________________
R
વ્યાખ્યા પૂર્વક ઉપયોગની સ્પષ્ટ સમજ ઉત્પત્તિના કમથી જોઈએ તે દર્શન પહેલું છે. અને જ્ઞાન પછી છે. મહત્ત્વની દ્રષ્ટિએ જોઈએ તે જ્ઞાન પહેલું છે, અને દર્શન પછી છે. કેમકે જ્ઞાન દ્વારા જ સકલ શાસ્ત્રાદિનાં વિષય પર વિચાર થઈ શકે છે. વળી જ્ઞાનરૂપ ઉપયોગમાં વર્તતે જીવ જ સર્વ લબ્ધિઓ મેળવે છે.
ચેતના વ્યાપારને “ઉપયોગ” કહેવામાં આવે છે. અહિં વસ્તુના બેધપ્રતિ આત્માની પ્રવૃત્તિ અથવા વિષય તરફની અભિમુખતા એ ઉપયોગ શબ્દનો અર્થ છે. उपयुज्यते वस्तुपरिच्छेद प्रति व्यापार्यते जीवो, नेनेत्युपयोगः।
જેના વડે જીવ, વસ્તુના પરિચ્છેદ એટલે બેધપ્રતિ વ્યાપાર કરે, પ્રવૃત્ત થાય, તે ઉપગ છે. અથવા “ઉપ” એટલે સમીપ, અને “ગ” એટલે જ્ઞાન તથા દર્શનનું પ્રવર્તન. જેના વડે આત્મા, જ્ઞાન અને દર્શનનું પ્રવર્તન કરવાની અભિમુખતાવાળો થાય એ જે ચેતના વ્યાપાર તે ઉપગ કહેવાય છે.
શાસ્ત્રકારોએ તે ઉપગને જ જીવનું લક્ષણ માન્યું છે. કારણ કે ચેતન શક્તિના પ્રવર્તનમાં જ જીવ હેવાનું માલુમ પડે છે. શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના અઠ્ઠાવીસમાં અધ્યયનમાં કહ્યું છે કે –
वत्तणा लेक्खणो कालो, जीवो उवओग लक्षणो नाणेण दसणेण च, सुहेण अ दुहेण य॥ અર્થ-કાળ, વર્તના લક્ષણવાળે છે. અને જીવ તે
