________________
મગ અને ઉપયોગ
૧૧૯
પૂર્વકાળથી “મન”ને એક રૂપી પદાર્થ (મેટર) સ્વરૂપે માનવાની જૈનદર્શનની માન્યતા, આવા વૈજ્ઞાનિકે દ્વારા પણ ઉપરોક્ત રીતે સિદ્ધ થઈ ચૂકી છે. વૈજ્ઞાનિક ક્ષેત્રમાં મનનાં અણુ એને વૈજ્ઞાનિકોએ કેવી રીતે ઇંદ્રિય પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ કર્યા છે, તે હકીકત આગળ વિચારીશું. પરંતુ તેને અંગે. અહિં એટલા માટે જ જણાવવામાં આવે છે કે, “મન” એ સ્વતંત્ર એક પુદ્ગલ (મેટર) છે. અને તે જડ છે. તે ચેત નનો પર્યાય નથી. પરંતુ ચેતનના પ્રયત્નથી પ્રસરતે જડને જ એક પર્યાય (અવસ્થા) છે. અધ્યવસાય-પરિણામ-લાગણ લક્ષ્ય-અંતર-હાર્દિકભાવ, એ બધાને જૈન પરિભાષામાં ઉપગ તરીકે ઓળખાવાય છે. તે ઉપયોગ એ ચેતન (આત્મા)ને પર્યાય છે. તેવા તે ચેતનના પર્યાયે સ્વરૂપ, મનુષ્યની લાગણી ઓને,જડ એવા માનસિક પગલોની થતી વિવિધ આકૃતિઓ દ્વારા, અનુમાન–સ્વરૂપે સમજી શકવાની શક્તિ મન:પર્યવજ્ઞાનીઓમાં જ પ્રવર્તે છે. તેવી રીતે વર્તમાન વૈજ્ઞાનીક ક્ષેત્રમાં પણ અમુક પ્રો દ્વારા વિચારક મનુષ્યના વિચારે. ને ઝડપી લઈ તેના હદયના ભાવની પ્રમાણિકતા યા અપ્રમા. ણિકતાનું વૈજ્ઞાનિક અનુમાન કરી શક્યા છે. માનસિક અણ. એને મન; પર્યવ જ્ઞાનીઓ તે કઈ પણ જાતની બાહ્ય સાધનસામગ્રી વિના અને કોઈપણ જાતના વૈજ્ઞાનિક સાધન વિના જાણ શકે છે. જ્યારે વૈજ્ઞાનિકે અમુક પ્રકારના વૈજ્ઞાનિક સાધન દ્વારા જ સ્થૂલ રૂપે જાણી શકે છે. ત્યારપછી તે વિચારકના. હાર્દિક ભાવને તે મન:પર્યવજ્ઞાની અને વૈજ્ઞાનિક એ બને
