ–નિર્માણ નામકર્મ–અગુરુલઘુનામકર્મ–વણું–ગંધ-રસસ્પનામકર્મ પર્યાપ્તનામકર્મ–જાતિનામકર્મ વગેરે નામકર્મોના ઉદયની ઓછીવત્તી અસરોથી શરીરનાં અવયવ ઉત્પન્ન થાય છે. સંસ્થાન નામકર્મ પ્રમાણે નિવૃત્તિ અને ઉપકરણના આકારે-સંસ્થાને થાય. છે. અને સંહનન નામકર્મ પ્રમાણે તેની મજબુતી થાય છે. આ શરીર અને તેના વિવિધ અવયવે જડ એવા પૌગલિક છે. તેમ છતાં જ્ઞાનાવરણીય કર્મના આવરણથી જીવની ચેતનાશક્તિ (જ્ઞાનશક્તિ) અવરાયેલ હોય ત્યાં સુધી તે જીવ, આત્મસાક્ષાત્ સઘળુંય જાણી શકતે નહિં હેવાથી અમુક અંશપ્રમાણ અનાવરણ જ્ઞાનપ્રકાશવડે પદાર્થવિષય જાણવા માટે તેને જ સ્વરૂપ એવાં આ શારીરિક વિવિધ અવયની મદદ લેવી પડે છે.
સ્પર્શેન્દ્રિય આદિ પાંચ ઈન્દ્રિય ઉપરાંત મન પણ જ્ઞાનનું સાધન છે. રૂ૫ આદિ વિષયમાં પ્રવૃત્ત થવા માટે તેને નેત્ર આદિ ઇન્દ્રિયને આશ્રય લે પડે છે. આ પરાધીનતાના કારણે એને અનિદ્રિય અથવા નેઈન્દ્રિય-ઈબદ્દ

Page #74

ઇન્દ્રિય અને મન ઇન્દ્રિય જેવું કહ્યું છે. આ મન તે કેઈ નેત્ર આદિની માફક શરીરના કોઈ સ્થાનમાં જ માત્ર નહિ રહેતાં શરીરની અંદર સર્વત્ર વર્તમાન છે. કહ્યું છે કે આથી તેને આખા દેહમાં માની શકાય છે.
વળી મન તે સ્પર્શન આદિની માફક બાહ્ય સાધન ન હોઈ આંતરિક સાધન છે; એથી તેને અંતઃકરણ પણ કહેવાય છે. મનને વિષય, બાહ્ય ઇન્દ્રિયની માફક પરિચિત નથી. કારણ કે બાહ્ય ઇન્દ્રિયે તે ફક્ત મૂર્ત–રૂપી (વર્ણગંધ-રસ-સ્પર્શ યુક્ત પદાર્થ)ને ગ્રહણ કરે છે, અને તે પણ અંશરૂપે. જ્યારે મન તે મૂર્ત—અમૂર્ત બધા પદાર્થોનું તેનાં અનેક રૂપ સાથે ગ્રહણ કરે છે. મનનું કાર્ય માત્ર વિચાર જ કરવાનું છે. વસ્તુને સ્પર્શવાનું–જેવાનું–ચાખવાનું -સુંઘવાનું કે સાંભળવાનું નથી. તે તે ઇન્દ્રિયદ્વારા ગ્રહણ કરાયેલા અને નહિગ્રહણકરાએલા વિષયમાં વિકાસની ચેગ્યતા પ્રમાણે વિચાર કરી શકે છે.
કેઈ વિવક્ષિત સમયે ઈન્દ્રિયસ્કૃષ્ટ યા ઇન્દ્રિય સન્મુખ વસ્તુ અંગે તેને અવગ્રહાદિથી ધારણા સુધીનો બોધ, ઈન્દ્રિય અને મનથી થાય છે તે વિવક્ષિત સમયે થયેલ વિષયોધની અન્ય દીર્ઘટાઈમે પણ સ્મૃતિ કરનાર તે મન જ હોય છે. સ્મૃતિ ટાઈમે વસ્તુ, ઇન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ નહિં હોવા છતાં તેની સ્મૃતિ તે મનદ્વારા જ થઈ શકે છે. તે સમયે જીવને ઉપગ, પૂર્વે જાણેલા પદાર્થવિષય

Page #75

જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
અંગે વર્તતે હોય છે. | મન એ બે પ્રકારે છે. (૧) દ્રવ્યમન અને (૨) ભાવમન. તેમાં દ્રવ્યમન એ પૌગલિક દ્રવ્ય છે. આત્માની પિતાની વસ્તુ નથી. પરદ્રવ્ય છે, જ્યારે ભાવમન તે તે જીવને જ પર્યાય છે.
વિશ્વમાં અતિ સૂમરૂપે સદાના માટે વર્તતી વિવિધ સ્વરૂપી પુગલ જથ્થાની જાતે પૈકી અમુક જાતેમાંથી જ જેમ શરીર અને શરીરનાં અવયવે બની શકે છે, તેમ આ દ્રવ્યમાન પણ સૂક્ષ્મ પુદ્ગલ જથ્થાની જે જાતમાંથી બની શકે છે, તે જાતના પૌગલિક જથ્થાને જૈનશાસ્ત્રમાં “મને વર્ગણા” નામે દર્શાવેલ છે. અને જીવનું જે માનસિક ચિંતન-વિચારધારા-સંકલ્પ વિકલ્પ એ ભાવમન છે. તે જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષપશમાનુસારે વર્તે છે. સંગ્નિપચેન્દ્રિય વિચાર કરવા ટાઈમે પિતાના આત્મવીર્યથી અને કાયયેગના બળથી મને વર્ગના પુદ્ગલેને આકષી ને વિચારવામાં કામ આવે તેવા મનપણે પરિણમાવી, તેનું મન બનાવી, વિચાર કરવામાં તેને ઉપયોગ કરી, પછી તરત જ મનના તે પુદ્ગલેને છોડી દે છે. આ રીતે હરેક ટાઈમે વિચાર કરવામાં મને વર્ગણાના પગલે ઉપર ગ્રહણ દ્વારા જ મનથી વિચાર કરી શકાય છે. આ રીતે દ્રવ્યમનને મેળવી શકનાર જ છ ભાવમનસ્વરૂપે પૂર્વાપરને વિચાર વિચારી શકે છે.

Page #76

ઇન્દ્રિયા અને મન
૬૭
દ્રવ્યમન તે ઘરડા માણસની લાકડી જેવુ' છે. ઘરડા માણસને ચાલવામાં લાકડીના ટેકા જોઈ એ જ. ચાલી શકતા હાવા છતાં લાકડીના ટેકા વગર ચાલી શકતા નથી. એ રીતે માનસિક વચાર કરવામાં પણ દ્રવ્યમનની સહાય જોઈ એ જ.
મનવાળા સ`જ્ઞિપ’ચેન્દ્રિય જીવા કોઈ પણ વસ્તુને વિચાર, આ પ્રમાણે બનેલા મનથી જ કરે છે, ભાવમનસ્વરૂપે વિચાર કરવામાં દ્રવ્યમનના ઉપયોગ થતી વખતે દ્રવ્યમનની જે ભિન્નભિન્ન આકૃતિઓ થાય છે, તેને મનના પર્યાય કહેવાય છે. દ્રવ્યમન એ એક પ્રકારનુ યૌદગલિક દ્રવ્ય હાઈ તે મનના પાંચે પણ પુદ્ગલદ્રવ્યના જ પાંચે કહેવાય છે.
પૃથ્વીકાય – અપકાય – તેઉકાય -- વાઉકાય – વનસ્પતિકાય – એઇન્દ્રિય તેઇન્દ્રિય – ચઉરિન્દ્રિય એ આઠ નિકાયના જીવાને તેા મન હેાતું જ નથી. પ ંચેન્દ્રિયને મન હેાય છે, પરંતુ સ` પંચેન્દ્રિયોને નહિં. પાંચેન્દ્રિયના ચાર વર્ગો છે. દેવ-નારકમનુષ્ય અને તિચ. આમાંથી પહેલા એ વર્ગામાં તે બધાને મન હોય છે, અને પછીના બે વર્ગોમાં તા એ ગત્પન્ન છે, તેને જ મન હેાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે, મનુષ્ય અને તિય ચ તે ગàત્પન્ન તથા સમૂમિ, એમ એ પ્રકારના હાય છે. જેમાં સમૃ િમ મનુષ્ય અને તિયાઁચને મન હાતુ નથી. એકંદર જોતાં પંચેન્દ્રિ

Page #77

૬૮
જૈન દર્શનમાં ઉપયો?
યમાં દેવ, નારક, અને ગર્ભજ, મનુષ્ય તથા ગર્ભજ તિયને જ મન હોય છે. બાકીના છ મન વગરના છે.
ક્યા જીવને મન છે, અને ક્યા જીવને મન નથી તે, તે જીવમાં સંજ્ઞા હોવા યા નહિ હોવા ઉપરથી જાણી શકાય છે. સંજ્ઞા એટલે વૃત્તિ. અને વૃત્તિ તો ન્યૂનાધિકરૂપે કોઈને કઈ પ્રકારની પણ બધા જીવમાં દેખાય જ છે. જેમકે કૃમિ, કીડી, આદિ જંતુઓમાં પણ આહાર–ભય આદિની વૃત્તિઓ દેખાય છે. છતાં તે જીવને મન વગરના કહેવાય છે,
અહિં મન વિનાના એટલે બહુ ઓછા મનવાળા સમજવા. ભિખારી પાસે પણ બે પાંચ પૈસા તે હોય જ છે. તેથી તે કંઈ પૈસાદાર ન કહેવાય. જેની પાસે બહુ ઓછા પૈસા હોય તેને ધનવાન કહેવાય જ નહિં. વ્યવહાર ચલાવી શકતે હોય, કુટુંબ નિર્વાહ ચલાવી શકતા હોય, એવા માણસને પણ લોકો ધનવાન નહિં કહેતાં “આ તે સામાન્ય માણસ છે” એમ કહે છે. એ રીતે ચઉરિન્દ્રિય સુધીના અને તંદુપરાંત સમૂર્છાિમ તિર્યંચ પંચેન્દ્રિ અને સમૂર્ણિમ મનુષ્યોને અતિ અ૬૫ મન હોવાથી તે. બધા મન વિનાના-સંજ્ઞા વિનાના કહેવાય છે.
અહિં સંજ્ઞાને અર્થ, સાધારણ વૃત્તિ નહિં કરતાં વિશિષ્ટવૃત્તિ કરે. વિશિષ્ટ વૃત્તિ એટલે ગુણદેષની વિચા રણા, કે જેનાથી હિતની પ્રાપ્તિ અને અહિતને પરિહાર થઈ શકે છે એ વિશિષ્ટ વૃત્તિને શાસ્ત્રમાં “સંપ્રધારણ

Page #78

ઇન્દ્રિયા અને મન
સંજ્ઞા ” કહે છે. એ સંજ્ઞા, મનનુ` કા` છે. તે દેવ-નારક અને ગભ જમનુષ્ય તથા ગાઁજ તિય ચમાં જ સ્પષ્ટ રૂપે દેખાય છે. એથી જ તેમને મનવાળા માન્યા છે.
જો કે કૃમિ અને કીડી આદિ પણ પોતપોતાના ઈષ્ટની પ્રાપ્તિ અને અનિષ્ટને ત્યાગ કરવાના પ્રયત્ન તા કરે જ છે પર ́તુ તેઓમાં ભૂતકાળ અને ભવિષ્યકાળ અંગેની સંજ્ઞા નહિ' હાતાં માત્ર વત્તમાનકાળ પૂરતી જ સંજ્ઞા છે. કીડી સાકરના ટુકડા તરફ આકર્ષાય છે. આપણને ખબર પણ ન હોય કે આ ખૂણામાં સાકરના ટુકડા પડયા છે. પણ કીડીને તે તરત જ ખબર પડી જાય છે. એ રીતે ચારઇન્દ્રિયવાળા સુધીના સર્વ જીવાને ટાઢ-તડકો વગેરેની અસર થાય છે. પણ આ જીવેને ભૂતકાળ કે ભવિષ્યકાળની ખખર હાતી નથી. ભૂતકાળમાં આપણને આ સ્થળે ઘણું સહન કરવુ પડ્યું છે, માટે તે સ્થળે આપણે નહિ જવું જોઈ એ, તેવી ખબર તે જીવાને પડતી નથી, કારણુ કે તે જીવાને લાંબા વિચાર કરવાની શક્તિ નથી. ભૂત અને ભવિષ્યનુ' તેમને કાંઈ જ ભાન નથી. આમ એક-એ-ત્રણ અને ચાર ઇન્દ્રિયવાળા જીવાને તથા સમૂચ્છિમ તિય 'ચ પાંચેન્દ્રિય અને સમૂમિ મનુષ્યને “મન” તે હોય છે, પણ તે અવ્યક્ત ભાવમન જ માત્ર હોય છે. મન કહેવા પૂરતું જ મન છે. સામાન્ય વમાનકાળ પૂરતુ જ મન હોય છે. કીડી જતી હાય અને જે જગ્યાએ અગ્નિના કણીચે પડયા હેાય ત્યાં પહેાંચતાં તે દઝાય છે.
૬૯

Page #79

७०
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
એટલે ત્યાંથી તે ખસી જાય છે. પરંતુ પાછું આવવું ન જોઈએ, એ રીતને વિચાર તે કરી શકતી નથી. એટલે કીડી-કૃમિ આદિ જમાં પણ અત્યંત સૂક્ષમ ભાવમન હોય તે છે જ. અને તેથી ઈષ્ટતરફ પ્રવૃત્તિ અને અનિટમાંથી નિવૃત્તિ કરે છે, પરંતુ તેઓનું તે કાર્ય ફક્ત દેહયાત્રાને જ ઉપયોગી છે, તેથી અધિક નથી.
અહિયાં તે એવા પુષ્ટ મનની વિવક્ષા છે કે નિમિત્ત મળતાં જેનાથી દેહયાત્રા ઉપરાંત બીજે પણ વિચાર કરી શકાય. તાત્પર્ય કે પૂર્વજન્મ શુદ્ધાં પણ થઈ શકે એટલી વિચારની યોગ્યતાને જ “સંપ્રધારણસંજ્ઞા” કહેવાય છે.
આ સંજ્ઞાવાળા તે દેવ–નારક–ગર્ભજમનુષ્ય અને ગર્ભજતિર્યંચ જ હોવાથી તેમને જ સમનસ્ક કહ્યા છે. આ જીવે ભૂતકાળ – વર્તમાનકાળ અને ભવિષ્યકાળ, એ ત્રણેય કાળને વિચાર કરી શકતા હોવાથી તેઓને જ “સંજ્ઞા” કહેવાય છે. ચાર ઇંદ્રિયવાળા સુધીને જીવેમાં મન હોય તે છે, પણ કહેવા પૂરતું જ હોય છે. તેથી તેમને અસંસી કહેવાય છે.
સંજ્ઞા એટલે આભેગ (માનસિક ક્રિયા-વિશેષ) છે. તેના (૧) જ્ઞાન અને (૨) અનુભવ, એમ બે ભેદ છે. તેમાં મતિ, કૃત આદિ જ્ઞાન તે જ્ઞાનસંજ્ઞા કહેવાય છે. બીજી અનુભવ સંજ્ઞાના સેળ ભેદ છે. (૧) આહાર (૨) ભય (૩) મિથુન (૪) પરિગ્રહ (૫) ક્રોધ (૬) માન (૭) માયા

Page #80

ઇન્દ્રિયા અને મન
૭૧
(૮) લેાભ (૯) આઘ (૧૦) લેાક (૧૧) મેહ (૧૨) ધમ (૧૩) સુખ (૧૪) દુઃખ (૧૫) જુગુપ્સા (૧૬) શાક. ભગવતી સૂત્ર તથા પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં તે આ સેાળમાંથી દશ જ ભેદ દર્શાવ્યા છે.
આ સંજ્ઞાઓ સર્વ જીવામાં ન્યૂનાધિકપણે પણ વત્તતી જ હોય છે. કોઈકમાં અવ્યક્ત તે કોઈકમાં વ્યક્ત હોય છે. શાસ્ત્રોમાં જે સન્ની અને અસન્નીના ભેદ બતાવ્યા છે, તે ઉપરાક્ત સેળ સત્તાએની અપેક્ષાએ નહિ, પરંતુ અન્ય સત્તાઓની અપેક્ષાએ બતાવ્યા છે. એકેન્દ્રિયથી પ્રાર’ભી પચેન્દ્રિય સુધીના જીવામાં ચૈતન્યને વિકાસ ક્રમશઃ અધિકાધિક છે. તે વિકાસના તરતમ ભાવને સમજાવવા માટે જ શાસ્ત્રમાં તેની સ્થૂલ રીતિએ ચાર વિભાગ કર્યા છે.
(૧) પહેલા વિભાગમાં જ્ઞાનના અત્યન્ત અવ્યક્ત વિકાસ વિવક્ષિત છે; તે વિકાસ એટલે બધા અલ્પ છે કે તે વિકાસયુક્ત જીવ, મૂઋિતની માફક ચેષ્ટારહિત હોય છે. એ અન્યકતતર ચૈતન્યને “એઘસના” કહેલી છે. એકેન્દ્રિય જીવ તે આઘસ જ્ઞાવાળા જ છે.
(૨) ખ’જા વિભાગમાં ચૈતન્ય (જ્ઞાનશકિત)ના વિકાસની માત્રા એટલી વિવક્ષિત છે કે જેનાથી દીઘ ભૂતકાળનુ નહિ. પણ કઈક-સામાન્ય માત્ર-નહિવત્ ભૂતકાળનું સ્મરણ કરી શકાય છે. અને જેથી ઈષ્ટવિષયામાં પ્રવૃત્તિ અને

Page #81

જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
અનિષ્ટ વિષયામાં નિવૃત્તિ કરાય છે. આવા પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિકારી જ્ઞાનને “ હેતુવાદેાપદેશિકી ” સંજ્ઞા કહી છે. એઇન્દ્રિય, તેઇન્દ્રિય, ચઉરિન્દ્રિય અને સમુચ્છિ મ પ'ચેન્દ્રિય જીવ, આ હેતુવાદોપદેશકી સત્તાવાળા છે.
૭૨
(૩) ત્રીજા વિભાગમાં એટલેા વિકાસ વિક્ષિત છે કે જેથી સુદીર્ઘ ભૂતકાળમાં અનુભન્ન કરાયેલ વિષયાનુ સ્મરણ, અને તે સ્મરણુદ્વારા વમાન કાળના કત્ત બ્યાના નિશ્ચય કરી શકાય છે. આ જ્ઞાન, વિશિષ્ટ મનની સહાય. તાથી હાય છે. આ જ્ઞાનને દીકાલેાપદેશિકી ” સંજ્ઞા કહેવાય છે. દેવ, નારક અને ગજ તિર્યંચ તથા મનુષ્ય, આ ઢીકાલે પદેશિકી સંજ્ઞાવાળા હેાય છે.
66
(૪) ચેાથા વિભાગમાં વિશિષ્ટ શ્રુતજ્ઞાન વિવક્ષિત છે. આ જ્ઞાન એટલું શુદ્ધ હાય છે કે સમ્યકત્વીએ સિવાયના અન્ય જીવામાં તે અસ'ભવીત છે. આવા વિશુદ્ધજ્ઞાનને “ દ્રષ્ટિવાદોપદેશિકી ” સ'જ્ઞા કહેવાય છે.
''
શાસ્ત્રોમાં જ્યાં જ્યાં સ'ની અને અસ’નીના ઉલ્લેખ છે, ત્યાં ત્યાં સ` જગ્યાએ અસની એટલે એઘસ જ્ઞાવાળા અને હેતુવાદપદેશિકી સંજ્ઞાવાળા જીવ સમજવા. અને સ'ની એટલે દીકાàાપદેશિકી સંજ્ઞાવાળા જીવ સમજવા.
સ જીવેામાં ઓછામાં ઓછાં મતિ અને શ્રુત, એ એ જ્ઞાના તે અવશ્ય ન્યૂનાધિકપણે હાવાથી જે જીવને મનરહિત ગણાવ્યા છે, તેમને પણ ભાવમન તે! હાય જ

Page #82

ઇન્દ્રિયા અને મન
છે. દ્રવ્યમન હતુ... નથી. દીર્ઘકાલેાપદેશિકી સંજ્ઞાવાળા જીવાને જ દ્રવ્યમન હેાય છે. અર્થાત્ તે જીવા જ દ્રવ્ય અને ભાવ, એ બન્ને મનવાળા હાય છે. એકલા ભાવમનવાળા જીવા, દ્રવ્યમન સિવાય સ્પષ્ટ વિચાર કરી શકતા નથી, એટલે જ ભાવમન હેાવા છતાં એકેન્દ્રિયાક્ત્તિ જીવાને અસ'ની કહ્યા છે.
ભાવમન તે ક્ષાયેાપશમિકભાવે જ્ઞાનસ્વરૂપ હાઈ ક્ષાયિકભાવે વત્તતા જ્ઞાનને ભાવમન કહેવાય નહિ'. ક્ષાયિક ભાવનું ( જ્ઞાનાવરણીય કમ ના સ ́પૂર્ણ ક્ષયથી પ્રગટ થતું ) જ્ઞાન તે! કેવલી પરમાત્માને જ હાય. સદ્ગિ અને અસ'ગ્નિ ભેદ્ય તાક્ષાયેાપશમિક ભાવે વર્ત્તતા જ્ઞાનવાળા જીવાને જ અગે છે. જેથી કેવલીને તે નાસ'જ્ઞિ–ના અસનિ કહ્યા છે. માટે જ અહિ કેવલજ્ઞાનીઓના સંબધમાં એક વાત સમજવી જરૂરી છે કે કેવલજ્ઞાનીઓને કોઈપણ પદા કે વિષય અંગે ચિંતનન કરવાનુ હતુ જ નથી. કારણ કે તેઓશ્રી તેા વિશ્વના રૂપી અને અરૂપી સ`પદાર્થાંના ત્રિકાલિક પર્યાચાનુ જ્ઞાન ધરાવતા ડાઈ તેમને ચિંતવન કરવાનું હાતું જ નથી. ચિંતવન-મનન કરવાની સ્થિતિને અવકાશ ફક્ત એ જ રીતે સભવે છે. એટલે જ્ઞાનમાં ન્યૂનતા હાય કિવા સાધ્યમાં ન્યૂનતા હોય તેવા આત્મા એને જ વિકલ્પ કરવાની સ્થિતિને અવકાશ છે. કેવલીએએ તેા સઘળા પદાર્થાને જાણેલા હૈાવાથી અને ચારધાતી– કર્માના નાશ કરેલા હેાવાથી તેમને ક'ઈપણ વિચાર કરવાની
૭૩

Page #83

જૈન દૃર્શીનમાં ઉપયાઃ
અને કોઈપણ સાધ્ય સિદ્ધ કરવાની જરૂરીયાત રહેતી જ નથી. કારણ કે તેઓ કૃતકૃત્ય બન્યા છે. તેરમે ગુણસ્થાને મનનાં પુદ્દગલાનું ગ્રહણ-પરિણમન અને વિસર્જન છે. અર્થાત્ તે રીતે ત્યાં દ્રવ્યમન હેાય છે. પરંતુ ચિંતન-વિચાર–વિકલ્પ કરવાપણું બિલ્કુલ નહિ' હાવાથી પેાતાના માટે દ્રવ્ય મનને ઉપયેાગ તેમને કદાપિ કરવા પડતા જ નથી.
૭૪
અહિં પ્રશ્ન થવા સ્વાભાવિક છે કે જો તેમા ગુણુસ્થાનકવાળાને પેાતાના માટે વિચાર-ચિંતન-વિકલ્પની જરૂરીયાત નહિ હેાવાના કારણે ભાવમન હેાતું જ નથી, તા પછી ત્યાં દ્રવ્યમનની હસ્તિ કેવી રીતે કલ્પી શકાય ?
6
મનનસ્વરૂપ ભાવમન નથી પણ મનન કરવામાં સહાયક ખની રહેતું દ્રવ્યમન છે, એ માનવું અશક્ય છે. ભાવમન અને દ્રવ્યમન એ એને પરસ્પર સંબંધ છે. પહેલાની ઉપર ખીજું અને બીજાની ઉપર પહેલ અવલખેલું છે, તેા પછી કાંતા બન્ને મનને માનવાં જોઈએ, કાંતા બન્નેને નહિ' માનવાં જોઈએ.
આશકાનું સમાધાન એ રીતે થઈ શકે છે કે જે પેાતાના માટે મનનેા અને મનનને ઉપયાગ કરે છે, તેમના માટે કાંતા મન અને મનન બન્ને હાય અગર અન્ને ન હોય, એમ સમજી લેવુ. યેાગ્ય છે. પરંતુ ખીજાના માટે મનને ઉપયેગ કરનારને એ નિયમ લાગુ પાડી શકાય નહિં.
જેમ વૈદ્ય પેાતે નિરંગી હાવા છતાં બીજાના માટે

Page #84

૭૫.
ઈન્દ્રિ અને મન પિતે દવાને બાટલે હાથમાં લે છે, તે જ પ્રમાણે કેવલી મહારાજાઓ પણ બીજાના માટે દ્રવ્યમનને ઉપયોગ કરે છે. દવા રાખવા છતાં તે વૈદ્યને નિરોગીપણામાં પિતાના માટે દવાને વપરાસ નકામે છે, તે જ પ્રમાણે કેવળી મહારાજાઓને બીજાના માટે દ્રવ્યમનને ઉપગ કરવા છતાં તે મનના ઉપયોગરૂપી વિચારો-મનન-ચિંતવન તેમને હોતું નથી. રેગીને માટે જેમ વૈદ્ય દવા તૈયાર કરે છે, તે જ પ્રમાણે અનુત્તરવાસી દેવેની શંકાના નિવારણને માટે જ મનના પુદ્ગલેનો ઉપયોગ તીર્થકર મહારાજાઓ કરે છે. તેઓને પોતાનું કંઈપણ સાધ્ય બાકી નહીં હોવાથી પિતાના માટે મનના પુદ્ગલેને ઉપયોગ કરવાની તેમને કદાપી જરૂરીયાત હોતી નથી. એટલે સર્વાર્થસિદ્ધ દેને તત્ત્વચિંતવનમાં શંકા થાય ત્યારે જ દૂર રહ્યા છતાં તેમની શંકાનું નિવારણ કરવા માટે જ શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માએ, આ મને વર્ગણાના પુદ્ગલને ઉપયોગ કરે છે. એટલે જ એ રીતે મને વર્ગણાના પુદ્ગલેનું ગ્રહણ-પરિણમન રૂપે. દ્રવ્યમાન જ તેઓને હોય છે.
તેત્રીશ સાગરોપમના આયુષ્યવાળા સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનવાસી દેવતાએ પિતાને સંપૂર્ણ આયુપ્રમાણુકાળ, તત્ત્વચિંતવનમાં જ વ્યતીત કરે છે. ત્યાં તેઓ શાસ્ત્રો-ગ્રંથ વાંચ્યા જ કરે છે. અને તેનું જ ચિંતવન કરે છે. તે વખતે તેઓને કંઈ પણ થતી શંકાના સમાધાન માટે પૂછવું હોય, જેમકે મેરૂપવતની તલાટી કેટલી? વચ્ચે

Page #85

"૭૬
- જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ નંદનવન કેટલું? આવી કઈ શંકા જાગે તે પિતે તે નીચે આવી શકે નહિં. એટલે તે પ્રશ્નને જવાબ મેળવવા માટે તે વિચાર કરે. આમ વિચાર કરતાં શંકાની આકૃતિ ઉત્પન્ન થાય છે. ચિંતવેલ મેરૂને આકાર પડે છે. અને તે જ સમયે સર્વજ્ઞ–તીર્થકર ભગવાન તે મનોવર્ગણાનાં પગલે લઈને શંકાના સમાધાનસ્વરૂપ આકારે પરિણુમાવે છે. અર્થાત્ દ્રવ્યમાન બનાવે છે. તેને અનુત્તરવાસી દે પિતાના નિર્મલ અવધિજ્ઞાનથી જોઈ, પોતાની શંકાનું સમાધાન મેળવે છે. તે વખતે શંકાના સમાધાન સ્વરૂપે પરિણાવેલ આકૃતિને જોઈ અનુમાન દ્વારા તે સમાધાન સમજવામાં દેવતાઓને ચિંતન કરવું પડે છે. પરંતુ તીર્થકરે તે સર્વજ્ઞ હોઈ તેમને તે બધું જ દેખાય છે. સમજાય છે. દરેક વસ્તુની આકૃતિ જોવામાં તેમને ઉપયોગ મૂક પડતું જ નથી. જ્યાં ઉપગ મૂક પડતું હોય ત્યાં જ ચિંતન હોઈ શકે છે. શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માને તે ઉપગ સ્વયં લાગુ જ હોય છે. તેથી તેમને ચિંતન કરવું પડતું જ નથી. | મન એ એવી વસ્તુ છે કે તે એક પળ પણ નવરું બેસી શકતું નથી, તેને અનુકુળ પદાર્થો આપશે તે તે તેના વિચાર કરશે. અને જે પ્રતિકુળ પદાર્થો આપશે તે તે તેના વિચારમાં મશગુલ બની રહેશે. પરંતુ મન તે. નવરું રહી શકે તેવું નથી. કોઈપણ મનનીય પદાર્થનું મનન તે સર્વદા કર્યા જ કરે છે. માટે સદ્દવિચારો થાય

Page #86

૭૭*
-
ઈન્દ્રિ અને મન તેવા પ્રસંગમાં તેને જોડવાથી તે મનદ્વાર જ આધ્યાત્મિક વિકાસ સાધી શકાય છે.
જગતમાં જે જ્ઞાન છે, તે ય ઉપર અવલંબેલું છે. ય એટલે જાણવાયેગ્ય વસ્તુઓ આ જગતમાં છે જ. તે વસ્તુઓ જાણવામાં આત્માની પ્રવૃત્તિ છે, તેથી જ જ્ઞાનને અવકાશ છે. જે પદાર્થની હસ્તિ આ સંસારમાં ન હોત તે પછી આત્મામાં જાણવાની પ્રવૃત્તિ પણ ન હોત. અને તેથી જ્ઞાનનું અસ્તિત્વ પણ ન હોત. જેમ જ્ઞાનને અથવા જ્ઞાનને અવકાશ તે શેયપદાર્થો ઉપર રહેલે છે, તેમ મનને આધાર પણ વસ્તુના મનન ઉપર રહેલો છે. રેય પદાર્થો ન હોત, તે જ પ્રમાણે મનોગ્ય પદાર્થો ન. હોત તે મન પણ ન હોત. મનન સિવાય-ચિંતન સિવાયવિચાર સિવાય, મન નામને પદાર્થ લેકમાં રહી શકો જ નથી. ફક્ત તેરમું ગુણસ્થાન જ એવું છે કે ત્યાં મને વર્ગણાનાં પુગલોને ગ્રહણ કરીને દ્રવ્યમનપણે પરિણમાવવાનું હોવા છતાં તે ગુણસ્થાનકવર સર્વજ્ઞ ભગવંતેને મનન કરવાપણું નથી. અર્થાત્ સયોગી કેવલી તે સંકલ્પ વિકલ્પ રહિત જ છે. અને તેથી જ તેઓને માત્ર એક સાતવેદનીયકર્મને જ બે સમય પૂરતો જ બંધ હોઈ, તેટલી સ્થિતિ પ્રમાણે બંધાતું તે કર્મ, ત્રીજે સમયે નિર્જરી જાય છે. આ પરમાત્માઓ તેથી જ તે ભવની પૂર્ણતાએ અવશ્ય મેક્ષગામી બને છે.
સંક૯પ-વિકલ્પરૂપ ભાવમન નહિં હોવા છતાં મને.

Page #87

જૈન દર્શનના ઉપયાગ
વણાનાં પુદ્ગલાને પરિણુમાવી દ્રવ્યમનના પ્રવર્ત્તનરૂપ મનેયાગ તે તેરમા ગુરુસ્થાને પણ છે. એટલે ત્યાં દ્રષ્ય મન અને ઉપયાગના સંબંધ છે. પરંતુ ચઉદ્યમા ગુણસ્થાને તે આત્મા સર્વથા અયાગી જ બની રહે છે. કારણકે ત્યાં તા દ્રવ્ય મન પણ હોતું નથી. જેથી ત્યાં ઉપયાગ અને મનયેાગના સબધ સદાના માટે છૂટી જાય છે. પર ંતુ એવી મનના ખિસ્કુલ સંખ ધરહિત આત્મદશા તે અનુભવગમ્ય છે. આવી દશાની પ્રાપ્તિ હેાવાનું તે। સર્વૈજ્ઞ પુરૂષોના વચનથી જ જાણી શકાય છે. માટે જ શ્રી આનંદઘનજી મહારાજે પ્રભુસ્તવનામાં કહ્યું છે કે ઃ— મનડું દુરારાધ્ય તે... વશ આણ્યુ, તે આગમથી મતિ જાણું; આનંદઘન પ્રભુ માહરૂ આણેા, તે સાચુ' કરી જાણુ હા કુથુંજીન
ચઉદમા ગુણસ્થાનકથી આત્મા, દ્રવ્ય અને ભાવ એ બન્ને પ્રકારના મનના સ`ખધથી સવ થા અને સદાના માટે છૂટી જાય છે. પછી સિદ્ધાવસ્થાને પ્રાપ્ત કરવા છતાં પણ તે * આત્મા ઉપયેગયુકત તે સદા વત્તા જ રહે છે.
94

Page #88

९. मन एव मनुष्याणां कारण बन्ध मोक्षयोः
ઉપયાગ એ આત્માના જ્ઞાનગુરૂપ લબ્ધિની પ્રવૃત્તિ રૂપ અર્થાત્ વપરાસરૂપ છે. જ્યારે દ્રવ્યમન એ મનાવણાના પુદ્ગલાને એક પર્યાય છે. અને ભાવમન તે ઉપયેા. ગમાં વત્તતા જ્ઞેયપદાર્થ અંગેના સ'કલ્પ-વિકલ્પ-વિચાર રૂપ છે. વિવિધ સમયે વતા વિવિધ ઉપયોગ તે મન મારફત જ સમજી શકાય છે.
મેાહનીયકમના ઉદયના પ્રભાવ અર્થાત્ રાગ-દ્વેષના પરિણામ તે મનની મારફત જ મતાવી શકાતા હૈાવાથી સાદી સમજવાળા લેાકેાના વ્યવહારથી દ્રષ્ટિએ મનને જ અધ્યવસાય-પરિણામ યા ઉપયેાગસ્વરૂપે ઉપચારથી સમજાવાય છે. મનની પાછળ તે કર્યાં, અધ્યવસાય અને ઉપયાગસ્વરૂપ પુરૂષાર્થ જ કામ કરતા હાઈ, તે અનુસાર જ મનને કામ કરવુ પડે છે. છતાં ખાળજીવાના વ્યવહારની દ્રષ્ટિએ ચેાગી. વર્ય શ્રી આનંદઘનજી મહારાજ સાહેબ જેવા સમથ અધ્યાત્મી પુરૂષે પણ પ્રભુના સ્તવનમાં ગાયું છે કે “ મનડું કિમહી ન માગે, હો થુજીન મનડું' કિમહી ન માગે.” આ ઉપરથી સમજી શકાય છે કે મેહનીયમના ઉદય તે મનમારફત જ અસરકારક બનતા હાઈ, બંધ અને મેાક્ષના કારણુ અંગે મન ઉપર જ તેના ઉપચાર કરવામાં આવેલ
,,

Page #89

જૈન દનમાં ઉપયા
છે. પ્રભુ પાસે મન અંગેની મુંઝવણુ દર્શાવવામાં, મનસ્વરૂપે વત્તતા સ'કલ્પ–વિકલ્પ-મનન અને ચિ'તવનમાં માહનીયકમ ની આત્મા ઉપર વતી પ્રમલતાની જ ક્રીયાદ છે. તેનું જ દુ:ખ છે. મેાડુનીયક'ના ઔદાયિક ભાવથી અનુરજિત ખની પરપદાર્થની આસક્તિમાં ભમતું મન જ જીવને કષ્ટદાયી છે.
ઉપયેાગ એ જ્ઞેયપદાર્થ પ્રત્યે ચૈતન્ય (જ્ઞાન) શક્તિના કનકશનરૂપ છે. જ્યારે મન એ જ્ઞેયપદાર્થ અંગેના સારાસાર ભાવાના ચિ'તનરૂપ છે. ઉપયાગનું કનકશન (જોડાણુ) કયા જ્ઞેય પદાર્થ પ્રત્યે વર્તે છે, તેની ખબર તેા મનથી જ જણાય છે. પ્રભુભક્તિમાં વત્તતા મનુષ્ય તે ભક્તિની બાહ્ય પ્રવૃત્તિમાં વત્તતા હોય અને તે ટાઈમે તેની વિચારધારા કોઈ અન્ય માબતમાં ચાલતી હૈાય, અન્ય ખાખતની વિચારધારામાં એકાગ્ર બની ગય હાય, એ રીતે તેના ઉપયાગનુ સ્થાન્તર થવા છતાં, અમુક ટાઈમ ખાઇ તે ઉપયોગ પ્રભુભક્તિના કા માં પાછો આવે ત્યારે કહેવાય છે કે મારૂં મન તે આટલી વાર ખીજે જ ચાલ્યુ. ગયુ હતુ.. અર્થાત્ પ્રભુભક્તિના કાયમાં જોડાયેલ ઉપયાગ તે બીજે જોડાઈ ગયાને ખ્યાલ તે એ પ્રમાણે મનથી જ જાય છે. અને તેથી જ કાઈ કામમાં માણસના વિચારની અસ્થિરતા દેખાવા ટાઈમે ઉપયાગને નહિ સમજી શકનારાએ તે એમ જ કહે કે જ ભાઈ ! તારૂ' મન કન્યાં ભમે છે. એટલે બાળજીવાને ઉપયાગની શુદ્ધશુદ્ધતા, તે મનની શુષ્કશુદ્ધતાથી જ `સમજાવી શકાય છે. મનની શુદ્ધતા તેા મેાહનીયકમ ના ઉપશમ-ક્ષયે પશમ
८०

Page #90

મન એવ મનુષ્યાણાં કારણ બન્ધ માક્ષયોઃ
અને ક્ષયના જ આધારે પામી શકાય છે. ૧૧–૧૨–૧૩ અને ૧૪ મા ગુણસ્થાને મહુનીયના ઉદય અને ક્ષયાપશમના અભાવ હાવાથી ઉપયેગની પૂર્ણ શુદ્ધતા તે છે. પર`તુ તેમાંય અગીયારમા ગુણસ્થાને વતતા ઉપયોગની શુદ્ધતા તે મેાહનીય કર્મીની ઉપશમતાના જ કારણે હાઈ તે શુદ્ધતા ઉપશમભાવી હાય છે. ત્યાં મેાહનીય કાઁના સબધથી આત્મા મુક્ત બન્યા હાતા નથી. જેથી ઉદયસ્વરૂપે તે ટાઈ એ સ’'ધ વતા નહી' હેાવા છતાં સત્તા રૂપે સબંધ તેા છે જ. ઉદય વિના એકલા સત્તારૂપે સંબંધિત બની રહેલુ મેાહનીય કમ` તે ઉપશમીત કહેવાય છે. ઉપશમીત મેાહનીય કમ ના ઉદય અવશ્ય થવાનાજ હાઈ, તેની ઉદયાવસ્થામાં આત્મામાં મનની અશુદ્ધતા પ્રગટે છે. જેથી ઉપયોગ પણ અશુદ્ધ બની જાય છે, જ્યારે ૧૨-૧૩ અને ૧૪મા ગુણસ્થાને વ તી ઉપયેગશુદ્ધતા તે મેહનીય કર્માંના સંપૂર્ણ ક્ષયવાળી હોવાથી તે શુદ્ધતા શાશ્વત છે. અગીયારમા ગુઠાણાની પહેલાંના ગુણુઠાણાઓમાં તે જ્યાં જ્યાં મન અને ઉપયાગની શુદ્ધતા જેટલા જેટલા અંશે વત્તતી હાય, તે મેહનીય ક્રમની ક્ષયોપશમતાના જ આધારે હોય છે. અધિક ક્ષયાપશમતાએ અધિક શુદ્ધતા અને ન્યૂન ક્ષયેાપશમતાએ ન્યૂન શુદ્ધતા કહેવાય છે. ખીલકુલ અશુદ્ધતારહિત સંપૂર્ણ શુદ્ધતા ત્યાં હાઈ
શકતી જ નથી.
૮
જે જ્ઞેયવિષય પરત્વે આત્માના ઉપયાગ વત્તતા હોય ત્યાં સ્પર્શીન આદિ ઇન્દ્રિયેથી તે ફક્ત તે વિષય અંગેનું જૈ. દ

Page #91

ર
જૈન દનમાં ઉપયાગ
અતિજ્ઞાન જ થાય છે. પરંતુ મનથી તે મતિ અને શ્રુત એ મને જ્ઞાન થાય છે. મન દ્વારા પહેલ-વહેલા જે સામાન્યરૂપે થતા વસ્તુવિષયના ગ્રહણમાં શબ્દાથ ગ્રહુણ, પૌર્વાપ -આગળપાછળનુ' અનુસ’ધાન અને વિકલ્પરૂપ વિશેષતા હૈાતી નથી, તે “મતિજ્ઞાન” છે. અને પછીના અધિક અંશ તે “શ્રુતજ્ઞાન' છે. તેમાં પણ મતિ કરતાં શ્રુત તે પ્રધાન છે,
મનનુ` કા` વિચાર કરવાનું હોઈ વિચાર તે શ્રુત છે. તેથી જ એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે “મનને વિષય શ્રુત છે.” તે પણ મન નિમિત્તે થતા જ્ઞાનેાયેાગમાં “ મનમતિજ્ઞાન લબ્ધિ ઇન્દ્રિય'' કારણભૂત હોવાથી મતિજ્ઞાનના ભેદોમાં મનને નિમિત્ત ગણવામાં આવ્યુ છે.
સ્પ–રસ-ગંધ–વણુ અને શબ્દનું જ્ઞાન તે ઇન્દ્રિચેાના અને મનના નિમિત્તથી થાય છે. મતિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયા પછી તે સનું શ્રુતજ્ઞાન ઉત્ત્પન્ન થાય છે. અવગ્રહ -ઈહા-અપાય અને ધારણા સુધી તે મતિજ્ઞાન છે. અને ત્યારબાદ પૂર્વ સમજણુના ખ્યાલ પેદા થવારૂપ ઉપયાગપ્રવર્તાવનાર જ્ઞાન તે શ્રુતજ્ઞાન છે. એ રીતે જ્ઞાનાપયેાગ જેમ જેમ આગળ ઉત્ત્પન્ન થયે જાય, તેમ તેમ પ્રથમનું શ્રુત, ઉત્તરાત્તર શ્રુતજ્ઞાનના વિષયભૂત મનને વિષય બનતું જાય છે. આ પ્રમાણે ઇન્દ્રિયેાવડે થતા જ્ઞાન વખતે વાસ્તવિક રીતે મનનું મતિજ્ઞાન અને પછી શ્રુતજ્ઞાન, એમ ચાલતી પર.. પરાએમાં મનન વ્યાપારની પ્રધાનતા હેાવાથી વિચારાંશ

Page #92

(૩
મન એને મનુષ્યાણાં કારણું બન્ધ મેક્ષયોઃ અધિક અને સ્પષ્ટ હોય છે. વળી તેમાં પૂર્વાપરનું અનુસંધાન પણ મનથી જ થાય છે.
જીવને થતા કર્મબંધમાં મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને મેગ, એ ચાર હેતુઓ મુખ્યત્વે બતાવ્યા છે. તેને પ્રમાદ સહિત ગણતાં પાંચ હેતુઓ પણ થાય છે. પ્રમાદ એટલે આત્માનું વિસ્મરણ, અર્થાત્ આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિએ કર્તવ્યની સ્મૃતિમાં અસાવધાનતા. આ અસાવધાનતા એ પણ એક જાતને અસંયમ છે. માટે તેને કષાયમાં જ અંતર્ગત ગણું બંધહેતુઓ ચાર પણ કહી શકાય.
સમ્યગદર્શનગુણનું આવરણ કરી જીવમાં મિથ્યાત્વદશા (આત્માદિ ત પ્રત્યે અશ્રદ્ધા યા વિપરિતશ્રદ્ધા) વર્તાવનાર તે મિથ્યાત્વમેહનીય કર્મ જ છે. પરંતુ તેમાં સહાયક તે અનંતાનુબંધિ કષાયે જ છે. તે સમગ્રદર્શનને ઉચિત આચરણ, જીવને આચરવા દેતા તે નથી, પરંતુ તે અંગેનો સવિવેક પણ પામવા દેતા નથી, માટે અનંતાનુબંધિ કષાયે તે ચારિત્રાવરણીય હોવા છતાં સમ્યફવના ઘાતક પણ કહેવાય છે.
ઉપશમ, ક્ષયોપશમ કે ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ તે ફક્ત દર્શનમેહનીય કર્મની ત્રણ પ્રકૃતિઓના ઉપશમક્ષેપશમ કે ક્ષયથી જ હોતી નથી. પરંતુ દર્શનમોહનીય કર્મની ત્રણ પ્રકૃતિઓ અને અનંતાનુબંધિ ક્રોધ-માનમાયા અને લેભ એ સાતે પ્રકૃતિએના ઉપશમ-ક્ષપશમ

Page #93

જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
કે ક્ષયથી જ થાય છે. ઉપશાંત થયેલ મિથ્યાત્વ ફરીથી ઉદયમાં આવવા ટાઈમે પહેલાં તે અનંતાનુબંધિ કષાયે જ ઉદયમાં આવે છે. માટે જ તે કષાયે સમ્યક્ત્વના ઘાતક છે. તે કષાયવિના મિથ્યાત્વ સંભવી શકે નહિં. વળી આત્માને અવિરતિ દશામાં રાખનાર તે અપ્રત્યાખ્યાની અને પ્રત્યાખ્યાન કષાયે જ છે. જેથી મિથ્યાત્વ અને અવિરતિ એ કષાયના જ ઉદયવાળી જીવની અમુક દશા હોઈ તે બન્ને હેતુ કષાયથી જુદા પડતા નથી. માટે કર્મબંધહેતુઓ કષાય અને યુગ બે જ પણ ગણી શકાય.
યોગ તે મન-વચન અને કાયાને વ્યાપાર-પ્રવૃત્તિ ( વિચાર–વાણી અને વર્તન) સ્વરૂપ છે. માનસિક-વાચિક અને કાયિક પ્રવૃત્તિ સમયે જીવને કર્મબંધનું મુખ્ય કારણ તે મનમાં રાગ અને દ્વેષરૂપે પરિણમતા કષાયે જ છે.
કર્મબંધથી બચવા માટે વિવેકી આત્મા, સાવદ્યપ્રવૃત્તિમાં ઈન્દ્રિયને નહિં પ્રવર્તાવવાનાં પચ્ચકખાણ કરતે હેવાનું કારણ એ જ છે કે, તેવી પ્રવૃત્તિમાં આસકત બની રહેવાને અર્થાત્ રાગી–ષી બનવાને, પચ્ચકખાણના ટાઈમ અંગે તે મનને અવકાશ જ ન રહે. મનના અનિયંત્રણને ટાળવા માટે જ તે આત્મા, ઈન્દ્રિયપ્રવર્તનનું અનિયંત્રણ ટાળી વિરતિ બને છે. જે ચીજની જેટલા ટાઈમ સુધીમાં વિરતિ (પચ્ચકખાણુ) હશે, તે ચીજને ઉપયોગ કરવાના વિચારે તેટલા ટાઈમ અંગે થતા નથી. પરંતુ તે પચ્ચકખાણની મુદ્દત પછીને ટાઈમ અંગે તે વસ્તુને ઉપયોગ

Page #94

મન એવ મનુષ્યાણાં કારણ બન્ધ મેાક્ષયાઃ
કરવાના વિચારનું મંથન કદાચ પચ્ચકખાણુના ચાલુ સમયમાં પણ થવા સંભવ છે. અહિં વસ્તુના વિચારને ઉત્પન્ન કરાવનાર, પચ્ચકખાણુના ટાઈમ પૂર્ણ થયા બાદ વત્ત`તી અવિરતિ છે. પરંતુ જે વસ્તુએ અંગે જીંદગી પ``ત પચ્ચકખાણુ છે, વિરતિપણુ છે, તે વસ્તુના તા ઇન્દ્રિયાદ્વારા ઉપયેાગ કરવાના વિચારે વી શકતા જ નથી. જેથી રાગ-દ્વેષપણું થઈ શકતું જ નથી. વીજળીનુ કનકશન ત્રાડી નાખ્યા પછી કરટ લાગવાના ભય જ કયાંથી હાય ?
૮૫
રાજ નિયમિત દસ વાગે જમનારને સાડાનવ વાગતાં જ જમવાના વિચાર! ચાલુ થાય છે. પણ ઉપવાસના દિવસે તેા ટાઈમ વ્યતીત થતાં પણ ભાજનની ઇચ્છા થતી નથી. ઉપવાસના દિવસે મનમાં આહાર લેવાના વિચાર નહિ" ઉત્પન્ન થવામાં તે દિવસ અંગેની આહારની અવિરતિના ત્યાગ છે. અને ઉપવાસ સિવાયના દિવસે આહારનું અનિયંત્રણ છે. અનિયંત્રણના કારણે જ તે તે વસ્તુ અ ંગે ઇન્દ્રિયેાનું પ્રવર્ત્ત ન નહિ હેાવા છતાંય રાગ-દ્વેષ સ્વરૂપે વસ્તુતી ઇચ્છાના કારણે પણ જીવને ક બંધ થાય છે.
સ્પર્શે –રૂપ–રસ–ગંધ અને શબ્દના વિષયમાં ઇન્દ્રિ ચેાની પ્રવૃત્તિ વિના, મનના માત્ર વિકલ્પથી પણ જીવ કર્યુંઅધ કરે છે. તે જૈનશાસ્ત્રમાં કહેલ તદુલીયા મત્સ્યની હકીકત તથા પ્રસન્નચંદ્ર રાજષિના દ્રષ્ટાંતેાથી સ્પષ્ટ સમજી શકાય છે. ઇચ્છિત મત્સ્યના ભક્ષણ વિના પણ ભક્ષણના

Page #95

જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
માત્ર વિચાર કરવાથી જ તંદુલિયે મત્સ્ય, સાતમી નરકે જાય છે. શત્રુઓને ઘાત કરવાની કાયિક પ્રવૃત્તિ નહિં હેવા છતાં પણ મુનિષમાં શત્રુઓના સંહારને વિકલ્પ કરનાર પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિએ સાતમી નરકને એગ્ય કર્મ દલિકે તૈયાર કર્યા હતા. પરંતુ પાછળથી વિચારધારા બદલી જવાથી અર્થાત્ અશુદ્ધથી નિવ7ને શુદ્ધ વિકલ્પમાં બદલી જવાથી તે પાપદલિhથી બચી જવા ઉપરાંત પણ પૂર્વબદ્ધ અનેક કર્મોને આત્મામાંથી ખંખેરી નાખી કેવળજ્ઞાન પામ્યા હતા. એ રીતે કર્મબંધમાં બધે પ્રતાપ મનને જ હેઈ કર્મબંધનું મુખ્ય કારણ મનને જ ગણાવ્યું છે.
યોગિક પ્રવૃત્તિમાં પણ કર્મબંધમાં મુખ્યભાવ ભજવનાર તે મન જ છે. જે મન નથી તે, કર્મબંધ પણ નથી. રાગદ્વેષના કારણે કર્મ બંધ થાય છે. મનનના કારણે રાગદ્વેષ થાય છે. અને મનના કારણે મનન થાય છે. મન વિના મનન નથી. મનન વિના રાગદ્વેષ નથી. રાગદ્વેષ વિના કર્મબંધ નથી.
રાગ અને દ્વેષ એ ક્રોધાદિ કષાયથી ભિન્ન નથી. એ તે ક્રોધાદિ કષાયનું બે પ્રકારે વર્ગીકરણ છે. આ રાગ અને શ્રેષથી જ કર્મબંધ થાય છે. માટે જ પ્રતિક્રમણ સમયે “રાગેણ વા દોષણવા” દરેક વતન અતિચારે અંગે બેલાય છે.

Page #96

મન એવ મનુષ્યાળુાં કારણ બન્ધ મેક્ષયોઃ
જીવની રાગ-દ્વેષની પરિણતિ તે મનનેા જ વિષય હાઈ મનને જ કખ ધનુ` કારણ કહેવાય છે. જ્ઞાનાવરણીયક્રમની ક્ષયે પશમતાની ન્યૂનાધિકતા મુજબ જીવને મનથી થતી મનનશક્તિમાં ન્યૂનાધિકતા વતે છે. મનનશક્તિ જેમ વધુ તેમ રાગ-દ્વેષની પરિણતિએ ગાઢ અને દીર્ઘકાલીન કમ અધ થાય છે.
८७
જેમ 'ગના આધાર કપડુ છે. તેમ સંકલેશ અને વિશુદ્ધિના આધાર મન છે. જેમ જેમ મનનુ' ચિ'તનબળ વધારે હોય તેમ તેમ વિશુદ્ધિ કે સકલેશ પણ વધુ પ્રમા શુમાં હાઈ શકે છે, અને ચિંતનબળની અલ્પતાએ વિશુદ્ધિ કે સંકલેશ પણ અલ્પ હાય છે.
કમ બધમાં સ્થિતિબ ંધ તે સ કલેશ કે વિશુદ્ધિના આધારે જ થતા હાઈ વધુ સ કલેશ અને આછી વિશુદ્ધિએ સ્થિતિબ`ધ વધુ, અને ઓછા સ'કલેશ કે વધુ વિશુદ્ધિએ સ્થિતિબંધ અલ્પ થાય છે. માટે સીત્તેર કોડાકોડી સાગરૈપમ સુધીના ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિબંધ તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ ભવ્ય તથા અભવ્ય સČનિ પહેંચેન્દ્રિય જીવેાને જ હોઈ શકે છે. મનનશક્તિની અલ્પતાએ સકલેશની પણ અલ્પતા હાવાથી સ`ન્નિ પચેન્દ્રિયથી નીચેની જાતીના અતિ અવ્યકત સ ́જ્ઞાવાળા જીવેામાં તેટલેા ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિબંધ થઈ શકતા નથી.
મિથ્યાત્વ હોય પણ મનનખળ – ચિંતવનખળની અતિ અલ્પતાએ સકલેશ પણ એછે. આછે હેાવાથી અસ`નિ

Page #97

જૈન દર્શનમાં ઉપયાગ
પ'ચેન્દ્રિય. ચઉરિન્દ્રિય, તેઇન્દ્રિય, એઇન્દ્રિય, અને એકેન્દ્રિયમાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિબંધ પણ અનુક્રમે એ આછે હેાય છે. આ જીવામાં ફક્ત વત્તમાનકાળ પૂરતુ જ અને તે પણ અવ્યક્તઅત્યંત સૂક્ષ્મ—નહિવત્–કહેવાપુરતું જ મન હાવાથી તેઓને મનવિનાના-અજ્ઞ કહ્યા છે. છતાં તેઓનુ' તેવુ અવ્યક્ત મન પણ તે જીવાને ક ખ ધનુ' કારણ તા અને જ છે.
૨૮
સૉંજ્ઞિપચેન્દ્રિય જીવેામાં ચિ'તવનશક્તિની વિશેષતાવાળું મન હેાવાથી જેમ સ`કલેશ વધુ હેાઈ શકે છે, તેમ વિશુદ્ધિ પણ વધુ હોઈ શકે છે. એ હિસાબે એકન્દ્રિયાદિ કરતાં સ`નિપ`ચેન્દ્રિયમાં ક`બ'ધની લઘુસ્થિતિ પણ હાવી જોઈ એ. પરંતુ મિથ્યાત્વી સન્નિપ ંચેન્દ્રિયમાં રહેલ મિથ્યાત્વ તે જીવામાં અતઃ કાડાકોઢિ સાગરે પમથી એછા સ્થિતિ અધને ચેાગ્ય અધ્યવસાય વિશુદ્ધિને ઉત્પન્ન થવા દેતું જ નથી. વળી મિથ્યાત્વ ગયા પછી પણ તે જીવ આઠમા ગુણસ્થાનક સુધી પહોંચે ત્યાં સુધી તે તે સમક્રિતિ સન્નિપૉંચેન્દ્રિય જીવને જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિખંધ પણ 'તઃ કડાકેડ સાગરાપમને હાય છે. આ અંતઃ કાડાકેડિ સાગરોપમ પ્રમાણુ સ્થિતિબંધ આઠમાગુણસ્થાનકસુધી થતા હોવા છતાં તે અંતઃકોડાકાડિપણું સત્ર એક સરખું નહિં સમજવુ. જેમ નવ સમયથી માંડીને સમયેાન મુહૂત્ત સુધી અંત હૂ'ના અસંખ્યાતા ભેદ હાય, તેમ સાધુના ઉત્કૃષ્ટ

Page #98

મન એવ મનુષ્યાનું કારણું બન્ધ મેક્ષ સ્થિતિબંધથી માંડીને સમયાધિકે પર્યાપ્ત સંસિ પંચેન્દ્રિયના (મિથ્યાત્વી સિવાયના) ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિબંધ સુધી અસં–
ખ્યાતા ભેદ સ્થિતિબંધના હેય, તે સર્વ ભેદને અંતઃ કોડાકડિ કહેવાય છે. એટલે અંતઃકોડાકડિપણું આઠમા ગુણસ્થાનક પર્યત રહેવા છતાં સર્વને એક સરખું નહિં સમજતાં અસંખ્ય પ્રકારનું સમજવું.
સમ્યક્ત્વ પામ્યા પહેલાં ગ્રેન્થિભેદ કરે છે. ૬૯ કડાકડિ સાગરોપમથી અધિક સ્થિતિ તેડે ત્યારે ત્યાં (ગ્રંથી સુધી) આવે. ગ્રંથિભેદ કરી સમ્યક્ત્વ પામ્યા પછી પૃથકૃત્વ તેડે ત્યારે દેશવિરતિ પામે. દેશવિરતિ કરતાં સંખ્યાતા સાગરોપમ સ્થિતિ તેડી નાખે ત્યારે સર્વવિરતિની પ્રાપ્તિ થાય. આ પ્રમાણે સમક્તિથી માંડી સર્વ– વિરતિધર સાધુ મહાત્માઓ સુધી સ્થિતિબંધ તે અનુક્રમે ઓછો ઓછો હોવા છતાં તે બધા સ્થિતિબંધને અંતઃ કડાકડિ પ્રમાણ જ કહેવાય છે.
આ રીતને આઠમા ગુણસ્થાનકવતી જીવને અંતઃ કોડાકડિ સાગરોપમ સ્થિતિબંધ તે મિથ્યાત્વી સંગ્નિપંચેન્દ્રિય ના અંતઃકડાકડિ સાગરોપમ સ્થિતિબંધ કરતાં ઘણું ઓછું છે. તે પણ એકેન્દ્રિયાદિ જાતિના જીને સ્થિતિબંધ તે આઠમા ગુણસ્થાનકવતી જીવોના સ્થિતિબંધ કરતાંય એછે છે.
અહિં કોઈને એમ પણ વિચાર થાય કે અસંગ્નિ

Page #99

૯૦
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ જનું મન અવ્યક્ત હોવાથી તેમને કર્મને સ્થિતિબંધ ઘણે જ એ છે તે હોઈ સંસિ કરતાં અસશિપણું સારું કેમ ન ગણાય ?
આ રીતની સમજણ વિપરિત છે. કારણ કે અસંગ્નિપણું સારું ગણીશું તે તે બધા જીવેમાં એકેન્દ્રિય પણને જ સારું માનવું પડશે. અને એ રીતની માન્યતાથી તે સમ્યક્ત્વ પામેલાને પણ એકેન્દ્રિયપણામાં જવું સારું ગણાશે. વળી જેણે ચાર જ્ઞાન મેળવ્યાં છે, તેવાઓને પણ સૂકમનિગોદ આવશ્યક થઈ પડશે.
એકેન્દ્રિયતાને જ જો સારી સ્થિતિ માનીએ તે સૂફમનિગોદમાં જીવને એકેન્દ્રિયતા જ હતી. અર્થાત્ ત્યાં આત્મા એકેન્દ્રિય દશામાં જ હતું. તે પછી ત્યાંથી જ તેને મોક્ષ કેમ ન મળી ગયો? અને તેને એક ભવમાંથી અનેક ભવમાં શા માટે રખડપટ્ટી કરવી પડી? આ બાબત બહુ જ દયાનપૂર્વક જેવાની છે. | મન એ જેમ કર્મબંધનું કારણ છે, તેમ મેક્ષનું કારણ પણ મનને કહ્યું છે. રત્નત્રયી પ્રાપ્તિની સાધના, મન વિના થઈ શકતી નથી. ધર્મધ્યાન અને શુકલધ્યાન તે મન વિના હોઈ શકતાં નથી. દીર્ઘ સ્થિતિબંધ કરાવી જીવને સંસારમાં રખડાવનાર જેમ મન છે, તેમ વૃદ્ધિ પામતા વિશુદ્ધ અધ્યવસાયેથી કર્મને સ્થિતિબંધને કમે. ક્રમે લઘુ બનાવી, બંધ-ઉદય–ઉદીરણ અને સત્તામાંથી

Page #100

મન એવ મનુષ્યાણાં કારણ અન્ય મેાક્ષયાઃ
ક”ના સમૂળગે ધ્વંસ કરી, આત્માને બિલ્કુલ ક રહિત બનાવી મેાક્ષમાં પહોંચાડનાર પણુ મન જ છે. સકલિષ્ટ મનથી જીવે જેમ સંસારમાં રખડે છે, તેમ વિશુદ્ધ મનથી જીવા મેાક્ષ પામે છે. પરરંતુ મેક્ષમાં પહોંચાડવાની ચેાગ્યતા તેા સમ્યક્ત્લી સંન્નિપ`ચિન્દ્રિય જીવાના જ મનની હેઈ શકે છે.
૯૧
સશિપ'ચેન્દ્રિય જાતિ કરતાં તેની નીચેની જાતિના જીવામાં જઘન્યસ્થિતિમધ ભલે એછેા થતા હાય, પણ આયુ સિવાય શેષ સાતકમની જઘન્ય સ્થિતિ જે ખાર મુ, આઠ મુહૂત્ત, અંતમુત્ત કહી છે, તેવેા જધન્યસ્થિતિમ ધ પામીને છેવટે તે કમના ખવિચ્છેદ ત સન્નિપ ́ચેન્દ્રિય જીવેાના મનથી જ થઈ શકે છે.
દરેક જીવ, એકેન્દ્રિયજાતિમાં કર્મીની સ્થિતિ, લઘુ બાંધે છે. પરંતુ ત્યાંથી મિથ્યાત્વ ખસેડી શકાતુ નથી. મિથ્યાત્વ સહિત લઘુસ્થિતિમધ, આત્માના સ્વરૂપના સાચા ખ્યાલ કે હેય-જ્ઞેય અને ઉપાદેયને વિવેક પેદા કરવામાં નિરૂપયેાગી છે. જે સંકલેશ સાથે મિથ્યાત્વના રગ લાગેલા હાય તે સકલેશની શુદ્ધિએ કદાચ કમસ્થિતિ લઘુ ખ'ધાય તે પણ તેનાથી આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણેાના વિકાસમાં આગળ વધી શકાતુ નથી.
લઘુસ્થિતિ ધ કરાવનાર અધ્યવસાય-પરિણામ એ ગુણુ કંઈ નાનેાસુના નથી. છતાં શાસ્ત્ર તેા અસજ્ઞિ જીવાના

Page #101

જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
એ ગુણનું મૂલ્ય આંકવાની ના પાડે છે, એ સર્વથા વાસ્તવિક છે. તેનું કારણ એ છે કે તે ગુણ, અજ્ઞાનમૂલક હોવાથી ફળ આપી શકતા નથી, આટલા જ કારણથી અસંગ્નિ જીવના જઘન્ય સ્થિતિબંધની કશી નેંધવા જેવી કિંમત નથી.
સંપત્તિ અને અસંગ્નિમાં ઝવેરી અને પાનના વેપારી જેવું અંતર છે. પાનના વેપારીને કદાપી ઝવેરી જેટલું નુકસાન ન જાય તે પણ ઝવેરી જેટલી કમાણી કરી લેવાને અવસર પાનના વેપારમાં મળી શકે નહિં. એટલે પાનને વેપારી માલદાર થઈ શકે નહિં. ઝવેરીનું ક્યારેક નુકસાન મોટું હોય તે પણ કમાણીયે હીરાના વેપારમાં મેટી હેય. ધનવાન તે ઝવેરી થઈ શકશે. પણ પાનને વેપારી નહીં થઈ શકે. આ પ્રમાણે અસંશિના લઘુસ્થિતિબંધ અંગે પણ સમજવું.
સાતમી નરકે સંક્ષિપચેન્દ્રિય જ જઈ શકે. અને મેક્ષમાં પણ સંક્ષિપંચેન્દ્રિય જ જઈ શકે. તે બન્નેની પ્રાપ્તિમાં અનુક્રમે મનની અશુદ્ધિ અને વિશુદ્ધિ જ કારણ - ભૂત છે. જે મનની શક્તિથી જીવ અત્યંત સંકલેશી બની સંસારમાં અનંતકાળ રખડ્યો તે મનની શક્તિનું વહેણ આત્મશુદ્ધિ તરફ વળે તે આત્માને ઉદ્ધાર થવામાં વાર લાગતી નથી.
નદીઓના પાણીનું જોરદાર વહેણ તે રસ્તામાં આવતાં

Page #102

મન એવ મનુષ્યાણાં કારણ' બન્ધ મોક્ષયઃ
અનેક વૃક્ષા, ખેતી, ગામા, અને ભેખડાના સંહાર કરતાં આગળ વધી અનેક જાનહાનિ કર્તા પણ બને છે. પરંતુ તે જ પાણીનુ' વહેણ જુદી જુદી નહેરો દ્વારા ચેાગ્ય સ્થાને વાળવાનેા અદાબસ્ત કરાય તેા તે જ પાણી ખેતરાના પાકને નુકસાન કરવાને બદલે પાકની નવપલ્લવતાને ઉત્પન્ન કરી જનતાને ઉપકારી બની રહે છે. પણ તેના વિવેક અને આવડત હાવી જોઈ એ.
૯૩
અનાદિકાળથી મનનું વહેણ, વિષય-કષાય-અને રાગદ્વેષની પરિણતિપૂર્ણાંક આત્ત અને રૌદ્રધ્યાનના પ્રવાહેદ્વારા આત્માના જ્ઞાન-દર્શન અને ચારિત્રના પાકને ભયંકર નુકસાન કરી જીવને નરક–નિગેાદાદિ અધોગતિમાં રખડાવે છે. પરંતુ જો મૈત્રી આદિ ચાર અને અનિત્યાદિ બાર ભાવનાના ખંધથી રક્ષીત મનાવી, સુદેલ-સુગુરૂ અને સુધમ અંગે. વિવેકી બની, વીતરાગ પ્રણિત સભ્યજ્ઞાનથી આત્માને અનુર’જીત કરી, ક્ષમા-નમ્રતા-સરલતા-નિર્વાંભતા-ઉપશમવિવેક–સંવરપૂર્વક ધમ ધ્યાન અને શુકલધ્યાન સ્વરૂપે એ જ મનના વહેણના પ્રવાહ જો બદલવામાં આવે તે આત્માન્નત્તિનાં ઉચ્ચ શિખરા સ્હેલાઈથી સર કરવાપૂર્વક મહામૂલ્યવાન એવા આ માનવભવ પામ્યાની સાકતા સ શકાય છે. અને ક્રમે ક્રમે આત્મા પેાતાના જ્ઞાન-દન . અને ચારિત્રરૂપ રત્નત્રયીની પૂર્ણ પ્રાપ્તિ દ્વારા અજરઅમર એવી સિદ્ધાવસ્થાને પામી પરમ શાશ્વત સુખના ભાક્તા અને છે. મનુષ્યભવ પામીને કંઈ કરવા જેવુ... હાય

Page #103

૯૪
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
તે આ જ છે. કારણ કે મનુષ્યભવ સિવાય અન્ય કોઈ સ્થળે રત્નત્રયીની સિદ્ધિ સાધી શકાતી નથી.
- બિચારા પશુઓ તે અજ્ઞાન–અવિવેકી છે. જેથી તેમને તે રત્નત્રયી અને રત્નત્રયીની સિદ્ધિને એટલે તેની પ્રાપ્તિના માર્ગને જ ખ્યાલ હેત નથી. દેવેનું જીવન તે ભેગપ્રધાન છે. એમનાં પુણ્યની સઘળી કમાઈ પ્રાયઃ ભોગવિલાસમાં જ ખરચાઈ જતી હોઈ તેમના જીવનમાં તે રત્નત્રયીની હીનતા જ બની રહે છે. બિચારા નારકી જીવે તે ગળાડુબ ભીષણ દુઃખની જવાલામાં જલી રહ્યા છે. એટલે તેમના માટે તે ઉદ્ધારને કઈ માર્ગ જ નથી. મનુષ્ય જન્મ જ એક એ જન્મ છે કે જ્યાંથી ઉચ્ચગતિ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. દેવોને પણ દુર્લભ એવે આ મનુષ્ય ભવ, મહાપુન્યના વેગે પ્રાપ્ત થાય છે.
માનવદેહમાં બેઠેલો આત્મા જ, હું કોણ છું ? કયાંથી આવ્યું છું? હવે કયાં જઈશ, એ રીતે ચિંતવનાપૂર્વક પિતાને પ્રાપ્ત દીર્ઘકાલિકી સંજ્ઞાને સદુપગ કરી શકે છે. અનંતજ્ઞાનાદિ ચતુષ્પગુણને માલિક અને પરમ સુખ પ્રાપ્તિની યેગ્યતાવાળે હું જ છું. મારા એ ગુણો, મારૂં એ સુખ, પ્રગટ કરવા માટે મારે શું કરવું જોઈએ? તે માટે પૂર્વના મહાપુરૂષએ કે કે પ્રયત્ન કર્યો? કેની આજ્ઞાનુસાર પ્રયત્ન કરવાથી તેઓ અનંતસિદ્ધિને પામી શક્યા? આ બધી બાબતની અહર્નિશ ચિંતવનાદ્વારા તે મહાપુરૂષોના પંથે અનુસરવા માટે પ્રયત્નશીલ

Page #104

મન એવ મનુષાણાં કારણું બધ મેક્ષ
૫
બની રહેનાર મનુષ્ય જ, સાધ્યસિદ્ધિને પામી શકે છે.
અનpg જનEઘા તારાં વર મે ” એ ઉક્તિને સ્વઅંતરમાં અંકીત બનાવી રાખી મનના ચિંતવનનું વહેણ કમથી મુક્ત થવાય એવા માગે વહેરાવવું હિતકારી છે. મનના પ્રવાહને સાચા અને હિતકારી રસ્તે વહેરાવવાના જ પુરૂષાથી બનવાને વિવેક પામવા માટે આ હકીકતનું વર્ણન છે.
- પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિ જે ભાવનાના બળે મોક્ષે ગયા, ઈલાચીકુમાર જે ભાવનાના બળે કેવળી બન્યા, ભરત મહારાજા જે ભાવનાના બળે આરીસા ભુવનમાં કેવળજ્ઞાન પામ્યા, પૃથ્વીચંદ્ર અને ગુણસાગર જે ભાવનાના બળે લગ્નની ચેરીમાં અને રાજસભામાં કેવળજ્ઞાન પામ્યા, મારૂદેવી માતા જે ભાવનાના બળે હાથીના હોદ્દા ઉપર જ અંતગડ કેવળી બન્યાં, ઈત્યાદિ અનેક મહાપુરૂષ અનુકુળ કે પ્રતિકુળ સંગોમાં જરા પણ રાગદ્વેષથી નહીં લેપાતાં જે ભાવે મુક્તિપદને વર્યા, તે ભાવના જ મનના ચિંતવનનું સદ્ધહેણ છે.
પરપદાર્થ પ્રત્યે જેટલી આસકિત તેટલી મનની મલીનતા સમજવી. આસક્તિ ઓછી થાય એટલે સ્વાભાવિક મનની મલીનતા એછી જ થવા પામે. આત્માને થતા આસકિતના અનર્થથી બચવા માટે, જે પદાર્થ અંગે મનમાં આસકિત ઉત્પન્ન થતી હોય તેને દેશદ્રષ્ટિથી વિચાર

Page #105

જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
કરે. એટલે નઠારા વિષયેના વ્યવહારથી જે વસ્તુને વિષે મન લાગેલું હોય, તે વસ્તુને અધ્યાત્મદ્રષ્ટિથી જેવી. એટલે કે તેની અશરણુતા, અનિત્યતા, અસારવા, અન્યત્વતા, અશુચિવતા, વિચારવી. એ રીતે પરવસ્તુથી મન, અનાસક્ત થશે એટલે નઠારા વિષયમાંથી નિવૃત્ત બની, આધ્યાત્મિક– આત્મિક વિષયમાં લાગુ થઈ સરલતાએ પરમશાંતિ અનુભવશે.
એક વાત સમજવી જરૂરી છે કે કેઈપણ વિષય અંગે મનનું મનન તે સારું કે બુરૂં ત્યારે જ પ્રવર કે. જ્યારે મનનીય વસ્તુ પ્રત્યે આત્માને ઉપગ-લક્ષ જોડાય. આત્માના ઉપયોગથી અલક્ષિત-અનુપયેગી વસ્તુ અંગે મનનું મનન હોઈ શકે જ નહિ. જે વસ્તુ અંગે, વર્તમાન કાળે પ્રવૃત્ત ઈન્દ્રિયેારા, આત્માને ઉપગ વત્ત, અગર ઇન્દ્રિ દ્વારા પૂર્વે અનુભવેલ વિષયની સ્મૃતિ સ્વરૂપે જે બાબતને ઉપગ વત્તે, તે જ વસ્તુનું મનન થઈ શકે. માટે મનની પૂર્વભૂમિકા તે આત્માને ઉપગ જ છે. જેથી આત્માને હાનિકારક નિમિત્તોથી ઉપગને દૂર રાખી, સારા નિમિત્તોમાં જેટલે જેટલે આત્માને ઉપગ જોડી શકાય તેટલે તેટલે આત્માને લાભ જ થાય. માટે મહાપુરૂષોએ આપણને અશુભ નિમિત્તોથી દૂર રહી સારા નિમિત્તામાં રહેવાનું ફરમાવ્યું છે.
ધર્મના રક્ષણ માટે શાસ્ત્રોમાં જે નિયમ દર્શાવ્યા છે, તેમાં મૂળ હેતુ તે આજ રહે છે. બ્રહ્મચર્યની નવવાનું આયોજન, વળી સાધુએ કેવા સ્થાનમાં રહેવું,

Page #106

મન એવ મનુષ્યાણાં કારણું અન્ય માક્ષયાઃ
ગાચરી કેવી રીતે કેાના ત્યાંથી લેવી, ગૃહસ્થના અતિ પરિચય ન કરવા, એકસ્થાને શાસ્ત્રના નિયમ મુજબ રહેવું, ગીતાની નિશ્રાએ વિચરવું, પૉંચ પ્રકારે સ્વાધ્યાયમાં નિત્ય ઉદ્યમવંત રહેવું, ઇત્યાદિ નિયમાવલીના હેતુ એ જ છે કે આત્માને સયમની રક્ષામાં બાધા કરનાર નિમિત્તોથી બચી જઈ સંયમપાલનની સ્થિરતામાં જ ઉપયેગવંત બની રહેવાય..
સાધુ પુરૂષ માટે પણ અશુભ નિમિત્તોથી બચવ માટે મહાપુરૂષાએ આવા નિયમેા બતાવ્યા છે, તેા પછી જેની સામે અનેક અશુભ નિમિત્તો ખડાં જ હાય છે, તેવા ગૃહસ્થા માટે તે વધુ કડક નિયમનું પાલન હેાવું જ જોઈ એ.
૯૭
આજે તે। સદાચારના રક્ષણ માટે મહાપુરૂષ એ નિયત કરેલ નિયમેાના પાલનમાં વેવલાપણુ, પરત'ત્રતાબંધન મનાતાં હાવાની અજ્ઞાનતા વત્તી રહી છે. જેથી સદાચાર-નીતિ અને ધર્મને ધ્વંસ થવા લાગ્યા છે. સ્વતત્રતાના નામે અધ્યાત્મ સંસ્કૃતિના હ્રાસ થઈ રહ્યો છે. અને તેને રાષ્ટ્રની ઉન્નત્તિકારક ક્રાન્તી ગણાવા લાગી છે. દેશની ઉન્નત્તિના નામે અધ્યાત્મ સંસ્કૃતિને ગૌણ બનાવી લોકોને વધુ વિલાસી અનાવવામાં જ રાષ્ટ્રીય આબાદી લેખાય છે. અહિં’સા પરમો ધમ ” માનનાર ભારતદેશમાં અહિં'સા દેવીની જ છડેચેાક છેડતી થઈ રહી છે. જેમ જેમ વિષયાની લિપ્સાને વધુને વધુ ચેપ ફેલાતા જાય છે, તેમ તેમ.
,,
“
ཀཱ་
७

Page #107

૯૮
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ લોકોમાં અર્થની-પૈસાની ભૂખ વધતી જ જાય છે. સદા અતૃપ્ત બની રહેલી સુધાથી ઉચ્ચ રાજ્યાધિકારીઓ સહીત લેઓએ નીતિને તે વિસારી જ દીધી છે. કુદરતી ભયની તેઓ ઉપેક્ષા કરી રહ્યા છે, છતાં કુદરત કંઈ કેઈને છેડતી નથી. ત્યાં કદાચ ડેર છે, પણ અંધેર નથી, એ વાત કેને સમજાતી નથી. અવારનવાર જળપ્રલય, ભૂકંપ, હોનારત, વગેરેથી કુદરતી શિક્ષા થતી જ રહે છે. છતાં તે પ્રત્યે લોકો દુર્લયવાળા બની, લાંચ, રૂશ્વત, કાળાબજારસંગ્રહાખોરી – નબળાને દબાવી કોઈનું હડપ કરી લેવાની વૃત્તિ, ઈત્યાદિ અનેક બદીઓથી લોકોનું જીવન મલીન બની રહ્યું છે. આવા સંગમાં પરમાર્થ, વાત્સલ્યતા, ઉદારતા, નીતિ આદિ સદગુણેમાં મન પ્રવર્તાવી ઉપગની શુદ્ધતા ટકાવી રાખવાની આશા કયાંથી રાખી શકાય ? કહેવાતાં ધર્મસ્થાનકોમાં પણ આધ્યાત્મિક વિકાસની ઉપેક્ષા પૂર્વક કેવળ બ્રાહ્યાડંબરમાં જ ધર્મ મનાવી, નીતિ-સદાચારવિહેણ પણ ધર્મને નામે થતા ધનીકોને ધનવ્યયમાં જ ધર્મની ઉત્ક્રાન્તિ મનાવા લાગી હોય ત્યાં અન્ય લોકમાં તે શુભ મન અને શુભ ઉપગની આકાંક્ષા રાખવી જ વ્યર્થ ગણાય. ચંદ્રગુપ્ત રાજાને આવેલ સ્વપ્નને ફળાદેશ આપતી દિવાળી પર્વની કથામાં કહેવાતી હકીકતનું દર્શન જાણે આજે પ્રત્યક્ષ થઈ રહ્યું છે.
જેઓના જીવનમાં ધાર્મિક અનુષ્ઠાનની કંઈ પણ પ્રવૃત્તિ નથી, તેવાઓની વાત તે જુદી છે, પરંતુ જેઓ દેવવંદન

Page #108

મન એવ મનુષ્યાનું કારણું બન્ધ મેક્ષઃ પૂજા–પ્રતિકમણ-તપશ્ચર્યા–પૌષધ આદિ આવશ્યક દૈનિક ધર્મકૃત્ય કરી રહ્યા છે, તેવાઓ પૈકી પણ કેટલાકની ફરીયાદ હોય છે કે શું કરીએ? ઘણી મહેનત કરીએ છીએ પણ ધર્મક્રિયામાં મન સ્થિર નહીં રહેતાં, અન્ય અન્ય બાબત સંબંધી વિચારમાં જ મન જતું રહેતું હોવાથી ધાર્મિક અનુષ્ઠાને માં ઉપયોગ ટકી શકતું નથી. આવા લેકેને પુણિયા શ્રાવકની એક હકીકત સમજવી ખાસ જરૂરી છે. રાજમાર્ગ ઉપરથી ફક્ત છાણનું (ગેબરનું) એક અડાઈયું કેઈની રજા વિના ઘરમાં આવવાથી, જેના સામાયિકની પ્રભુ શ્રી મહાવીરદેવ દ્વારા પણ પ્રશંસા કરાઈ છે, એવા પુણીયા શ્રાવકનું મન પણ, સામાયિકની ભાવનામાં અનુપયેગી બની વિહલ બની ગયું હતું. તે પછી કોઈનેય પિતાના ઘરમાં આવતું અનીતિનું દ્રવ્ય, પિતાને ધાર્મિક કિયામાં સ્થિર ઉપયાગવત કેવી રીતે બનવા દે? આ વાત જેને સમજાય, જીવનમાં ઉતારાય તેને ધાર્મિક ક્રિયામાં થતી ઉપયેગની અસ્થિરતાની ફરીયાદ રહે જ નહિં.
વળી ધાર્મિક અનુષ્ઠાને ન કરતા હોય એવા મનુએને પણ તેમના જીવનમાં દ્રઢ બની રહેલા ભૌતિક ભૂખના વધુ પડતા સંસ્કારોના કારણે પૂર્વ પૂર્વની બની જતી બીનાની સ્મૃતિ અને વર્તમાન કાળે વતી અર્થ અને કામની વધુ પડતી લિસા, તેમના મગજને અશાંત બનાવી દે છે. જેથી બાહ્યસામગ્રીની ગમે તેટલી અનુકુળતા હેવા છતાં પણ તેમના આંતરિક જીવનમાં તે શાંતિ

Page #109

૧૦૦ *
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ અનુભવી શકાતી જ નથી.
રાજ્યકથા, ભક્તકથા, દેશ કથા, સ્ત્રી કથા, આદિ ચાર વિકથાઓમાં જેને રસ હય, રાત દિવસ જેનું મન, અર્થ અને કામની અનુકુળતાની વૃદ્ધિ કરવામાં જ તલ્લીન હોય, પૂર્વે અનુભવેલ સુખસાહ્યબીના સંજોગોમાં કેઈ અશુભ કર્મોદયના કારણે કંઈ પણ ન્યૂનતા થવા પામી હોય, કોઈની સાથે વેરભાવી બની રહેવાયું હોય, તે તે બધા સંસ્કારોની સ્મૃતિ, હરપળે તે માણસને મુંઝવતી જ હોય છે. વળી ઈન્દ્રિયેના વિષયમાં અને અન્ય ભૌતિક અનુકુળતામાં આસક્ત બની રહેનારને ભવિષ્ય માટેની પણ તે વિષયની અનુકુળતા કે પ્રતિકુળતા અંગે અનેક જાતનું મનોમંથન ચાલતું જ રહેતું હોવાથી તેવાઓ પણ આત્મિક શાંતિ પામી શકતા નથી. અને સારા નિમિત્તોમાં ઉપગ જોડી શકતા નથી.
આમ જીવને માનસિક અશાંતિ સદાના માટે સતાવતી હોઈ, કે જ્યોતિષીઓ પાસે તે કઈ મંત્રતંત્રના વિશારદે પાસે, વળી કઈ વૈદ્ય-ડોકટરો પાસે, માનસિક કે ચિકિત્સક પાસે, અગર પોતપોતાને ઈષ્ટ દેવ-દેવીઓ પાસે પિતાની લાચારી દર્શાવતા જ હોય છે. તેમ છતાં, તેઓને ક્યારેક અપકાલીન, મન, મનાવ્યા પૂરતી જ શાંતિ મળતી હોઈ, સાચી અને સ્થાયી શાંતિને તે તેઓ પામી શકતા જ નથી. થેડીઘણું ક્યારેક બાહ્ય રીતે શાંતિ મળે તે તે પણ છેવટતે અશાંતિની જ ઉત્પાદક બને છે. તે તેમને

Page #110

૧૦૧
મન એવ મનુષ્યાણાં કારણે બન્ધ મેક્ષઃ મિથ્યાજ્ઞાન-વિપરીત સમજણના કારણે સમજાતું જ નથી. પાણે વાવવાથી માખણ ક્યાંથી મળે? સાચી શાંતીને માર્ગ તે અધ્યાત્મી પૂર્વ પુરૂષેએ પ્રરૂપેલ હોય તે જ કહેવાય. તે માર્ગે ચાલનાર જ ભૂતકાળે શાંતિ પામી શક્યા છે, વર્તન માન કાળે શાંતિ અનુભવી રહ્યા છે, અને ભવિષ્યકાળે પરમશાંતિને પામશે. તેવાઓને જ ઉપગ, શુભ અને શુદ્ધ બની રહી આકર્ષ સાધી શકશે.
આપણે જાણે મનને કઈ પરાઈ વસ્તુ માની, આપણું વિપરીત વિકપનો દોષ તે મનના ઉપર જ ઢળી દઈએ છીએ, પરંતુ મન એ તે આપણું મતિ-શ્રુત જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષપશમથી વર્તતે, આત્માને શાપથમિક ભાવ સ્વરૂપ એક પર્યાય છે. આ વર્તમાન પર્યાય તે મતિશ્રત જ્ઞાનાવરણીયના ક્ષપશમથી વર્તેલા પૂર્વના ક્ષાપશમિક ભાવસ્વરૂપ પર્યાયનું કાર્ય છે. અને ભવિષ્યમાં વર્તવાના એ રીતના પર્યાયનું કારણ છે, તેમાં આત્માની પિતાની જ મતિ-શ્રુતજ્ઞાનલબ્ધિ અને આત્મવીર્યનું પ્રવર્તન છે.
* આપણે રાગ-દ્વેષ દ્વારા, આર્તા-રૌદ્રધ્યાન દ્વારા, કૃષ્ણાદિ ત્રણ અશુભલેશ્યા દ્વારા, આપણું મનરૂપે વર્તતા વર્તમાન પર્યાયને મલીને બનાવીએ છીએ.
મન એ તે આરસે છે. અને તેમાં આપણા મનનનું

Page #111

જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
ચિંતવનનુ' પ્રતિબિબ પડે છે. પ્રતિબિંબની સ્વચ્છતા યા અસ્વચ્છતા તે ચિંતકના ચિ'તવનના આધારે છે. મનરૂપી આરીસામાં સ્વચ્છ ચિતવનથી સ્વચ્છ અને અસ્વચ્છ ચિતવનથી -મલીન-કાળું પ્રતિબિંબ પડે છે. એટલે સારા-ખુરા પ્રતિબિ'ખની જવાબદારી ચિ'તકની છે.
૧૦૨
દણમાં પડતી મનુષ્યના સુખની છાયા–પ્રતિબિંબની અસ્વચ્છતા તે, દર્પણમાં પ્રતિબિંખિત મુખની અસ્વચ્છતાના જ કારણે છે. તેમાં દણુના દોષ નથી. દÖણમાં પેાતાનુ મુખ અસ્વચ્છ જોનારું, પહેલાં પેાતાના મુખને સ્વચ્છ કર્યાં માદ જોવાથી જ અસ્વચ્છ નહી જોવાતાં સ્વચ્છ જોવાશે. એવી રીતે મનરૂપી આરિસામાં ચિંતવનરૂપ પ્રતિબિંબને સારૂ' જોવા ઇચ્છકે સુસ...સ્કારી બનવુ પડશે. સુસ'સ્કારોની વાસ્તવિક સમજ, આધ્યાત્મિક પૂર્વ મહષિ એએ પ્રરૂપેલ જ્ઞાનથી જ મેળવી શકાશે. આધુનિક ભૌતિક વિજ્ઞાનવાદિએ કે આત્મિક લક્ષ્ય વિનાના મિથ્યાવાદીની કસેાટીથી સુસ· સ્કાર રૂપી સુવણુને અને કુસ ંસ્કાર રૂપી સુવણુની મલીનતાને કસી શકાસે નહિ, તે સમજવું ખાસ જરૂરી છે. અનીતિ, અન્યાય, છળ પ્રપ`ચ, ઇન્દ્રિયાના વિષય પ્રત્યેની અતિ લેાલુપતા, કેવળ દૈહિઁક જ દ્રષ્ટિ, સ્વની વિસ્મૃતિ, પરમાં સ્વની બુદ્ધિ, ક્રોધાદિ કષાયા, આત્માના સત્ય સ્વરૂપની અજ્ઞાનતા, હિં'સા, અસત્ય, પરાઈ વસ્તુનુ હરણ, અબ્રહ્મ, પરિગ્રહની અતિ મૂર્છા, આ બધા કુસ સ્કારે છે. નીતિ, ન્યાય, વિષયેાના વૈરાગ્ય, આત્મિક દ્રષ્ટિ, આત્માની

Page #112

મન એવ મનુષ્યાણાં કારણ બન્ધ મેાક્ષયાઃ
સ્મૃતિ, સ્વ અને પરના વિવેક, ક્ષમા, નમ્રતા, સરલતા, નિભતા, આત્માની શુદ્ધ-નિષ્કલ'ક-કર્માવરણ રહિત દશાનુ જ્ઞાન, અહિંસા, સત્ય, અચૌય, બ્રહ્મચય, સંતાય – ૫૨ાપકાર ઇત્યાદિ આત્માના સુસ'સ્કારે છે. આ રીતે અનાદિ કાળથી વર્તતા જીવના કુસ’સ્કારોનું પરિવર્ત્તન, સુસ'સ્કારામાં કરનારને જ પેાતાનું મન સારૂ' અને શાંતિકારક દેખાશે. આવા મનવાળા જીવે ને! ઉપયાગ જ શુભ બની રહેશે. સ્વ અને પરને હિતકારક બનશે. તે રીતે બની રહેલ શુભ ઉપયેાગ જ તે શુદ્ધ રૂપે પરિણમવાથી આત્મા, અનંત સુખના ભક્તા બનશે.
૧૦૩
આપણે રાગદ્વેષ, આત્ત રૌદ્રધ્યાન, અને કૃષ્ણાદિ ત્રણ અશુભલેશ્યાદ્વારા આપણા મનરૂપે વતા વમાન પર્યાયને મલીન બનાવીએ છીએ. આ દુર્ભાવેાની જેટલી ઘનિષ્ટતા તેટલી મનરૂપી દણુમાં કાળા ડાઘની ઘનિષ્ટતા વી` રહે છે. અને તે અતિ ગાઢ સંસ્કારરૂપે આત્મામાં અંકિત મની રહે છે. આત્મા, આવા અનેક સ ́સ્કારાથી સચિત અની રહેલ હોય છે. અને તāાગ્ય નિમિત્ત મળતાં તે સ`ચિત સસ્કાર! સ્મૃતિરૂપે ઉદ્દભવતા જ રહી મનને મલીન બનાવે છે. જેથી સારાં નિમિત્તોમાં પ્રવૃત્તમાન હાવા છતાં આપણા ઉપયેગ તેમાં સ્થિર નહીં બની રહેતાં, સ્મૃતિરૂપે ઉદ્ભવેલ ખાખતમાં જ ચાલ્યેા જાય છે. અને તે સમયે વત્તતા આપણામરૂપ આરીસેા, સ્મૃતિરૂપ સંસ્કારોના કાળા કુચડાથી લેપાઈ જતા હાઈ ઘણા પ્રયત્નથી

Page #113

૧૦૪
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
પણ સારાં નિમિત્તો આપણને મનની શુદ્ધતા કરાવી શકતાં નથી.
જેમ આપણને કાઈ એ કટુ વચન કહ્યુ' હાય, આપણુ અપમાન કર્યું... હાય, આપણા કઈ હિતને નુકસાન પહોંચાડયું હાય, અગર આપણી સાથે કોઈ દુષ્ટ વક્ત્તન ચલાવ્યું હાય, આપણી નિંદા કરતા હેાવાનું કેાઈ અન્ય દ્વારા આપણે જાણ્યુ' હોય, તે। આ બધી બાબતને પશુની જેમ આપણે મનમાં ખૂબ જ વાગાળીએ છીએ, તેને ખલે લેવાની અનુકુળતા શેાધતા હાઈએ છીએ. આ બધા સસ્કાર આપણામાં એટલા બધા દ્રઢ—ઘન અની જાય છે કે ધર્માનુષ્ઠાન કરતી વખતે પણ તેની સ્મૃતિ આપણને પજવ્યા જ કરે છે. જેથી તે સમયે પણ આપણું મન, ધર્માનુષ્ઠાનામાં સ્થિર રહી શકતુ' નથી,
।
આપણા દ્વેષી પ્રત્યે આપણે ખાદ્યવત્તત્ત્તવ કદાચ સારા રાખતા હાઈએ તે પશુ તે અંગેના અંતરના અશુદ્ધ ભાવના સસ્કારી લુપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી, તે સામાને નુકસાન ભલે ન કરી શકીએ તે પણ તે અંગે આપણું આત્ત અને રૌદ્રધ્યાન તે ચાલતું જ રહેતુ. હાઈ આપણા ચિત્તની તેા અપ્રસન્નતા જ વર્તે છે. જેથી આપણા મન અને શરીરને તે। હાની જ થાય છે.
એ રીતે કુટુંબ, વ્યવહાર, શરીર, માન, આખરૂ,

Page #114

મન એવ મનુષ્યાણાં કારણ બન્ધ મેાક્ષયાઃ
પરિગ્રહ, યશ, કીર્ત્તિ, અદ્ધિ માટે પણ આપણે સદાય એટલા બધા વિચારશીલ મની રહીયે છીએ કે તે અ ંગેના ઢગલાબંધ સ`સ્કારોથી આપણા આત્મા વિટાએલે જ રહે છે. જેથી તે કાર્યાની પ્રવૃત્તિ વિનાના ટાઈમે પણ સંચિત બની રહેલા તે સંસ્કારોની સ્મૃતિ દ્વારા આપણું મન તેના જ ચિંતવનમાં જોડાઈ રહે છે. અને ધાર્મિક અનુષ્ઠાનામાં કે તત્ત્વજ્ઞાન ચિ’તવનમાં કે કેઈ અન્ય સારા કામમાં સ્થિરતાને પામી શકતું નથી. મનમાં વિપરીત–ભૌતિક અને માત્ર દૈહિક અનુકુળતાને લગતા સ`સ્કારોની ભીડ એટલી બધી જામી ગઈ છે કે આત્મિક ઉત્થાન થઈ શકે એવી ઉપયેગશુધ્ધિના વિચારને સ્થાન મળવું જ મુશ્કેલ થઇ પડ્યું છે. પેાતાના મનઘરમાં પ્રભુને ખિરાજમાન કરવાની ભાવના હાવા છતાં પણ જ્યાં જગ્યા જ નથી, એવી મનાભૂમિમાં ભગવાનને કેવી રીતે સ્થાપી શકાય ? રામ અને કામ એ તેનુ` સ્થાન એક રહી શકે જ નહેિ. કામને હટાવ્યા બાદ જ રામને ત્યાં સ્થાપી શકાશે. આ હકીકતને સામાન્ય માણસા પણુ સમજી શકે છે.
૧૦૫
જે જે વસ્તુ કે ખીના અંગે અતિ ગાઢ રાગ કે દ્વેષ વત્તે છે, તે તે વસ્તુ અંગેના તે રીતના વિચારો વધુ ઉદ્દભવતા રહે છે. આ જીવ અનાદિકાળથી ભૌતિક અનુકુળતાના વધુ રાગી અને તેની પ્રતિકુળતાના વધુ દ્વેષી હાઈ તે રીતના સંસ્કારોથી જ સ`સ્કારિત બની રહેલેા છે. તેમાં પણ બધી -જાતના ભૌતિક સ’ચેગામાં તેની રાગી અને દ્વેષી વૃત્તિ એક

Page #115

૧૦૬
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ સરખી જ હેઈ શકતી નથી. વળી સર્વ જીવોમાં કે એકના એક જીવને પણ સદાના માટે એકસરખી વૃત્તિ રહેવા પામતી જ નથી. જે વસ્તુ અંગે એક વખત રાગ હોય તે પ્રત્યે અન્ય સમયે દ્વેષ પણ વર્તવાનું બની શકે છે. વળી એક જ સમયે એક જીવને જે વસ્તુ અંગે રાગ વર્તતે હોય, તે જ વસ્તુ અંગે અન્ય જીવને દ્વેષ પણ વસે, એવુંય બને છે. જેથી જે વસ્તુ અંગે જેને જેવી ગાઢ વૃત્તિ હોય, તે વસ્તુના સંગમાં કે તેની સ્મૃતિમાં તેને તે તે રીતની વૃત્તિનો ઉપગ વધુ ટકી શકે છે.
નાટક સીનેમા જેવા ટાઈમે તેની વધુ રૂચિવાળે. મનુષ્ય, તે જોવામાં એક્તાન બની રહે છે. તેમાં દીર્ઘ ટાઈમ વ્યતીત થાય તે પણ તેને ઘણે એ છે ટાઈમ વ્યતીત થવાનું અનુભવાય છે. તે ટાઈમે તેને ઊપગ તેમાં જ સ્થિર બની રહે છે. તેના ઉપયોગ અંગે અસ્થિરતાની તેને ફરીયાદ હતી જ નથી. તેવી રીતે દુશ્મનને પ્રતિકુળ-હાનિકારક પ્રવૃત્તિમાં કે ચિંતવનમાં તેના તે રીતના ઉપયોગમાં જરા પણ ખલેલ આવતી નથી. ત્યાં તેની પરીસ્થિતિ ઉપર મુજબ જ હોય છે. આ રીતના સંગમાં તેને મનને સ્થિર બનાવી. રાખવાને જરા પણ પ્રયત્ન કરવો પડતો નથી. ઓટોમેટિક તેનું મન સ્થિર બની રહે છે. એવી રીતે ઇન્દ્રિયેને અનુકુળ કે પ્રતિકુળ સર્વ વિષયે અંગે પણ સમજી લેવું.
મનની આવી એકાગ્ર વૃત્તિ કેઈને શીખવવી પડતી.

Page #116

૧ ૯૭
=
મન એવ મનુષ્યાણાં કારણું બધ મોક્ષ નથી. તેમાં મનની અસ્થિરતા માટે કેઈ ફરીયાદ પ્રાયઃ કરતું નથી. ફરીયાદ માત્ર ધાર્મિક અનુષ્ઠાનેમાં જ મનની અસ્થિરતાની છે.
સામાયિક કરતે હેય, પ્રભૂપૂજા કરતે હોય, નવકારવાળી ગણતો હોય કે અન્ય કોઈ ધાર્મિક અનુષ્ઠાન કરતે હોય ત્યારે મનમાં તે તેની લાગણી વિશેષતાએ તે એ જ વર્તે છે કે આપણે જેન છીએ માટે સામાયિક કરવું જોઈએ. સામાયિકમાં પણ અડતાલીસ મીનીટથી વધુ ટાઈમ ન થઈ જાય, તેની તકેદારી માટે તેને ઉપગ તે ઘડીયાળના કાંટા ઉપર જ વર્તાતો હોય છે. સામાયિક પાળવા ટાઈમે પણ જાણે બંધનથી છૂટતા હોઈએ તેમ જલ્દી જલ્દી સામાયિક પાળવાનાં સૂત્રો બોલીએ છીએ. આ બધામાં ધર્મક્રિયા તે ફક્ત બાહ્ય પ્રવૃત્તિરૂપ જ બની રહેતી હોઈ તેટલા ટાઈમ પૂરતી પણ મન શુદ્ધિ દ્વારા ઉપયોગની સ્થિરતા ન હોવાનું કારણ, સાંસારિક પ્રવૃત્તિઓ માટે જેટલે રાગ છે, તેટલે રાગ હજુ ધાર્મિક અનુષ્ઠાન અંગે કું નથી. સાંસારિક પ્રવૃત્તિઓની અસારતા અને ધાર્મિક અનુષ્ઠાનોની સારતાને વિવેક હજુ જાગ્યે હેત નથી. વળી તે વિવેક પામવાની પણ હજુ તીવ્રાભિલાષા નથી. જેથી અભવી જીની માફક અનેકવિધ ધર્મક્રિયાઓ, ક્રિયાકારકને આત્માનું વાસ્તવિક હિત કરનારી બની શકતી નથી. આ રીતની ક્રિયામાં કેવળ ઘસંજ્ઞા, લેકસંજ્ઞા કે કઈ પ્રકારની પૌગલિક અભિલાષાનો ઉપયોગ વર્તતે

Page #117

૧૦૮
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
હેઈ, ત્યાં રત્નત્રયીની આરાધના અંગેના ઉપયોગને અભાવ હેવાથી, તે બાબત અંગે મનની સ્થિરતા હોઈ શકતી જ નથી.
અનાદિ કાળથી આત્માને અનર્થકર બની રહેલ વિષયકષાયથી સંસ્કારિત વૃત્તિઓને જે આપણા મનમાં સ્થાન મળી જાય તો તે વૃત્તિઓ પિતાની હકુમત, આત્મા ઉપર વધુને વધુ જમાવતી રહે છે. પછી તે તે આપણા મનની માલીક બની જાય છે. જેથી એવી વૃત્તિની ભીડ આપણું મનની માલિક બની જાય છે. જેથી એવી વૃત્તિની ભીડ આપણા મનમાં એટલી બધી વધી જાય છે કે આત્માની હિતકારી વૃત્તિઓને આપણા મનમંદિરમાં પ્રવેશવા માટે સ્થાન જ મળતું નથી. મન બિચારું શું કરે ? આપણે પોતે જ જેવી વૃત્તિઓ સંઘરવા તેને આપીએ તેવી તે સંગ્રહે. પરંતુ જે કુત્સિત વૃત્તિઓને આપણા તરફથી સત્કાર જ ન મળે, તેના માટે સ્થાન જ ન અપાય, તે પછી તેવી વૃત્તિઓને ટકી રહેવાનું જ ક્યાંથી બને ?'
આપણા આત્મામાં સંસ્કારરૂપે સંગ્રહિત બની રહેલી કુત્સિત વૃત્તિઓને હટાવવી અને નવી વૃત્તિઓ ઉદ્દભવીને આત્મામાં પિતાનું સ્થાન ન જમાવે તેની પૂરતી કાળજી રાખવી જોઈએ. આ બન્ને માર્ગને જૈન પારિભાષિક શબ્દથી કહીયે તે અનુક્રમે નિર્જરા અને સંવર કહેવાય છે. આ સંવર અને નિર્જરા જ ખરો ધર્મ છે. અને તે રીતના

Page #118

મન એવ મનુષાણાં કારણું બધ મેક્ષઃ
૧૦૯
ધર્મને પ્રાપ્ત કરાવનાર બાહ્ય અનુષ્ઠાનેને પણ કારણમાં. કાર્યના ઉપચારથી ધર્મ કહેવાય છે.
સંસ્કારરૂપ બની રહેલ તે વૃત્તિઓને હટાવવાને માર્ગ તે એ જ છે કે જ્યારે મનમાં એવી વૃત્તિઓ ઉદ્ભવે ત્યારે તેની ઉપેક્ષા કરવી. અર્થાત્ તે વૃત્તિને આધિન નહિ બનતાં ફકત જોયા જ કરવી. આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિએ તેની અધમતાને વિચારવી. તે પ્રત્યેના સદ્દભાવ રહિત બનવું. તેને અનુકુળ નહિં બનવું. મનથી તેને ધિક્કારવી. એ રીતે બની રહેલ તેના પ્રત્યેના વર્તનથી તેની દ્રઢતા–ઘનિષ્ટતા શીથીલ બની જશે. અને ધીમે ધીમે નષ્ટ પામશે. ઘર આંગણે આવેલ મેમાનને આપણે સત્કાર મળી રહે તે જ તે વારંવાર આવતા રહે છે. પરંતુ આવનાર મેમાનને આવકાર જ ન મળે, ઉપેક્ષા કરાય, તે પણ કદાચ કઈ ધીઠ માણસ નકટો થઈને ફરી આવે તે વખતે પણ તેને છેવટે તે સમજવું પડે કે અહિં આવવું કે રહેવું નકામું છે. ફરી તેને આવવાનું મન જ થતું નથી.
એવી રીતે અનાદિ કાળથી આત્માને અનર્થકર સંસ્કારિત વૃત્તિને જે આપણા તરફથી સ્થાન મળે તે તે પિતાની હકુમત, આત્મા ઉપર વધુને વધુ જમાવે છે. પછી તે આપણું મનની તે માલિક બની જાય છે. અને એવી વૃત્તિઓની ભીડ, આપણું અંતઃકરણમાં એટલી બધી વધી. જાય છે કે આત્માને હિતકારી સદુવૃત્તિઓને સ્થાન જ

Page #119

૧૧૦
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
મળતું નથી. મન બિચારું શું કરે? આપણે તે જેવી વૃત્તિએ તેને સંઘરવા આપીયે તેવી સંગ્રહે. પરંતુ દુષ્ટ વૃત્તિઓને આપણા તરફથી સત્કાર જ ન મળે, મનમાં તેના માટે સ્થાન જ ન અપાય, તે પછી તેવી વૃત્તિઓને ટકી રહેવાનું બની જ કેવી રીતે શકે?
માટે જ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે “અદ્ભUT તિ ધરા જે મનુષ્ય ગંભીર હોય છે, ધૈર્યવંત હોય છે, ઘટનાએથી નિર્ભય હોય છે, ક્યારેય પણ વિચલિત નહિ થવાવાળ હોય છે, ઘટનાઓને જાણ લે છે, દેખી લે છે, તે અડગ આદમી અકર્મ દ્વારા, અપ્રવૃત્તિ દ્વારા, કર્મને ક્ષીણ કરી શકે છે. તેના સંસ્કારને સમાપ્ત કરે છે, વિલીન
આ રીતે આપણે દુવૃત્તિઓને હટાવી આપણા મનમંદિરને સ્વચ્છ બનાવી તેમાં સદ્દવૃત્તિરૂપ સિંહાસન સ્થાપી, પરમાત્માને તેમાં સ્થાપન કરી શકીએ. પછી જ
મન મંદિર આવે રે કહું એક વાતલડી” એ વિનંતીને સફળ બનાવી શકીએ.
આ બધું કરી શકવાના વિવેકી માનવીને દ્રષ્ટિવાદપદેશિકી સંજ્ઞાવાળે સંક્ષિ કહેવાય જ્યાં સુધી દ્રષ્ટિવાદપદેશિકી સંજ્ઞારહિત માત્ર દીઘ કાલિકી સંજ્ઞાવાળે જીવ રહે છે, ત્યાં સુધી તેને વૃત્તિઓના સારા કે ખુરાપણને પણ વિવેક હેતે નથી. તે તે એમ જ માને છે કે દૈહિક

Page #120

મન એવ મનુષ્યાણાં કારણુ બન્ધ મેાક્ષયઃ
૧૧૧
અનુકુળતાની રૂચિવાળી વૃત્તિ તે સારી અને તેથી પ્રતિકુળ વૃત્તિએ તે બુરી, આવી અજ્ઞાનતા-અવિવેક-વિપરીત સમ જના કારણે જ ઝાંઝવાના જળ તરફ દોડી રહેવા જેવી, જીવ અનાદિ કાળથી ભૂલ કરી રહ્યો છે. તેથી જ દુઃખી થઈ રહ્યો છે, પરંતુ દ્રષ્ટિવાદેોપદેશિકી સંજ્ઞા પામ્યા પછી જ, દી કાલીકી સંજ્ઞાવડે વિવેકી-સમજી-સમાના જ્ઞાતા બની દુવૃત્તિઓને હટાવવાના પુરૂષામાં સફળ અની, મનેભૂમિ સાફ બનાવી શકે છે. જે દીર્ઘકાલીકી સજ્ઞાની શક્તિને દુય થઈ રહ્યો હતા, તેના જ વે દ્રષ્ટિવાદેોપઢેશિકી સંજ્ઞા પામ્યા પછી સદ્ભવ્યય થાય છે. જે મન, સ`સાર વૃદ્ધિનુ' કારણ બની રહ્યું હતું તે હવે મેક્ષનુ કારણ ની રહે છે. કારણકે હવે તેનુ' મિથ્યાત્વ હટી જાય છે. દુવૃત્તિઓ સામે યુદ્ધે ચઢવાની તાકાતના તેને ખ્યાલ આવે છે. અને તે માટેના પુરૂષા માં ધીમે ધીમે પણ તેને સલતા મળે છે. અન્તે આ મનથી જ આર્ત્ત-રૌદ્રધ્યાનરહિત ધર્મ ધ્યાનના સહારે ક્ષપકશ્રેણ્યારૂઢ બની ચાર ઘનઘાતી કર્મોના અધને આત્માથી નિમૂળ બનાવી, શુકલધ્યાની અને અનંતજ્ઞાનાદિ ચતુષ્કના ભાક્તા મને છે. સૈદ્ધાન્તિક ભાષામાં તે સયેાગી કેવલી નામે તેરમા ગુણસ્થાનકને પામે છે. અહિં' મેહનીય કાઁના સપૂર્ણ ક્ષય થઈ ગયેલા હાઈ ઉપયાગની અશુદ્ધિ હાવાના કે ફરી અશુદ્ધ થવાના સવાલ જ રહેતા નથી. પછી તે આત્મા, ઉપચેગ શુદ્ધિની અનંતતાવાળા જ બની રહે છે. વળી પહેલાં જ્ઞાનાવરણીય કની યેાપશમતાના કારણે જે જ્ઞાન ક્ષાયેાપશમિક ભાવનું હતું,

Page #121

૧૧૨
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ તે અહિં જ્ઞાનાવરણીય કર્મને સંપૂર્ણ ક્ષય થઈ જતા હોઈ ક્ષાયિક ભાવનું થાય છે. પછી પૂર્વાપરને વિચાર કે ચિંતવન કરવારૂપ મનનું પણ અસ્તિત્વ રહેતું નથી. અપૂર્ણજ્ઞાનાવસ્થામાં જ તેનું અસ્તિત્વ હોઈ શકે છે. વળી આત્માનું વીર્ય (બળ-શક્તિ) પણ વીર્યંતરાય કર્મના સંપૂર્ણ ક્ષયથી અનંતવીર્યરૂપે બને છે. ત્યારબાદ આત્મા, મન-વચનકાયાને વેગથી પણ નિવૃત્ત થવારૂપ અગી નામે ચઉદમાં. ગુણસ્થાનકને પામે છે. ત્યાં પાંચ હસ્વાક્ષર ઉચ્ચારણ જેટલા. અલ્પ સમય પૂરતું જ રહી, અંતે મેક્ષાવસ્થાને વરે છે. અક્ષય સુખને ભક્તા બને છે.

Page #122

૭ માગ અને ઉપયોગ
આત્માને પરિણામ–અધ્યવસાય-લાગણ–અંતર તે ઉપગ છે. અને આત્મા, મન ૫ર્યાપ્તિના યોગે મને વર્ગ. ણાનાં પુદ્ગલે ગ્રહણ કરીને મનપણે પરિણુમાવે તે મને વેગ છે. જેને સાદી ભાષામાં મન કહેવાય છે. આ મન તે પુદ્ગલેનો એક પર્યાય હેઈ જડ છે. જ્યારે ઉપયોગઅધ્યવસાય-પરિણામ તે આત્માને પર્યાય છે. આ હિસાબે તે બનેમાં ભેદ છે.
મેહનીય કર્મને સર્વથા ઉપશમ કરીને આત્મા, અગીઆરમાં ગુણસ્થાનકે પહોંચી જવા છતાં તે ઉપશમીત મોહનીયકર્મને પુનઃ ઉદય થતાંની સાથે જ તે આત્મા, આધ્યાત્મિક ઉંચી ભૂમિકા ઉપરથી નીચેની ભૂમિકાઓ ઉપર આવી પડે છે.આમ ઉચે ચડેલા આત્માનું પતન થવામાં તે સમયે. મેહનીયકર્મનાદયે વર્તતા આત્માના પરિણામ–અધ્યવસાય -યા ઉપગ જ કારણભૂત છે. અને તેવા ઉપગના કારણે જ પતન પામતા આત્મામાં, પૂર્વે બંધ વિચ્છેદ કર્મપ્રકૃતિએને પુનઃ બંધ થવા માંડે છે. પરંતુ વિવિધ સમયે વર્તતે વિવિધ ઉપગ તે મન મારફત જ સમજી શકાય છે. મનાવ મનુષ્યનાં વા વા મોક્ષ: કહેવાનું કારણ એ છે જેન. ૮

Page #123

૧૧૪
જૈન દર્શમાં ઉપગ
કે વ્યવહારથી,મેહનીય કર્મના ઉદયને પ્રભાવ, મન માસ્કૃતજ બતાવી શકાતું હોવાથી સાદી સમાજના લોકેના વ્યવહારની દ્રષ્ટિએ મનને જ અધ્યવસાય-પરિણામ યા ઉપગ સ્વરૂપે ઉપચારથી સમજાવાય છે. મનની પાછળ તે કર્મો અને અધ્યવસાય–ઉપયેાગ સ્વરૂપ આત્મપુરૂષાર્થ કામ કરતો હોય છે. અને તે અનુસાર જ મનને કામ કરવું પડે છે. એટલે જ બાળજીવના વ્યવહારની દષ્ટિએ ગીવર્ય શ્રી આનંદઘનજી મહારાજ જેવા સમર્થ અધ્યાત્મી પુરૂષે પણ પ્રભુના સ્તવનમાં ગાયું છે કે “મનડુંકિમહી ન બાઝે, હે કુંથુંજન મનડું કિમ હી, ન બાઝે' આ ઉપરથી સમજી શકાય છે કે મોહનીય કર્મને ઉદય, ક્ષયેશમ, ઉપશમ, કે ક્ષય તે મન મારત જ અસરકારક બનતે હોઈ, બંધ અને મોક્ષના કારણ અંગે મન ઉપર તેને ઉપચાર કરવામાં આવેલ છે.
સંક્ષિપંચેન્દ્રિય જી વિચાર કરવાના ટાઈમે પિતાના આત્મવીર્યથી અને કાયયેગના બળથી મનોવર્ગણાના પુત્રલેને આકષીને વિચારવામાં કામ આવે તેમ મનપણે પરિ ગુમાવી તેનું મન બનાવી, વિચાર કરવામાં તેનો ઉપયોગ કરી, પછી તુરત મનના તે પુદ્ગલેને છેડી દે છે. આ રીતે દરેક ટાઈમે વિચાર કરવામાં મને વર્ગણના પગલે ઉપર ગ્રહણ, પરિણમન, અવલંબન અને વિસર્જન એ ચારે પ્રાગદ્વારા જ, વિચાર કરી શકાય છે. મનવાળા સંજ્ઞિપંચેન્દ્રિય જીવ, કોઈ પણ વસ્તુને વિચાર આ પ્રમાણે બનેલા મનથી જ કરે છે. વિચારવામાં મનને ઉપગ થતી વખતે

Page #124

મનાયેગ અને ઉપયોગ
૧૧૫
મનની જે ભિન્ન ભિન્ન આકૃતિઓ થાય છે, તેને મનના પર્યાયે કહેવાય છે. આને દ્રવ્યમન કહેવાય છે.
દ્રવ્યમન એ એક પ્રકારનું પૌદ્ગલિક દ્રવ્ય છે. એટલે આ મનના પાંચ તે પુદ્ગલ દ્રવ્યના જ પર્યાયે છે. અને તે રૂપી છે. પરતુ રૂપી હાવા છતાં તે સૂક્ષ્મ હાવાને કારણે ઇન્દ્રિયગેાચર થઈ શકતા નથી, આ માનસિક આકૃતિરૂપ, પુદ્ગલદ્રવ્યના પર્યાયાને ઇન્દ્રિયાની અપેક્ષા વિના સાક્ષાત્ આત્માથી જાણી શકવાની ચૈતન્યશક્તિને મનઃ૫ વજ્ઞાન કહેવાય છે. એવા જ્ઞાનવિકાસને પ્રાપ્ત કરનાર મનુષ્ય મન:પર્યવજ્ઞાની કહેવાય છે:
મન:પર્યવજ્ઞાની તે માનસિક આકૃતિઓને પ્રત્યક્ષ કરે છે. પરંતુ તેના અજ્ઞાનને અર્થાત્ ચિ ંતનીય વસ્તુને પ્રત્યક્ષ કરી શકતા નથી. મનઃવજ્ઞાની જો મનના સૌંપૂર્ણ વિષચૈાનું સાક્ષાત્ જ્ઞાન કરી શકતા હોય તે તે અરૂપીદ્રવ્યપણુ મન:પર્ય વજ્ઞાનના વિષય બની જાય. અને એ રીતે અને તે કેવળજ્ઞાન અને મનઃપવજ્ઞાનમાં કાંઈ ફેર રહી શકે નહીં. પરંતુ મનઃપ`વજ્ઞાન તે રૂપીદ્રવ્યને જ સાક્ષાત્કાર કરે છે. અને તે પણ સવ રૂપીદ્રબ્યાને સાક્ષાત્કાર નહિ કરી શકતાં, સર્વાં રૂપીદ્રબ્યાના અન તમે ભાગ અર્થાત્ માનુષાત્તર-મર્યાદામાં જ મનની ભિન્ન ભિન્ન આકૃતિ રૂપ પુગલ પર્યંચાને જ પ્રત્યક્ષ કરે છે. અને તે ઉપરથી અથ જ્ઞાનનુ' એટલે કે ચિંતનીય વસ્તુનું' અનુમાન કરે છે. એટલે

Page #125

જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
મનઃપવજ્ઞાનમાં મનઃપર્યાય અર્થાત્ માનસિક વિવિધ આકૃતિએનુ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન છે. અને ચિંતનીય વસ્તુનું અનુમાન જ્ઞાન છે. એટલે સજ્ઞિપ ંચેન્દ્રિય જીવે ગ્રહણુ, પરિણમન; અવલ મન અને વિસર્જન પ્રયાગદ્વારા ફેલાવેલ માનસિક આકૃતિઓને મનઃપ`વજ્ઞાની આત્મ સાક્ષાત્કાર કરી શકે છે, પરંતુ તે આકૃતિઓને ફેલાવનાર જીવના ચિંતવન-પરિણામ યા ઉપયાગને તે મનઃપય વજ્ઞાનીએ આ માનસિક આકૃતિએની પ્રત્યક્ષતાના આધારે અનુમાનથીજ સમજી શકે છે.. અહિં એકમાં પ્રત્યક્ષતા અને બીજામાં અનુમાનતા હેાવાપણુ એ બન્ને વચ્ચેનેા ભેદ સ્પષ્ટ સમજાવે છે.
।
૧૧}
ܕܐ
આ રીતે ઉપયાગ અને મનયેાગ વચ્ચે સ્પષ્ટ ભેદ હાવા છતાં પણ ઉપયેાગના ખ્યાલ પેદા કરવા માટે વિચારકને ઉપર દર્શાવેલ હકીકત મુજબ મનયેાગના સંબંધની આવશ્યકતા તા રહેજ છે. તે સ'ખ'ધની આવશ્યકતા તેમા સયેાગીગુણસ્થાનક સુધી જ છે. ચૌદમા ગુણસ્થાનકે તે આત્મા સર્વથા અયાગી જ બની રહે છે. જેથી ત્યાં ઉપયાગ અને મનયેાગના સંબંધ સÖદાના માટે છૂટી જાય છે.
મનઃપવજ્ઞાનીઓને માનસિક આકૃતિઓની પ્રત્યક્ષતા માટે બાહ્ય વૈજ્ઞાનિક કે અન્ય કોઈ સાધનની આવશ્યકતા રહેતી નથી. તે તા તેવી આકૃતિઓને તેમની જ્ઞાનશક્તિના બળે સાક્ષાત્ આત્મ પ્રત્યક્ષ જાણી શકે છે. આવી જ્ઞાનશક્તિ તા આધ્યાત્મિક ઉન્નત્તિને પામેલા આત્માઓમાંજ હાઈ શકે

Page #126

મનેયાગ અને ઉપયોગ
૧૧૭
છે. અને તે પણ સવિરતિધારક અમુક સયમીએને જ પ્રાપ્ત થાય છે. પણ સાથે સાથે સમજવું જરૂરી છે કે આવા સૂક્ષ્મ રૂપીપદાર્થાને અમુક વૈજ્ઞાનિક પ્રયાગેા દ્વારા પણ ઇંદ્રિય-પ્રત્યક્ષ કરી શકાય છે. એવા પ્રત્યેાગેા દ્વારા તે વૈજ્ઞાનિક ઇન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ કરી શકે, પર ંતુ આત્મસાક્ષાત્ જાણી શકે નહિ. અર્થાત્ કેટલાંક સૂક્ષ્મ અને રૂપીતાને જાણવામાં વૈજ્ઞાનિકોને ખાદ્ય વૈજ્ઞાનિક સાધના અને ઇંદ્રિયાનાં ઉપયાગની તે આવશ્યક્તા રહેજ. ગમે તેમ હાય પણ, જ્ઞાનીઓએ કહેલ કેટલીક સૂક્ષ્મ ખાખતા કે જેને જગતના માનવીએ, સરળતાથી ઇંદ્રિયપ્રત્યક્ષ કે બુદ્ધિગમ્ય કરી શકતા નથી, તેવી કેટલીક ખાખતાનુ' અસ્તિત્વ પણ વૈજ્ઞાનિક સાધના દ્વારા વૈજ્ઞાનિક ક્ષેત્રામાં ય સાબિત થતું હાવાના કારણે, સામાન્ય માનવીએનેય આવી ખાખતાનું અસ્તિત્વ સ્વીકારવું જ પડે છે.
તત્વજ્ઞાની અને વૈજ્ઞાનિક ! મ'ઝલ એક પરંતુ બન્નેના રાહુ ન્યારા. સૃષ્ટિના પ્રારંભખીજનું જગતને માર્ગ-દર્શીન આપનાર આ બેયના ધ્યેય-સિદ્ધિમાં અજમની–સામ્યતા જોવા મળે છે, છતાં સિદ્ધિ અને સાધનાની સડક અલગ ફંટાય છે.
પેાતાના વિષયાના આ બન્ને પ્રખર નિષ્ણાતા એના સિધ્ધાંતને આધારે ધ્યેયશિખરે સલામત રીતે પાંચે ખરા. તફાવત માત્ર એટલા જ કે તત્વજ્ઞાનીની વાતે અને સૂક્ષ્મ સામાન્ય માનવી સહેલાઇથી પચાવી શકે નિહ. એવી, કયારેક

Page #127

૧૧૮
જૈન દર્શનમાં ઉપ
બુદ્ધિનું “જીક સમજી શકે નહિ એવી, તથા માનવદષ્ટિ જોઈ શકે કે જ્ઞાનતંતુએ ગ્રહણ કરી શકે અગર તે સ્પર્શી શકે નહિં એવી કયાંય દૂર દૂરના તથી સભર હોય છે. જ્યારે વૈજ્ઞાનિકની રીતરસમાં પતે જે વાત કરે છે, અને માન્યતાઓ સ્વીકારે છે, એના સમર્થનમાં સામાન્ય માનવી એને જોઈ શકાય, સમજી શકાય અને સ્પશી પણ શકાય એવા સચોટ પુરાવાઓ પણ સફળતાથી રજુ કરી શકે છે. આનું કારણ એ છે કે તત્વજ્ઞાન, તે આત્મપ્રત્યક્ષ કરવાના પુરૂષાર્થ પ્રેરક છે, જ્યારે વિજ્ઞાન તે ઇંદ્રિયપ્રત્યક્ષ કરવાના પુરૂષાર્થ પ્રેરક છે. તત્વજ્ઞાન અને વિજ્ઞાનમાં આ તફાવત છે. પરંતુ બીજી ખૂબી એ છે કે વૈજ્ઞાનિક જ્યાં મુંઝાય છે-અટકે છે, એવી ઘટનાઓ કે જેને વૈજ્ઞાનિક સિદ્ધાંતે આંબી શકતા નથી, ત્યાં તત્વજ્ઞાનની ફિલસૂફ જરૂર એને ઉકેલ શોધી આપે છે.
મોડર્ન સાયન્સ નામે એક અંગ્રેજી છાપાના એક અંકમાં જણાવ્યા મુજબ સને ૧૯૬૦ની આસપાસ “વિચારદર્શક' એક યંત્રની શોધ થઈ છે. એ યંત્રમાં મીણ જેવી નરમ પદાર્થની એક પ્લેટ ઉપર, ચાર ફીટ દૂર ઊભા રહેનાર વ્યક્તિના વિચારોની, સૂક્રમ–આણુ મેજની છાપ પડી જાય છે. પરિણામે એ યંત્રવિશારદ પિતે, તે ચાર ફીટ ઊભા રહેનારા માનવીના મનના અજ્ઞાત ખૂણાની વાતે પણ કરી શકે છે.
૧દાથની ની
શાન

Page #128

મગ અને ઉપયોગ
૧૧૯
પૂર્વકાળથી “મન”ને એક રૂપી પદાર્થ (મેટર) સ્વરૂપે માનવાની જૈનદર્શનની માન્યતા, આવા વૈજ્ઞાનિકે દ્વારા પણ ઉપરોક્ત રીતે સિદ્ધ થઈ ચૂકી છે. વૈજ્ઞાનિક ક્ષેત્રમાં મનનાં અણુ એને વૈજ્ઞાનિકોએ કેવી રીતે ઇંદ્રિય પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ કર્યા છે, તે હકીકત આગળ વિચારીશું. પરંતુ તેને અંગે. અહિં એટલા માટે જ જણાવવામાં આવે છે કે, “મન” એ સ્વતંત્ર એક પુદ્ગલ (મેટર) છે. અને તે જડ છે. તે ચેત નનો પર્યાય નથી. પરંતુ ચેતનના પ્રયત્નથી પ્રસરતે જડને જ એક પર્યાય (અવસ્થા) છે. અધ્યવસાય-પરિણામ-લાગણ લક્ષ્ય-અંતર-હાર્દિકભાવ, એ બધાને જૈન પરિભાષામાં ઉપગ તરીકે ઓળખાવાય છે. તે ઉપયોગ એ ચેતન (આત્મા)ને પર્યાય છે. તેવા તે ચેતનના પર્યાયે સ્વરૂપ, મનુષ્યની લાગણી ઓને,જડ એવા માનસિક પગલોની થતી વિવિધ આકૃતિઓ દ્વારા, અનુમાન–સ્વરૂપે સમજી શકવાની શક્તિ મન:પર્યવજ્ઞાનીઓમાં જ પ્રવર્તે છે. તેવી રીતે વર્તમાન વૈજ્ઞાનીક ક્ષેત્રમાં પણ અમુક પ્રો દ્વારા વિચારક મનુષ્યના વિચારે. ને ઝડપી લઈ તેના હદયના ભાવની પ્રમાણિકતા યા અપ્રમા. ણિકતાનું વૈજ્ઞાનિક અનુમાન કરી શક્યા છે. માનસિક અણ. એને મન; પર્યવ જ્ઞાનીઓ તે કઈ પણ જાતની બાહ્ય સાધનસામગ્રી વિના અને કોઈપણ જાતના વૈજ્ઞાનિક સાધન વિના જાણ શકે છે. જ્યારે વૈજ્ઞાનિકે અમુક પ્રકારના વૈજ્ઞાનિક સાધન દ્વારા જ સ્થૂલ રૂપે જાણી શકે છે. ત્યારપછી તે વિચારકના. હાર્દિક ભાવને તે મન:પર્યવજ્ઞાની અને વૈજ્ઞાનિક એ બને

Page #129

૧૨૦
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ અનુમાનથી જ જાણે છે. વૈજ્ઞાનિક અનુમાન તે સ્થૂલ તથા સ્કૂલના થવાના ભયવાળું છે. પરંતુ મન:પર્યવજ્ઞાનીઓની અનુમાનતા તો નિશ્ચલ અને સંપૂર્ણ—સત્ય જ બની રહે છે.
વૈજ્ઞાનિકો કહે છે કે મગજમાંથી થોડાક માઈક્રોટસની શક્તિ ધરાવતાં વિદ્યુત મોજાં થાય છે. જે જીભ, ગળું તથા હેઠને અનૈચ્છિક રીતે સંકેચે છે. આ મોજાંને પૂરતા પ્રમાણમાં મોટાં બનાવવામાં આવે અને તેમને એકાદ ફિલ્મ પર ઝીલવામાં આવે છે તે તમારા અણુબેલાયેલા વિચારનો આલેખ બની રહેશે. વિજળીનાં આવાં મેજાં તથા તેના આલેખનને વિજ્ઞાનની ભાષામાં “ઇલેકટ્રોમાગ્રામ્સ,” ટુંકમાં “ઈ. એમ.જી” કહે છે. આ ઈલેકટ્રોમા ગ્રામ્સ તે મગજનાં કાર્યોને કાગળ પર યા ફિલ્મ કે ચુંબકીય પટ્ટપર દેરાયેલે આલેખ માત્ર છે. મગજના વિચારે સીધે સીધા કળી શકાય નહિં. કારણ કે મગજમાં એક સામટા સંખ્યાબંધ કે કામ કરતા હોય છે. વાણી માટેના જવાબદાર અવયવને તે તે વિચારે સુસંકલિત સ્વરૂપે પહેચે છે. વ્યક્તિ જે ભાષા બેલતી હોય, તે ભાષાના નિયમાનુસાર વિચાર ગોઠવાયેલા હોય છે. ઈ. એમ. જી.” તે જેટલા આલેખે દોરે તે બધા ક્યા અવાજ તથા શબ્દોને લગતા છે, તે સમજી શકાય ત્યારે જ મનનું ચિંતન સમજી શકાય છે.
કલકત્તાથી નીકળતા, “માધુરી”નામે હિંદી માસિકના વર્ષ ત્રીજાના શ્રાવણ માસના અંકમાં “માનસિક વિચાર

Page #130

મગ અને ઉપયોગ
૧૨૧
જાણવાનું યંત્ર” શિર્ષક લેખમાં જણાવ્યું છે કે
જાન પડતા હૈ, વૈજ્ઞાનિક લેગ કિસી કામકો અસં. ભવ ન રહને દેગે. એક પાશ્ચાત્ય વૈજ્ઞાનિકને એક અદ્ભુત યંત્રક રચના કી હૈ. ઉસકા નામ રખા હૈ ફેટોગ્રાફર. ઈસકા નામ હી યહ સૂચિત કરતા હૈ કિ ઈસ યંત્ર કે દ્વારા મનુ ખ્યકી ચિંતાકા ફોટો લિયા જા સકતા હૈ. કિસીકે મસ્તિષ્કમેં કયા ચિંતા આ-જા રહી હૈ યહ સિવા અંતર્યામી કે ઔર કેન જાન શકતા થા? પર અબ યહ જાનના સહજ હે જાયેગા. ફેટી લેનેકી રીતી ભી અદ્દભુત ઔર નઈ હૈ. કાલે કાગજ કે ભીતર ફિલમ ભરકર ઉસે એક જ લિફાફે મેં રખકર ઉસે આંખે કે આગે દસ મિનિટ તક લટકાએ રખતે હૈ. ઉસમેં મનુષ્ય કે મનકી બાતેકા ચિત્ર, ફિલ્મમેં ઉત્તર આગા”
ઉપરોક્ત “માધુરી' નામે માસિક પત્રમાં તે પત્રના વર્ષ પાંચમાના એક અંકમાં વળી પણ “સ્વપ્નનિર્દેશક યંત્ર શિર્ષક લેખમાં જણાવ્યું હતું કે –
સાઈશ એન્ડ ઈનવેશન”નામના એક વૈજ્ઞાનિક પત્રમે સ્વપ્ન નિર્દેશક યંત્રકા વર્ણન છપા હૈ. યહ યંત્ર કિસી મનુષ્ય કે શરીર કે સાથ ઉસકે હૃદય કે પાસ બાંધદિયા જાતા હૈ. ઔર ઉસકા સંબંધ એક રેકેડરકે સાથ કર દિયા જાતા હિ. રેકર્ડ૨ મેં કાગજ લગા રહતા હૈ, જિસ પર ઉક્ત મનુ

Page #131

૧રર
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
ષ્યકા સ્વપ્ન, અંકિત હાતા જાતા હૈ. અવશ્યહી જો સ્વપ્ન, મનુષ્ય દેખતા હૈ, ઉસકા વન યા દૃશ્ય નહિ, કિન્તુ ઉસકે હૃદયેાસ્થિત ભાવેાકા સંકેતમાત્ર અંકિત હોતા હૈ. સ્વપ્નકાળમે' મનુષ્ય કે હૃદયપર જો જો ભાવ-દુઃખ-હુષ*-શાકવિષાદ-ક્રાય ઉત્તેજના આદિ ઉતે હૈ, ઉનકા યહુ એક ખાસ ચિત્ર હૈ.
લીઓનાર્ડા કીલર નામના એક અમેરિકન વૈજ્ઞાનિકે એક અસત્ય શોધક યંત્ર શેાધ્યું છે. તેને પેાલીગ્રાફ' કહે છે. અદાલતમાં અઠ્ઠલ જુઠ્ઠું ખેલનાર સાક્ષી પણ સાચુ ખેલવાના સાગ દ ઉપર જુઠું ખેલે ત્યારે તેના મનમાં થોડાક સૂક્ષ્મ ચણચણાટ થાય છે. એની અસર એના ચહેરા પર ન દેખાય છતાં, તેના રક્તાભિસરણ પર, શ્વાસેાશ્વાસ પર, અને વમ' ગ્રંથિ પર થાય છે. પેાલીગ્રાફમાં રક્તદાખમાપક, શ્વાસેાશ્વાસ ગતિમાપક અને વિદ્યુતમાપક યંત્રોની ગાઠવણ સાથે પ્રત્યેક યંત્રે એક આલેખ સૂચિ જોડેલી હાય છે. તે ઉપરથી એના સાચ જૂઠની છાપ પડી જાય છે. અમેરિકામાં અત્યાર સુધી ફેાજદારી મુકરદમામાં આ યંત્રના ૬૦ હજાર પ્રસંગ પર ઉપયાગ થયા છે. અને મિલ્કુલ જીડાંએ પણ પકડાઈ ગયાં છે.
આ રીતે મનની લાગણીઓને જાહેરમાં લાવનાર અન્ય રીતનાં યંત્રોને પણ આધુનિક વૈજ્ઞાનિક ક્ષેત્રોમાં પશ્ચિમના વિવિધ વૈજ્ઞાનિકોએ શેાધી કાઢવાની હકીકતા વત માન પત્રોમાં.

Page #132

મગ અને ઉપયોગ
૧૨૩:
=
જાહેર થતી આવી છે.
આધુનિક વિજ્ઞાન જણાવે છે કે સમસ્ત સૃષ્ટિ, વીજળીમય છે. પ્રત્યેક પદાર્થ વીજળીના કણ અને વીજળીક તર. ગોથી બનેલું છે. માનવ શરીર એક વીજળીક ઘર છે. આત્મિક વીજળીને કરંટ, સંકલ્પના સ્પન્દનથી અખંડ વિચારધારાને ઉત્તમ વાયરે દ્વારા લયપર્યત પહોંચે છે.
વિચાર કેવળ કેન્દ્ર નથી. પણ એક મૂર્તિમાન પદાર્થ છે. જેને વૈજ્ઞાનિક યંત્રોની સહાયથી પ્રત્યક્ષ જોવામાં સફળતા મળી છે જે વસ્તુનું ચિંતન કરવામાં આવે છે, તેનાં માનસચિત્ર, સ્થૂલ પદાર્થોની માફક જ હાલના સાહસિક વૈજ્ઞાનિકેન
અદ્દભૂત કેમેરાદ્વારા ખેંચી શકાય છે. દરેક ક્ષણે મસ્તકમાંથી વિચારને પ્રવાહ ચાલતું જ હોય છે. માનવની કલ્પના પ્રમાણે વિચારેનું ચિત્ર ખેંચાય છે. વિશ્વ બ્રહ્માંડમાં વ્યાપ્ત આકાશતત્વમાં ઉઠતી માનસિક વીજળીની લહેરોને “વિચાર” કહેવામાં આવે છે. આકાશ અનન્ત હોવાથી તેમાં નિરંતર લહેરેને પ્રવાહ જરા પણ અડચણ વિના ચાલુ રહે છે. વિચાર શક્તિની ગતિ, પ્રકાશની ગતિના તુલનામાં અનેક ગણી વધારે છે. એમ વિજ્ઞાને સાબિત કર્યું છે. વિચારની ગતિને મુખ્ય આધાર માણસની કલ્પના શક્તિ, એકાગ્રતા અને ઈચ્છા શક્તિ ઉપર છે. વિચારમાં કંપન ઉત્પન્ન થવા માટે આ ત્રણેયની આવશ્યકતા છે.
આ બધી વૈજ્ઞાનિક વિચારણાને સાર એ જ છે કે

Page #133

૧૨૪
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
માણસના તમામ વિચારો મગજમાં સૂક્ષ્મ વિદ્યુત આવેગેના રૂપે ઉદ્દભવે છે. અને સૂક્ષમગ્રાહી યંત્ર દ્વારા તે વિદ્યુત આવેગોને નોંધી શકાય છે.
આવી રીતે મનને જૈન શાસ્ત્રોએ બ્રહ્માંડમાં વ્યાપ્ત મને વર્ગણાના પુદ્ગલેને, આત્મવીર્યથી અને કાયાગના બળથી જીવે ગ્રહિત–પરિણમિત–અવલંબિત અને વિસર્જિત દ્વારા માનસિક આકૃતિઓ સ્વરૂપે ફેલાવેલ પુદ્ગલ પર્યાય તરીકે જણાવેલ છે. તેને વૈજ્ઞાનિક ભાષામાં માનસિક વીજળીની લહેર યા વિચારનાં સૂક્ષ્મ મોજાં કે અન્ય કોઈ સંજ્ઞાથી ભલે ઓળખાવાય, તે પણ વસ્તુતાએ તે એક મૂતિ માન પદાર્થ છે. અને તે હૃદયેસ્થિત ભાવસ્વરૂપે નહિં હતાં હૃદયસ્થિત ભાવસૂચક એક પૌગલિક પર્યાય છે. હૃદયેસ્થિત ભાવ તે ઉપગ છે. અને હૃદયેસ્થિત ભાવ સૂચક મનના પર્યાયે, મનના તરંગ, યા માનસિક વીજળીની લહેર તે મનગ છે. મનગની શુદ્ધતા તે ભાવમનની શુદ્ધતા અને અશુદ્ધતાના આધારે છે. ભાવમનની શુદ્ધતા થા અશુદ્ધતાને ઉદ્દભવ, મેહનીયકર્મના ક્ષય-ક્ષેપશમઉપશમ કે ઉદયના નિમિત્તે છે. ઉપયોગની શુદ્ધતા-અશુ દ્ધતા આ રીતની શુદ્ધતા-અશુદ્ધતાના આધારે છે.
ઉપયોગની શુદ્ધતાથી આધ્યાત્મિક ક્ષેત્રે આત્મિક ઉત્થાન અને વિશ્વશાંતિ છે. જ્યારે ઉપયોગની અશુદ્ધતાએ આત્મિક પતન અને વિશ્વમાં વેર, ઝેર, ઈર્ષા, ઝગડા અને

Page #134

મનેયાગ અને અને ઉપયાગ
યુદ્ધો સર્જાય છે. વળી ઉપયાગની અશુદ્ધતા તે માનસિક વિચારાની મલીનતાના જ કારણે હાઈ, એ રીતના વિચારાથી માનવીના બાહ્ય શરીરમાં પણ વિવિધ ખીમા રીએ ઉત્ત્પન્ન થાય છે. માટે વિચારશુદ્ધિ ટકાવવા મનુષ્ય ખાસ લક્ષ રાખવુ. જોઈ એ, તેની સમજ આધ્યાત્મિક ગ્રંથા દ્વારા સદ્ગુરૂએ પાસેથી જાણીને આધ્યાત્મિક અનુષ્ઠાનેામાં પ્રવૃત્ત ખની રહેવુ' જોઈ એ. આ ઉપયેાગ, ભાવમન, અને દ્રવ્યમન સ્વરૂપ મનયેાગની વાસ્તવિક સમજ, અને તે સમજ પ્રમાણે વત્તતી, પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિથી જ વિશ્વના પ્રાણીઓના ઉધ્ધાર થયેા છે, અને થશે.
૧૨૫

Page #135

૮ મનને સ્થિર બનાવવાના ઉપાય
જ્ઞાનાવરણીય કર્માંના ક્ષયાપશમાનુસાર જીવમાં પ્રગટ જ્ઞાનલબ્ધિનું જીવપ્રયત્ન વડે થતું કાઈ પણ જ્ઞેય પ્રત્યે કનકશન અર્થાત્ જ્ઞેય પ્રત્યે વત્તતુ આત્માનુ જે લક્ષ, તેને ઉપયાગ કહેવાય. અને તે જ જ્ઞેયવસ્તુથી સંખ`ધિત બની રહેલ ઉપયાગ સમયે, તે જ જ્ઞેય સંખ`ધી મનન– ચિંતન સ્વરૂપે વતા જ્ઞાનલબ્ધિને વ્યાપાર તેને મન (ભાવમન) કહેવાય છે. એટલે ઉપયેગ અને ભાવમન એ બન્ને,આત્માની જ્ઞાનલબ્ધિની જ પ્રવૃત્તિસ્વરૂપ વ્યાપાર છે.
જે જ્ઞેય અંગે ઉપયેાગ વત્તતા હાય તે જ શેય સ'થી મનન ચાલે. એક શેયપ્રત્યેના ઉપયેાગ ખસી જઈ, અન્ય જ્ઞેય પ્રત્યે જોડાય ત્યારે ઉપયાગનુ પરિવતન થયુ' ગણાય. ઉપયાગ પરિવત્તનમાં મનન પણ બદલાય. એટલે પ્રથમ જે જ્ઞેય અંગે મનન ચાલતું હતુ, તે શેય પ્રત્યેના ઉપયેાગ છૂટી જવાથી હવે જે જ્ઞેય પ્રત્યે ઉપયેગ વર્તે છે, તે જ જ્ઞેયનું મનન ચાલે છે.
ઉપયેગને નહી સમજી શકનાર જીવે ઉપયાગના થતા પલ્ટામાં મનને પલ્ટ થવાનું સમજી શકે છે. બાકી ઉપયોગના પલ્ટા થયા સિવાય મનના પલ્ટા થઈ શકતા

Page #136

મનને રિથર બનાવવાને ઉપાય
૧૨૭
જ નથી. મનના પલટાને આધાર, ઉપગના પટાને જ આધારે છે. જ્યાં ઉપગ વર્તતે હોય ત્યાંનું જ મનન વર્તતું હેઈ, તે જ ય પ્રત્યે ટકી રહેતા ઉપગને ધ્યાન કહેવાય છે. જોકે તેને જ મનની સ્થિરતા કહે છે. મનની સ્થિરતા એટલે ઉપગની જ સ્થિરતા છે. અને મનની અસ્થિરતા એટલે ઉપગની જ અસ્થિરતા છે.
સ્વાધ્યાય કરનારને ઉપગ જ્યાં સુધી તે સ્વાધ્યાયમાં જ જોડાઈ રહે છે, ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાયમાં અલના આવતી નથી. પરંતુ સ્વાધ્યાય કરતાં કરતાં ઉપયેગ-લક્ષ તે બીજે ચાલ્યા જાય તે સ્વાધ્યાયનું મનન ચુકાઈ જઈ,
જ્યાં ઉપગ વર્તતે હેય તેના જ મનનમાં આત્મા વર્તે છે. તે ટાઈમે સ્વાધ્યાયમાં અલના થાય છે. કારણકે તે ટાઈમે સ્વાધ્યાય અંગેને ઉપગ ચૂકાઈ ગયે છે. એ રીતે થતી ઉપગની ચંચલતાને મનની ચંચલતાથી જ સમજી શકાય છે. ખ્યાલમાં લાવી શકાય છે.
કોઈ માણસ આપણે વાત સાંભળવામાં સ્થિર ઉપગવાળે બની એકાગ્રતાપૂર્વક સ્થિરમને સાંભળતા હોય, તે ટાઈમે તેના મનમાં એચિંતી કે સમૃતિ જાગે, અગર દ્રષ્ટિ સન્મુખ રહેલી અન્ય કોઈ વસ્તુ પ્રત્યે તેનું ધ્યાન દોરાય, ત્યારે આપણી વાત ઉપરથી તેને ઉપગ ખસી જઈ તેને સ્મૃતિમાં ઉદ્ભવેલ બાબત અંગે કે દ્રષ્ટિમાં રહેલી અન્ય કોઈ વસ્તુ પ્રત્યે તેને ઉપગ જોડાઈ જાય

Page #137

૧૨૮
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
છે. અને તે વસ્તુઓનું જ મનન ચાલે છે. ડીવાર પછી ત્યાંથી ઉપગ ખસી વળી આપણી વાત પ્રત્યે ઉપયોગ આવી જાય છે, એટલે તે આપણને કહે છે કે ભાઈ ! . તમે શું કહ્યું તે મને ફરીથી કહે. કારણકે હમણું મારૂં મન બીજે પહોંચી ગયું હતું તેથી તમારી વાતને ખ્યાલ રહી શક્યા નહીં. આમ આપણે ઉપગના થતા પલટાને વ્યાવહારિક પ્રસંગમાં મનના પટાથી જ સમજી શકીએ છીએ. મનના પટાને જ મનની ચંચલતા કહેવાય છે. અહિં આપણે ઉપયાગની ચંચળતાને પણ મનની ચંચલતાપૂર્વક જ વિચારીશું. અને ઉપગની શુદ્ધિ-અશુદ્ધિ પણ મનની જ શુદ્ધિઅશુદ્ધિ દ્વારા સમજી શકીશું. કારણ કે મનની ચંચલતા હોય ત્યાં ઉપગની ચંચલતા તે છે જ. એ રીતે મનની શુદ્ધિ-અશુદ્ધિમાં પણ ઉપયોગની. શુદ્ધિ-અશુદ્ધિ સમજી શકાશે.
જ્યાં મન છે, ત્યાં તે ઉપગ છે જ. એટલે ઉપયોગ વિના મન અને મનન હોઈ શકે જ નહિ. બાકી ઉપયોગ હોય ત્યાં મન અને મનન હોવાને નિયમ નથી. હેય પણ ખરૂં અને ન પણ હોય. છદ્મસ્થ જીવને ઉપગ સાથે મન અને મનન હેય. પરંતુ કેવલી પરમાત્માને ઉપગ હોવા જ છતાં મન અને મનન હેતું નથી. | મન અને મનન એ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષપશમમાં જ છે. કેવલી પરમાત્માને તે જ્ઞાનાવરણીય કર્મને સંપૂર્ણ ક્ષય થઈ ગયે હેઈ તેઓનું જ્ઞાન ક્ષાયિક ભાવનું

Page #138

મનને સ્થિર બનાવવાનો ઉપાય
૧૨૯ છે. ક્ષાયિકભાવી જ્ઞાનવાળાને પૂર્વીપરનું ચિંતન જરૂરી નથી જ. ચિંતવનની જરૂર લાપશમિક જ્ઞાન સુધી જ છે. એટલે જ કેવલીને ભાવ મન ન હોય એમ આપણે ગત પ્રકરણમાં વિચારી ગયા છીએ.
ઉપયોગ પ્રવર્તનમાં અને મનન-ચિંતવનમાં, એ બને પ્રસંગે આત્માની જ્ઞાનલબ્ધિ કામ કરે છે. પરંતુ ઉપયોગ કરતાં તે, મનન-ચિંતવનમાં જ્ઞાનલબ્ધિની પ્રવૃત્તિઅંગે એક વિશેષતા એ છે કે સંગ્નિ જીવે ને વિચાર કરવા માટે વિચાર કરવામાં–મનન કરવામાં ઉપયેગી એવાં મને વર્ગણાનાં પુગલેની, સાધનરૂપે ઉપયોગીતા જરૂરી હોઈ તે પુદ્ગલેનું ગ્રહણ, અને પરિણમન કરવું પડે છે. અને એ રીતે ગ્રહણ અને પરિણમન કરવાપૂર્વક જીવ, ચિંતનીય વસ્તુનું ચિંતવન-મનન કર્યા બાદ તે પુગલેનું વિસર્જન કરે છે.
વળી આ રીતે મને વર્ગણાનાં પુદ્ગલનું ગ્રહણ,પરિણમન, અને વિસર્જન, જીવ જે પૌગલિક શક્તિના આધારે કરે છે, તે પૌગલિક શક્તિનું નામ જૈન પરિ. ભાષામાં “મન પર્યાપ્તિ” તરીકે ઓળખાય છે. આ મનઃ પયાપ્તિ સ્વરૂપ જીવનશક્તિનું નિર્માણ પુદ્ગલના ઉપચયથી જ થતું હોઈ તે પદ્ગલિક સાધન છે. તેમ છતાં તે પિગલિક સાધન તૈયાર કરવામાં જીવનું જે કર્મ કામ કરે છે, તે કર્મને જૈનશાસ્ત્રમાં “પર્યાપ્તિનામકર્મ” તરીકે

Page #139

૧૩૦
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
ઓળખાવ્યું છે. દરેક જીવને કંઈ આ મનઃ પર્યાપ્ત નામકર્મને ઉદય હોઈ શકતો નથી;
પર્યાપ્ત નામકર્મના ઉદય વિના મન:પર્યાપ્તિસ્વરૂપ જીવનશક્તિનું નિર્માણ થઈ શકતું નથી. મનઃ પર્યાપ્તિ વિના મનેવગણાનાં પુગલનું ગ્રહણ અને પરિણમન થઈ શકતું નથી. અને એ રીતના ગ્રહણ અને પરિણમન વિના જીવ, મનન-ચિંતન કરી શક્તા નથી.
ઉપયોગ અંગેની હકીક્ત માત્ર જૈનદર્શનના જ શાસ્ત્રોમાં મળી શકે છે. જૈનદર્શન જ ઉપગની હકીકતને સમજાવી શકે છે. કારણ કે ઉપગ એ આત્માની જ્ઞાનલબ્ધિને જ વિષય છે. જ્ઞાનલબ્ધિની ન્યૂનાધિકતા, તે જ્ઞાનાવરણીયકર્મની જ ન્યૂનાધિક્તાને આધારે છે. જ્ઞાન એ આત્માને ગુણ છે. અને જ્ઞાનાવરણીય કર્મ એ આત્માના જ્ઞાનગુણના પ્રકાશનું અવરોધક તત્ત્વ છે.
આ જ્ઞાન અને જ્ઞાનાવરણીય કર્મની હકીક્તને માત્ર જૈનદર્શન જ યથાર્થ રીતે સમજાવી શકે છે. અન્ય કેઈને આત્માના જ્ઞાનગુણની સ્પષ્ટ સમજ સમજાઈ જ નથી. જ્ઞાનની વિવિધ અવસ્થાઓને તેમને ખ્યાલ જ નથી. એટલે જ્ઞાનગુણની સમજવિના જ્ઞાનાવરણીય કર્મની પણ સમજ ક્યાંથી હોય? જ્ઞાનના સ્વરૂપને યથાર્થરૂપે જે સમજે તે જ જ્ઞાનાવરણય કર્મને સમજી શકે. એટલે મન એ શું છે ? તે પણ ક્યાંથી સમજાય ? જ્ઞાનલબ્ધિ, જ્ઞાનાવરણીય

Page #140

મનને સ્થિર અનાવવાના ઉપાય
કમ અને મન અંગેની સ્પષ્ટ વ્યાખ્યા તા જૈનદશનના શાસ્ત્રોથી જ જાણી શકાશે.
૧૩૧
વળી મનન કરવામાં સહાયક બની રહેતાં પુદ્ગલાનુ અસ્તિત્વ કયાં છે ? કેવા સ્વરૂપે છે? તે સ્વરૂપને કેવી રીતે પામી શકે છે ? કચે! જીવ તે પુદ્ગલાને ગ્રહણ કરી તેના દ્વારા મનન કરી શકે છે ? ગ્રહણ અને પરિણમન કરવામાં ફેર કઈ શક્તિની આવશ્યકતા રહે છે ? તે શક્તિને જીવ કેવી રીતે પ્રાપ્ત કરે છે? આ બધી હકીકત તા બુદ્ધિગમ્ય અને હૃદયગમ્ય રીતે તે જૈનદર્શનકારો જ બતાવી શકયા છે.
એક ખાખતના વિચાર કરતાં કરતાં ખીજી મામતના વિચારમાં મન ચાલ્યું જાય, તેને આપણે મનની ચંચલતા કહીયે છીએ. કારણ કે જરૂરી ખાખતના વિચારને પડતા મૂકી અન્ય અન્ય ખાખતના વિચારમાં થતા મનના પ્રવર્ત્તનને જ ચંચલતા કહેવાય. પણ અહી' સમજવુ` જોઈ એ કે મન એ રીતે ચંચલતાને કેમ પામે છે ? એ ચંચલતાના મૂળ પાસે શું છે? તે સમજાય તે જ મનની ચંચળતા
ટાળી શકાય.
મનન કરવું' એ તેા મનના સ્વભાવ છે. પછી તે મનન ભલે સ્મૃતિનુ' હાય, કલ્પનાનું હોય કે સામાન્ય વિચારનુ હાય. એ રીતે મનન કરવામાં મનની સ્વાધીનતા નથી.

Page #141

૧૩૨
જૈન દર્શનમાં ઉપયાગ
કારણ કે જે ટાઈમે જે વસ્તુ કે ખાખત પ્રત્યે જીવને ઉપયાગ વર્તે, તે જ વસ્તુ કે માખતનું' ચિંતન, મન કરી શકે. જ્યાં સુધી જીવને ઉપયાગ તે વસ્તુ સાથે જોડાયેલ હૈાય ત્યાં સુધી બીજી બાબતનુ' મનન, મન કરી જ શકતું નથી. વળી તે વસ્તુના મનનમાં સ્થિર બની રહેવાની પણ મનની સ્વતંત્ર સત્તા નથી. એક ખાખતનું મનન કરતાં કરતાં જીવને ઉપયાગ અન્ય ખાખત પ્રત્યે ચાલ્યા જાય, એટલે મનને પણ મનનનું સ્થાન બદલાવવુ જ પડે છે. માટે મનની ચંચળતા ટાળવા ઈચ્છનારે ઉપયાગની ચ’ચળતા ટાળવાના ખ્યાલ રાખવા જરૂરી ગણાય. કારણ કે જે વસ્તુમાં જીવને ઉપયોગ જશે, ત્યાં જ મન જશે, અને ત્યાંનું જ મનન કરશે.
કોઈ એક જ બાબતના પણ ભૂત અને ભવિષ્યકાળ અંગેના વિચાર છોડી દઈ, માત્ર તે માખતના વર્તમાનકાળ પૂરતુ જ મનન, મન ત્યારે જ કરી શકે કે જીવના ઉપયાગ વસ્તુની વમાન અવસ્થા અંગેના જ હાય. એવી રીતે એક જ બાબત કે એક જ વસ્તુ અંગે ભૂત અને ભવિષ્ય સબંધી મનન માટે પણ સમજવું.
એક જ વખતે એક જ વસ્તુના ગુણની ભિન્નતામાં પણ ઉપયેાગની અને મનની ભિન્નતા વતી રહે છે. મીઠી કેરી ખાતાં ખાતાં તેના મીઠાશગુણુ ઉપરના ઉપયાગ ખસી જઈ, તેના ખટાસગુણ પ્રત્યે ચાલ્યું જાય ત્યારે તે

Page #142

મનને સ્થિર બનાવવાને ઉપાય
૧૩૩
કેરીના ગુણ અંગેનું મનન પણ તેના મીઠાશના મનનને છોડી દઈ, ખટાસન મનન ઉપર વર્તી રહે છે. આ રીતે મનને તે ઉપગની પાછળ પાછળ ચાલવાનું છે. જ્યાં ઉપગ જશે ત્યાં મન પણ જશે અને ત્યાંનું મનન કરશે.
આપણે ઉપગ અને મનની ભિન્નતા ભલે ન સમજી શકતા હોઈએ, પણ આપણને એટલે ખ્યાલ તે જરૂર છે કે કોઈ માણસને આપણું કંઈ પણ કામ કરી દેવાની ભલામણ કરીએ છીએ ત્યારે વારંવાર કહીએ છીએ કે
ભાઈ! ધ્યાન રાખજે. ભૂલી ન જાય.” આ ધ્યાન એટલે તે બાબતનો ઉપયોગ અને ભૂલી ન જવું એટલે તેને વિસ્મૃત ન કરવું. ધ્યાન રાખવું એ શબ્દો ઉપગના જ સૂચિત છે. યાદ આવવું તેમાં ઉપયોગની જ ઉપસ્થિતિ છે. યાદ આવેલ ઉપર મનન કરવું, વિકલપ કરવા એ મનની પ્રવૃત્તિ છે, અર્થાત્ ત્યાં મન છે. યાદ આવ્યા પહેલાં મનન નથી એટલે પહેલે ઉપગ છે, અને પછી મન છે. આ રીતે પણ મનની અને ઉપયોગની ભિન્નતા, તથા ઉપગ પછી મનને મનનની વાત હોવાનું સમજી શકાય છે.
જે વસ્તુ અંગે રાગ અગર શ્રેષની ઘનિષ્ઠતા વધુ બની રહી હોય તે વસ્તુ પ્રત્યે તે જીવને ઉપગ જલ્દી ચાલ્યા જાય છે. અને જીવ તે જ વસ્તુના મનન ચિંતવનવાળ બની રહે છે. બાહ્યપ્રવૃત્તિ કદાચ બીજી રીતની હોય પણ માનસિક સ્થિતિ તે તેને જે વસ્તુઅંગેને ઉપયોગ વર્તતે હોય

Page #143

૧૩૪
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
તે અંગેની જ હોય છે. - એ રીતના ઉપયોગનું પ્રવર્તન જીવને ઈન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ વર્તતી વસ્તુના દર્શનને કારણે અગર ભૂતકાળમાં એ રીતે અનુભવેલ વિષયની સ્મૃતિના કારણે થાય છે. તેમાં પણ પ્રત્યક્ષ વસ્તુ કરતાં સ્મૃતિના વિષયમાં ઉપગ વધુ વર્તે છે. અને એજ વધુ ચંચળતા પેદા કરે છે. તેમાં પણ આધ્યા ત્મિક બાબત કરતાં ભૌતિક બાબત સંબંધી ઉપગની વિશેષતા હોય છે. કારણ કે અનાદિ કાળથી જીવ ભૌતિ
ક્લાથી જ દુન્યવી વસ્તુના જ રાગથી અનરંજીત બની રહ્યો છે. તેના જ સંસ્કાર આત્મામાં ખૂબ ઘનિષ્ઠ બની રહ્યા છે. તે સંસ્કારના જમાવટનું જોર આત્મામાં એટલું બધું વધી રહેલ હોય છે કે થોડાઘણા પણ આધ્યાત્મિક સંસ્કારે તેની આગળ નહિવત્ બની રહે છે. અને એ જ સંસ્કાર જીવને ખૂબ પજવે છે. પિતાની મિથ્યાત્વ-સારાસારના વિવેક વિનાની દશાને લીધે જીવને તે પજવણી રૂપે લાગતા નથી, પરંતુ આંતરીક રીતે તે તેની આત્મિક શાંતિને કેરી જ ખાતા રહે છે. જેમ ઉંદર ફૂંકી ફૂંકીને કરડતે હોવાથી કરડવા ટાઈમે તેનું દુઃખ ન અનુભવાય પણ પાછળથી તે દુઃખરૂપે જરૂર અનુભવાય છે. તે રીતે ભૌતિક સંસ્કારોથી થતા નુકસાન અંગે પણ સમજવું.
જીવને મનની ચંચળતાની પ્રતિકૂળતા ત્યારે જ લાગે છે કે ઈષ્ટ વિષયના ચિંતવનમાં તે અવરોધ કરતી હેય. પરંતુ આત્મિક શાંતિ-સમતા-સમાધિના ઈચ્છકે તે

Page #144

૧ ૩પ.
મનને સ્થિર બનાવવાને ઉપાય ઈટાનિષ્ટતાને જ્ઞાની પુરૂષની આજ્ઞા મુજબ ગ્રહણ કરવાની છે. જે બાબત પિતાને ઈષ્ટ લાગતી હોય પણ જ્ઞાનીઓની દ્રષ્ટિએ અનિષ્ટ હોય તે બાબતમાંથી ઈષ્ટપણાની બુદ્ધિ હટાવી લેવામાં, અને પિતાને જે બાબત અનિષ્ટ લાગતી હોય પણ જ્ઞાનીઓની દ્રષ્ટિએ તે ઈન્ટ હોય તે તેને ગ્રાહ્ય કરવામાં જ જીવનું શ્રેય છે. અનાદિ કાળથી જ્ઞાની પુરૂષની દ્રષ્ટિથી વિપરીત દ્રષ્ટિવંત બની રહેવાના કારણે જ જીવ દુઃખી થઈ રહ્યો છે. માટે વાસ્તવિક રીતે સુખી થવા – સમાધિ પામવા માટે જીવે જ્ઞાની પુરૂષોની આજ્ઞાનુસાર જ ઈટાનિષ્ટતાના દ્રષ્ટિવંત બની– રહેવું પડશે. સાંસારિક સુખ, ઈન્દ્રિયના અનુકુળ વિષયમાં રાગ, પ્રતિકૂળ વિષમાં દુ:ખ, પોતાના સિવાય અન્ય જીવે પ્રત્યે અર્થાત્ પિતાના ઉપર ઉપકાર કરનારાઓ પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા, સ્વજને પ્રત્યે કૃપણુતા, પરિચિતે પ્રત્યે હિતચિંતાની ઉપેક્ષા, અપરિચિતે પ્રત્યે એકલ પેટાપણું – માત્ર પિતાના જ સ્વાથની લાગણ, વસ્તુની નિત્યાનિત્યને અવિવેક, ગુણી પ્રત્યે ઈષ્ય, દુઃખી પ્રત્યે દયાભાવની ઉપેક્ષા, પાપી પ્રત્યે તિરસ્કારનિભ્રંછના, આ બધી, જીવની વિપરીતદ્રષ્ટિ કહેવાય છે. તે રીતની વિપરીત દ્રષ્ટિનું પરિવર્તન સમ્યગ દ્રષ્ટિમાં અર્થાત્ જિનાજ્ઞા મુજબની દ્રષ્ટિમાં કરવું હોય તે સાંસારિક સુખઈન્દ્રિયના વિષયે પ્રત્યે વૈરાગ્ય, ઉપકારી પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા, સ્વજને પ્રત્યે ઉદારતા, પરિચિતે પ્રત્યે હિંતચિંતા, અપરિચિતો પ્રત્યે પરમાર્થવૃત્તિભાવ કેળવવું જોઈએ. જીવન

Page #145

૧૩૬
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ માંથી મમતા ભાવ-અહંભાવ દૂર કરાય તેજ ઉપરોક્ત સદ્દગુણોને જીવનમાં વસાવી શકાય. દુનિયાનાં સઘળાંય સુખ મને પિતાને જ મળે એવી અભિલાષા જ જીવને સદગુણોથી દૂર રાખે છે. એવી ધારણા રહેતી હોવા છતાં દુિન્યવી બધાં સુખે એક જ આત્માને મળી જાય એવી પરિસ્થિતિ દુનિયાની કદી પણ હોતી નથી. તેથી આત્મા સદા અત્યંત અતૃપ્ત અને શેકગ્રસ્ત ઉપગવાળે બની રહી જ્ઞાનીઓએ કથિત માર્ગના ઉપગવાળે બની શકતા નથી. જીવનમાં ગુસ્સ-ઈષ્ય–અભિમાન-કપટવૃત્તિ-હેય, (ત્યાજ્ય) વસ્તુ પ્રત્યેનો ગાઢ રાગ, એ બધા દુર્ગુણનું અસ્તિત્વ જ્ઞાનીઓએ કથિત માર્ગથી વિપરીત દ્રષ્ટિવંતમાં જ ટકી શકે છે.
સાંસારિક સુખેની તીવ્ર આકાંક્ષા, ઇચ્છા, અતૃપ્તિ, અન્ય કરતાં પોતાનું સ્થાન ઉંચું બનાવી રાખવાને અહંભાવ, આ બધા દુર્ગુણેથી ઘેરાઈ રહેલ જીવન ઉપયોગ, જ્ઞાની પુરૂએ દર્શિત આત્મિક ઉત્થાનના–આધ્યાત્મિક સાધનાના પથમાં ટકી શકતું જ નથી. એ દુર્ગુણો જ જીવના ઉપયેગને ચંચળ બનાવે છે. પરંતુ અજ્ઞાની-અવિવેકી જવ, તેની અજ્ઞાનતા અને અવિવેકતાના કારણે જ્ઞાનીઓએ પ્રરૂપિત આધ્યાત્મિક અનુષ્ઠાને કરવા સમયે પણ અંતરથી તે એ અનિષ્ટોને જ વળગી રહે છે. અને પછી બૂમો પાડે છે કે મારું મન સ્થિર રહેતું કેમ નથી ?

Page #146

મનને સ્થિર બનાવવાના ઉપાય
૧૩૭
આ માટે પહેલે મિથ્યાભાવ ટાળવા પડશે. મિથ્યાભાવ ટાળવા માટે જ્ઞાનીઓના વચનને અનુરૂપ સ’સ્કારી બનવુ પડશે. ત્યારબાદ ભૌતિક આકાંક્ષા, ઇચ્છા, તૃપ્તિ વગેરે દુર્ગુણાને જીવનમાંથી હટાવી સતેષ-સમતા-સજીવે પ્રત્યે અભેદ દ્રષ્ટિ, મુદિતાભાવ, કરૂણાભાવ, પાપી જીવાને સુધારવાના પ્રયત્ન કરવા છતાં ન સુધરે તે તિર સ્કાર કે નિભ્ર ંછના ભાવ નહિ હોતાં ઉપેક્ષા ભાવ અર્થાત્ મધ્યસ્થ ભાવ, ઈત્યાદિ સદ્ગુણ્ણા—સુસ'સ્કારથી વાસિત જીવન મનાવી રાખવું પડશે. એ રીતે દુર્ગુણીના નિકાલ અને સદ્ગુણેાના આશ્રય કરવાથી જ ઉપયાગને અધ્યાત્મ મામાં સ્થિર બનાવી શકાસે. આ રીતે મિથ્યાદ્રષ્ટિકોણ, મતિના વિષવ અને બુદ્ધિના વિપર્યાસને હટાવવામાં જ આત્મિક ઉન્નત્તિ અને પરમ સમાધિ છે.
પેાતે જ પેાતાના મનના ચાકીદાર બને, પ્રતિસમય ચોકીદાર બની રહેા. અનાદિકાળથી આત્મામાં ઘર કરી એસી ગયેલ દુર્વાસનાએ સામે યુદ્ધે ચડવાનુ છે. તેના પરાજય કરવાના છે. આપણે તેનાથી પરાજીત ન થઈ જવાય તેના ખૂબ જ ખ્યાલ રાખવાના છે. દુવૃત્તિઓના આત્મામાં થતા પ્રવેશને રેકા કયા કારણે તેનું આગમ સુગમ બની રહે છે ? કયા માર્ગ તેના માટે ખુલ્લેા બની રહેલ છે? તેને જ્ઞાનીઓના વચનાનુસાર શેાધવાની કાશિ કરો. તે માર્ગોને નાબુદ કરેા. જેથી તેવી દુશ્રુત્તિઓનુ

Page #147

જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
આગમન જ આપેાઆપ રોકાઈ જશે. આ માટે તન્મય બની રહેવુ પડશે. આધ્યાત્મિક કે સાંસારિક કોઈપણ પ્રવૃત્તિમાં પ્રવૃત્ત બનવા સમયે આ જ દ્રષ્ટિકાણુ સાચવી રાખવા પડશે. તે માટે સદા અપ્રમાદિ અનવુ પડશે. માન– સન્માન–પ્રશ‘સા—કીર્ત્તિ—આબરૂ ઈત્યાદિ અનુકુળ ઉપસગે’દ્વારા પણ એ દુવૃત્તિએ ઘૂસી ન જાય તેની ખૂબ સાવચેતી રાખવી પડશે. તે જ આધ્યાત્મિક-આત્મિક-વિકાસના ઉપયાગમાં સ્થિર રહી શકાશે. માનસિક ચ'ચલતાને રોકી શકાશે.
૧૩૮
પ્રથમ વિચારાઈ ગયું છે કે કોઈપણ વિષય કે ખાખત અંગે મનનું મનન, તે વિષય પ્રત્યે થતા ઉપયેાગના અનુસ ંધાન પછી જ છે, પણ સાથે સાથે એ પણ સમજવુ' જરૂરી છે કે ઉપયોગની શુદ્ધાશુદ્ધતાના આધાર તે મનના મનનની જ શુદ્ધાશુદ્ધતાના આધારે છે. મનનુ` મનન જો કષાયથી મલીન બની રહેશે તે ઉપયાગ પણ મલીન બન્યા કહેવાશે. મનનું મનન જો સમતાભાવથી-સામાયિકભાવથી સાંસારિક વિષયા અગે વૈરાગ્યભાવથી વાસિત બની રહેશે તે ઉપયાગ પશુ શુદ્ધ-નિમલ બની રહ્યો કહેવાશે.
-
આધ્યાત્મિક સાધનાના સાધક કઈ સાંસારિક-દૈહિક પ્રવૃત્તિને સદા રીકી શકતા નથી. અને રાકવાના પ્રશ્ન પણ નથી. સાધકને પણ ખાવુ જરૂરી છે, શ્વાસ લેવા જરૂરી છે, ખેલવુ જરૂરી છે, ચિ’તન પણ જરૂરી છે, ગૃહસ્થી હાય તેને દુન્યવી વ્યવહાર ચલાવવા પણ જરૂરી છે, સામાજીક અને

Page #148

મનને સ્થિર બનાવવાના ઉપાય
ધાર્મિક કાર્યામાં જોડાઈ રહેવુ' પણ જરૂરી છે. કુટુંબનિર્વાહ માટે વ્યાપારાદિ કરવાં પણ જરૂરી છે. આ બધી પ્રવૃત્તિથી કઈ નિવૃત્ત બની બેસી રહેવાતું નથી. આ બધાં કાર્પાને કંઈ રેકી શકાતાં નથી. જીવન જીવવા માટેની જરૂરી ક્રિયાઓ, જરૂરી પ્રવૃત્તિએને રોકી શકાતી નથી. ધર્મારાધના માટે ધાર્મિક સ્થળાએ જઈ શકીએ છીએ પણ ત્યાં કઈ આખા દિવસ પ્રવૃત્ત બની બેસી રહેવાતુ' નથી. ચિંતન એ એક માનસિક પ્રવૃત્તિ છે, તેને કઈ રોકી શકાતી નથી. પરંતુ આત્મિક ઉત્થાનના ઈચ્છકે-આધ્યાત્મિક સાધનાના સાધકે ઉપરોક્ત પ્રવૃત્તિમાં પણ જળકમળવત્ રહી શકાય, અનાસક્તભાવે રહી શકાય, આછી આસકતી રાખી શકાય, તેવી ટેવ પાડવી જોઈ એ. તેવી સાવધાની રાખવી જોઈએ. એટલા જ માટે જ્ઞાનિપુરૂષોએ કહ્યુ છે કે :--
૧૩૯
સમક્તિદ્રષ્ટિ જીવડો, કરે કુટુંબ પ્રતિપાળ; અ‘તરથી ન્યારો રહે, જેમ ધાવ ખેલાવત માળ.
ગાયા સીમમાં ચરવા જતી હાવા છતાં તેનું લક્ષ તા ઘરે મૂકી આવેલ વાછરડા પ્રત્યે જ હોય. માથે પાણીની હેલ ઉપાડી હાથતાળીપૂર્વક વિનાદ કરતી પાનીહારીઓનુ લક્ષ-ઉપયોગ તે માથા ઉપર રહેલ પાણીના બેડા ઉપર જ હાય, ધાવમાતા તરીકે કામ કરતી માઈના માતૃત્વ ભાવ તા પેાતાને ઘરે મૂકીને આવેલ પેાતાના બાળક પ્રત્યે જ હાય, એવી રીતે સાંસારિક પ્રવૃત્તિમાં પ્રવૃત્ત સમક્તિ

Page #149

૧૪૦
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
દ્રષ્ટિ જીવનુ ધ્યેય-લક્ષ-ઉપયોગ તે દેહુલક્ષી નહિ બની રહેતાં આત્મિક લક્ષી જ હાય. પળે પળે જ્ઞાનીઓની આજ્ઞાતા દ્રષ્ટિસન્મુખ જ રાખવાની સાવધાનીવાળા હેાય. આ રીતે અનાદિકાળની તેની વિપરીત દ્રષ્ટિ, ભૌતિક દ્રષ્ટિ, દેહલાલસા, કુટુખલાલસા, અથ અને કામલાલસા, પરિવર્ત્તન પામીને, સ્વભાવ બદલ્રીને, આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિમાં, જ્ઞાનીની આજ્ઞા જ શિરસાવદ્ય કરવામાં, આત્મિક ધનની પ્રાપ્તિની લાલસામાં જ બદલાઈ જાય છે. આ રીતના પરિવર્ત્તનને પામનાર આત્મા માટે વર્દિતાસૂત્રમાં કહ્યું છે કે :— સઠ્ઠિી જીવા, જઈ હું પાવ' સમાયરે 'ચી;
—
અપેાસિ હાઈ બધા, જેણુ ન નિદ્ધ ધસ' કુણુઈ.
અર્થાત્ સમ્યગ્દષ્ટિ જીવને કમ મધ અતિ અલ્પ થાય છે. કારણ કે તે સાવદ્ય પ્રવૃત્તિમાં હાવા છતાં તેનામાં નિ યતા નથી. જયણા છે. સાવધાની છે. સદ્દઉપયાગ છે,
દરેક પ્રવૃત્તિ પાછળ આસક્તિના, રાગદ્વેષને ભાવ અલ્પ રહેવા જોઈ એ. પ્રવૃત્તિની સાથે સમભાવની ધારા ભળવી જોઈએ. આત્મિકદ્રષ્ટિએ સ્વ અને પરના, કત્ત ન્ય અને અકર્તવ્યના, હૈય (ત્યાજય), જ્ઞેય (જાણવાપણુ’), અને ઉપાદેય (ગ્રાહ્ય)ના વિવેક-ખ્યાલ-સાવચેતી રાખવી જોઈએ.
આ રીતે સમભાવ, તટસ્થતા, સામાયિક, સમતારૂપ ચાકીદારને આત્માની ચેાકી કરવા માટે ખડા કરી રાખવા

Page #150

મનને સ્થિર બનાવવાને ઉપાય
૧૪૧ પૂર્વક ગમે તે પ્રવૃત્તિ ચાલતી હશે તે પણ તે ચેકીદાર તમને સાવધાન કરતું રહેશે. તમારા જીવનમાં રાગદ્વેષ કે મિથ્યાભાવરૂપ કંઈપણ દોષને થતે પ્રવેશ તે રોકી દેશે. આત્મમહેલનાં પગથી માં પગલાં માંડનાર દેશે આપોઆપ નીચે ઉતરી જશે. દૂર થઈ જશે. શાસ્ત્રકારો આને જ અપ્રમાદ કહે છે.
ટુંકમાં આપણા ઉપયોગને આપણા મનને શુદ્ધ બનાવી રાખવા માટે આપણે જે વાતને અભ્યાસ કરવાનું છે, જે રીતનું માર્ગન્તરીકરણ કરવાનું છે, જેની આપણે ટેવ પાડવાની છે, તે ટેવ જ આ રીતને સમભાવ–સમતાભાવ - સામાયિક છે.
વૈજ્ઞાનિક ભાષામાં આને માર્થાન્તરીકરણ અને ઉદાત્તી. કરણ કહેવાય છે. પ્રવૃત્તિને માર્ગ પલટો તે માર્થાન્તરીકરણ, અને મેહ, આસક્તિ, રાગદ્વેષ, વગેરે દોષનું પરિશુધન અને પરિમાર્જન કરવાની પ્રકિયા તે ઉદારીકરણ છે. કર્મશાસ્ત્રની ભાષામાં તેને ક્ષયે પશમ કહેવાય છે.
આપણે અશુભ ચંચળતાને ત્રોડી, શુભ ચંચળતાને પેદા કરવાની છે. જોકે સંપૂર્ણ સામાયિક ભાવમાં સ્થિત બની રહેવા માટે તે શુભને પણ છેડવાનું છે, અને અશુભને પણ છોડવાનું છે. પરંતુ અશુભને છોડવા માટે શુભ સંકલ્પ કરે પડશે. ખરાબને છેડવા માટે સારાને સંકલ્પ કરવો પડશે. ખરાબ ટેવેને છોડવા માટે સારી.

Page #151

૧૪૨
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
ટેવ પાડવી પડશે. નહીંતા ખરાબ ટેવ છૂટશે નહિ'. એકવાર કદાચ છૂટી જશે તે પણ ફરી પાછી વળગી પડશે. માટે સારી ટેવની સતત જાગૃતિ રાખવી પડશે.
મહર્ષિ પતજલિએ પણ કહ્યું છે કે :—વિતવાધને પ્રતિપક્ષમાત્રનમ્. એક પક્ષને તેડવા છે તા ખીજો પ્રતિપક્ષ ઊભેા કરે. અશુભને તાડવુ છે તેા શુભને પેદા કરી.
ખરાબ ટેવ બદલવા માટે સારી ટેવ પાડવી પડે છે. જ્ઞાનીઓની આજ્ઞાવિરૂદ્ધ વિષયપ્રવર્ત્તનમાં વતી ચૉંચળતાને દૂર કરી, નાનીઆની આજ્ઞા મુજબની ચ‘ચળતાના સહારા લેવા પડશે. જૂની ચ'ચળતાને દૂર કરવા નવી ચ'ચળતાને અપનાવવી પડશે. ચ’ચળતાની દિશા બદલવી પડશે. એમ કરતાં કરતાં એક દિવસ એવા જરૂર આવશે કે બધી ચંચળતા ચાલી જશે. સમાપ્ત થઈ જશે. આત્મા સ'પૂર્ણ' સમભાવી બની ઉપયોગની પૂર્ણ શુદ્ધતાને પામી શકશે.

Page #152

૯ ભૌતિકદ્રષ્ટિ અને આધ્યાત્મિકદ્રષ્ટિ
આ જગતમાં જે જીવે, ભૂત આદિ ભિન્નભિન્ન કાળને વિચાર નથી કરી શકતા તેવા જીને શાસ્ત્રમાં અસંજ્ઞિ કહ્યા છે. અને જેઓ ભૂત-ભવિષ્ય અને વર્તમાન એ ત્રણેકાળ અંગે વિચાર કરી શકે છે, તેવા જીને શાસ્ત્રમાં સંજ્ઞિ કહ્યા છે. જેઓ એ પ્રમાણે ત્રણે કાળને વિચાર કરી શકવાની શક્તિવાળા છે, તેઓનું ચિંતવન– મનન યા સંકલ્પવિકલ્પ, ત્રણ કાળ અંગેનું હોય છે.
મેં પહેલાં આમ ભૂલ કરી તે મને આ નુકસાન થયું. એટલે હવે અત્યારે પણ એવી ભૂલ કરીશ, તે ભવિષ્યમાં પણ નુકસાન થશે. એ રીતે પહેલાં સમજીને કામ કર્યું તે સુખી થયે અને અત્યારે હવે સમજીને કામ કરીશ તે ભવિષ્યમાં સુખી થઈશ. એ રીતે ભૂતભવિષ્ય અને વર્તમાન એ ત્રણે કાળ અંગે સારાસારને વિચાર કરી શકનારા છ દીર્ઘકાલિકી સંજ્ઞાવાળા કહેવાય છે. આ રીતે ત્રણેકાળ અંગે વિચાર-ચિંતન યા મનન કરી શકવાવાળા જ બે પ્રકારના છે. (૧) શરીર દ્રષ્ટિવાળા અર્થાત શરીર આદિ સાંસારિક-ભૌતિક અનુકુળતાના જ ઉપયેગ-લક્ષવાળા અને (૨) આત્મદ્રષ્ટિવાળા

Page #153

૧૪૪
જૈન દર્શમાં ઉપયોગ
એટલે આત્માના સારાસાર અંગેના વિચારવાળા–લક્ષવાળાઉપગવાળા.
કેવળ વર્તમાન ભવની (જંદગી)ની અપેક્ષાએ. જ પોતાના શરીર આદિ બાહ્ય સંગેની સ્થિતિને જ વિચાર કરનારા શરીરદ્રષ્ટિ – ભૌતિકદ્રષ્ટિવાળા કહેવાય છે. મનુષ્યને તે પિતાની ચાલુ અંદગી સંબંધી ત્રણે કાળની. અનુકુળતા સર્જક અને પ્રતિકુળતા રોધક થતા વિચારને આપણે જાતે અનુભવીએ છીએ. પરંતુ જાનવર પણ પિતાના ચાલુ ભવસંબંધી ભૂતકાલીન જીદગી – વર્તમાન જંદગી અને ભાવી જીંદગીને વિચાર કર્યા વિના રહી શકતા નથી.
તિર્યમાં વિવેકહીનતા હોવા છતાં પણ તેને ભૂતકાળના અનુભવેનું સ્મરણ થાય છે. કુતરાને અગર અન્ય કોઈ પ્રાણ ઉપર આપણે લાકડી ઉગામીશું તો તુરત જ ભાગવા–નાસવા માંડશે. આપણે લાકડી માત્ર ઉગામી જ હોય છે, પણ ઘા કર્યો હેતું નથી, તેમ છતાં તે ભાગવા માંડે છે તેનું કારણ એક જ છે કે ભૂતકાળમાં તેને કયારેય લાકડીને ઘા પડ્યો હોય તેનું અત્યારે એટલે લાકડી ઉગામમા ટાઈમે સ્મરણ થાય છે. તે જાણે છે કે આ રીતે લાકડી ઉગામાય છે, આ રીતે શરીર ઉપર લાકડી પડે છે, અને તેથી ઘા પડને આ રીતની વેદના થાય છે. આ પ્રમાણે તે વિચાર-મનન-ચિંતવન-સંકલ્પ વિકલ્પ કરી શકે છે.

Page #154

ભૌતિક દ્રષ્ટિ અને આધ્યાત્મિકદ્રષ્ટિ
૧૪૫
પક્ષીઓમાં પણ તે જ ભય રહેલે છે. બંદુકની એક ગોળી છૂટે છે કે સેંકડો પક્ષીઓ ભાગવા માંડે છે. આ ઉપરથી માલુમ પડે છે કે પશુપક્ષી જેવાં પ્રાણિઓ કે જેનામાં વિવેકને અંશ પણ નથી, તેવા પ્રાણિઓમાં ભૂતકાળનાં સંસ્મરણો અસ્તિત્વ ધરાવે છે. તે પછી એવાં જ ભૂતકાળનાં સંરકરણે મનુષ્યમાં હસ્તિ ધરાવતાં હોય એમાં કંઈ પણ આશ્ચર્ય પામવા જેવું નથી. આ સંબંધમાં તે મનુષ્ય, જાનવર, પશુ, ઈત્યાદિ સઘળાં એક કક્ષાએ છે.
અનિષ્ટ કારણેને જોઈને પશુઓ ડરે છે. અનિષ્ટ કારણને જોઈને આપણે પણ ડરીએ છીએ. જાનવર દુઃખના કારણે થી દૂર રહે છે. પક્ષીઓ પણ દુખના કારણોથી દૂર રહે છે. અને તે જ પ્રમાણે આપણે પણ દુઃખના કારણોથી દૂર રહીયે છીયે. વળી માણસો જેમ સુખ તરફ પ્રવૃત્તિ કરે છે, તે પ્રમાણે પશુઓની પણ સુખના માગે પ્રવૃત્તિ ચાલુ જ હોય છે. ઉનાળે ચાલતું હોય, પ્રચંડ તાપ પડતે હોય, જમીન ધગધગી ઉઠી હોય, એ પ્રસંગે પશુઓ પણ ઝાડની છાયા શોધે છે, અને ઝાડના છાંયડામાં બેસે છે. એ જ પ્રમાણે સખત ઠંડી વખતે તે તડકામાં જઈને વિશ્રાંતિ લે છે. વરસાદની ધારાઓ વહેતી હોય તે વેળાએ તે વરસાદના મારથી નિવૃત્ત થવા માટે કોઈ ઢાંકેલ જગ્યાને આશ્રય લે છે. આ ઉપરથી એમ સ્પષ્ટ થાય છે કે પશુપક્ષીઓને પણ ટાઢ-તાપ અંગેનું દુઃખ લાગે છે. અને
જે. ૧૦

Page #155

૧૪૬
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
તેથી તે દુઃખમાંથી બચવાની અને સુખ મેળવવાની પ્રવૃત્તિ
કરે છે.
હવે ભવિષ્યકાળના વિચાર કરીએ તેા કોઈ પણ બુદ્ધિશાળી માણસ એવું કહી શકવાના નથી કે પશુપક્ષીએ પેાતાના ભવિષ્ય માટે વિચાર કરતા નથી. પક્ષીઓ પણ માળા બાંધે છે, ખખાલા શેાધે છે. પાળેલાં ન હોય એવાં પશુએ પણ તેવી જ પ્રવૃત્તિ કરે છે. આ સઘળા ઉપરથી માલુમ પડે છે કે તેએ પણ જીંદગીના ભવિષ્યકાળના વિચાર અવશ્ય કરે છે.
પક્ષીઓની વરસાદ આવ્યા પહેલાંની માળા બાંધવાની પ્રવૃત્તિ, ખખાલે શેાધવાની પ્રવૃત્તિ, કુતરા જેવા પ્રાણીની પશુ રહેઠાણુ શેાધી કાઢવાની પ્રવૃત્તિ, તે સઘળુંય તેમના હૃદયમાં થતા ભવિષ્યકાળના ચિ'તવનને આભારી છે. જો પશુ-પક્ષીઓમાં ભવિષ્યકાળનું ચિ ંતવન ન થતુ હોત તે તેઓ માળા આંધવાના કાર્ય માં, બખેાલે શે।ધવાના કામમાં અથવા એવા જ બીજા કામમાં પ્રવૃત્તિ કરત જ નહિ.
આ ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે મનુષ્યની માફક પશુપક્ષીઓને પણ ભૂત-વત્તમાન અને ભવિષ્ય, આ ત્રણે કાળની વિચારણા હોય છે. આ રીતની વિચારણાને લૌકિક સંજ્ઞા કહેવાય છે. યા ભૌતિક સંજ્ઞા કહેવાય છે, કેમ કે તેમાં જીવને ઉપયેગ-લક્ષ્ય-ધ્યાન તે શરીરાદિ ખાદ્ય સયાગા અ'ગેનુ' જ છે. અને એ રીતે ઉપયાગવત મનીને તે દરેક જીવે અન'તકાળ સુધી સંસારમાં ભ્રમણ કર્યુ. છે.

Page #156

ભૌતિકદ્રષ્ટિ અને આધ્યાત્મિકદ્રષ્ટિ
એક સ્થાનના ( એક જીંદગીનાં) આવા માહ્ય સંચાગોની ચિંતાપૂર્વક જ્યારે તે ભવ પૂરો થાય છે, ત્યારે જેના અંગે ચિંતા રહેતી હતી તે બધુ... છેડીને જીવને ચાલ્યા જવુ પડે છે. વળી પુનઃ તેવા નવા સમેગા ઉપલબ્ધ થાય છે અને પાછી એની એ જ ભાંજગડ ચાલુ હે છે.
૧૪૯
-
આ રીતે જગતમાત્રની ત્રણે કાળની વિચારણા તે આ જીંદગી પૂરતી જ છે. લૌકિક વ્યવહારમાં દુનિયાએ આ જીંદગી પૂરતા જ વ્યવહાર માની લીધા છે. અને તેથી શરીર આદિ બાહ્ય સચોગાના જ લક્ષવાળા – ઉપયાગવાળા આત્મા, આ જી ંદગી પૂરતા જ વિચાર કરે છે. જગતની વિચારમર્યાદા જ ટુંકી છે. ટુકી એટલે આ જીંદગી પૂરતી જ છે. કેઈ જીવ, સારા એટલે ધનવાન – આખાન – ઇન્દ્રિયાના વિષયેાની અનુકુળતાવાન કુટુ'ખમાં જનમ્યા એટલે દુનિયા તે આત્માને ભાગ્યશાળી કહી દે છે. માણસ પૈસેટકે ભરપૂર હોય, પુત્રાદિના વિશાળ પરિવારવાળા હાય, ઘેાડાગાડી-મોટર-સ્કુટર-રેડીયા વગેરે માજશેાખનાં સાધનાથી યુક્ત હાય, રાજ્યસભામાં જે સત્તાધારી હોય, તેને દુનિયા ભાગ્યશાળી કહી દે છે. જગત તે। આ રીતે જ ભાગ્યશાળીપણાની મર્યાદા આ એક જ જન્મ અને તે પણ શારીરિક આદિ ભૌતિક સામગ્રી અંગે અનુકુળતાની બહુલતા પૂરતી જ આંધે છે. કારણ કે તેઓ માત્ર ભૌતિક સચાગાની પ્રાપ્તિના જ અને અનુકુળતાના આકાંક્ષી હાય છે.

Page #157

૧૪૮
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
જગતની આ દશાનું પૃથક્કરણ કરીએ તે માલુમ પડે છે કે જગતના વિચારનું સર્કલ જ લાંબે જઈ શકે તેવું નથી. તેને આ જન્મ પૂરતી જ મોજ દેખાય છે, આ જન્મ પુરતે જ માણસ સુખી દેખાય છે. એટલે તે કહી દેશે કે “અહે ભાઈ ફલાણે માણસ કે સુખી અને સમૃદ્ધિશાળી છે.”
આ જન્મમાં સુખી દેખાતે માણસ આવતા જન્મના માટે પાપની મહાભયંકર સામગ્રી એકઠી કરતા હોય તે વાતને જોવાની દુનિયા ના પાડે છે. દુનિયાને હવે પછીની જંદગી કેવી આવશે તેને વિચાર નથી, તેની પરવા નથી. આગળ વધીને એમ કહીયે તે પણ બેટું નથી કે જગતની એટલી લાંબી દ્રષ્ટિ જ નથી.
આ ભવે બાહ્ય સંગોથી સુખી દેખાતા આત્માનું પુન્ય તે પુન્યાનુંબંધિ પુન્ય છે કે પાપાનુબંધિપુન્ય છે, એ રીતને ખ્યાલ કરવાની કેઈને પડી નથી. ગયા ભવે કેવા હશે તથા એ ભામાં એણે કેવાં કામ કર્યા હશે, તે જોવા-જાણવાની પણ જગતને જરૂર જણાતી નથી.
આખા જગત તરફ જોઈએ, અથવા જગતના એક માણસ તરફ જોઈએ, એક પશુને જોઈએ, એક ઢોરને જોઈએ, કે એકેન્દ્રિયાદિ પ્રાણિઓને જોઈએ તે તુરતા જ માલુમ પડશે કે અધિકતાએ તે જ એક જ જીદગીના અને તે પણ માત્ર શરીરદ્રષ્ટિવાળા, શરીરાદિ બાહ્ય સગેની. જ અનુકુળતાના જ ઉપગવાળા બની રહેલા છે.

Page #158

ભૌતિકદ્રષ્ટિ અને આધ્યાત્મિકદ્રષ્ટિ
૧૪૯ આ જીંદગી સારી તે જ સારું અને આ જીંદગી માઠી તે જ સઘળું માઠું, એ રીતની આ જગતની ભ્રામક માન્યતા છે. ભૂતકાળની અનેક જિંદગીએ ખરાબ હોય કે ભવિષ્યની (આગામી ભવની) છંદગીઓ પણ ખરાબ આવવાની હોય તેની જીવોને ચિંતા નથી. તેને તે માત્ર ચાલુ જીંદગી સારી હેય એટલે ભૌતિક અનુકુળતાવાળી જ હોય એટલે બસ છે. તેને જ સર્વદા સારૂં માને છે.
એ જ રીતે ભૂતકાળની અંદગીઓ સારી હશે કે ભવિષ્યની જીંદગી પણ સારી આવવાની હોય, છતાં પણ જે ચાલુ અંદગી પ્રતિકુળ ભૌતિક સામગ્રીવાળી હોય તે તેને આ જગત, બધું જ ખરાબ માને છે. અર્થાત્ ભૂત અને ભવિષ્યની જીંદગીની શુભાશુભતા એ સારાપણું નહિ, પરંતુ વર્તમાન જીદગીની શુભાશુભતા એ જ સારાપણું છે, એ આ જગતને વિચાર છે, લક્ષ છે, ઉપગ છે.
અહિં જીંદગીની સારાસારતામાં-શુભાશુભતામાં, શરીરઈન્દ્રિ અને મનની જ અનુકૂળતા તથા પ્રતિકુળતા જોવાય છે. એમાં એ રીતે ગમતા અને અણગમતાની અપેક્ષાવાળા ઉપગવાળી દ્રષ્ટિ તે જ્ઞાનીઓની દ્રષ્ટિએ ઝેરી છે.
આંખને ગમતા પદાર્થમાં, કાનને મધુર લાગતા શબ્દમાં, શરીરને મૃદુસ્પશી પદાર્થના સાગમાં, જીભને મધુર અને સ્વાદિષ્ટ લાગતા સ્વાદમાં, નાકને સુગંધી

Page #159

જૈન દર્શનમાં ઉપયાગ
પદાર્થની સુગધમાં, રતિ ઉપજે, અને તેથી વિપરીત વિષેચૈામાં અતિ અને દુગંછા ઉપજે, કામરાગ–સ્નેહરાગ અને દ્રષ્ટિરાગથી રાગી અનાય, આ બધામાં ઉપયાગ—લક્ષ – વૃત્તિ તે શરીર અ’ગેની જ છે. કારણ કે આવા જીવાનાં ઇન્દ્રિય અને મન, આત્મદ્રષ્ટિ વિહાણાં શરીરસંબધી દ્રષ્ટિવાળાં જ હાઈ તે શરીર જેવાં જડ છે. આવી જડ અંગેની સુખી થવાની વૃત્તિ તે આત્માનુ' અધ:પતન કરનારી છે આ બધી અનુકુળતાની પ્રાપ્તિ માટે અપ્રાપ્તિની જ લિપ્સા રહે છે. અને ઇન્દ્રિયના વિષયેાની તૃપ્તિ કયારેય પણ થતી નહિ' હાવાથી અથ`પ્રાપ્તિમાં પણ કચારે ય તૃપ્તિ થતી નથી. કારણ કે તેવાઓને જીંદગીનુ ધ્યેય, તે સદાના માટે ઇન્દ્રિયાના વિષયેાની અને અપ્રાપ્તિની અધિકતાવાળું જ બની રહેલ હોય છે. જેથી અનીતિ – અનાચાર – કલહ વેરઝેર – ઈર્ષ્યા ઈત્યાદિ દુગુણા પેદા થાય છે. અને ગમે તેટલી સાધનસામગ્રીની વિપુલતા હૈાવા છતાં અતૃપ્તિના કારણે જીવ કયારેય પણ શાંતિ પામી શકતા નથી. એક ઇચ્છા પૂરી થાય એટલે નવી અનેક ઇચ્છાએ જાગે છે. એને માત્ર લોકોની દ્રષ્ટિમાં સમૃદ્ધિવાન દેખાવાના જ ઉપયાગ—લક્ષ છે. આવી છે, શરીરષ્ટિવાળાની—ભૌતિકદૃષ્ટિવાળાની દુર્દશા. આવી દશામાં વત્તતા જીવના ઉપયાગ તે રાગ—દ્વેષ-મેાહ–મસર–દીનતા-અભિમાન-ઉદ્વેગ આદિ દુર્ભાવાના કારણે મલીન ખની જીવને આત્ત–રૌદ્રધ્યાની અનાવી ભવાંતરે દુ`તિમાં લઈ જાય છે.
૧૫૦
00

Page #160

ભૌતિકદ્રષ્ટિ અને આધ્યાત્મિકદ્રષ્ટિ
૧૫૧
સંગ્નિ જેમાં તર્ક કરવાની શક્તિ છે. અનુભવે તથા અનુમાનોને આધારે તર્ક કરી નિર્ણ લઈ શકે છે. શરીરાદિ અનુકુળતાના અને પ્રતિકુળતાના ભૂતભવિષ્ય તથા વર્તમાન એમ ત્રણે કાળ અંગેના વિચાર પૂર્વક પ્રતિકુળતાને હટાવી અનુકુળતાને સરલ બનાવવાની
જના ઘડી શકે છે. આવી શક્તિ પ્રાપ્ત થવામાં જીવને જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષપશમની વિશેષતા જ છે. તે શક્તિને સદુપયોગ જ આત્મિક ઉત્થાન કરાવી શકે છે, અધ્યાત્મ માર્ગને વિકસાવી શકે છે, ગુણસ્થાનકમાં આગળ વધારી શકે છે, કર્મને સંવર અને નિર્જરા કરાવી શકે છે, જિનેશ્વરદેવે પ્રરૂપિત માર્ગને જ યથાયોગ્ય સમજાવી શકે છે, અને મોક્ષ જેવી પરમપદની સ્થિતિને પણ પમાડી શકે છે. એ રીતે તે, આત્મિક ઉત્થાનમાં આ શક્તિને વપરાસ - ઉપગ – વ્યય એ સદ્દગુણ છે. પરંતુ આત્મિક ઉત્થાનની ઉપેક્ષા કરી માત્ર ભૌતિક-દૈહિક-પગલિક – સાંસારિક વૃત્તિને પોષણ માટે તે વ્યય તે દુર્ભય છે, દુર્ગણ છે. દુર્ભય એ કુદરતી ગુન્હ છે. જે વસ્તુને દુર્વ્યય થાય તે જ વસ્તુની હીનતા જીવ પામે છે. એટલે ભૂત–વર્તમાન અને ભવિષ્ય એ ત્રણે કાળ અંગે. પિતાની અનુકુળતા તથા પ્રતિકુળતા વિચારી શકે એવી જ્ઞાનશક્તિ – ચૈતન્યશક્તિ ધરાવનાર પ્રાણિ જે પિતાને પ્રાપ્ત આ શક્તિને દુર્વ્યય કરે તે ભવાંતરે જીવ પુનઃ અસંજ્ઞિ– પણને પ્રાપ્ત કરે છે. માણસ માને કે ન માને પણ પ્રકૃતિને આ

Page #161

૧૫૨
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ અટલ નિયમ છે. સદ્વ્યયમાં વિવેક છે. દુર્વ્યયમાં અવિવેક છે. પશુ કરતાં માણસની વિશેષતા, વિવેકના કારણે જ છે. આ રીતના વિવેકહીન, અને પ્રાપ્તશક્તિને દુર્વ્યય કરનાર મનુષ્યમાં અને પશુમાં કંઈપણ તફાવત નથી. બલકે પશુ કરતાં પણ આ મનુષ્ય ભંડે છે. કારણકે પશુમાં તે જાતના વિવેક, પામી શકવાની પ્રાય શક્યતા જ નથી – અનુકુળતા જ નથી -સમજ નથી – સંગ નથી. પરંતુ મનુષ્યને તો આ બધી જાતની અનુકુળતા હોવા છતાંય દુર્લક્ષી બની રહેનારને પશુ કરતાં પણ હલકી જાતને ગણવામાં કંઈ ખોટું નથી.
પુનર્જન્મને નહિં માનનારા છ જ માત્ર શરીર દ્રષ્ટિવાળા હોય છે, એવું નથી. તેઓ તે હોય જ છે. પરંતુ પુનર્જન્મ-પાપ-પુણ્યને માનનારા જેમાં પણ આત્મિક દ્રષ્ટિથી અજ્ઞાત એવા ઘણા જીવ માત્ર શરીર –ભૌતિક-પૌગલિક દ્રષ્ટિવાળા જ હોઈ શકે છે. આવા જ આભવ અને પરભવ એમ બન્ને ભવને ઉદ્દેશીને કોઈ સત્કાર્યો કરે- સદનુષ્ઠાન કરે- તપ અને ત્યાગ કરે- દાન આપે -શીઅલ પળે- દેવગુરૂની ભક્તિ કરે, પરંતુ દ્રષ્ટિવાદોપદેશિકી સંજ્ઞાથી રહિત માત્ર આવી દીર્ઘકાલીકી સંજ્ઞાવાળા હવાના કારણે તેવા જીનું ધ્યેય, આ રીતની પ્રવૃત્તિમાં પણ યશકીર્તિ - અને પરભવમાં શરીરાદિ ભૌતિક અનુકુળતા મેળવવવાની ઈચ્છાવાળું જ હોય છે. આત્માના જ્ઞાન-દર્શન અને ચારિત્ર અંગે લેશમાત્ર પણ તેવાઓનું ધયેય હતું નથી. આવા જ કોઈ સારાં કૃત્ય કરી પુન્ય પાન

Page #162

ભૌતિકદ્રષ્ટિ અને આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિ
૧૫૩
કરતા રહે તે પણ તેમાં લક્ષ્ય મલીન હોવાથી તેનું પુન્ય, તે પાપાનુબંધિ પુન્યપણે પરિણમી, પરંપરાએ અસંજ્ઞી અવસ્થામાં જ લઈ જાય છે. અને સંઝિપણું પામે તે પણ ત્યાં તેમની પ્રવૃત્તિ “પાપાનુંબંધિ પુન્ય” ના કારણે અસંજ્ઞીપણમાં જ અગર તિર્યંચ અને નરકમાં લઈ જવાવાળી હેય છે.
અસંગ્નિ જીને દીર્ઘકાલીકી સંજ્ઞાના અભાવે તર્કશકિત નહિં હોવાના કારણે દુર્ભાવોની તીવ્રતા હતી. નથી. જેથી તેઓનું સીધું ગમન નરકગતિમાં થઈ શકતું નથી. આ હિસાબે વિચારવું-સમજવું જરૂરી છે કે દીર્ઘકાલિકી સંજ્ઞા, અર્થાત્ ભૂત-ભવિષ્ય અને વર્તમાન એ ત્રણે કાળનો તર્ક કરી શકાય એવી સ્થિતિ સારી છે કે, માત્ર હેતુવાદોપદેશિકી સંજ્ઞાવાળું અસંઝિપણું સારું?
અહિં આપણે સારાસારને વિવેક, ઉપગ-લક્ષ તે વૃત્તિના આધારે કરવાનું છે. એટલે જે ઉપગ, જીવને મિક્ષપ્રાપ્તિમાં અનુકુળ બની રહે, તેવા ઉપગવાળી જ્ઞાનશકિત-ચેતનાશક્તિ સારી, અને સંસારવૃદ્ધિ કરાવનાર ઉપગવાળી જ્ઞાનશક્તિ તે બૂરી છે. સંસારવૃદ્ધિ કરાવનાર શરીરદ્રષ્ટિ તે હલાહલ ઝેર છે. જ્યારે મોક્ષપ્રાપ્તિ કરાવનાર આત્મદ્રષ્ટિ એ પરમ અમૃત છે.
આ જગતમાં જે મનુષ્ય, પિતાની જીંદગી માટે, શરીરાદિ ભૌતિક અનુકુળતાની પ્રાપ્તિ અંગે ભૂત આદિ

Page #163

જૈન દૃર્શીનમાં ઉપયે।
ભિન્નભિન્ન કાળનેા વિચાર નથી કરતા તે મનુષ્યને વ્યવહારની દ્રષ્ટિએ આપણે શૂન્યમનવાળા અગર મૂર્ખ કહીયે છીએ. અને તે માટે જ એક ઠેકાણે કહ્યુ` છે કેઃ—
૧૫૪
ચાતક ચકવા ચતુર નર, પ્રતિનિ ક્રૂ ઉદાસ; ખર-ઘૂવડ ને મૂખ જન, સુખે સૂવે નિજવાસ.
આ કથન લેાકેાકિત કહેવાય છે, પરંતુ ધ શાસ્ત્રની દ્રષ્ટિએ તા જે આત્માને પેાતાની આત્મસ્થિતિ અંગે ભૂતવત્તમાન અને ભવિષ્ય કાળના વિચાર થતા નથી, તેવા આત્માએને પણ શાસ્ત્રકાર મહારાજાએ વિચારશૂન્ય ગણીને સ'નિહાવા છતાં અગ્નિ જેવા જ ગણ્યા છે. શરીરક્રિમાં તા અનાદિકાળથી જીવના ઉપયાગ વત્તતા જ આવ્યા છે. પર’તુ પરવસ્તુમાં મમત્વભાવી બની, આત્માના મૌલિક ગુણ– સ્વરૂપ જ્ઞાન, દર્શન, આનંદ અને શક્તિ અંગેના ઉપયેગથી તે બિલ્કુલ અજ્ઞાત બની રહી, પેાતાના અસલી સ્વરૂપથી અનભિજ્ઞ જીવા જ, આ સંસારમાં કબંધથી જકડાઈ જઈ વાહી ત્રાહી પોકારી ગયા છે. ચૈતન્યના પૂણ ત્રિકાસ, આનન્દના પૂર્ણ વિકાસ, શક્તિના પૂર્ણ વિકાસ અર્થાત્ અનંત ચૈતન્ય, અનંત આનંદ, અને અન તશક્તિની પ્રાપ્તિ, એજ આત્માનાં મૂળભૂત કાર્યાં હાવાની અસમજના કારણે જીવનું સંસારભ્રમણ અને દુ:ખનુ સર્જન થઈ રહ્યુ છે.
જ્ઞાન, આનંદ અને શકિત, એ કઈ બહારથી મેળવવા જેવી વસ્તુ નથી. બહારના કોઈ સંચેાગથી મળવા

Page #164

ભૌતિકદ્રષ્ટિ અને આધ્યાત્મિકદ્રષ્ટિ
૧૫૫. વાળી ચીજ નથી. એ હકીકતને સંસિ હોવા છતાં પણ ભૌતિક દ્રષ્ટિવંત છવ સમજી શકતું નથી. એટલે જ જ્ઞાન, આનંદ અને શક્તિને કેઈ બાહ્યવસ્તુના સંગદ્વારા જ મેળવવાને પ્રયત્ન કરવાના ચિંતનવાળે અહર્નિશ બની રહે, છે. તેઓ માત્ર બુદ્ધિના વિકાસમાં જ જ્ઞાન, ઈન્દ્રિયેના વિષયેની અનુકુળતામાં જ આનંદ, અને શારીરિક બળમાં જ શક્તિ માને છે. આ રીતની બ્રામિક માન્યતાથી જ તે દુઃખી થાય છે. જેથી ભૌતિક દ્રષ્ટિમાં સુખપ્રાપ્તિની માન્યતા અને પ્રયત્ન વિપરીત હોવાથી ભૌતિકદ્રષ્ટિવંત જીવની ભૂતવર્તમાન અને ભવિષ્ય અંગેની વિચારણા તે જીવેને વાસ્તવિક સુખ પ્રાપ્તિને હેતુ નહિ બની શકવાના કારણે તેમના સંક્ષિપણાની કિંમત, જ્ઞાની પુરૂષની દ્રષ્ટિએ છે જ નહિ, | મારા સ્વાભાવિક-આત્મિક ચિતન્ય, આનંદ અને શક્તિને વિકાસ તે મારી ભૂતકાળની કઈ ભૂલના કારણે કાઈ ગયે છે, વર્તમાન કાળે મારી સમજ અને પ્રવૃત્તિ મારા આ ચૈતન્યઆનંદ અને શક્તિ સ્વરૂપ ગુણોની શોધક છે કે વિકસીત કરનાર છે, ભવિષ્યમાં મારા તે ગુણોની સંપૂર્ણ પ્રગટતા માટે મારે કેવી રીતે સાવચેત બની રહી પ્રયત્ન કરે જેઈએ, કેણે બતાવેલ માર્ગ પ્રમાણે ચાલવું જોઈએ, મારા આ ગુણનું વાસ્તવિક રીતે રોધક તત્વ કયું છે, આ બધી ચિંતવના કરનારનું જ સંઝિપણું સાર્થક છે. જેનશાસ્ત્રમાં આ રીતના ચિંતવનને ધર્મધ્યાન અને તેની વિપરીત રીતે એટલે અજ્ઞાનને ચિંતવનને આ

Page #165

૧૫૬
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
તથા રૌદ્રધ્યાન તરીકે ગણાવ્યું છે. | ધર્મધ્યાન દ્વારા વિચારકરીને ઉપગવંત બની રહેનાર આત્મા જ, મેક્ષદ્રષ્ટિવાળે યા સમકાતિ કહેવાય છે. તેની ઉપરોક્ત વિચારણા, વર્તમાન જીંદગીને જ ભૂત -વર્તમાન અને ભવિષ્ય પૂરતી જ નહિ હોતાં અનેક છંદગીઓના ભૂત-વર્તમાન અને ભવિષ્યકાળવાળી હોય છે. કારણ કે સમકાતિ આત્મા સમજે છે કે જીંદગી બદલાતી રહે છે, પણ આત્મા કંઈ બદલાતું નથી. આત્મા તે ત્રણે કાળ શાશ્વત છે. ભૂલની સજા આત્માને જ ભેગવવાની હેઈ પૂર્વેની જિંદગીમાં થયેલ ભૂલની સજા જીવને વર્તમાન જીદગીમાં ભેગવવી પડે અને વર્તમાન જીંદગીમાં થયેલ ભૂલની સજા, ભવિષ્યની જીંદગીમાં જોગવવી પડે. માટે સમકતિ આત્માની દ્રષ્ટિ, તે વર્તમાન જીંદગી પૂરતી જ નહિ હેતાં ત્રિકાલ આત્મલક્ષી હોય છે.
આત્માન અનંતજ્ઞાન – અનંતદર્શન – અનંત આનંદ અને અનંતશક્તિ સ્વરૂપ ગુણને આચ્છાદિત બનાવી રાખી આત્માને જેણે ભૂતકાળમાં દુઃખી કર્યો, વર્તમાનકાળે
ખી કરી રહેલ છે, અને ભવિષ્યમાં દુઃખી કરવાવાળો છે, એવા કર્મના સમૂહથી સર્વથા અને સદાના માટે મુક્ત બનવા-કર્મ સાથે સંગ્રામ માંડવા જે તૈયાર થાય છે, તે જ આત્મા, મિક્ષદ્રષ્ટિવાળો કહેવાય છે.
સંસારપ્રત્યે ઉદ્વેગભાવસ્વરૂપ ભવનિર્વેદપણું અને

Page #166

ભૌતિકદ્રષ્ટિ અને આધ્યાત્મિકદ્રષ્ટિ
૧૫૭
એક માત્ર મોક્ષપ્રાપ્તિની જ તમન્નારૂપ વેગપણું જ્યારે જીવમાં જાગે, અર્થાત્ જે જીવના ઉપયાગ-લક્ષ તે અનાદિકાળથી સ’સારરાગવાળા વત્તતા હતા તે હવે પલટો પામી સસાર પ્રત્યે વિરાગભાવી બની રહે, તેવા જ આત્મા, મેાક્ષલક્ષી કહેવાય. માટે જ કહ્યુ` છે કે —‹ સુર નર સુખ જે દુઃખ કરી લેખવે, વ છે શિવસુખ એક સુગુણુનર;
——
""
આ સ`સારચક્રમાં અનાદિકાળથી અનંતા પુદ્દગલ પરાવત્તન પરિભ્રમણ કરી રહેલ જીવ જ્યારે ચરમાવત્ત અવસ્થાને પામે છે, ત્યારે જ જીવ મેક્ષલક્ષી ઉપયાગની ચેાગ્યતાવાળા કહેવાય છે. ચરમાવત્ત પહેલાંના કાળમાં જીવ, ભવનિને દપણું પામી શકતા જ નથી.
ચરમાવત્ત કાળમાં પણ જ્યારે વીતરાગ-જિન પ્રણિત ધને પામી જીવાદિ તત્ત્વાનુ સ્વરૂપ, યથાથ પણે સહે ત્યારે જ જીવ, વાસ્તવિક રીતે મેાક્ષલક્ષી ઉપયેાગવ'ત અને છે. મેાક્ષલક્ષી ઉપયેગથી જ જીવ ક્રમેક્રમે પણ ઉપયેગની પૂર્ણ શુદ્ધતાને – નિ લતાને પામી શાશ્વત સુખના ભેાકતા મની શકે છે.
આત્મા છે, નિત્ય છે, કમના કર્તા છે, લેાકતા છે, કમ થી આત્માના મેાક્ષ થઈ શકે છે, અને મેાક્ષના ઉપાય છે, આ છ ખામત અંગે વીતરાગ સજ્ઞ પ્રણિત શાસ્ત્રાનુસારે શ્રદ્ધાલુ ખની રહેલ આત્મા જ સમકીતિ હાઈ ચતુર્થાં ગુણસ્થાનકવત્તી કહેવાય છે.

Page #167

જૈન દર્શનમાં ઉપયાગ
ભવખ’ધન વધે, ગૃહસ્થાશ્રમ પુષ્ટ થાય, સંસારપુષ્ટ થાય, એવાં કાર્યાં કરતી વખતે હૃદયમાં જયારે બળતરા થાય, અને મેાક્ષપ્રાપ્તિને સરલ અનાવનારાં કાર્યો કરતી વખતે હૃદયમાં પરમેાલ્લાસ પ્રગટે, ત્યારે જ સમજવુ કે આત્મા ચતુ ગુણસ્થાનકે છે. આવા આત્મા મેવિરોધી કાર્યાં તે નહિ જ કરે, છતાં તે તેનાથી ન જ બની શકતું હાય, અને ન છૂટકે એના જ હાથે મેાક્ષથી વિપરીત કાય થવાના પ્રસગ આવે તે તેના અંતરમાં તેા પ્રચંડ શેશક અને તેવા કાય પ્રત્યે દ્વેષ જ થાય. આવેા આત્મા કદાચ પેાતાના પૂર્વ બંધ ગાઢ કહૃદયના કારણે વિષયકષાયમાં પરાવાયેલા હાય, આર'ભપરિગ્રહમાં જોડાયેલ હાય, અને સંસારમાં રહીને સાંસારિક કાર્યાં તેના હાથે કરવાં પડતાં હાય તા પણ તેના હૃદયમાં એવાં સઘળાં કામેા માટે વેદના તે થતી જ હેાય છે. અને તે ટાઈમે પણ તેને ઉપયેગ તા એવા વત્તતા હાય છે કે જે કાર્યાં મારે કરવાં જોઈ એ, તે થતાં નથી, અને જે કાર્યો કરવા જેવાં નથી તે મારે કરવાં પડે છે; એવાં કાર્ય માટે હાર્ત્તિક સહાનુભૂતિ ન હોય, તા માની લેવું કે તે ટાઈમે આત્મા, અવિરતિ સમ્યદ્રષ્ટિ નામે ચાથા ગુણસ્થાનકે વિદ્યમાન છે.
૧૫૮
અહિં આત્માની વૃત્તિ કયાં છે? તે જોવાનું છે. સાંસારિક સુખ અંગેના તીવ્રરાગ મંદ પડે અને આપ્તપુરૂષાના વચનાનુસાર કામ-ક્રાયલેાભ-મદ-અજ્ઞાન આદિ કષાયસ્વરૂપ ભાવક સમૂહને આધિન નહિ બનવાની તીવ્ર

Page #168

ભૌતિકદ્રષ્ટિ અને આધ્યાત્મિકદ્રષ્ટિ
વૃત્તિ જ્યારે જાગે ત્યારે જ તે આત્મા, મેક્ષના ઉપાસકોની ગણત્રીમાં આવી શકે.
૧૫૯
અહિં પ્રશ્ન એ થશે કે આત્મા નિત્ય છે, આ સિધ્ધાન્તથી આપણે આત્માના ભૂત-વત્તમાન અને ભવિષ્ય, એ ત્રણે કાળના અવતારાને માન્ય રાખ્યા. એટલે વત્ત માન કાળે પેાતાનું જીવન કેવી રીતે વ્યતીત કરવું કે જેથી ભાવિ આત્મિક ઉન્નત્તિ સાધી શકાય. એ રીતના વમાન અને ભવિષ્યકાળના વિચારો કરવા તે તે ચેાગ્ય છે, પરંતુ ભૂતકાળના અવતારો નારકીના થયા હાય, તિય ચના થયા હોય કે નિગેાદના થયા હાય તેના વિચાર વમાન જીંદગીમાં કરવાથી બનેલી હકીકત કંઈ નિહબની થવાની નથી. તે પછી હવે આત્માએ ભૂતકાળના તે ભવાના વિચાર શા માટે કરવા જોઈએ ?
આ પ્રશ્નનું સમાધાન એ જ છે કે જે ભવિષ્યમાં સુધરવા માંગે છે, તેની ફરજ છે કે તેણે પોતાના ભૂતકાળ જોવા જ–વિચારવા જોઈ એ.
ભૂતકાળમાં આપણે કયા કયા ભવામાં હતા ? ત્યાંથી આપણે ભિન્ન-ભિન્ન ભવા શા કારણથી બદલ્યા ? એ ભવેામાં શુ'શુ' સુખદુઃખો ભાગળ્યાં હતાં ? એ સુખ-દુઃખ ભાગવવાનું શું કારણ હતુ ? એ રીતે ભૂતકાળના સંબધમાં આવી ઝીણવટથી જેઓ વિચાર કરે છે, તેઓ જ ભવિષ્યમાં કમેાંથી સાવચેત બની રહે છે. ભૂતકાળના ભવા, કર્મા, ઈત્યાદિને

Page #169

૧૬૦
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
તપાસીએ તે જ ભવિષ્ય માટે સુધારો કરી શકીએ છીએ. અર્થાત્ આ સઘળા ઉપરથી એક જ વાત સ્પષ્ટ થાય છે કે પિતાનો ભવિષ્યકાળ જેઓ સુધારવાને ઈચ્છે છે, તેમણે પિતાને ભૂતકાળ અને ભૂતકાળમાં થયેલી ભૂલે એ સઘળુંય તેમણે ઝીણવટથી જરૂર તપાસવું જ જોઈએ. આ તે એક સાધારણ વાત છે કે જે પોતાની પાછલી ભૂલે જેતે નથી અને એ ભૂલનું અન્વેષણ કરતો નથી, તે ભવિષ્યમાં પણ ભૂલમાંથી બચી શકતું નથી. જ્ઞાની વિના પિતાની પૂર્વ ભવની હકીક્ત, પૂર્વભવેનું જીવન તે જાણું તે ન શકાય, પરંતુ મારી વર્તમાન આત્મદશા તે જ્ઞાનીઓએ પ્રરૂપેલ હકીક્ત મુજબ અમુક પ્રકારે આચરેલ મારા કૃત્યનું જ પરિણામ છે, એવો ખ્યાલ તે જરૂર આવી શકે.
આપણે ઈતિહાસને યાદ કરીએ તે માલુમ પડશે કે વર્ષો પહેલાં એકવાર જાપાન અને રૂશીયાને યુદ્ધ થયું ત્યારે માત્ર છ મહીના જેટલા ટુંક સમયમાં જ જાપાન વિજયી બન્યું હતું અને રશિયા હારી ગયું હતું. આવું મોટું રૂશીયન મહારાજ્ય તે વેંત જેટલા જાપાનની સામે પણ ટકી શક્યું ન હતું. હારી જવાનું કારણ શોધવા માટે રૂશિયાએ “પરાજય કમીશનની નીમણુક કરી. એ કમીશને પરાજ્યનાં કારણ શોધી કાઢયાં. અર્થાત્ પિતાને ભૂતકાળ છે અને પિતાને દેશ કયા કારણથી હારી ગયા છે, તે શોધી કાઢયું. એ રીતે ભૂતકાળ જેવાનું પરિણામ એ આવ્યું કે તેણે ભવિષ્યમાં એવી ભૂલ ન થાય તેની તકેદારી રાખી. અને જ્યારે

Page #170

ભૌતિકદ્રષ્ટિ અને આધ્યાત્મિકદ્રષ્ટિ
૧૬% ઈ. સ. ૧૯૧૪–૧૮માં જર્મન-રશીયા રણસંગ્રામ થયે ત્યારે વેંતભર જાપાન સામે છ મહીના પણ ટકી નહિં શકનાર રૂશિયા, મહાન જર્મન મહારાજ્ય સામે અઢી વર્ષ સુધી ટકી શકયું. જાપાન સાથેના યુદ્ધમાં પરાજય થવાનું કારણું શોધી એ રીતે થતાં કારણોને હવે પછીના કેઈ યુદ્ધમાં રોકવા માટે જ રૂશીયાએ “પરાજય કમીશન” બેસાડ્યું હતું.
જેમ રૂશીયા, તે જાપાન સામેના યુદ્ધમાં માત્ર છ મહિનામાં જ હારવારૂપી કલંકવાળું બન્યું હતું, તેમ આપણે આત્મા પણ કમ સામેના યુદ્ધમાં ભવપરંપરારૂપી કલંકવાળો બન્યો છે. અનાદિ કાળથી આ આત્મા ભવપરંપરાએ ભમ્યા જ કરે છે. એ ભવપરંપરા શાથી થાય છે, એ વાત આપણે તપાસવાની છે. આત્માની ભવપરંપરા શાથી થઈ છે, એ વાત તપાસીશું તે જ આપણે ભવપરંપરાના કારણોને રોકી શકીશું.
હવે આપણી ફરજ શું છે તે વિચારીએ. આપણે પણ જડ એવા કર્મથી પરાજ્ય પામ્યા છીએ. અનંત શક્તિના માલીક મહાન સમ્રાટ એવા આપણા ઉપર કમે વિજય મેળવ્યું છે. અને તેણે આપણને ભવપરંપરારૂપી ધુંસરીમાં જોડી રાખ્યા છે. માટે આપણી ફરજ છે કે રૂશિયાની માફક આપણે પણ “પરાજય કમિશન” બેસાડવું જોઈએ. પણ આ કમીશનમાં બેસનાર કમીશનરે આત્મા - જે. ૧૧

Page #171

૧૬૨
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
અને કર્મની સઘળી સ્થિતિના યથાર્થરૂપે જાણનાર હોય તે જ સઘળા પ્રશ્નો બરાબર તપાસી શકે. અને તેને આપણા ઉપર ઘટિત રિપોર્ટ પણ કરી શકે. આ માટે તે જૈન શાસ્ત્રોના ઊંડા અભ્યાસી તત્વચિંતક સદ્દગુરૂએ જ આ કમીશનમાં બેસનાર કમીશ્નરની યેગ્યતાવાળા ગણાય. તેઓ જ આપણને સાચો રીપોર્ટ આપી અનાદિકાળથી થતી આપણી ભૂલને ખ્યાલ આપી, ભવિષ્ય માટે તેવી ભૂલથી બચાવી શકે. અને જેનશાસ્ત્રોદ્વારા આપણને સન્માણ બનાવી શકે.
જીવ અનાદિને છે, કર્મસંગ અનાદિના છે, ભવપરંપરાનું અમુક અમુક કારણ છે, કર્મરાજાનું સૈન્ય અમુક અમુક પ્રકારનું છે. તેને સેનાધિપતિ કેણ છે, તેની સામે લડવા માટે આપણી પાસે શસ્ત્રો કેવાં જોઈએ, કઈ જાતના આપણું સૈનિકેથી તેને પરાજીત કરી આપણું સ્વતંત્રતા – સ્વરાજ્યને પ્રાપ્ત કરી શકાય, કઈ જાતની થયેલ ભૂલથી આપણે પરાજીત બન્યા, તે ભૂલ ફરીથી થવા ન પામે તે માટે આપણે કેવી સાવચેતી રાખવી જોઈએ, ઈત્યાદિ વસ્તુઓને જે કોઈ યથાર્થ રીતે દર્શાવનાર હોય તે શ્રી વીતરાગ-સર્વદેવે પ્રરૂપિત જૈન આગમ જ છે. સદ્દ ગુરૂઓ, આ જૈનાગમેના આધારે જ આપણને કર્મશત્રુથી સાવચેત રહેવાને રીપોર્ટ આપી શકે છે. ભવસમુદ્રમાં આત્માના અનંત ચતુષ્ક ગુણરૂપી જહાજ ડુબી ન જાય, તે માટે જેનાગ જ દીવાદાંડી તુલ્ય છે.

Page #172

ભૌતિદ્રષ્ટિ અને આધ્યાત્મિકદ્રષ્ટિ
આ આગમગ્રંથનું જ્ઞાન જ આપણને ભૂતકાળમાં થયેલ આપણી ભૂલેામાંથી બચાવી શકશે. એ જ્ઞાનદ્વારા જ આપણે આપણા ભૂતકાળ (પૂર્વ ભવેા) વિચારી શકીશુ. તે વિચારા દ્વારા જ પૂર્વભવામાં થયેલી ભૂલાને ખ્યાલ લાવી શકીશુ.. અને ભવિષ્યકાળે કમ`બંધથી સ થા મુક્ત બની અજર અમર સ્થાનની પ્રાપ્તિ માટે આપણા વમાન કાળે એ રીતની ભૂલે આપણાથી ન થઈ જાય તેની સાવચેતી રાખી શકીશું. આ બધી હકીકત ઉપરથી એક વાત સ્પષ્ટ થાય છે કે આત્મિક ઉત્થાન માટે ભૂતકાળ પણ તપાસવે -વિચારવા જરૂરી જ છે.
૧૬૩
આપણે ભૂત, ભવિષ્ય અને વમાન – આ ત્રણેયની સઘટનામાં જીવી શકીએ છીએ અને સત્યને પકડી શકીએ છીએ. માત્ર વમાન દ્વારા સત્યને પકડી શકાતું નથી. વમાનની ક્ષણ તે ભૂતકાળની જ સંપત્તિ હાઈ ભૂતકાળને સમજ્યા વિના વમાનના વિપાકને – વત્તમાનની પ્રવૃત્તિને –વમાનની રચનાને સમજી શકાતી નથી. માટે જ જેનું પરિણામ તે વમાન બને છે- જેને વિપાક તે વમાન અની રહ્યો છે, તે ભૂતકાળને સમજવા પણ જરૂરી છે. વમાનના વિપાકનું –પ્રવૃત્તિનું-સ્વભાવનું ખીજ શુ છે ? કથા બીજમાંથી વિપાકરૂપી વૃક્ષ ફાલ્યું છે ? તે તથ્યાની સમગ્ર જાણકારી માટે ભૂતકાળને તપાસવે જ પડશે.
વૈદ્ય નિષેધ કરેલ અપનુ સેવન કરવાથી રોગીના

Page #173

૧૬૪
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ,
રોગનું પુનરૂત્થાન થવા સમયે તે પુનરુથાન થવામાં થયેલી ભૂલને પહેલી તપાસે છે. રેગી પણ વિચારે છે કે આ રીતે થયેલી ભૂલના પરિણામે જ આ સ્થિતિ બની રહી છે. એમ સમજી વૈદ્ય તેનું પરિમાર્જન કરી, ફરીને આવી ભૂલ ન થાય તેની સાવચેતી રાખવા માટે સૂચના આપે છે. અને રોગી પણ સાવચેત રહેવાને ખ્યાલ રાખે છે. તે જ ફરીને એવું બનવા પામતું નથી. એવી રીતે આમિક બીમારીને હટાવવા અને આત્મિક આરોગ્યતાને પામવા માટે ભૂતકાળ પણ તપાસ જ પડશે.
માત્ર પરિસ્થિતિ કે નિમિત્તના આધારે અગર શારીરિક કે રાસાયણિક પરિવર્તનના આધારે કોઈપણ ઘટનાની કે માનવીય આચરણની આપણે વ્યાખ્યા નહીં કરી શકીએ. દુન્યવી દ્રષ્ટિએ તે શ્રીપાળ મહારાજાને કઢીયાઓના સંસગથી રોગ થવામાં, ધવલશેઠ દ્વારા સમુદ્રમાં ફેકાઈ જવામાં અને સમુદ્રમાં પડતાં જ કઈ પાટીયાનો સહારો મળી, જવામાં કે જ્યાં ગયા ત્યાં સામેથી રાજકુંવરીઓ સાથેના લગ્ન પ્રસંગે સ્વયં ઉપસ્થિત થવામાં, અને મયણાસુંદરીનાં કેઢીયા સાથે લગ્ન થવામાં, સામાન્ય લેકે તે પરિસ્થિતિ કે નિમિત્તને જ જેશે. પરંતુ અધ્યાત્મદષ્ટિ પામેલ મયણું અને શ્રીપાલે તે તે અંગે કોઈ ભૂતકાળ (પૂર્વભવમાં થયેલ ભૂલનું જ પરિણામ)ને જ દોષ માન્ય હતું. તેથી જ તેઓએ આ બધા અનુકુળ અને પ્રતિકુળ સંગોની પ્રાપ્તિનું બીજ જાણવા માટે તેઓએ શ્રી અજિતસેન,

Page #174

ભૌતિદ્રષ્ટિ અને આધ્યાત્મિકદ્રષ્ટિ
૧૬૫ મુનિને પોતાના આત્માથી થયેલ ભૂતકાળની ભૂલને જ અર્થાત્ પૂર્વભવની હકીક્તને જ પૂછી હતી. પિતાનું કહ્યું ન માન્યું તે કેઢીયા પતિને વરવું પડ્યું, ધવલશેઠે દેરડાં કાપી નાખ્યાં તે જ દરીયામાં પતન થયું, વીણા વગાડવાની કળાથી કે રાધાવેધની આવડતથી રાજકુંવરીઓ મળી, એમ આ બધી પરિસ્થિતિના યોગે જ આ બધું બની રહેવાની માન્યતાવાળાં તેઓ હેત તે આત્મિક ઉત્થાન સાધી સદ્ગતિને પામી શકત જ નહીં.
માટે જ જ્ઞાનીઓ કહે છે કે કોઈપણ ઘટના કે આચરણ પ્રસંગે આપણે કર્મના બીજને જેવું જ પડશે. એ રીતે કર્મના વિપાકની વ્યાખ્યા સમજવી જ પડશે. આ વિપાક કે પરિણામનું બીજ ક્યાં છે અને શું છે ? તે જાણ્યા વિના વિપાકની વ્યાખ્યા થઈ શકશે જ નહિં.
શાસ્ત્રોમાં બે શુભધ્યાન અને બે અશુભધ્યાન એમ ચાર પ્રકારે ધ્યાન દર્શાવ્યાં છે. કોઈપણ કાળે કઈ પણ જીવ આ ચાર ધ્યાન પૈકી કઈપણ એક પ્રકારના ધ્યાનમાં તે વર્તતે જ હોય છે. જીવને કોઈપણ સમય ઉપરોક્ત ચાર પ્રકારના ધ્યાન પૈકી એક વિના તે હેઈ શકતે જ નથી. ભૌતિકદ્રષ્ટિવંત અશુભધાની અને આધ્યાત્મિ-આત્મિક દષ્ટિવંત શુભધાની બની જ રહે છે. અશુભધ્યાનને ઉપગ અશુદ્ધ હેઈ, આત્મા વધુને વધુ કર્મથી મલીન બનતે રહે છે. જ્યારે શુભથ્થાની ઉપેગ શુભ હેઈ શુદ્ધ પ્રત્યે જવાની યેગ્યતાવાળ બને છે.

Page #175

જૈન દર્શનમાં ઉપયાગ
,,
અનિષ્ટનું જ સતત
જીવનમાં વતી અનુકુળ કે પ્રતિકુળ ઘટના સમયે આત્મિકવાદી જીવ, પરીસ્થિતિ કે સચેાગને જ માત્ર દૃષ્ટિવંત નહિ' બનતાં કર્માંના જ શુભાશુભ વિપાકનુ` ચિ'તન કરવારૂપ * વિપાકવિચય ” નામે ધમ ધ્યાનના એક પ્રકારમાં જ ઉપયેગવંત બની રહે છે. અને વત્તમાન સાંસારિક સુખા વડે થતા અપાય કે ચિંતન કરવારૂપ અપાયવિચય ૐ '’ ” નામે ધમ ધ્યાનમાં ઉપયેગવાળા હાય છે. તેની દૃષ્ટિ, ભૂતકાળમાં થયેલ આધ્યાત્મિક ભૂલ અંગે જ વત્ત છે. જ્યારે ભૌતિક દૃષ્ટિવંત જીવ, ઈષ્ટ ભૌતિક અનુકુળતાના, અનિષ્ટ વિયેાગના, પ્રતિકુલ વેદનાના, ભેાગસામગ્રીની તીવ્ર લાલસારૂપે ભવિષ્યની વિચારણાના, અને આ બધા માટે હિં'સા-ક્રોધ—વૈર વગેરેના ચિંત વનમાં જ પ્રવૃત્ત ખની રહે છે. જેથી તેવાઓના આત્મા અશુભ અને અશુદ્ધ ઉપયેગવંત બની રહેતા હોવાના કારણે અનેકવિધ ક સમૂહથી ભારે બનતા જતા હોઈ તેઓનુ` સ'સારભ્રમણ વૃદ્ધિને જ પામે છે. કારણ કે તે ઉપરાંત સંચાગ અંગે ભૂતકાળ જોવાની કે તપાસવાની સમજવાળા-વિવેક વાળા હાતા જ નથી. તેવા જીવા આત્ત અને રૌદ્રધ્યાની કહેવાય છે.
1}}
આપણે શાસ્ત્રોમાં વાંચીએ છીએ અને જાણીયે છીએ કે એક માણસ અતીન્દ્રિયજ્ઞાની રૂષિમુની પાસે જાય છે, તીથ કર પાસે જાય છે, કેવલજ્ઞાની પાસે જાય છે અને પૂછે છે ભગવંત! હમણાં હું વિપાક ભેગવી રહ્યો છું,
:

Page #176

ભૌતિકદ્રષ્ટિ અને આધ્યાત્મિદ્રષ્ટિ
૧૬ તે મેં એવું શું કર્યું હતું કે જેથી આ વિપાક મારે ભેગવવા પડે છે, તે આપ મને બતા-જણાવો. ત્યારે એ. અતીન્દ્રિય જ્ઞાની કહે છે કે, “તમે અમુક ભવમાં અમુક કર્મ કર્યું હતું, તેનું આ ફળ છે. તેને આ વિપાક છે.” આવી હકીક્ત જ આપણને આપણું ભૂતકાળ (પૂર્વ ભવો પ્રત્યે) તરફ દ્રષ્ટિ રાખવાનું સૂચવે છે. વિશ્વના પ્રાણિઓમાં
આ દ્રષ્ટિ વિકસિત બની જાય તે ન કોઈ કોઈની સાથે વિરઝેર રહે. ન કોઈની સાથે લડાઈ-ટંટા રહે. ન કોઈનું હડપ કરવાની વૃત્તિ રહે. ન પ્રાપ્ત અનુકુળતાનું અભિમાન રહે. ન પ્રાપ્ત પ્રતિકુળતાની દીનતા રહે. ન બોમ્બવર્ષાને ભય રહે, ન કેઈ ઉપર આક્ષેપ કરવાનો સમય રહે. એ રીતે વિશ્વમાં, નગરમાં, કુટુંબમાં, સમાજમાં શાંતિ-શાંતિ વર્તા રહે. સર્વ જી અરસપરસ મૈત્રીભાવવાળા, ગુણાનુરાગી, દ્રવ્ય અને ભાવ અનુકંપાવાળા, અને દુર્ગણી પ્રત્યે પણ માધ્યસ્થ ભાવવાળા બની રહે છે.
અહિં આપણે મુખ્ય વાત તે એ જ સમજવાની છે કે જ્યાં કાર્ય-કારણની મીમાંસા છે, જ્યાં સત્યને ઉદ્ઘાટિત કરવાને પ્રશ્ન છે, ત્યાં માત્ર વર્તમાનથી જ કામ ચાલતું નથી. કાર્યનું કારણ જાણવા માટે દીર્ઘ ભૂતકાળ તપાસ પડશે. દીર્ઘભૂતકાળ-પૂર્વ ભ સુધી દ્રષ્ટિ નાખવી પડશે. કેવળ વર્તમાન નિમિત્તના જ લક્ષવાળા બની રહેવાથી કાર્યનું સત્ય કારણ સમજી શકાશે નહીં, જેટલું વર્તમાનનું મહત્ત્વ છે, તેટલું અતીતનું પણ છે. વળી જેટલું વર્તમાન મહત્વપૂર્ણ છે,

Page #177

૧૬૮
જૈન દર્શનમાં ઉપયાગ
તેટલુ ભવિષ્ય પણ મહત્ત્વપૂણુ છે. ભૂત કે ભવિષ્યની શુ`ખલાને ત્રાડી નાખી માત્ર વત્ત માન ઉપર જ આધારિત ખની રહેનાર કદાપી સત્યતાને પામી શકયો જ નથી, પામી રહ્યો જ નથી, અને પાી રહેશે જ નહિ. કાલની અખંડતા દ્વારા જ કાય, કારણ, પ્રવૃત્તિ અને પરિણામને બરાબર સમજી શકાશે– પકડી શકાશે. આ બધા વિચાર, આ બધી સમજ, સંનિષણા સિવાય થઈ શકે જ નહિં. આ જાતનું ચિંતન-મનન કરનાર – જીવનમાં આચરનાર સાજ્ઞિ જીવે જ ક્ષપકશ્રેણિને આરાહી, વીતરાગ અને સ`જ્ઞ બની, અયાગી નામે ચૌદમા ગુણસ્થાનકને પામી, યાગ નિરાધાવસ્થા દ્વારા મેાક્ષસ્થાનને પામ્યા છે.
જેએ અસાત્તિ છે, તેવા જીવાને તે આ જાતનું ચિંતન – મનન કે સંકલ્પ કરવાની શકિત જ નહિ' હાવાથી અજ્ઞાનાવસ્થાને કારણે તેએ આત્મસિદ્ધિને પ્રાપ્ત કરી શકતા જ નથી. વળી સ‘નિજીવામાં પણ મેક્ષલક્ષી ઉપયેગવાળા જ જીવે ઉપરોક્ત રીતે આત્મસિદ્ધિને પામી શકે છે. જ્યારે ભૌતિકલક્ષી જીવા તે પેાતાને પ્રાપ્ત સ'નાિપણાના આત્ત અને રૌદ્ર ધ્યાન વડે દુરૂપયેાગ કરી દુર્ગાતીના જ સાધક બને છે. જીવને ઘણીવાર સ`ગ્નિપણું મળ્યા છતાં અવિવેકના કારણે-અજ્ઞાનતાના કારણે—આવડતના અભાવે તેને વિપરીત ઉપયેગ થવાથી જ જીવનું ભવભ્રમણ હજી ચાલુ રહ્યું છે. તે ભવભ્રમણથી ખચવા માટે આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિપૂર્વક

Page #178

ભૌતિકદ્રષ્ટિ અને આધ્યાત્મિકદ્રષ્ટિ
૧૬૯
સન્નિપાને સદુપયાગ કરવાથી જ, સન્નિપાને સન્માર્ગે વાળવાથી જ, જીવનું શ્રેય છે. એ વાત ખાસ લક્ષમાં રાખવી જરૂરી છે. એ જ જીવને સાચા સુખી બનવાના માર્ગ છે.
આપણે પ્રથમ વિચારી ગયા કે માક્ષલક્ષી ઉપયોગના પ્રારભ સાચી રીતે તે ચેાથા-ગુણસ્થાનકથી જ થાય છે. અહિંથી જ જીવને પેાતાના પૂર્વભામાં કરેલ ભૂલોના ખ્યાલ મેળવી શકાય છે. તેવી ભૂલોથી બચી જઈ કમ શત્રુને પરાજય કરવાની તીવ્ર અભિલાષા અહિથી જ જાગે છે. છતાં ચેાથે ગુણસ્થાનકે રહેલ જીવાની સ્થિતિ કેવી હાય છે, તે એક ઉદાહરણ–ઉપનય દ્વારા સમજી શકાય છે.
યુદ્ધમાં એ પક્ષેા લડે છે. એક પક્ષના માણસે રણુ સંગ્રામમાં શત્રુપક્ષના કેદી બને છે. એ વખતે શત્રુપક્ષ, પેલા કેદીઓને કઈ બેસાડી રાખી ખવરાવતા નથી. પરંતુ એ કેદીએ પાસે કામ લે છે. હવે ધારા કે એક પક્ષના કેન્દ્રી, ખીજા પક્ષમાં કેદ થાય અને તે બીજા પક્ષને મુકાદમ એ કેદીએ જ પાસે, તેના જ એટલે કેદીઓના પક્ષના માણુસાના નાશ કરવા માટે કિલ્લા ખધાવે – પથ્થરો મગાવે યા આજી કાઈ એ રીતની મજુરી કરાવે, તેા એવા પ્રસંગે એ કેદીની દશા કેવી હાય ? તે વખતે તે કેટ્ટી, કેવી જાતના ખ્યાલવાળા કે ઉપયાગવાળા બની રહેલ હોય તે આપણે સમજી શકીએ છીએ. શત્રુના હાથમાં પડેલે એ કેન્રી પાતે કામ કરવાની ના પાડી શકે એવી સ્થિતિમાં નથી. વળી કામ

Page #179

૧૭૦
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
બગાડી શકે અથવા આછું કામ આપી શકે એવી સ્થિતિમાંય નથી. વળી કોઈ પણ પ્રકારે તે ઢગેા કરી શકે એવુ' ય નથી, એટલે એછુ. કામ આપી શકે એવી સ્થિતિમાંય નથી. વળી એવા પ્રસ`ગે આવા કેદીએની મનેાદશા-ઉપચાગ તે એવા પ્રકારના હાય છે કે પોતે નિરૂપાયવશતાથી શત્રુની સેવા કરે છે. પેાતાના જ પક્ષના નાશ થાય એવાં કામ કરે છે, પર`તુ એ સમયે એના અંતરમાં તે ભયંકર ખળતરા હૈય છે. પોતે કરેલું કામ પ્રાકૃતિક કોપના કારણે તૂટી પડે તે તેથી તે કેદીની લાગણી ઘવાતી નથી. એટલું જ નહિ' પણ તેના હાથે જે કામ થાય છે, તેમાં તેની આસક્તિ યા ઉત્સાહ પણ હાતા નથી.
આ ઉદાહરણ દ્વારા અહિં સમજવાનું એ છે કે ભવસ વનનાં કાર્યો કરતા આત્માને જ્યારે ઉપરાક્ત કેન્રી જેવી વ્યથા થાય, ત્યારે સમજવું કે તે આત્મા હુવે મેાક્ષપ્રાપ્તિ માટેના જ ઉપયેગવાળા-લક્ષવાળા બની રહી ચેાથા ગુણસ્થાનકને પામ્યા છે. અહિં તેને કશત્રુ સામે યુદ્ધ ચડવા માટે તાલાવેલી તે બહુ છે, પણ સ્થિતિ અને સ'ચાગ લાચારીવાળા છે. કયારે મોકા મળે અને કમ શત્રુની પરાધીનતામાંથી છૂટી તેના જડમૂળથી નાશ કરૂ', એના સરળ ઉપાય શેાધવાની તે કોશિષ કરતા જ હાય છે. એમ કરતાં કઈક અંશે. કમની પરાધીનતા-સખ્તાઈ ઓછી થાય એટલે તે આત્મા પાંચમા ગુણસ્થાનકને પામ્યા કહેવાય છે. અહી' પણ તેના ઉપયેગ–લક્ષ તે ઉપર મુજબ જ વર્ત્તતા હેાય છે. છતાં.

Page #180

ભૌતિકદ્રષ્ટિ અને આધ્યાત્મિકદ્રષ્ટિ
૧૭૧.
અહી કમ સામે બળવા જગાડવાની તાકાત હાતી નથી.
એમ કરતાં કશત્રુ સામે બળવા જગાડવાની કંઈક શક્તિવાળા થાય એટલે છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકને પામ્યા કહેવાય. અહિ' ઉપયોગ, લેકવ્યવહારની ભાંજગડમાંથી ખસી જાય છે. અને લેાકેાત્તર ભાંજગડા શરૂ થાય છે. શરીરાદિ ભૌતિકલક્ષી જીવેા દ્વારા થતી મનની ભાંજગડા એ ત્યાગ કરવા લાયક છે, જ્યારે માક્ષલક્ષી જીવેા દ્વારા થતી મનની ભાંજગડો એ આદરણીય છે. છઠ્ઠા ગુણુસ્થાનકવત્તી મુનિ, લૌકિક સંજ્ઞાને છેડી દે છે, અને લોકોત્તર સંજ્ઞાને ધારણ કરે છે. આવી વ્યક્તિ, લેાકેાત્તર સંજ્ઞામાં જ લીન હાઈ ઉપયાગની શુદ્ધતામાં આગળ વધે છે. આ છઠ્ઠા ગુણુસ્થાનકવત્ત પણ જો પ્રમાદી બની જાય, આત્મદૃષ્ટિ ભૂલી જાય, લેશમાત્ર પણ નામના અને કામનાના ચક્રમાં લેપાઈ જાય, તેની સાવચેતી ચૂકી જાય, પતન પામવાનાં નિમિત્તોથી અસાવધાન બની જાય તેા પુનઃ તેની દશા પણ વિપરીત બની જાય છે. અને ધીમે ધીમે પણ કદાચ તે પતન, મિથ્યાત્વ નામે પહેલા ગુણુસ્થાનક સુધી પશુ થઈ જવા પામે એવુંય બની શકે છે.
ચેાથા અને પાંચમા ગુણસ્થાનકમાં મનની ભાંજગડ, કર્મ શત્રુના બંધનમાંથી છૂટી-ખેંચી જવા માટેની હાય છે; જ્યારે છઠ્ઠાગુણસ્થાનકથી મનની ભાંજગડ, કશત્રુના સહારની છે.

Page #181

જૈન દર્શીનમાં ઉપયાગ
જીવ જ્યારે છઠ્ઠું ગુણુસ્થાનકે આવે છે, ત્યારે તે લૌકિક પદ્મા'માં રાચી શકે તેવી દશામાં હાતા નથી. અનાદિકાળથી લેાકેાએ જે સ`જ્ઞા રાખી છે, તે સ`જ્ઞામાં તેના આત્માને રાચવાપણું રહેતું નથી. જેથી પૌલિક વસ્તુઓથી રાચવાના ઉપચાગના લક્ષના તે આત્મા ત્યાગ કરી દે છે. છતાં એવા સુનિ પણ મનન અને વિચાર છેડી શકતા નથી. એટલે છઠ્ઠું ગુણુસ્થાનકે પહેાંચેલ એવા મુનિને પણ જ્યાં સુધી તેરમે ગુણસ્થાનકે ન પહોંચે ત્યાં સુધી ભનિવેદ અને મેાક્ષપ્રાપ્તિની વિચારધારા અવશ્ય રહેતી હાવાથી લેાકતર ભાંજગડ સિવાય અન્ય કોઈ ભાંજગડ, તેમના જીવનમાં હાઈ શકતી નથી.
૧૭૨
-
ચેાથા ગુણસ્થાનકથી મોક્ષપ્રાપ્તિના વિચારો પ્રારંભાય છે. તે ખારમા ગુણુસ્થાનક સુધી ચાલુ રહે છે. એ સઘળાય સમય દરમ્યાન આત્માએ મેાક્ષના જ વિચાર કરવા તે કન્ય છે. જ્યાં ખાર ગુણસ્થાનક પૂરાં થાય છે, અને જીવાત્મા તેરમા ગુણસ્થાનકમાં પ્રવેશ કરે છે, કે તે જ પળે તેને મેક્ષપ્રાપ્તિ નક્કી થઈ જતી હાવાથી તેને પછી મેાક્ષ માટેના પણ વિચાર ખાકી રહેવા પામતા નથી. તેરમું ગુણસ્થાનક પ્રાપ્ત થાય એટલે આત્માના મેાક્ષ નક્કી છે. માક્ષ નક્કી થયા પછી તે સંબંધી અગર ખીજા કોઈ વિચારા ન થાય એ સ્વાભાવિક છે.
એક માણસ નદી વટાવી જાય, પાદર વટાવી જાય, અજારા આળગી આવે અને પેાતાના ઘરના આંગણે આવીને

Page #182

ભૌતિકદ્રષ્ટિ અને આધ્યાત્મિકદ્રષ્ટિ
ઉભા રહે પછી તેને વિચાર કરવાના હેતેા જ નથી કે મારા ઘરે પહોંચવુ' છે. ઘરઆંગણે આળ્યા એટલે ઘરે પહાંચી જ ગયા છે. જેમ જગતના સ્થૂલ ઘરને આંગણાં છે, તે જ પ્રમાણે મેાક્ષરૂપી ઘરનું આંગણું એ તેરમું ગુણસ્થાનક છે.
૧૭૩
દરેક જીવે પેાતાના શરીરાદ્વિ ભૌતિક અનુકૂળતા અંગે ભૂત-ભવિષ્ય અને વમાન એ ત્રણે કાળસ ખંધી વિચાર, અનાદિકાળથી કરતા જ આવ્યા છે. તેમાં કોઈની પ્રેરણાની તેને જરૂર રહેતી નથી. પરંતુ જે આત્માએ આ સંસારના ભયાનક એવા ભયને કાપવા ઇચ્છે છે, અને મેાક્ષ મેળવવા ઈચ્છે છે, તેવા આત્માઓએ પેાતાના આત્માની અતીત–વમાન અને ભવિષ્યકાળની સ્થિતિ જાણવી જરૂરી છે. વિપાકવિચય અને અપાયવિચય ધર્મ ધ્યાનની હકીકત આપણને આ બાબત માટે જ ઉપયાગી છે. વળી તે પ્રકારનું ધ્યાન, શ્રી સજ્ઞ વીતરાગની આજ્ઞા મુજખ ચિ'તવવા માટે આજ્ઞાવિચય ધમ ધ્યાન છે. ધમ ધ્યાનમાં પ્રવેશવા માટે આ આજ્ઞાવિચય નામે ધમ ધ્યાનના પહેલા પ્રકાર ખાસ જરૂરી છે. તેના આધારે જ તેના પછીનાં શેષ ત્રણ ધમ ધ્યાનાની સફલતા છે. ધર્મ ધ્યાનનાં ચાથા પ્રકાર તે આ લોકસ્વરૂપ –સ'સારસ્વરૂપના ચિંતન માટે છે.
છે
વળી પણ એક વાત જાણવાની જરૂર કે તેઓ પૂર્વે જે સ્થિતિમાં હતા, જે સ્થિતિ પામ્યા છે, અને જે સ્થિતિ પામવાની છે, તે શાને આભારી છે ? એ સ્થિતિમાં અનુકુળતા અને પ્રતિકુળતાએ કઈ કઈ છે ? આ સઘળુ

Page #183

જૈન દર્શનમાં ઉપયાગ
મેક્ષાભિલાષી આત્માએએ વિચારવાની જરૂર છે. અને તેમાં ભવનું સ્વરૂપ, ભવની ભયંકરતા, ભવનું ઉલ્લંઘન કયાં થાય છે, તેનું સ્થાન, એ સ્થાને પહેાંચેલા હાય તેવાઓની સ્થિતિ, આટલી ખાખતાના મેાક્ષાભિલાષી આત્માએએ ખ્યાલ મેળવવા અત્યંત જરૂરી છે.
સઘળા જીવા જીવપણાની દ્રષ્ટિએ સરખા છે. સન્નીપણે બધા સંસી જીવા સરખા છે. સઘળા ભવ્ય જીવે ભવ્યપણે પણ સરખા છે. છતાં અહી' જીવાત્માએમાં લાય કાતની દ્રષ્ટિએ તફાવત છે. પક્ષીપણે બધાં પક્ષીએ સરખાં છે, પરંતુ કાગડા અને પાપટ એ બન્નેમાં લાયકાતની દ્રષ્ટિએ તે તફાવત છે. લાયકાતની દ્રષ્ટિએ કાગડા કરતાં પાપટ વધારે ચેાગ્ય છે. તે પ્રમાણે આત્મકલ્યાણ માટેની ઉપર જણાવેલી વિચારણા કરવા માટે બધા જ જીવા લાયક નથી. અમુક જીવા જ લાયક છે.
૧૭૪
ભવનિર્વાણુ સ ંબંધીના વિચાર કરવાની ચેાગ્યતા તેઓમાં જ હાઈ શકે કે જેઓ ચરમાવત્ત કાળને પામી, આત્મા છે–નિત્ય છે-કમ ના કર્યાં છે-કમના ભક્તા છે, માક્ષ છે, અને મેાક્ષના ઉપાય છે, દ્રષ્ટિવાળા બની રહેલ હાય.
આ
છ સ્થાનક પ્રત્યે
આવા જ જીવે અશુદ્ધ ઉપયેગથી બચી જઈ, શુદ્ધ ઉપયાગમાં પ્રવર્ત્તવાની યાગ્યતા પામી શકે છે, પ્રતિસમય આત્મા, ઉપયાગવ ́ત હાય જ છે. પછી ભલે તે ઉપયાગ શુદ્ધ હોય કે અશુદ્ધ હાય.
મિથ્યાત્વ અને કષાયથી અનુર'જિત ઉપયોગ તે

Page #184

ભૌતિકદ્રષ્ટિ અને આધ્યાત્મિકદ્રષ્ટિ
૧૭૧
અશુદ્ધ છે. જ્યારે મિથ્યાત્વ અને કષાયથી અલિપ્ત ઉપયાગ શુદ્ધ છે.
દશ નમાહનીય ક ના ઉચે જીવ, મિથ્યાત્વી અને છે. જ્યારે ચારિત્રમેાહનીય કર્મીના ઉદયે જીવ, કષાયવંત અર્થાત્ ક્રોધી–માની-માયાવી અને લાભી બને છે. દર્શનમેાહનીય અને ચારિત્રમેહનીય એ અન્ને પ્રકારો મેાહનીય કના જ છે. શેષ સાતકમના આધાર આ માહનીય ક્રમ જ છે.
ભૌતિકદ્રષ્ટિમાં મેાહનીયકમના ઉદયે જીવ ઔદાયિક ભાવે વર્તે છે. જ્યારે આત્મિકદ્રષ્ટિમાં મેાહનીયક ના ક્ષયેાપશમના કારણે જીવ, ક્ષાયેાપશમિક ભાવે વો છે. ઔદાયિક ભાવ, સ’સારવૃદ્ધિનુ કારણ છે, જ્યારે ક્ષાયેાપશમિક ભાવ તે ક્ષાયિકભાવે પરિણમી અન્તે વીતરાગ-સજ્ઞદશાની પ્રાપ્તિનું કારણ છે.
ઉપયાગને શુદ્ધ બનાવી રાખવાની ઇચ્છાવાળાઓએ દનમેાહનીય અને ચારિત્ર માહનીય એમ અને પ્રકારના માહનીય કનુ` સ્વરૂપ, સ`જ્ઞકથિત આગમાના આધારે સમજવું જરૂરી છે. જેથી આત્મા, ક્ષાયેાપમિક ભાવમાં આગળ વધી અન્ત ક્ષાયિક ભાવવાળા બની, સંપૂર્ણ વીતરાગતાને પામી સદાના માટે સંપૂર્ણ શુદ્ધ ઉપયેાગવાળી પરમ આત્મિક શાંતિને અનુભવી-મેળવી-પામી શકે.

Page #185

૧૦ ગુણ–પર્યાય અને પરિણમન
જીવની ઉત્પતિ અને વિનાશ નહિ હોવાથી તેને જ્ઞાન ગુણ પણ સદાના માટે અવિનાશી છે. કારણ કે ગુણ અને ગુણીને તદ્રુપ સંબંધ છે. બેમાંથી એકને અભાવ કરતાં બન્નેને અભાવ થાય. અને જ્યાં એકની હયાતિ હેય ત્યાં બીજાની પણ હયાતિ હેય જ. દ્રવ્યની સાથે ચિરકાળ અવિચ્છિન્નપણે રહે, અથવા જેના વિના દ્રવ્ય, તે દ્રવ્ય કહેવાય નહિ, તેને ગુણ કહેવાય છે. ગુણ પર યુક્ત દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાયથી યુક્ત છે, તે દ્રવ્ય છે,
પર્યાય અંગે વિચારતાં ઉત્પત્તિ અને વિનાશને પ્રાપ્ત થાય તે પર્યાય કહેવાય છે. આત્માની સાથે ક્યારેક હવાવાળી અને ક્યારેક નહિં હેવાવાળી અવસ્થાને કમભાવી પર્યાયરૂપે કહેલ છે. જેમકે મનુષ્યપણું તિય ચપણું વગેરે.
શાસ્ત્રમાં પદાર્થની પ્રરૂપણ, દ્રવ્ય અને પર્યાય એમ બે સ્વરૂપે જ દર્શાવી છે. આત્માને જ્ઞાનાદિ ગુણોને તે પર્યાયના એક પ્રકાર તરીકે જ વર્ણવી લીધા છે. પરંતુ તે ગુણેની પ્રવૃત્તિરૂપ ઉપગ, એ આત્માને સહભાવી પર્યાય હોવાથી આત્મ દ્રવ્યની સાથે સતત રહેનાર ગુણ છે. તેનું હેવાપણું આત્માની સાથે નિરંતર હોવાથી ઉપયોગમાં થતું પરિવ

Page #186

ગુણ-પર્યાય અને પરિણમન
૧૭૭
ન તે આત્માનું જ પરિવતન અર્થાત્ પર્યાય કહેવાય છે. માટે જ શાસ્ત્રોમાં પદાથ નુ સ્વરૂપ,દ્રબ્યાર્થિ કનયે અને પર્યાંયાથિક નયે જ પ્રરૂપ્યું છે. પરંતુ કયાંય ગુણાકિનયે વર્ણન કર્યું નથી.
દરેક દ્રવ્ય અન તા પર્યાયાને પામવાની ચેાગ્યતાવાળુ હોવા છતાં, સાથે સાથે એટલુ પણ સમજી લેવું જરૂરી છે કે એક વિવક્ષિત મૂળ દ્રવ્યમાં જે પાઁચે પામવાની ચેાગ્યતા હાઈ શકે છે, તે જ પર્યાયાને પામવાની ચેાગ્યતા અન્ય મૌલિક દ્રવ્યમાં પણ હાઈ શકે તેવું નથી. જેમ દરેક મૌલિક દ્રવ્ય સ્વતંત્ર છે, તેમ દરેક દ્રવ્યના પેાતાના ગુણુ અને પર્યાય પણ સ્વત`ત્ર છે. જે ગુણુ કે જે પર્યાય જે જાતિના મૂળ દ્રવ્યમાં હાઈ શકતા હાય, તે તે ગુણુ તે પર્યાય તે જાતિના જ મૂળ દ્રશ્યમાં હોઈ શકે, પરંતુ અન્યજાતિના મૂળ દ્રવ્યમાં હાઈ શકે નહિ. જેમકે જીવના જે ગુણ અને પાંચે છે, તે જીવદ્રવ્યમાં જ હોઈ શકે. પરંતુ પુદ્ગલદ્રવ્યમાં હોઇ શકે નહિ.
કે
જૈન શાસ્ત્રમાં જીવાસ્તિકાય,ધર્માસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાય આકાશાસ્તિકાય,પુદ્દગલાસ્તિકાય અને કાળ,એમ મૌલિક દ્રવ્યા છ દર્શાવ્યાં છે. તેમાં પુદ્ગલાસ્તિકાય દ્રવ્યમાં તે ઉત્પતિ અને વિનાશ તે સ્વપર્યાયાપેક્ષાએ જ થાય છે. અને શેષ પાંચ દ્રવ્યેામાં ઉત્પતિ અને વિનાશ તે પરપર્યાયેાની અપેક્ષાએજ થયા કરે છે.
જે. ૧૨

Page #187

૧૭૮
જેને દર્શનમાં ઉપયોગ
શુદ્ધ નિશ્ચય નયથી જે કે દરેક દ્રવ્ય સ્વતંત્ર છે. કેઈની કઈ ઉપર કંઈ અસર નહિ, અને કોઈને કોઈ સાથે સગ પણ નથી. “ના નો રસ .” સિદ્ધ સ્વરૂપમાં સ્થિત છે. આકાશ સાથે તેમને સંગ નથી. એમ કહી દરેક દ્રવ્યની આ સ્વતંત્રતા શાસ્ત્રો જણાવે છે.
વ્યવહાર નથી જોઈએ તે લેકસ્થિતિ જ એવી છે કે વિશ્વમાં પ્રત્યેક પદાર્થ, જીવ, ઘટના, પ્રસંગ, એક બીજા . સાથે ચક્કસ નિયમ મુજબ સંકળાયેલા છે.
જીવને ગુણ “જ્ઞાન” છે. અને જ્ઞાન તે શેયના આધારે હેવાથી યપદાર્થના પર્યાય અનુસાર જ જીવના જ્ઞાને પગ અને દર્શને પગમાં પરિવર્તન થતું રહે છે. ય પદાર્થના પર્યાયને અનુસરીને જ વિવિધ સમયે વિવિધ સ્વરૂપે પરિવર્તન પામતી રહેતી ઉપયોગની અવસ્થાને “પરિણામ” કહેવાય છે.
પરિણામની વ્યાખ્યા દર્શાવતાં તત્વાર્થ સૂત્ર ૫/૪૧ માં કહ્યું છે કે- તદ્માવઃ પરિણામ અર્થાત્ સ્વરૂપમાં સ્થિત રહી ઉત્પન્ન તથા નષ્ટ થવું તેનું નામ પરિણામ છે. પિતાની જાતિને ત્યાગ કર્યા વિના થતે દ્રવ્યને અપરિસ્પદ રૂપ પર્યાય, જે પૂર્વાવસ્થાની નિવૃત્તિ અને ઉત્તરાવસ્થાની ઉત્પત્તિ રૂપે છે, એને પરિણામ સમજ. આ પરિણામ જીવમાં જ્ઞાનાદિ તથા ક્રોધાદિરૂપ છે.

Page #188

ગુણુ-પર્યાય અને પરિણમન
૧૭૯
બૌદ્ધ લેાક વસ્તુમાત્રને ક્ષણસ્થાયી નિરન્વય વિનાશી માને છે. આથી એમના મતે, પરિણામનેા અ ઉત્પન્ન થઈ ને સČથા નષ્ટ થઈ જવું, અર્થાત્ નાશની પછી કાઈ પણ તત્ત્વનું' કાયમ ન રહેવું, એવા થાય છે.
નૈયાયિકા આદિ ભેદવાદ્રી દન, કે જે ગુણુ અને દ્રવ્યના, એકાંત ભેદ માને છે, એમના મત પ્રમાણે, સ થા વિકૃત દ્રવ્યમાં ગુણ્ણાનુ' ઉત્ત્પન્ન થવું તથા નષ્ટ થવું, એવા પરિણામના અથ થાય છે.
આ અને પક્ષની સામે પરિણામના સ્વરૂપ સંબધમાં જૈનદર્શનને પિરણામ અંગેના મતભેદ તત્ત્વાર્થ સૂત્રના અધ્યયન ૫/૪૧માં મતાન્યેા છે.
કાઇ દ્રવ્ય અથવા કઈ ગુણુ એવા નથી કે જે સથા અવિકૃત રહી શકે. વિકૃત અર્થાત્ અન્ય અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરવા છતાં પણુ કોઈ દ્રવ્ય અથવા કોઇ ગુણ, પેાતાની મૂળ જાતિના સ્વભાવને ત્યાગ કરતા નથી. સારાંશ એ છે કે, દ્રવ્ય હાય અથવા ગુણ, દરેક પાતપેાતાની જાતિને ત્યાગ કર્યા વિના જ, પ્રતિ સમય નિમિત્ત પ્રમાણે ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાને પ્રાપ્ત કર્યાં જ કરે છે. આને જ દ્રબ્યાના તથા ગુણ્ણાના “પરિણામ” કહેવાય છે. અર્થાત્ કોઈ પણ સતનું તે સ્વરૂપમાં જ રહેવું, પેાતાની સીમાનું ઉલ્લ‘ઘન કર્યા વિના રહેવુ', પ્રતિક્ષણ પર્યાય રૂપથી પ્રવાહમાન હાવું જ, તે સત્ને પરિણામ છે.

Page #189

૧૮૦
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
" કઈ પણ સત્ પદાર્થ (મૂળદ્રવ્ય) ઉપનિષદ્વાદિયેની માન્યતા મુજબ ફૂટસ્થ નિત્ય નથી, અને બૌદ્ધના દીપનિ. વણવાદી પક્ષની માફક ક્ષણિક પણ નથી. ભગવાન શ્રી મહાવીર દેવે તે બતાવ્યું છે કે પ્રત્યેક વસ્તુ પિતાના “સ” રૂપને ત્રણેકાળમાં કદાપી છેડતી નહિં હોવાથી, ધારાદ્રષ્ટિથી તે શાશ્વત છે. પરંતુ પર્યાય રૂપમાં પ્રતિક્ષણ પલટો પામતી હોવાના કારણે ક્ષણિક છે. તે સંતતિ વિચછેદ રૂપથી ક્ષણિક નથી. અને હંમેશાં અવિકારી ફૂટસ્થના અર્થમાં શાશ્વત નથી.
પ્રત્યેક સમાં પ્રતિક્ષણ પરિણમન થતું જ રહે છે. તે પૂર્વપર્યાયને છોડીને ઉત્તરપર્યાયને ધારણ કરે છે. તેની આ પૂર્વવ્યય તથા ઉત્તરોત્પાદની ધારા, અનાદિ અને અનન્ત છે. ક્યારેય પણ તે ધારાની પરમ્પરા, વિચ્છિન્ન હોઈ શકતી જ નથી. ચાહે ચેતન હોય કે અચેતન, કેઈપણ સત્, આ ઉત્પાદ અને વ્યયના ચક્રથી અલિપ્ત હેતું જ નથી. એ તેને, નિજ સ્વભાવ છે, તેને મૌલિક ધર્મ છે, કે તેણે પ્રતિક્ષણ પરિણમન કરવું જ જોઈએ, અને પિતાની અવિચ્છિન્ન ધારામાં અનાદિ અનંતરૂપમાં પરિણત હેતા રહેવું જ જોઈએ. એ પરિણમન ક્યારેક સદ્રશ પણ હોય છે, અને ક્યારેક વિદ્રશ પણ હોય છે. તે કયારેક એક બીજાના નિમિ. ત્તથી પ્રભાવિત પણ થાય છે. એ ઉત્પાદ, વ્યય અને ધવ્યરૂપ પરિણમનની પરંપરા કેઈ વખતે પણ દીપનિર્વાણની માફક બુઝાઈ જતી નથી.

Page #190

!
૧૧ પિરણમન ( પિરણામ ) નું નિયમન
૧ પ્રત્યેકદ્રવ્ય પેાતાના નિજ સ્વભાવને કારણે, જુના પર્યાને છેડીને નવા પર્યાયને ગ્રહણ કરતુ જ રહે છે. કેઈ પણ દ્રવ્ય કયારે ય પણ આ પરિવર્તન ચક્રથી રહિત હાઈ શકતું જ નથી. તેમજ પદાથ ના ઉત્પાદ અને વ્યયરૂપ આ પરિવર્તનને કયારેય અન્ય કોઈ રોકી પણ શકતું નથી.
૨ કોઈપણ દ્રવ્ય, કેાઈ સજાતીય યા વિજાતીય દ્રવ્યાન્તર રૂપથી પરિણમન કરી શકતું જ નથી. એક ચેતન, નતા અચેતન થઈ શકે છે. અને ન ચેતનાન્તર હાઈ શકે છે. તે ચૈતન ૮ તચેતન જ રહેશે. અને તે અચેતન “ તઃચેતન ” જ રહેશે. અહિં પુદ્ગલમાં સજાતીય દ્રવ્યાન્તર
,,
""
રૂપથી પરિણમન નિહ કરી શકવાની હકીકત તે પરમાણુ અંગે સમજવી. અર્થાત્ એક પરમાણુંનુ અન્ય વ્યક્તિ પરમાણુરૂપે પરિણમન થઈ શકે નહિ.
૩ જેવી રીતે બે અગર અનેક અચેતન પુદ્ગલ પર· માણું મળીને એક સંયુક્ત સમાન સ્કંધરૂપ પર્યાય ઉત્પન્ન કરે છે, તેવી રીતે એ ચેતન મળીને સયુક્ત પર્યાય ઉત્પન્ન કરી શકતા નથી. પ્રત્યેક ચેતનનું પરિણમન સદા સ્વતંત્ર જ રહેવાનુ,

Page #191

૧૮૨
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
પ્રત્યેક દ્રવ્યની પિતાની મૂળ દ્રવ્યશક્તિઓ અને યેગ્યતાઓ સમાનરૂપથી સુનિશ્ચિત છે. તેમાં કોઈ ફેરફાર થઈ શકતો નથી. જેનું અસ્તિત્વ દ્રવ્યમાં કદાપી સંભવી જ શકે નહિં, તેવી કોઈ નવી શક્તિઓ કારણાન્તરથી ઉત્પન્ન થઈ શકતી નથી. એવી રીતે કેઈ વિદ્યમાન શક્તિ સર્વથા વિનષ્ટ પણ થઈ શકતી નથી.
૫ દ્રવ્યગત શક્તિની સમાનતા હોવા છતાં પણ અમુક ચેતન યા અચેતનમાં સ્થૂલ પર્યાય સંબંધી અમુક રોગ્યતાઓ પણ નિયત છે. તેમાં જેને સામગ્રી મળી જાય છે, તેને જ વિકાસ થઈ શકે છે. જેમ કે પ્રત્યેક પુદગલમાં સર્વ દ્રવ્ય મેગ્યતાઓ રહેતી હોવા છતાં, માટીનાં પુદ્ગલે જ સાક્ષાત ઘડા રૂપે બની શકે છે, તતુનાં પુદ્ગલે તે ઘડા રૂપે બની શક્તાં નથી. વળી તત્ત્વને પગલે જ સાક્ષત કપડા રૂપે બની શકે છે. માટીનાં પુદ્ગલે તે કપડા રૂપે બની શકતાં નથી. જો કે ઘડો અને કપડું એ બનેય પુદગલનો જ પર્યાય છે. છતાં તત્ત્વરૂપ પુદ્ગલમાં ઘડો બન વાની યોગ્યતા નથી. કાલાંતરે પરંપરાથી બદલતાં રહેતાં તંતુરૂપ પુદ્ગલે માટી રૂપે બની રહે છે, ત્યારે તે પુદ્ગલેમાંથી ઘડે બની શકે છે. એવી રીતે માટી રૂપ પુદ્ગલમાંથી વસ્ત્ર બનવાની હકીકત પણ સમજી લેવી.
આ પ્રમાણે દરેક ભવ્ય જીમાં મોક્ષ પ્રાપ્તિની ગ્યતે હેવા છતાં મનુષ્યત્વ, ચરમાવર્તીત્વ, વગેરે કેટલાક પર્યા

Page #192

પરિણમન ( પરિણામ ) નું નિયમન
૧૮૩
ય સિવાય ભન્ય જીવા પણ મેક્ષ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી.
તાત્પર્ય એ છે કે સંસારી જીવ અને પુદગલેાની મૂલતઃ સ્વજાતિ દ્રવ્યમાં સમાન યેાગ્યતાએ હોવા છતાં પણ અમુક સ્થૂલ પર્યાયમાં અમુક શક્તિએ જ સાક્ષાત્ વિકસીત થઈ શકે છે. શેષ શક્તિએ બાહ્ય સામગ્રીએ મળવા છતાં પણ તત્કાળ વિકસીત થઈ શકતી નથી,
-
૬ એ પણ નક્કી છે કે તે તે દ્રવ્યની તે તે સ્થૂલ પર્યાયમાં જે પર્યાય જે યાગ્યતા વાળી છે, તેમાંથી પણ જે જેને અનુકુલ સામગ્રી મળે છે, તેના જ વિકાસ થાય છે. બાકીની પર્યાયયેાગ્યતાએ તા, દ્રષ્યની મૂળ ચેાગ્યતાઓની માફ્ક સદ્ભાવમાં જ રહે છે.
૭ પદાથ ના કાર્ય કારણ ભાવ નિયત છે. અમુક કારણસામગ્રીના અસ્તિત્વમાં જ અમુક કાર્યો ઉત્પન્ન થાય છે. એવી રીતે અનન્ત કાર્ય કારણ ભાવ, ઉપાદાન અને નિમિત્તની ચેાગ્યતાનુસાર નિશ્ચિત છે. તેમાં પણ શકિત અનુસાર તારતમ્ય પણ હાતુ રહે છે. જેમ કે લીલાં ઇંધણ અને અગ્નિના સંયોગથી ધુમ્ર થાય છે, એ એક સાધારણ કાય કારણ ભાવ છે. પરંતુ ત્યાંય લીલાં ઇંધન અને અગ્નિની શકિત અનુસારે તેમાં પ્રચુરતા યા ન્યૂનતા વતી રહે છે.
આત્માના થાપશમ યા ઉપશમ ભાવરૂપી ઉપાદાન, અને સંતપુરૂષના સમાગમ, સમ્યક્ શ્રુતજ્ઞાન, દેવગુરૂની

Page #193

૧૮૪
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ ભક્તિરૂપનિમિત્ત, એ બન્ને જાતના સંગજ, આત્મવિ. કાસના કાર્યમાં યોગ્ય નિમિત્ત રૂપે બની શકે છે. અને તે યેગ્ય કારણોની ન્યૂનાધિક શકિત અનુસાર, આત્મવિકાસની કાર્યસિદ્ધિમાં ન્યૂનતા યા પ્રચૂરતા વર્તી રહે છે.
કઈ માણસ બેઠો હોય છે, ત્યારે તેના મનમાં કોઈને કઈક વિચાર તે પ્રતિક્ષણ ચાલતું જ હોય છે. હવે જે તે સીનેમા જેવા ચાલ્યા જાય છે, તો તે સીનેમાના ચિત્ર અનુસાર તેનું માનસ પ્રવૃત્ત બને છે. અને જે તે સાધુપુરૂ પિની સત્સંગમાં જઈ બેસે છે, તે તેના દિલમાં ભવ્યભાવ ઉત્પન્ન થશે. તાત્પર્ય એ છે કે પ્રત્યેક પરિણમન પિતાની તત્કાલીન ઉપાદાન એગ્યતા અને સામગ્રીના અનુસારે જ વિકસીત બની રહે છે માટે માણસે હંમેશાં સારા નિમિત્તોના વાતાવરણમાં રહીને ઉપાદાન શુદ્ધિવાળા ઉપગવંત બની રહેવું જોઈએ.
આપણે તે અહીં આત્માના જ્ઞાનાદિ અનંત ચતુષ્ક ગુણોને પરિપૂર્ણ રીતે વિકસિત બનાવી શાશ્વત સુખ અને સ્થાનની પ્રાપ્તિરૂપ શુદ્ધ આત્મિકપર્યાય માટેના જ પ્રયત્નશીલ બની રહેવાનું છે. તે આ કાર્ય માટે આપણું જીવનમાં આ કાર્ય અંગેની ગ્ય સામગ્રીને પણ આપણે અપનાવવી પડશે. અહિં નિમિત્ત સામગ્રી તે સહેલાઈથી સમજી શકાય તેવી છે. પણ સાથે સાથે ઉપાદાનને ગ્ય રીતે સમજી ઉપાદાનની ચોગ્યતા માટે પણ નિરંતર સાવધાન બની રહેવું પડશે.

Page #194

પરિણમન (પરિણામ) નું નિયમન
૧૮૫ આપણે પૂર્ણ શુદ્ધ ઉપગપર્યાયને પામી, શાશ્વત સુખના ભક્તા બનવાના હેતુએ જ ઉપયોગ વિષયી હકીક્ત અહિં વિચારાઈ રહી છે. આવા લયપૂર્વક થતી, ઉપગ વિચારણામાં જ મનુષ્ય ભવની સાર્થકતા સમજવાની છે. માટે ઉપગની શુદ્ધાશુદ્ધતા અને તેની સાથે સાથે વર્તતી મનવચન-કાયાની પ્રવૃત્તિરૂપ “ગ”ની શુધાશુદ્ધતા અંગે વિસ્તૃત રીતે હવે વિચારીએ.

Page #195

૧૨. શુદ્ધાશુદ્ધ સ્વરૂપે યોગ અને ઉપયાગની સમજ
જેમ જ્ઞાનગુણુના હિસાબે ક્રિયાશીલ બનવા ટાઈમે જ્ઞાનશક્તિના ઉપયાગ લગાડવાથી જ, જ્ઞેયદા ને જાણી શકાય છે, તેવીરીતે જ્ઞેયપદાર્થ પ્રત્યે જ્ઞાનેાપયેાગને જોડવા સમયે જ્ઞેયપદા ને જાણવા માટે કરવી પડતી ક્રિયા પ્રવૃત્તિ, તે આત્માના વીય ગુણ વડે જ થઈ શકે છે. એમ આત્માની ક્રિયાશ ક્તિને વિવિધ રીતે કામે લગાડવી તેને પુરૂષાથ કહેવાય છે. જેની રૂચિ હાય, તેના પુરૂષા થાય. એટલે પુરૂષાર્થ થવા ટાઈ મે વી ગુણુનુ સ્ફુરણ, રૂચિને અનુયાયી હેાવાથી, જે દિશે વી" સ્ફુરે, તેમાં જ રમણુ થાય. આ રમણુતા જ તે ઉપયેગભાવના અને પરિણામ સ્વરૂપ છે. કોઈપણ સ્વરૂપે વત્તા પુરૂષાથ તે, ઉપયાગ અને વીય શક્તિસ્વરૂપ ક્રિયાશક્તિના આધારે જ હાય છે. ઉપયોગ શબ્દના ભાવ તે, તે તે વિષયમાં મનની જાગૃતિ સેવવી, એ જ છે. વિવિધ જાગૃતિ પૈકીની કેઈપણ જાગૃતિ સ્વરૂપઉપયાગ સ્થિર મને, એટલે જે વિષયમાં સ્થિર બને, તે વિષયંગે ભાવના અને પરિણામરૂપે સકલ્પવિકલ્પે તુરત જ મનમાં ચાલુ થાય છે. આ સંકલ્પ અને વિકલ્પ

Page #196

શુદ્ધાશુદ્ધસ્વરૂપે યોગ અને ઉપયોગની સમજ
૧૮૭* કરવા, એ મનને ધર્મ છે. એ ધર્મને લઈને નઠારા વિકલ્પ પણ થાય છે, તે નઠારા વિકલ્પ કરવાથી વિકલ્પકર્તા દુર્ગતિને પામે છે. તેથી જ મહાપુરૂષોએ કહ્યું છે કે –
વિણ ખાધા વિષ્ણુ ભગવ્યાજી, ફેગટ કર્મ બંધાય.”
શાસ્ત્રમાં તંદુલીયા માસ્યની હકીકત આવે છે કે, તે મસ્ય, વિના ખાધે પણ વિચાર કરવા માત્રથી સાતમી નરકે જાય છે. વળી પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિએ હિંસાના વિચાર માત્રથી સાતમી નરકને 5 દળીયાં એકઠાં કર્યા હતાં. તે સાધુપણાના શુદ્ધ ઉપગને ચૂકી જઈ અશુદ્ધ ઉપયોગી બનવાના કારણે જ. જો કે પાછળથી તેઓ શુદ્ધ ઉપયોગી થવાથી કેવલજ્ઞાની બન્યા હતા. માટે સમજવું જરૂરી છે કે, ચંચળ મન પણ કર્મબંધને હેતુ છે. વારંવાર અશુદ્ધ ઉપગમાં થતું પરાવર્તન તે જ મનની ચંચળતા કહેવાય છે. એ રીતે અનેકવિધ સંકલ્પ-વિકપમાં અથડાતું, શેખચલ્લી જેવા તરંગ કરતું મન, વિણખાધે-વિણભગવ્યે પણ સંકલ્પ માત્રથી અનેકવિધ અશુભ કર્મ, જીવને બંધાવે છે. અતિપ્રિય વસ્તુના વિયેગમાં, અપ્રિયવસ્તુના સંગમાં, શારીરિક બિમારીના વિષયમાં, ધર્મ કરીને સાંસારિક સુખ મેળવવાના મનેરથમ તીવચિંતાપણે વર્તે છે. વળી હિંસાના કાર્યમાં પ્રવર્તવા, અસત્ય બોલી કોઈને છેતરવા, લોભનાવશે બીજાનું દ્રવ્ય લઈ લેવાના પ્રપંચમાં અને જંગમ તથા સ્થાવર મિલક્ત તથા સ્ત્રી પુત્રાદિ પરિવારમાં રચ્યાપચ્યા રહેવારૂપ દુષ્ટ

Page #197

જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
ચિંતનમાં અથડાતું ચંચલમન, ક`ખ ધનુ' નિમિત્ત બની રહી પ્રતિસમય આત્માને જથ્થાબંધ અશુભ કર્માનું ઉપાર્જન કરાવી, સ’સારનું પરિભ્રમણ કરાવ્યા જ કરે છે. સ કલ્પ વિકલ્પ થવાની સાથે તદનુસાર સમેગાના અભાવે પ્રવૃત્તિ ન થઈ શકે તે પણ, કાસિદ્ધિ કરવાની તમન્નાએ, સ`કલ્પવિકલ્પની શુદ્ધતા અને અશુદ્ધતાનુસાર સંવર્ગ યા આશ્રવ તે થાય જ છે. તે હકીકત ઉપર જણાવેલ તંદુલિયા મત્સ્ય અને પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિ ના-દૃષ્ટાંતથી સમજી શકાય છે.
૧૮૮
માણુસની જેવી કામના હોય તેવા તે નિશ્ચય કરે, જેવા નિશ્ચય કરે તેવુ' કામ કરે, જેવુ' કામ કરે તેવુ' ફળ મેળવે. આ અધુ પુરૂષા ના યેાગે જ બને છે, જેથી જીવ, પુરૂષાથ ના ચેાગે જ સારાં અને ખાટાં કર્મીના કર્તા બને છે. અને તેનાં ફળ તેને અવશ્ય-ભોગવવાં પડે છે. જો આત્મા, પેાતાના પુરૂષાર્થ – દ્વારા શુભ કાર્ય માં પ્રવૃત્ત થાય તે પુણ્યને સ'ચય કરે છે, અને અશુદ્ધમાં પ્રવૃત્ત થાય તે પાપના સંચય કરે છે. આ પુણ્ય-પાપનાં ફળ તેને આ લેકમાં કે પર લેાકમાં અવશ્ય ભાગવવાં જ પડે છે. તેથી જ આત્માને કમના કર્તા અને ભકતા માનવામાં આવ્યે છે. માટે જ સમજી મનુષ્યે અનંત કાળની કામાધાદિ વાસનાએ તથા રાગ-દ્વેષાદિ પરિણામે ઘટે, આત્મા ઉપરવતતાં કમ નાં આવરણ આછાં થાય, અને જ્ઞાન-દર્શન તથા ચારિત્રાદ્ધિ આત્માના સહુજ ગુણા પ્રગટ થાય, તેવી કાઈ પણ માનસિક, વાચિક કે કાયિક પ્રવૃત્તિ

Page #198

શુદ્ધાશુદ્ધ સ્વરૂપે યાગ અને ઉપયાગની સમજ
૧૮૯
સ્વરૂપ, અનુકૂળ પુરૂષાથ માં પ્રવતી, તેથી વિરૂદ્ધ એવી પ્રવૃત્તિસ્વરૂપ પ્રતિકૂળ-પુરૂષાથી વિરામ પામવાના ઉપયે ગસ્વરૂપ -લક્ષ્યવાળા મની રહેવુ જોઈ એ.
ખાદ્ય અને અભ્યંતર એમ પુરૂષા એ પ્રકારે છે. તેમાં ઉપયાગ, ભાવના, પરિણામ તે અભ્યતર પુરૂષા છે. પોતપોતાના આ અભ્યંતર પુરૂષાથ ને તે પુરૂષાથી સ્વય સમજી શકે, અગર જ્ઞાનીએ જાણી શકે. તે સિવાય છદ્મસ્થ જીવા, અન્ય જીવેાના અભ્યંતર પુરૂષા ને જાણી શકે નહિ. જ્યારે બાહ્યપુરુષાર્થ તેા પેાતાના અને પરના પણ જાણી શકાય છે. વાણી અને વર્તન તે ખાદ્યપુરૂષાથ છે. અહિં આપણે આ વિષયને સરલતાએ સમજવા માટે બાહ્યપુરૂષાને યાગ તરીકે અને અભ્યંતર પુરૂષાથ ને ઉપયેગ તરીકે
ગણવા.
અભ્યંતર પુરૂષાર્થ સ્વરૂપ ઉપયોગ, તે શુદ્ધ, શુભ, અશુભ અને અશુદ્ધ, એમ ચાર પ્રકારે પ્રવર્તે છે. જૈન પર’પરામાં આ શુદ્ધાદિ વિશેષણા જેમ ઉપયોગ સાથે આવે છે, તેમ અધ્યવસાય યા પરિણામ સાથે પણ આવે છે. તેથી સામાન્ય રીતે એમ સમજી લેવું કે ઉપયોગ અને અધ્યવસાય (પરિણામ) એ બંને, જીવની ક્રમબદ્ધ વિવિધ અવસ્થા છે. શુભ અને અશુભને અલગ નહિ ગણતાં, અશુદ્ધમાં ગણી લઈએ તે!, ઉપયોગ યા અધ્યવસાય તે એ પ્રકારના છે. એક અશુદ્ધ અને બીજો શુદ્ધ, જે રાગદ્વેષ-મેાહની છાયાથી

Page #199

૧૯૦
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ અનુરજિત હોય યા વિકૃત હય, તે અશુદ્ધ ઉપયોગ કહેવાય. અને તેથી ઉલટું જેમાં એવી છાયા, યા વિકારને સ્પર્શ પણ ન હોય તે શુદ્ધ ઉપયોગ કહેવાય.
રાગ, દ્વેષ અને મેહની છાયાજન્ય વિકૃતિથી સર્વથા મુક્તિ થાય નહિં, ત્યાં સુધીને ઉપયોગ કષાયના તારતમ્ય પ્રમાણે કેટલેક અંશે શુદ્ધ, તે કેટલેક અંશે અશુદ્ધ પણ હવાને. જ્યારે કાષાયિક બળ અર્થાત્ સંકલેશનું બળ વધારે હોય ત્યારે શુદ્ધિની માત્રા ઓછી અને અશુદ્ધિની માત્રા વધુ હોવાની. તેથી ઊલટું, સંકલેશનું બળ જેમ ઘટે તેમ શુદ્ધિની માત્રા વધે, અને અશુદ્ધિની માત્રા ઘટે. એ રીતે એક જ ઉપગમાં એક જ વખતે તારતમ્યથી શુદ્ધિ અને અશુદ્ધિ અને અંશે હોય જ છે. સંસારી જીવને કોઈ પણ ઉપગ એ નહિ હોવાને કે જે સર્વથા અશુદ્ધ જ હોય યા સંપૂર્ણ શુદ્ધ જ હોય. ગાઢમિથ્યાત્વના કારણ પ્રસંગે શુદ્ધને અભાવ હોય તે પણ, શુભનું અસ્તિતત્વ સંભવી શકે છે.
આધ્યાત્મિક ઉલ્કાન્તિના કમને પાયે જ એ છે કે અધ્યવસાયની અશુદ્ધિ ઘટતી જાય અને શુદ્ધિ વધતી જાય. એટલે કે સંકલેશનું બળ ઉત્તરોત્તર ઓછું થતું જાય, યા ક્ષયપામતું જાય. અશુદ્ધ ઉપયોગથી ધીમે ધીમે નિવૃત બનતા રહી, શુદ્ધોપાગમાં આગળ વધવા માટે જનશાસ્ત્રોમાં શુભ સ્થાનરૂપ પગથી બતાવેલાં છે, શુદ્ધો

Page #200

શુદ્દાશુદ્ધ સ્વરૂપે યોગ અને ઉપયાગની સમજ
પયાગને સાધ્ય ગણી શુદ્ધઉપયોગ સન્મુખ થઈ, શુદ્ધોપયેગને ઉપાદેયપણે વવું, તેને પગથી કહેવાય છે. ત્યાં પગ મૂકીને ઊંચુ' ચડાય તેને પગથિયુ' કહેવાય. અહિંયાં પહેલુ ગુણુઠાણુ કેવળ મિથ્યાત્વરૂપ છે. બીજું ગુણુઠાણુ સાસ્વાદનરૂપ છે. ત્યાં તે ચેથાના પડેલે આવે માટે તેને પગથીઆ રૂપે ન ગણાય. ત્રીજું મિશ્રણુઠાણું તે પણ મિશ્ર એટલે પરભાવની મિશ્રતા છે. ચેાથુ' ગુણુઠાણુ' તે સમ્યકત્વરૂપ છે. શુદ્ધદેવ, શુદ્ધગુરૂ અને શુદ્ધધર્મની શ્રદ્ધા તે વ્યવહાર સમકીત છે. તે નિશ્ચય સમકીતનું કારણ છે. દન ગુણવંત મારે આત્મા એ જ દેવ, અને જ્ઞાનગુણમય મારા આત્મા તે જ ગુરૂ, કે જે હેય-ઉપાદેયને જણાવે છે. ચરણુ ગુણ વત મારો આત્મા તે જ ધમ કે જે દ્રુતિ પડતાં અટ કાવે. એમ જે જાણવું અને નયનિક્ષેપે કરી, સ્યાદ્વાદે કરી પેાતે જ પેાતાની આત્મસત્તાને સિદ્ધ સમાન જાણી, શ્રદ્ધા પ્રતીતિ–રૂચી કરવી તે નિશ્ચય સમકીત છે. અદ્ઘિ યાંથી શુદ્ધઊપચેાગમાં ચડવાનું પગથી શરૂ થાય છે. કારણ કે, અહિં મિથ્યાત્વના અંશ ગયા, એટલી શુદ્ધતા પ્રગટ થઈ. તે શુદ્ધ ઉપયાગનુ અને મેાક્ષમાગતું પહેલું પગથીયુ જાણવું. જો કે ચરમાવતને પામેલઆત્મા, બાળકાળને વિતાવી યૌવનકા ળને ઉંબરે પગ મૂકતાં, તે ભવનિવેદ્યતાએ, શુદ્ધ ઉપયેગને પાત્ર બની શકતા હેાવા છતાં, અશુદ્ધ ઉપયેગથી સથા મુક્ત થઈ, શુદ્ધ ઉપયેગની પૂર્ણતાએ પહોંચવા માટેની સ પૂર્ણ ચેાગ્યતા તે તે ચેાથા ગુણુઠાણાથી જ પ્રાપ્ત કરે છે. જીવના
૧૯૧

Page #201

૧૯૨
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ અચરમાવર્તકાળ તે બાળકાળ છે. અને ચરમાવર્તકાળ તે યૌવનકાળ છે. ચરમાવર્ત એટલે વધુમાં વધુ એક પગલ પરાવર્ત જેટલે શેષ સંસારકાળ.
ત્યારબાદ પાંચમે ગુણઠાણે અવિરતિના થોડા અંશ ગયા, તે અંશે શુદ્ધતા પ્રગટી. છઠું અવિરતિનાં સર્વ કારણે તજ્યાં. તે પણ શુદ્ધતાના અંશ વધ્યા. સાતમે પ્રમાદ ગમે તેટલા અંશે શુદ્ધતા વધી. આઠમે અપૂર્વ સ્થિરતા આવી તે સ્થિરતા રૂપ શુદ્ધતાના અંશ વધ્યા, નવમે વેદ, હાસ્યાદિથી નિત્ય, તે અધિક શુદ્ધતા થઈ, અને સ્થૂલકષાય પણ નિવત્યું. દશમાના અંતે સૂક્ષ્મકષાયે પણ ઉપશમ શ્રેણીઓ ઉપશમ્યા. અને ભપક શ્રેણીએ સૂમ કષાયે પણ ગયા એટલે મેહનીય કર્મની સકલ ચપલતા નિવર્તિ, તે પણ શુદ્ધતા વધી. અને બારમાના અંતે જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય અને અંતરાય કર્મને નાશ થયે, એટલે તેરમે પરમ શુદ્ધ ઉપગ કેવલ જ્ઞાન-દર્શન, અને દાન, લાભ, ભગ, ઉપભેગ અને વીર્ય તે શુદ્ધ, અચલ અને અબાધિત પ્રગટ થયાં. ત્યાં પૂર્ણ શુદ્ધ ઉપગ થયે. આ પ્રમાણે શુદ્ધ ઉપગની પૂર્ણતા, એ જ આત્માને શાશ્વત સુખની પ્રાપ્તિરૂપ છે. ચૌદ પૂર્વને તથા સર્વ ધર્મોપદેશને સારજ એ છે કે, શુદ્ધ આત્મ અનુભવ કરે. તે અનુભવ તે શુદ્ધ ઉપયોગે જ બને છે. માટે સર્વ આળપંપાળ છેડી સુખાથી જીવેએ શુદ્ધ ઉગી બની રહેવા પ્રયત્ન કરે. શુદ્ધ ઉપગના અનુ.

Page #202

શુદ્ધાશુદ્ધ સ્વરૂપે યોગ અને ઉપયોગની સમજ
૧૯૩ ભવીને આ સંસારમાં કડવાં વિપાક ભેગવવાં પડતાં નથી. કારણકે સમ્યફજ્ઞાન થયા પછી કદાપિ પૂર્વનાં અશુભ નિબિડ કર્મ ઉદયમાં આવે તે પણ, શુદ્ધ ઉપગે, સ્વરૂપના રમણથી, તે ક્યારે આવ્યાં અને કયારે ગયાં, તે તેને લક્ષમાં પણ રહેતાં નથી. શુદ્ધ પગ જ એક મુક્તિનો માર્ગ છે.
પર પરિણતિની ઈચ્છાને રોધ કરી, પાંચ અવ્રત-પાંચ ઇન્દ્રિયોના વિષય-ચારકષાય અને મન, વચન, કાયાની ચલતા, એ સર્વથકી રહિત થયે થકે આત્મા, જ્ઞાન-દર્શન અને ચરણમય આત્મસ્વરૂપમાં તૃપ્તિવંત બની રહી સિદ્ધ સમાન આત્મ સ્વરૂપમાં અપ્રમતભાવે લીન થાય છે, ત્યારે શુદ્ધોપગી કહેવાય છે. આત્મસ્વરૂપમાં સ્થિરતાભાવે થતી રમતારૂપ આવો શુદ્ધપાગત, સ્વ–પરને વિવેક અને શુદ્ધન આભસ્વરૂપને જાણનાર જ પામી શકે છે.
જે ભાવનાના બળે પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિ મોક્ષે ગયા, ઈલાચિકુમારે વાંસઉપર અને ભરત મહારાજાએ આરિસાભુવનમાં, તથા પુથ્વીચંદ્ર ગુણસાગરે લગ્નની ચેરીમાં અને રાજ્ય સભામાં કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું, એ ભાવના જ શુદ્ધ ઉપગ છે. ધર્મની પ્રાપ્તિનું એ જ મહાન ઔષધ છે. માટે શુદ્ધઉપગમાં જ સ્થિર બનવાને પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. માટે જ કહ્યું છે કે –
ભાવે અનવર પૂજીયે, ભાવે દીજે દાન;
ભાવે ભાવના ભાવીયે, ભાવે કેવલજ્ઞાન. જે. ૧૩

Page #203

૧૯૪
- જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
જ્યારે ચેતના શુદ્ધોપયોગમાં વહેં, અને પિતાની પરિણામિક્તાને સંભાળે અનુભવ કરે, ત્યારે સર્વ પરભાવ ઉપર વિરક્તભાવ થાય, એટલે ઉદાસિન્ન વૃત્તિ થાય. તે ઉદાસિન નતા શેરી, મુમુક્ષુને ધકમાર્ગ છે. ' જે ઉદાસિનતારૂપ શેરીને ચૂકે નહિં તે તે ઠેઠ મુક્તિ સુધી વચમાં પાપરૂપ ચોરને ભય રહેતું જ નથી. અને નિર્વિતપણે કાર્યસિદ્ધિ થાય છે.
આગળ કહ્યા મુજબ સર્વ પગથીએ ઉદાસિનતા વધતી જાય છે. ઉદાસિનતાને ચૂકે તે પડે. પણ ન ચૂકે તે જેમ જેમ ઉચે ચડે, તેમ તેમ ઉદાસિનતા વદ્ધમાન થઈ, પૂર્ણ વાંછિત સ્થાનકે પહોંચાડે છે.
આ ઉદાસિન્નતાને ચૂકવી નહીં, એનું જ નામ શુદ્ધોપગ છે. તે સિવાય આધ્યાત્મિક ઉત્થાનમાં બીજાં પગથી નથી. તે પગથીએ કંઈ શરીરથી ચડવાનું નથી, પણ શુદ્ધ આત્મપરિણામની ધારાએ ચડવું તેનું નામ જ પગથીઉં છે.
માટે અશુદ્ધ પરિણામધારા તજીને શુદ્ધ પરિણામિક ભાવે વર્તવા અભ્યાસ કરે. એ રીતે જીવ, પોતાના જ્ઞાનાનંદી શુદ્ધ સ્વરૂપને વિચારે, ધ્યાવે, લક્ષમાં રાખે, અને પિતાની શુદ્ધતામાં રમણ કરે, તેને જ શુદ્ધ ઉપગ કહેવાય.
શુદ્ધાત્મ સ્વરૂપને નિશ્ચય તે સમ્યગદર્શન, શુદ્ધાત્મસ્વરૂપને વિશેષ બેધ તે જ્ઞાન, અને શુદ્ધાત્મ ભાવમાં સમ

Page #204

શુદ્ધાશુદ્ધ સ્વરૂપે યોગ અને ઉપયાગની સમજ
૧૯૫
ભાવે રહેવુ' તે ચારિત્ર છે. આ સભ્યજ્ઞાન-દન અને ચારિત્ર તે માત્ર નિર્વાણુના જ હેતુ છે. અન્ય ગતિના હેતુ નથી. પરંતુ આ સમ્યજ્ઞાન–દન અને ચારિત્રની સાથે પ્રશસ્ત રાગરૂપે શુભ ઉપયાગ ભળે તે દેવાર્દિક શુભગતિ ના બંધ થાય. આવા અંધ થવામાં રાગરૂપ ઉપયેગ જ કારણ છે. પણ જ્ઞાન-દન-ચારિત્રને દેષ નથી. શુભ ઉપ– ચેાગમાં મ`ઇ સંકલેશના અસ્તિત્વના કારણે, શુભ ઉપયાગ ને લીધે, શુભ કર્મો પણ બંધાય છે. પરંતુ સાથે સાથે શુદ્ધ ઉપયાગનુ પણ અસ્તિત્વ હોવાથી ઉત્ક્રાંન્તિગામી જીવને પિરણામ, ઉત્તરાત્તર વધારેને વધારે સંકલેશથી મુક્તિ અનુભવતા હૈાવાથી, શુભકર્માંયે પ્રાપ્ત થતાં સાધનોના ઉપયોગ તા, મોક્ષની દિશામાં જ થાય છે. અને અનુક્રમે સકલેશથી સવથા મુકત થઇ, તે જીવ પૂર્ણ શુદ્ધોપયેાગના સ્વામી બને છે.
પૂર્ણ સ્વભાવરૂપ પૂર્ણ શુદ્ધોપયાગ તે ખારમે ગુણુઠાણેથીજ પ્રાપ્ત થાય છે. પરંતુ સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્તિ પછી પૂર્ણ. સમભાવને સાધ્યદ્રષ્ટિમાં રાખી, જેમ જેમ સમભાવ આવત જાય, તેમ તેમ શુદ્ધ ઉપયોગને અનુકુળ, સજ્ઞ શાસ્ત્રવિ હિત વિધિનિષેધ પ્રવૃત્તિને આદરી, જેટલા જેટલા અંશે સમભાવના ઉદ્યમમાંજ વર્તે, તેટલા તેટલા અંશે તેને શુદ્ધયોગ કહેવાય છે. શુધ્ધ ઉપયાગને સ્થિર બનાવી રાખવા માટે, શ્રી જિનેશ્વરભગવ ંતે ફરમાવેલી સંયમક્રિયા અને ઉપકરણ આદિમાં ભગવંતની આજ્ઞા મુજબ થતી પ્રવૃત્તિપાલન તે શુદ્ધયેાગ છે. અપ્રમત્તનું ટાળવુ, વિનયાદ્રિકનુ

Page #205

૧૯૬
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ આદરવું, તથા વાંચના-પૃચ્છના–પરાવર્તના-અનુપ્રેક્ષા અને ધર્મકથાની ક્રિયામાં થતી પ્રવૃત્તિ, તે શુદ્ધ ગ છે.
દાન, શિયલ, તપ અને ભાવની અંતરંગવૃત્તિ, રૂચી, ઉત્સુકતા, તથા શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતના કેવળજ્ઞાનાદિ ગુણનું બહુમાન, ધર્મ અને ધર્મ પ્રત્યે વાત્સલ્ય ભાવ, દીન દુઃખી પ્રત્યે અનુકંપાભાવ, એ સર્વ શુભ ઉપગ છે. દેવ-ગુરૂધર્મ પ્રત્યે રાગ તથા સરાગ-સંયમ એ પણ શુભ ઉપગ સ્વરૂપ છે.
દાન, શિયલ, તપ અને ભાવ અંગે વર્તતી બાહ્ય પ્રવૃત્તિ, શ્રી જિનેશ્વર દેવેની ચાર નિક્ષેપે વિવિધ રીતે કરાતી ભકિત તથા સ્તવનાદિ, સાધુ મુનિરાજોને કરાતા અભિગમ-વંદન, નમન, સુશ્રુષા તથા વસ્ત્ર-પત્રાદિ આપવા પૂર્વક થતી બાહ્ય ભક્તિ, દીન-દુઃખીયાઓને સંકટ મુકત કરવા માટે તે યથાશક્તિ પ્રયત્ન, ઈત્યાદિ કાર્યોમાં થતે બાહ્ય પુરૂષાર્થ તે શુભગ છે.
પંચેન્દ્રિય વિષયોને રાગ, ભૌતિક એવી પ્રિય વસ્તુની રૂચિ, અપ્રિયની અરૂચિ, શારીરિક બીમારીની ચિંતા, એ સર્વ અશુભ ઉપગ છે.
ઉપરોકત રીતે રૂચિવંતની પ્રાપ્તિ અને અરૂચિવંત વસ્તુને હટાવવા માટે તે રાગ-દ્વેષ પૂર્વકને બાહ્ય પુરૂપાર્થ તે અશુભ ગ છે.

Page #206

શુદ્ધાશુદ્ધ સ્વરૂપે યોગ અને ઉપયોગની સમજ
૧૯૭
ક્રોધ, માન, માયા, લેભ, ઈર્ષ્યા, સ્વાર્થ અસુયા, માત્સર્ય, તથા હિંસા, અસત્ય, ચેરી, બાહ્ય પરિગ્રહ અંગેના મનેભાવ, તે અશુદ્ધ ઊપયોગ છે.
હિંસા, અસત્ય, ચેરી, અબ્રહ્મ, પરિગ્રહ, કલહ, જુઠાંઆળ, ચાડીચુગલી, નિંદા-વિકથા, સર્વજ્ઞ વચનાની વિરૂધ પ્રરૂપણ, એ સર્વમાં વર્તતી વાચિક અને કાયિક સ્વરૂપ બાહ્ય પ્રવૃત્તિ તે અશુદ્ધગ છે.
અહિં શુદ્ધગ અને ઉપયોગ તે ઉપાદેય (ગ્રાહ્ય) છે. ગુભાગ અને ઉપગ પણ અમુક સમય પૂરતા તે અવશ્ય ઉપાદેય છે, અને અશુભ તથા અશુદ્ધગ-ઉપગ હેય (ત્યાજ્ય) છે.
સંકલેશ (કાષાયિક) વાળા અધ્યવસાય, સંકલેશના પ્રમાણમાં અશુદ્ધ કહેવાય છે. તે પણ એ અશુદ્ધિમાંય તારતમ્ય હોય છે. સંકલેશ કષાયનું બળ વિદ્યમાન અને ક્રિયાશીલ હોય, ત્યારે પણ તેને વેગ સદા એક સરખે હેતો નથી. ક્યારેક તે વેગ તીવ્ર હોય છે, તે ક્યારેક મંદ હોય છે. જ્યારે તીવ્રતા વિશેષ હોય ત્યારે, તે અશુધ્ધ ઉપાગ તરીકે વ્યવહારાય છે. અને જ્યારે તે વેગ મંદ પડે ત્યારે તે અશુદ્ધ ઉપયોગ, શુભ ઉપગ તરીકે વ્યવહારાય છે. સંકલેશને કઈ કક્ષા લગી તીવ્ર માન અને કયારથી મંદ માન, એનું વિશ્લેષણ, આધ્યાત્મિક પુરૂષ

Page #207

૧૯૮
જૈન દશ્યનના ઉપયોગ
એ માત્ર આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિથી કરેલુ છે. તેઓની તીવ્રતા મદતા જાણવાની કસેાટી એ છે કે, જ્યારે જીવનમાં ભાગરસ ઉત્કટ હાય અને ભાગમુક્તિ પ્રત્યે અણુગમે જ હાય, ત્યારે સમજવુ` કે સકલેશખળ તીવ્ર છે. તેથી ઉલટુ જ્યારે ભાગની મુકિત પ્રત્યે, દ્વેષ કે અણગમે ન રહે અને તે પ્રત્યે રૂચિ જન્મે, ત્યારે એ ખળ મંદ પડયુ છે, એમ સમજવુ. આતા સકલેશ ખળ મદ પડવાના પ્રારંભની એક સામાન્ય કસેાટી થઈ. પરંતુ જ્યાં સુધી એમાં શુભતાની–કષાય મંદતાની માત્રા વિશેષ હોય, તેય અશુભતાનેા છેક અભાવ તા નથી જ હાતા. એટલે અશુભત્વ અને શુભત્વ એ બન્ને સાપેક્ષ હાઈ તે અશુધ્ધાપયેાગમાં જ તારતમ્યથી રહે છે, એમ સમજવુ' જોઈ એ.
મુક્તિના એક જ માર્ગ તે શુધ્ધાપયેાગ છે. એડ્ડીજ એક ધમ છે. તેના નિમિત્તભૂત કારણેા અનેક છે. પણ તે સર્વ કારણેાનું શુધ્ધાપયેાગરૂપ કાય તે એક જ છે.
અજ્ઞાન, મિથ્યાત્વ અને કષાયના કારણે, પરદ્રવ્યના મમત્વે કરીને આત્મઅધ્યવસાય, ત્રિવિધરૂપે અશુદ્ધ ખની રહે છે. અનાદિકાળથી શુદ્ધતયે, આત્મસ્વરૂપને નહી જાણી શકવાથી, અજ્ઞાનરૂપ અધ્યવસાય રહ્યા. પરને પાતાંપણે જાણી લેવાથી, મિથ્યાત્વરૂપ અધ્યવસાય થયા. અને પરદ્રવ્ય ઉપર રાગાદિ થયેથી, કષાયરૂપ અધ્યવસાય થયા. એ રીતે આત્મા, અનાદિકાળથી અજ્ઞાન–મિથ્યાત્વ અને કષાય, એ ત્રિદોષના કારણે, અશુદ્ધ અધ્યવસાયી બની રહી, સંસાર

Page #208

શુદ્ધાશુદ્ધ સ્વરૂપે યોગ અને ઉપયાગની સમજ
૧૯૯
ચક્રમાં ભ્રમણ કરતે રહ્યો છે. ભવસ્થિતિ પરિપકવ થયે, જ્યારે જીવને સત્–અનુ, સ્વપરનુ, હેય-જ્ઞેય-ઉપાદેયનું વાસ્તવિક ભાન થવા દ્વારા, સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે, ત્યારે એ ત્રિદોષો નરમ પડે છે. અને આત્માને તે ત્રિદોષા. થી સથા મુક્ત થવાની ઉત્કંઠા જાગે છે. પરંતુ સંસારના વિકટ માર્ગો ઉપરક્ત ત્રિદોષાથી ભરેલા છે. ઠેર ઠેર તેનું સામ્રાજ્ય વર્તે છે. તે ત્રિદેાષાને આધીન બની જવાય એવાં અનેક નિમિત્તો વારંવાર ઉપસ્થીત થતાં રહે છે. જેથી આધ્યાત્મિક માર્ગના પ્રયાણમાં કયારેક ઉત્થાન કરતાં કરતાં પણ, પતનના વમળમાંય અથડાઇ જવુ પડે છે. પટકાઈ જવુ' પડે છે. એ વિકટ માગને સુલભતાથી પસાર કરવા માટે, એટલે પ્રારબ્ધક ના યાગે ઉદયવંત ખની રહેતા અશુભ અને અશુદ્ધ ઉપયેાગને પરાસ્ત કરવા માટે શુદ્ધોપયેાગના લક્ષ્ય પૂર્વ ક, શુભ ઉપયાગ અને શુભ યાગના સહારો લેવા જ પડે છે. એ રીતના શુભ ઉપયોગ અને શુભયોગથી અધાતુ પુન્યાનુ અધી પુન્યજ જીવને ઉપરોક્ત ત્રિદોષા સામે ટકી રહેવાનુ' ખળ અપે છે, અને આત્માને શુદ્ધ ઉપયોગની પૂર્ણતાએ પહાંચાડી, તે પુન્યાનું મ સંધી પુન્ય, સ્વયં આત્માથી અલગ પડી જાય છે. જે જે આત્માએ મુક્તિ પ્રાપ્ત કરવા માટે સંપૂર્ણ શુધ્ધોપયોગી બન્યા છે, તે સ` આ શુભ ઉપયોગ અને શુભયેાગ દ્વારા ઉપાર્જિત પુન્યાનુંબંધી પુન્યના જ સહારાથી બન્યા છે. પુન્ય, એ તે સેાનાની એડી છે. સંસારમાં જકડી રાખનાર છે, એ ઠ્ઠાના હેઠળ, જેએ અશુધ્ધાપયેગી અવસ્થામાં

Page #209

२००
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
--
--
પણ, પુન્યથી અલગ રહ્યા છે, અલગ રહે છે. તે સર્વ, તીવ્ર અશુધ્ધપયોગી બની રહી, સંસાર ચક્રમાં ઘુમતા જ રહી, દુઃખી બની રહે છે. શુભ યોગની સાથે સાથે ઉપયોગ પણ શુભને, અને તે પણ શુદ્ધતા પ્રાપ્તિના લક્ષ્યવાળ હવે જોઈએ. તેમાં સાંસારિક ભેગ પ્રાપ્તિનું લક્ષ્ય નહિં હોવું જોઈએ, તેમ અન્ય કઈ અશુભ કે અશુદ્ધ સિદ્ધિના હેતુવાળે પણ નહિ હો જોઈએ.
અશુભ કે અશુદ્ધસિદ્ધિના હેતુ માટે વર્તતા, શુભ ચેગને, શાસ્ત્રમાં કિયાકલેશ તરીકે જણાવી, તેવી ક્રિયા કલેશતાથી, અમુક સમય પૂરતી જ રોકાતી, અશુભ યા અશુદ્ધતાને, દેડકાના ચૂરણ-સમાન કહી છે. એટલે એક દેકાનું થયેલું ચૂર્ણ, તે ફરીથી જેમ પૃથ્વી-પાણના યોગે, અનેક દેડકા થવાનું કારણ બને છે, તેવી રીતે કિયાકષ્ટથી બાંધેલું જે પાપાનુબંધી પુણ્ય, તે ઉદય આવ્યેથી જીવને મદ-માન અને વિષયાદિના અતિ તીવ્ર સેવન દ્વારા, બહુ જ પાપ પાર્જનનું કારણ બને છે. માટે શુદ્ધ ઉપયોગ પ્રાપ્તિના લક્ષ્યવાળા બની રહેવા માટે, ભવનિર્વેદ થવા પૂર્વક, પ્રથમ તો ભેગેષણ અને ભેગપ્રધાન જીવનના નિયંત્રણ માટે પ્રયત્ન કરે જોઈએ.
ભેગેષણાને રેકી ભગપ્રધાન જીવનનું નિયંત્રણ કરવા માટે વિષયેના વૈરાગ્ય પૂર્વક, વ્રત-નિયમ તપ-સંયમ–ભાવના –સ્વાધ્યાય–જપ ઈત્યાદિની અત્યંત આવશ્યકતા છે. તેનાથી

Page #210

શુદ્ધાશુદ્ધ સ્વરૂપે યાગ અને ઉપયોગની સમજ
૨૦૧
સ્વા સંકુચિતતા—સુખેચ્છા, ભાગની લેલુપતા, ઈત્યાદિ ખાજાથી જીવન હલકું [ ફારૂ' ] થાય છે. ફેરા બનેલ જીવનમાંથી ઈર્ષ્યા-માસ-દ્વેષ વગેરે અશુદ્ધ ઉપયોગી મળ દૂર થાય છે. અને તે મળ દૂર થવાથી સ્વચ્છ અનતી વિચાર ધારા, અન્ય જીવા પ્રત્યે આત્મતુલ્ય દ્રષ્ટિવંત, અન્યને પ્રાપ્ત ગુણુ કે સુખથી આનંદિત બની રહેવાપણુ, અન્યના દુઃખ કે મુશ્કેલીના નિવારણની ઉત્સુકતા અને શકય પ્રવૃત્તિ, તથા અન્યના દુનિ વાર દાષા માટે ક્ષમાભાવનારૂપ વૃત્તિએ ઉદ્દભવે છે. એ રીતે જ્યારે સજીવેાપ્રત્યે સમ-તુલ્ય દ્રષ્ટિ કેળવાય છે, ત્યારે જ શુદ્ધોપયેાગ પ્રાપ્તિની યાગ્યતાવાળા બની શકાય છે. એ સમત્વ ભાવનાના આલંબનથી જ જીવ, ચિત્તની સ્થિરતા સ્વરૂપ ધ્યાનાભ્યાસી બની શકે છે. ચિત્તમાંથી વિકલ્પાના વાવટાળ મંઢ પડી જવાથી આત્માના શુદ્ધોપયાગ સ્થિરતાને પામે છે.
શુદ્ધોપયાગાથી જીવે સદા જાગૃતિ રાખવી કે વ". માન સમયે હું પૌગલીક પરિણામના ગ્રાહક છું કે નિજ પરિણામ આત્મધમ ના ગ્રાહક છું? આગામી સમયે પણ ઈન્દ્રિયજન્ય સુખને ચાહું છું કે નિવૃત્તિને ઈચ્છું છું ? મારી ગ્રાહકતા–વ્યાપકતા અને રમણતા તે વમાન સમયે સ્વગુણુ પર્યાયની છે કે પરગુણુ પર્યાયની છે ? વળી હું સ્વભાવદાનમાં વતુ છે કે ઇન્દ્રિયજન્સ વિષયેાના દાનમાં વતું ? હમણાં હું સ્વભાવના લાભને ઈચ્છું છું કે

Page #211

૨૦૨
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ પૌદ્ગલિક લાભને ઈરછું છું? હું સ્વભાવ ભેગી છું કે પંચેન્દ્રિયના વિષયને ભેગી છું? તેમ જ ઉપભેગી પણ સ્વભાવને છું કે પરભાવને છું? આમિક શક્તિ ચાહું છું–ચેતના શક્તિ ફેરવવા ચાહું છું કે પૌગલીક શક્તિ ફેરવવા ચાહું છું? આ જાતની સતત જાગૃતિ સેવવાથી જ જીવને શુધ્ધ પગ કમે ક્રમે વૃદ્ધિ પામે છે. અને અશુધ્ધપગથી સર્વથા મુક્ત બની, પૂર્ણ શુદ્ધતાને પ્રાપ્ત કરી. અજર-અમર અવસ્થાને વરી, શાશ્વત સુખને જીવ ભક્તા બને છે.

Page #212

૧૩ યાગ—ઉપયોગની ચતુર્ભ`ગી
વિચાર, વાણી, વન, અર્થાત્ માનસિક વાચિક, કાયિકપ્રવૃત્તિસ્વરૂપ યોગ, અને આંતરિક પરિણતિ અર્થાત્ સ્વભાવરૂપ ઉપયાગની શુષ્કાશુધ્ધતા અંગે વિચારાઈ ગયું.
તેરમા ગુણુસ્થાનક સુધી વત્તતા સર્વ જીવામાં તે યોગ અને ઉપયોગ એ બન્નેનું અસ્તિત્વ વર્તે છે. ત્યારબાદ ચૌદમા ગુણુસ્થાનકવતી જીવામાં અને મેક્ષપ્રાપ્ત જીવામાં તે માત્ર ઉપયાગનું જ, અને તે પણ શુદ્ધપણું જ અસ્તિત્વ હોય છે. માટે તેમા ગુણુસ્થાનક સુધીના સર્વ જીવે સયેાગી અને ચૌદમાં ગુણ સ્થાનકવતી જીવા અયાગી કહે. . વાય છે.
પ્રત્યેક આત્મામાં પ્રત્યેક સમયે શુદ્ધાશુધ્ધતાની દ્રષ્ટિએ ચેાગ અને ઉપયેગમાં સમાનતા જ વતી હાય, એવુ અની શકતુ' નથી. સમાનતા પણ હાઈ શકે, અને અસમા નતા પણ હાઈ શકે. આ સમાનતા અને અસમાનતા ચાર રીતે વિચારી શકાય.
(૧) જ્યાં યાગ અને ઉપયેગ એ બન્નેયમાં શુભ યા શુદ્ધતાની સમાનતા હેાય. આવી સમાનતા તા ચરમાવતી,

Page #213

२०४
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ સમ્યકત્વી, દેશવિરતિ અને સર્વવિરતવંત માં જ હેઈ શકે. આ પહેલા પ્રકારમાં આત્મહિતના લક્ષ્યપૂર્વક વર્તતા સુવિહિત ધર્માચરણમાં ભેગનું શુભપણું અને શુધ્ધપણું તથા ઉપગની વિશુદ્ધિ હોય છે. આવા પ્રસંગે સંવર અને સકામાજનિર્જરા સાથે “પુણ્યાનુબંધી પુણ્યની અનુકૂળતા ઊભી થાય છે. જે મેક્ષનું અસાધારણ કારણ છે.
(૨) જ્યાં ગ શુભ હોય પણ ઉપગ અશુદ્ધ યા અશુભ હેય. આવા જીવને પુરૂષાર્થ તે, મેક્ષ સાધક નહિ બનતાં, સંસારવર્ધક ભૌતિક સામગ્રીની, અમુક સમય પૂરતી અનુકુળતા પ્રાપ્ત કરવા દ્વારા, આત્મપરિણામોને દોષિત બનાવી, આત્માને સંસાર પરિભ્રમણ દ્વારા, દુખ પ્રાપ્તિને સૂચક છે. કારણ કે આવા પુરૂષાર્થી જીવે તે ભૌતિક સામગ્રી પ્રાપ્ત કરવાના અભિલાષી, યા સ્વઅવગુણને છુપાવવાની વૃત્તિવાળા, યા કીતિ યશના ઈચ્છક હોય છે. આમાં સુવિહિતા ધર્માચરણ હોવા છતાં, તેની પાછળ ભૌતિક સુખની લાલસા છે. અહીં ગ શુભ છે, પણ ઉપગ અશુધ્ધ હોવાથી સંવર અને સકામ નિર્જરાને અભાવ હોય છે. માત્ર ભૌતિક સિદિધ આપનાર પુન્ય બંધાય છે, તેથી તે માણસાધક નથી, પરંતુ સંસારવર્ધક છે. કારણ કે અધ્યાત્મ પરિણમને અનુરૂપ પ્રવૃત્તિ જ વાસ્તવિક ધર્મ સ્વરૂપ હોઈ આત્મ હિતકર્તા બની શકે છે. જ્યાં ઉપગસ્વરૂપ પરિણામ, સાંસારિક લાભ હેતુ લક્ષ્યવાળા હેય, તેવા પરિણામી જીની

Page #214

૨૦૫
યોગ-ઉપયોગની ચતુર્ભગી બાહ્ય શુભ પ્રવૃત્તિ પણ, આત્મહિતકર્તા થઈ શકતી નહિં હોવાથી તે પ્રવૃત્તિને વાસ્તવિક ધર્મ પ્રવૃત્તિ કહી શકાય જ નહિ, કારણ કે “ધારયતીતિ ધર્મ :” એ શબ્દાર્થથી તે નરકાદિ અગતિમાં પડવાવાળા જીવને, ઉચ્ચસ્થાનમાં ધારણ કરી, રાખનાર પ્રવૃત્તિને જ ધર્મપ્રવૃત્તિ કહેવાય છે. એકગણું દઈ સહસ્ત્ર ગણું પ્રાપ્તિને ઈચ્છુક, દાની કહેવાય નહિં.
વિષય ભોગોને અત્યંત લેલુપી મનુષ્ય, તે વિષયભેગો માટે શારીરિક અનુકૂળતા પ્રાપ્ત કરવા, પૌષ્ટિકઔષધિઓના સેવન સમયે, સ્ત્રીના સંસર્ગથી દૂર રહે તે તે બ્રહ્મચારી ન કહેવાય.
લજજાથી, ભયથી, હાસ્યથી, માત્સર્યથી, લેભથી, હઠથી, કૌતુકથી, અહંકારથી, કીર્તિની કામનાથી, ઈત્યાદિ આત્માના વિપરીત ભાવપૂર્વક થતાં શુભકિયારૂપ અનુષ્ઠાને, આત્માના આધ્યાત્મિક ઉત્થાનમાં ઉપયોગી બની શકતાં નથી. -
પાપસ્થાનકેના ભયવિહણે ભૌતિક દષ્ટિવંત જીવ, કઈ જાતની આસક્તિથી, કે માનપાનાદિ સ્વાર્થબુદ્ધિથી, કે અન્યભાવે, ભૌતિક સામગ્રી મેળવવાની તીવ્રલાલસાએ, શુભ પ્રવૃત્તિમાં પ્રવર્તતે હોવા છતાં, તેને તે પ્રવૃત્તિધર્મ, વાસ્તવિક ધર્મસ્વરૂપ કહી શકાય જ નહિ.
એક મહાપુરૂષે કહ્યું છે કે, નામના કે ભેગ સુખની કામનાવાળાં શુભ અનુષ્ઠાને, જન્માન્તરમાં સુખ આપે, પરંતુ તેમાં શાંતિ તે જરાય ન આપે.

Page #215

જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
જે માહ્ય શુભ પ્રવૃત્તિની પાછળ સ્વાર્થ હાય, ખલે લેવાની વૃત્તિ હાય, કીતિ–માન–પ્રશંસાની કામના જોર કરતી હાય, તેનું નામ સત્યધમ નથી. કારણ કે સત્યધમ તે માહના ત્યાગમાં જ છે. તે માટે એક દૃષ્ટાંત મનનીય છે.
૨૦૬
એક વખતે એક રાજા અરણ્યમાં મૃગયા-શિકાર ખેલવા ગયા. ત્યાં તેને એક સંતનાં દર્શીન થયાં. તે સ ંતના તેજસ્વી મુખાવિંદ ઉપરથી જ તે રાજા સંત પ્રત્યે આકર્ષાયા. ઉપદેશ માટે પ્રાથના કરી. નિખાલસ અને નીડર ઉપદેશથી, સંત પ્રત્યેની આદર ભાવના, રાજાના મનમાં વૃદ્ધિ પામી. રાજાએ કઈક ભેટ સ્વીકારવાની સ`તને વિનતિ કરી. આવશ્યકતા ન હેાવાથી સંતે કઇ પણ સ્વીકારવાની ના કહી. એટલે રાજાએ સંતને પેાતાની સાથે પેાતાના નગરમાં પધારવાની વિનતી કરતાં સ'તે તે વિનતિ સ્વીકારી.
રાજાના ભવ્ય અને સુÀાભિત પ્રાસાદમાં સતને રાખ વામાં આવ્યા. સંતના ઉતારાની પાસેના જ ખંડમાં રાજા અને તેમના કુટુંબના માણસેા માટે, એક મદિર હતું. તેમાં રાજા પોતે રાજ પૂજા-પાઠ વગેરે નિત્યકમ વિધિપૂર્વક એકાગ્રચિત્તે કરતા ને ભક્તિમાં લયલીન ખની રહેતા. પણ તેની આ ક્રિયા સકામ હતી. આ પ્રાર્થના તથા ભકિત તે મેશ વધારે સપત્તિ તથા અશ્વ અને માનમેાભા માટે જ કરતા હાઈ, સ'તને કટાળા આવ્યા. તેમણે રાજાને કહ્યુ કે, હવે મને જવાદો. રાજાએ સ'તને જતી વખતે કાંઈક પણ

Page #216

ચાગ-ઉપયાગની ચતુર્ભૂંગી
૨૦૭
ભેટ સ્વીકારવા માટે આગ્રહ કર્યાં. સંતે નિર્ભયતાથી જવાબ આપ્યા કે, હુ· ભિખારીઓ પાસેથી ક'ઈ પણ લેતા નથી. તમે તે પરમાત્મા પાસે આવી નાશવંત વસ્તુઓની જ માગણી રાજ કર્યા કરેા છે. આને પરમાત્માની ભક્તિ કહેવાય ? તમારામાં અને ભિખારીમાં હું કાંઈ પણ તફાવત જોતા નથી. યથાથ દૃષ્ટિએ જોતાં તમે અને ભિખારી બન્ને પામર કોટીના જ છે. એક રીતે તે તમે ભિખારી કરતાં પણ નીચી કક્ષાના ભિક્ષુક છે. કારણ કે ભિખારીની યાચના તે પેટના ખાડા પૂરવા અને અંગ ઢાંકવા માટેની છે, જ્યારે તમારી યાચના તે! પટારા ભરવા માટેની હાઈ ક્ષુલ્લક છે. તદ્ન નિષ્કિંચન હાય, પણ જો તેનામાં સ્વમાન હાય, તા ખરી રીતે તે શ્રીમત છે. પદાર્થા પાછળ વલખાં મારનારા માણસ દીન અને કૃપણ છે. પરમાત્મામાં પ્રેમના ખરા અનુરાગનું આ આવશ્યક ચિન્હ છે. ક્ષુલ્લક માગણીઓની સાથે ખરી ભિકત રહે, એ શકય જ નથી, એમ કહીને રાજાની કંઈ પણ ભેટ સ્વીકાર્યાં વિના તે સ ત ત્યાંથી
·
ચાલ્યા ગયા.
શુભ યા શુદ્ધ ઉપયેગ વિનાની કેવળ બાહ્ય ક્રિયાની સંત પુરૂષોની દૃષ્ટિએ શુ કિંમત છે ? તે આ દૃષ્ટાંતથી
સમજી શકાય છે.
અઢાર હજાર સાધુને શ્રીકૃષ્ણ મહારાજાની સાથે જ અરાબર વિધિપૂર્ણાંક વંદન કરનાર વીરા શાળવી, તેણે સાધુ

Page #217

२०८
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ વંદન કિયાને કંઈ પણ લાભ પ્રાપ્ત નહિ કરી શકવાની, શ્રી જૈનાશાસ્ત્રોએ કહેલી હકીકત પણ, જૈન સંઘમાં સર્વને સુવિદિત છે. તેમાં શ્રીકૃષ્ણને ઘણું લાભ થશે. સાતમી નારકને એગ્ય આયુષ્ય કર્મનાં દળિયાને એકત્ર કર્યા હતાં. તે શુદ્ધ બની જઈ ત્રીજી નારકીને ગ્ય થઈ ગયાં. જ્યારે વીરશાળવી બિચારો કાયકલેશ જ પામે. એકી સમયે એક સરખી ક્રિયા કરવાવાળાઓમાં પણ આટલું બધું અંતર હેવાનું કારણ એ જ છે કે, તે બન્નેમાં ભાવ અને પરિણામસ્વરૂપ ઉપગની જ ભિન્નતા હતી.
ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ સાહેબે પણ યતિધર્મ બત્રીસી” માં સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે :
અંતર જાનાવિણ કિ, વામક્રિયાને લાગ;
કેવલ કંચુક પરિહરે, નિરવિષ ન હુવે નાગ. વળી પણ ઉપાધ્યાયજી મહારાજે કહ્યું છે કે -
આતમ સાથે ધર્મ જ્યાં, તિહાં જનનું શું કામ?
જન-મન-રંજન ધર્મનું, મૂલ્ય ન એક બદામ. શાસ્ત્રકાર કહે છે કે :
ભાવવિના દાનાદિકા, જાણે અલુણે ધાન,
ભાવસ્સાંગ મિલે કે, ગુટે કર્મ નિદાન. માટે જ કલ્યાણ મંદિર તેત્રમાં કહ્યું છે કે –
હે પ્રભુ! અનંત સંસારમાં ભ્રમણ કરતા એવા મને

Page #218

ગ–ઉપયોગની ચતુર્ભગી
૨૦૯
તારું દર્શન એકવાર પણ થયું હોય તેવું લાગતું નથી. કારણ કે તારૂં દર્શન થયું હોત તે હજુ સુધી મારી આવી વિષમ પરિસ્થિતિ રહેત જ નહિ. તત્પર્ય એ છે કે, વાસ્તવિક દર્શન થયું નથી. કદાચ દર્શન થયું હશે, પૂજા કરી હશે, આજ્ઞા સાંભળી હશે, તે પણ આ બધું શુદ્ધ પરિણતિ વિનાજ થયું લાગે છે. “યમાત્ ક્રિયા પ્રતિ લિ. ત્તિ ન ભાવશૂન્યાઃ” એ કારણથી ભાવરહિત કિયા ફળદાયક થઈ શકતી નથી. માટે પ્રભુનું દર્શન-પૂજન આદિ વાસ્તવિક રીતે થયું જ નથી, એમ કહેવું તે અનુચિત નથી.
કહ્યું છે કે
હે! મનુષ્ય! કદાચ તે ઘણું દાન દીધું. સમગ્ર જિનાગમ ભણે, પ્રચંડક્રિયાકાંડ કર્યા, વારંવાર પૃથ્વી ઉપર શયન કર્યું, તીવ્ર તપ કર્યો, ચારિત્ર ઘણે વખત પાળ્યું, છતાં મનમાં ભાવના થઈ નહિ, તે તે સર્વ અનુષ્ઠાને (ગ સ્વરૂપ ધર્મ) ફેતરાં વાવવા રૂપ નિષ્ફળ જાણજે. સુકત મુક્તાવલીમાં કહ્યું છે કે -
મનવિણ મિલ . ચાવ દંતહિણે, ગુરૂવિણ ભણવે જવું, જિમ ભર્યું અલુણે. જસવિણ બહુ જીવી, જીવ તે ક્યું ન સહે. તિમિ ધરમ ન સહે, ભાવના જે ન હોય.
આ પંક્તિઓથી સ્પષ્ટ થાય છે કે, ભાવ રહિત ધર્મજે ૧૪

Page #219

૨૧૦
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
દિયા તદ્દન શુષ્ક છે. નકામી છે જીર્ણ છે. અનનુકરણીય છે. અનિષ્ટ છે. એમાં મન રહિત-મળવું અને દાંત વિના ચાવવા જેવું છે. અહીં કોઈ શંકા કરે કે, ભાવવિના ધર્મકિયા થાય જ નહિં, તે પછી અહી ધર્મક્રિયાને ભાવ રહિત કેવી રીતે કહેવાય? આનું સમાધાન એ છે કે અહીં ભાવ અંગે જે કહેવાય છે, તે ભાવ કર્યો ? તે સમજવું જરૂરી છે. તે ખાસ લક્ષમાં હોવું જોઈએ. ક્રિયાઓમાં (ધર્મ નુષ્ઠાન રૂપ ગ ધર્મમાં) માન પ્રાપ્તિને, ભૌતિક લાલસાને, સ્વ અવગુણ-ઢાંકવાને, કે પિતાની મહત્તા દર્શાવવાને, જે ભાવ વર્તતે હોય, તે ભાવને તે દુર્ભાવ કહેવાય. એટલે મોક્ષસાધક ક્રિયાઓ, આવા દુર્ભાવ પૂર્વક કરાતી હોય, તે તે ભાવવિનાની જ કહેવાય. સદ્દભાવપૂર્વક કરાતી ક્રિયા જ, ભાવપૂર્વક (શુભ યા શુદ્ધ ઉપયોગ રૂપ ધર્મ)ની અને ભવભ્રમણનાશક કહેવાય. જ્યાં વિષયને વિરાગ, કષાયને ત્યાગ, અને ગુણને અનુરાગ, એ ત્રિવેણી સંગમ હોય. ત્યાંજ સદ્ભાવ, યા શુધભાવ કહેવાય. આ રીતને ઉપગરહિત બાહ્ય શુભ અનુષ્ઠાનેરૂપ ગધર્મને, અહિં ભાવરહિત જ સમજ.
કેરા ત્યાગ, તપ કે સંયમની જૈન શાસનમાં કાંઈ કિંમત નથી. સાઠ હજાર વર્ષ સુધી છઠના પારણે છઠ કરનાર સામેલી તાપસને ઉગ્ર તપને પણ શાસ્ત્રમાં અજ્ઞાનકષ્ટ તરીકે ઓળખા છે.
દેશન દશપૂર્વ જ્ઞાતા, જયણામાં અત્યંત સાવધાન,

Page #220

યોગ–ઉપયાગની ચતુભ’ગી
૨૧૧
જેના ઉપદેશના શ્રવણથી સંખ્યામ`ધ આત્માઓ સંયમી અને, એવા અવિજીવને પેાતાને લાભ કેટલા ? લાભ માત્ર એટલેા જ કે દેવલાકે જાય. આમ કેમ ? એ અવિજીવ શ્રી તીર્થંકરની ઋદ્ધિ જુએ, સમવસરણ જુએ, દેવતાઓને પ્રત્યક્ષ જુએ, એટલે એને થાય કે, આવું બધુ મળે, લેકપૂજા પમાય, દેવલેાક મળે, સુખસાહ્યબી મળે, એ માટે સંયમ સેવું. અને પછી આ ઇચ્છાને તૃપ્ત કરવા માટે જ સયમ સેવે, અને ઉગ્ર તપ વિગેરે કરે, આવી આશંસાના પિરણામવાળા તે અભિવિના તપ, સંયમ, ચારિત્ર, વિરાગ, આ અધુ· મેાક્ષસાધક નહિ બનતાં, સ ́સારહેતુજ બને છે.
અધ્યાત્મ કલ્પદ્રુમના અગિયારમા અધિકારમાં આચાય ભગવંત શ્રી મુનિસુંદરસૂરીશ્વર મહારાજે કહ્યુ છે કે:
ભાવ અને ઉપયોગ વિના સવ આવશ્યક ક્રિયા કરવાથી તને માત્ર કાયકલેશ (શરીરની મજુરી) થશે. પરંતુ તેનુ કઈ પણ ફળ પ્રાપ્ત થઈ શકશે નહિ.
આ રીતે યાગ અને ઉપયાગ અ ંગેનુ' ખીજા પ્રકારે સ્વરૂપ સમજી હવે ત્રીજા પ્રકારની વ્યાખ્યા વિચારીએ. (૩) જ્યાં બાહ્યપુરૂષાર્થ સ્વરૂપ ચેંગ, અશુભ હાય. પર ંતુ અભ્યંતર પુરૂષાર્થ સ્વરૂપ ઉપયાગ તે, શુભ કે શુદ્ધ હાય. જે જીવાને પૂર્વ કૃત પાપના ઉચે વ્યાવહારિક જીવનને નિભાવવા માટે, યા પરાધિનતા–ભય આદિના કારણે, પાપપ્રવૃત્તિવાળા સચેગેામાં રહેવુ પડે, પરંતુ દૃષ્ટિકાણુ તે શુભ

Page #221

૨૧૨
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
યા શુદ્ધ હાવાથી તે સંયેાગેાપ્રત્યે અરૂચિ, વિરાગવંત હાય, તે જીવાના પુરૂષાર્થ અર્થાત્ યે ગ–ઉપયેગની પ્રવૃત્તિ, આ ત્રીજા પ્રકારમાં ગણાય. આ પ્રકારને પુરૂષા, અમુક સમય પૂરતી ભૌતિક પ્રતિકુળતા પ્રાપ્તથવા છતાં, અભ્યંતર પુરૂષાની શુદ્ધિનું અસ્તિત્વ ટકી રહેવા દ્વારા, આત્માન્નત્તિ થતી રહેવાની સૂચક છે.
અહીં સુવિહિત ધર્માચરણ ન હેાય, તેના બદલે સાંસા રિક પ્રવૃત્તિ અને તે પ્રસંગે પાપ-સ્થાનકાનુ* સેવન હાય. એમ છતાં ભનિવેદ અને સમ્યા ન હોવાના કારણે, એ પાપસ્થાનકાના સેવન પાછળ, દિલમાં તીવ્ર પશ્ચાતાપ–ડ'ખ વગેરે હાય છે. આ વિભાગમાં ચેગ અશુભ છે, પણ ઉપયાગ વિશુદ્ધ છે. અશુભ ચેગના કારણે પાપતા અધાય છે, પણ ઉપચાગની વિશુદ્ધિના કારણે તેમાં સ્થિતિ અને રસની તીવ્રતા આવતી નથી. માટે જ વદિતા સૂત્રમાં કહ્યું છે કે ઃ
સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ જો કે પાપ અલ્પ કરે, તેને કમ બધ તા અલ્પ હાય, કારણકે તે નિયપણે કરતા નથી.
જીવમાં મિથ્યાત્વની મ`દતા થયા પછી, પાપકાય અંગે તેના વિચારમાં અને વર્તનમાં કઈક કંઈક તફાવત ઉભા થતા જાય છે. અને જ્યાં સુધી મહામુનિપણાની કક્ષાએ ન પહોંચે, ત્યાં સુધીમાં પેતેજે ન કરવા ચેાગ્ય ગણુતા હાય, તે પણ કરે એવુય અને છે. યથાર્થ રીતે હિંસાદિ પાપે ને માન્ય રાખનારા, અને તેવી પાપપ્રવૃત્તિમાં પ્રવૃત્ત થવાની

Page #222

૨૧૩
ગ-ઉપયોગની ચતુર્ભગી ઈચ્છાવાળા ન હોવા છતાં પણ પ્રવૃત્ત કેમ બને? આ બાબત અંગે કેટલાકને જરૂર શંકા થાય તે સ્વાભાવિક છે. એટલું જ નહિં પણ સમજવા છતાં પ્રવૃત્તિ કરનારને દંભી કહી દેવાનું સાહસ કરવા તૈયાર થાય.
પરંતુ અહિં સમજવું જોઈએ કે, જેમ દુનિયામાં શારીરિક સ્વાસ્થને બગાડનાર માનસિક-વાચિક અને કાયિક પ્રવૃત્તિને ત્યાગ કરવાનું ચોક્કસપણે જરૂરી સમજનારા કેટલાક મનુષ્ય, ત્યાગ કરવાની ઈચ્છાવાળા હેવા છતાં પણ, તેવી કેટલીક પ્રવૃત્તિથી નિવૃત્ત થઈ શકતા નથી. કુપચ્ચને જાણનારા, માનનારા અને છોડવાની ઈચ્છાવાળા દર્દીઓ પૈકી, કાચા મનવાળા કેટલાક, ખાવા બેસતાં ફીકુ લાગે તે કુપથ્ય પણ ખાઈ જાય.
એજ રીતે આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિએ આત્મિક સ્વાથ્યને નુકશાન કરનારી હેય (ત્યાજય) પ્રવૃત્તિને, ત્યાગ કરવા લાયક માન્ય રાખનાર, અને ત્યાગ કરવાની ભાવનાવાળા હોવા છતાં પણ, કેટલાક જીવે ત્યાગ ન કરી શકે, કે ત્યાગ કરવામાં અશક્ત હોય એમ બનવા જોગ છે. માટે તેમાં દંભ જ માને તે અણસમજ છે.
જેવું મનમાં તેવું આચરણમાં સર્વને સદા હોય જ, એવો નિયમ હેત તે, જૈનદર્શન કથિત ગુણસ્થાનકને કેમ પણ હેઈ શક્ત જ નહિ. ચેથા ગુણસ્થાનકથી જિનેશ્વર ભગવાન કથિત રત્નત્રયીની અને જીવાદિ નવતત્વની માન્ય

Page #223

૨૧૪
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
=
તામાં સમાનતા શરૂ થવા છતાં, ચોથા, પાંચમા અને છઠ્ઠાગુણસ્થાનકવર્તી જેમાં આચરણની ભિન્નતા હોય છે.
આધ્યાત્મિકવિકાસની દૃષ્ટિએ, જેવું મનમાં તેવું જ સર્વ આચરણમાં તે મહામુનિને જ હોય. અન્ય જીમાં તે માન્યતા અને આચરણમાં ક્યારેક સમાનતા પણ હેય, અને ક્યારેક ભિન્નતા પણ હોય. આનું કારણ એ છે કે આધ્યાત્મિક માર્ગમાં સંસારી જીવની માન્યતા અને આચરણ, તે બને ભિન્ન ભિન્ન કર્મને આધીન છે.
માન્યતા પર અસર કરનારૂં કર્મ, તે દર્શન મેહનીય કર્મ છે. અને વર્તન પર અસર કરનારૂં કર્મ, તે ચારિત્ર મેહનીય કર્મ છે. આ રીતે માન્યતા અને વર્તન ઉપર અસર કરનાર કર્મ, ભિન્ન ભિન્ન હોવાથી એકજ વ્યક્તિમાં પણ માન્યતા અને વર્તનમાં ભિન્નતા પડી શકે છે.
દર્શનમોહનીયમની દઢતા હોય તે અધ્યાત્મ માર્ગમાં જીવની માન્યતા તદ્દન વિપરીત હેય. ગાઢમિથ્યાત્વી અચરમાવતી જી આવી જ માન્યતાવાળા હેય. તે કર્મની શિથિલતા થવાથી શિથિલતાનુસાર માન્યતામાં પણ કંઈક સુધારો થાય. આ કક્ષાના જ ચરાવત હોય. દર્શનમેહનીય કર્મના ઉપશમ, ક્ષયપશમ, કે ક્ષયમાં જીવેની માન્યતા શુદ્ધ થાય. અહી સમ્યકત્વ, દેશવિરતિ, અને સર્વવિરતિ જ હોય. આવામાં પણ ચારિત્ર મેહનીય કર્માનુસાર આચરણમાં ભિન્નતા હેય.

Page #224

ચેાગ–ઉપયાગની ચતુભ`ગી
અણુાહારીપદની સાધનામાં તીવ્રરૂચિ ધરાવનારને અને તેના માટે શક્ય એટલે પ્રયત્ન કરનારને પણુ, આહાર લેવા પડે, એ મને. તેમજ અપ્રમતપણે જીવવાની અભિ લાષાવાળા, તથા અપ્રમત ભાવને પેદા કરવાના પ્રયત્નામાં પ્રવૃત્તને પણુ, નિદ્રા લેવી પડે એ મને. પરંતુ એ પુણ્યવાનાની મનેવૃત્તિ, આહાર લઈ નેય અણુાહારીપદની સાધના સારી રીતે કરવાની, તથા નિદ્રા લઈનેય અપ્રમત ભાવને પેદા કરવાના પ્રયત્ન કરવાની હાય. આવા જીવે, ઉતિ કર્મીમાં, પશમ ભાવની વૃદ્ધિ કરવા દ્વારા, અન્તે અલ્પ સમયમાં ક્ષાયિક ભાવને પ્રાપ્ત કરે.
૨૧૫
(૪) જ્યાં બાહ્ય પુરૂષાર્થ અને અભ્યંતર પુરૂષાથ અર્થાત્ યાગ અને ઉપયાગ, બન્ને અશુભ હાય. પાપભીરૂતા વિનાના અજ્ઞાની જીવાથી થતાં દુષ્કૃત્ય અથવા અચરમાવત્તી જીવાનાં જીવનનિર્વાહાદિનાં વ્યવહારિક કૃત્ય, આ ચેાથા પ્રકારમાં ગણાય. આ રીતનેા પુરૂષા, સાંસારિક ભૌતિક સામગ્રીની પ્રતિકૂળતા પ્રાપ્ત થવા સાથે, સંસાર પરિભ્રમણની પણ વૃદ્ધિ સૂચક છે. કારણ કે આ ચોથા પ્રકારમાં પ્રવૃત્તિ, તે પાપસ્થાનકના સેવનવાળી છે. સાથે ઉપયેાગમાં પણ, તે પાપના સેવન અંગે, પશ્ચાતાપના સ્થાને, પ્રમેહ ડાય છે. એ રીતે અહી યોગ અને ઉપયેગ બન્ને અશુદ્ધ છે. આવા અવસરે આત્મા જે પાપ ખાંધે છે, તેની પર પરા અનેક ભવાપર્યંત ચાલે છે.
જીવનમાં આધ્યાત્મિક વિકાસક્રમ સાધી અન્તે સ ́પૂર્ણ -

Page #225

૨૧૬
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
પણે અધ્યાત્મદશાને પ્રાપ્ત કરવા માટે, ઉપગશુદ્ધિમાં સ્થિર બની રહેવું, કેટલું આવશ્યક છે?તે આ ગ-ઉપગની ચતુર્ભગીથી સ્પષ્ટ સમજી શકાય છે. જ્યારે જીવ, યૌવનકાળ અર્થાત્ શરમાવર્તકાળમાં પ્રવેશે છે, ત્યારે જ તેને આ હકીક્ત સમજાય છે.
અનાદિકાળથી જડ-ચેતનના ભેદજ્ઞાનની અજ્ઞાનતાને લીધે, જીવનું લક્ષ્ય, કેવળ દેહપષક ઉપગમાં જ લીન બની રહેવાને કારણે, પરમ સત્ય, આત્મસુખની સમજથી તે, તે વંચિત જ રહ્યો છે. અને સત્ય સુખના બદલે પોતે માની લીધેલા સુખદ્વારા જ દુઃખની પરંપરાનું પોતાના માટે અને પિતાના જ હાથે સર્જન કરતે આવે છે.
આ ચતુર્ભગી પૈકી પહેલા અને ત્રીજા ભાંગાવાળા છે, ધર્મ-અર્થ-કામ અને મોક્ષ એ ચારેય પૈકી, ધર્મ અને મિક્ષ અંગે વધુ પુરૂષાથી, તથા સંવેગ અને નિર્વેદ ભાવનાવાળા હેય છે.
પહેલા ભાંગાવાળા જીવોને પુણ્યાનુબંધી પુણ્યની અનુકુળતા હોવાના કારણે, તેઓ યેગશુદ્ધિમાં પણ ટકી શકે છે, જ્યારે ત્રીજા ભાંગાવાળા જીને અશુદ્ધ યા અશુભ યોગ પ્રવૃત્તિમાં અરૂચિ હોવા છતાંય, પુણ્યાનુબંધી પુણ્યની અનુકુળતાના અભાવે, તથા પુણ્યાનુબંધી પાપના ઉદયના કારણે, સંયોગવશાત્ ઉદાસીનવૃત્તિથી અશુભ યા અશુદ્ધ ગમાં ક્યારેક ક્યારેક પ્રવૃત્ત બની રહેવું પડે છે.
Sા
છે.

Page #226

યોગ–ઉપયોગની ચતુભ રંગી
૨૧૭
બીજા પ્રકારમાં જણાવ્યા મુજબના જીવા,વિશેષે કરીને તા અથ અને કામના જ મુખ્યપણે લેાલુપી હાય છે. સાંસારિક સુખ સામગ્રી અને સયાગાની પ્રતિકૂળતાથી ગભરાઈ જઈ, અગર તે તેવી સુખ સામગ્રીની અનુકુળતા તેા હોવા છતાંય અતૃપ્તિના કારણે, તે સામગ્રીની કેવળ વૃદ્ધિની લાલસાએ, માન–મેાભાની પ્રાપ્તિની આકાંક્ષાએ, અગરતા એઘ યા લેાક સ’નાએ, દેવ-ગુરૂ અને ધર્મને આરાધવા માટેની આધ્યાત્મિક બાહ્ય પ્રવૃત્તિઓમાં પણ પ્રવૃત્ત અને છે. કેટલીક વખત તા સવેગ અને નિવે ભાવવત જીવા કરતાંય, આવા જીવેાની આધ્યાત્મિક બાહ્યપ્રવૃત્તિઓ, ખૂબજ પ્રશંસનીય અને આકર્ષીક ડાય છે. છતાં જ્ઞાનીઓની દૃષ્ટિએ તેવા જીવા બિચારા, આધ્યાત્મિકલાભ અર્થાત્ આત્મિક ઉત્કષતાના લાભ, લેશ માત્ર પણ પામી શકતા નથી. કારણ કે મૂર્છાના ત્યાગરૂપ શુદ્ધભાવ વિના, દાન પણ સિદ્ધિનું સાધન બની શકતું નથી. વિષયવિરાગરૂપ ભાવિવનાનુ શીલ પણુ, ઇષ્ટ ફળને આપવાને સમથ નથી. અને અણાહારી પદની ઇચ્છારૂપ ભાવિનાના પૌદ્ગલિક ઇચ્છાએથી થતા તપ પણુ, સ ંસારના સમૂહને છેદનારા નિહુ થતાં સ'સારની વૃદ્ધિ પમાડનારા બને છે.
મનમાંથી વાસનાએ! દૂર થાય, ઇન્દ્રિય ભાગેાની લાલસા ઓછી ને ઓછી થતી જાય, ચિત્તમાંથી કલેશેા અને કષા ચાના ભાર ઓછે થતા રહે, અને હૃદયમાં નિજાન૬ની મસ્તીના પ્રાદુર્ભાવ થાય, તેા જ ધમ કે અધ્યાત્મની સાચી

Page #227

૨૧૮
જૈન દર્શીનમાં ઉપયાગ
સાધના કરી લેખાય.
ભોગસુખાની કામનાવાળા ધર્માં (શુભ પ્રવૃત્તિ રૂપ ધમ), જન્માંતરમાં પૌલિક સુખસામગ્રીનું સુખ જરૂર આપી દે, પરંતુ તેમાં શાંતિ તા જરાય ન આપે.
ચેાથા ભાંગાવાળા જીવા તેા કેવલ નાસ્તિક, અર્થ અને કામની પ્રાપ્તિમાં નીતિ તથા અનીતિને નહિ જોવાવાળા,ધામિક વૃત્તિઓને હું બક માનવાવાળા, મત્સ્યગલાગલ જેવી પ્રવૃત્તિવાળા, અને પાપભિરૂતા વિનાના જ હોય છે.
આ ચેાથા ભાંગાવાળા જીવા, જેમ પુન્ય-પાપાદિના વિચારાથી રહિત છે, તેમ દ્વિતીય (બીજા) ભાંગાવાળા જીવાને પુણ્ય-પાપાદિના વિચારો ન જ આવે એવુ' નથી. ધમ કરે તે સુખી થાય, અને ધમ ન કરે તે દુઃખી થાય, એવી માન્યતા બીજા ભાંગાવાળા જીવાની હાઈ શકે છે. પરંતુ આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ સુખ દુ:ખ અંગેની તેએની સમજમાં ઘણું અધૂરાપણું અને કેટલુંક વિપરીતપણુ હાય છે. વળી આવા જીવામાં કેટલાક તા આત્મા અને મેાક્ષની માન્યતાવાળા હોવા છતાં તેમની તે માન્યતામાં પણ બહુ જ મેટો તફા વત હાય છે. તેઓની કેટલીક ચેગપ્રવૃત્તિ સારી હોવા છતાં પણુ, ઉપયાગમાં અશુદ્ધિ હાવાથી આધ્યાત્મિક વિકાસવાળી અની શકતી નથી. તેમ છતાં તેમની કેટલીક સારી પ્રવૃત્તિ લોકોપકારી થઇ શકે છે.

Page #228

૧૪ જ્ઞાન–ક્રિયાભ્યાં મેક્ષ:
યોગ અને ઉપયોગની શુદ્ધાશુદ્ધતા આધ્યાત્મિક અને ભૌતિક વિચારધારાને અનુલક્ષીને છે. સાંસારિક હેતુઓની સિદ્ધિ માટે વર્તતે યોગ અને ઉપગ, ભૌતિક સ્વરૂપ હેઈ અશુદ્ધ છે. જ્યારે આત્માને અનુલક્ષી વર્તતે ગ તથા ઉપગ, અધ્યાત્મ સ્વરૂપ હેઈ શુદ્ધ છે. શુદ્ધગ અને ઉપયોગમાં અધ્યાત્મભાવ વ્યાપેલે હોવાથી, એ મેક્ષ સાધક બની શકે છે.
આત્માને ભયવિહેણ બનાવી રાખવા ઈચ્છનારે અધ્યાત્મ સાધનામાં તત્પર બની રહેવું જોઈએ. અધ્યાત્મ માર્ગની સાધનામાં પ્રવેશી ચૂકનારને કઈ પણ આધિ, વ્યાધિ કે ઉપાધિના તાપ પડી શકતા નથી. અધ્યાત્મ તત્વજ્ઞાનની પરિણતિથી વાસિત બની રહેલા હદયવંત પુણ્યાત્માઓ, વિષય-કષાયની વાસનાઓના કારમા સંતાપથી બચી જઈ અલ્પ સમયમાં જ ભવચકથી મુક્ત બની જાય છે. આ અધ્યાત્મભાવ એજ શુદ્ધ ઉપગ છે. એવા આત્માની શુદ્ધ ક્રિયા જ, શુદ્ધ ઉપયોગમાં સ્થિર બનાવી, ઈષ્ટસિદ્ધિને પ્રાપ્ત કરાવી આપનાર હોઈ તેવી ક્રિયાને અધ્યાત્મક્રિયા કહેવાય છે.
રાગ-દ્વેષ અને મેહરૂપ કાષાયિક પરિણામની નિવૃત્તિ

Page #229

૨૨૦
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
તથા રત્નત્રયીના અત્યંતર સાધ્ય ધર્મની સાધનાજ,વાસ્તવિક અધ્યાત્મ સાધના છે. આ ગુણની સાધના માટે કેટલાક નિયમોને અનુસરવું પડે છે. અને અનુભવીઓના ઉપદેશ મુજબ જીવનચર્યા ઘડવી પડે છે. એવી જીવનચર્યામાં અનેક પ્રકારના શાસ્ત્રીય વિધિ-નિષેધેને અનુસરવા પૂર્વક, પંચાચારના વિવિધ અનુષ્ઠાનનું સેવન પણ, શુદ્ધ ઉપગની પૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરવા માટે અત્યંત જરૂરી છે.
જ્ઞાન-ક્રિયાભ્યાં મોક્ષ મોક્ષની પ્રાપ્તિ જ્ઞાન અને ક્રિયા એ ઉભયના સંયોગથી છે. બે ચક્ર વિના રથનું વહન, અને બે પાંખ વિનાનું પક્ષીનું ઉધ્યન થઈ શકે જ નહિ. તેમ શુદ્ધજ્ઞાન અને શુદ્રક્રિયા પૈકી એકના પણ અભાવે, અધ્યાત્મ સિદ્ધિ હોઈ શકે જ નહિ.
વસ્વરૂપને અનુકૂલ, દર્શન અને જ્ઞાન શક્તિને બેરૂપ વ્યાપાર, તે જ્ઞાન છે. સકલ પુદ્ગલ ભાવોથી ઉદ્વિગ્ન બની, સ્વરૂપની શુદ્ધતાને પ્રાપ્ત કરવાની અભીલાષા પૂર્વક, યથાર્થ સ્વરૂપે આત્માને જાણ, તેનું નામ જ્ઞાન કહેવાય છે. | સ્વરૂપપ્રાપ્તિને અનુકુલ યોગેની શુભ પ્રવૃત્તિ કરવી તે સન્ક્રિયા છે. એ ક્રિયા, વીર્યશુદ્ધિનું કારણ છે. જીવનું સંસારભ્રમણ અને દુખની પરંપરા, અશુદ્ધ વીર્યપ્રવૃત્તિના કારણે જ બની રહે છે.
કર્મ પ્રદેશનું ગ્રહણ, ગદ્વારા થાય છે. અને મેંગે, વીર્યથી થતા હેઈ, અશુદ્ધ વીર્ય વડે આશ્રવયુક્ત જીવ,

Page #230

જ્ઞાન-ક્રિયાભ્યાં મોક્ષ
૨૨૧.
સંસારમાં ભ્રમણ કરે છે. પરંતુ તે જ જીવ, ગુણ પુરૂષની સેવાથી, ગુણને પ્રગટાવવામાં તત્પર બની રહી, સંવરવાળે થાય છે. માટે એગ (મન-વચન અને કાયા)નું જોડાણ તે પરમાત્માને વન્દન, સ્વાધ્યાય અને અધ્યયન આદિમાં જેડવામાં આવે છે, તે, કર્મ ગ્રહણ કરવા માટે સમર્થ થતાં નથી.
મોક્ષ સાથે આત્માને સંગ કરી આપનાર હોવાના. કારણે, સદનુષ્ઠાન તે જ અધ્યાત્મ સ્વરૂપ છે.
સમ્યગદર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર-ક્ષમા-નમ્રતા-સરળતાઆદિ ગુણવાળા પુરૂષોનું બહુમાન, પિતાનાથી અધિક ગુણીને આદર, દોષને પશ્ચાતાપ, પાપની જુગુપ્સા, અતિચારેનું આલેચન, દેવ-ગુરૂ અને સાધમિકની ભક્તિ, પૂર્વે ગ્રહણ કરેલા વ્રતનું મરણ, નવીન પ્રત્યાખ્યાન, સામાયિક, ચતુવિશતિ સ્તવ, ગુરૂવંદન, પ્રતિક્રમણ, કાર્યોત્સર્ગ, વગેરેની પ્રવૃત્તિ સ્વરૂપ સદનુષ્ઠાન કે સલ્કિયા-શુભક્રિયાઓ કરવાથી શુદ્ધ ભાવનું રક્ષણ થાય છે. અને નહિ ઉત્પન્ન થયેલા શુદ્ધ ભાવની ઉત્પત્તિ થાય છે. આ શુદ્ધભાવ એ જ શુદ્ધોપગ છે. . કેવલજ્ઞાન, કેવલદર્શન, ક્ષાયિકસમ્યકત્વ, યથાખ્યાત ચારિત્ર, ક્ષાયિક ભાવની દાનાદિ પાંચલબ્ધિ, એ આત્માના શુદ્ધ ગુણ અર્થાત શુદ્ધ ધર્મો છે. આત્મામાં પ્રચ્છના ભાવે રહેલા આ ગુણને આવિર્ભાવ સ્વરૂપે બનાવી રાખવા માટે, સત્યવૃત્તિરૂપ ક્રિયા યા અનુષ્ઠાનની અત્યંત આવશ્યકતા છે. આને સદનુષ્ઠાન કહે, કે સલ્કિયા કહે, કે સદાચાર કહો,

Page #231

જૈન દર્શનમાં ઉપયાગ
૨૨૨
તે બધાય પર્યાયવાચી શબ્દ છે.
વિવિધ અનુષ્ઠાનને સમાવેશ જ્ઞાનાચાર આદિ પાંચ આચારમાં આવી જાય છે. કોઈ પણ સદ્દનુષ્ઠાન આ પાંચ આચાર પૈકીના જ કેાઈ આચાર 'ગેનુ હાય છે, અગર કોઈ આચારના હેતુભૂત હાય છે.
આ પાંચ પ્રકારના આચાર શિવાય, આત્માના ઉપરાક્ત કેવલજ્ઞાનાદિ ગુણાના આવિર્ભાવને રોકી રાખનાર કમેથી આત્માના છૂટકારા થઈ શકતા જ નથી. જે જે આત્માએએ કથી મુક્ત ખની પેાતાનામાં પ્રચ્છન્નભાવે રહેલ કેવલજ્ઞાનાદિ ગુણાને પ્રગટ રૂપે બનાવેલા છે, અને બનાવશે, તે આ જ્ઞાનાચાર આદિ પાંચ આચારરૂપ સદનુષ્ઠા નની સાધના દ્વારા જ સમજવુ. જેથી મોક્ષ માની સાધનાના ઇચ્છુકે સાધનરૂપ આ પંચાચારની ક્રિયાનું આચરણ અવશ્ય કરવુ જોઈ એ.
નિમિત્તનું અવલ ખનકરી પ્રવૃત્તિ કરવી તે આચાર. એ આચારજ ગુણાની પૂર્ણતામાં હેતુભૂત હાવાથી ગુણાની પૂછુ તા થાય ત્યાં સુધી તે આચરવા ચૈાગ્ય છે.
માટે ક્ષાયિકસમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ થાય ત્યાં સુધી જિનેાક્ત તત્ત્વમાં નિઃશંકપણું વગેરે આઠ પ્રકારના દેનાચારનું સેવન કરવું, કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય ત્યાં સુધી કાળવિનયાદિ જ્ઞાનાચારનુ નિરંતર પાલન કરવું, યથાખ્યાત ચારિત્રની પ્રાપ્તિ પર્યંત ચારિત્રાચારનું પાલન કરવું,પરમ શુકલધ્યાન સુધી, તપાચાર ને આદરવા, સ` સવર સુધી

Page #232

૨૨૩
જ્ઞાન-ક્રિયાભ્યાં મોક્ષ વર્યાચારની સાધના અવશ્ય કરવી, એવું વિધાન છે.
પંચાચારના પાલન સ્વરૂપ કિયા-અનુષ્ઠાનથી રહિત આત્મા, સ્વગુણના સાધકપણામાં રહેવાને અસમર્થ બને છે. કારણ કે સગી આત્માના વીર્યનું ચપલ પણું હોવાથી પંચાચાર સ્વરૂપ સન્ક્રિયામાં જોડેલું આત્મવીર્ય જ, આત્માને ગુણેથી પડવા માટે થતું નથી. અન્યથા અનાદિ પ્રવૃત્તિમાં પ્રવૃત્ત થયેલે જીવ, ગુણથી પતિત થાય છે. અને ક્રિયા વડે તે ઉત્તરેતર વિશુદ્ધ સ્થાનને પ્રાપ્ત કરે છે, એક અપ્રતિ પાતી (નહિં પડવાના સ્વભાવવાળું) તથા પૂર્ણ સ્વરૂપની એકતારૂપ સંયમસ્થાન તે જિનેને એટલે ક્ષાયિક જ્ઞાન અને ક્ષાયિક ચારિત્ર વાળાને જ હોય છે. બીજાને હેતું નથી. આ હેતુથી સાધકે ગુણેની વૃદ્ધિમાટે ક્રિયા કરવી જોઈએ.
પંચાચારરવરૂપ અનુષ્ઠાન-કિયાના આચરણથી, આત્માના જ્ઞાન-દર્શન-સમ્યફવ-ચારિત્ર-તપ અને વીર્ય શુદ્ધતાના ક્ષયોપશમની વૃદ્ધિ થતી રહી, અને ક્ષાપશમીક ભાવે વર્તતા તે જ્ઞાનાદિ ગુણેને ક્ષાયિક ભાવે પ્રગટ કરી, આત્મા અનંત સુખને ભક્તા બને છે. જન્મ-મરણથી મુકત બને છે. શાશ્વત સ્થાનને પ્રાપ્ત કરે છે. અને અગુરૂલઘુતા ને પામે છે.
સવ અને પરના વિવેકવાળા પૂર્ણજ્ઞાની પણ કાર્ય કરવાના અવસરે સ્વભાવની પિષક એવી, સાધન કાર્યને કરવા રૂપ, ક્રિયાની અપેક્ષા રાખે છે. હે પાદેય તત્વને જ્ઞાતા સમ્યજ્ઞાની

Page #233

૨૨૪
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ તે દેશવિરતી રૂપ ક્રિયાને. દેશવિરતિ તે સર્વ વિરતી રૂપ ક્રિયાને, ચારિત્ર યુકત તત્વજ્ઞાની તે કેવળજ્ઞાનરૂપ કાર્યને ઉત્પન્ન કરવાની ઈચ્છાવાળા શુકલ ધ્યાનારૂઢ થવાની ક્રિયાને, અને કેવળજ્ઞાની તે સર્વસંવર અને પૂર્ણાનંદસ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરવાના અવસરે યોગ નિષેધ કરવા રૂપ કિયાને આશ્રય. કરે છે. એ હેતુથી જ કહેવામાં આવ્યું છે કે, જ્ઞાનીને પણ કિયાની અપેક્ષા છે. પછી ભલે પિતપતાની યેગ્યતાનુસાર તે ક્રિયાઓમાં ભિન્નતા હોય. | માટે જ તત્વજ્ઞાનીઓ કિયાદિને, રત્નત્રયીરૂપ ધર્મનું સાધન કરવામાં કારણ હેવાથી, ધર્મરૂપે માને છે. મુખ્ય ધર્મ તે રત્નત્રયી સ્વરૂપે આત્મામાં જ છે. પણ કારણને કાર્યમાં ઉપચાર થઈ શકતો હોવાના કારણે દ્રષ્કકિયા પણ ધર્મ રૂપે મનાય છે. સદનુષ્ઠાનમાં નિર્દભતા –
પિતાના જીવનમાં જ્ઞાનક્રિયાત્મક અધ્યાત્મની વૃદ્ધિ ઈચ્છનારના સદનુષ્ઠાનરૂપ આચારોનું પાલન, કઈ પણ જાતના દંભ રહિત હોવું જોઈએ. ઘણું મૂલ્યવાન મણિરને પણ જેમ લેશ માત્ર ડાઘથી દૂષિત થાય છે, તેમ ગમે તેવા ઉત્તમ જાતિના સદાચારનું આચરણ, લેશ માત્ર પણ દંભ પૂર્વક કરવાથી દૂષિત થાય છે. અને પરિણામે લાભના બદલે હાનિ થાય છે.
પિતાના દુરાચારો કે ખરાબ ઈરાદાઓ છૂપાવવા,

Page #234

જ્ઞાન-ક્રિયાભ્યાં મેક્ષ
૨૨૫
કે લોકોમાં પૂજાવા, અગર પોતાની મહત્તા વધારવાના ઈરાદે કરાતાં બાહ્ય અનુષ્ઠાનથી, અનુષ્ઠાનકારકેના દોષ જ્યારે પ્રગટ થાય છે, ત્યારે તેઓ લોકોમાં ભારે કદર્થના અને માનહાનિને પામે છે.
સદનુષ્ઠાને તે સ્વરૂપે પવિત્ર હોવા છતાં પણ તેના માટે અયોગ્ય છવદ્વારા થતું આચરણ એ, ધર્મ સ્વરૂપ સદ. નુષ્ઠાનોને છેક કિંમતવિહોણાં કરી મૂકે છે. જેને જોઈ બીજાઓ પણ તેવા અનુષ્ઠાન કરતા અટકી જાય છે.
જેનામાં ભવને ત્રાસ તથા મુક્તિને શુભભાવ પ્રગટ થાય છે, તે જ જીવ, ધર્મ અને તેના સાધનભૂત સદનુષ્ઠાનની યોગ્યતાવાળે બની શકે છે. કષ્ટ સહેવું સહેલું છે, પણ ઉપરોકત ભાવ પ્રગટ દોહ્યલે છે. આ ભાવ જીવને તેના ચરમાવર્ણકાળ (એક પુદ્ગલાવત્ત શેષ સંસારકાળ ) માં જ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે.
અચરમાવર્ત (એક પુદ્ગલાવર્ત કરતાં વધુ શેષ સંસાર કાળ) કાળમાં પણ અનાગપણે કદાચિત મિથ્યાત્વાદિની સ્થિતિનો અપકર્ષ થઈ જતું હોવાથી, તેવા જીવમાં સંગવશાત બહારની દ્રષ્ટિએ બાહ્ય સદાચાર અને ચિત્તની સ્વસ્થતારૂપ અભય વગેરે ગુણે પ્રાપ્ત થયા હોય તે પણ, તે અવાસ્તવિક જ હોય છે. કારણ કે જ્યાં સુધી ભવને ત્રાસ અને મુક્તિને શુભભાવ પ્રગટ થતું નથી, ત્યાં સુધી. તે જ ગુણલાભ માટે તદ્દન અગ્ય છે. જૈ. ૧૫

Page #235

२२६
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
એટલે તે આ રીતના શુભભાવ વિના ધર્મના નામે જ અનેક વાર ધર્મને નાશ થઈ જાય છે. માટે તે ધર્મને ઓળખ સહેલું નથી. કારણ કે તેમાંય શુભ બુદ્ધિની, સંત સમાગમની અને આપ્તપુરૂષે પ્રણિત શાસ્ત્રશ્રવ. ણની જરૂર રહે છે.
મેલ સાધનને અનુકુળ ગની પ્રવૃત્તિરૂપ અથવા આત્માના ગુણને અનુકૂળ વિર્યની પ્રવૃત્તિરૂપ ક્રિયાને વિષે તત્પર, શાન્ત, અને કષાયના તાપ રહિત, જેઓ આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં રમણતામય છે એવા, અને ઈન્દ્રિને જીતનાર, એવા મહાત્માઓના ઉપદેશ અને સમાગમથી જ, તત્વ અંગે જિનાજ્ઞા મુજબ હેય-ય અને ઉપાદેયને વિવેક પામી શકાય છે.
આવા મહાત્માઓ, સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રની પરિણતિવાળા, આત્મસ્વરૂપમાં રમણ કરનારા, આત્માને વિષે સ્થિરતા કરનારા, અને આત્માના અનુભવમાં મગ્ન થયેલા હોય છે.
આવા સંતના સમાગમ અને તેમની અમૃતવાણીના શ્રવણ દ્વારા, ભવને ત્રાસ અને મુક્તિના શુભ ભાવ પૂવર્કની ધર્મની સાચી સમજ પ્રાપ્ત થયા પછી, અને આરાધનામાં ઉત્સુક બન્યા પછી, યથાશક્તિ વિધિઅનુસાર શુભકિયાનું આચરણ થતું હોય તો, તે શુદ્ધ પ્રણિધાન છે. અલપસમય માટે પણ પ્રાપ્ત થયેલ આવું શુદ્ધપ્રણિધાન, આરાધક આત્મામાં આસ્તિકતા-અને પ્રશમતા પ્રગટ કરે છે.

Page #236

જ્ઞાન-ક્રિયાભ્યાં મેાક્ષઃ
૨૨૭
આ રીતે પ્રગટતી વિશિષ્ટ નિમ`ળતાના કારણે, છેવટે પૂણ શુદ્ધિ થઈ શકે છે. સંસારમાં પણ તેનાથી ઉત્તમકુળ, ઋદ્ધિ, સમૃદ્ધિ અને ધર્મની આરાધનામાં મદદગાર બની રહેનાર નિરેગી શરીર, વગેરેના પણ લાભ પ્રાપ્ત થાય છે.
તે આત્મા, ચિરકાળ પર્યંત નિરન્તર આદર સહિત, બિલકુલ શુભ આવે, જેમ જેમ સુંદર આરાધક બની રહે છે, તેમ તેમ તેના યેગે, તેની શુદ્ધમા ની રૂચિરૂપ શ્રદ્ધા, સ ્પ્રુષ્ઠાનના સામરૂપ વીય,સ્વીકારેલ વ્રત–નિયમતત્વ વગેરેની યાદદસ્તીરૂપ સ્મૃતિ, ચિત્તની પ્રસન્નતા, તથા સૂક્ષ્મતત્ત્વના અનેકવિધ પર્યાલેાચન યેાગ્ય વિશિષ્ટ શક્તિરૂપ પ્રજ્ઞા, આદિની સુંદર વૃદ્ધિ થતી રહેતી હોવાપૂવ ક તે મહાભાગ્યશાળી આત્મામાં, રાગાદ્દેિ મલના ડ્રાસ થઇ જાય છે. અર્થાત્ તેનામાં પ્રશાન્તવાહિતા-શમજન્ય સુખ પ્રગટ થાય છે.
આ રીતે ફળપ્રાપ્તિકારક અને નિભપણે કેવળ આત્મ શુદ્ધિને અંગે જ કરાતું સદ્દનુષ્ઠાન પણ ઉચિતતાયુક્તની સ્ખલનાભૂત ખની ન રહે, તે માટે આજ્ઞા શુદ્ધિને પણ પહેલે ખ્યાલ હોવા જોઈએ. કારણ કે આજ્ઞાશુદ્ધિ ક્રિયા જ, જ્ઞાનપૂર્વકની ક્રિયા કહેવાય છે. જ્ઞાનપૂર્વકની ક્રિયા જ મેાક્ષ પ્રાપ્તિનું સાધન હોઇ આદરવા ચેગ્ય છે.
આવા આજ્ઞાશુદ્ધ અનુષ્ઠાનને વચનાનુષ્ઠાન કહેવાય છે. અરર્હિંતની આજ્ઞાને અનુસરીને થતી ક્રિયા, વચનાનુષ્ઠાન છે, એવી ક્રિયા જ ધર્મીનુ કારણ બને છે.

Page #237

२२८
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ વીતરાગ ભગવંતના વચનાનુસારે ઉત્સર્ગ અને અપવાદની અપેક્ષાવાળી વચનાનુષ્ઠાન કિયા કરનાર જ, નિર્વિ કલપ અને સહજ સ્વરૂપ એવી “અસંગક્રિયા ને વેગ પામે છે.
જ્ઞાનકિયાની અભેદ ભૂમિ, એ જ અસંગકિયા હોવાથી તે અસંગક્રિયારૂપ ભાવક્રિયા, શુદ્ધોપગ અને શુદ્ધ વલ્લાસના તાદામ્ય ભાવને ધારણ કરે છે. અહીં જ્ઞાનક્રિયાને અભેદ એટલે, જ્ઞાન અને વીર્યની એકતા સમજવી.

Page #238

૧૫. ધર્મ-ખીજની પ્રાપ્તિ કરાવનાર ચરમાવત્ત કાળ
સ્વર્ગુણને અનુકૂલ સ્વરૂપની પ્રવૃત્તિરૂપ ભાવક્રિયાની પ્રાપ્તિ માટે, તેની પ્રાપ્તિમાં નિમિત્ત ભૂત બની રહેનારાં, ચેગની શુભ પ્રવૃત્તિરૂપ બાહ્ય અનુષ્ઠાને જ હાઈ, જ્યારે ને ત્યારે પણ જીવે બાહ્ય સક્રિયા અપનાવવી જ પડશે. કારણ કે એનાથી જ એના શુભભાવ ક્રમશઃ વિકાસ પામવાને છે. અને પુષ્ટ થવાના છે. વિધિયુક્ત માહ્ય શુભ ક્રિયા અને આંતર શુભપરિણામ વિના, કાઈ પણ જીવ, સ્વ પ્રગતિસાધક બની શકે જ નહિ.
દ્રવ્ય અને ભાવની અપેક્ષાએ વિચારતાં મન-વચન અને કાયાના વ્યાપાર રૂપ ચેાગની પ્રવૃત્તિ, દ્રવ્યક્રિયા સ્વરૂપ છે અને વીય વ્યાપારરૂપ અર્થાત્ વીય પ્રવૃત્તિરૂપ ક્રિયા, ભાવક્રિયા છે.
શુદ્ધ અને અશુધ્ધની અપેક્ષાએ વિચારતાં સ્વસ્વરૂપને અનુકુળ યાગની પ્રવૃત્તિ, શુષ્પ દ્રવ્યક્રિયા છે. અને કાયિકી વગેરે ક્રિયાએ તે અશુદ્ધ દ્રષ્યક્રિયા છે.
પેાતાના ગુણેાનુ સ્વરૂપે પરિણમન થવામાં નિમિત્ત

Page #239

૨૩૦
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
ભૂત વીર્યવ્યાપાર, શુદ્ધ ભાવક્રિયા છે. અને પૌગલિક ભાવને અનુકૂલ ઔદારિકાદિ કાયવ્યાપારની સન્મુખ વીર્યની પ્રવૃત્તિ, અશુદ્ધ ભાવક્રિયા છે. શુદ્ધ દ્રવ્યકિયા, શુદ્ધ ભાવક્રિયાનું નિમિત્ત છે. માટે શુદ્ધભાવયિાયુક્ત એવી શુદ્ધ દ્રવ્યકિયાને જ, મોક્ષસાધક ક્રિયા કહેવાય. આવી મોક્ષસાધક કિયા તે ચારિત્ર અને વીર્ય ગુણની અભેદ પરિણિતવાળી જ હોય.
આ અનાદિ જગતમાં કાયિકી વગેરે અશુદ્ધ ક્રિયાની પ્રવૃત્તિથી તે સંસારવૃદ્ધિ થાય છે. પરંતુ તે જ સંસાર વૃદ્ધિ, સમિતિ-ગુપ્તિ વગેરે તથા વિનય-વૈયાવૃત્ય આદિ સલ્કિયા કરવાથી નિવૃત્ત બની રહેતી હોવાના કારણે, સંવર અને નિર્જરા રૂપ ફળને આપનારી સલ્કિયાઓને આત્માથી જીએ પોતાના જીવનમાં ખાસ અપનાવવી જોઈએ જ.
સ્વગુણને વિકાસ કરવાના હેતુએ, દરેક અનુષ્ઠાને જેમ ઉપરોક્ત રીતે દ્રવ્યશુદ્ધિ અને ભાવશુદ્ધિ પૂર્વકનાં જ હેવાં જોઈએ, તેમ તેવા સદનુષ્ઠાનેમાં વિધિશુદ્ધતાનું પણ પૂર્ણ લક્ષ હેવું જોઈએ. જેને વિધિશુદ્ધિની ઉપેક્ષા છે, કિયા તે જેવી હોય તેવી ચાલે, આ તે માત્ર કરવી જોઈએ, કંઈ ભાવ વિના નથી થતી, બહુ સૂક્ષમ રીતે વિચારીએ તો ક્રિયા જ અટકી જાય, આ રીતે બેદરકારી અને અનાદરવાળા તથા ઢંગધડા વિનાનાં અનુષ્ઠાને તે પ્રાયઃ ઉન્માર્ગનાં પોષક હેઈ, સૂત્ર અને ક્રિયાને નાશ કરનારાં બને છે. માટે માત્ર સમુચ્છિમ જીવ જેવી કાયચેષ્ટા જ કરનારાઓનાં આવાં

Page #240

ધર્મ–બીજની પ્રાપ્તિ કરાવનાર ચરમાવ–કાળ
૨૩૧ અનુષ્ઠાને પણ ચાલે, એવું કહેવામાં કે માની લેવામાં મહામૃષાવાદ છે.
દરેક આસ્તિક દર્શનમાં આત્મશુદ્ધિ માટે પિતપિતાના દર્શનને અનુરૂપ, વિવિધ અનુષ્ઠાનનું આયોજન હોય છે. અને તે રીતે, તે તે દર્શનના અનુયાયીઓ અનુઠાનનું સેવન કરે છે. આ દરેક અનુષ્ઠાનને આચરણને મુખ્ય હેતુ તે, મેક્ષ પ્રાપ્તિને અનુલક્ષીને જ હોય છે. પછી ભલે તેનાથી સ્વાભાવિક રીતે સાંસારિક વિષયેનો લાભ થઈ જતું હોય, પણ આકાંક્ષા તે મોક્ષ પ્રાપ્તિની જ બની રહેવી જોઈએ. આ માન્યતામાં દરેક આસ્તિક દર્શનકારે એકમતી છે.
આવા આસ્તિક દાર્શનિક સંસ્કારવાળા કુટુંબમાં જન્મ-પામેલ આત્મા, કદાચ તે તે દર્શનને અનુકૂળ બાહ્ય આચારના પાલનરૂપ વિવિધ કિયા કરતું હોવાના કારણે, કદાચ તે પિતાનામાં રહેલી કર્મસ્થિતિને હળવી કરે, છતાં
જ્યાં સુધી તે જીવ અસત્તષ્ણુ અને મિથ્યા બુદ્ધિથી વાસિત હોય, ત્યાં સુધી તેને અધ્યાત્મમાર્ગીય કહી શકાય જ નહિં. તેઓના મદમ આદિ ગુણોનું પાલન તે માત્ર ખ્યાતિ, પૂજા, અદ્ધિ, અને સંપત્તિ અર્થે જ હોવાથી, ભવાભિનંદી કહેવાતા એવાઓનું જીવદ્રવ્ય, એક પણ સાચા ગુણને મેળવી શકતું નથી.
આવા જ કદાચ સંસારના તુચ્છ-ક્ષણિક, પૂજા,

Page #241

૨૩૨
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
ખ્યાતિ, માન વગેરે ફળની અપેક્ષાએ, શુદ્ધ શ્રમણ ભાવએગ્ય તે તે આવશ્યક, પ્રમાજન, પ્રતિલેખન આદિરૂપ કિયાઓ પણ પૂર્ણરૂપે અને વિધિ સહિત કર્યો જાય, છતાં આ બધી સ્થિતિમાં તેને બહુધા ઉત્કટ આભિગ્રહિક (કદા ગ્રહિત) મિથ્યાત્વ તથા અનંતાનુબંધી ઉત્કટ કષાયપરિણામ વિદ્યમાન છે તેનાથી ધર્મબીજની પ્રાપ્તિ તે થઈ શકે જ નહિ.
આવી પ્રબળ મિથ્યાત્વ મોહની સત્તામાં, કઈ કારણ વશાત્ રાગ-દ્વેષની મંદતા થવાથી, સમાદિનો લાભ પણ થઈ જતું હોવા છતાંય, મિથ્યાત્વરૂપ બીજ ઉત્કટપણે તેનામાં વિદ્યમાન હોઈ તે રાગદ્વેષની મંદતા, “પાપાનુબંધી પુણ્યને” જ હેતુ બને છે. જેને આખરી નિતીજે અધ્યાત્મ દ્રષ્ટિએ ઘણું જ બૂર હોય છે.
જીવને જ્યારે સંસારવિરૂદ્ધ ઉત્કટભાવના તથા મુકિત વગેરે તરફ અષવૃત્તિ યા અંશપણ રૂચિ પ્રગટે, ત્યારે જ તેનાં વિવિધ અનુષ્ઠાને, સાચા ગુણને પ્રાપ્ત કરાવનાર બની શકે છે. એ રીતે આત્માભિમુખ થનારા જીવને જ, ક્રમશઃ અ૫ભાવે અને અવ્યક્ત ભાવે, ગુણેનું પ્રગટીકરણ ન થતું રહી, પરંપરાએ તે ગુણે પૂર્ણતાને પામી શકે છે.
પરંતુ જ્યાં સુધી જીવનું સંસાર ભ્રમણ એક પુદ્ગલપરાવર્ત પ્રમાણ કાળથી વધુ સમયનું શેષ હોય, ત્યાં સુધી આ અવસ્થાવંત છ, સુખ અને જ્ઞાનના રૂચિવાળા-દુઃખ,

Page #242

ધમ–ખીજની પ્રાપ્તિ કરાવનાર ચરમાવત્ત–કાળ
કલેશ અને અજ્ઞાનતાની અરૂચિવાળા હેાવા છતાં, મિથ્યાત્વરૂપ બીજ તેના આત્મામાં અતિ પ્રખલપણે વિદ્યમાન હોઈ, સુખ-દુઃખની વાસ્તવિક સમજમાં વિપરીત ભાવવાળા જ હાય છે. હિતાહિતને વિવેક હાવાથી તેઓને આત્મિકદ્રષ્ટિએ અહિતકર હોય તે હિતસ્ત્રી, અને અકર હોય, તે અનથ કર ભાસે છે. માટે જ તેએના બાહ્ય અને આંત. રિક પુરૂષાર્થીના ઝુકાવ, અજ્ઞાનપણે પણ સુખનાશક કારણેા પ્રત્યે જ હેાવાથી, પરિણામે તેા તે જીવા, દુઃખ અને કલેશના દાવાનલમાં જ પારાવાર પરેશાની લેાગવતા રહે છે.
૨૩૩
આવા આત્માએમાં વત્તતા ગાઢ મિથ્યાત્વની પ્રખલતાના કારણે, તેઓને સસાર પ્રત્યે ઉદ્વિગ્નતા અને મેક્ષ રૂચિને અનુરૂપ પરિણામ તે સંભવી શકે જ નહિ. અને તેવી રૂચિ વિનાનાં ગમે તેવાં સદનુષ્ઠાના પણ, તેને વાસ્તવિક સુખની પ્રાપ્તિ રૂપ, ઈષ્ટ ફળનાં સિદ્ધિકારક મની શકતાં જ નથી.
એ સદનુષ્ઠાનેાથી પુણ્યાપાર્જન થાય, પરંતુ તેના આખરી નતીજો તે પાપમાં જ પરિણમે છે. અને વધુ દુઃખની હૈાનારત સર્જાય છે. કારણ કે ગાઢ મિથ્યાત્વ ભાવવાળી અવસ્થામાં થતાં સદ્દનુષ્ઠાના સમયે, તે જીવા હિતાહિતના ભાવવિનાના, ખૂબ જ કદાગ્રહી, રાગ—દ્વેષથી ધમધમતા પરિણામવાળા બની રહેલ હાઈ, તે સમયે સદક્રિયાથી ખંધાતા પુન્યની સાથે ઉત્કટ મિથ્યાત્વના પણ

Page #243

૨૩૪
જૈન દશ નમાં ઉપયોગ
બંધ કરે છે, જેથી મિથ્યાત્વસહિત બાંધેલ તે પુણ્યના વિપાક રૂપે, ભવાંતરે પ્રાપ્ત, બહારની સુખસ ંપત્તિની મેાજ મજા તે માણી લે, પણ તે, પાપકમને આચરતા હોઈ, પુનઃ તેના વિપાક રૂપે, આખરે તે લાંખાકાળ સુધી દુગ`તિમાં જ હડસેલાઈ જઈ, ઘાર દુ:ખાના ભાગ બની જાય છે. એટલે તેની ક્રિયા તદ્ન નિષ્ફળ તે ન ગઈ, પણુ થાડા સમય મેાજ કરાવી, પરંપરાએ ભીષણ દુ:ખાની જ પ્રાપ્તિ કરાવનારી અની.
ભયંકર પાપરૂપ, ભયંકર ઝેર રૂપ, ભયંકર અંધકાર રૂપ, ભયકર રોગરૂપ, આ મિથ્યાત્વ ભાવ, જીવને સાચાસુખાપાય સુઝવા દેતા જ નથી. કેાઈ ભવિતવ્યતાના કારણે આવા મિથ્યાત્વભાવવાહી જીવેાને, કદાચ અમુક સમય પુરતા. રાગ-દ્વેષાદિ મંદ પડી જાય, કષાયરૂપ કર્માં ઢીલા પડી જઈ, જ્ઞાન–વીય –ક્ષમા-શમ અને સક્રિયાદિ ગુણાનુ' પ્રગટી કરણ પણ થઈ જાય, તેા પશુ અંદર બેઠેલ મિથ્યાત્વ ભાવ, સમય આવ્યે જીવને તે ગુણૈાથી પટકી પાડી, ભ્રમણાની જાળમાં–ફસાવી, તેનું કરૂણ અધઃપતન કર્યાં વિના રહે જ નહિં. માટે જ્યાં સુધી મિથ્યાત્વ હાય ત્યાં સુધી બધું જ ખાટુ એ જાય તા જ બધુ સાચુ'. એ હોય તા દુઃખ, અને જાય તે સુખ,
'
અજ્ઞાનના અંધકારમાંથી વિરાટ પ્રકાશમાં આવી,. દુઃખ સાગરના વિસ્તાર પામી, અનંત પ્રકાશમય અને

Page #244

૨૩૫
=
ધર્મ–બીજની પ્રાપ્તિ કરાવનાર ચરમાવર્ત-કાળ શાશ્વત-સુખપ્રાપ્તિરૂપ મોક્ષપ્રાપ્તિ માટે, સ્વ અને પરના વિવેકપૂર્વક શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપને જાણી-સમજી, તેની પ્રાપ્તિમાં બાધક અને સાધક તને અનુક્રમે હેય અને ઉપાય તરીકે સ્વીકારી, ધર્મને અને ધાર્મિક અનુષ્ઠાનેને આદરવાની ઉત્કટ ભાવના પહેલી હોવી જોઈએ.
આ ભાવનાનું રોધક તત્વ તે મિથ્યાત્વ જ છે. આ મિથ્યાત્વના કારણે જ, પરિણામે દુઃખદાયક એવી રાગશ્રેષની તમન્ના, વિષય કષાયની ઈન્તજારી, આત્મહિતની ઉપેક્ષા, શરીર, ઈન્દ્રિય અને મનદ્વારા ભગવાતા કેવળ મનમાન્યા સાધનોના સંગમાં જ મહાસુખની માન્યતા, અને તેવા સંયોગોની પ્રાપ્તિ માટે કરવાં પડતાં ગમે તેવાં કુકમેંમાં પણ પાપભીરુતાને અભાવ, ઈત્યાદિ ભાવવાળું જીવન તે સંસાર, અને તેના જીવનની રૂચિ, તે સંસારભાવ કહેવાય. આવા જીવન પ્રત્યે પ્રગટતે ઉદ્વેગ, અને ઉદ્વેગપૂર્વક સંસારભાવથી છૂટવાની તીવ્ર તમન્નાને મોક્ષ રૂચિ કહેવાય. અને એ રૂચિ પ્રગટે ત્યારે જ ધર્મ બીજની પ્રાપ્તિ થાય.
આવી રૂચિને ઉદ્ભવ તે મિથ્યાત્વ ભાવની મંદતાથી જ થાય. અને એ રીતે થતે સંસારઉદ્વેગ અને મેક્ષરૂચિ ભાવવાળા જીને શેષ સંસાર કાળ, અર્થાત્ જન્મમરણરૂપ ચક્રની વિદ્યમાનતા, વધુમાં વધુ એક પુગલ પરાવર્ત પ્રમાણ જ હોય. આ કાળમાં પ્રવેશી ચૂકેલા જીનાં જ સદનુષ્ઠાને-સલ્કિયાઓને અધ્યાત્મક્રિયા કહેવાય,ધર્મ–બીજની.

Page #245

૨૩૬
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
પ્રાપ્તિની યોગ્યતાવાળા આ કાળને યૌવનકાળ, અને ચરમાવતું પહેલાંના કાળને બાલ્યકાળ કહેવાય છે.
કર્મમળથી વિશુદ્ધ બનતા રહેવા માટે શાસ્ત્રોદ્વારા દર્શિત, સદનુષ્ઠાનરૂપી ઔષધના પ્રયોગની સફળતા તે, જીવને ચરમાવર્ત અર્થાત્ યૌવનકાળમાં જ થઈ શકે છે. કારણ કે બાલ્યકાળ અર્થાત્ અચરમાવર્તકાળમાં, જીવને ઉત્કટ મિથ્યાત્વ ભાવના કારણે, શાસ્ત્રના વચનનું પરિણમન પણ, વિપરીત પણે પરિણમતું હોવાથી, ધર્મક્રિયાઓ પણ વિપરીત પણે પરિ ણમે છે. એટલે એ કાળ વચનૌષધ માટે પણ અગ્ય
હોય છે.
એ સમયની જ્ઞાન-શ્રદ્ધા અને ક્રિયા, બધુંય વિપરીત ભાવી હોવાથી જ્ઞાનીઓની દષ્ટિએ, તે ત્યજવા લાયક છે. પરંતુ જ્યારે તથાભવ્યત્વ વગેરેના પરિપાકથી જીવ ચરમાવર્ત કાળને પામે છે, ત્યારે જ તે સત્યધર્મની પ્રશંસા અને ગુણાનુરાગ વગેરેરૂપ ધર્મબીજને, આત્મામાં વાવી શકે છે. તેનું પિષણ અને અંકુરા માટેની યોગ્યતા આ કાળમાં જ બની રહે છે.
જેઓ અવશ્ય મેક્ષગામી બનનારા જ છે. એવા સર્વ ભવ્યાત્માઓમાં ભવ્યપણું સરખું હોવા છતાં, સર્વ ભવ્યાત્માએને એક–સર પૂર્ણ વિકાસ અમુક એક જ ચેકકસ કાળે થતું નથી. માટે જ એક્ષપ્રાપ્તિ પણ દરેક ભવ્યા ત્માઓને એક જ કાળે હોઈ શકે નહિ. કેટલાય છે

Page #246

ધર્મ-બીજની પ્રાપ્તિ કરાવનાર ચરમાવર્ત-કાળ - ૨૦૭: અનંતકાળ પૂર્વે મોક્ષે ગયા છે. કેટલાને મોક્ષ અનંતકાળ પછી થશે. આ રીતે સર્વ ભવ્યજીમાં મોક્ષ પ્રાપ્તિની ભિન્નતાનું નિયામક કારણ, કાળ–સ્વભાવ અને કર્મ વગેરે સહકારીના સહયોગથી પરિપકવ થતું, દરેકે દરેક જીવેનું પૃથક્ પૃથફ એવું તથાભવ્યત્વ છે. .
દરેકે દરેક જીવનું અલગ અલગ પણ જ્ઞાનીઓની દષ્ટિમાં નિયત બની રહેલું એવું તથાભવ્યત્વ, કાળ–સ્વભાવ અને કર્મ વિગેરે સામગ્રીના સહકારથી વિકસિત થઈ. આત્માની ગ્યતાનુસાર તેને આગળ વધારે છે.
આ રીતે સર્વ ભવ્ય ઇવેનું તથાભવ્યત્વ, અલગ અલગ હોવાના કારણે, દરેકને ચરમાવર્તકાળ પણ અલગ અલગ હોય છે.

Page #247

૧૬. ગાઢ મિથ્યાત્વના કારણે અચરમાવી જ્વામાં ભાવશુદ્ધિના અભાવ
સંસારી જીવેાના સંસાર પરિભ્રમણ કાળને બે ભાગમાં વિભાજીત કરીએ તેા એક ભાગને અચરમાવ કાળ અને બીજા ભાગને ચરમાવત કાળનું નામ આપી શકાય.
અનાદિથી સંસારમાં પર્યટન કરતા જે આત્માને સસાર, જ્યાં સુધી એક પુદ્ગલ પરાવર્ત્ત કરતાં અધિક શેષ હાય, ત્યાં સુધી તે આત્મા અચરમાવતી, અને એક જ શુદ્ગલપરાવત શેષ રહે ત્યારે તે ચરમાવતી કહેવાય છે.
અચરમાવતી અવસ્થાવાળા આત્માને મેાક્ષની અભિ લાષા અને સંસારભાવ પ્રત્યે ઉદ્વેગ જાગે જ નહિ. આથી જ્યારે આ અભિલાષા થાય ત્યારે જ તે આત્મા, ચરમાવતી હોવાના નિણ ય કરી શકાય.
જેમ કોઈ માણસને એવા પણ તાવ આવતા હોય છે કે, તેની શાંતિ માટે ઔષધ આપ્યું... હાય તા પણ પ્રારં ભમાંતા તે ઉલટુ' જ પડે. પણુ તાવના સમય પાકયા પછી

Page #248

ગાઢ મિથ્યાત્વના કારણે અચરમાવતી જેમાં ભાવશુદ્ધિને અભાવ ૨૩૯
જવર શાંત થાય છે. અને ઔષધ લાભદાયક બને છે. પરંતુ સમય પાક્યા પહેલાં તે ઔષધ કાંઈ પણ ગુણ ઉત્પન્ન કરતું નથી. એવી રીતે આત્મા પણ સંસારમાં આથડતાં આથડતાં દુઃખ, કલેશ અને તાપથી કંટાળે અને સુખનો અભિલાષી બને એટલે સ્વભાવતઃ કાળે કરીને તેની સ્થિતિ-પરિપકવ થઈ જાય. આ સમયે આત્માને મેશ અભિલાષા જાગે એટલે, તીવ્ર પાપને નાશ થવાથી, અધિક કાળ પર્યત સંસારમાં આથડવાનું બંધ થઈ જાય છે. આથી જ આ સમયને મહર્ષિ અંતિમ પુદગલપરાવર્તન ભવસ્થિતિકાલ એવું ઉપનામ આપે છે. આંબાઓ વર્ષમાં અમુક સમયે જ પાકે, તેનું કારણ એ છે કે પરિપાક સિવાય કાર્ય સિદ્ધિ થઈ શકતી જ નથી. તેવી રીતે સુકૃત–દુષ્કતકર્મ, પ્રયત્ન, નિયતિ આદિ કારણે વિદ્યમાન છતાં, જ્યાં સુધી કાળ ન પાકે ત્યાં સુધી અંતિમ પુદ્ગલપરાવર્ત પણું આત્માને પ્રાપ્ત થતું નથી. અર્થાત અંતિમ પુદગલપરાવર્ત પણામાં કાળ એ મુખ્ય કારણ છે, અને કર્મ, પ્રયત્ન, નિયતિ આદિ ગૌણ કારણે માન્યાં છે. આજ હેતુથી ઉત્તમ ધર્મરૂપી ઔષધ પણ, અંતિમ પુદ્ગલપરાવર્તકાળ પ્રાપ્ત આત્માને આપ્યું હોય, તે જ તે, ગુણકારક થાય, અને અન્યને આપ્યું હોય તે તે દોષકારક જ થાય.
- દરેક જીવના અચરમાવત કાળમાં તે તે જીવને સદ્દ ગુરુઓ દ્વારા સંસાર સુખની અસારતા અને મેક્ષ સુખની સારતા (વાસ્તવિકતા) પણ જાણવા સાંભળવા મળી શકતી હેિવા છતાંય, તેવા અધિક સંસારીને શાસ્ત્ર વચનનું પરિણ

Page #249

૨૪૦
જૈન દનમાં ઉપયોગ
મન વિપરીતપણે જ પરિણમે છે. તેવાઓની પરિણતિ યથા સ્થિત ન હેાવાથી તેમજ મિથ્યાત્વવાસિત ચિત્ત હાવાથી તાત્વિક-પદાર્થાના પ્રકાશ કરવામાં સમ, અને અજ્ઞાન અંધકારના નાશ કરનાર સિદ્ધાન્તરૂપ દીપકમાં તેએ, ( અચરમા વતી જીવા ) બ્રાન્તિના આરોપ કરી વપરીતરૂપે દેખે છે. ભ્રાન્તભાવ પામવાથી આવા આત્માએ દાન, શીલ, તપ અને ભાવ વિગેરે ધર્માં અવિધિભાવે સેવે છે.
ધર્માં આદરવાનું ફળ, શાસ્ત્રોમાં કમનિર્જરા અને તે દ્વારા મેાક્ષપ્રાપ્તિ કહી છે. સુપાત્રદાન, અભયદાન, અને અનુકંપાદાન, પવિત્ર આશય પૂર્ણાંક હોવાથી તેનું ફળ કર્યું નિર્જરા અને શુભમ ધ જણાવ્યું છે. તપનું ફળ એકાન્ત કમ નિર્જરા, શીલનું ફળ આત્મસ્વરૂપની નિમલતા, અને ભાવનું ફળ હૃદયના મલના નાશ, અને ત્યાર પછી આ ધર્માંથી સવ થા આત્માની કર્માંથી મુક્તિ કહી છે. અહી સારાંશ એ છેકે દેવદ્ધિ કે રાજદ્ધિ, કે સ'પત્તિ, અથવા ભેગપ્રાપ્તિ, આ કઈ ધર્માનું મુખ્ય ફળ નથી. તેથીજ તેના માટે તે ધર્માં આદરવા તેને વિપરીત માન્યતા જણાવી છે. તેમ છતાં ભ્રાન્તહૃદયી જીવા આ ધર્માંનું મુખ્ય ફળ દેવદ્ધિ, રાજદ્ધિ, સપત્તિ આદિ જ માને છે. અને તેની પ્રાપ્તિ માટે જ તેમાં પ્રવર્તે છે, પણ મેાક્ષ ફળને માનતા નથી. માટે આવા આત્માઓનાં દાનાદ્ધિ સદનુષ્ઠાને પણ ભૌતિક પુણ્ય સામગ્રી પ્રાપ્તિની જ આકાંક્ષાથી, અગર તેા કેવળ દેખાદેખીથી જ થતાં હાઈ, સમ્યભાવ વિનાનાં જ કહેવાય. આવા જીવેાના તપ-ત્યાગ

Page #250

ગાઢ મિથ્યાત્વના કારણે અચરમાવત જીવોમાં ભાવશુદ્ધિને અભાવ ૨૪૧
પણ ચારિત્રના પરિણામ વિનાના અને શરીરાદિની અનુકૂળતા પૂર્વકની અપેક્ષાવાળા જ હોય છે. કારણ કે આ કાળમાં ધર્મને જાણવાવાળા જીને પણ તેના મિથ્યાત્વ કર્મને ગાઢ વિપાક, સંસાર પ્રત્યે વિરાગ અને મોક્ષ પ્રત્યે રાગના પરિણામને થવા દેતે જ નથી.
આત્માને તાવિક ધર્મની પ્રાપ્તિ ન થવા દેનાર, અને સદગતિમાંથી છેક નિગદમાં લઈ જનાર કેઈ હોય, તે એ, સાંસારિક સુખે રાગ, અને આ રાગને સાથે મનાવનાર મિથ્યાત્વ નામનું મહાપાપ છે.
આ મિથ્યાત્વ નામના પાપોદયના કારણે જ અચરમા વતી જેમાં સુખની સચ્ચાઈ તે ઈન્દ્રિાના અનુભવ પૂરતી જ મર્યાદિત હોય છે. જેથી ઇન્દ્રિયોથી પર એવા આત્મિક સુખની લેશમાત્ર ઝાંખી, આવા ને થઈ શકતી જ નથી. ઈન્દ્રિ દ્વારા થતા અનુભવે, કેવળ ભૌતિક કક્ષાના હોવા છતાં, તેને તેઓ સનાતન સત્યરૂપે માની બેસે છે. પરંતુ એવી માન્યતાને અધ્યાત્મ પુરુષો તે અજ્ઞાન અર્થાત્ વિપરીત સમજણ કહે છે.
અજ્ઞાની જીવોની સર્વ પ્રવૃત્તિઓ કેવળ ભૌતિકતાના અનુભવે માટે જ થતી હોવાના કારણે અને તત્વષ્ટિને વિકાસ નહિ થયા હોવાના કારણે, તે અનુભવે તેમને સનાતન સત્ય સ્વરૂપે જોવાય છે.
વસ્તુની યથાર્થ સત્યતાને માત્ર ઈન્દ્રિયથી જ જોવી, તેને ભૌતિક દૃષ્ટિ કહેવાય છે. એવી ભૌતિક દૃષ્ટિવાળી અવજે. ૧૬

Page #251

જેને દર્શનમાં ઉપયોગ
==
થામાં મેર ભૌતિક એટલે પાર્થિવ સત્યનું જ દર્શન થાય. અને તેને જ શાશ્વત સત્ય મનાય તે સ્વાભાવિક છે.
ભોતિક મિથ્યા જ છે. અગર અસત્ય જ છે. એવું કહેવાનો આશય નથી. પણ ભૌતિકની અંદર તત્વદષ્ટિને પ્રવેશ થયા વિના, આત્મિક સુખના વિરાટ સ્વરૂપની લેશમાત્ર અનુભૂતિ કે ખ્યાલ કદી પણ થઈ શકતું નથી. ભૌતિક પર છે, અને આત્મિક સ્વ છે, એ રીતે સ્વ અને પરના વિવેકવિના ગમે તેવી ભૌતિક અનુકૂળતામાં, આંતરિક શાંતિ પ્રાપ્ત થઈ શકતી જ નથી. એટલું જ કહેવાનો આશય છે.
ભૌતિક પરિસ્થિતિમાં થતા ફેરફારો શાશ્વત કે સનાતન હોતા નથી. કારણ કે ભૌતિક શક્તિ અનિત્ય છે. આ અનિ. ત્યતા અને ચંચળતાને અનુભવ તે, જ્ઞાની તેમજ અજ્ઞાની, એ ઉભયને થાય છે. પણ જ્ઞાનીને સત્યનું દર્શન થયું હોવાથી, તેને હર્ષ કે શેક થતા નથી. જ્યારે અજ્ઞાની હર્ષ–શેકના વમળમાં ફસાઈ પડે છે.
સાંસારિક સુખ અંગેની અનેક જાતની ઈચ્છાઓખૂણાઓ –લાલસાએથી અનેક જાતના દેશ અને દુષ્કૃત્ય આચરાય છે. સંસારસુખ અંગેની કેઈપણ પ્રકારે થતી ઇચ્છા, અને આસક્તિની તીવ્રતા, આત્મામાં કામ ક્રોધાદિ દેને અને હિંસાદિ પાપને ખડા કરે છે. રાક્ષસી સ્વરૂપ એવા સંસાર સુખની ઈચ્છા, એ પાપની માતા છે.
તદુપરાંત વિષય પ્રાપ્તિની એક ઈચ્છા શમે, એટલે બીજી

Page #252

ગાઢ મિથ્યાત્વના કારણે અચરમાવતી જીવોમાં ભાવશુદ્ધિને અભાવ ૨૪૩ અનેક ઇચ્છાઓની ફોજ ઉતરી પડે છે. ઊઘાડે પગે ચાલતે હોય, તેને બૂટ કે પગરખાં-ચંપલનું મન થાય, પગરખાં મળે એટલે સાઈકલના કેડ જાગે. સાઈકલ આવ્યા પછી સ્કુટર માટે મન થાય, અને સ્કુટર આવ્યા પછી મોટરમાં મન દોડે. આમ આગળને આગળ વધુ અનુકુળતાની પ્રાપ્તિ માટેની લાલસાઓ ઉત્પન્ન થતી જ જાય. કારણ કે ઈચ્છાને ક્યાંય અંત જ ન હોય. ત્યાં સંતેષની આશા જ ક્યાંથી રાખી શકાય?
માટે જ સાંસારિક સુખોની વાસનાઓથી વાસિત બની રહેલ જીવાત્માઓ દુઃખી જ છે. આ એકદમ વૈજ્ઞાનિક સત્ય છે. આવા સુખની ઈરછા, અગ્નિ જેવી છે. અગ્નિમાં જેમ જેમ લાકડાં નંખાતાં રહે, તેમ તેમ અગ્નિ વધુ પ્રજવલિત બને. તેવી રીતે સાંસારિક સુખની જેમ જેમ વધુ પ્રાપ્તિ થાય, તેમ તેમ અતૃપ્તિની જવાલા, દિલમાં વૃદ્ધિ જ પામતી રહે. અતૃપ્તિના આ દુઃખમાં, પ્રાપ્ત સુખસામગ્રીનું સુખ તે સળગી જ જાય છે. કારણ કે અતૃપ્તિની જવાલામાં સપડાયેલ પ્રાણી, બાહ્ય સામગ્રીઓની પ્રાપ્તિથી દુનિયાની દૃષ્ટિએ ભલે સુખી દેખાતે હોય, પરંતુ તેનું માનસિક લક્ષ, પ્રાપ્ત અનુકૂલતા પર સ્થિર ન રહેતાં, અપ્રાપ્તિની ઝંખનામાં જ દુઃખ અનુભવતું હોય છે. વાત આટલાથી જ અટકતી નથી. પણ આવી સુખ રસિક્તા, બીજાને મળતાં સુખને, જોઈ નથી શકતી. અને અતૃપ્ત અંતરને ઈષ્યની ભયંકર આગથી પણ જેલાવી મૂકે છે.

Page #253

२४४
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
આમ સાંસારિક સુખની ઇચ્છા, અતૃપ્તિ અને ઈષ્યના દુઃખને ઉત્પન્ન કરે છે. આ અતૃપ્તિ અને ઈષ્યની જ્વાલાઓ જ અનેક વિશ્વયુદ્ધ સજી, સારાય વિશ્વમાં અશાંતિને ઉત્પન્ન કરે છે. ભીષણ માનવ સંહાર સજે છે. ભાઈ ભાઈઓ વચ્ચે, આડોશીપાડેથી પ્રત્યે, ભયંકર વૈમનસ્વભાવ પેદા કરાવે છે. દેશ, જાતિ તથા કૂળને અણછાજતા. વર્તને દ્વારા, અનર્થ ભરેલાં કાવતરાં કરાવે છે.
આમ સંસારમાં ચારે બાજુ નજર નાખતાં જણાય છે કે, આ જાતના સાંસારિક રાગના કારણે જ બધેય દુઃખને દાવાનલ અને પાપની જવાલાઓ સળગી રહી છે. ક્રોધકષાયના અજગરો લટાર મારી રહ્યા છે. વિષય-કવાયના વરૂઓ ઘૂરકી રહ્યા છે. અને તૃષ્ણ તથા ઈષ્યના કારણે મસ્ય લાગલ ન્યાય જેવી પ્રવૃત્તિ સજાતી હોવાના કારણે, જ્ઞાની પુરુષોએ સંસારને દાવાનલ સ્વરૂપે વર્ણવી, તે પ્રત્યે નિર્વેદ, કે ઉદાસીનભાવ પેદા કરી, આત્મિક સુખની પ્રાપ્તિ માટે, ધર્મ પુરૂષાર્થમાં પ્રયત્નશીલ બની રહેવા જણાવ્યું છે.
પરંતુ અનાદિ સાંસારિકરાગ પ્રત્યે ઉદાસીનતા, આત્મસ્વરૂપની વાસ્તવિક શ્રદ્ધા, અને શાશ્વત સુખની પ્રાપ્તિરૂપ મિક્ષરૂચિના અભાવે, અચરમાવતી જીવને પુરૂષાર્થ વિપરીતપણે જ પરિણમત હોવાથી, તે પુરૂષાર્થ, આત્મિક સુખની પ્રાપ્તિ માટે લેશમાત્ર પણ કારણ બની શકતું નથી.
આગળ કહ્યું કે મિથ્યાત્વવાસિત ચિત્તના કારણે આગમ સિદ્ધાંત (શાસ્ત્ર) રૂપ દીપકમાં, અચરમાવત છે.

Page #254

ગાઢ મિથ્યાત્વના કારણે અચરમાવતી જેમાં ભાવશુદ્ધિને અભાવ ૨૪૫
બ્રાન્તહૃદયી હેય છે. એનું કારણ એ છે કે આત્માને જ્યારે વિભાવ પદાર્થોને કંટાળો આવે, આત્મજ્ઞાન કુરાયમાન થાય, સંસાર પ્રત્યે અપ્રેમ જાગે, અને સત્ય સુખની જિજ્ઞાસા વધે, ત્યારે જ આગમવચન ગુણકારી બને છે. અને એ રીતે જ્યારે આગમ વચન ગુણકારી બને, ત્યારે જ તે આગમને અનુસરીને થતી ધર્મક્રિયા પણ, આત્મિક ગુણને વિકાસ કરનારી બની, આત્માને ઉત્થાનના માર્ગે લઈ જઈ શકે છે, | વિવિધ રીતે ગુણકારક બની શકતી વસ્તુનો ગુણકારક બની શકવાને આધાર સામેની વ્યક્તિ ઉપર રહે છે. વ્યકિત વિપરીત ભાવી હોયતે, વસ્તુપણ વિપરીત ફળદાતા બની જાય છે. આમાં વસ્તુને દેષ નથી. પણ વ્યકિતની વિપરીત પ્રકૃત્તિને જ દોષ છે. શારીરિક પુષ્ટિને પેદા કરવામાં ઘીને ઉપયોગ સર્વત્ર જાણીતું છે. તે પણ જવરવાળી વ્યક્તિને તે ઘી, દોષકારક બને છે. એ રીતે બ્રાન્ડ હદયીને લેશમાત્ર પણ પાપોપદેશ વિનાનાં એવાં સર્વજ્ઞકથિત અને સર્વત્ર વાયાલંબી વચને પણ, આત્મિક ગુણ માટે સમર્થ બની શકતાં નથી. આવા સર્વજ્ઞ વચન ઉપર પ્રેમ જાગૃત થયા વિના, બ્રાન્તહૃદયી આત્માઓની ગમેતેવી સારી ક્રિયા પણ, ફળદાયક થતી નથી. અંધને દૃષ્ટિ હોવા છતાં તેનું ફળ કંઈ પણ નહિ હોવાથી, તે દષ્ટિ નકામી છે. તેમ બ્રાન્તહૃદયી આત્માની ધર્મકિયા પણ આત્મિક લાભની દષ્ટિએ નકામી જ છે.
આગમનુ જ્ઞાન, જીવને ત્રણ રીતે પરિણમે છે. (૧)

Page #255

૨૪૬
જૈન દર્શનમાં ઉપયાગ
વિષયપ્રતિભાષ, (૨) આત્મ પરિણતિમત્ અને (૩) તત્ત્વ
સવેદન.
જે જ્ઞાનથી જ્ઞાત વસ્તુ, તાત્વિક દૃષ્ટિએ હેય (ત્યાજ્ય) છે, ઉપાદેય (ગ્રાહ્ય) છે, કે ઉપેક્ષણીય છે, તેના નિણુ ય ન થાય, અથવા વિપરીત નિણય થાય, એટલે તાત્મિક દૃષ્ટિએ હૈય વસ્તુ તે ઉપાદેય લાગે, અને ઉપાદેય વસ્તુ તે હેય લાગે, તે જ્ઞાનને વિષયપ્રતિભાસજ્ઞાન કહેવાય છે. દશપૂ માં કંઈક ન્યૂન જ્ઞાનપણુ ગાઢ મિથ્યાત્વીને માત્ર વિષય પ્રતિભાસ રૂપે જ પરિણમે છે. આવા વિષય પ્રતિભાસ જ્ઞાનવાળા જીવ, સ્વભાવ અને વિભાવને વિવેક ન કરનારા હેાવાથી, અયથા ઉપચેાગમાંજ મગ્ન થાય છે. જેમ ભૂંડ, સારૂ' લક્ષ્ય છેડી વિદ્યામાં મગ્ર થાય છે, તેમ ગાઢ મિથ્યાત્વના કારણે ઉચ્ચકોટિનુ શાસ્ર જ્ઞાન પણુ, માત્ર વિષયપ્રતિભાસ રૂપે જ બની રહે છે.
જે જ્ઞાનને પામેલા જીવ, અશુભકાય રસપૂર્વક કરતા નથી, કિ ંતુ દુઃખાતા દિલે કરે છે, શુભ પ્રવૃત્તિ નહિ કરી શકવાથી તે કારમી વેદના અનુભવે છે, તે જ્ઞાનને આત્મ પરિણતિમત્ જ્ઞાન કહેવાય છે. આ જ્ઞાન, શુભ અનુબંધવાળું અને પર’પરાએ મેક્ષ આપનારૂં છે. આ જ્ઞાનનુ ફળ વૈરાગ્ય છે. અર્થાત્ આ જ્ઞાનથી પ્રાયઃ વૈરાગ્ય થાય છે.
સમ્યગ્દનાદિ રૂપ મેાક્ષમાર્ગીમાં નિરતિચાર પ્રવૃત્તિ અને મિથ્યાદ નાદિરૂપ સંસારમા`થી નિવૃત્તિ, તે તત્વસ ંવેદન જ્ઞાનનું લિંગ છે. આ જ્ઞાનનું અને તરફળ વિરતિ અને પરપર ફળ મેાક્ષ છે.

Page #256

૧૭. સદનુષ્ઠાનની પારમાર્થિક આરાધના
કાર્યસિદ્ધિની સફલતાને આધાર, વ્યક્તિની યોગ્યતાને જ અવલંબી છે. યોગ્યતા સિવાય આદરેલું કાર્ય નિષ્ફળ. જાય છે.
અહિં અધ્યાત્મમાર્ગમાં કાર્ય સિદ્ધિસ્વરૂપ ધ્યેયમાત્ર મોક્ષનું જ હોય છે. એ મોક્ષની સાધનાને જ ધર્મ કહેવાય છે. આ મેક્ષસાધનાનું વાસ્તવિક ફળ તે એગ્ય અધિકારી સાધકને જ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે.
આવી મેક્ષસાધના માટે અચરમાવર્તકાળ તે અગ્ય. છે. કારણ કે તે કાળવતી જીવ ઉપર, કર્મપ્રકૃતિને પ્રબળ અધિકાર હેવાથી, તે કર્મની પરાધીનતાના કારણે તે જ સંસારના વિષયમાં તીવ્ર ગાઢ આસક્ત હોય છે. આ જીવે (૧) શુદ્ર (કૃપણ) (૨) લાભરતિ (યાચાશીલ), (૩) દીન -દીનતારાખનાર (૪) મત્સરી-બીજાને સુખી જોઈ દુઃખી. થનારા, (૫) ભયવાન-નિત્યભયભીત (૬) શઠ-માયાવી અને (૭) અજ્ઞ-મૂખ હેવાથી તેને ભવાભિનંદી કહેવામાં આવે છે.
આવા જીવોને મોક્ષપામવાની જિજ્ઞાસા પણ હોઈ નહિ. શકવાથી મિક્ષસાધ્યની પ્રાપ્તિકારક આગમવચનની પ્રતીતિ અને આગમદર્શિત ધર્મક્રિયાઓ પણ વિપરીતભાવ અને નિતા

Page #257

૨૪૮
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ ન્ત દેષકારક જ થાય છે. કારણ કે ઉપદેશપદ ગ્રંથમાં કહ્યું છે કે, જિનાગમના બહુમાનવિહીન અને ગુરૂલાઘવનું કે સવાદિ ઉપર મૈથ્યાદિભાવનું શુધજ્ઞાન નહિં હોવાથી તેઓમાં વસ્ત્ર–પાત્ર કે યશકીર્તિ લાભરૂપ લબ્ધિ વગેરેની અપેક્ષા-આ શાથી જ ધર્મક્રિયા હોઈ શકે છે. પરંતુ તે સમ્યક્રક્રિયા નહીં હોવાથી મોક્ષ સાધક થતી નથી. માટે જ શ્રુતજ્ઞાનની પ્રાપ્તિમાં પણ તેઓનું જ્ઞાન માત્ર વિષયપ્રતિભાષિત સ્વરૂપે જ હેઈ, કંઈપણ આત્મહિત કરનારૂં થઈ શકતું જ નથી. કારણ કે સાંસારિક સુખપ્રાપ્તિના આશયપૂર્વક થતાં ક્રિયાનુષ્ઠાને, તે મોક્ષપ્રાપ્તિના હેતુભૂત નહિં બનતાં, સંસાર વૃદ્ધિના હેતુવાળાં જ બને છે.
સંસારનું સુખ ખરાબ જ છે. તે સુખ જ પાપ કરાવે છે. એ પાપના યોગે જ નરક-તિર્યંચાદિ દુર્ગતિ છે. સાચું અને શાશ્વત સુખ તે મેક્ષમાં જ છે. એવી શ્રદ્ધા-વિવેક -સમજ જેને થાય તે જીવ, ચરમાવતી જ થયે કહેવાય. આવા ચરમાવતી જીવ જ ધર્મને પામી શકે. કારણ કે સંસાર સુખના વિરાગી અને મોક્ષસુખના રાગી, એવા છે જેનાં જ ધર્માનુષ્ઠાને, એક્ષપ્રાપ્તિ માટે બની શકે.
સંસાર સુખની ઇચ્છા મારવા માટે, અને સંસારસામગ્રી ઉપરને રાગ ઓછો કરવાના હેતુએ, જેઓ ધર્માનુષ્ઠાનમાં પ્રવક્ત, તે જ છે, જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર સ્વરૂપ, રત્નત્રયીના વિકાસમાં આગળ વધી, અખંડ અને શાશ્વત એવા મેક્ષના સુખને પામી શકે છે.

Page #258

“સદનુષ્ઠાનની પારમાર્થિક આરાધના
જ્ઞાનીઓએ પ્રરૂપિત સદનુષ્ઠાનરૂપી ધર્મારાધનની પ્રરૂપણા મુખ્યત્વે કરીને જે હેતુએ કરાઈ હાય, તે હેતુને અનુલક્ષી થતી આરાધનાને જ વાસ્તવિક આરાધના કહેવાય. પારમા– થિક કહેવાય. તેમ છતાં આવી આરાધના એ હેતુએ થઈ શકે છે. તેમાં (૧) આલેાક-પરલેાકના સુખ-સંપતિ આદિની પ્રાપ્તિ–માટેની ઇચ્છાએ અને (૨) એવી અપેક્ષા રહિત માત્ર માક્ષ પ્રાપ્તિની જ ઈચ્છાએ.
સદનુષ્ઠાનની આરાધનાનું ફળ, આરાધક આત્માના લક્ષ્યસ્વરૂપ ઉપયાગને અનુલક્ષીને જ મળે છે. જે વિષય પ્રત્યે ઉપયાગ વર્તે, તે વિષય અંગેની ફળ પ્રાપ્તિ થાય. અર્થાત્ ધ થી, અથ અને કામ આદિ સાંસારિક સુખાની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે, અને મેાક્ષની પણ પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે, પરંતુ અથ અને કામ આદિ સંસારસુખની ઇચ્છાથી કરેલ સદનુષ્ઠાન સ્વરૂપ ધર્માંથી જે સ`પત્તિ મળે, તેના કરતાં મેાક્ષની ઇચ્છાથી કરેલા ધર્માંથી અધિક શુભસ`પત્તિ મળે. બન્ને પ્રકારની ઇચ્છાથી થતા ધથી સુખ સંપત્તિની પ્રાપ્તિ થઈ શકતી હૈાવા છતાં, સંસારસુખની ઇચ્છાથી કરેલા ધર્મથી પ્રાપ્ત સંપત્તિમાં, મેાક્ષ માટે કરેલા ધમ'થી પ્રાપ્ત સપત્તિ જેવી ઉત્તમતા તેા હાઈ શકતી જ નથી.
૨૪૯
તેનુ કારણ એ છે કે અથ અને કામની ઇચ્છાએ થતી આરાધનાના ફળસ્વરૂપે પ્રાપ્ત શુભસપત્તિ, તે પર પરાએ દુઃખની જ સર્જક બની મેાક્ષમામાં બાધક બને છે. અને માક્ષની ઇચ્છાએ થતી આરાધનાના ફળસ્વરૂપે પ્રાપ્ત શુભ

Page #259

૨૫૦
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ સંપત્તિને ભેગ-ઉપભેગ, ધના–શાલિભદ્ર આદિની જેમ મોક્ષપ્રાપ્તિમાં બાધક બનતું નથી.
અભવ્ય પણ તીર્થકર ભગવાનનાં સમવસરણાદિ બાહ્ય રૂદ્ધિ દેખીને તેવી રૂદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવાની અપેક્ષાએ બાહ્ય સંયમને સારી રીતે પાળી તેના ફળસ્વરૂપે વેકની સંપત્તિ મેળવી શકે છે. પરંતુ તે સંપત્તિ અપારમાર્થિક છે. કારણ કે તે સંપત્તિને ભેગ અને ઉપગ તે જીવેને તેની અંદર એવો આશક્તભાવી બનાવે છે કે અને તે ભેગ-ઉપભેગની સંપત્તિ સ્વરૂપ સામગ્રીથી તેનું દુર્ગતિમાં જ પતન થાય છે.
મોક્ષની ઈચ્છાએ કે સંસાર સુખની અપેક્ષાએ, એ બે પૈકી કઈ પણ હેતુએ કરાતી ધર્માનુષ્ઠાનની આરાધનાના ફળ. સ્વરૂપે પ્રાપ્ત, અર્થ અને પંચેન્દ્રિયના વિષય સ્વરૂપ કામ આદિ સંપત્તિના સંબંધમાં એટલું તે ધ્યાનમાં રાખવા ગ્ય છે કે, આ વસ્તુની પ્રાપ્તિ પદયે જ થતી હોવા છતાં જ્ઞાનીઓએ એકના પુણ્યને “પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય” અને. બીજાના પુણ્યને “પાપાનુબંધી પુણ્ય સ્વરૂપે જણાવ્યું છે. એટલે મેક્ષ પ્રાપ્તિના હેતુએ કરાએલ આરાધનામાં બંધાતા. પુણ્યથી પ્રાપ્ત સંપત્તિમાં “પુણ્યાનુબંધી પુણ્યને ઉદય છે. આ પુણ્યના ઉદયે પ્રાપ્ત ઈદ્રિયના વિષયે આદિને, જ્ઞાનીઓએ અનુપમ કહ્યા છે.
કારણ કે સારી રીતે રાંધેલાં મને ડર પચ્ચ ભેજનની પેઠે તેનું પરિણામ સુંદર આવે છે. જેમ સારી રીતે તૈયાર કરેલું ભેજન ખાતી વખતે સુંદર લાગે છે, અને ત્યારપછી.

Page #260

સનુષ્ઠાનની પારમાર્થિક આરાધના
૨૫૧.
શરીરમાં અજીણુ કર્યાં વિના શરીરની તુષ્ટિ અને પુષ્ટિ કરે છે, તેમ પુણ્યાનુબંધી પુણ્યના ઉદયથી પ્રાપ્ત થયેલા ભાગેા, પ્રાણિના અધ્યવસાયને વિશેષ ઉજ્જવલ મનાવે છે. અને આવી રીતે તે પ્રાણિને આશય ઉદાર હેાવાથી તે, વિષયેામાં અધ -લેાલુપી થઈ અતિ આસક્ત થઈ જતા નથી. એ પ્રમાણે વિષયભાગ ઉપર અત્યંત રાગ ન હેાવાને લીધે, વિષયાને ભાગવતાં પણ પ્રાણી, પૂર્વે બાંધેલ પાપ-પરમાણુઓના મધને શિથિલ કરે છે. અને સુ ંદર ફળ આપે તેવાં પુણ્યનાં પરમાણુઓને ગ્રહણ કરે છે. આવા પુણ્યને જ્યારે વળી ઉદય થાય છે, ત્યારે સંસારપરથી આ પ્રાણિને વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન કરાવે છે. સુખની પરંપરા આપે છે, અને છેવટે મેાક્ષ પ્રાપ્ત કરાવે છે. તેટલા માટે જ પુણ્યાનુબંધી પુણ્યના ઉદયથી પ્રાપ્ત થયેલા શબ્દ વિગેરે વિષયાના ઉપભાગને જ સુંદર પિરણામવાળા કહેવામાં આવ્યા છે.
સાંસારિક સ'પત્તિની અપેક્ષાએ કરાએલ ધર્મારાધનામાં મંધાતા પુણ્યથી પ્રાપ્ત સંચેાગામાં “ પાપનુબંધી પુણ્ય'ના ઉય છે. આ પાપાનુમ'ધી પુણ્યના ઉદયથી જે વિષયભાગે પ્રાપ્ત થાય છે, તે એકદમ મારી નાખે તેવા ઝેરથી લેપ કરાએલા લાડવાની પેઠે ભય'કર પરિણામ ઉપજાવનાર હેાવાથી, વાસ્તવિક રીતે ભાગના તે નામને જ ઉચિત નથી. કારણ કે તેના ભાગવટા કિલષ્ટ આશયાને વધારે છે. અને તેથી અધમ વિચારાથી વ્યાપ્ત થઇ જઈ પ્રાણી, પેાતાની બુદ્ધિ ઉપર અધી ચઢાવે છે. અને વિષયેા ઉપર બહુ રાગ–પ્રીતિ–આસક્તિ

Page #261

૨૫ર
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
કરે છે. આવી રીતે થાડા દિવસેા સુધી જ રહેનાર વિષયને ભાગવતી વખતે તેને પ્રાપ્ત કરાવી આપનાર અલપ પુણ્યને પ્રાણી ખપાવી દે છે. વાપરી નાખે છે. અને તીવ્ર પાપ– કમના ભારથી પેાતાના આત્માને ભારે કરે છે. એવી રીતે માંધેલાં પાપકમે જ્યારે ઉદયમાં આવે છે, અને તેનાં પરિણામે ભાગવવાં પડે છે, ત્યારે આ પ્રાણી અન તદુઃખથી ભરેલા સંસાર સમુદ્રમાં અનંતા કાળ ભટકયા કરે છે. તેટલા માટે જ પાપાનુ બધી પુણ્યના ઉદયથી પ્રાપ્ત થયેલા શબ્દ વિગેરે ઇંદ્રિયના ભાગા ભય'કર પરિણામવાળા હાવાથી વિવેકી પુરૂષા તેમાં મુંઝાઈ જતા નથી. કારણ કે જ્ઞાની પુરૂષા સદાય શુદ્ધ અને શુભ ઉપયેાગવંત બની રહેતા હાઈ, પુણ્યાનુ અંધી પુન્યને ઉપાજન કરી, ક્રમે કરીને મેાક્ષ ફળને પ્રાપ્ત કરી શકવાની યાગ્યતાવાળા હાય છે,
અચરમાવત્તી જીવામાં તે ચેાગ–ઉપયાગની ચતુભ ગી પૈકી (૧) યાગ અને ઉપયેગ એ બન્નેની અશુભતા અને (૨) કયારેક ચેાગની શુભતા પણ ઉપયાગની અશુભતા, એ એ ભાંગા, તથા પુન્ય–પાપની ચતુભ ́ગી પૈકી (૧) પાપાનું બંધી પાપ અને કયારેક (૨) પાપાનુબંધિ પુન્ય, એ એ ભાંગા જ હાઈ શકે છે. કારણ કે તેએમાં મુખ્યત્વે તે ઉપયાગની શુદ્ધતાના અભાવે પુન્યાનુબંધી પુન્યતા હાઈ શકે · જ નહીં. તેઓના ધર્માનુષ્ઠાના તા કેવળ સંસાર સુખની પ્રાપ્તિની ઇચ્છાવાળાં હાવાથી તે રીતે વર્ત્તતા અશુભ ઉપયેાગના કારણે તે જીવા ધર્મને પામી શકે જ નહિં, ધમ

Page #262

સદનુષ્ઠાનની પારમાર્થિક આરાધના
૨૫૦
પામવા માટે તે સંસારસુખનો ભય લાગ જોઈએ.
ગમે તેવા સાંસારીક સુખની પ્રાપ્તિમાં પણ આનંદ કે સુખ મેળવવાની ઈચ્છા તે ઉભી જ રહેતી હેવાથી, સાંસારિક સુખ તે દુઃખગર્ભિત સુખ છે. એવા દુખગર્ભિત સુખને વાસ્તવિકપણે તે સુખ નહિં પણ દુઃખ જ લેખાય. કારણ કે જ્યાં કેઈપણ પ્રકારનું દુઃખ, શેષ હોય ત્યાં સાચું સુખ કહેવાય જ નહિ.
રાગ-દ્વેષ અને મેહથી મલીન બની રહેલી આત્મદશા એટલે સંસાર. આ રાગ-દ્વેષ અને મેહાધીન સંસારી દશામાં ઈષ્ટ વિગ અને અનિષ્ટ સંગેમાં આત્મા, આનં–રૌદ્ર ધ્યાની પ્રકૃતિવંત બની રહેતા હોવાના કારણે, થેકબંધ ગાઢકર્મોના ભારથી ભારે બની જઈ જન્મ મરણના ચકાવામાં ઘૂમતે જ રહે છે. તે ચક્રાવાના પરિભ્રમણના કારણે શરીરધારી બની રહેલી આ અવસ્થામાં શરીરને જ
સ્વ” અને શરીરની અનુકૂળતાના સંયેગોને “મમ” માનતો હેવાથી,તેવા સંગેની પ્રાપ્તિ માટે જ, અને પ્રાપ્તની રક્ષણતા. માટે, સતત ઉત્સુક બની રહે છે. આ ઉત્સુક્તાથી ઉગ અનુભવે છે. આ ઉદ્વેગથી અસ્વચ્છતા સર્જાય છે. અને અસ્વસ્થતાથી પુનઃ આર્સ–રૌદ્રધ્યાની બનતે તે જીવ, ઘરપાપકર્મોને ઉપાર્જિત કરી, અન્ત એક શરીરના સંબંધથી છૂટી, અર્થાત્ મૃત્યુ પામી, પુનઃ નો જન્મ ધારણ કરી, નવા બાહ્ય સંગમાં મૂકાય છે. અહીં મહામહેનતે ઉપાર્જિત પૂર્વજન્મની સર્વ સામગ્રીથી તે વંચિત બને છે. કારણ કે

Page #263

૨૫૪
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
બાહ્ય સર્વ સામગ્રીને સંબંધ, તે, શરીર સંબંધ છૂટતાંની સાથે જ છૂટી જાય છે. એટલે તે બધાને છોડી, જીવને જવું જ પડે છે. આમ વારંવાર પલ્ટો થતે રહેતે હવા છતાં, તે - નશ્વર અને પરાઈ સામગ્રીના મમત્વ ભાવથી મુક્ત બની નહિં રહેતે હેવાના કારણે, જીવ દુઃખી થાય છે.
ન જન્મ પામવાના સ્થાનમાં ત્યાંની જીંદગી માટે તે જન્મસ્થાનને અનુરૂપ, ફેર બાહ્ય સામગ્રીની જરૂરીયાત ઉભી થાય છે. પૂર્વ સુકૃતના કારણે કંઈ પણ પુન્યોદય હાય તે, ઈચ્છિત અનુકૂળતા મળી રહે છે. પણ સાથે સાથે પૂર્વના કેઈ દુષ્કર્મના કારણે પાપોદયનું અસ્તિત્વ પણ હેઈ શકતું હોવાથી, ઇચ્છા-ઉત્સુકતા-ઉદ્વેગ અને અસ્વસ્થતાની ઉપસ્થીતિ તે હેય જ છે. આ રીતે વારંવાર શરીર બદલી થતી રહેતી જ હેવાથી પુનઃ પુનઃ બાહ્યસામગ્રીની અપેક્ષા રહેતી જ હોવાના કારણે જીવ, વારંવાર ઈચ્છા–ઉત્સુકતાઉદ્વેગ અને અસ્વસ્થતાની અગનજાળ ઝાળમાં હોમાતે જ રહે છે. તેમ છતાં અજ્ઞાની જીવને પિતાને વર્તતા આવા ભીષણ દુઃખને ખ્યાલ જ નહીં રહેતાં તેની સ્થિતિ, હાડકાને ચાવતાં પિતાના જ જડબામાંથી નીકળતા લેહીના સ્વાદમાં, પિતાના જ લેહીનું પતન થતું હોવાના, ભાન વિનાના શ્વાન જેવી વર્તે છે. આનું કારણ સ્વ અને પરના અવિવેકથી વતે રાગ-દ્વેષ તથા સ્વની શુદ્ધતા અને તેની પ્રાપ્તિના પ્રયત્નની અનભિજ્ઞતા જ છે.
ઈન્દ્રિયના વિષયમાં મહિત બનેલે માનવી, પોતાને

Page #264

૨૫૫
સદનુષ્ઠાનની પારમાર્થિક આરાધના જ્ઞાનરૂપી પ્રજાને જોઈ-જાણી શકતું નથી. તેથી જ મૂઢમતી માનવી, જ્ઞાનામૃતને ત્યાગ કરી સાંસારિક સંગમાં અને ઇઢિયાર્થમાં રાગાતુર થાય છે. તેવી આસક્તિ તેઓના વિવેકને નાશ અને સમાધિનું હરણ કરે છે.
આવી દશામાં જીવને ભાન નથી રહેતું કે માંગેલાના માલીક થવાય નહીં. કંચન-કામિની-કુટુંબ-કાયા, એ સર્વે સંગિક-માંગીને લાવેલી ચીજ છે. આત્માની ચીજ નથી. માંગીને લાવેલી ચીજ કાયમ આપણી ન રહે, તેમાં આશ્ચર્ય શું? પિતાની ચીજ હોય તે જ સાથે રહે. શરીરકુટુંબ આયુષ્ય-મન-વચન-લક્ષમી–સાહ્યબી, એ બધુંય ચાલ્યું જાય, તે પણ જેમાં ન્યૂનતા આવે નહીં, તેજ ચીજ પિતાની કહેવાય. જેને સંસર્ગ કદાપી છૂટે જ નહીં. આવી વસ્તુને ઓળખનારે જ પોતાની ચીજ ઓળખી કહેવાય. આવી સ્વચીજના પૂર્ણભેગવટાને મેક્ષનું સુખ કહેવાય.
સ્વચીજની સમજ, જીવને આવી જાય અને સ્વના સુખને માટે એગ્ય પ્રયત્નમાં પ્રયત્નશીલ બની રહેવાય, તો કમે કરીને રાગ-દ્વેષ અને મેહથી આત્મા, સર્વથા અને સદાના માટે મુક્ત બની, શુદ્ધસ્વરૂપી આત્મદશાની પ્રાપ્તિરૂપ મેક્ષના સુખને વરી શકે છે. અહિં નથી શરીર, નથી મરણ. કેવળ એકાકી આત્મા જ શુદ્ધસ્વરૂપે વર્તે છે. અને શાશ્વતપણે ટકી રહે છે. આવી શુદ્ધસ્વરૂપી આત્મદશામાં જીવને આત્મા સિવાય કોઈપણ વસ્તુની અપેક્ષા બિલકુલ રહેતી જ નથી. પછી તેને આત્મા સિવાય અન્ય કોઈપણ પદાર્થ ઉપર સુખને

Page #265

૨૫૬
જૈન દનમાં ઉપયોગ.
આધાર રાખવા પડતા જ નથી. એટલે કઈ પ્રવૃત્તિ પણ આકી રહેતી નથી. કારણ કે અહિં ચૈતન્ય શક્તિના સંપૂર્ણ વિકાસ થઈ જતા હેાવાના કારણે, વિશ્વના તમામ પદાર્થો અને તેના ત્રિકાલિક પાઁયા અંગેના સપૂર્ણ જ્ઞાનસ્વરૂપ કેવલજ્ઞાન અને કેવલદશન વત્ત તુ હાય છે. અઢ઼િયાં રાગદ્વેષ તથા મેહુથી સવ થા અને સદાના માટે મુક્ત બની રહેલા આત્મા, માત્ર સ્વરૂપ રમણતા રૂપી સુખનેાજ અનુભવ કરે છે. પૂર્ણ સ્વસ્થતાને પામે છે. આવા મેક્ષ સુખમાં દુ:ખની આત્યંતિક નિવૃત્તિ હોઈ, તે સુખ, શાશ્વત છે. વિશેષ કોઈ સુખની સ્પૃહા રહેતી નહિ હોવાથી નિરૂપમ છે. અહિં આત્મામાં જ આત્મા વડે આત્માને સુખ અનુભવવાનુ હાવાથી સ્વાધીન છે.
પરંતુ આત્માના વાસ્તિવક સુખથી અનભિજ્ઞ જીવે, અન્ન-પાનાદિના ભાગ-ઉપલેાગ અને ઇંદ્રિયાના વિષયાની અનુકૂલતામાં, તથા પતિ-પત્ની-પુત્ર-ભાઈ આદિ કુટુંબ પરિ વારના સચેાગામાં, ધન ધાન્યાદિ પરિગ્રહભાવમાં, રૂપ-ખળજાતિ—મૂળ આદિના ગૌરવમાં જ સુખ, અને તે સિવાય અન્ય કોઈ પણ રીતનાં સુખાનું અસ્તિત્વ નહિ હોઈ શકવાની સમજવાળા હાઈ, આવી વસ્તુએના અભાવવાળા, મેક્ષક્ષેત્રમાં સુખ હોઈ શકવાની હકીકત જ તેમને હૃદયગમ્ય બની શકતી નથી. તેવાએ તાત્ત્વિક દૃષ્ટિએ વિચારે તેા સરલતાથી સમજી શકાસે કે સારી પણ દવા, અને મીઠી લાગતી પણ ખુજલીની તે અનુક્રમે બીમારી અને ખુજલીની ચળના દર્દને
ખજ,

Page #266

૨૫૭
સનુષ્ઠાનની પારમાર્થિક આરાધના નિવારણ કરવા માટે જ જરૂરી હોય. એવી રીતે અન્નપાનાદિના ભેગની આવશ્યકતા તે સુધા–પિપાસા આદિની નિવૃત્તિ માટે જ હેય. કારણ કે સુધાદિ ઉત્પન્ન થતાં અસ્વાથ્ય ઉત્પન્ન થાય છે, અને તે સુધાદિ દૂર ન થાય ત્યાં સુધી અસ્વાધ્ય દૂર થઈ શકતું નહીં હોવાથી, સ્વાચ્યા મેળવવા સુધાદિની નિવૃત્તિ કરવાની જરૂર પડે છે. જેને સુધાદિ ન હોય તેને અસ્વાથ્ય પણ ન હોય. સ્વાસ્થ જ હોય. વાયવાળાને અનાદિ ભેગની જરૂર જ પડે નહિં. સુધાદિની ઉત્પત્તિ તે કર્મના ઉદયથી જ થાય છે. એટલે સકલકર્મોથી મુક્ત એવા સિદ્ધો (મક્ષ પામેલાઓ)ને સુધાદિ નહિં હેઈ શકવાથી સદા સ્વાથ્ય જ હોય છે.
જેમ દવાની જરૂરીયાત અસ્વથ્યને જ હોય, સ્વને ન હોય, તેમ સિદ્ધોને સર્વોચ્ચ કોટિનું સ્વાસ્થ હેવાથી, અન્ન આદિને ભેગ નિરર્થક છે. વળી મેહને અભાવ હોવાથી મૈથુન આદિ વિષય સેવન પણ નિરર્થક છે. જેમ ખુજલીના અભાવે ખણજની જરૂર ન હોય, તેમ સિદ્ધોને મેહના અભાવે વિષય સેવનની પણ જરૂર રહેતી નથી. અને ત્યાં જરૂર નથી એટલે તેની ઈચ્છા પણ નથી. આટલી સાચી સમજણ પામી જવાય, પછી સદનુષ્ઠાનની પારમાર્થિક આર. ધના આપણે સહજ ભાવે કરી શકીએ.
જે. ૧૭

Page #267

૧૮. અનુષ્ઠાન પંચક
આંતરિક પરિણતિસ્વરૂપ ઉપગની શુદ્ધતા અને અશુદ્ધતાને અનુલક્ષીને પૂર્વમહર્ષિઓએ સદનુષ્ઠાનનું વર્ગી. કરણ આશય ભેદે પાંચ પ્રકારે કર્યું છે. તે પાંચ પ્રકારોને ઉપાધ્યાય શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી મહારાજે સવરચિત અધ્યાત્મસારમાં નીચે મુજબ જણાવ્યા છે.
विषंगरोऽननुष्ठान, तद्धेतुरमृत परम् ।
गुरुसेवाद्यनुष्ठान, मितिपंचविध जगुः ।। વિષાનુષ્ઠાન, ગરાનુષ્ઠાન, અનનુષ્ઠાન, તબ્ધતુ અનુષ્ઠાન, અને અમૃતાનુષ્ઠાન, એ પાંચ પ્રકારે ગુરૂસેવાદિક અનુષ્ઠાને કહેલ છે.
(૧) આહારાદિની ઈચ્છાએ, સંસારના તુચ્છ અને ક્ષણિક સુખની અભિલાષાએ પોતાના માન-મરતબાની વૃદ્ધિના કારણે, કારકીદીના ફેલાવા માટે, વાહવાહ કહેવરાવવાની ઈચ્છાએ,
કેમાં પૂજાવાની આશાએ, અર્થાત્ વર્તમાનકાલીન બાહ્ય વૈભવ મેળવવા, અને સસ્તી કીર્તિ ખાટવા કે પિતાની પાપ પ્રવૃત્તિઓને છુપાવવા, ઠાઠમઠારો–દાકદિમાક વધારવા પૂર્વક થતાં, અનુષ્ઠાનને વિષાકિયા અનુષ્ઠાન કહેવાય છે. આ ક્રિયાથી ફક્ત ચાલુ ભવમાં જ આહારાદિક લેશ માત્ર ફળે.

Page #268

અનુષ્ઠાન પંચક
૨૫૯
(૨) અન્યભવે દેવભવ યા દિવ્ય પૌદ્ગલિક સામગ્રી પ્રાપ્ત થવાની અભિલાષાએ, તેમાં એકગણું દાન અને સહસ્રગણું પુન્યના ગણિતની ગણત્રીએ, ઇંદ્રની ફદ્ધિ કે ચક્રવત્તી પ્રમુખની રાજ્યલક્ષ્મી વગેરે અદ્રષ્ટ દિવ્યભાગની ઈચ્છાએ થતાં તપશ્ચર્યાં વગેરે અનુષ્ઠાનને ગરલક્રિયા અનુષ્ઠાન કહેવાય છે.
આ ક્રિયામાં નિયાણું હાવાથી નિયાણાનાયેાગે ભવાંતરે તે વસ્તુ પામે, પણ શુદ્ધક્રિયાનું ફળ પામે નહિ. કારણ કે શુદ્ધક્રિયાનુ ફળ તા મેક્ષ જ છે. નિયાણાના યાગે પ્રાપ્ત થતી ભૌતિક સામગ્રી તે પાપાનુ ધી પુણ્યસ્વરૂપે હાવાથી તેના ભેાગવટામાં મેાહુ અને અજ્ઞાનતાની પ્રખલતાના કારણે જીવને ભવાંતરે દુગંતિમાં રખડાવે છે.
આ વિષાનુષ્ઠાન અને ગરાનુષ્ઠાન એ બન્ને, જાતજાતના અનને આપનારા છે. કારણ કે તે મેહ અને અજ્ઞાનગર્ભિત છે. આ કારણથી વિષાનુષ્ઠાન તા કરવાના સમયે જ ચિત્તશુદ્ધિને હણે છે. જ્યારે પરલેાકમાં સુખપ્રાપ્તિની અભિલાષાથી કરાતા અનુષ્ઠાનને ગરાનુષ્ઠાન કહેવાનું કારણ એ છે કે, તે અનુષ્ઠાનને આચરતી વખતે તે ચિત્તની શુદ્ધિ હણાઈ જતી નથી, કિન્તુ એ અનુષ્ઠાનના ફળરૂપે જે કાલાન્તરે દેવાક્રિભવનું સુખ મળે છે, તે વખતે ચિત્તની શુદ્ધિના નાશ થઈ જાય છે.
તાત્કાલિક શરીરમાં વ્યાપી જઈ, ખાનારને હણનારી

Page #269

૨૬૦
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
વસ્તુને “વિષ” કહેવાય છે. જ્યારે ખાનારને બે, ચાર કે બારમાસે હણનાર કુદ્રવ્યના મિશ્રણવાળી વસ્તુને “ગર” કહેવાય છે. એ રીતે તાત્કાલીક ચિત્તશુદ્ધિને હણનાર અનુષ્ઠાનને વિષાનુષ્ઠાન અને કાલાન્તરે ચિત્તશુદ્ધિ હણનારા અનુષ્ઠાનને અહિં ગરાનુષ્ઠાન તરીકે ઓળખાવ્યું છે,
નિયાણું એટલે આશ સાભાવ-બદલાની વૃત્તિ. શ્રી જિનેશ્વર ભગવાને તે કોઈપણ અનુષ્ઠાનમાં નિયાણું બાંધ વાનું આગમમાં નિષેધ્યું છે. અને સર્વત્ર ધમનુષ્ઠાનમાં અનિદાન-અનાશંસા (અનિયાણું-નિરાશ સભાવ) રાખવાનું ફરમાવ્યું છે. માટે જ આ બન્ને અનુષ્ઠાનને અનર્થકારક દર્શાવી નિષેધ્યાં છે.
સદનુષ્ઠાનની આરાધના તે માત્ર મોક્ષપ્રાપ્તિના હેતુઓ જ કરવાની છે. તેથી જ તત્વાર્થના પ્રથમ સૂત્રમાં પૂજ્યશ્રી ઉમાસ્વાતી મહારાજે કહ્યું છે કે –“સચવનજ્ઞાન ચાત્રાઉન ક્ષમા વળી નિયુકિતકારકે પણ કહ્યું છે કે नाण पयासगं, दसणं चेव सम्मत। चारित्त च विशुद्धं, तेन्निवि मुक्खा भणिओ ॥
આ પ્રમાણે દર્શન-જ્ઞાન અને ચારિત્ર, એ ત્રણેના સયેગે જ મેક્ષ કહ્યો છે. વળી પણ કહ્યું છે કે સમાપ્તિ ૩ ૪ અવર માળિો ફા અર્થાત્ સમ્યક્ત્વ પામ્યા પછી, અવશ્ય વૈમાનિક જ થાય. એટલે વૈમાનિકદેવ સિવાયનું આયુષ્ય ન બંધાય. આ રીતે અહિં સમ્યકત્વ-જ્ઞાન અને

Page #270

અનુષ્ઠાન પંચક
૨૬૧
ચારિત્રથી મોક્ષ પણ કહ્યો, અને દેવલેક પણ કહ્યો. પરંતુ જૈનશાસનમાં સાધ્યતે માત્ર મેક્ષ જ છે. દેવક એ સાધ્ય નથી, પણ પ્રાપ્યની કટિમાં છે. પ્રાપ્ય એટલે મળી જતી ચીજ. જેથી દેવલોક મળવા છતાંય એ સાધ્યની ધાર ણામાં લેવાનો નથી.
ખેડુત અનાજ વાવે ત્યારે વચમાં ઘાસ થાય, અને પછી દાણો થાય. અહિં અનાજ વાવ્યા પછી વચમાં ઘાસ તે થવાનું જ છે. પણ ધારણામાં તે ન લેવાય. ધારણામાં તે દાણે જ લેવાય. તેવી રીતે જિનેશ્વરના શાસનમાં ઊંચે દેવલેક મળવાનો ખરે, પરંતુ ધારણું તે મોક્ષની જ અર્થાત્ સંસારથી છૂટકારાની જ રાખવાની છે.
૩) અશુદ્ધિની ઉપેક્ષા, અને તીર્થોછેદ થઈ જવાના હાને શુદ્ધિના આગ્રહને ત્યાગ કરી ગમે તેવું પણ ઘણું લેક કરે તેવું કરવું, એ રીતના લેકનાગોટાળાવાળા આચાર શ્રદ્ધા સ્વરૂપ લેક સંજ્ઞાથી થતાં, અગર તે લેકવચન-સૂત્રવચન કે ગુરૂવચનથી નિરપેક્ષ બનીને શૂન્યચિત્ત માત્ર દેખાદેખીએ જ, પરમાર્થથી અજ્ઞાનસ્વરૂપ, અને એઘ સંજ્ઞાથી થતાં, આવશ્યકાદિ અનુષ્ઠાનેને “અનુષ્ઠાન” નામે ધર્માનુષ્ઠાન કહેવાય છે.
આવા અનુષ્ઠાનમાં વિધિ-વિવેકના અજ્ઞાનના કારણે માત્ર લેકની દેખાદેખીએ સમુચ્છિમની જેમ, અને મન વિના, ઉઠે બેસે કે કાયકષ્ટ કરવા માત્રથી કંઈપણ આત્મહિત સાધી શકાતું નથી.

Page #271

૨૬૨
=
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ અહિં સમજવું જરૂરી છે કે લૌકિક કાર્યો પણ જે વિધિસર સચવાય નહિં તે તેમાં પણ અનર્થ થઈ જવાને ભય રહે છે. વૈદ્ય આપેલ ઔષધના પ્રમાણમાં–સમયમાંપદ્ધત્તિમાં-આહાર નિહારના પાલનમાં, ઉપેક્ષક બની જનારા ઓને તે ઔષધ વિપરીત રીતે પરિણમવાના કિસ્સાઓ પણ આપણે કેટલીક વખત સાંભળીએ છીએ. એટલે લૌકિક વ્ય વહારમાં પણ દરેક કાર્ય વિધિપુરસ્સર જ હોવું જરૂરી ગણાય. તે પછી આધ્યાત્મિક અનુષ્ઠાનેમાં વિધિની ઉપેક્ષા કરવી તે વ્યાજબી કેમ ગણાય?
વળી શુદ્ધતાની અપેક્ષાએ વિચારીએ તે શિક્ષિતઅખલિત ઈત્યાદિ કૃતગુણના પાલનપૂર્વક, શુદ્ધપાઠોના ઉચ્ચારવાળી આવશ્યક ક્રિયાઓને પણ, જે તે ભાવવિહેણી હોય તો શાસ્ત્રમાં તેને દ્રવ્યાવશ્યક તરીકે ગણાવી છે. તે પછી પાઠોચ્ચારાદિમાં વર્તતી અશુદ્ધતાવાળી કિયાઓને પણ કેમ ચલાવી શકાય ? કાન-માત્રા કે બિન્દુની ન્યૂના વિક્તાએ થતા શબ્દોચ્ચારમાં કેટલાય અનર્થો બની ગયાની હકીક્ત આપણે અનેકવાર સાંભળીયે છીએ.
વળી તીર્થોછેદના ભયથી ગમે તેવું અનુષ્ઠાન પણ ચલાવી લેવાનું કહેવું તે અસંબંધ છે. કેમકે એ રીતે અશુ દ્વતાને નભાવી લેવાથી ગતાનુગતિએ તેવી અશુદ્ધતાવાળું અનુષ્ઠાન પ્રચલિત બની જવાથી, ખરી રીતે તે અશુદ્ધના આદરમાં જ તે રીતે, સૂત્ર કિયા દ્વારા તીર્થોચ્છેદની સંભાવના છે.

Page #272

અનુષ્ઠાન પંચક
૨૬૩
કોઈપણ કાર્ય ની આચરણામાં ઘણા લેકે (બહુમતી) વડે થતી પ્રવૃત્તિમાં જ આચરણ ચગ્યતાના સિદ્ધાન્ત સ્વીકારવે જોઈ એ નહિ . કારણ કે એ સિદ્ધાન્તાનુસારે તે સદાકાળ સમ્યકૃત્ની કરતાં મિથ્યાત્વી જીવા વધુ હાવાના કારણે, મિથ્યાદ્રષ્ટિએના ધમ નું જ સેવન કરવું પડશે, અને તેથી તે। સ'સારહાનિના બદલે સસારવૃદ્ધિ બની રહેશે. માટે અધ્યાત્મ માગ માં બહુમતિના સિધ્ધાન્તને સ્થાન નહિ હોતાં, શ્રી અરિહંતદેવની આજ્ઞાને અનુસરીને થતી ક્રિયા જ ધર્મ નું કારણ બની શકે છે. જેથી ગતાનુતિ (દેખાદેખી) માત્રથી જ, અને સૂત્રની અપેક્ષારહિત આઘસ’જ્ઞા કે લેાકસ જ્ઞાપૂર્વક થતુ કોઈપણ અનુષ્ઠાન, તે શુદ્ધોયાગ અને શુદ્ધ વીચ્લ્લાસના તાદાત્મ્ય ભાવરહિત હાવાથી, તેના વડે તે માત્ર અકામિનેરા જ થાય છે.
આવી અકામનિર્જરા કરાવવાવાળાં અનુષ્ઠાનેા તા આ જીવે પૂર્વભવામાં અન તીવાર અને અનેક કર્યાં. તેનાથી કાઈ વખત દેવલાકાદિની રૂદ્ધિ અને સમૃદ્ધિ, કે કેઈ લૌકિક ચમત્કારોની સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ હશે, પણ સંસારભ્રમણ તે તેનાથી અટકયું જ નહિં. સ'સારભ્રમણની નિવૃત્તિ તા સામને રા કરાવવાવાળા અનુષ્ઠાનના સેવનથી જ છે. અને તેવાં અનુષ્ઠાને કેવળ મેાક્ષાશય પૂર્વકનાં જ હાવાથી રત્નત્રયીના સાધનરૂપે મનાય છે.
જ્ઞાન વડે શુદ્ધઉપયેગ સહિત થતી પ્રવૃત્તિમાં થતી નિરાતે સકામનિરા કહેવાય છે. અને અજ્ઞાનપૂર્વક

Page #273

૨૬૪
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
અશુદ્ધોપગવાળી પ્રવૃત્તિવંત સદનુષ્ઠાને માં અકામનિર્ભર થતી હોવાના કારણે, વિષ–ગરલ અને અને અનનુષ્ઠાન ત્યાજય છે.
વળી મોક્ષની જ ઈચ્છાથી કરવાની પ્રતિજ્ઞાવાળાં અનુ. કાનમાં આ લેકાદિના યશ વિગેરેની ઈચ્છા કરવાથી, તે અનુષ્ઠાન વિપરીત પ્રજનવાળાં બની જવાથી મહામૃષાવાદને અનુબંધ કરે છે. આ રીતે પાંચ પ્રકારને અનુષ્ઠાને પૈકીનાં ત્યાજ્ય એવાં ત્રણ અનુષ્ઠાનનું સ્વરૂપ વિચાર્યા પછી હવે ઉપાદેય (ગ્રાહ્ય) એવાં તબ્ધતુ અને અમૃતાનુષ્ઠાનનું સ્વરૂપ વિચારીએ. .
(૪) વૈરાગ્યવંત ભદ્રપરિણામી જીવ, શુદ્ધરાગે વધતે મનોરથે, ધર્મના અનુરાગે, અનુપયોગ-સહસાકાર વગેરે દોષથી મુક્ત, એવું જે અનુષ્ઠાન આદરે છે, તેને તદ્દત ધર્માનુષ્ઠાન કહેવાય છે. જો કે આ અનુષ્ઠાનમાં વિધિશુધ્ધ તાની અપૂર્ણતા હોવા છતાં, અંતે તે તેનાથી વિશુદ્ધિ થઈ જતી હેવાથી તે ફળદાયક છે.
ચરમાવર્ત અર્થાત્ છેલ્લા પુદ્ગલપરાવર્તની અંદર પ્રાપ્ત થતા, આ તબ્ધતુ અનુષ્ઠાનમાં ધર્મને યૌવનકાળ પ્રવર્તે છે. એટલે ધર્મ બળવાન થાય છે. અને સંસારની બાળદશા નિવૃત્ત થાય છે.
આ તબ્ધતુ અનુષ્ઠાનના આચરણથી માણસ ધર્મમાં પૂર્ણ રાગી બને છે. અને સંસાર પ્રત્યે વૈરાગ્યભાવી થાય છે.

Page #274

અનુષ્ઠાન પંચક
૨૬૫
આ અનુષ્ઠાનની અંદર સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ હોય જ એ નિયમ નથી. પરંતુ જેઓ શુદ્ધ અનુષ્ઠાન કરતા હોય, તેમને જોઈ, તેમનું બહુમાન કરે છે. તેમની પ્રશંસા કરે છે. અને તેમ કરવાથી પોતે પણ શુદ્ધકિયા કરવાની તમન્નાવાળે થાય ત્યારે તેને બીજરૂપ સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત થાય છે. અને તમનાની થતી રહેતી વૃદ્ધિએ અંકુરરૂપ સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થાય છે.
શુદ્ધક્રિયા કરવાને આગ્રહ રાખી, નિર્મલભાવે તેના ઉપાશેની શોધ કરવાથી તÈતુ અનુષ્ઠાનના ફળરૂપે સમ્યકુત્વરૂપ બીજમાંથી તેના સ્કંધની પ્રાપ્તિ થાય છે. અને તે તદધેતુ અનુષ્ઠાનના અંગે શુદ્ધતાની વૃદ્ધિ કરવાવાળા ઉપાય પ્રાપ્ત કરવા માટે થતી વિવિધ પ્રવૃત્તિ, સમ્યફવરૂપ બીજમાંથી નીકળતાં પત્રે સમજવાં. સદગુરૂના વેગે અને તેમના ઉપદેશ પ્રમાણે થતી ઉપાયની પ્રાપ્તિ,તે પુષ્પ સમજવું. સદ્દગુરૂની દેશના શ્રવણના પ્રતાપે મિથ્યાત્વ મેદુનીયકર્મના પશમાદિથી થતી સમ્યક્ત્વાદિ ભાવધર્મની પ્રાપ્તિ તે તબ્ધતુ અનુષ્ઠાનરૂપી વૃક્ષનું ફળ છે. જે નિશ્ચ મેક્ષને સાધનારૂં છે.
આ તબ્ધતુ અનુષ્ઠાનમાં ગુરૂવાદિ સુંદર કાર્યો તે છેવટે પાંચમા અમૃતાનુષ્ઠાનના હેતુ બનનારાં હોઈ આવા કાર્યોવાળા અનુષ્ઠાનને તબ્ધતુ અનુષ્ઠાન કહેવાય છે.
આ અનુષ્ઠાનમાં સંપૂર્ણ શુદ્ધિનું અસ્તિત્વ નહિં કહેવાછતાં, શુદ્ધ અનુષ્ઠાન કરતા ભવ્યાત્માઓ પ્રત્યે બહુમાન, શુદ્ધતા પૂર્વક કરવાની પુનઃ પુનઃ વતી રહેલી ભાવના, અશ

Page #275

૨૬૬
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
કય પરિહારના કારણે છૂટી નહિં શકતી અશુદ્ધતાનું હાર્દિક દુઃખ, શુદ્ધતાના ઉપાયનું સંશોધન, તેવા ઉપાયની પ્રાપ્તિ માટે થતી વિવિધ પ્રવૃત્તિ અને અન્ત તેવા ઉપાયેના પાલ નથી સમ્યક્ત્વાદિ ભાવધર્મની પ્રાપ્તિ, ઈત્યાદિના કારણે પ્રારંભિક વર્તતી અશુદ્ધક્રિયા પણ શુદ્ધક્રિયાને હેતુ બની જાય છે. માટે આવી ક્રિયા પણ આદરણીય છે. કારણ કે આ અનુષ્ઠાનમાં કેવળ મેક્ષાભિલાષ અને ક્રિયાશુદ્ધિની ઝખના તથા સાવચેતીના કારણે ધીમે ધીમે પણ ક્રિયાશુધ્ધતાને પામી શકાય છે. અહિં શુદ્ધતા પ્રત્યે બેદરકારી નથી. શુધતાની પૂર્ણતા માટે શકય પ્રયત્ન અને તમન્ના છે. શુદ્ધતાની ન્યૂનતાનું હાર્દિક દુઃખ છે. અસંતેષ છે. માટે જ સદા શયક કરાતું આ અનુષ્ઠાન, અત્તે શુધ્ધતાની પૂર્ણતાને પ્રાપ્ત કરાવવાવાળું હોઈ, અધ્યાત્મસ્વરૂપ કહેવાય છે.
એવા અનંત આત્માઓ થઈ ગયા છે કે જેમનામાં માત્ર ગુરૂવારતંત્ર્યને સદાશય હતે. અને એ સદાશયપૂર્વક જેમણે અગણિત અશુધ્ધિવાળી દીક્ષા લીધી છતાં સદાશયને લીધે ક્યારેક પણ અપૂર્વ વર્ષોલ્લાસ જાગી જવાથી અંતે શુધ્ધકિયાને પામી જઈ મેક્ષધામી બની ગયા,
અશુદ્ધ એવી દ્રવ્યક્રિયા પણ અનાદરણય નહિં હોવાનુ શાસ્ત્રકથન, ઉપરોક્ત પ્રકારના સદાશયી જીવો માટે જ સમજવાનું છે. બાકી જેને શુદ્ધિની ઉપેક્ષા છે, કિયા તે જેવી હોય તેવી ચાલે, કંઈ ભાવવિના કિયા થતી જ નથી, બહુ સૂક્ષ્મ ન વિચારાય, એ રીતે બેદરકારી અને ઢંગધડા

Page #276

અનુષ્ઠાન પંચક
૨૬૭ :
વિનાનાં અનુષ્ઠાન તે ઉન્માર્ગને જાગૃત કરનારાં હોઈ, સૂત્ર અને ક્રિયાને નાશ કરનારાં બને છે. માટે માત્ર સમૂ૭િમ જીવ જેવી કાયચેષ્ટા કરનારાઓનાં આવાં અનુષ્ઠાનેને ચાલીશકવાનું કે માની લેવાનું કહેવામાં મહામૃષાવાદ છે.
અશુદ્ધ એવી દ્રવ્યક્રિયા પણ અનાદરણીય નહિં હોવાનું કથન તે તબ્ધતુ અનુષ્ઠાનને અંગે જ સમજવું. કારણ કે તે અનુષ્ઠાનકારકને લેકસંજ્ઞા ગમતી નથી. તેનું દિલ-અનેવૃત્તિ તે ગાડરીયા ટોળાની જેમ ગમે તેવી રીતે ચલાવી લેવાની કે મહામિથ્યાત્વીની જેમ શ્રેષભાવે યા અનાદરપણે કરી લેવાની હોતી નથી. તેને તે ક્રિયાને આદર, શાસ્ત્રનું બહુમાન, અને વિધિ અનુસાર ધર્મ કરવાની તમન્ના હોય છે. વિધિ યા શુદ્ધતાની ન્યૂનતાનું હાર્દિક દુઃખ હોય છે. શકય પ્રયત્ન તેમાં સુધારો કરી લેવા તત્પર હોય છે. પ્રાપ્ત થયેલા ધર્મરત્નને અણમેલ માની તેની સાચવણ અંગે પૂર્ણ ધગશ હોય છે. સ્વસ્વરૂપને સમજવાની ઉત્સુકતાના કારણે મૃત સાંભળવામાં ઉત્કંઠીત બની રહે છે. તેમાં નીરસતા કે કંટાળો તે તેને સ્પર્શી શકો જ નથી. ક્રિયાની પ્રવૃત્તિમાં શાન્ત, પ્રસન, સ્થિર,ઉત્સાહયુક્ત અને ફળની ઉત્સુકતા રહિત હોય છે.
(૫) આગમેક્ત શુધ્ધ વિધિએ,શુધ્ધચિત્તના અધ્યવસાયે, પ્રીતિ-બહુમાન-ઉદ્યમ-તવજિજ્ઞાસા-વિકથાદિને ત્યાગશુદધકિયાના જ્ઞાતાને સંગ, જિનાગમ પ્રત્યે આદર, આદિ શુધિ. લક્ષણથી યુક્ત, તન્મયતાપૂર્વક થતી અદ્ભુત સુરમણિ સમાન

Page #277

૨૬૮
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ કિયાને “અમૃતક્રિયાનુષ્ઠાન” કહેવાય છે. આ “અમૃતાનુષ્ઠાન” તે શુધ્ધચંદનની સુગંધ જેવા સહજ-સ્વાભાવિક એવા ભાવધર્મથી યુક્ત હોઈ તે કર્તવ્ય અને આદરણીય છે.
અનુષ્ઠાનના આ પાંચ પ્રકારો પૈકી પ્રથમના બે પ્રકારમાં અશુદ્ધ ઉપયોગ છે. ત્રીજા પ્રકારમાં તે અનુષ્ઠાન અંગે કઈ લક્ષ્ય કે ઉપગ જ નથી. દેખાદેખીથી માત્ર લેકસંજ્ઞાએ જ થાય છે. જેથી પ્રકારમાં તન્મયતારૂપ પરિણામ અને વિધિ શુદ્ધતાની ન્યૂનતા છે. તન્મયતા તેને જ કહેવાય કે કિયાના સૂત્રોમાં જે કંઈ બોલાય, તે બોલતાં રોમરાજી વિકસ્વર થાય. બધા વિચારની છાયા, આત્મા પર પડે. એક એક શબ્દ હદયને ભેદીને નીકળે. અર્થાત્ ચૈત્યવંદન કરવા ટાઈમે જકિંચિ શું? નમુથુણું શું ! જાવંતિ શું ? એ બધાને વિચાર–ખ્યાલ-ઉપગ હવે જોઈએ. જયવિયરાયમાં પ્રભુ પાસે કઈ જાતની પ્રાર્થના કરીએ છીએ, તેને ખ્યાલ હ. જોઈએ. દેવવંદનના બાર અધિકારમાં જે જે અધિકારને યોગ્ય સૂત્રની ગાથાઓ બેલાતી હોય, તે બોલવા ટાઈમે તે અધિકારને અનુરૂપ શરીરની મુદ્રાઓ બની રહેવી જોઈએ. એવી રીતે સામાયિક, પ્રતિકમણ આદિ દરેક આવશ્યક ક્રિયામાં અને અન્ય કેઈપણ પ્રકારના બાહ્ય અનુષ્ઠાનમાં તન્મયતા હિય તે જ તે કિયા, અમૃતાનુષ્ઠાનરૂપે બની રહી, ભાવધર્મની પ્રાપ્તિદ્વારા આત્માના અનંત ચતુષ્કાદિ ગુણોનું પ્રગટીકરણ કરનાર થઈ શકે છે.
અહિં શુદ્ધ ભાવસ્વરૂપ શુધ્ધ પગવાળી અને સંસા

Page #278

અનુષ્ઠાન પંચક
૨૬રને વિસ્તાર કરવાવાળી તે માત્ર પાંચમી અમૃતકિયા જ છે. વિધિની બરાબર શુદ્ધતાના અભાવવાળી હોવા છતાં, શુદ્ધરાગે અને વધતે મનેરથે થતી તધેહુકિયા પણ, ધીમે ધીમે અમૃતક્રિયારૂપે પરિણામ પામવાની યોગ્યતાવાળી હોવાથી તેને પણ ફળદાયક કહેવામાં વાંધો નથી. જેથી આ પાંચ ક્રિયાઓ પૈકી તબ્ધતુ અને અમૃત, એ બે ક્રિયાઓને શાસ્ત્રમાં સત્ અનુષ્ઠાનેરૂપે દર્શાવી તેને આદરવાયેગ્ય કહી છે. જ્યારે પ્રથમનાં ત્રણ અનુષ્ઠાનેમાં ઉપયોગ શુદ્ધિને અભાવ હોવાથી તે ત્રણે અનુષ્ઠાને અસત્ કહ્યાં છે.
વળી ઉપાધ્યાયજી શ્રી યશોવિજ્યજી મહારાજે અધ્યાત્મસાર ગ્રંથમાં કિયાશુદ્ધિની ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિની અપેક્ષાએ ત્રણ પ્રકારની પણ ક્રિયા દર્શાવી છે. (૧) વિષયશુદ્ધ (૨) સ્વરૂપશુધ્ધ અને (૩) અનુબશુધ.
(૧) મોક્ષના લક્ષ્યથી અજ્ઞાની જીની અજ્ઞાનકષ્ટકિયાઓ, જેવી કે કાશીએ જઈ કરવત મુકાવવી, અગ્નિસ્નાન કરવું, ગીરનારની ભેરવ શિલાઉપરથી પડતું મૂકવું, ઈત્યાદિ ક્રિયાઓમાં વિષય (લક્ષ્ય) પૂરતી જ માત્ર શુદ્ધિ હેવાના કારણે તેવી ક્રિયાઓને “વિષયશુદ્ધ” ક્રિયા કહેવાય છે.
આ ક્રિયાઓમાં રૂચિ તે મોક્ષની છે, પરંતુ તેની અંદર અજ્ઞાનનું પ્રમાણ પુષ્કળ હોય છે. એટલે આ ક્રિયાએમાં શુભઆશયને તે માત્ર લેશ જ હોવાના કારણે તેનાથી જન્મ-મરણની પરંપરા તૂટી શકતી નથી. કારણ કે તેની

Page #279

* ૨૭૦
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
અંદર, અજ્ઞાનતા હજુ ઘણું છે. તેથી મેક્ષના બાધ (સંસાર ભાવ)ને ખસેડવાની તાકાત, આ ક્રિયાઓમાં હાઈ શકતી નથી. આ ક્રિયાકારક આત્મામાં રહેલા મોક્ષાભિલાષને મોક્ષને હેતુ ભલે કહી શકાય, પણ તેવી ક્રિયાને મોક્ષનો હેતુ કહી શકાય નહિં. કારણ કે માત્ર વિષયશુદ્ધિ પૂરતી જ ઉપરોક્ત કિયાઓ કે તેવી જાતની અન્ય કિયાઓ, સાવદ્ય હોવાથી, નિરવઘ એવા મોક્ષના હેતુવાળી બની શકે જ નહિં. નિરવઘને હેતુ નિરવદ્ય જ હોય.
બીજી સ્વરૂપશુદ્ધ ક્રિયાઓમાં અજ્ઞાનીઓનાં યમ, નિયમ, કાર્યો તે સ્વરૂપતઃ શુદ્ધ હોવાથી, કવચિત, દેષની હાનિ કરી શકે છે. પરંતુ પરંપરાએ તેનાથી ઘણા દોષોનું સર્જન થાય છે. માટે મહાપુરૂષોએ અહિં થતી દોષહાનિને દેડકાના શરીરના ચૂર્ણ જેવી દર્શાવી છે.
વિષય અને સ્વરૂપશુદ્ધિ ઉપરાંત શાસ્ત્રોક્ત ગુરૂતાભાવ અને લઘુતાભાવની વર્તાતી વિચારણાના યોગે કર્મ દોષની અત્યંતનિવૃત્તિ કરનારી ક્રિયાને અનુબંધશુદ્ધકિયા કહેવાય
છે. આ ત્રીજા પ્રકારની શુદ્ધતાવાળી કિયાથી ઉત્પન્ન થતી - શુંભકર્માદિની પરંપરા પણ શુદ્ધ હોય છે. માટે જ તેને
અનુબંધશુદ્ધકિયા કહેવાય છે. શુદ્ધતાની દ્રષ્ટિએ આ ત્રણે ક્રિયાઓ ઉત્તરોત્તર એક એકથી ઉત્તમ છે. નિલ છે. એટલે વિષયશુદ્ધિથી સ્વરૂપશુદ્ધ નિર્મલ છે. અને સ્વરૂપશુદ્ધથી અનુ. અંધશુદ્ધ નિર્મલ છે.
ઉપરમુજબ શુદ્ધતામાં ઉત્તરોત્તર ઉત્તમતાની અપેક્ષાએ

Page #280

અનુષ્ઠાન પચક
દર્શાવાએલી ત્રણ પ્રકારની ક્રિયાઓ પૈકી, પહેલી વિષયશુદ્ધિ ક્રિયાથી કદી પણ મેાક્ષ થતા જ નથી. કારણ કે તેમાં ક્રિયાની સમજણુ જ વીપરીત છે. માટે જ અધ્યાત્મસાર ગ્રંથકાર મહર્ષિએ, તે વિષયશુદ્ધક્રિયાને છેડી દઈ, તેના પછીની સ્વરૂપશુદ્ધ અને અનુબ'ધશુદ્ધક્રિયાને જ અધ્યાત્મસ્વરૂપ કહી છે.
૨૭૧
બીજી સ્વરૂપશુદ્ધ ક્રિયામાં આત્મા વગેરે કે તેના ધ વગેરેની વાસ્તવિક સમજમાં વિપરીતતા અગર ન્યૂનતા હાવાથી તે ક્રિયાથી પણ સીધેસીધી મેાક્ષપ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી.
વસ્તુપ્રાપ્તિની ઇચ્છા હાય, અને તે માટે પ્રવૃત્તિ એટલે પુરૂષા પણ હાય, છતાં જેની પ્રાપ્તિ માટે તે ઇચ્છા અને પુરૂષાથ વત્ત છે, તે વસ્તુની વાસ્તવિક સમજમાં જ વિપરીતતા અગર ન્યૂનતા હાય, તે પણ કા'ની સિદ્ધિ • થઈ શકતી નથી. આમ થવાનુ કારણ એ છે કે, તેમાં આલેખન, અપૂર્ણ જ્ઞાનીના વચનનું છે.
સંપૂર્ણ જ્ઞાની તે શ્રી જિનેન્દ્ર વીતરાગ ભગવંત જ હાઈ શકે છે. માટે તે પરમાત્માએ જે વ્યવહાર, આગમદ્વારા દર્શાવ્યેા છે, તે વ્યવહાર પ્રમાણે ચાલી, દ્રઢ આદર અર્થાત્ બહુમાનપૂર્વક વિધિશુદ્ધતાએ જે ક્રિયા કરવામાં આવે, તે ક્રિયાથી જ રત્નત્રયી અર્થાત્ જ્ઞાન–દન અને ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થાય છે. આવી ચેતાવાળીક્રિયા તે ત્રીજી અનુખ ધશુદ્ધિ નામની જ હાઈ શકે છે.

Page #281

૨૭ર
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
આમ હોવા છતાં પણ મોક્ષપ્રત્યેના દ્રઢ આદરને લીધે, યમ અને નિયમાદિની સ્વરૂપતા શુધ્ધકિયા પણ સમાનું બીજ બની શકે છે. અપૂર્ણ સમજ હેવા છતાં પણ મોક્ષપ્રત્યેના દ્રઢ આદરથી જન્માંતરમાં જિનેશ્વર દેવનો નિશ્ચયમુખી વ્યવહાર ધર્મ પ્રાપ્ત થાય છે. અને એ વ્યવહારધર્મથી આત્મશુદિધનું કાર્ય, પરંપરા બની શકે છે. આ દ્રષ્ટિએ શ્રી ઉપાધ્યાયજી મહારાજે અધ્યાત્મસાર ગ્રંથમાં સ્વરૂપશુધ્ધકિયાને પણ અધ્યાત્મસ્વરૂપે દર્શાવી છે.
આ અનાદિ જગતમાં કાયિકી વગેરે અશુદ્ધક્રિયાની પ્રવૃતિથી તે સંસારની વૃદ્ધિ થાય છે. પરંતુ તે જ સંસારવૃદ્ધિ, સમિતિ-ગુપ્તિ વગેરે તથા વિનય–વૈયાવૃત્ય આદિ સલ્કિયા કરવાથી નિવૃત્ત બની જતી હોવાથી, સંસારને નાશ કરવા માટે સંવર અને નિર્જરારૂપ ફળને આપનારી તેવી. સ&િયાઓ જીવનમાં ખાસ અપનાવવી જોઈએ.

Page #282

૧૯ પ્રશમરસ સ્વરૂપ શુદ્ધાત્મસ્વરૂપની અનુભૂતિ
સંસારમાં ગમે તેટલાં સુખ હોય, સાહ્યબી હેય, ચાહે સમૃદ્ધિની અજબ છેળે ઉછળતી હોય, પણ તે બધાં કેવળ કલ્પનાનાં જ સુખ છે. વાસ્તવિક સુખ નથી. એવાં પ્રતિરોધક સુખે તે આત્માએ અનંતીવાર ભેગવ્યાં છે. પણ એથી કંઈ આત્મામાં પ્રકાશ થયે નથી, કે કર્મરાજાની ગુલામીએ સર્જેલે અંધકાર ગયો નથી. સુખ તે એવું ચાહવું જોઈએ કે જે કેવળ, અચળ અને લેશમાત્ર દુઃખના અભાવવાળું હેય. વળી તે સુખ કોઈથી ઝુંટવી શકાય કે જેને કદાપિ નાશ થાય તેવું નહિં હતાં, આત્મામાં સત્યને પ્રકાશ પ્રસરાવનારૂં હોય.
આ આત્માની જ એક એવી સ્થિતિ છે કે જેમાં સુખને સૌરભ, અખંડ જીવનને સુવાસિત કરે છે. જ્યાં પરમાનંદને મધુર ગીતધ્વની રેલ્યા જ કરે છે. જ્યાં સ્વતં. ત્રતાની મસ્તીને જાગૃત કરતે મદભર જીવનરસ છલકાય છે. આ સ્થિતિમાં પૂર્ણતા, અભૂતતા, અલૌકિકતાના દિવ્ય અનુભવો જાગૃત રહે છે. અને પ્રતિક્ષણ નવનવી અકથ્ય સ્થિતિમાં આત્મા મહાલે છે. આવી સ્થિતિ પ્રાપ્ત થવી એ, કવિની કલ્પના માત્ર નથી, પરંતુ એક સત્ય ઘટના છે. જે. ૧૮

Page #283

૨૭૪
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
એમ ભારત વર્ષોંના અનેક સિદ્ધપુરૂષોએ સંતાએ-યાગીજનાએ-તત્વજ્ઞાએ અને તત્વાનુભવી મહાત્માઓએ ઉદ્યાષ કર્યાં છે. આવી સ્થિતિ પ્રાપ્ત થવી એ નિ:શ્રેયસની સિધ્ધિ છે. અધ્યાત્મજીવનની પરાકાષ્ટા છે. એનું નામ જ મેાક્ષસુખની પ્રાપ્તિ છે.
-
આવી સ્થિતિ એ દૂર નથી. દૂરના કોઈ પ્રદેશમાં નથી. કોઈ ચમત્કારિક સિધ્ધિવાળા પુરૂષના વચનમાં નથી. પર’તુ પોતાના અંતરાત્મામાં જ રહેલી છે. એ પૂના તત્ત્વદશિ એએ દૃઢ અનુભવથી પૂર્ણ નિશ્ર્ચયરૂપે જણાવ્યુ છે. એટલું જ નહિં, પરંતુ હાલના માનસ તત્વાનવેષી માનસશાસ્ત્રના નિષ્ણાતે એ પણ એજ નિણ્ય કર્યાં છે.
પ્રાણિમાત્રને આત્મા, સર્વ સુખ—સમૃદ્ધિ, સામર્થ્ય અને જ્ઞાનના નિરતર વહેતા ઝરા છે. એમાંથી જ આ અદ્ભૂત વિશ્વની ઉત્પત્તિ છે. એમાંથી જ જગતનું જ્ઞાનમાત્ર પ્રકાશ્યું છે. એમાંથી જ અસંખ્ય ચમત્કાર સ્થૂલ-સૂક્ષ્મ સ્વરૂપે આપણા અનુભવમાં આવ્યા છે, અને આવે છે. આ આત્માને ગમે તે નામ આપે, આત્મા કહેા-પરમાત્મા કહા -તત્ત્વ કહા–સત્ય કહેા કે ઈશ્વર કહેા. પરંતુ તેની પ્રાપ્તિ, તેના સંબંધ, અને તેમાં તન્મયતા એ જ નિઃશ્રેયસની સિધ્ધિ છે.
સંસારના સમસ્ત જીવા, સુખની ચાહનાવાળા, દુઃખથી ડરવાવાળા, અને દુઃખથી છૂટવાના ઉપાયે કરનારા હોવા છતાં, તેમની સમજ અને ઉપાય વિપરીત હોવાથી, સંસા

Page #284

૨૭૫
પ્રશમરસ સ્વરૂપ શુદ્ધાત્મા સ્વરૂપની અનુભૂતિ ૨ની ચારે ગતિના ભ્રમણમાંથી છૂટી શકતા નથી. અને વિપરીત પ્રયત્નના પરિણામે, દુખની પરંપરામાં વૃદ્ધિ કરતા રહેવાને કારણે પોતે જ પોતાના શત્રુ બને છે.
જેમ બિચારી ભેળે હરણયે પોતાની નાભિમાં જ ખુશબોદાર વસ્તુ હોવા છતાં તેને અજાણ હોઈ તે કસ્તુરીને મેળવવા ચારે બાજુ રઝળી રખડી વિટંબના પામે છે. તેમ મિથ્યાત્વ અંધકારમાં અટવાયેલ મનુષ્યને સાચું સુખ તે પિતાના આત્મામાં જ રહેલું હોવાને ખ્યાલ નહિં હોવાથી, બીજાની મારફત તેને લેવા દોડધામ કરે છે. પરંતુ તેથી તે સુખ પ્રાપ્તિને બદલે દુખ પ્રાપ્તિની ગર્તામાં જ અથડાય છે. આશા અને વિન્ડલતા, અસ્થિરતા અને મલિનતા, અવિદ્યા અને અપૂર્ણતાના સહચારી બને છે. કહ્યું છે કે – विदन्ति तत्वं न यथास्थित वै, संकल्प चिन्ताविषयाकुलाये : संसार दुःखैश्चकदर्थिताना, स्वप्नेऽपि तेषां न समाधिसौख्यम् ॥ અર્થાત–સંકલ્પ, ચિંતાઓ અને વિષયાસક્તિની ચૂંગાલમાં સપડાયેલા પ્રાણિયેથી, વાસ્તવિક તત્વ પ્રાપ્તિ અત્યંત દૂર જ રહેવાની. આવા જ સંસારના વિવિધ ભયંકર દુખેથી હેરાન-પરેશાન બની રહેતા હોવાથી તેઓ સમાધિ સુખને સંપાદન કરી શકતા જ નથી. કારણ કે તેવા ઈન્દ્રિયજન્ય સુખને જ સત્ય સુખ તરીકે સ્વીકારી રહ્યા હોય છે.
ઈન્દ્રિયજન્ય સુખ, અને આત્માનું સુખ, એ બને સુખ જુદી જાતનાં છે. ઇન્દ્રિયથી થયેલા સુખમાં સુખપણું આરેપિત જ છે. અવિચ્છિન્ન સુખની પરંપરા તે આત્મામાં

Page #285

૨૭
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
જ છે. સ`જીવા સુખની ચાહનાવાળા હેાવા છતાં, આત્મિક સુખથી અનભિજ્ઞજીવા, માત્ર શબ્દ-રૂપ-રસ–ગંધ-સ્પ આદિ જે ઇંદ્રિયથી અનુભવાતા વિષયેા છે, તેની અનુકુ ળતામાં જ માત્ર સુખ પ્રાપ્તિ માની લે છે.
પર'તુ જ્ઞાનિએ તે કહે છે કે શબ્દાદિ પ'ચ વિષયેા. પૈકી એવા કોઈ પણ વિષય નથી કે જેનું પુનઃપુનઃઆસેવન કરવા વડે, શબ્દાદિ અનેક ભેદમાં આસકત થયેલી અને સદાય સતે।ષ વગરની ઇંદ્રિયે તૃપ્તિ પામે. કેમકે ઇષ્ટ લાગતી વસ્તુ કયારેક અનિષ્ટ, અને અનિષ્ટ લાગતી વસ્તુ કયારેકઃ ઈષ્ટ પણ ખની રહે છે. એટલે પ ંચેન્દ્રિયના આ વિષયેામાં સદાના માટે સુખ જ હેાય એવું નક્કી નથી. વેણુ-વીણાગાયનાદિકના ધ્વનિ, રાગપરિણામવશાત્ પ્રથમ ઈષ્ટ છતાં ભૂખ કે તૃષાથી પીડાતા પ્રાણિને, પાછળથી દ્વેષ પરિણામ વશાત્ અનિષ્ટ થઈ પડે છે. અનિષ્ટ થઈ પડેલા તેજ વિષય,. પુન:કાળાન્તરે રાગપરિણામથી ઇષ્ટ થઇ જાય છે. એવી રીતે વિષયા પ્રત્યે ઇન્દ્રિયાનો પ્રેમ, અનવસ્થિત હેાવાથી, તે વિષયજનિત સુખ પણ, અનિત્ય-કૃત્રિમ જ છે. જે શબ્દાકિ વિષયે કોઇ તીવ્રરાગીને સ્વમનઃપરિણામવશાત્ સ તાષદાયી થાય છે, તેજ શબ્દાદિક વિષયને અન્ય પુરૂષ! પ્રબલ દ્વેષવશાત્ પેાતાની મતિકલ્પનાથી અનિષ્ટ માનીને ધિક્કારે છે.
સ્વજનાદિ સ્નેહી વર્ગ પ્રત્યે વતા રાગ પણુ, આ પચેન્દ્રિયના વિષયની અનુકૂળ પ્રાપ્તિને અનુલક્ષીને જ છે. આ વિષયેાની પ્રતિકૂળતા સર્જનમાં નિમિત્તભૂત બની રહેનાર ગમે તેવા સ્નેહી પણુ ઘડીભરમાં દુશ્મન માની લેવાય છે.

Page #286

પ્રશમરસ સ્વપ શુહાત્મ સ્વરૂપની અનુભૂતિ
२७७
વળી ઇન્દ્રિયના વિષયાનુ' સુખ તે અન્ય વસ્તુના સંચાગથી પ્રાપ્ત થતું હાવાથી તે લાચારીવાળું છે. કારણ કે તે કાયમી ટકી રહેવામાં અવિશ્વાસુ હોઈ, તેના વિચાગના ભય તા ઊભેા જ હાય છે. એટલે તેને સ્વતંત્ર સુખ કહે. વાય જ નહીં. એ તે સ સુજ્ઞ મનુષ્યા સમજી શકે તેવી હકીકત છે. સુખ-દુઃખની વ્યાખ્યા સમજાવતાં ઉપાધ્યાય શ્રી યશેાવિજયજી મહારાજે “નિસ્પૃહાષ્ટક ’”ના આઠમા લેાકમાં કહ્યું છે કે
-:
परस्पृहामहादुःख, निःस्पृहत्व महासुखम् ॥ તનુ સમાસેન, જળમુલ દુ:યા:। પરની આશા-લાલસા કરવી તે મહાદુ:ખ છે. અને નિઃસ્પૃહપણું તે મહાસુખ છે. એ સુખ-દુ:ખનું લક્ષણ સંક્ષેપથી કહ્યુ છે.
પરમા બુધ્ધિથી જોતાં શબ્દાદિક વિષયે, તે કેવળ પ્રિય કે અપ્રિય સભવતા નથી. છતાં તેમાં વત્તતા જીવના ઇષ્ટાનિષ્ટ પરિણામે તે જીવને અવિધ ક`બંધના હેતુ થાય છે. તેનાથી જીવને દેવ-મનુષ્ય-તિય ચ અને નારક સ્વરૂપ સંસાર સજાય છે. સંસારથી પુન:પુનઃ શરીર અને મન સંબધી દુ:ખ પેદા થાય છે. એમ ઈટાનિષ્ટ સંચેગથી રાગ -દ્વેષ, રાગ-દ્વેષથી કર્મ બંધ, કમ બાંધથી સ`સાર, અને સાંસારિક સંચાગથી પુનઃ રાગદ્વેષનાં પરિણામ, એમ ઘટીયંત્ર ન્યાયે જીવના સ`સારના પ્રવાહ ચાલ્યા જ રહેતા હૈાવાથી, આત્મસ્વભાવને વિલાસી એવા આત્મા કે જે સ્ત્રધમમાં

Page #287

૨૭૮
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
સ્થિત છે, તે હંમેશાં મનુષ્ય અને દેવેના વિષય સુખને તુચ્છ અને અસાર જ માને છે. આવા બાહ્યસંપત્તિ રહિત નિઃસ્પૃહ મુનિ, ચકવતીથી પણ અધિક સુખી છે. કારણ. કે ચકવર્તી વગેરે તે વિનધર અને ઉપાધિથી પ્રાપ્ત થયેલા સુખેથી પૂર્ણ છે. જ્યારે સંતે તે સ્વરૂપથી ઉત્પન્ન થયેલાં અવિનશ્વર અને પરમાનંદ સુખથી પરિપૂર્ણ છે.
જન્મ–જરા-મરણ અને શરીરાદિકમાં વારંવાર સમ્યફ પ્રકારે આલેચન કરવાથી ઉપસ્થિત થતા ભાવ વડે, જે આત્માઓની વૈરાગ્ય વાસના દઢ બનતી જાય છે–સંસારના સુખની અનિત્યતા ભાસે છે, મોક્ષસુખની અભિલાષા જાગે છે, અને મેક્ષ પ્રાપ્તિના કારણોને સેવવા ઈચ્છા થાય છે, અર્થાત્ અત્યંત નિર્વેદ અને સંવેગરૂપ જે ભાવનામય મનના પરિણામ વડે વૈરાગ્ય દઢ થાય છે, તેવાઓને ઈષ્ટાનિષ્ટ સંગે અંગે થતા ઇચ્છા-મૂછ-કામ-નેહ-મૃદ્ધતા-મમત્વ-અભિ નંદ અને અભિલાષા સ્વરૂપ રાગ તથા ઈર્ષા–રોષ-દોષ–દેવ -પરિવાદ-મત્સર અસૂયા-વૈર અને પ્રચંડન સ્વરૂપ શ્રેષવૃતિ હટતી જાય છે. જેટલા જેટલા અંશે રાગ-દ્વેષસ્વરૂપ તે વૃત્તિ આત્મામાંથી ન્યૂન થતી જાય છે, તેટલા તેટલા અંશે તે આત્મા, પ્રશમરસરૂપ આત્મસુખને અનુભવે છે. અને ઉપરોક્ત વૃત્તિઓને આત્મામાંથી સદાના માટે સંપૂર્ણ પણે નાશ થાય છે, ત્યારે તે આત્મા, સંપૂર્ણ પ્રશમસ્વરૂપ ચિરસ્થાયી આત્મિક સુખને ભક્તા બને છે. આ સુખની પૂર્ણતા અને શાશ્વતા એજ મેક્ષ સુખ છે.

Page #288

પ્રશમરસ સ્વરૂપ શુદ્ધાત્મ સ્વરૂપની અનુભૂતિ
૨૭૮
આવા પ્રશમસ્વરૂપ આત્મિકસુખનું અનુભવજ્ઞાન તા શાંત વૈરાગ્યરસમાં નિમગ્ન અનેલા મહાપુરૂષ જ અનુભવી શકે છે. તે સુખનુ વર્ણન, શબ્દદ્વારા દર્શાવવુ. ઘણું જ કઠીન છે. માટે જ શ્રી વીરવિજયજી મહારાજે સ્વરચિત પંચકલ્યાણકની પૂજાની ઢાળમાં છેવટે કહ્યુ છે કે ઃ૮ વેધકતા વેધક લહે મનમેાહનજી;
બીજા બેઠા વા ખાય, મનડું
મેાધુ' રે મન મેાહનજી,
આવા પ્રશમરસનેા અનુભવ એજ આત્માનું અંતર ગ સુખ છે. જેને સંતપુરૂષા આત્મજ્ઞાન કહે છે. તે આ પ્રશમરસની સ્વાનુભૂતિથી કોઈ જુદી ચીજ નથી. અનેક જન્મનાં પુરૂષા અને સાધનાદ્વારા જ આ આત્માનુભવ-આત્મજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે. આ પ્રશમરસના આત્માનુભવ, એ માત્ર વાક્ચાતુર્ય ના ખેલ નથી, કવિની કલ્પના જ નથી, પરંતુ નજીકના કાળમાં જ થઈ ગયેલ કેટલાક ત્યાગી મહામાએ પણ અનુભવ્યાના સ્પષ્ટ ઉલ્લેખા જોવા મળે છે.. ઉપાધ્યાય શ્રી યશેાવિજયજી મહારાજે સ્વરચિત શ્રીપાળ રાસના ખંડ ચેાથાની તેરમી ઢાળમાં સ્પષ્ટ કહ્યુ છે કે :
માહરે તેા ગુરુચરણ પસાયે, અનુભવ દિલમાંહે પેટ; રૂચિ વૃદ્ધિ પ્રગટી ઘટમાંહિ, આતમરતિ હુઈ બેઠો રે.... વળી ઉપાધ્યાય શ્રી માનનિજયજી મહારાજે પણુ, શ્રી અજિતનાથજિનસ્તવનમાં કહ્યુ છે કે :~ પ્રભુની મહેરે તે રસ ચાખ્યા, અંતરંગ સુખ પામ્યા; માનવિજય વાચક ઈમ જપે, હુએ મુજમન કામ્ય
-

Page #289

૨૮ ૦.
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
પ્રભુજી મહેર કરીને આજ કાજ અમારાં સારે; અધ્યાત્મયેગી શ્રી આનંદઘનજી મહારાજે પણ પિતાને થયેલ અનુભવની જાગૃતિ અંગે જણાવ્યું છે કે – અવધુ અનુભવ કલિકા જાગી,
મતિમેરી આતમ સમરન લાગી. અનુભવરસમેં રેગ ન શેગા, લકવાદ સબ મેટા;
કેવળ અચળ અનાદિ, શિવશંકર ભેટા, અવધુ સમાધિ વિચારના દુહાઓમાં તે દુહા બનાવનારે કહ્યું છે કે
આતમ અનુભવજ્ઞાનમાં, મગનભયા અંતરંગ; વિકલ્પસવિ દૂર ગયા, નિવિકલ્પ રસ રંગ. આતમસત્તા એકતા, પ્રગટયે સહજ સ્વરૂપ; તે સુખ ત્રણ જગમેં નહિં, ચિંદાનંદ ચિદરૂપ.
આ રીતે પ્રાપ્ત થતા અનુભવજ્ઞાન–આત્મજ્ઞાનના કારણે અનુભવી આત્માઓને સંસાર અલ્પ થતું જાય છે. અલ્પ સંસારના કારણે શરીર અને મનસંબંધી દુઃખથી સર્વથા મુક્ત બનવાનું તેમના માટે સરલ બને છે. પ્રશમરસસ્વરૂપ આત્મિક સુખને લેશમાત્ર પણ સ્વાદ અનુભવમાં આવી જવાથી તે સુખની પરિપૂર્ણ પ્રાપ્તિ માટે તેને તીવ્ર તાલાવેલી જાગે છે. અને દેવ-મનુષ્ય સંબંધી ભૌતિક સુખે પ્રત્યે નફરતભાવી તે બને છે.
તત્ત્વજ્ઞાન અને સદનુષ્ઠાનને હેતું ઉપરોક્ત અનુભવજ્ઞાન પ્રાપ્તિ માટે જ હવે જોઈએ. એના લક્ષ્યવિનાનાં તત્વજ્ઞાન કે સદનુષ્ઠાને લેશમાત્ર પણ આત્મહિત કરનારાં બની શકતાં નથી.

Page #290

પ્રશમલ્સિ સ્વરૂપ શુદ્ધાત્મ સ્વરૂપની અનુભૂતિ
૨૮૧
સ્વને ચૂકી પરમાં જ અહર્નિશ સાવધાન રહેતા માનવીનું ચિત્ત, જ્યારે બાહ્ય જગતમાંથી ખસી જઈ, આંતર જગતમાં સ્થિર થાય છે, ત્યારે જ તે પરમશાંતિ કે સાચે આનંદ અનુભવે છે. આ સ્થિરતા એ જ શુદ્ધપાગ છે.
આંતરજગતમાં સ્થિર બનવાની કળાને સિદ્ધ બનાવવા માટે પરમાત્મા પ્રત્યે પ્રેમ–ભક્તિ, જીવજગત પ્રત્યે આત્મીયતાભરી સહાનુભૂતિ, ભૌતિક જગત પ્રત્યે વિરક્તિ, અને પિતાના અવિનાશી સ્વરૂપનું અનુસંધાન જેનાથી સધાતું હોય કે વધુ દઢ થતું હોય તેવી વૃત્તિ-પ્રવૃત્તિયુક્ત જીવન વ્યવહાર બનાવી, પોતાના દેહ તથા મન અંગે થતા પર્યા (પરિવર્તન)ને એક પ્રેક્ષકની જેમ દૂરથી માત્ર સાક્ષી ભાવે જોયા કરવાને અભ્યાસી બની રહેનાર મનુષ્ય જ, પ્રશમરસ સ્વરૂપ આત્મજ્ઞાન અનુભવી શકે છે. આવા અનુભવજ્ઞાનમાં જ મુક્તિને આસ્વાદ પામી શકાય છે. શુદ્ધ આત્માની અનુભૂતિ એ એક્ષપ્રાપ્તિનું બીજ છે. શુધ્ધપાગમાં જ એ શુધ્ધ અનુભૂતિ છે.
જેઓને આવી શુદ્ધ આત્માની અનુભૂતિને આવિષ્કાર થાય છે, તેઓને પછી જગતની અન્ય કોઈ વસ્તુ મેળવવાની ઈચ્છા રહેતી જ નથી. કારણ કે જે સુખને આનંદ આત્મામાંથી પ્રાપ્ત થાય છે, તે આનંદ, જગતની કોઈપણ વસ્તુથી પ્રાપ્ત થઈ શકે તેમ નથી જ. માટે જ દરેક જીવે શુદ્ધોપગી બની રહેવા પ્રયત્નશીલ થવું જોઈએ.
આવી અનુભૂતિ પામેલ મનુષ્યને, આત્માની પ્રકાંડશક્તિ

Page #291

૨૮૨
જૈન દર્શનમાં ઉપયાગ
પાસે જગતની બીજી કોઈ શકિત ટકી શકતી નહિ હોવાના ખ્યાલ પેદા થતા હાવાથી, આ અનુભૂતિના સુખ કે આનંદ પાસે, જગતનાં અન્ય સુખ કે આન', વામણાં અની રહેતાં દેખાય છે. અને આત્મિક મુખના અનુભવમાં, આત્મ પ્રદેશેમાંથી જાણે કે શાંતરસ નીતરતા હાય, અને તે અમૃતરસ પેાતે ભાગવતા હાય, એમ તેના અનુભવીને લાગે છે. આ શાંતરસના અનુભવને શુધ્ધાપચેગના જ અનુભવ કહેવાય છે.
અજ્ઞાન અવસ્થામાં ઘર કરીનેબેઠેલી ભુતકાળની સ્મૃતિઓ, સ'સ્કાર અને ભવિષ્યની કામનાએ, આત્મજ્ઞાનની સિધ્ધિમાં અવરોધક બની, બાહ્ય જગતની ઘટનાઓના પ્રત્યાઘાતથી મનુષ્યને રાગી-દ્વેષી બનાવી, હર્ષોં કે વિષાદમાં ડુબાવી, વિવિધ સકલ્પ–વિકલ્પના વમળમાં અથડાવી અથડાવી આત્મથિરતાથી ચૂકાવી દે છે. એટલે અનુભવજ્ઞાનની પ્રાપ્તિના માગ કદાચ સરલ દેખાતા હૈાવા છતાં તેના મને તે માત્ર રિપકવ સાધકો જ પામી શકે છે. તેમ છતાં તે માટે હતાશ નહિં બનતાં ધીમે ધીમે પણ તેની પ્રાપ્તિ માટે ઉત્સાહી અની, અનુભવીએએ દશિત માગ માં પ્રયત્નશીલ થવા જાગૃત રહેવુ જોઈ એ.
કોમ્પ્યુટર યંત્રની જેમ યાંત્રિકપણે ઉપસ્થિત થતા જ રહેતા ભૂતકાળના સમગ્ર સ`સ્કારાથી, અને ભાવિની આકાં ક્ષાએ અને તૃષ્ણાથી મુક્ત બનવા, પ્રતિસમય એજ ચિંતવવુ કે, આત્માના નિમ ળજ્ઞાન અને નિરૂપાધિક આનંદ સિવાયના કોઈપણ ખાદ્યસ ંચાગ પાછળની દોડ, એ, દુઃખ પ્રાપ્તિનુ

Page #292

પ્રશમરસ સ્વરૂપ શુદ્ધાત્મ સ્વરૂપની અનુભૂતિ
૨૮૩
જ બીજ છે. બાહ્ય જગત એતે અનિત્યનું અંધારું છે. અને આંતરિક જગત આંતરિક ખેજ-આંતરિક સ્થિરતા એ નિત્યને પ્રકાશ છે.
અનિત્યના અંધારા પાછળ નિત્યને પ્રકાશ જેવાની ઉત્કટ ઈચ્છા માણસને જ્યારે થાય, ત્યારે જ કહી શકાય કે આત્મિક ચિરશાંતિનું અનુભવજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની જિજ્ઞાસા તેને હવે પ્રગટી છે. માટે જ સાંસારિક સુખ (ભૌતિકઈન્દ્રિયજન્ય સુખ)ને વૈરાગ અને મેક્ષસુખ-આત્મિક સુખને રાગ, એજ અનુભવજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની જિજ્ઞાસા અંગેનું લિંગ છે. આવા જ જ તત્વજ્ઞાન અને સદનુષ્ઠાનની આરાધના માટે આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ ગ્ય ગણાય છે. | સર્વ જીવોની સંખ્યાની અપેક્ષાએ આવા જીવે અતિ અલ્પ સંખ્યામાં હોય છે. વિશેષ સંખ્યા પ્રમાણ છે તે સંસારની રજોગુણ અને ભ્રામક પ્રવૃત્તિઓ પાછળ જ વીસે કલાક રચ્યા-પચ્યા રહેનારા જ હોય છે. પણ તેઓની તે વૃત્તિઓ, તેઓને ચિરંતન સુખ અને શાંતિ કદાપિ આપી. શકતી જ નથી.
| સર્વ આત્માઓ શુધ્ધ પગમાં સદા સ્થિર બની રહી, આત્માના પ્રશમરસસ્વરૂપ અમૃતભેજનના ભકતા બની રહે, એ જ શુભેચ્છા.

Page #293

૨૦ : ત્રિપદી
તીર્થંકર પરમાત્મા ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવે લોકવ્યવસ્થા અને દ્રવ્યસ્વરૂપના સંબંધમાં પિતાને સુનિ. શ્ચિત વિચાર પ્રગટ કર્યો છે. પરમાત્મા શ્રી મહાવીરદેવે ફરમાવ્યું છે કે “દ્રવ્ય” તેને જ કહેવાય કે જે ગુણ અને પર્યાયને આશ્રય હેય. વસ્તુને સહભાવી ધર્મ “ગુણે છે. તેને સંબંધ દ્રવ્યત્વની સાથે છે. તે ગુણુ યા તે શક્તિ તે તે દ્રવ્યની સાથે હતી જ અને રહેવાની જ. વસ્તુને જે ક્ષણિક પરિવર્તન સ્વભાવ છે, તે પર્યાય છે. અર્થાત પ્રત્યેક વસ્તુમાં પ્રતિક્ષણ પરિવર્તન ચાલુ જ રહે છે ત્યાં પૂર્વાકારને ત્યાગ અને ઉત્તરાકારનું ગ્રહણ ચાલુ જ હોય છે. માટે જ જૈનશાસ્ત્રમાં દ્રવ્યની પરિભાષા આ પ્રમાણે દર્શાવી છે કે – ઉત્પાઃ કચચ થ યુ સત્ અર્થાત ઉત્પાદ-વ્યય અને પ્રૌવ્ય ગુણ સ્વભાવથીયુક્ત છે, તે પદાર્થ કહેવાય છે. અહીં ઉત્પાદ અને વ્યય તે દ્રવ્યના પર્યાયરૂપ છે. અને ધ્રૌવ્ય તે દ્રવ્યરૂપ છે. જેવી રીતે સેનાના ઘરેણાને ડીને - નવાનવા ઘાટમાં થતી ઘરેણાની બનાવટમાં સેનું તે સદા મૌજુદ છે. અને પૂર્વાકારને વિનાશ તથા ઉત્તરાકારની ઉત્પત્તિ તે અનુક્રમે વ્યય અને ઉત્પાદ છે. આ પ્રમાણે ભગવાન શ્રી

Page #294

ત્રિપદી
મહાવીરદેવે લેાકવ્યવસ્થા અને દ્રવ્યસ્વરૂપના સબંધમાં સુનિશ્ચિત વિચાર પ્રગટ કર્યાં છે. તેઓશ્રીએ ષદ્ભવ્યમય લોક તથા દ્રવ્યના ઉત્પાદ-વ્યય અને ધ્રૌવ્યાત્મક સ્વરૂપને બહુ જ સ્પષ્ટપણે અને સુનિશ્ચિત પદ્ધત્તિથી બતાવેલ છે. પ્રત્યેક વન્તમાન પર્યાય, પેાતાના સમસ્ત અતીત સંસ્કારના પરિવત્તિ ત પુજ છે. અને પેાતાની સમસ્ત ભવિષ્યત્ યાગ્યતાએના ભાંડાર છે. તે પ્રવાહમાન પર પરામાં તે તે સમયે તેવું પરિણમન, તે તે સમયના ઉપાદાન અને નિમિત્તના ખળાબળના અનુસારે હતું જ રહે છે. ઉત્ત્પાદ -વ્યય અને ધ્રૌવ્યના એ રીતના સાદ્રવ્યીક અને સાવ કાલિક નિયમના આ વિશ્વમાં કોઈપણ અપવાદ નથી. પ્રત્યેક દ્રવ્યની આગળ માગળ થતી રહેતી પર્યાય, ચાહે સશ-અલ્પ સદ્શ, અધ સફ્ળ યા વિસÄ ભલે હાય, પર ંતુ તે દ્રવ્યની પ્રત્યેક પર્યાય, પ્રત્યેક સમયે ખદલતી તા રહે જ છે.
-
૨૮૫
ઉપર કહેવાઈ ગયું કે ગુણુ યા શક્તિ તે વસ્તુના સહભાવી ધમ હાવાથી વસ્તુની સાથે ત્રિકાલ શાશ્વત સબંધ ધરાવે છે. પહેલાં વિજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં શક્તિનું એક સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ મનાતું હતું. પર ંતુ આઈટીને સ્પષ્ટ કર્યુ છે ૐ શક્તિ (Energy) અને દ્રવ્ય (Matter) એક બીજાથી અત્યન્ત ભિન્ન નથી. વૈજ્ઞાનિક ક્ષેત્રમાં આઈન્સ્ટીનના આ એક ક્રાન્તિકારી નિર્ણય બની રહ્યો છે. પૌલિક શક્તિનું સ્થૂલરૂપ ઉષ્ણતા, ચુમ્બક, વિદ્યુત અને પ્રકાશ હાવાનુ વૈજ્ઞાનિકોએ સ્વીકાયુ છે. વૈજ્ઞાનિક ક્ષેત્રમાં શક્તિ અને

Page #295

- ૨૮૬
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ પદાર્થને એક જ તત્વ માની લીધા બાદ એક વાત સ્પષ્ટ બની ગઈ છે કે પદાર્થમાં પ્રતિક્ષણ નવા આકારની ઉત્પત્તી છે, પ્રાચિનને વિનાશ છે, અને પદાર્થ ત્વની નિશ્ચલતા છે. પદાર્થ તે શક્તિના રૂપમાં બદલાય છે, પરંતુ શક્તિ તે નાશ નહિં પામતાં કોઈ પ્રકારવિશેષે બદલતી રહે છે. “થીસિસ એન્ડ એનજીન” નામે ઈંગ્લીશ પુસ્તકમાં તેના લેખક એલ. એ. કોડિંગ લખે છે કે, શકિત તે અવિ. નાશી નહીં હોતાં પરિવર્તન પામતી બજારૂપે પ્રગટ થતી રહે છે. આ રીતના પરિવર્તનમાં તેની માત્રા જેવીને તેવી જ સ્થિત રહે છે. વૈજ્ઞાનિકની આ માન્યતામાં પદાર્થને ગુણ કે શક્તિ તે પદાર્થને સહભાવી ધમ હોવાથી જૈનદર્શનની નીચે મુજબ માન્યતાને દઢ બનાવે છે. ઉત્તરાધ્યયન સૂચના અ. ૨૮, ગા. ૮ માં કહ્યું છે કેઃ
गुणाण भासओ दव्वं एगदव्वसिया गुणा ।
लक्कखण पज्जवाणंतु, उभओ अस्सिआ भवे. ॥ અર્થ - દ્રવ્ય ગુણેને આશ્રય આપે છે. અને ગુણે એ દ્રવ્યને આશ્રિત હોય છે. પરંતુ પર્યાયનું લક્ષણ એ છે કે તે દ્રવ્ય અને ગુણ, ઉભયને આશ્રિત હોય છે.
દ્રવ્ય, ગુણને આશ્રય આપે છે. એટલે દ્રવ્યને પોતાના વિશિષ્ટ ગુણ હોય છે. આ ગુણે દ્રવ્યને આશ્રિત હોય છે, એટલે તે દ્રવ્યની સાથે જ રહેનારા હોય છે. તેનાથી અલગ પડતા નથી. દાખલા તરીકે ચૈતન્ય એ છવદ્રવ્યને

Page #296

ત્રપદી
૨૮૭
ગુણ છે, તો તે તેની (જીવની) સાથે જ જોવામાં આવે છે. પણ તેનાથી અલગ જોવામાં આવતું નથી.
પર્યાય એટલે અવસ્થા વિશેષ. તે દ્રવ્ય અને ગુણ એ અનેના આધારે હોય છે. પરંતુ એકલા દ્રવ્યથી કે એકલા ગુણથી હેઈ શકે નહીં. દાખલા તરીકે ઘડે એ પુદ્ગલ પર્યાય છે, તો તેમાં પુદ્ગલદ્રવ્ય પણ છે. અને વર્ણાદિ ગુણ પણ છે. આને સારાંશ એ છે કે વિશ્વની વ્યવસ્થા કરનાર ધર્માસ્તિકાયાદિ છએ દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાયથી યુક્ત જ હોય છે. તે ક્યારેય પણ ગુણરહિત કે પર્યાયરહિત હતા જ નથી. માટે જ શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચકે તત્વાર્થાધિગમ સૂત્રના પાંચમા અધ્યાયમાં “ગુuપવવત્ ચ સૂત્રથી આ વસ્તુ સ્પષ્ટ કરી છે.
અહિં સમજવાનું એ જ છે કે ગુણ એ સહભાવી છે, એટલે દ્રવ્યની સાથે સદા રહેનાર છે. અને પર્યાય એ કમભાવી છે, એટલે એક પર્યાયને નાશ થયા પછી નવાસ્વરૂપે ઉત્પન્ન થનાર છે. તાપર્ય એ છે કે પર્યાયના રૂપાંતર સમયે પણ તેના (દ્રવ્યના) ગુણે કાયમ રહેતા જ રહેવાથી તે દ્રવ્યનું સાતત્ય આપણું અનુભવમાં આવે છે. ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવે દ્રવ્યનું લક્ષણ સત્ માની તેને ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્યવાળું જણાવ્યું છે, તેનું રહસ્ય પણ આ જ છે.
વિશ્વના તમામ પદાર્થોનું તત્વ રહસ્ય, આ ત્રિપદીના

Page #297

૨૮૮
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ જ આધારે છે. વસ્તુનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ તે ત્રિપદીથી જ સમજાય છે. વર્તમાન વિજ્ઞાન પણ જેમ જેમ આગળ વધતું જાય છે, તેમ તેમ સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી એવા ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવે કહેલા સિદ્ધાન્તનું સમર્થન થતું જાય છે. પરંતુ વૈજ્ઞાનિક આવિષ્કાર તે ભૌતિકતા પિષક જ બની રહે છે. જ્યારે શ્રી સર્વદેવે આવિષ્કારિત પદાર્થ વિષય તે આધ્યાત્મિક ઉન્નત્તિના વિકાસ અર્થે પ્રરૂપાયેલ છે.
આધ્યાત્મિક ઉન્નત્તિના વિકાસ માટે આ ત્રિપદીના સિદ્ધાંતદ્વારા સહુથી પ્રથમ તે આત્મતત્વનું જ્ઞાન મેળવી લેવું જોઈએ. અર્થાત્ આત્માના લક્ષણ વગેરેથી પરિચિત થવું જોઈએ. માટે જ “ઉપગસ્વરૂપ” જીવના લક્ષણને સમજવાની પહેલી જરૂર છે. આ રીતે જેઓ જીવને સારી રીતે જાણે છે, તે અજીવને પણ સારી રીતે જાણી શકે છે. જીવ અને અજીવને સમ્યફ પ્રકારે જાણનાર, એક ભવમાંથી બીજા ભવમાં જવાની ક્રિયા સ્વરૂપ સર્વજની બહુવિધ ગતિને પણ જાણી શકે છે. ગતિ સંબંધી જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરનાર, પુન્ય, પાપ, બંધ અને મોક્ષને પણ જાણકાર થાય છે. પુણ્ય-પાપ-બંધ અને મોક્ષનું સ્વરૂપ બરાબર જાણનાર તે, સ્વર્ગીય તથા માનષિક ભેગે તરફ વૈરાગી બને છે. વૈરાગી આત્મા, અત્યંતર અને બાહ્ય સંગને છોડી દે છે. તાત્પર્ય એ છે કે સાધકને
જ્યારે સ્વર્ગીય કે માનષિક કોઈ ભેગેની ઇચ્છા રહેતી નથી, ત્યારે કષાય કરવાનું કારણ રહેતું નથી. અને ધન--

Page #298

ત્રિપદી
૨૮૯
==
===
===
ધાન્યાદિ તથા કુટુંબીજને પરનું મમત્વ આપોઆપ ઘટી જાય છે અને અંતે તે આત્મા, અણગાર ધર્મમાં પ્રવજિત થાય છે. અણુગાર ધર્મમાં પ્રવજિત થનાર, ઉત્કૃષ્ટ સંયમરૂપ ધર્મને સારી રીતે આચરી શકે છે. અને તે સંયમરૂપ ધર્મના આચરણથી જીવન મિથ્યાત્વજનિત કલુષિત ભાવથી ઉત્પન્ન થયેલી કમરજ ખંખેરાઈ જાય છે. કમરજ ખંખેરાઈ જવાથી સર્વવ્યાપીજ્ઞાન (કેવલજ્ઞાન) અને સર્વવ્યાપી. દર્શનને (કેવલદર્શન) પામી શકાય છે. સર્વવ્યાપી જ્ઞાન અને દર્શનને પ્રાપ્ત કરનાર સાધક, કાલેકને સાક્ષાત્ જાણકાર થાય છે. અને જિન તથા કેવલી બને છે. અને અ તે મનવચન-કાયાની તમામ પ્રવૃત્તિઓને રેકી શૈલેશ અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરે છે. અર્થાત્ પર્વત જેવી સ્થિર–અકંપ દશાને પ્રાપ્ત કરે છે. તે વખતે તમામ કર્મોને ખપાવી શુદ્ધ થઈ, સિધિને પામી, લેકના મસ્તક ઉપર રહેનારો. શાશ્વત સિધ્ધ બને છે. આ પ્રમાણે શાશ્વત સુખવાળી જીવની સિદ્ધાવસ્થા પ્રગટ કરવા માટે સહુથી પ્રથમ આત્મજ્ઞાનની પહેલી આવશ્યકતા છે. અને આત્મજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે ત્રિપદીનું સ્વરૂપ જાણવું ખાસ જરૂરી છે. ત્રિપદીનું સ્વરૂપ જાણનાર જ વિશ્વના તમામ પદાર્થો અને તેની વિવિધ. અવસ્થાઓ તથા વસ્તુના લક્ષણને સારી રીતે સમજીને હેય, ય અને ઉપાદેયને વિવેકી બની શકે છે. જેથી વિશ્વના. તમામ પદાર્થોનું ત્રિકાલિક વિજ્ઞાન આ ત્રિપદીમાં જ સમાએલું છે. જે ૧૯

Page #299

–
૨૯૦
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ જેનાગમની રચના શ્રી ગણધર ભગવંતે, શ્રી તીર્થ કર પરમાત્માના મુખેથી સાંભળેલી ત્રિપદીના આધારે જ કરે છે. ત્રિપદીના આધારે રચિત આ દ્વાદશાંગી તે વિશ્વના તમામ પદાર્થોના સંપૂર્ણ વિષયથી ભરપૂર હોય છે. જેથી જ એક કવિએ કહ્યું છે કે ગણધરને ત્રિપદી સંભળાવી, શાસ્ત્ર રચાવ્યાં અપરંપાર;
ગણધર ભગવંત દીક્ષિત થતાંની સાથે જ, વીતરાગ કેવલજ્ઞાની એવા શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માને “ભગવાન કિ તવં?” આ પ્રમાણે ત્રણવાર પૂછીને તેને ઉત્તર વરૂપે ભગવાન શ્રી તીર્થંકરદેવ પાસેથી “ઉપરવા વિનામેરૂ પુરૂવા” આ ત્રિપદી પામીને, પૂર્વભવમાં સુંદર આરાધના દ્વારા ક્ષથશમ લઈને આવેલા, બીજબુદ્ધિવાળા તે ગણધર ભગવંત અંતમુહુર્ત માત્રમાં સંપૂર્ણ દ્વાદશાંગીની રચના કરે છે. બાર વિભાગમાં વિભાજીત જૈનાગમને દ્વાદશાંગી કહેવાય છે. વિશ્વના કેઈ પણ પદાર્થને કેઈપણ વિષય આ દ્વાદશાં. ગીની રચનામાં બાકી રહેતો નથી. કારણ કે આ દ્વાદશાંગીની રચના ત્રિપદીના આધારે જ થાય છે. એ ત્રિપદી, સર્વ પદાર્થના સર્વ વિષયસૂચક છે.
ત્રિપદી અંતર્ગત, ઉત્પાદ-વ્યય અને ધ્રૌવ્ય આ ત્રણ માબતે, વસ્તુ માત્રને વિષે દરેક કાળે, દરેક સ્થળે અને દરેક સ્થિતિમાં કાયમ હોય જ છે. “ઉત્પત્તિ થઈ” એ શબ્દ આપણે બોલીએ છીએ તેની સાથે જ આપણે એ વાત પણ સમજી લેવાની છે કે, આગલી સ્થિતિને નાશ

Page #300

ત્રિપદી
૨૯૧
થયું છે. અને “નાશ થયે” એવા શબ્દો જ્યાં બેલીયે છીએ ત્યાં એમ પણ સમજી જ લેવાનું છે કે, નવી કેઈપણ સ્થિતિનું સર્જન થયું છે. આ ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે ઉત્પત્તિ છે, ત્યાં નાશ છે. અને જ્યાં નાશ છે, ત્યાં ઉત્પત્તિ છે. ઉપત્તિવિના નાશ નથી, અને નાશ વિના ઉત્પત્તિ નથી. એનો અર્થ એ છે કે ઉત્પત્તિ અને નાશ એ બનેને પરસ્પર સંબંધ રહેલે જ છે. આ રીતે ઉત્પત્તિ અને નાશને કબૂલ રાખ્યા પછી એથી પણ એક ડગલું આગળ વધવાનું છે. કેમકે ઉપત્તિ અને નાશ એ વાત તો ઠીક, પરંતુ કેની ઉત્પત્તિ અને કોનો નાશ, તે વિચાર કરે પડશે. ઉપત્તિ અને નાશ પામનાર કોઈપણ પદાર્થ જ ન હોય, તે પછી ઉત્પત્તિ અને નાશ તે કોનાં થયાં ગણાય? માટે એમ નકકી થાય છે કે ઉત્પત્તિ અને નાશ સિવાય પણ ત્રીજી કઈ વસ્તુ લેવી જોઈએ.
ઉપત્તિ અને નાશને માન્ય રાખનારે એ બને સ્થિતિ વખતે હાજર હોવાવાળા ત્રીજા કેઈને માનવે જ પડશે. જેમ બાલ્યકાળ પૂર્ણ થયે યૌવનકાળ પ્રાપ્ત થાય છે. આ બને અવસ્થાએ મનુષ્યની જ છે. જે મનુષ્યપણું છે, તે જ બાલ્યાવસ્થા અને યૌવનાવસ્થા હોઈ શકે છે. માટે બાલ્યાવસ્થાનો નાશ અને યૌવનાવસ્થાની ઉત્પત્તિમાં મનુષ્યપણું એ ધ્રૌવ્ય છે. આ ઉપરથી માલુમ પડે છે કે જગતના હરકોઈ પદાર્થના ત્રણ સ્વભાવ છે. ઉત્પત્તિ-નાશ અને નિશ્ચલતા. કેઈપણ પદાર્થ એ નથી કે જે ઉત્પત્તિ, નાશ અને નિશ્ચલતા વિનાને હોય. હવે એક પદાર્થનું આવું

Page #301

જૈન દર્શનમાં ઉપયાગઢ
સમાન્ય લક્ષણ જાણ્યા પછી જગતના તમામ પદાર્થોની સ્થિતિને તે ઉપરથી જાણી શકાય છે, એ સ્પષ્ટ છે. આથી જ શાસ્ત્રકારાએ એમ કહ્યુ છે કે જે એકને જાણે છે, તે બધાને જાણે છે.” એક પદાર્થ ના ઉત્પાદ-વ્યય અને સ્થિરતાને જાણે. છે, તેએ સઘળા પઢાર્થના ઉત્પાદ—થય અને સ્થિરતાને જાણે છે. એક તિ સાનુ લઈ તેની પરીક્ષા કરી જાણનાર ચેાકસી અગર સુવર્ણકાર, તમામ સાનાના નિય કરી શકે છે. ચેતના લક્ષણ ઉપરથી જીવપણું સમજી શક નાર, જગતના તમામ જીવોને નિશ્ચય કરી શકે છે. માટે જ આચાંરગ સૂત્રકારે આચારાંગ સૂત્રમાં જણાવ્યુ છે કે "जे एगं जाणइ से सव्वं जाणइ, सव्वं जागइ से एगं जाणइ. " અર્થાત્ જે આત્મા, પેાતાના એક જીવને સ્વરૂપ અને લક્ષણથી જાણે છે, તેણે જગતના સઘળા જીવાને જાણી લીધા છે. અહિં લાકમાં ધર્માસ્તિકાયને, ગતિ કરનાર પદાર્થને ગતિ કરવામાં સહાયક માનીએ છીએ, તેા તે જ ન્યાયે લેાકાંતે રહેલા ધર્માસ્તિકાયનું લક્ષણ ત્યાં પણ ગતિસહાયક જ છે, એમ માનીયે છીએ. જો સર્વ આત્મા નિત્ય અને કમના ભકતા તરીકે માનીયે તે આપણા આત્મા પણ બધા આત્મા પૈકીના જ એક હાવાથી તે પણ નિત્ય અને કમના ભક્તા હોવાનુ મનાય છે. વળી એક ભવ્યાત્માને જો મેાક્ષમાં જવાની લાયકાતવાળા માનીએ તે સર્વ ભવ્યાત્માઓને મેાક્ષમાં જવાની લાયકાતવાળા સ્વીકારવા જ પડે. વી જીવ અને અજીવની ભિન્નતા સમજવા માટે ઉપયાગ લક્ષણ” જો એક જીવનું માનીએ તે સ જીવાનુ પણુ.
૨૯૨
.

Page #302

ત્રિપદી
ઉપયેાગ લક્ષણ સ્વીકારવું જ જોઈ એ.
માત્ર જીવને જ નહિં, પરતુ જીવ અને અજીવસ્વરૂપે રહેલ, વિશ્વનાં છ મૌલિક દ્રવ્યેાની ત્રિકાલિક અવસ્થાને સમજાવવા માટે તે છએ દ્રવ્યને લાગુ પડી શકે એવુ એક સસામાન્ય લક્ષણ, ઉત્પાદ-વ્યય અને પ્રીન્થ સ્વરૂપ હાઈ, શ્રી તીર્થંકર પરમાત્મા, એ ત્રિપટ્ટીને જ પ્રરૂપે છે, જ્યારે છએ દ્રવ્યો પૈકી એક જીવદ્રવ્યના જ સ્વરૂપને સમજવા માટે જીવના લક્ષણુરૂપે “ઉપયેગ”ને જ પ્રરૂપ્યુ છે. એવી રીતે શેષ પાંચ અજીવદ્રબ્યાના પણ તે તે જાતના અલગ અલગ મૌલિક દ્રવ્યને પેાતાની સ જાતીને લાગુ પડી શકે એ રીતે ગતિસહાયક, સ્થિતિસહ્રાયક, અવકાશદાતા, પુરણ અને ગલન તથા વત્તના લક્ષણ, શાસ્ત્રોમાં જણાવ્યાં છે.
૨૯૩
આ ત્રિીના નિયમાનુસાર દરેક પદાર્થ તે માત્ર નિત્ય કે અનિત્ય જ નહિ હતાં. નિત્યાનિત્ય છે.” તેમ છતાં આ હકીકતને માન્ય નહીં રાખનાર ક્ષણિકવાદીને પણ સ્વીકારવું તેા પડશે જ કે ખાલ્યાવસ્થા વટાવી યુવાવસ્થા પ્રાપ્ત વ્યક્તિ, તે તે જ મનુષ્ય છે, કે, જે પ્રથમ આલ્યવસ્થામાં હતા. બાલ્યાવસ્થામાંથી ચુત્રાવસ્થામાં આવનાર વ્યક્તિ તે કઈ બાલ્યાવસ્થાવાળી વ્યક્તિથી ભિન્ન નથી. વ્યક્તિ તેની તે જ છે, પરંતુ અધ્યવસ્થામાંથી યુવાવસ્થા પ્રાપ્ત કરવા સ્વરૂપ તે વ્યક્તિનુ અવસ્થાન્તર થયેલ છે. અને અવસ્થાન્તર થવા છતાં તે વ્યકિતના અન્ય વ્યક્તિ

Page #303

૨૯૪
જૈન દર્શનને ઉપયો સાથે વર્તતે સગાંસંબંધીને સંબંધ બદલાઈ જતો નથી. એવી રીતે નિત્યવાદીને પણ સ્વીકારવું પડશે કે અવસ્થાન્તર થવા ટાઈમે પિતાના જીવનનો પલટો તે છે જ. હતા એવાને એવા તો નથી જ. સારાંશ એ છે કે બાલ્યવસ્થામાંથી યુવાવસ્થામાં આવેલ તે વ્યક્તિરૂપે ધ્રૌવ્ય છે. બાલ્યાવસ્થા, એ વ્યય છે. યુવાવસ્થાની ઉત્પત્તી છે. આ દ્રષ્ટાંતદ્વારા ખાસ સમજવાનું છે એ જ છે કે પ્રત્યેક વસ્તુમાં ત્રિપદીવાળો પ્રવાહ, પ્રતિસમય પ્રવાહિત થયા જ કરે છે. આ રીતે ત્રિપદીના સિદ્ધાન્ત દ્વારા વસ્તુમાત્રમાં પ્રતિસમય ઉત્પાદ-વ્યય અને પ્રિવ્ય, અવસ્થિત રહેવાને ખ્યાલ પેદા કરી જીવે પિતાના શ્રેય માટે ઉપગના અશુદ્ધ પ્રવાહને ટાળી શુદ્ધ પર્યાયમાં પ્રવાહિત બની રહેવું જોઈએ.

Page #304

૨૧ સમતા અને મમતા
મેહથી અનુરંજિત ઉપગ તે અશુદ્ધ ઉપગ છે. અને મોડુથી અલિપ્ત ઉપયોગ તે શુદ્ધ ઉપગ છે. અશુદ્ધ ઉપગમાં મેહની પ્રબળતા છે, અને શુદ્ધ ઉપયેગમાં મેહની ક્ષીણતા છે. જીવમાં મહિને ઉદ્ભવ એ રાગ અને દ્વેષરૂપે પરિણમે છે. અને રાગ અને દ્વેષરૂપે થતું હતું તે પરિણમન જીવમાં વર્તાતી મમતાના જ કારણે છે. આ મમતા જ મોહનું લિંગ છે. જ્યારે એથી વિપરીત દશા એ સમતા છે. સમતા એ ઉપયોગશુદ્ધિદર્શક છે અને મમતા એ ઉપગની અશુદ્ધિદર્શક છે. સમતામાં જ મેહની ક્ષીણતા સમજાય છે. જ્યારે મમતામાં મેહની પ્રબલાતા સમજાય છે. માટે જ ઉપગની અશુધિને ટાળવાને. માર્ગ, સમતા દ્વારા જ સરલતાએ પામી શકાય છે. આ મમતા અને સમતા જ ઉપગની અશુદધતા અને શુધ્ધતાને અનુક્રમે પરખવાની કસોટી છે. મમતા અને સમતાસ્વરૂપે વર્તાતા જીવપર્યાયની માહિતી દર્શક જીવનું પિતાનું મન છે. એટલે મન એ કંઈ મમતા અને સમતાનું ઉત્પાદક નથી. પરંતુ ઉત્પત્તિદર્શક છે. દર્પણસ્વરૂપ છે.
મનન કરે તેને મન કહેવાય. કેનું મનન કરવું અને કેવું મનન કરવું તેમાં મનની સ્વતંત્રતા નથી. જે બાબ

Page #305

૨૯૬
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
જ
મનન મન કરી શકે
તનેા ઉપયાગ વતા હોય, તેનુ છે. પછી તે ઉપયેાગ ભૂતકાલીન ઘટનાની સ્મૃતિરૂપે હોય કે વત્ત માનકાલીન ઇન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ ઘટના અંગેના હેાય. ઉપયેગના પલ્ટામાં મનના મનનને પણ પલ્ટાવુ પડે. એટલે મનનમાં તે ઉપયેગની પછવાડે જ મનને ચાલવાનુ હાય છે.
હવે મનન તે શુભ કરવું કે અણુમ કરવું તેના આધાર તા જીવના પૂર્વબદ્ધ સ ંસ્કાર-વૃત્તિના ઝુકાવ ઉપર છે. કેટલાક વિવેકી લેાકેાની ક્રીયાદ હાય છે કે અમારે અમુક વિચારો નહિં કરવા બેઈ એ છતાં પરાણે આવી જાય છે. આ હકીકત જ પૂદ્ધ સંસ્કારાની ઉત્તેજના અનુસાર જ, અનિચ્છનીય મનન પણ થતું રહેતુ હોવાની આબતને સિદ્ધ કરે છે. આ રીતે થતા સસ્કારાની ઉત્તજ નાને વૈજ્ઞાનિક ભાષામાં અવ્યક્ત મન, અને જૈન સિદ્ધા ન્તિક ભાષામાં લેશ્યા તરીકે પણ સમજી શકાય.
સંસ્કાર-વૃત્તિ, એ એક આદત છે. જેને જેવી આદત હોય તે પ્રમાણે તેની વિચારધારા હોય. એક સૌદવાન યુવતીના મૃતદેહને જોઈ ને વિષયાંધ માણુસના મનનું મનન, સૌની આસક્તિને અનુરૂપ હાય. ચેરી કરવા નીકળેલ ચારનું મનન, તે મૃતયુવતિના અંગ ઉપરનાં કિ ંમતી અલ કારાને ઉઠાવી લેવા અંગેનું હાય. ચેગીનું મનન, દેહના સૌદર્યની અસારતા અને નાશવંત સ્વભાવના સ્વરૂપ અ ંગેનુ હાય. એટલે સમજી શકાય છે કે ઉપયાગને અનુરૂપ વસ્તુનુ, અને સસ્કાર--વૃત્તિને અનુરૂપ વસ્તુનાસ્વરૂપ અંગેનું મનન ચાલે છે.

Page #306

-સમતા અને મમતા
૨૭
સારા અને બુરા એમ બન્ને જાતના સંસ્કારેથી જે જીવ સંસ્કારિત હોય છે તેમાં જે સંસ્કારો વધુ દ્રઢ બની રહ્યા હોય તે સંસ્કારોને, તે વૃત્તિને, ઉદ્ભવ વર્તે. દ્રિઢ સંસ્કારોથી વિપરીત સંસ્કારે તે ટાઈમે ગૌણ બની જાય. બાકી જેઓ બુરા જ સંસ્કારોથી વાસિત છે, તેને તે તેના મનમાં વર્તાતા બુરા મનનનો ખેદ જ ન હોય.
જીવની કેઈપણ પ્રવૃત્તિ (માનસિક, વાચિક કે કાયિક) તે તેની પછવાડે તેના સંસ્કારો તે જીવમાં મૂકતી જ જાય છે. પરંતુ તે સંસ્કારની ઘનિષ્ટતા અને ટકાવ તે, પ્રવૃત્તિમાં વર્તાતી લયલીનતા અને આસક્તિની ન્યૂનાધિકતાના જ આધારે બની રહે છે. લયલીનતા અને આસક્તિની મંદતાએ તે બધુસંસ્કાર જલદી વીલીન પામી જાય છે. ઘનિષ્ટ સંસ્કાર જ જીવમાં ટકી શકે છે. કષાયેની ઉત્તેજનામાં આ સંસ્કારને ઉદ્દભવ જ કામ કરે છે.
સારી અને બુરી અનેકવિધ વૃત્તિઓ સંસ્કાર સ્વરૂપે આત્મામાં સુષુપ્ત પડી રહેલી હોય છે. જીવના પ્રતિસમય વર્તતા ઉપયોગ સમયે જે જે ટાઈમે જે જે બાબત અંગેનો ઉપગ વર્તાતે હોય તે તે બાબતનું નિમિત્ત પામીને તેને અનુરૂપ વૃત્તિઓનું પ્રગટીકરણ થતું રહે છે. આ વૃત્તિએ સારી હોય તો સદુભાવે મનન ચાલે. અને વૃત્તિઓ બુરી હોય તે દુર્ભાવે મનન ચાલે. સારી અને બુરી વૃત્તિઓની અસર, જીવના મનન દ્વારા જ સાકાર બનતી હોઈ “મન પત્ર મનુષ્યાળાં વાળ વઘ મોક્ષ: બેલાય છે.

Page #307

૨૯૮
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
વાસ્તવિક રીતે તે મનનું મનન, ઉપગ અને ઉભવિત સંસ્કાર સ્વરૂપ વૃત્તિના જ આધારે હોઈ કર્મબંધ અને કર્મમુક્તિ તે ઉપગમાં વર્તતી વૃત્તિના જ કારણે છે. કારણ કે મનનમાં મનને સ્વતંત્રતા નથી. સારૂં કે બુરું મનન તે વૃત્તિના આધારે જ ચાલે છે.
જીવનવૃત્તિ તે સંસ્કારજન્ય છે. તેમાં સુસંસ્કાર તે સમતાજન્ય છે. અને કુસુંસ્કાર તે મમતાજન્ય છે. સંચિત કુસંસ્કારોનું શુદ્ધિકરણ ન થાય તે તે કુસંસ્કારોનું મમતા સ્વરૂપે પ્રગટીકરણ થતું રહી, પુનઃ પુનઃ તે મમતા દ્વારા કુસંસકાની ઉત્પત્તિનું ચક્ર ચાલ્યા જ કરે છે.
કુસંસ્કાર પિષિત નિમિત્તોથી દૂર રહી, સુસંસ્કાર પિષિત નિમિત્તામાં રહેવાથી જીવમાં સુસંસ્કારો સંસ્કારિત બને છે. અને પૂર્વ બધુ કુસંસ્કારોને વૃત્તિરૂપે ઉદ્ભવ થવા પહેલાં જ જીવમાંથી તે કુસંસ્કાર વિલીન પામે છે.
અશરણ, અનિત્યાદિ બાર ભાવના અને મૈથ્યાદિ ચાર ભાવનાનું ચિંતવન, સદુધર્મારાધન, સત્સંગ, સદુશાસ્ત્રનું વાંચન અને શ્રવણ, ઈત્યાદિથી મમતા ઘટે છે. અને સમતા વૃદ્ધિ પામે છે. સુસંસ્કારનું પિષણ અને કુસંસ્કારનું શેષણ થાય છે. જેથી જીવને ઉપગ કેમે કમે શુદધતાને પામતું રહે છે. ઉપયોગ તે જીવનું જ લક્ષણ હોવાથી સદા ચાલુ રહેવાનું જ છે. પરંતુ આધ્યાત્મિક ઉત્કાન્તિ માટે ઉપર મુજબ તેની અશુદ્ધિ ટાળી, નવીન થતી અશુદ્ધિને અટકાવી, શુદ્ધ બનાવી રાખવામાં જ જીવનું શ્રેય છે. પરમશાંતિનો અનુભવ છે. સારાંશ એ જ છે કે મમતાના

Page #308

સમતા અને મમતા
૨૯૯
: -
અને સમતાના સ્વરૂપને, તથા તેની અનર્થતા અને સાર્થકતા સમજીને, તેમાં હેય અને ઉપાદેયના વિવેકપૂર્વક, મમતાથી દૂર રહી સમતાને કેળવવામાં જ ઉદ્યમવંત-પુરૂષાથી બની રહેવું, એમાં જ વિવિધ રીતે થતા સદનુષ્ઠાનની સાર્થકતા છે.
ઉપયોગ પ્રવર્તનમાં કર્મબદ્ધ આત્માને કર્મ જ્યારે પ્રભાવિત કરે છે, ત્યારે તેના દ્વારા જીવના અધ્યવસાય, બાહ્યાભિમુખ બને છે. સંચિત સંસ્કાર, તે કાર્યમાં સહભેગી થાય છે. બુદ્ધિચક તે બાહ્યાભિમુખ ભાવનાઓને પિતાની રશ્મિ દ્વારા આકર્ષિત કરે છે. ક્ષાપશમિક ભાવની યોગ્યતાનુસાર તે વિષય પર, આ બુદ્ધિચક ઉહાપોહ કરે છે. હેય અને ઉપાદેયની દ્રષ્ટિથી મીમાંસા કરે છે. અને પોતાને નિર્ણય, પ્રસ્તુત કરે છે. અહિં સુધીની પ્રક્રિયા તે આત્મામાં અવ્યકતપણે ચાલે છે. ત્યારબાદ મનદ્વારા તે વ્યક્ત થાય છે. આ બધી કાર્યવાહી અતિ ઝડપે બને છે. મન એ, બુદ્ધિને જ એક કેન્દ્રીય વિભાગ છે. જેથી તેનામાં ચંચલતા ઉદ્ભવે છે. અને આજ્ઞાકારી અનુચરની માફક, બુદ્ધિના નિર્ણયને સ્વીકાર કરે છે. તે ટાઈમે વિવેકી જીવને પિતાના ઉપગની શુદ્ધાશુદ્ધતાને ખ્યાલ પેદા થાય છે. પિતાની વિચારધારા દ્વારા વિચારશીલ જીવ, પોતાના લક્ષને તો સમજી શકે છે. પરંતુ તેની શુદ્ધાશુધ્ધતાને વિવેક તે સમ્યગદ્રષ્ટિ જીવ જ કરી શકે છે.
અહિં ઈષ્ટ અને અનિષ્ટની કલ્પનામાં મનની ચંચલતા છે. અને ઈટાનિષ્ટની કલપનારહિત માત્ર જ્ઞાતા-દ્રષ્ટા બની રહેવામાં મનની નિશ્ચલતા છે. ચંચલતામાં મમતા. છે. અને નિશ્ચલતાનાં સમતા છે.

Page #309

જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
અનાત્મીય તત્ત્વામાં આત્મીયતાના અભિનિવેશ હાવા તે મમતા છે. જેમકે મારૂ શરીર, મારૂ ઘર, મારે પુત્ર, ઈત્યાદિ. અનાત્મીય તત્ત્વામાં સથી અધિક આત્મીયતાની બુદ્ધિ, શરીરમાં જ હાય છે. શરીર તે આત્મીય નથી તે પણ તેમાં આત્મીયતાની બુધ્ધિ થાય છે. તે જ, જીવના મનમાં અનાત્મીયતાને આત્મીય માનવાના સસ્કાર ઉત્પન્ન કરે છે. જેથી તે સ'સ્કારદ્વારા દરેક અનાત્મીય વસ્તુને જીવ, આત્મીય માનવા લાગે છે.
૩૦૦
મમતાની સાથે સાથે અહંકારના સ`સ્કાર પણ પુષ્ટ બનતા જાય છે. જેમ કે હું માટે માણસ છું, અધિકારી છું, ધનવાન છું, બળવાન છું, ઇત્યાદિ અહુ કારસૂચક ભાવેા છે. પરમાં સ્વની બુધ્ધિ તે મમતા છે, અને સ્વપરના વિવેકપૂર્વક સ્વમાં જ રમણતા તે સમતા છે. બધા દોષોનુ ઉત્પત્તિ કારણ મમતા છે, અને દાષાનુ નિવારણ એ સમતા છે. ઉપયાગને મલીન-અશુધ્ધ કરનાર તે મમતા છે, અને ઉપયાગનુ શુધ્ધિકરણ એ સમતા છે. મમતાવતના મનનમાં આત્ત અને રૌદ્રધ્યાન છે, જ્યારે સમતાવંતના મનનમાં ધર્મ અને શુકલધ્યાન છે.
ભૌતિક સુખાની અત્યંત આસક્તિ અને અહંકાર જ મમતાને પેદા કરે છે. પરંતુ તે પ્રત્યેના વૈરાગ્ય-ઉદાસીન તાથી સમતાની પ્રાપ્તિ થાય છે. મમતા એ મનની બિમારી છે, અને સમતા, એ મનની સ્વસ્થતા છે. તનની બીમારી કરતાં મનની બીમારી ભૂંડી છે. આજે શારીરિક બીમારીએને! રાફડો ફાટયો છે. રાજખરાજ નવી નવી જાતની

Page #310

સમતા અને મમતા
બીમારીએ સાંભળવા મળે છે. આ બધી બીમારીઓનું મૂળ, મનુષ્યના જીવનમાં વત્તતી ભૌતિકતાની અતિભૂખરૂપ મમતા છે. કેવલ બાહ્ય નિમિત્તોથી જ બિમારી પેદા થાય છે, એવું નથી. દરેકને પાતપોતાની અંદર પણ બિમારીનાં અનેક નિમિત્તો છે. હામિયા શૈથિકના પ્રવત્ત ક ડી. હનીમેને કહ્યું હતું કે બીમારીની જડ, કીટાણુ જ નહિં, પરંતુ મીમારીની જડ અમારા હૃદયના ઉંડાણમાં છે. યથા માં મારીની જડ, મમતાના કારણે પેદા થતા કાષાયિક ભાવે છે. ક્રોધ, માન, માયા, લેાભ, ઈર્ષ્યા, નિંદા, ઈત્યાદિ દુષ્ટવૃત્તિઓમાં બીમારીએની જડ છે. આ હકીકતાને મનેવૈજ્ઞાનિકોએ પણ સિદ્ધ કરી બતાવી છે. ભૌતિકસામશ્રીની અનુકુળતાનેા રાગ અને પ્રતિકુળતાના દ્વેષ તે મમતાના કારણે જ છે. આ રાગ જ સ બીમારીનુ' અને અશાંતિનુ' બીજ છે. અનેક દુરાચારનુ મૂળ, મમતા છે.. મમતા અને અહંકારે જ અનેક યુદ્ધ સર્યાં છે. પછી તે મમતા ભલે ધનની હાય, કે સત્તાની હાય કે ભૂમીની હાય. પેાતાની મમતાને સ ંતેાષવા માટે મનુષ્યેા ગમે તેવું દુષ્કૃત્ય કે જીવસ હાર કરતાં પણ અચકાતા નથી. ઘાર હિ'સાએ કરીને અન્યની ભૂમિ, મિલ્કત, કે અન્ય સામગ્રીએ મેળવીને મદાંધ બની રહેલા માનવીઆને છેવટે તે તે સામગ્રીએ મૂકીને જ ચાલ્યા જવું પડ્યું છે. પણ તેએનાં કાળાં કૃત્યોનું કલંક કઈ દુનિયામાંથી ભૂંસાઈ શકતું નથી. ભવાંતરમાં તે મૃત્યુની શીક્ષા ભાગવવી પડે એ પણ નક્કી જ છે. મમતા જેમ બાહ્ય સામગ્રી અંગેની હાય છે, તેમ .
૩૦૧

Page #311

જૈન દર્શનમાં ઉપયેગ
નામનાની અને યશકીત્તિ અંગેની પણ હાય છે. કેવળ ખાદ્યસામગ્રીની મમતાવાળા જ દુર્ગતિમાં જાય છે એવું નથી. નામના અને યશકીત્તિની ભૂખ પણ મનુષ્યને અર્હંકારી બનાવી દુતિમાં ઘસડી જાય છે. નામના અને યશકીતિની ભૂખ તા સથી ભૂંડી છે. તપ અને ત્યાગને આચરનાર પણ જો કોઈ માહ્ય સામગ્રીની કે યશકીત્તિની લાલસાવાળે બની રહે તે તેને તે તપ અને ત્યાગ, તેના આત્મિક ઉત્થાનમાં– અર્થાત્ આધ્યાત્મિક સાધનામાં નિષ્કામ બની રહે છે. મમતાના કારણે જ વિશ્વમાં અશાંતિને કોલાહલ મચેલે છે. આ દુનિયામાં ધન, નારી, સત્તા, પ્રતિષ્ઠા, રૂપ, બળ, વગેરે ભૌતિક સ'ચાગેાની જેટલી આસક્તિ છે, તેટલુ ધન છે. તેટલુ દુઃખ છે. આસક્તિ જેટલી એછી તેટલું દુઃખ પણ ઓછુ છે. અજ્ઞાનીઓને આ વાત સમજાતી નથી. જે જે પદાર્થ અંગે આસક્તિ ઉત્પન્ન થાય, તેના તે તે અંગેની દેષદ્રષ્ટિથી વિચાર કરીને આસક્તિ આછી કરવામાં જ પ્રશમરસસ્વરૂપ આત્મિક સુખની પ્રાપ્તિના ઉપાય છે. આમાં આત્મિક સુખની અનુભૂતી છે.
૩૦૨
ધનની લાલસા, વાસનાની લિપ્સા, સત્તાને નીશે, પ્રશંસાના મેાડુ, પરાયું હડપ કરવાની બુધ્ધિ, સ્વાર્થ માટે પરને પીડા કરવાની તમન્ના, આવા અનેક દુગુ ણેાની જનની તે મમતા જ છે.
મમતા અને અહંકારરહિત એવા સુસ’સ્કારી-વિવેકી સભ્યદ્રષ્ટિ માણસ પાસે ધન હશે પણ એની લાલસા નહી. હાય. નારી હશે પણ વાસનાની લિપ્સા નહી હોય. સત્તા હશે પણ સત્તાના નીશે નહિ... હાય. પ્રતિષ્ઠા હશે પણ

Page #312

સમતા અને મમતા
૩૦૩ પ્રશંસાનો મેહ નહિ હોય. બુદ્ધિ હશે તે પણ પરનું હ૩૫ કરવાની વૃત્તિ કે સ્વદેહના રક્ષણ માટે પર વંસ કરવાની નિષ્ફરતા નહિં હોય. કારણ કે આધ્યાત્મિક સંસ્કારોથી સુવાસિત બનેલ મનુષ્યના જીવનમાં સ્વાર્થની ગૌણતા અને પરાર્થની મુખ્યતાને સિદ્ધાન્ત તે એતપ્રેત વણાયેલું હોય છે. તેમના જીવનમાંથી ધન, નારી, સત્તા, અને પ્રતિષ્ઠાને આસક્ત તથા અહંભાવ એગળી ગયેલ હોય છે. તેઓ અન્યાય, અને અનીતિથી દૂર જ રહેતા હોઈ પરમશાંતિને અનુભવે છે.
ઉપરોક્ત સામગ્રીની વધુ પડતી લિપ્સા–આસક્તિ –મમતાએ જ વર્તમાન કાળે લાંચરૂશ્વત અને કાળા બજારનું નિર્માણ કર્યું છે. ન્યાય અને નીતિને વિસરાવી દીધી છે. સમગ્રના હિતની ચિંતા, સગુણાનુરાગ, અનુકંપાભાવ, અને માધ્યસ્થવૃત્તિ, ઈત્યાદિ સદ્દગુણેને લેપ થવાથી મસ્યગલાગલ જેવી સ્થિતિ સર્જાઈ છે. મમતા અને સમતા એ મનના જ ભાવે હોવા છતાં એકભાવ બૂરો છે, અને બીજે ભાવ સારે છે. અનુકુળ કે પ્રતિકુળ સંયોગમાં સમાનભાવ તે સમતા છે. આ સમતા જ વિશ્વશાંતિની જનની છે.
સમતા એ જીવને, ક્રોધમાં જતા રેકી ક્ષમામાં સ્થિર કરે છે. પગલાસક્તિમાંથી રેકીને આત્મભાવમાં સ્થિર કરે છે. હર્ષ કે શેકને શાંત કરીને ગંભીરતામાં ધારી રાખે છે. અકડાઈને રેકી, કમળતામાં લાવે છે. વકતામાંથી બચાવીને સરલતામાં રાખે છે. શ્રેષથી અટકાવીને મિત્ર ભાવમાં સ્થિર કરે છે. લેભનું નિવારણ કરીને સંતોષમાં સ્થિર કરે છે. માયાથી રોકીને નિઃશલ્યભાવી કરે છે. અત્યંતર

Page #313

૩૦૪
=
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ આકુળ-વ્યાકુલતા ટાળી, શાંતિમાં રાખે છે. આવી રીતે દરેક દોષમાંથી મુક્ત કરીને તેના પ્રતિપક્ષી આત્મગુણને ઉત્પન્ન કરનાર સમતાભાવ, એ, આત્માનું મહાન પરાક્રમ છે.
કર્મના વિપાકોદય સમયે જીવનમાં ઉત્પન્ન થતી લેભ, આવેશ, ઉશ્કેરાટ, ગભરાટ, અરિથરતા–આકુળ વ્યાકુળતા, આતુરતા, તન્મનાર ઈત્યાદિ રાગદ્વેષની લાગણઓને અટકાવીને તેના પ્રતિપક્ષી આત્મગુણને પ્રગટ કરવા દ્વારા કર્મપ્રકૃતિને રસ નિષ્ફળ બનાવી જીવને સ્વસ્વભાવમાં સ્થિર બનાવી રાખનાર સમતા જ છે. સમતાને કેળવવાને અભ્યાસ રાખ્યું હોય તે તેના સંસ્કાર, આગામી ભવમાં પણ ભવાંકુરને નાશ કરવામાં સહાયક બનશે
સમતાવંત મહાત્માઓની સાન્નિધ્યમાં રહેતા નિત્યના વૈરી પ્રાણિઓ પણ પોતાના વૈરભાવને ભૂલી જાય છે. આધિ. વ્યાધિ અને ઉપાધિરૂપ ત્રિતાપથી પીડાતા સંસારના પ્રાણિઓ, સમતારૂપી અમૃતધારાથી સિંચાઈ પરમ શાંતિને અનુભવે છે. આ સમતાનું સુખ એ જ મોક્ષના સુખની વાનગી છે. શાશ્વત સુખના સ્થાનરૂપ મોક્ષપ્રાપ્તિને અનન્ય ઉપાય સમતા જ છે. રેગ્યતા મુજબ ભિન્નભિન્ન જીવની અપેક્ષાએ વિવિધ આધ્યાત્મિક અનુષ્ઠાનના આજનને મુખ્ય હેતુ તે સમતાને જ સાધવાને છે. ચૌદ ગુણસ્થાનકને કમ તે સમતામહેલના આરેહણનાં પગથી છે એ રીતે સર્વ આત્માઓ સમતાવંત બની ઉપગની પૂર્ણશુદ્ધિને. પામે એ જ શુભેચ્છા.
સમાપ્ત

Page #314
સમતાની સુવાસ જે ગીમાં જોડાયેલ બળદની આખ આડે ડાબલાઓ બાંધેલ છે . તે બળદ, બાજુ માં જ પડેલું ઘાસ જોઈ કે ખાઈ શકતો નથી, પરંતુ ડાબલાઓ ખુલી જતાં તે ઘાસ ખાઈ શકે છે, એ જ રીતે સંસારરૂપી ઘાણીમાં જોડાયેલ માનવીની અંતરબૂત આંખે મમતાનાં પડેલ છવાયેલ હોવાથી ઉપયોગ, અધ્યવસાય, લેહ્યા, અને ચિત્તની શુદ્ધિકારક સમતાને સમજી કે પામી શકતો નથી. પરંતુ સંતપુરૂષોના સમાગમ દ્વારા જ્યારે તેને મમતાની અનર્થતા સમજાય છે, ત્યારે જ મમતાનાં પડ દૂર થવાથી સમતાવત બની ઉપયાગાદિની શુદ્ધિમાં પ્રવતી શકે છે. સકલ ધમને, સકલ ધર્માનુષ્ઠાનાના, સકલ તત્ત્વજ્ઞાનને સાર એક જ છે કે, મમતાને છોડી, સમતાને પામે. જે મનુષ્ય સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત કર્યું છે, અને જ્ઞાનીઓના વચનાનુસાર જાણવાયોગ્યને જાણી લીધું છે, તેને મમતા તો પણ શકતી જ નથી. મસાલને નીચી કરો છતાંય અગ્નિશિખા તો ઉંચી જ ચડશે. એવી જ રીતે ગમે તેવી અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ પરિસ્થિતિમાં પણ સમતાવંત જીવોની હૃદયાત તો ઉંચી જ પ્રકાશતી રહેશે. દેહથી ભિન્ન, સ્વપર પ્રકાશક પરમ જ્યોતિ સ્વરૂપ એવા આ આત્મા, તેમાં નિમગ્ન થાઓ. હે આયજન ! અંતર્મુખ થઈ સ્થિર થઈને આમામાં જ રહો, તો અનંત અને અપાર આનંદને અનુભવશે.