________________
પગ અને (૨) દર્શને પગ કહેવાય છે. શક્તિ હોવા છતાં ઉપગ વિના પદાર્થને જાણી–દેખી શકાય જ નહિં. માટે આ જ્ઞાન અને દશનવડે વર્તાતા પ્રયત્નને જ ઉપયોગ -કહેવાય છે. અહિં જ્ઞાન તે આઠપ્રકારે અને દર્શન તે ચાર પ્રકારે હેઈ, જ્ઞાન-દર્શનલબ્ધિની પ્રવૃત્તિરૂપ ઉપગની પણ વિવિધતાના બાર પ્રકારની હકીક્ત બીજા પ્રકરણમાં વિચા-રાઈ છે. કેઈપણ કાર્યપ્રવૃત્તિમાં જીવ, કેવા કર્મો પ્રવર્તે છે, તે સમજાવતું, “ઉપગ-ભાવના-પરિણામ અને પ્રવૃત્તિ” નામે ત્રીજું પ્રકરણ છે.
જેમ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર તે આત્માના ગુણે છે, તેમ વીર્ય પણ આત્માને એક ગુણ છે. જીવના સર્વગુણોની પ્રવૃત્તિમાં સહાયક આત્મશક્તિને વીર્ય ” કહેવાય છે. માનસિક, વાચિક કે કાયિક, એ સર્વ ક્રિયાઓ ઉપગપૂર્વક અને ક્રિયાશક્તિરૂપ વીર્યના લીધે જ સંભવે છે. જેથું પ્રકરણ, આત્માના આ વીર્ય ગુણની હકીકતને સરલતાપૂર્વક સ્થાર્થ રીતે સમજવામાં બહુ જ ઉપયોગી છે.
સામાન્ય બાલભોગ્ય ભાષામાં ઉપગને મન તરીકે પણ વ્યવહારાય છે. મન અંગે જૈનદર્શનમાં કહેલી એક હકીકત સમજવી જરૂરી છે કે “મન:પર્યાપ્તિ” નામકર્મના ઉદયથી મનેયગ્ય પુદ્ગલદ્રવ્યને ગ્રહણ કરીને મનપણે પરિણુમાવેલ જે પુદ્ગલ દ્રવ્ય, જ દ્રવ્યમન કહેવાય છે. અને તે મનપણે પરિણમિત પુદ્ગલ દ્રવ્યના આલંબનવાળે જીવને ચિન્તનસ્વરૂપ જે વ્યાપાર, તેને ભાવમન કહેવાય છે. અહિં પહદ સ્થિત ચિન્તનસ્વરૂપ પરિણામ તે ભાવમન છે. એ
