________________
૧૧૪
જૈન દર્શમાં ઉપગ
કે વ્યવહારથી,મેહનીય કર્મના ઉદયને પ્રભાવ, મન માસ્કૃતજ બતાવી શકાતું હોવાથી સાદી સમાજના લોકેના વ્યવહારની દ્રષ્ટિએ મનને જ અધ્યવસાય-પરિણામ યા ઉપગ સ્વરૂપે ઉપચારથી સમજાવાય છે. મનની પાછળ તે કર્મો અને અધ્યવસાય–ઉપયેાગ સ્વરૂપ આત્મપુરૂષાર્થ કામ કરતો હોય છે. અને તે અનુસાર જ મનને કામ કરવું પડે છે. એટલે જ બાળજીવના વ્યવહારની દષ્ટિએ ગીવર્ય શ્રી આનંદઘનજી મહારાજ જેવા સમર્થ અધ્યાત્મી પુરૂષે પણ પ્રભુના સ્તવનમાં ગાયું છે કે “મનડુંકિમહી ન બાઝે, હે કુંથુંજન મનડું કિમ હી, ન બાઝે' આ ઉપરથી સમજી શકાય છે કે મોહનીય કર્મને ઉદય, ક્ષયેશમ, ઉપશમ, કે ક્ષય તે મન મારત જ અસરકારક બનતે હોઈ, બંધ અને મોક્ષના કારણ અંગે મન ઉપર તેને ઉપચાર કરવામાં આવેલ છે.
સંક્ષિપંચેન્દ્રિય જી વિચાર કરવાના ટાઈમે પિતાના આત્મવીર્યથી અને કાયયેગના બળથી મનોવર્ગણાના પુત્રલેને આકષીને વિચારવામાં કામ આવે તેમ મનપણે પરિ ગુમાવી તેનું મન બનાવી, વિચાર કરવામાં તેનો ઉપયોગ કરી, પછી તુરત મનના તે પુદ્ગલેને છેડી દે છે. આ રીતે દરેક ટાઈમે વિચાર કરવામાં મને વર્ગણના પગલે ઉપર ગ્રહણ, પરિણમન, અવલંબન અને વિસર્જન એ ચારે પ્રાગદ્વારા જ, વિચાર કરી શકાય છે. મનવાળા સંજ્ઞિપંચેન્દ્રિય જીવ, કોઈ પણ વસ્તુને વિચાર આ પ્રમાણે બનેલા મનથી જ કરે છે. વિચારવામાં મનને ઉપગ થતી વખતે
