________________
ર
જૈન દનમાં ઉપયાગ
અતિજ્ઞાન જ થાય છે. પરંતુ મનથી તે મતિ અને શ્રુત એ મને જ્ઞાન થાય છે. મન દ્વારા પહેલ-વહેલા જે સામાન્યરૂપે થતા વસ્તુવિષયના ગ્રહણમાં શબ્દાથ ગ્રહુણ, પૌર્વાપ -આગળપાછળનુ' અનુસ’ધાન અને વિકલ્પરૂપ વિશેષતા હૈાતી નથી, તે “મતિજ્ઞાન” છે. અને પછીના અધિક અંશ તે “શ્રુતજ્ઞાન' છે. તેમાં પણ મતિ કરતાં શ્રુત તે પ્રધાન છે,
મનનુ` કા` વિચાર કરવાનું હોઈ વિચાર તે શ્રુત છે. તેથી જ એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે “મનને વિષય શ્રુત છે.” તે પણ મન નિમિત્તે થતા જ્ઞાનેાયેાગમાં “ મનમતિજ્ઞાન લબ્ધિ ઇન્દ્રિય'' કારણભૂત હોવાથી મતિજ્ઞાનના ભેદોમાં મનને નિમિત્ત ગણવામાં આવ્યુ છે.
સ્પ–રસ-ગંધ–વણુ અને શબ્દનું જ્ઞાન તે ઇન્દ્રિચેાના અને મનના નિમિત્તથી થાય છે. મતિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયા પછી તે સનું શ્રુતજ્ઞાન ઉત્ત્પન્ન થાય છે. અવગ્રહ -ઈહા-અપાય અને ધારણા સુધી તે મતિજ્ઞાન છે. અને ત્યારબાદ પૂર્વ સમજણુના ખ્યાલ પેદા થવારૂપ ઉપયાગપ્રવર્તાવનાર જ્ઞાન તે શ્રુતજ્ઞાન છે. એ રીતે જ્ઞાનાપયેાગ જેમ જેમ આગળ ઉત્ત્પન્ન થયે જાય, તેમ તેમ પ્રથમનું શ્રુત, ઉત્તરાત્તર શ્રુતજ્ઞાનના વિષયભૂત મનને વિષય બનતું જાય છે. આ પ્રમાણે ઇન્દ્રિયેાવડે થતા જ્ઞાન વખતે વાસ્તવિક રીતે મનનું મતિજ્ઞાન અને પછી શ્રુતજ્ઞાન, એમ ચાલતી પર.. પરાએમાં મનન વ્યાપારની પ્રધાનતા હેાવાથી વિચારાંશ
